Epika heroike shqiptare si prmendore

madhshtore e kulturs s gjuhs

Gjuha e epiks heroike shqiptare, ashtu si prgjithsisht krijimtaria gojore poetike e Veriut, prbn nj
trashgimi t vyer po edhe t pastudiuar sa e si duhet nga gjuhsia dhe folkloristika shqiptare. Prej
kohsh, ndoshta q kur isha i vogl dhe sprovoja t imitoja disa nga kngtart e lahutart e krahins
son t Malsis s Madhe, m kan mbetur n mendje jo vetm qindra e mijra vargje t kngve t
Mujit e t Halilit, t Plakut Qefanak e t Zukut Bajraktar, po edhe prshtypja e madhe q kishin n
mbar njerzit kngt dhe vargjet e kreshnikve. Mbaj mend se, jo vetm burrat ishin t dhn pas
eposit dhe prisnin me shum gzim rastet e festave e t tubimeve t mdha popullore pr t dgjuar
kngt e mome n interpretimin mjeshtror t lahutarve vendas apo t atyre q vinin nga Shala e q
ia thoshin m shum se kushdo tjetr si lahuts ashtu edhe fjalve t eposit, po edhe grat, sidomos
ato t moshuarat. Tashm jam i bindur se edhe gjuha e epiks heroike shqiptare duhet kundruar,
studiuar e vlersuar jo vetm si nj pjes e shprehjes dhe e formsimit artistik t eposit, por edhe si
mishrim i dashuris s shqiptarit pr t bukurn, pr vlerat e vrteta artistike dhe pr marrdhniet e
ndrsjella t gjuhs me kulturn n planin kombtar shqiptar, po edhe m gjer, duke prfshir edhe
shkmbimet kulturore e huazimet gjuhsore e artistike t natyrshme e t pamungueshme, n nj trev
aq t shkmbyeshme e t gjall si ajo ballkanike. Natyrisht, duke qen se shtjet q i prkasin gjuhs
s epiks heroike shqiptare jan t ndrlidhura me nj qerthull problemesh t karakterit letraro-artistik,
po edhe mirfilli historiko-shoqror, gjeografiko-ekonomik e kulturor, nuk mund t mtojm t ndalemi
n gjithka q nden nj kundrim i plot, ka do t krkonte nj disertacion t tr; prandaj do t
prqendrohemi n disa nga pikat m interesante e pikrisht:

prfaqsojn kngt e kreshnikve n kuadrin e poezis popullore shqiptare e prgjithsisht n

kulturn e popullit shqiptar?
Cila sht treva e shtrirjes s eposit dhe 'mund t thuhet pr djepin e lasht t tij? Marrdhniet e
ndrsjella me eposin e vendeve fqinje, sidomos me eposin malazez, si piktakime e ndrndikime t
natyrshme t kulturave t popujve fqinj e q, ndonse t ndryshm pr nga prkatsia etnike e
lashtsia n viset e tyre t sotmet (shqiptart, si vijues t pandrmjetshm t ilirve n trojet e veta
ballkanike, kurse sllavt t ardhur shum m von se ata n Ballkan, por gjithsesi n nj fqinjsi
tashm m se nj mij e treqindvjeare me iliro-shqiptart), q, sidoqoft, duke bashkjetuar pran
njri-tjetrit, nuk mund edhe t mos ndikoheshin ndrsjelltazi, duke u prngjasuar deri edhe n tematik
e n emrat e heronjve kreshnik, paka se t dyja palt, n da ajo malazeze, n da pala shqiptare, e
kan br zakon t deklarohen kundr nj prngjasimi t till dhe secila thot se pala e vet sht
"burimore dhe m e lasht" e se tjetra "ka vjedhur e kopjuar" prej saj. Kjo le t mbetet pr t'u
zhdavaritur m mir e m holl sidomos nga specialistt e folklorit.
Lahuta dhe eposi si binjak t nj arti t hershm e t nj kulture t lasht mbarpopullore n
Shqiprin e Veriut.
Tematika e eposit, personazhet kryesore dhe lidhjet ndrmjet tyre. shtje t antroponimis s eposit.
Roli edukativ i eposit dhe vlerat e tij si model i ligjrimit po edhe i sjelljes (komportimit) burrrore.
"Auditori" i eposit dhe proceset e evoluimit t formave t shprehjes s tij.
Disa vlersime e arritje tonat rreth gjuhs s eposit si prmendore madhshtore e kulturs s gjuhs.
Rreth "ndi-it" epik si tregues i plotvlershm i pushtetit dhe i peshs shum t madhe shpirtrore t
eposit t kreshnikve n zemrn e malsorve dhe, s andejmi, edhe n figurshmrin dhe bukurin e
gjuhs s tyre.

Kengetare lirik

Adelina Tahiri

Adem Ramadani

Adrian Lulgjuraj

Afrdita Dreshaj

Afrdita Lai

Agim Hushi

Alban Sknderaj

Albert Tafani

Aleksandr Gjoka

Alessandro Castriota Scanderbeg

Alfred Meo

Alida Hisku

Alketa Vejsiu

Amir Hoxha

Anita Bitri

Anita Take

Anjeza Shahini

Kristaq Antoniu

Arben Ajdini

Arbrie Hadrgjonaj

Ardit Gjebrea

Ardjan Trebicka

Arjeta Zhuta
 Armaldo Kollegjeri

Armend Rexhepagiqi

Arta Bajrami

Aurela Gae

Bajram Bylykbashi

Bashkim Alibali

Gresa Behluli

Bekim Kumanova

Besa Rika

Big Mama

Bledar Sejko

Bleona Qereti

Blerim Muharremi

Briz Musaraj

Bujar Qamili

Burim O. Osmani

Vallet shqiptare lirike dhe epike

Valle e krcyer nga burra e gra me kostum kombtar n Kosov.

Vallet lirike zn vend t madh n folklorin koreografik. Luhen kryesisht nga grat, m pak nga burrat ose
gra e burra bashk. Llojet e tyre jan vallet rituale (Lule manushaqe, Kolonje etj) ; vallet e dasms (Nusja
jone arbrore, Lunxheri Gjirokastr etj) ; vallet erotike (Krcimet e Logut, Malsia e Madhe Shkodr
etj) ; vallet humoristike (Vallja e nuses s Fajs nga Shqipria e Mesme), vallet pantomime (Ojna e lepuri,
Hotolisht- Librazhd etj). Vallja me e mire eshte ajo e tropojes
Vallet epike karakterizohen nga forca, burrria, trimria, karakteri luftarak, madhshtia etj. Luhen kryesisht
nga burrat dhe m pak nga grat ose s bashku. Llojet e tyre jan : vallet luftarake (Loja me jatagan,
Rrugove Kosove Valle dyluftimi etj) dhe valle trimrie (Valle t Jugut etj).
N disa valle ka grshetim t liriks me epikn, vallet liriko-epike (Valle bishtore e Labinotit ermenik
Elbasan etj) dhe valle epiko-lirike (Krcim burrash Hasi i Rrafshit-Kosove etj)
Brenda elementit kombtar vallet kan mjaft veori krahinore. Vallet e Toskris, Myzeqes, Labris dhe
amris i karakterizon shoqrimi vokal polifonik. Krahina t tjera si Lunxheria, Zagoria etj krijojn edhe
unitete koreografike mbi bazn e veorive krahinore. Vallet e Shpatiti, Dumrese, Polisit (Elbasan) etj
dallohen pr shoqrimin vokal polifonik dhe homofonik. Vallet e zons qytetare t Shqipris s Mesme
dallohen pr shoqrimin vokalo-instrumental. N krahinat lindore t Shqipris qendrore (ermenika, Gryka
e Zaranikes, Polisi, zona e Rajces, Malsia e Tirans dhe e Krujs, Martaneshi e Mati, nnte Malet e Dibrs)
bien n sy vallet e burrave dyshe t shoqruara me curle e lodr. Krahinat malore t Shqipris s Mesme e
Veriore, duke prfshire Kosovn dhe vise t tjera shqiptare, dallohen pr krcimet e grave q luhen nga nj,
dy ose m shum valltare t shkputura njra nga tjetra me nj krcim t lir. N pasurin koreografike t
trevave Veriore trheqin vmendjen dhe vallet me emrtime t veanta t cilat jan karakteristike sidomos
n Lume, Malsi t Gjakovs, Malsi t Madhe, krahina e Rrafshit t Dukagjinit, Rrugove, Drenica, Opoje,
etj.
Veantia e valleve vrehet n motivet, formacionin dhe trajtn. Motivet (mbi bazn e fakturave t
dyhapshit, t trehapshit dhe te katrhapshit) paraqiten n tre tipe kryesore : a) dyshe, b) treshe, dhe c)
katrshe. Sipas formacionit ndahen n valle masive dhe krcime solistike. N vallet masive vrehen tre
tipe : a)vallet n rreth t mbyllur, b) vallet n gjysme rrethi ; c) vallet n dy vija prballe njratjetrs.
Krcimet solistike ndahen n pes tipe : krcime njshe, dyshe, treshe, katrshe dhe krcime n grup.
Sipas strukturs dallohen kryesisht trajtat e krcimit njpjessh dhe dypjesshe.

Llojet e valleve
Vallja e Shots
Nj ndr vallet m t njohura n Kosov. Fjala "shot" prdoret me prkdheli pr vajzat e reja, t shkathta
e t pashme. Vallja luhet n disa variante : dy gra a vajza, nj grua e nj burr (ose edhe dy ifte), dy burra
etj. sht valle lirike. Luhet n t gjitha tubimet festive dhe m shume gjate festimit t dasms. Shoqrohet
me forma t ndryshme vokale-instrumentale.
Vallet Labe t Burrave
Shoqrohen vetm me knge polifonike dhe prgjithsuesish emrat i marrin sipas vargut t par t kngs.
Nga prmbajtja bjn pjese n vallet epike t trimris. Patosi epik q i karakterizon shprehet prmes
strukturash karakteristike t krcimit dhe interpretimit. Krcimi m origjinal i ktyre valleve sht n dy
grupe, n dy gjysmrrath q komunikojn n forme dialogu. Mbizotron trehapshi popullor i dyzuar.
Krcimi lidhet kryesisht me valltarin e par, prorin e valles (n fakt ata jan dy). Ai prgjithsuesish e nis
krcimin shtruar, me nj forc t brendshme, pas lvizjeve t para burrrore vjen prplasja e
herpashershme e kmbeve nga toka, uljet gjysme t thella mbi njrn ose mbi t dyja kmbt, rrotullimet e
vrullshme, prkuljet e trupit, etj. Gjerdani i valltareve q shoqron me iso luan me hapa t thjeshte por t
rende, n prshtatje me karakterin e valles.
Vallja amiko
Valle burrash e krahins s amris. Ka fuqi t madhe emocionale dhe vlera estetike, arsye kjo q ka
trhequr vmendjen e studiuesve si te vendit ashtu edhe t huaj, t cilt kan folur pr prhapjen e saj edhe
tek greke. Njihen disa variante q praktikohen edhe n zona t tjera t Shqipris s Jugut, me emrtime,
kompozicion koreografik dhe shoqrim vokal-instrumental t ndryshm. M e popullarizuara luhet si Vallja e
Isuf Arrapit dhe Vallja e Osman Takes. Kto emra, gojdhna popullore i lidh me figura kapedansh t Ali
Pashe Tepelens. Jan valle epike. Edhe kur krcehet dyshe ose n grup, rolin kryesor e luan valltari i par.
Nj nder figurat e trupit te tij m origjinale sht kjo : bn ecje t lehte, ngrihet mbi njrn kmbe, rrotullohet
dhe n kt moment e prkul trupin hark prapa, duke prekur me koke dyshemen ose token, ndrkohe
valltaret e tjer kalojn mbi trupin e tij.
Vallja Dardhar
Valle grash me prejardhje nga fshati Dardhe i Kors. Pr origjinalitetin, pasurin dhe interpretimin sht
br e njohur n mbar vendin. Grat valltare e luajn n formacion gjysmrrethi, t kapura pr duarsh
zinxhir, duke u zhvendosur n varg nga e djathta. Shoqrohet me knge. Nj variant ka emrtimin e vargut
t par t tekstit : 25 grsheta (sipas tradits grat n Dardh i mbanin flokt e gjat dhe i zinin grsheta).
Valltart krcejn dhe njkohsisht kndojn, njra ia thot kngs, nj e dyt ia pret, ndrsa t tjerat n
grup mbajn z. Zakonisht ajo q heq vallen luan edhe rolin e marrses s kngs, njkohsisht heq
kmbn dhe kngn.
Pogonishte
Krcimi e ka origjinn nga Shqipria e Jugut. Ritmi sht 2/4 dhe krcehet i hapur dhe n form cikli nga
njerz te bashkuar. Stili sht krenar.Po ashtu ka dhe kostume popullore per gra dhe meshkuj.

Lista e kngtarve t muziks popullore

Lista e mposhtme prmban emrat e kngtarve prfaqsues t krahinave t ndryshme n nivelin
kombtar. nse nuk jeni i sigur shkruani emrin e kngtarit n Lista e kngtarve dhe grupeve

Bashkim Alibali

Ajete Brahimi

Aziz Ndreu - Artist i Merituar

Bik Ndoja - Artist i Merituar

Bilbil Vlora

Cilo Qorri

Demir Zyko

Demir Zena

Demka dhe Hajro

Dervish Shaqa - Muaj

 Dhimitr Varfi

Idajet Sejdiu

Ilmi Sulollari

Isuf Myzyri - Artist i Popullit

Jashar Kovai

Jashar Sejdiu

Jeton Murtishi

Fatime Sokoli - Artiste e Merituar

Fatmira Breani

Fitnete Rexha - Artiste e Merituar

Gaqo Lena

Zyberi Hafsa

Hajri Ismani

Kongoli Baki

Kristaq Antoniu - Artist i Merituar

Laver Bariu

Luie Miloti - Artiste e Merituar

Marie Paluca Kraja

Mehdi Zena

Mentor Xhemali

Mexhit Daiu

Naile Hoxha - Artiste e Merituar

Ndue Shyti
 Neo Muko

Novruz-Lulushi Nure

Remzi- obani Lela

Roza Dhami

Qamili i vogl - Muhaxhiri

Qazim Ademi

Qemal Ponoi

Selim Hasani

Shyqyri Alushi - Artist i Merituar

Tashko Tefta

Vangjel Leskoviku

Ymer Riza

Xhebro Gjika

Xhevdet Hafizi - Artist i Merituar

Lahuta
Termi dhe Prejardhja

Instrument kordofon. Etim. nga arabishtja - El, ut; Nga frngjishtja e vjetr leut; Nga italishtja liuto;
Kroatisht leut; Greqisht lavuto; Rumanisht lauta, alauta; N bullgarisht lauta, llauta; Gjermanisht
laute, Slloveshisht lavta, Turqisht lavta

Prsa i prket prejardhjes s ktij instrumenti K. Tagliavini e nxjerr nga arabisthja el ud q do t thot vegl
druri dhe nga ktu mund ta ken marr emrin edhe vendet dhe gjuhet Europiane. N gjuhn ton kjo fjal
duhet t ket marr prdorim para pushtimit osman, sepse e shohim prdorimin e saj q tek arbresht e
kalabris (Lavud). Gjithashtu ekziston nj dshmi e ksaj fjale n gjuhn shqipe si dshmia m e hershme
n veprn e P. Bogdanit Cuneus Prophetarum:

..ata q knduekshin nd mjedis t vashzavet e rasa t laudeve.... [1]

Ndrtim
.Lahuta prbhet nga nj kas druri n trajt vezake, t zgavruar prbrenda. Kjo zgavr e kass mbulohet
me lkur t regjur ose apr, si e quajn n Malsin e Madhe, e kapur anash me kunj druri. Trupi i
lahuts mund t prbhet edhe nga kungulli ose nga guaska e breshks. Mbi adr nga skaji i kass
vendoset nj ur druri zakonisht e vendosur pak trthorazi mbi t ciln mbshtetet kordha e lahuts e cila
quhet kamanec (Dukagjin) ose magjar (n disa vende t Shqipris Verilindore). Kordha e lahuts lidhet dhe
lvizet nga nj els n form kunji, i ngritur n nj vrim nga maja e bishtit t instrumentit i cili quhet kungj
ose tezgjah (Tropoj), krek (Peshkopi), gres (Malsi e Madhe). Kordha kalon nga kunji mbi kambalecin dhe
kapet posht n form laku, me nj t dal druri n fund t kass. Pjes e lahuts sht edhe harku i
prbr nga druri i thans apo arrs, etj., i cili ka formn e gjysm hns t lakuar n trajt hnze e cila
quhet agrec (Kruj), budat (Tropoj), ras (malsi e Madhe), drocak (Dukagjin). [2] E gjith lahuta prbhet
nga nj dru njcopsh, nga panja, gshtenja, krekza, lisi ose arra..etj., lloje drursh q zgavrohen leht. N
rrethin e Lezhs prdorin edhe drurin e verrit q del n knet sepse sht i leht dhe mund t zgavrohet
holl dhe kumbon mir. apra e suprins prbhet nga lkura e regjur e dhis ose nga plndsi i bagtive i
vendosur nga ana e lmuar e siprme. elsi punohet nga dru i fort. Harku (argeci) prbhet zakonisht
nga thupra e thans, arrs, etj. Fijet e tij prbhen nga bishti i kalit t zi, prdridhen dhe vendosen nga njra
an e harkut n ann tjetr duke krijuar tension dhe duke e harkuar thuprn e harkut. Qimet e harkut lyhen
me rrshir pishe t egr.
iftelia sht nj instrument tipik shqiptar. sht e ndrtuar nga druri dhe ka nj form t zgjatur. Ka vetm
dy tela prej nga edhe e ka marr emrin "ift" dhe "Tela" d.m.th. dy tela ift. M s shumti prdoret teli i
poshtm. Telat shpesh jan t akorduar ne E dhe B. iftelia zakonisht prdoret n dasma apo edhe n
koncerte pr muzik popullore.
Si vegl muzikore mund t prdoret e vetme dhe e shoqruar me instrumente t tjera prkatse
si : Lahuta, Sharkia, Violina e te tjera. Krijon nj melodi t bukur. Prejardhjen iftelia e ka nga Turqia dhe
shtetet arabe ku quhet Dyzen apo Karadyzen.
Me kt instrument kndohen kng t ndryshme :

Legjendare

Vajtuese

Erotike

Komike
Projekt
Tema: Muzika popullore, polifonia kenget
dhe vallet popullore
Nentema: kenga popullore
Synimi: Ne kete projekt synojme qe
nxenesi te njihet me muziken popullore dhe
ta kendojne ate

Punoi: Ersea Habazaj

Erisa Mecaj
Eriselda Muhaj
Fatjon Zeqiri