1

2
3
4
5

CAPTULO III

6
7

EVOLUCIN

POLTICA

DAS

COMUNIDADES

GALAICAS E ADMINISTRACIN ROMANA

9
10
11
12

Cando as tropas romanas chegaron extremo noroccidental da Iberia

13

por vez primeira, atoparon unhas xentes que dificilmente poderan

14

distinguir dos seus vecios mis prximos ags, quizais, pola numerosa

15

cantidade dos seus pequenos poboados fortificados. Como ben sabido, a

16

densidade de castros incrementase considerablemente tras pasar o curso

17

do Douro cara Norte, e os cordais montaosos orientais da Galicia actual

18

e as serras trasmontanas do sector portugus cara Occidente. Pero a parte

19

desta e outras variacins que hoxe observamos a travs dos materiais

20

arqueolxicos, tamn percibimos unha grande cantidade de semellanzas

21

culturais entre as poboacins galaicas e o resto das setentrionais en poca

22

protohistrica. Os romanos, pola sa parte, deberon percibir parcialmente

23

esta homoxeneidade inclur maiora destes pobos nunha nica

24

categora etnogrfica, a dos montaeses:

25
26

As , como dixen, a vida dos montaeses, que son os que

27

viven no extremo setentrional da Iberia, especialmente os

28

galaicos, os stures e os cntabros, ata os vascns e os

29

Pirineos (Estrabn, Xeografa III 3,7).

30
31

Facemos esta observacin porque convn salientar de antemn que

32

a unidade territorial que denominamos Gallaecia non pose antecedentes

33

prerromanos e que con ela aludimos, por tanto, a unha realidade de

34

creacin netamente romano-imperial. De feito, hoxe en da apreciamos

35

unha comunidade cultural moito mis ampla que transcende as barreiras

36

da chamada cultura castrexa e abrangue o que se d en chamar

37

comunmente Hispania cltica ou indoeuropea. E dentro deste mbito

38

cumprira situarnos mis concretamente no sector galaico-lusitano, dentro

39

do cal podemos observar unha maior homoxeneidade no campo lingstico

40

e relixioso a travs dos restos que conservamos de manifestacins

41

puramente indxenas en poca romana [UNTERMANN, 1985; TOVAR, 1983].

42

Por isto, anda que algns autores sosteen que un factor

43

determinante para o establecemento das fronteiras neste sector foi o

44

respecto romano polos conxuntos rexionais preexistentes en pocas

45

anteriores, o certo que o Imperio pareceu mis ben mostrarse indiferente

46

a este respecto, ignorando toda cuestin allea s seus propios intereses

47

organizativos.

48

Dada a falta de definicin fronteiriza que nun primeiro momento

49

mostran as fontes entre galaicos e lusitanos, por exemplo, vemos que o

50

decisivo hora de determinar os seus lindes foi o avance progresivo das

51

campaas de conquista, e que a posterior adscricin das sas respectivas

52

poboacins s distintos conventus (xurisdiccins administrativas) se puxo

53

servicio exclusivo de factores prcticos de administracin. Este punto de

54

vista fora expresado por Lpez Cuevillas hai case 50 anos nuns termos en

55

xeral moi atinados: Calecia e Lusitania non aparecen separadas polo ro

56

Douro do modo en que a atopamos en Plinio, senn despois das novas

57

divisins provinciais levadas a cabo por Agripa no ano 27 a.C. e por

58

Augusto 20 anos mis tarde, que escindiron a Lusitania da Hispania

59

Ulterior. Pero tal separacin non obedeceu a motivos tnicos, sendo

60

probablemente a sa causa razns polticas relacionadas coa guerra

61

cntabra, e a lembranza da vella unidade quedou anda viva. E non menos

62

acertada nos parece a idea apuntada sobre a unificacin posterior nun s

63

distrito administrativo de Asturia e Gallaecia: porque a poltica romana

64

que desprendera a Galecia do solar lusitano orientbase, de seguro polas

65

conveniencias da administracin das minas de ouro, no sentido de xuntala

66

con Asturias [1988: 48-9]

67

Para dar mostra da evolucin deste proceso analizaremos no

68

presente captulo as etapas consecutivas de integracin polas que foron

69

pasando as poboacins galaicas unha vez introducidas no aparato

70

poltico-administrativo romano. Para isto compre, en primeiro lugar,

71

comenzar por establecer os niveis de integracin socio-poltica en que se

72

distriburon s comunidades indxenas, dende as unidades inferiores que

73

parecen respectar as estructuras orixinais de organizacin ata a sa

74

completa incorporacin no sistema poltico e administrativo romano. Unha

75

vez que a impronta indxena se disolve no interior da romanidade,

76

introducmonos no Baixo Imperio, momento que corresponde a creacin

77

da provincia Gallaecia propiamente dita, antes da cal a rexin galaica non

78

merece tal denominacin no terreo poltico. Por iso vexamos, en primeiro

79

termo, a que realidade responde o nome de Gallaecia.

80
81
82

3.1. A Gallaecia rexin

83
84

A creacin da provincia Gallaecia non ten lugar ata finais do terceiro

85

sculo durante o reinado de Diocleciano. Con anterioridade, as fontes

86

literarias e epigrficas aluden a unha Gallaecia que non corresponde

87

ningunha entidade xurdica, poltica ou administrativa, referindo soamente

88

o marco xeogrfico no que se encadrarn as poboacins dos conventus

89

iuridici lucense e bracarense, os conventos xurdicos dos que habemos

90

tratar posteriormente.

91

Trala sa incursin contra os gallaeci (138-7 a.C.), Dcimo Xunio

92

Bruto darase a coecer en Roma facndose alcumar co tnico do pobo

93

conquistado: O Galaico, seguindo a tradicin republicana dos xenerais

94

victoriosos [sobre a resonancia desta campaa na capital do Imperio ver

95

BLANCO FREIJEIRO, 1976]. Pero temos certa seguridade de que por este

96

tempo a Gallaecia s abrangua o territorio do pequeno pobo situado por

97

Plinio O Vello, de xeito pouco preciso, norte de Braga (Historia Natural IV

98

112), sendo moi probable que o tnico chegara a estenderse a tdalas

99

poboacins Norte do Douro a consecuencia deste primeiro episodio de

100

conquista que dera s gallaeci certa celebridade. Estrabn dnos boa

101

proba da indefinicin dos lmites da rexin e dos seus habitantes longo do

102

sculo I a.C.: N do Tejo est a Lusitania [...] esta rexin limita sur co

103

Tejo; Oeste e Norte co Ocano, e, Este, cos Carpetanos, Vettns,

104

Vacceos e Gallaicos [...], a quen, contrario que agora, algns tamn lles

105

chaman lusitanos. Os Gallaicos limitan a oriente cos stures e os

106

celtberos... (III 3,3); ...o pas Norte do Douro, habitado polos que antes

107

chamaban lusitanos pero agora chaman gallaicos... (III 4,20).

108

Esta confusin fronteiriza inicial entre os distintos pobos indxenas

109

reslvese tras un proceso de organizacins e reorganizacins consecutivas

110

que podemos rastrexar dende o final das guerras cntabras ata finais do s.I

111

da era. De a que antes de interpretar os feitos relatados polo xegrafo

112

grego convea situarnos adecuadamente no contexto que refiren.

113

Segundo Din Casio (LIII 12, 4-5) a partir do ano 27 a.C. prodcese

114

unha reestructuracin das provincias Hispanas, de maneira que mentres a

115

Citerior contina a manterse dentro das sas antigas fronteiras, a Ulterior

116

(baixo o control do senado) dividirase para formar das novas provincias: a

117

Ulterior Btica e Ulterior Lusitana, pasando esta ltima xunto Citerior

118

Tarraconense a depender do goberno directo do emperador. Sen embargo,

119

por este tempo, a maiora dos territorios peninsulares do N e NO

120

permanecan

121

conquistas o que impoera a necesidade dunha nova organizacin,

122

momento en que ten lugar a incorporacin dos galaicos e os stures,

123

recentemente conquistados, na provincia Lusitana. Proba disto daraa a

124

noticia de Plinio segundo quen Agrippa, o xeneral conquistador do 19 a.C.,

125

deu as dimensins da Lusitania inclundo nela Asturia e Gallaecia (HN IV

126

118). Esta distribucin non durara sen embargo mis que tres ou catro

127

anos, se temos que dar crdito s historiadores que sitan entre 16 e 13

128

a.C. a reorganizacin definitiva das provincias hispanas durante unha das

129

estadas do emperador Augusto na Pennsula. Nesta ocasin sera cando a

130

Gallaecia e a Asturia, por razns estratxicas, foron transferidas goberno

131

da Citerior Tarraconense [P.LE ROUX, 1980: 75; SYME, 1979: 733], do que

132

non deixarn de depender ata a creacin dunha nova provincia no

anda

independentes. Sera

precisamente

o final

das

133

baixo-Imperio.

134

A partir destes datos podemos saber que a distribucin xeogrfica

135

dos pobos bosquexada nos fragmentos de Estrabn antes citados

136

corresponde, sen dbida, visin romana da configuracin do NO

137

peninsular

138

inmediatamente despois da sa pacificacin, posto que, como sabemos,

139

trala organizacin augstea entre os anos 16-13 a.C., o territorio galaico

140

non se fai lindar coa Celtiberia, nin a Lusitania limita N co Ocano; pola

141

contra, os galaicos limitan sur con Lusitania e a oriente cos stures.

142

As,

con

anterioridade

segundo

RODRGUEZ

seu

completo

COLMENERO

sometemento,

(1979:

p.198-202),

ou

os

143

pargrafos anteditos de Estrabn nos que se presenta o lmite setentrional

144

da Lusitania no Cantbrico e se sita s Gallaeci no interior, dende o Douro

145

ata o Ocano e lindando coa Celtiberia (III 3,3; 4,12), reflectira a situacin

146

correspondente divisin do xeneral Agrippa do ano 19 a.C., momento en

147

que, como dixemos, os territorios galaico e stur pasaron a integrarse na

148

Lusitania. Pola contra, a alusin a que a maiora dos lusitanos agora

149

chmanse galaicos (III 4,20; 3,2), reflectira a definitiva organizacin

150

augstea, cando a Gallaecia e Asturia foran incorporadas na Citerior

151

Tarraconense.

152

Os factores que determinaron esta organizacin considranse de

153

orde prctica porque coincide precisamente co momento en que se

154

reducen os continxentes lexionarios en Hispania e se ve a necesidade de

155

reunir todos eles e os territorios que controlaban baixo unha soa

156

autoridade, o gobernador da Tarraconense. Esta situacin reflctea outra

157

noticia de Estrabn con bastantes detalles:

158

159

Todo o resto [da Hispania, excluda a Btica] pertence

160

emperador, quen enviou na sa representacin dous legados,

161

un pretoriano e outro consular; o pretoriano est asistido por

162

outro legado encargado de administrar xustiza entre os

163

Lusitanos, dicir, no territorio que comprende dende a Btica,

164

coa que linda, ata o Douro e a sa foz, porque o nome de

165

lusitanos redcese hoxe a estes lmites; aqu encntrase

166

Augusta Emerita. Todo o que non pertence Lusitania, dicir,

167

a mor parte de Iberia, est colocada baixo a autoridade dunha

168

gobernador consular que dispn dun importante exrcito

169

formado basicamente por tres lexins e tres legados. Un deles

170

con das lexins vixa todo o pas do outro lado do Douro cara

171

o Norte, habitado polos que antes chamaban lusitanos pero

172

agora

173

setentrionais ocupadas polos stures e cntabros. Toda a

174

cordilleira que se estende ata os Pirineos, est gobernada por

175

un segundo legado, coa outra lexin. O terceiro controla o

176

interior e protexe s que hoxe chaman "togatoi" (pobos xa

177

practicamente romanizados) [...] estes son os Celtberos e os

178

seus vecios, os pobos que habitan ambas marxes do Ebro ata

179

180

administrando xustiza dende Cartago Nova e Tarraco. No vern

181

percorre a provincia inspeccionndoa e dando conta do que

182

haxa que emendar. O emperador ten tamn procuradores de

183

rango

184

aprovisionamento das tropas (III 4,20)

chaman

litoral.

gallaicos.

gobernador

ecuestre,

que

Tamn

reside

teen

por

controla

no

as

inverno

misin

cordilleiras

na

costa,

encargarse

do

185
186

Como podemos ver a travs desta longa cita, o goberno civil dos

187

novos territorios incorporados Imperio non pode desligarse da atenta

188

vixilancia militar que permaneceron sometidos trala conquista, ata o

189

punto de que o reparto do territorio en distritos administrativos dependera

190

directamente da distribucin das guarnicins militares [LOMAS, 1975:148].

191

Neste sentido, a localizacin estratxica dos centros de control militar,

192

dicir, os acampamentos lexionarios, sera decisiva de cara instalacin dos

193

centros destinados a dirixir a vida poltica e administrativa destes

194

territorios. Avalara este feito a propia orixe acampamental de das das

195

futuras capitais dos distritos mis conflictivos e menos romanizados do

196

sector NO: Asturica Augusta (Astorga) en territorio stur [LE ROUX, 1982:

197

75; 104-9] e Lucus Augusti (Lugo) no sector setentrional galaico [a orixe

198

acampamental de Lucus parece indiscutible dende as mis recentes

199

escavacins na cidade, ver CARREO e COLMENERO, 1992: 394-5].

200

A conversin destes ncleos en vilas de fundacin augstea

201

respondera simple vontade de introducir a "cidade" como paso previo a

202

todo intento de romanizacin, intento que se afirma e consolida longo de

203

todo o s.I d.C. cando eses ncleo se converten en capitais de distrito e

204

pasan a concentrar tdolos organismos administrativos delegados do poder

205

imperial nestes territorios.

206

A conclusin que se extrae da evolucin deste proceso longo do

207

reinado de Augusto que as continuas reorganizacins das que obxecto a

208

rexin noroeste responden exclusivamente interese por facilitar os

209

labores administrativos do Imperio e que en ningn caso, ata ese

210

momento, atopamos confirmacin da existencia dunha unidade galaica en

211

sentido institucional. Con anterioridade creacin dos conventos lucense e

212

bracarense non existen instancias administrativas capaces de delimitar con

213

precisin o mbito territorial das sas xurisdiccins a tan grande escala. Por

214

iso o termo Gallaecia non pose outro significado que o da referencia

215

xeogrfica que remitir a localizacin de determinadas poboacins

216

indxenas (ou populi, nas fontes literarias), os membros dos cales, por outra

217

parte, non temos probas de que se sentisen identificados a travs del en

218

datas tan temperns. Voltaremos sobre esta

219

posteriores,

220

poltico-administrativas nas que se van introducindo as comunidades

221

indxenas.

222
223
224

despois

de

analizar

cuestin en pxinas

evolucin

das

unidades

225

3.2

Comunidades polticas e seccins administrativas no alto

226

Imperio

227
228

A principal fonte que nos informa sobre a existencia de pequenas

229

comunidades indxenas organizadas nos primeiros tempos imperiais a

230

epigrafa, a travs da cal dispoemos dun rexistro de a penas uns 33

231

nomes de comunidades identificadas co nivel inferior de organizacin pola

232

presencia dun signo epigrfico en forma de C invertido:

233

comunidades aparecen integradas, en nmero indefinido, noutras unidades

234

organizativas loxicamente superiores, denominadas xenericamente populi

235

nas fontes literarias. Baixo este termo latino aparece o nivel de integracin

236

reaproveitado pola administracin imperial para impoer os seus propios

237

esquemas organizativos, o que coecemos baixo unha categora xurdica

238

pouco precisa, a chamada civitas romana (a comunidade organizada en

239

torno cidade). Un conxunto de civitates maduradas abeiro da poltica

240

integracionista imperial aparecen finalmente subordinadas conventus, un

241

sistema fundamentalmente administrativo destinado a impartir xustiza,

242

difundir o culto emperador e canalizar as disposicins emanadas do

243

goberno imperial cara as comunidades sometidas sa xurisdiccin.

Estas

244
245
246

3.2.1 OS GRUPOS CON

247
248
249

O primeiro nivel organizativo que aludimos, o referido polo C

250

invertido, non recibe nas fontes ningn termo tcnico, de maneira que a

251

sa traduccin hoxe en da obxecto de duras polmicas entre os

252

especialistas.

253
254

un signo epigrfico que en todo o territorio imperial refire a

formacin militar romana coecida como centuria, o destacamento

255

lexionario composto por 100 soldados. En territorio galaico documntase

256

longo de todo o s.I na epigrafa da rexin, pero indicando xa non a

257

presencia de unidades militares romanas senn un tipo de comunidades

258

que se supn caracterstico destas poboacins. Efectivamente, ante a

259

ausencia de paralelos precisos no resto do Imperio, o C invertido, como

260

indicador dun tipo de organizacin social, presenta unha modalidade

261

formulstica exclusiva da Gallaecia. Na seguinte tboa recollemos os textos

262

epigrficos en que aparecen representados os C invertidos acompaando

263

nomes de comunidades indxenas (a maiora destes textos contense en

264

lpidas funerarias e en aras ofrecidas a divindades)

265
266
267
268
269

INSCRICINS

CON MENCIN DE

INVERTIDO

270

APIL[VS] ARQV(i)[F?]

271

ARQVIVS VIRIATI

272

TILLEGVS AMBATI F.

273

FVSCVS SEVERI F.

274

ACRIP[IA]
ACRIPIA
AIOBAIGIAECO
ARCVCE
AVILIOBRIS

275

CAELEO CADROIOLONIS F.

276

FLAVS AVLEDI F.

BERISAMO
BERISO

277

NICER CLVTOSI

CAVRIACA

278

[..CAELE]O VECI F.

279

SVSARRVS
LIM(icvs)
(Votiva)
CILENVS
CABARCVS
PRINCIPIS ALBIONVM
PRINCEPS

CO[PORORUM?]

280
281

[VE]CIVS VEROBLI F.

282

NIGRINIANVS NIGRINI

283

FABIA EBVRI F ; VIRIVS CAESSI F.

CIRCINE

PRIN(eps)

[...]CIT(eriore)

ERCORIOBRI
AL(bio?)
ERITAECO / eodemLEMAVA; LEMAVUS

EX

 LAEDIE(?)S(?)
(E)LANIOBRENSI

284

MARTIALI

285
286

FVSCA COEDI F.

287

ALBVRA CATVRONIS F.

288

FESTVS LOVESI F.

289

REBVRRVS ARI

290

LVCILA VITALIS

NARELIA
OLCA

292

LOVCI[A] MATVRA F[I]L

QVELEDIANI
SAQVA

293
294

TRIDIAE MODESTI F

EXS

LETIOBRI
EXS LOVCIOCELO

SERANTE

INTERAMICVS
SEVRRVS

(Votiva)
[CA]LADVMA
SEVRRA

TRANSM(iniense)

SERMA(?)CELES

295
296

ANCETOLVS AVRI(?)

297

ANCEITVS VACC[E]I F.

SESM[ACA]
TALABRIGA

298

CAMALVS BVRNI F.

EXS

299

AEMILIANO FLACO

300

BASSVS MEDAMI F.

302
303
304
305

CELTICA

SVPERTA(marica)

291

301

CEMELEN(us)

EX

LIMICVS

TARBV
DE HOC TVREOBRIGA
VERIO
EX VLIAINCA

Inscricins con texto fragmentado ou lectura insegura:

CROV[I]VS

306

...EN ...ALESI...

307

LAVASVS MEBDI

...OC..
EX FI...

308

P.PLOVTIVS P. F. GAL. REBVRRVS

EX

309

L.CAS(ivs) CAEN(icvs?)

EX

GA...
NEM...

INTERAM(icvs)
TAMAC(anvs)

PPR

310

(I ou T?)ELVIBRI *

311

VECIVS CLVTAMI F.

312

313
314

315

ALGUNHAS INTERPRETACINS

316
317

A controversia que afecta lectura do

non recente, remonta

318

tres dcadas atrs, a partir do momento en que MLOURDES ALBERTOS

319

propuxera para o C invertido o novo significado de castellum (castro).

320

Con anterioridade a esta proposta, a lectura unanimemente aceptada era a

321

de A.SCHULTEN, quen o interpretara como a indicacin de agrupacins

322

sociais compostas por cen membros, igual que a centuria militar que,

323

como dixemos, se aluda co mesmo signo epigrfico nas inscricins de todo

324

o Imperio. Tanto por esta coincidencia, como porque outras sociedades

325

indoeuropeas antigas se compoan de grupos que traducan nas sas

326

denominacins a expresin grupo de cen [huntari, hundred e centena,

327

entre os alamanes, anglosaxns e francos romanizados respectivamente;

328

1943: 74], SCHULTEN estableceu as o significado de centuria para o c

329

invertido.

330

Anda que con posterioridade os estudiosos do tema introduciron

331

importantes matices e correccins a esta interpretacin, o que se defendeu

332

durante moito tempo e a favor da hiptese de SCHULTEN, era que aquelas

333

agrupacins galaicas se correspondan, no interior das sas respectivas

334

tribos,

335

consideraban s chamadas gentes stures e cntabras.

con grupos

xentilicios

menores ou clans, como tamn se

336

Esta posicin esteouse basicamente na lectura que deu SCHULTEN

337

coecida estela de Aldeia Nova (Bragana) na que, supostamente asociado

338

centuria, aparece un termo que denota en latn unha forma de

339

agrupacin parental na que os individuos se relacionan por ambas lias de

340

descendencia, paterna e materna, a cognatio:

341

AEMILIO BALAESO SIGNIFERO ALAE SABININAE COGNATIO DE CEN[TURIA]...

342

[EE VIII 128]

343

restitundo as slabas entre corchetes remate da ltima palabra,

344

establecase as que a centuria, o clan cltico do NO, era a unidade

345

bsica

346

conservaban en poca romana o seu carcter xentilicio ou tribal.

na

organizacin

poltica

das

comunidades

hispanas

que

347

Outros investigadores entraran mis tarde a discutir o tema da

348

centuria galaica. Por exemplo RODRGUEZ ADRADOS, quen sostia que a

349

centuria non estara formada por 100 persoas, senn por 100 gentes, e que

350

cada unha destas equivala cognatio ou gran familia [1948: 130;137].

351

Pola sa parte, J.CARO BAROJA, apoindose na mencin cognatio na

352

estela de Bragana, declaraba que a Centuria podera ser a base de

353

aldeas no sentido mis moderno, constitudas por parentes por vas

354

distintas, e relacionaba este feito coa composicin das cognationes e

355

propinquitates (grupos de parentes) mencionadas por Csar e Tcito a

356

propsito dos galos e dos xermanos (BG VI, 19; 22; VII 32; Xermania 7,3;

357

12,2; 19,2...) [1977: 44]

358

Tamn os franceses R.TIENNE, G.FABRE, P.LE ROUX e A.TRANOY

359

mantiveron, nun primeiro, que a centuria sera en todo caso o nome do

360

clan na Espaa do Noroeste, tendo un princeps sa fronte, a divisin

361

territorial na que se pode recrutar 100 soldados aptos para a guerra ou

362

escoller 100 individuos para establecer a base do imposto. Son os Galaici

363

os que parecen portadores do sistema das centurias... [1976: 100].

364

A partir desta interpretacin supxose que o signo reflecta a

365

implantacin sobre as comunidades da Gallaecia dunha institucin romana

366

que

367

organizacin indxena preexistente. Dende este punto de vista enfocou o

368

tema J.C.BERMEJO, quen, sen deixar de aceptar unha probable organizacin

reaproveitara

con

fins

fundamentalmente

administrativos

369

centuriada na Gallaecia, adiantou tamn a posibilidade de entender o

370

termo census no C invertido: dada a tendencia do Imperio a respectar as

371

institucins tribais orixinarias de cada pobo co fin de facilitar a sa mellor

372

administracin e goberno, sera probable que as comunidades galaicas

373

susceptibles de seren organizadas en centurias (unidades censatarias de

374

carcter territorial nas que se clasificaba conxunto da poboacin romana

375

antiga) non fosen mis que agrupamentos indxenas previamente dotados

376

dun marcado carcter social, poltico e territorial, sendo por esa razn

377

facilmente

378

(especialmente

379

circunscripcins fiscais trala elaboracin do census correspondente) [1978].

380

Esta interpretacin supuxo a primeira variacin con respecto

381

lectura de SCHULTEN, ata que pouco tempo despois a existencia da

382

centuria

383

defensores. A revisin foi en parte consecuencia das crticas que respecto

384

fixeron, especialmente, LOURDES ALBERTOS [1977; 1988] e PEREIRA

385

MENAUT [1978], pero sen resultados no sentido de atraer a posicin dos

386

franceses, quen emprenderan cos anteriores un debate en torno

387

significado do signo

reutilizables
despois

galaica

foi

asimilables
de

pola

proceder

completamente

administracin
sa

rexeitada

habilitacin

polos

seus

romana
como

antigos

anda por resolver.

388

A identificacin das gentes e gentilitates do resto da Hispania cltica

389

( dicir, as comunidades indxenas acompaadas da locucin ex gente, de

390

gentilitas e tamn as expresadas simplemente en xenitivo plural: Gens

391

Visaligorum,

392

organizativos correspondentes clan -ou calquera outras agrupacins

393

parentais menores- non ofreca, en primeiras, ningunha dificultade. Isto

394

debeuse a que eses grupos sociais parecan autodenominarse por medio

395

de xentilicios, dicir, por medio de nomes colectivos derivados dun

396

antergo fundador epnimo (por exemplo: Toutoniqum, descendentes de

397

Toutonus).

Gentilitas

Desoncorum,

Toutoniqum...)

con

niveis

398

Pero este procedemento, considerado como un trazo distintivo da

399

sociedade xentilicia, pareca ausente das denominacins dos grupos

. Efectivamente, como comprobou LOURDES ALBERTOS, signo

400

con

401

engdense normalmente designacins toponmicas. Esta autora propuxo a

402

lectura castellum comprobar que a pertenza a unha comunidade indicada

403

polo

404

-ensis (TALABRIGENSIS). En base a este, e outro datos, concluu que as

405

"supostas" centurias, precedidas da preposicin ex/exs e con nomes en

406

ablativo de orixe, non podan senn referir a origo, dicir, a indicacin do

407

lugar de residencia, o que no cuadrante Noroeste peninsular deba facer

408

referencia castellum. A hiptese verase reforzada ademais pola

409

coincidencia dalgns nomes destas antigas comunidades con topnimos

410

galegos actuais (por exemplo:

(T

ALABRIGA),

poda tamn expresarse mediante ablativo de orixe en

Berisamo/Beresmo) [1975: 63 s.]

Estas evidencias foron tomadas polos defensores da nova lectura

411
412

como

413

poltico-territorial destas comunidades. O que se pasou a considerar,

414

noutras palabras, que as comunidades galaicas non se rexan por

415

relacins de base parental senn territorial, ou o que o mesmo, que se

416

comportaban non como grupos familiares senn como co-residentes dun

417

mesmo asentamento sometidos a unha autoridade poltica externa

418

organizacin dos grupos de parentesco.

419

unha

revelacin

da

natureza

xa

non

xentilicia

senn

Pero as crticas feitas centuria galaica baixo a constatacin da

[PEREIRA, 1978] a penas fixo

420

compoente toponmica dos grupos con

421

fenda na hiptese dos principais defensores da hiptese xentilicia. Estes,

422

se ben pronto renunciaron traduccin do signo

423

[TRANOY-LE ROUX 1984: 245], non deixaran de soster a estructuracin

424

basicamente parental das comunidades galaicas e a sa equiparacin co

425

resto das gentes/gentilitates hispanas (ags por consideralas, a diferencia

426

destas, agrupacins xentilicias fundamentalmente cognticas, 1984: 249;

como centuria

427
428

253).
Nesta lia de interpretacin sitase tamn RODRGUEZ COLMENERO,

o que se agacha son as nocins de genus,

429

para quen baixo o signo

430

gens, gentilitas, para designar a estirpe ou procedencia sangunea [1988:

431

285-88]. Estes tres investigadores foron os nicos que durante anos

432

mantiveron a chamada hiptese xentilicia [Tranoy acabar finalmente

433

aceptando a lectura de Albertos, vxase 1993: 28] fronte longa restra de

434

investigadores que se adheriron hiptese castellanista,

435

O mis firme defensor desta hiptese na actualidade , sen dbida,

436

G.PEREIRA MENAUT, quen se apoiou na nova lectura para afirmar a

437

orixinalidade organizativa da Gallaecia. O marco xeogrfico e cultural

438

dentro do cal este autor defende, en contraposicin co exterior xentilicio, o

439

predominio

440

arqueoloxicamente co castrexo e identifica como Gallaecia histrica. Os

441

castella, como sub-comunidades con territorio propio dependentes dun

442

populus ou civitas, desempearan en primeiras funcins polticas e

443

administrativas con certa autonoma, en funcin dun estatuto poltico

444

independente que lles outorgaba a capacidade, entre outras, de firmaren

445

pactos de hospitalidade (caso dos castellani Toletensis da tsera do Caurel,

446

ver APNDICE

447

dedicacins a Xpiter ptimo Mximo [1982: 255, 266]. Por esta causa os

448

castella ou castros galaicos, que acadaran un estadio organizativo mis

449

prximo respublica romana, pareceralles s romanos mis asimilables e

450

facilmente romanizables. Isto explicara, paralelamente, que despois da sa

451

descomposicin como sub-comunidades trala concesin do Ius Latii

452

(estatuto de dereito latino) no derradeiro tercio do s.I d.C., chegaran a

453

adquirir suficiente relevancia como para poderen expresar a origo (orixe)

454

por si mesmos de modo independente a unha entidade poltica superior,

455

pois se antes non eran comunidades de verdade, agora si, se antes eran

456

castella, agora semellan ser civitates (de a o uso de TALABRIGENSIS no canto

457

de LIMICUS

poltico

dos

EPIGRFICO,

ALABRIGA,

castella,

rexin

que

se

corresponde

Pactos n2) e faceren, como comunidades,

por exemplo) [1983].

458

De acordo con este particular proceso de desenvolvemento poltico

459

no NO peninsular, a G.PEREIRA parcelle posible trazar os lmites entre os

460

que se desenvolvera unha rexin cultural perfectamente definida dende

461

tempos prerromanos, que ser descuberta polo Imperio, dara lugar

462

construccin da Gallaecia histrica, autntico antecedente poltico da

463

Galicia actual e polo que ns, como galegos, poderemos gabarnos, nas

464

sas palabras, dunha un pasado remoto envexvel na sa identidade e

465

diferenciacin, precursor de ns mesmos [1992: 34-5].

466

marxe deste tipo de construccins ideoloxizadas da historia antiga

467

de Galicia, outros autores como SANTOS YANGUAS e MCRUZ GONZLEZ

468

destacan pola sa participacin no debate e a sa contribucin hiptese

469

poltico-territorial. Para SANTOS a realidade representada polo signo

470

e o termo en ablativo que lle segue, sexa cal queira o significado que se

471

dea signo, pode ser ou ben indxena, anda que non xentilicia, ou ben,

472

mis verosimilmente, unha realidade administrativa romana partindo da

473

organizacin indxena. estaren organizadas en ncleos de poboacin,

474

por outra parte, as comunidades galaicas presentaran tdalas avantaxes

475

para facilitar unha rpida incorporacin no marco poltico-administrativo da

476

civitas, razn pola cal os

477

cs gentes e os xentilicios en xenitivo de plural stures, que persisten ata o

478

s.III

479

municipalizacin do Noroeste trala concesin do Ius Latii por parte de

480

Vespasiano [1984: 19, 27 s., 82].

481

d.C.,

mentres

teran desaparecido da epigrafa moito antes

aqueles

desaparecen

durante

proceso

de

MCRUZ GONZLEZ, pola sa parte, arge novamente que as

non superan a fin do s.I d.C., mentres que as

482

inscricins con mencin do

483

xentilidades acadan o s.III e anda o IV; que os

484

votivas (inscricins nos 5 e 18) coma os populi, vici e pagi ( dicir, aldeas e

485

poboados), mentres que nin as gentes, gentilitates nin os grupos

poden facer dedicacins

486

expresados mediante xenitivos de plural fan dedicacins a divindades; que

487

os castella teen territorio propio, mentres que os grupos xentilicios non,

488

polo que, careceren de connotacins territoriais, se ven obrigados a

489

precisar a origo mediante vicus (por exemplo: VICANI CAMALOC[CUM] [1986:

490

93-5]. A partir destes datos concle que tanto os cntabros coma os

491

stures permaneceran estancados nos vellos esquemas xentilicios debido

492

sa marxinalidade xeogrfica, en tanto que os galaicos, excludos pola

493

autora da zona cltica ou indoeuropea [1985: 554], posuiran un sistema

494

absolutamente diferente dos anteriores, facilmente asimilable pola civitas

495

romana debido carcter poltico-territorial propio das sas comunidades,

496

dicir, os castella.

497

Prescindindo de todas estas interpretacins, expostas con mellor ou

498

peor fortuna, o certo que non contamos con ningunha clase de

499

informacin directa que nos permita estudiar a natureza e constitucin dos

500

grupos con

501

epigrafa, problema que, por outra banda, tomou parte na controversia en

502

torna sa transcricin: mentres A.TRANOY arga que os castella sempre

503

se indican nas inscricins mediante as abreviaturas k, kast ou Cast, pero

504

nunca por medio de

505

506

conductor, conventus, etc. [1978: 279-80].

. O uso do signo pose ademais valores mltiples

en

[1981a: 375], G.PEREIRA replicaba afirmando que o

poda ter outros significados a parte de centuria, como caput,

507

De calquera maneira, hoxe en da a maiora dos historiadores

508

consideran o problema resolto dando por vlida a traduccin do signo por

509

castellum e aceptando a interpretacin de PEREIRA, conclusin optimista, e

510

anda temeraria, se temos en conta o que supn considerar os castros

511

galaicos do primeiro sculo da era como unha especie de pequenos

512

estados independentes. En calquera caso, a hiptese non explica como

513

encaixa,

514

recoecemento

515

autnomas. Queda pendente de explicacin e comprobacin a clase de

fora

do

sistema

destas

"cidadn"

pequenas

propugnado

aldeas

como

por

entidades

Roma,

polticas

516

poder poltico local que se someteran os sbditos do castro; a clase de

517

mecanismos

518

perpetualo;

519

intercastrexas; as institucins que regularan as relacins socio-econmicas

520

entre vecios; a clase de administracin encargada do censo, o fisco e de

521

asegurarse o cobro de tributos; o sistema de valores que xustificaran os

522

desequilibrios

523

recoecemento, implcito na presencia de autoridades, de marcadas

524

diferencias de estatus; etc, etc.

coercitivos
o

tipo

sociais

ou

de

instrumentos

organismos

que

econmicos

militares

dispoibles

manexaran

entre

vecios

as

para

relacins

derivados

do

525

O primeiro problema que ofrece esta interpretacin atinxe propio

526

estatuto poltico independente que, supostamente, Roma concedera s

527

aldeas galaicas. De acordo con isto os castella teran suficiente entidade

528

para: primeiro, expresar a

529

dedicacins a Xpiter ptimo Mximo; terceiro, establecer pactos de

530

hospitalidade. Sen embargo non hai probas de que as das ltimas

531

condicins fosen capacidades especificamente recoecidas, como se

532

pretende, a comunidades "politico-territoriais". Nos restos epigrficos

533

coecidos, as dedicacins a Xpiter ptimo Mximo obteen en Gallaecia e

534

Asturia unha representacin moi superior do resto de Hispania e os

535

dedicantes poden ser tanto colectividades como particulares -indxenas ou

536

romanos- [LE ROUX-TRANOY, 1973: 219-20]. Tendo en conta ademais que

537

outro tipo de comunidades s que normalmente se lles nega definicin

538

territorial, ofrecen votos a I.O.M. -caso dos Arronidaeci e Coliacini stures,

539

ERA n1- dubidamos que para facelo sexa imprescindible ser unha

540

localidade ou un populus ou civitas. O que atinxe facultade de facer

541

pactos de hospitalidade, comprbase, en primeiro lugar, que ningunha das

542

gentilitates implicadas no pacto dos zoelas, por poer un exemplo, refiren

543

unha dependencia territorial para exercer esta capacidade: a gentilitas

544

Desoncorum, da gens dos Zoelas, e a gentilitas Tridiavorum, da mesma

545

gens dos Zoelas, renovaron un pacto de hospitalidade moi antigo e todos

546

eles recibronse en mutua proteccin e clientela, s seus fillos e

547

descendentes... (APNDICE

origo

EPIGRFICO,

dos residentes; segundo, ofrecer

Pactos n4); en segundo lugar,

 aparece implicado nas fontes epigrficas

548

rigorosamente falando, ningn

549

neste tipo de pactos: o castellum Toletum do pacto do Caurel (APNDICE

550

EPIGRFICO,

551

stures, entre os que se conxuga a organizacin en castros e gentilitates

552

sen ningunha contradiccin. Por tanto, a posibilidade de establecer

553

tratados

554

independentemente de que se dean nas sas denominacins referencias

555

territoriais.

Pactos n2), non se identifica mediante o signo e pertence s

de

hospitalidade

atinxe

calquera

organizacin

social

556

Finalmente, sobre a mencin do castro para indicar a orixe, non

557

vemos inconveniente en que por este medio os indxenas precisaran o seu

558

lugar de residencia, pero non mis que como unha simple formalidade,

559

posto que o ius originis (o conxunto de facultades xurdicas e dereitos

560

polticos recoecidas s individuos por nacemento dentro das sas

561

comunidades) un dereito exclusivo dos cidadns romanos, condicin

562

que non acceden os indxenas da Gallaecia mis que a partir de finais do I

563

sculo, cando as sas cidades son recoecidas xuridicamente.

564

En definitiva, ningn dos argumentos propostos nos parece que

565

confirmen

566

independente en recoecemento seu adiantado rxime organizativo. En

567

calquera caso, toda esta construccin non responde mis que empeo

568

por individualizar Gallaecia para afirmar un pasado remoto cheo de

569

identidade diferenciada, afirmacin que, marxe doutras consideracins,

570

tampouco se xustifica a travs das fontes epigrficas.

571

concesin

castros

galaicos

dun

estatuto

poltico

Sen embargo debemos recoecerlle a MLOURDES ALBERTOS terse

, como Talabriga

572

decatado de que moitas das formas que acompaan

573

ou Tureobriga, por exemplo (inscricins nos 23 e 25), acompandose do

574

indiscutible sufixo toponmico -briga, aluden claramente, en lingua celta, a

575

emprazamentos elevados e fortificados. Mais, se como vimos a propsito

576

dos stures, os castros (como o castellum Toletum) e os grupos de

577

parentesco organizados (gentilitates do pacto Zoela) poden convivir na

578

mesma sociedade, non hai razn para rexeitar esta posibilidade entre as

579

poboacins galaicas.

580

certo que non contamos entre elas con testemuos epigrficos de

581

gentes, gentilitates ou xenitivos de plural. Sen embargo, ademais de que

582

esta ausencia non unha proba conclunte en favor da inexistencia deste

583

tipo de formacins, en realidade, tampouco se pode dicir que os grupos

584

sinalados polo

sexan os nicos documentados na epigrafa desta rexin.

585

Anda que escasos, obtemos algns exemplos de xentilicios en

586

inscricins rupestres que funcionan como termini ou marcos limtrofes

587

entre comunidades [COLMENERO: 1988]. Na Veiga de Chaves aparecen

588

catro marcos sinalando a divisin territorial entre dous grupos expresados

589

aparentemente en nominativo plural: Coroqui e Praeni; noutro concello

590

portugus (Valpaos) aparece un terminus entre Obili e outro grupo de

591

nome incompleto: Treb(?); e ademais doutros ourensns menos claros,

592

tamn estudiados por COLMENERO, coecemos as formas Ripav(?) e

593

Pvac(?) en Vilar de Perdizes (preto de Chaves).

594

A diferencia con respecto s grupos familiares doutras rexins

595

hispanas est exclusivamente no caso gramatical en que se expresan,

596

estes en nominativo, os outros en xenitivo de plural. Segundo a opinin

597

mis estendida este ltimo caso sera o habitual para indicar a liaxe,

598

dicir, que esas formas seran, como dixemos anteriormente, xentilicios

599

propiamente ditos (descendentes de...). Sen embargo o uso do xenitivo

600

pode non ser mis que o xeito de expresar a pertenza a un grupo calquera

601

mediante a frmula da xente dos... (por exemplo: Eburancon: dos

602

Eburancos; Abliqum, Abulokum, ex gente Abilicorum: da xente dos

603

Abilicos, e non os descendentes de Eburo ou Abilius. Esta ltima versin

604

do significado das denominacins xentilicias estableceuse comprobar a

605

semellanza con moitos antropnimos correntes do mundo indxena

606

[ALBERTOS, 1975; MCRUZ GONZLEZ, 1986: 105; BELTRN LLORIS: 1994,

607

83]. E sen dbida gardan entre si unha estreita relacin lxica, pero non

608

menos certo que na mesma direccin conduce unha simple ollada a algns

609

dos topnimos mis frecuentes da rea cltica (Eburo-briga, Abulo-briga/

610

Avilio-bris) Debemos conclur, entn, que o castro galaico Aviliobris

611

resultado dunha homenaxe dos habitantes do castro destacado Avilius?

612

Coidamos mis ben que esta forma sinala, a travs do seu significado

613

forte [significado procedente da raz indoeuropea *apelo-, ver ALBERTOS,

614

1966: 3-4; 28-9], as calidades con que se quixo aderezar o carcter dos

615

seus portadores: Abilicos Fortes, Aviliobris Castro do Forte.

616

Curiosamente algn daqueles xentilicios galaicos en nominativo

617

presentan, coma os xenitivos de plural, unha estreita relacin con

618

antropnimos

619

antropnimos Corocus e Corocaucus, nomes documentados en Viana do

620

Bolo. Emparentado con estes tamn temos o nome consignado no

621

guerreiro de S.Paio de Meixedo Corocaudius ou Corocudius, sinnimo do

622

tenimo galaico Coronus, do epteto da deusa Navia Corona, e moi

623

semellante nome do deus galo asimilado a Marte Corotiacus, ou xefe

624

militar cntabro Corocotta, BLZQUEZ, 1975: 56]. E tampouco faltan

625

paralelos da formacin de xentilicios en xenitivo plural doutras zonas

626

hispanas a partir da mesma raz, como Coronicum ou Corovescum.

627

Explicado a travs do termo indoeuropeo *Koros "exrcito" [de onde

628

Coronus e Corocaudus "xefe dos exrcitos": COELHO, 1986: 269, 293], os

629

Corocos indican a travs da sa denominacin a cualificacin guerreira que

630

atopamos noutros moitos xentilicios da Hispania cltica.

da rexin.

Coroqui, por

exemplo, correspndese cos

631

En fin, tendo en conta que o caso gramatical non resolve, a noso

632

xuzo, as diferencias entre os grupos galaicos e os do resto da Hispania,

633

non vemos razn para deixar de equiparalos. Quedara entn por

634

solucionar o problema de conxugar a presencia destes xentilicios coa dos

635

grupos con

636

unidades elementais de organizacin social. Sen embargo, no estado actual

637

dos nosos coecementos, isto non deixa de ser mis que un suposto

638

pendente de comprobacin, mentres que a ausencia de calquera indicacin

639

toponmica nos xentilicios Coroqui, Praeni, etc. suxiren precisamente a

640

convivencia, non confusin, das das formas organizativas ( probable que

641

cada

posto que normalmente ambos dous se consideran

englobara varios dos outros agrupamentos).

642

Consideramos, por tanto, que as alusins s castros estn implcitas

, pero non neste, que debe

643

nos propios topnimos que acompaan

644

referir a forma institucional romana que emprega

645

precisamente os sinalados polo signo, como centros administrativos. A

646

razn de escoller eses e non outros castros podera interpretarse en

647

relacin preeminencia dos xefes ou reis no mundo celta e na sociedade

648

galaica antiga. Nas sociedades que coecen a institucin da xefatura (ou

649

realeza) o xefe quen, a travs dun complexo sistema de alianzas

650

polticas, concentra arredor de si tdolos grupos sociais ou familiares

651

postos baixo a sa dependencia, s que capaz de integrar a pesar da sa

652

dispersin

653

acompaan C invertido como a referencia lugar concreto en que se

654

localiza o centro da comunidade ou, o que o mesmo, a residencia do xefe.

655

Por exemplo unha das nosas inscricins, a n24:

656

nomes metafricos do rei cltico, touro, para suxerir que a comunidade

657

se organiza arredor del e da sa residencia como centro social e poltico.

xeogrfica.

Neste

sentido

interpretamos

algns castella,

as

formas

que

Tarbu, emprega un dos

658

Desta maneira as sociedades galaicas poderan ofrecer Imperio

659

personaxes polticos perfectamente definidos e localizados, susceptibles de

660

seren aproveitados polo Imperio de cara organizacin administrativa das

661

comunidades: para a recadacin de tributos, leva de soldados, etc. (neste

662

sentido parece pertinente a interpretacin de J.C.BERMEJO dos grupos con

663

como unidades sociais organizadas para o censo en poca romana).

664

En definitiva, demstrase unha vez mis a teora de que o Imperio

665

romano tenda a aproveitar as estructuras organizativas dos pobos

666

sometidos co fin de facilitar o seu goberno e administracin. Por iso, como

667

vimos mostran as fontes epigrficas, o modelo poltico prerromano puido

668

conservarse na rea galaica longo de todo o s.I da era; e posto que ata

669

esas datas as comunidades galaicas conservaron boa parte da sa

670

autonoma, non sorprende que moitas das crenzas relixiosas daquelas

671

poboacins

continuasen

manifestndose

con

forza

en

datas

moi

672

posteriores. O seguinte apartado daranos ocasin para analizar algns

673

destes feitos.

674
675
676

3.2.2 POPULI

CIVITATES

677
678
679

Todas estas comunidades que viemos presentando como as

680

unidades bsicas de organizacin indxena aparecan xa integradas no

681

momento da conquista en diferentes pobos, s que atopamos baixo a

682

denominacin de populi nos documentos latinos. A maiora deles foron

683

coecidos durante e despois da ocupacin romana baixo os seus nomes

684

orixinais, dando mostra do grao de fragmentacin en que se atopaban con

685

anterioridade sa unificacin baixo o mesmo tnico ( dicir, gallaeci). As

686

principais fontes para o seu coecemento son os autores gregos e latinos,

687

Estrabn, Ptolomeo, Mela e Plinio, que ofrecen distintos panoramas do

688

poboamento do NO peninsular respondendo en cada caso s obxectivos

689

trazados para a elaboracin das sas obras e s propias alteracins do

690

poboamento sufridas nesta rexin longo do primeiro sculo d.C.

691

Estrabn descoida en xeral a mencin de conxuntos tnicos s que

692

considera insignificantes e de difcil pronuncia (III 3,7) e particularmente a

693

maiora dos populi, de nulo interese para o plano da sa obra. Dos situados

694

no sector galaico s alude a algns s que polo seu tnico suxiren un

695

parentesco grego (III 4,3), como os amphilocos -que tamn cita Xustino

696

(XLIV 3,4), sen precisaren a sa situacin- ou os hellenos, que Plinio

697

menciona entre outros descendentes dos gregos localizados nos arredores

698

da ra de Vigo (IV, 112).

699

A aportacin de P.Mela a este campo redcese mencin de distintos

700

pobos ribeiregos do Atlntico: os grovios, habitantes da rexin que

701

abrangue dende Douro promontorio cltico, arredor do cal est o pobo

702

do mesmo nome, os Clticos; os Praesamarchos, sur do Tamaris (Tambre)

703

coa cidade de Ebora na sa foz; os Super-Tamaricos e os Nerios norte do

704

mesmo ro; todos estes sitaos na costa occidental (Corografa III, 9-11). O

705

promontorio cltico (identificado como o cabo Fisterra) marcara no relato

706

de Mela o punto de inflexin da costa galaica cara Este, a partir do cal

707

comenza a enumeracin dos pobos ribeiregos do Cantbrico (III, 12-3), os

708

primeiros dos cales, antes dos stures, son os rtabros, -"anda xente

709

cltica", coa cidade Adrobrica- que ocupan os arredores do golfo no que

710

desembocan catro ros (supostamente as ras de Ferrol, Ares, Betanzos e a

711

Corua).

712

Pola sa banda Plinio, documentndose en materiais de carcter

713

administrativo,

ofrece

moita

mis

informacin

sobre

nmero

714

localizacin das xentes galaicas. Na sa relacin de pobos fai unha

715

distincin entre populi lucenses e stures, e civitates bracarenses,

716

discriminacin difcil de interpretar e que obxecto de discusin entre os

717

historiadores. As, mentres algns consideran que a distincin obedecera

718

intencin de expresar a diferencia de nivel de romanizacin adquirido en

719

cada caso [segundo SANTOS YANGUAS os populi estaran a este respecto

720

mis atrasados cs civitates, 1984: 33], outros pensan que as expresins

721

non reflectiran diferencias reais neste sentido [CAPALVO, 1986: 51 s], e que

722

poderan responder a simples necesidades de estilo (para evitar repeticins

723

malsoantes: LOMAS, 1990: 172-3). Sen embargo, tras declarar o que agora

724

citamos, parece claro que a discriminacin pose un significado sociolxico

725

evidente que favorece s civitates fronte s populi: O convento lucense

726

ten ademais dos Clticos e Lemavos 16 populi de nome descoecido e

727

brbaro..., en tanto que o convento Bracaro ten 24 civitates... das que se

728

poden mencionar, sen "fastidium", os Bbalos, Coelernos, Callaecos,

729

Equaesos, Lmicos e Quarquernos (HN III 28). Coidamos, por tanto, que o

730

uso de categoras distintas para referirse a lucenses e bracarenses pose

731

neste caso unha clara intencionalidade descritiva, referindo con toda

732

probabilidade, senn unha diferencia xurdica de feito, si a percepcin

733

dunha diversidade no grao de romanizacin en cadanseu mbito (como

734

vimos sostia SANTOS YANGUAS). Mis tarde, prescindindo daqueles

735

prexuzos, non ten inconveniente en mencionar outros tnicos lucenses:

736

dende o ro Navia, os Albins, Cabarcos, Egivarros, alcumados Namarinos,

737

Adovos,

Arronos,

Arrotrebas...

os

Clticos

alcumados

Nerios

e os

738

Super-Tamaricos, os Coporos, o oppidum [cidade fortificada] Noeta, os

739

Clticos alcumados Praesamarcos, os Cilenos (NH IV 111); e entre os

740

bracarenses: Hellenos, Grovios, co castellum Tude... as illas Siccas e o

741

oppidum Abobrica... os Lemavos, os Seurros e o oppidum de Bracara

742

Augusta, norte do cal est a Gallaecia (NH IV 112)

743

No pargrafo III 28, antes comentado, ademais de contabilizar o

744

nmero de populi e civitates (16 e 24 respectivamente), Plinio proporciona

745

tamn as cifras dun censo, de acordo cal os lucenses contaban con

746

166.000 e os bracarenses con 240.000 libera capita, dicir, homes e

747

mulleres adultos de condicin libre.

748

Finalmente contamos cos informes de Ptolomeo, o xegrafo grego do

749

s.II que facilita as coordenadas xeogrficas para cartografar a Terra

750

coecida. Un intento de reconstruccin do mapa da Galicia antiga segundo

751

os datos tolemaicos foi levado a cabo polo profesor L.MONTEAGUDO

752

[1947], o que permitiu identificar moitos dos vellos topnimos consignados

753

polo xegrafo grego e situalos no plano con certa precisin.

754

O maior interese da obra de Ptolomeo est na adicin de numerosos

755

tnicos e topnimos non mencionados por outros autores e o rexistro

756

dunha boa cantidade de cidades de nova fundacin, algunhas delas de

757

seguro flavias, a xulgar polo sobrenome que se lles engade. Por exemplo

758

Flavium Brigantium, gran porto dos galaicos lucenses (A Corua); Flavia

759

Lambris, dos Beduos (Betanzos); Iria Flavia, dos Caporos (Iria, Padrn);

760

Aquae Flaviae, dos Turodos (Chaves); e xa entre os stures: Bergidum

761

Flavium, Interamnium Flavium e Flavionavia (Xeografa II, 6). Ademais

762

destes sinala outros moitos dos centros mis importantes das respectivas

763

civitates: Aquae Calidae, dos Cilenos; Dactonium, dos Lemavos; Talamina e

764

Aquae Quintiae, dos Seurros; entre outros ncleos lucenses: Buro, Olina,

765

Vica, Libunca, Pintia, Caronio, Turuptiana, Glandomiro, Ocelo, Turriga,

766

Claudiomerio e Novio, estes ltimos os nicos que se adscriben a un pobo

767

concreto, os rtabros. Entre os bracarenses e stures: Volobriga, dos

768

Nemetatos; Coeliobriga, dos Coelernos; Nemetobriga, dos Tiburos; Tude,

769

dos Grovios; Aquis Quaerquernis, dos Quaerquernos; os foros [centros de

770

mercado e capitais comarcais: RGUEZ.COLMENERO, 1977: 253] dos

771

Gigurros, Lmicos, Bbalos e Narbasos; e entre o Mio e Douro, Caladuno,

772

Pineto, Complutica, Tuntobriga, Araduca, etc. (Para a localizacin de todos

773

estes tnicos e topnimos pdense consultar, ademais da citada de

774

L.MONTEAGUDO, as obras de LPEZ CUEVILLAS, 1933-4; M.C.GARCA

775

MARTNEZ, 1972; ML.ALBERTOS 1974-75; A.RODRGUEZ COLMENERO,

776

1972, 1973; TRANOY, 1981a: 45-74; N.ARES VZQUEZ, 1991, 1992)

777

de supoer que tanto aqueles ncleos que conservan a sa

778

denominacin indxena como os rebautizados co sobrenome flavio reflicten

779

a continuidade do poboamento a partir de asentamentos prerromanos, en

780

tanto que os latinos probablemente respondan a centros de nova

781

fundacin. De calquera maneira, de salientar que todos eles aparecen en

782

Ptolomeo cualificados de pleis, dicir, cidades propiamente ditas, anda

783

que moitas das includas nesta categora probablemente non chegaran a

784

acadar mis que un mnimo desenvolvemento urbano e outras non refiran

785

incluso senn a localizacin de simples mansins viarias (como as

786

designadas mediante Aquae, nome corrente entre as mansins porque

787

aproveitaban frecuentemente baos termais: CAAMAO, 1991: 400). O

788

que, en calquera caso, se comproba a travs deste catlogo, o progreso

789

da urbanizacin e das vas de comunicacin na Gallaecia longo do s.I e II

790

d.C.

791

Mediante a fundacin deste tipo de asentamentos o goberno imperial

792

estaba introducindo entre as poboacins indxenas o seu propio modelo

793

organizativo, dicir, a cidade, o foco centralizador de tdalas actividades

794

polticas e administrativas dunha circunscricin territorial mis ou menos

795

extensa.

796

destacables no reinado dos flavios, como moi ben mostran as tboas

797

tolemaicas, de maneira que a partir deste momento (finais da dcada dos

798

70 en adiante) podemos situar a barreira que separa unha Gallaecia de

799

forte

800

romanizacin.

Os

esforzos

raizame indxena

investidos

dunha

neste

terreo

foron

Gallaecia con maiores

especialmente

sntomas

de

801

Con anterioridade a este momento, o carcter e funcin dos populi

802

galaicos como unidades de organizacin socio-poltica presenta, sen

803

embargo, unha serie de dbidas que as fontes a penas contriben a

804

resolver. A nica informacin que posumos venos a travs da epigrafa,

805

ademais de modo indirecto e fragmentario, posto que os documentos que

806

os mencionan non conteen en si informacin especfica sobre eles, senn

807

soamente alusins, simples testemuos da sa existencia. Refermonos s

808

famosas tesserae ou placas de bronce que conteen os pactos de

809

hospitalidade entre xentilidades indxenas, ou entre unha comunidade e un

810

particular e a sa familia.

811

Un dos mis caracteristicamente indxenas destes pactos , sen

812

dbida, o dos Zoelas (ou de Astorga), e o mis antigo se temos en conta

813

que a data da firma, o 27 d.C., corresponde renovacin dun hospitivm

814

vetvstvm antiquom, dicir, dun tratado moito mis antigo. Nel o nico

815

romano o emprego do latn e o formulario, posto que non hai noticia de

816

que os romanos practicasen, como aqu, convenios de mutua clientela, e

817

moito menos entre comunidades, cando o normal era que estas se

818

someteran en calidade de clientes proteccin dun nico patrn. E o

819

mesmo podemos dicir do pacto do Caurel (28 d.C.), polo cal un particular

820

se entrega como cliente a unha comunidade, cando o procedemento

821

romano habitual o inverso [J.NICOLS, 1987: 136-7; BELTRN, 1994: 98 s.]

822

As pois, fronte tsera dos Coelerni (Castromao) e a Lougeiorum, que se

823

ateen s convencins romanas dos pactos de hospitalidade e clientela,

824

obtemos das anteriores unha mostra da vixencia no primeiro tercio do

825

sculo I d.C. (ata mediados do s.II no caso zoela) dunha institucin

826

netamente indxena. Mais tamn podemos falar da continuidade do

827

indxena no comportamento dos grupos xentilicios respecto s grupos

828

tnicos superiores, os chamados populi nos que se inscriben.

829

O primeiro que sorprende no documento de Astorga a necesidade

830

de pactos deste tipo entre grupos que se supoen integrados nunha soa

831

comunidade poltica, posto que, como tal, a civitas presupn sempre e de

832

modo implcito a plena solidariedade entre os seus compoentes. Isto

833

implica que os subgrupos que pactan a hospitalidade conservan anda un

834

alto grao de independencia con respecto civitas, ou dito doutro xeito, que

835

a civitas non propiamente, ou non existe como tal. A realidade que

836

responde a civitas Zoelarum (aqu tamn denominada gens) a dun

837

sistema asociativo completamente alleo romano, polo que as distintas

838

xentilidades pertencentes a un mesmo pobo poden compartir o tnico e

839

sentrense vinculados por moitos e diversos medios, pero sen implicacins

840

dende o punto de vista da sa integracin poltica.

841

No primeiro tercio de sculo tralo cambio de era non exista, por

842

tanto, entre os stures augustanos, entre os que se inclen os zoelas, outro

843

tipo de organizacin que a dos tempos prerromanos (hospitivm vetvstvm

844

antiquom...). Por outra parte, posible que a presencia dun maxistrado

845

indxena na primeira parte do documento -Abienum Pentili- reflicta a

846

continuidade de antigos cadros de mando nos populi, dentro dos cales

847

actuaran como partes neutrais e simples testemuas dos tratados

848

concertados entre distintos grupos sociais ou familiares. Podemos supoer,

849

por tanto, que estas figuras focais da vida poltica dos pobos do NO

850

(refermonos tamn s Principes Albionum e Copororum das inscricins con

851

mencin de

852

goberno imperial haba introducir os seus propios esquemas organizativos,

853

posto que son os seus dominios os que mis tarde se fan corresponder co

854

territorio da civitas. A noticia de Estrabn (III 3,5) segundo a cal os romanos

855

practicaran nestas poboacins "reagrupamentos polticos" (entre outras

856

medidas comentadas por GARCA QUINTELA, 1991d: 356), aludira

857

precisamente a un intento por consolidar estes conxuntos sociais herdados

858

do pasado prerromano, reforzando agora as sas autoridades pero

859

sometndoas, naturalmente, sa supervisin e control directo.

os

8 e 9) haban servir como os canles a travs dos cales o

En tanto que comunidades tipicamente peregrinas (non-romanas)

860
861

ata

sa

862

xuridicamente pola concesin do Ius Latii ou Estatuto de latinidade (por

863

parte de Vespasiano no derradeiro tercio do s.I d.C, Plinio HN III 3,30), os

864

populi

865

organizativas, cuestin na que, por outra parte, o goberno romano non

866

interfera [RODRGUEZ NEILA, 1986] sempre e cando atenderan a cumprir

867

coas nicas esixencias impostas a este tipo de comunidades: render culto

do

conversin

NO

en

precisaran

cidades

conservar

de

as

pleno

sas

dereito

propias

recoecidas

estructuras

868

emperador, pagar tributos e proporcionar soldados para as tropas

869

auxiliares do exrcito romano. Estes tres deberes xustificaran, de todos

870

modos e calquera fora o grao de autonoma normativa concedido a estas

871

comunidades, a presencia no seu interior de representantes do poder

872

imperial. Neste lugar situaranse, por tanto, os maxistrados locais, como o

873

zoela, e os principes documentados na epigrafa, quen, dada a febleza

874

tradicional das sas posicins no interior dos seus respectivos pobos e a

875

ausencia de organismos especificamente deseados para cumprir cos

876

labores administrativos impostos por Roma, acudiran a esas unidades

877

polticas que tratamos anteriormente, as xentilidades e grupos con

878

indxenas. As se entenderan as capacidades legais concedidas a estes

879

grupos con independencia do populus e, dada a tendencia romana a

880

utilizar as organizacins preexistentes, a sa habilitacin como unidades

881

censatarias tralo recoecemento das sas potencialidades no plano

882

administrativo.

883

Pouco mis podemos dicir dos populi do primeiro sculo, posto que, a

884

parte deses documentos de hospitium, non dispoemos doutra informacin

885

sobre as sas competencias polticas ou administrativas. O mis probable

886

que fosen unidades sociais herdadas da poca prerromana, posto que non

887

se axusta carcter das institucins romanas nin a creacin nin promocin

888

dun rxime organizativo en que os grupos sociais funcionen con

889

independencia xurdica da comunidade poltica que os engloba.

890

Todo isto, en definitiva, contribe a dar NO peninsular do primeiro

891

sculo a aparencia dun sector debilmente romanizado e fortemente

892

marcado pola tradicin indxena, imaxe que ven a completarse coa

893

extrema escaseza de ncleos urbanos nestes territorios [FABRE, 1970]. Sen

894

embargo, e a pesar disto, vense dando a tendencia entre os historiadores

895

da antigidade a minimizar a importancia deste factor ( dicir, a

896

urbanizacin) hora de valorar o grao de romanizacin adquirido por estas

897

poboacins. Este problema insrese normalmente nun debate mis xeral

898

sobre o significado da Romanizacin, significado que se intenta descubrir

899

dende distintos enfoques segundo o campo particular (cultura material,

900

manifestacins relixiosas, cambios xurdicos e polticos, etc) en que se

901

analicen as transformacins experimentadas polos pobos sometidos por

902

Roma.

903

Para algns arquelogos a influencia romana explica practicamente

904

tdalas innovacins introducidas na "cultura castrexa" dende antes da

905

pacificacin, producndose paradoxalmente a intensificacin dos signos

906

culturais definitorios do castrexo baixo dominacin romana. Considranse

907

producto do influxo romano as vivendas redondas con adro; os conxuntos

908

habitacionais en cuarteirns e, en xeral, tdolos trazos urbansticos dos

909

poboados; a magnificacin dos complexos defensivos e ata a mis nfima

910

manifestacin artstica en pedra: dende os ornamentos arquitectnicos en

911

forma de lazos, trsceles, esvsticas, que decoran as vivendas castrexas;

912

ata

913

galaico-lusitanos, cabezas cortadas, figuras sedentes individuais ou en

914

trades, etc) [ver especialmente FERREIRA DE ALMEIDA, 1983, e F.CALO,

915

1993: 108, 142 s]

toda

estatuaria

rexistrada

nestes

contextos

(guerreiros

916

Para outros a romanizacin manifstase tamn, xa con forza, no

917

cambio onomstico e lingstico, coa moi tempern adopcin por parte dos

918

indxenas do latn nas inscricins funerarias, na aceptacin de cultos

919

romanos, etc. Todas estas alteracins viranse producindo paulatinamente

920

longo do tempo ata callar no galaico-romano, dicir, na peculiar versin

921

galaica da romanidade producida pola mestura de elementos culturais

922

indxenas desta zona e os de orixe romana.

923

En xeral este enfoque da romanizacin aproxmase realidade no

924

sentido de que, inevitablemente, a cultura indxena dominante non tivo

925

mis remedio que deixar paso conquistadora e esvaecer pouco a pouco

926

ata non deixar pegada no rexistro arqueolxico nin nos documentos

927

literarios e epigrficos. E sen embargo esa cultura permaneceu viva nas

928

crenzas populares dunha parte moi significativa dos habitantes da

929

Gallaecia, ese tipo de crenzas que o Imperio romano reprimiu, que despois

930

a Igrexa combateu e hoxe en da os historiadores non acertan a encadrar

931

no proceso de aculturacin sufrido trala conquista romana. E posto que

932

falamos de aculturacin, convira expoer algunhas consideracins sobre

933

este fenmeno para comprobar o alcance da romanizacin na Gallaecia nos

934

primeiros sculos da dominacin, cando parece que as comunidades

935

indxenas conservan anda bastante independencia.

936
937
938
939

3.2.3 PERVIVENCIAS INDXENAS FRONTE ROMANIZACIN

940
941
942

O sentido que os propios romanos daban sa tarefa civilizadora

943

expona perfectamente Plinio na sa Historia Natural cando proclama que a

944

misin providencial encomendada a Roma era unificar imperios dispersos,

945

suavizar os costumes e reunir nunha comunidade de lingua as falas

946

discordantes e toscas de tantos pobos, para dar a civilizacin

947

humanidade e, nunha palabra, chegar a ser a patria de tdalas razas de

948

todo o mundo [III 5,39]. As resonancias imperialistas destes principios son

949

incuestionables, e dende esta perspectiva deberiamos enfocar o problema

950

da aculturacin que afecta s comunidades galaicas en contacto con Roma.

951

O primeiro a destacar neste materia que a estratexia de asimilacin

952

cultural foi selectiva por parte romana. De partida, como moi ben

953

demostrou Y.A. DAUGE, baixo a empresa imperialista romana xaca unha

954

ideoloxa de carcter fundamentalmente aristocrtico que, de cara

955

romanizacin, determinaba por simple "solidariedade de grupo" s

956

non-romanos asimilables, dicir, que se restrinxa o acceso condicin

957

romana a calquera dos que en provincias posuan unha condicin

958

aristocrtica dentro da sa comunidade [Y.A.DAUGE, 1981: 681 s.] Este o

959

motivo polo que, como moitos investigadores teen apuntado, as elites

960

gobernantes locais foran as primeiras romanizadas e as que, trala

961

concesin do Ius Latii (procedemento de naturalizacin basicamente

962

selectivo, como veremos mis adiante), accederan prioritariamente

963

cidadana tras exercer algunha maxistratura nas sas cidades. Pero outra

964

condicin primordial de tdalas elites dirixentes era o seu carcter urbano,

965

e non s por imposicins profesionais (no sentido de que os labores

966

gobernamentais e administrativos se concentran na vila), senn tamn por

967

imposicins ideolxicas, posto que Roma esgrima como signo de

968

superioridade e civilizacin o coecemento da cidade e o modo de vida

969

urbano (de a a insistencia dos autores antigos no hbitat alden

970

caracterstico dos pobos brbaros; sobre os xuzos neste sentido de

971

Estrabn con respecto s hispanos ver D.PLCIDO: 1987-1988, 250 s).

972

De acordo con esta especial valoracin do rxime de vida urbano,

973

resulta obvio que a urbe, na propia mentalidade clsica, era unha peza

974

fundamental na sa estratexia de asimilacin restrictiva, da que, coma os

975

valores plebeos, o mundo rural quedaba excludo. Se retomamos agora o

976

tema da escaseza xeral de cidades no NO ibrico, coidamos que o sentido

977

da romanizacin cambia radicalmente de significado. evidente que

978

moitos costumes indxenas se foron modificando ata presentar trazos

979

evidentes de "romanidade", pero debemos entn intentar comprender o

980

funcionamento da aculturacin cando afecta a sectores normalmente

981

marxinados

982

discriminacin afecta en xeral, como dixemos, s poboacins rurais, hai

983

que ter en conta que falamos da grande maiora dos habitantes da antiga

984

Gallaecia.

por

esa

poltica

imperial

asimiladora.

Dado

que

esta

985

Un dos principais argumentos esgrimidos na defensa da rpida

986

asimilacin indxena , como antes indicamos, a adopcin da onomstica e

987

a lingua latinas na expresin epigrfica. Sen embargo, hora de interpretar

988

estes feitos, non se consideran algns factores que son constantes nos

989

procesos de aculturacin. Cando unha potencia imperialista como Roma

990

vence e somete outras culturas, o primeiro paso cara a asimilacin a

991

imposicin dos seus propios valores, includos gustos e modas, como a

992

propia epigrafa votiva ou funeraria. Os primeiros en adquirir os novos usos

993

sern necesariamente as elites indxenas, que os utilizan como marcas de

994

prestixio para exhibir a sa posicin social privilexiada. O resto, entre tanto,

995

utilizando a onomstica latina e facendo dedicacins en latn, acta por

996

emulacin das clases podentes.

997

A dinmica deste proceso invariable. O primeiro efecto das polticas

998

imperialistas sobre as culturas dominadas , sempre, a perda dos propios

999

valores, por tanto da identidade cultural e da auto-estima do grupo. Unha

1000

derivacin deste desarraigo o fenmeno da diglosia, polo que a lingua da

1001

cultura dominante adquire un estatus superior respecto propia, tempo

1002

de converterse no vehculo preferente de expresin en manifestacins que

1003

son basicamente marcas de prestixio (caso dos monumentos epigrficos).

1004

Por iso non dado supoer que tdolos galaicos do primeiro sculo d.C.

1005

que encargan lpidas ou aras escritas en latn coeceran esta lingua ou a

1006

falaran. En primeiro lugar porque a inscricin en pedra oficio do lapicida,

1007

un profesional que no NO, por outra parte, moitas veces non demostra ser

1008

moi hbil no manexo da lingua invasora. En segundo lugar porque a

1009

sobrevaloracin da lingua dominante radica moitas veces na sa

1010

inaccesibilidade para a maiora, polo que o seu emprego engade

1011

normalmente notoriedade a quen fai uso dela. Un paralelo prximo neste

1012

sentido

1013

galego-falantes na actualidade. Nas nosas aldeas adptanse costumes

1014

urbanos

1015

contactos co mundo exterior grupo domstico ou local: o desprezo da

1016

propia lingua nestes contextos a norma, e o cambio de rexistro, o uso do

1017

espaol, a contrapartida. Por iso o espaol tamn o predominante dende

1018

hai sculos na lingua lapidaria. Pero estas manifestacins da cultura

1019

popular, caracteristicamente subalterna ou subordinada, non converte

1020

alden en habitante urbano e moito menos en espaol-falante, posto que a

1021

aculturacin lingstica non acada os crculos mis estreitos da vida social

1022

diaria. Por esta e outras razns se pode falar hoxe en da, anda que cada

1023

vez menos, da especificidade dunha cultura galega tradicional.

ofrceo

mesma

preferentemente

en

situacin
contextos

de

diglosia

pblicos

ou

que
que

afecta

impliquen

1024

As comparanzas poderan estenderse a outros mbitos nos que as

1025

formas de vida tradicional se viron e ven agredidas pola cultura oficial e

1026

dominante. Pero co ata agora exposto suficiente para mostrar as

1027

limitacins do concepto de aculturacin aplicado s poboacins galaicas

1028

dos primeiros tempos imperiais. Insistimos en que Roma exportou as

1029

manifestacins mis tpicas da sa cultura aristocrtica e urbana, mentres

1030

que as crenzas mis profundas dos indxenas non tiveron por que resentirse

1031

inmediatamente por adoptaren os aspectos formais e externos das modas

1032

romanizadoras. Isto prbao en parte a continuidade dos cultos s deuses

1033

prerromanos, que longo do s.I d.C. conservan as sas advocacins

1034

clticas e presentan maior representatividade, como non, en medios

1035

indxenas e rurais [TRANOY, 1981a:264-300]. Sen embargo, a partir do s.II,

1036

especialmente,

1037

progresivamente desaparecendo en favor das divindades e cultos trados

1038

de Roma.

vemos

como

os

deuses

cultos

indxenas

van

1039

O sincretismo ou aculturacin relixiosa que sufriron os galaicos e

1040

os seus vecios presenta unha serie de etapas a travs das cales se vai

1041

vendo como decorreu este proceso. Nun primeiro momento, cando a penas

1042

se sinten os efectos da romanizacin, os indxenas renden culto a deuses

1043

como Lug, Bandua e Coso, e a deusas como Navia e Reua, divindades que

1044

representaban para os indxenas deidades soberanas equiparables a

1045

Xpiter ou Marte para os romanos. Dito noutras palabras, funfionaban no

1046

seu panten como os deuses supremos depositarios dos poderes polticos e

1047

militares que gobernaban aquelas sociedades [BLANCA GARCA, 1990].

1048

Nun segundo momento, os deuses indxenas aparecen sustitudos,

1049

por exemplo, por Xpiter e Marte, pero a lembranza daqueles consrvase

1050

nos eptetos ou cualificativos en lingua indxena que os acompaan:

1051

Xpiter Candamius; Xpiter ptimo Mximo tamn acompaado dos

1052

sobrenomes indxenas Geius, Digus, Anderon, Candiedo; Marte Tarbucelo,

1053

Caprocieco, Tileno, etc. Todos estes tenimos reflicten a interpretatio ou

1054

interpretacin indxena das divindades romanas, s que asimilan coas

1055

propias polas semellanzas de rango ou funcionalidade. Producto da mesma

1056

"interpretacin", pero baixo adoutrinamento romano, estn aquelas

1057

divindades indxenas que viron diminudos os seus rangos pola asimilacin

1058

con divindades tutelares menores romanas. Este sera o caso, por exemplo,

1059

dos Lares Conimbricae (de Conmbriga) ou do Genius Tongobricensium

1060

(Xenio protector dos habitantes de Tongobriga), que parecen ocupar unha

1061

posicin que anteriormente corresponda a importantes divindades do

1062

panten indxena: Bandua Longobricense, Bandua Araugelense ou Bandua

1063

Lanobricae, era un deus supremo a quen veneraban os habitantes de

1064

Longobriga, Araocelum e Lanobriga, respectivamente.

1065

As divindades clsicas, en fin, obteen representacin predominante

1066

en dedicacins de carcter oficial ou privado pero entre individuos moi

1067

romanizados e preferentemente en medios urbanos (Concordia, Esculapio,

1068

Minerva, Neptuno, Venus, Xuno, etc.), mentres que fora das grandes

1069

cidades Lugo, Braga, Chaves, Astorga e Len, tamn se documentan

1070

aqueles cultos pero debilmente e en monumentos xeralmente datables a

1071

partir da segunda metade do s.II d.C. e en adiante [TRANOY, 1981a:

1072

308-26].

1073

Pola relativa abondancia de testemuos da devocin indxena,

1074

Xpiter e os Lares Viales, representan un caso particular no conxunto das

1075

divindades clsicas. Sen embargo, varios autores estn de acordo en que

1076

baixo estas advocacins se agachan divindades indxenas facilmente

1077

asimilables polas romanas. Segundo P.Le Roux e A.Tranoy, a grande

1078

difusin no NO do culto a Xpiter se explica pola absorcin por parte do

1079

capitolino dunha divindade indxena de rango superior [LE ROUX e TRANOY,

1080

1973: 218 s], mentres que o caso dos Lares Viales, divindades dos camios

1081

e das encrucilladas na relixin romana, encubriran tamn outras

1082

divindades indxenas, quizais funcionalmente equivalentes, pero reducidas

1083

agora culto popular e rural que os propios romanos daban a estes Lares.

1084

[Unha mostra da interpretacin romana das divindades galaicas dos

1085

camios ofrcena unha serie de esculturas castrexas bifaces e cuadrifaces

1086

que non responden precisamente iconografa dos Lares; sobre este tema

1087

ver o traballo de J.C.BERMEJO: Los dioses de los caminos, 1978]

1088

En calquera caso, os resultados das investigacins neste terreo

1089

apuntan a unha perfecta conservacin das crenzas relixiosas tradicionais

1090

no medio rural polas mesmas datas en que os cultos romanos empezan a

1091

acadar maior difusin entre as clases populares. O descubrimento de varios

1092

santuarios abertos con inscricins en lingua indxena ou latina en distintos

1093

puntos da bracarense e Lusitania, especialmente, revelan a fraxilidade da

1094

romanizacin nestes ambientes.

1095

Como tales santuarios considranse os lugares hoxe portugueses

1096

onde apareceron as inscricins rupestres en lingua lusitana de Cabeo das

1097

Fraguas (Guarda) e Lamas de Moledo (Viseo), e a tarifa latina de Marecos

1098

(Penafiel, Porto) [Reproducimos as inscricins destes santuarios no APNDICE

1099

EPIGRFICO].

1100

As das primeiras, en particular, son hoxe motivo de discusin entre

1101

os fillogos e epigrafistas, que non se poen de acordo sobre a transcricin

1102

e traduccin dos textos. Pero o que de todos modos parece non discutirse

1103

a pervivencia ata menos a segunda metade do s.II d.C. da lingua indxena

1104

e das crenzas relixiosas prerromanas que testemuan estes documentos.

1105

O mis doado de interpretar e de datar, o de Marecos (147 d.C.),

1106

contn unha tarifa sacrificial pola que se establecen as vctimas debidas a

1107

cada unha das divindades mencionadas, entre as cales Xpiter aparece en

1108

segundo plano, tras Navia. A traduccin do texto proposta por Tranoy a

1109

que segue: excelente virxe protectora (ou cornuda) e Ninfa dos Danigos,

1110

Nabia Corona, unha vaca, un boi; a Nabia, un ao; a Xpiter, un ao, un

1111

cuxo; a ...urgus, un ao; a Lida, unha cabra... [TRANOY, 1981a: 282].

1112

A de Cabeo das Fraguas, completamente en lusitano e sen mencin

1113

de deuses clsicos, recolle outra escena de sacrificio: Unha ovella para

1114

Trebopala e un porco para Laebo... unha ovella de un ano para Trebaruna,

1115

e un touro semental para Reua [traduccin e comentarios en TOVAR, 1985:

1116

255; ver tamn GARCA QUINTELA: 1991b]. O culto a moitas destas

1117

divindades aparece espallado por toda a rea galaico-lusitana, polo que

1118

non poden interpretarse como divindades tpicas ou exclusivas dos grupos

1119

que aqu lles ofrecen sacrificios. Divindades soberanas como Navia ou Reua

1120

deban conservar longo do sculo II (cando tamn se data a inscricin de

1121

Cabeo das Fraguas) plena vixencia na vida destas comunidades, co que

1122

isto implica hora de valorar o seu grao de independencia, tanto relixiosa

1123

como poltica.

1124

Mais controvertida, sen embargo, a lectura da inscricin de Lamas

1125

de Moledo, para a que se coecen numerosos intentos de interpretacin

1126

[ver RODRGUEZ COLMENERO, 1993: 99-103]. O nico en que coincide a

1127

maiora en considerar Veaminicori como un xentilicio e en que Crougeai

1128

Magareaicoi sera a divindade que este grupo fai as sas ofrendas. O

1129

termo crougeai documntase noutras partes da Gallaecia-Lusitania, nas

1130

formas Crougae Nilaicui e Crougin Toutadigoi, e tradcese a partir do termo

1131

de orixe indoeuropea *krouka, do que parecer derivan o irlands antigo

1132

"crach" (meda, outeiro) e o galego "croio" [TOVAR, 1949: 191-2; 1983:

1133

269]. E as como Crougin Toutadigoi pode interpretarse como Pedra ou

1134

Santuario de Toutaticos [procedente de touto-tatis "pai do pobo",

1135

expresin do rei celta ou da figura divina equivalente: o deus galo

1136

Toutatis; ver HORST, 1985: 331], neste caso podemos supoer un

1137

significado anlogo, algo as como "pedra sagrada", que nestes contextos

1138

alude lugar en que teen lugar as celebracins de investidura dos reis

1139

nas sociedades celtas (este significado poseno outros tenimos desta

1140

rexin: Toudo Palandaiga "pedra do pobo", e o mesmo Trebopala de

1141

Cabeo das Fraguas; sobre esta interpretacin ver BLANCA GARCA, 1993:

1142

32, n.9). A persistencia no mundo indxena destas expresins relixiosas

1143

reforza a idea da conservacin dunha ampla autonoma entre aquelas

1144

poboacins suficientemente afastadas dos centros de control romano como

1145

para poderen expresar anda a nocin de soberana que traducen estes

1146

tenimos.

1147

carn

destes

santuarios

consagrados

divindades

1148

fundamentalmente indxenas, atopamos outros que, como o de Pena

1149

Escrita ou de Panoias, conservan tamn restos de cultos a divindades

1150

clsicas e orientais. Nos arredores do primeiro (unha pena esculpida con

1151

pa para libacins ou sacrificios localizada en Vilar de Perdizes, Portugal),

1152

apareceron das aras dedicadas polo mesmo individuo a Xpiter ptimo

1153

Mximo e outra a Larauco "Deo Maximo Pedronio Maximo", un deus

1154

indxena coecido por outras inscricins e o mesmo que deu nome Serra

1155

e monte Larouco que se divisa dende o lugar. A cualificacin de Larauco

1156

como Deo Maximo confirma a asimilacin deste deus co Xpiter romano

1157

[ver RODRGUEZ COLMENERO e LOURENO FONTES, 1980].

1158

Como estes mesmos autores destacan, os cultos relacionados coas

1159

pedras sobreviven na cultura popular galaica menos ata o s.VI, cando o

1160

Concilio de Braga do 572 censura estas mostras de idolatra pagana, e

1161

Martio de Dumio condena como "demonacas": Acender luminarias a

1162

carn das pedras, das rbores, das fontes e nas encrucilladas que senn

1163

culto demo?.... Hai que ter en conta ademais que algunhas daquelas

1164

esculturas castrexas relacionadas coas divindades dos camios posuan

1165

focus, o orificio destinada s ofrendas, polo que este fragmento do

1166

Dumiense testemua tamn a pervivencia ata estas datas de antigos ritos

1167

relacionados co valor sagrado das encrucilladas [sobre isto ver a obra

1168

citada

1169

manifestacins da piedade popular tera que ver, nin antes nin despois da

1170

introduccin do cristianismo, cun culto directo s pedras ou s camios,

1171

senn mis ben co carcter sagrado deses lugares nos que se busca o

1172

contacto coa divindade (neste sentido ter que interpretarse tamn a

1173

donacin feita polos Veaminicori da inscricin de Lamas de Moledo pedra

1174

(Crougea) que antes fixemos referencia).

de

J.C.BERMEJO,

1978].

Polo

demais,

ningunha

destas

1175

Pola sa parte, o santuario de Panoias representa un caso bastante

1176

peculiar dentro deste tipo de lugares rituais. A parte do santuario mellor

1177

conservada

1178

cuadrangulares escavadas na rocha (con outras circulares mis pequenas).

1179

Cada unha das pas pose a sa inscricin, na que se menciona a divindade

1180

concreta que se consagran e o uso sacrificial que se faca delas.

1181

Reproducimos aqu os textos recollidos e traducidos por A.TRANOY [1981a:

1182

336-7]

sitase

sobre

un

penedo

con

grandes

cavidades

1183
1184

1.

s deuses e deusas, e a tdolos Numina dos Lapitas,

1185

G.C.Calpurnio Rufino, ilustrsimo, consagra este templo coa sa

1186

baca (lacus) para a cremacin das vctimas sacrificiais.

1187

2.

Rufino, ilustrsimo.

1188
1189

altsimo Serapis, co Destino e os Misterios, G.C.Calpurnio

3.

s deuses, G.C.Calpurnio Rufino, ilustrsimo, ofrece con este

1190

templo tamn unha baca para que durante a ofrenda se

1191

proceda mestura.

1192

4.

Rufino

1193
1194

s deuses Severos, situados neste templo... G.C.Calpurnio

5.

s deuses..., as vctimas que se lles ofrecen son queimadas

1195

aqu; as sas entraas son queimadas vista, dentro das

1196

bacas cadradas; o sangue escase nas bacas pequenas (esta

inscricin non se conserva)

1197
1198
1199

O primeiro a destacar nestes textos a cualificacin de G.C.Calpurnio

1200

Rufino, o dedicante de tdalas inscricins, como vir clarssimus (o que ns

1201

traducimos como "ilustrsimo") o ttulo especialmente reservado para os

1202

notables romanos de rango senatorial. Por este motivo atribeselle a este

1203

personaxe a condicin de legado xurdico no NO en tempos da dinasta

1204

severa (entre finais do sculo II e comenzos do III) o que contribe a

1205

explicar o carcter privado deste conxunto rupestre.

1206

Sen embargo existen fora deste recinto, pero prximos a el, vestixios

1207

doutros santuarios dos que se conservan restos de pas e improntas na

1208

rocha dalgn tipo de construccins arquitectnicas. probable, por tanto,

1209

que o lugar escollido por Calpurnio para o levantamento do seu templo

1210

coincidira cun centro sagrado preexistente que os nativos da zona

1211

acudiran para facer os seus propios sacrificios, posto que son moitos os

1212

santuarios rupestres prerromanos que posen no Norte de Portugal e

1213

Galicia similares caractersticas [entre moitos outros, o propio santuario de

1214

Pena Escrita, o situado pe dun castro en Lugo no lugar de Adai (ver foto)

1215

ou o santuario de Valpaos estudiado por RGUEZ.COLMENERO, 1977: 323].

1216

De feito, os Numina Lapitearum mencionadas no primeiro texto, seran as

1217

divindades dos Lapitas, o grupo social que posiblemente habitaba aquela

1218

zona.

1219

Polo demais, divindades orientais como Serapis -texto 2- ou as

1220

referidas no texto 4 por Diis Severis ("Deuses Severos", Plutn e

1221

Proserpina: TRANOY, ob.cit: 338), non contan con outros testemuos neste

1222

sector fora de Panoias, polo que o seu culto non parece representativo da

1223

aculturacin relixiosa que afectou s comunidades galaicas.

1224

Diferentes a estes santuarios, pero tamn relacionados por algns

1225

autores con actividades de carcter cultual no mundo indxena, estn os

1226

chamados monumentos con forno tpicos dos castros galaicos. Hoxe en

1227

da a opinin mis comn que se trata de simples salas de baos ou

1228

saunas, posto que contan con fornos situados na parte posterior do

1229

monumento e tres recintos diferenciados dispostos a semellanza das salas

1230

das termas romanas (as salas especialidazadas segundo a temperatura das

1231

augas: caldarium, tepidarium e frigidarium). En calquera caso, o certo

1232

que estas construccins posen unha morfoloxa moi caracterstica e non

1233

parece que deban nada a unha esttica importada.

1234

Algns deles conservan as sas chamadas "pedras formosas",

1235

especie

de

portas

encaixadas

labradas,

algunhas,

con

motivos

1236

decorativos (aspas, cordas, e os comunmente chamados smbolos

1237

astrais, discos radiados, etc), e que separan a cmara da antecmara, un

1238

recinto aberto que s veces presenta bancos pegados s muros e vai

1239

contiguo adro exterior. A comunicacin das estancias a travs da pedra

1240

formosa faise a travs dun pequeno vano aberto na pedra difcil de

1241

atravesar tratndose dun acceso. A cmara central aparece normalmente

1242

cuberta con grandes laxas de pedra facendo teito a das augas, mentres

1243

que o forno, de planta semicircular, aproveita a prolongacin dos muros da

1244

estancia (s veces paredes escavadas na rocha) facendo falsa cpula para

1245

soster unha laxa horizontal que coroa o teito deixando un orificio para a

1246

cheminea. As salas cubertas estaran asi mesmo soterradas baixo terra. A

1247

maiora deles aparecen surcados por canalizacins e dispoen de pas nos

1248

adros, situndose ademais preto de correntes de auga ou bocas de fonte.

1249

Unha nota comn maiora tamn a sa localizacin marxinal con

1250

respecto s zonas habitadas do castro, posto que normalmente aparecen

1251

na base do poboado. Os restos datables destes monumentos permiten

1252

situalos cronoloxicamente en torno primeiro sculo da era.

1253

Sen seren especialmente abundantes, vese que este tipo de

1254

monumentos aparecen espallados por toda a antiga Gallaecia, como cada

1255

vez mis pon de manifesto o progreso das escavacins arqueolxicas no

1256

Norte de Portugal e Galicia. En Portugal temos restos dalgns en moi bon

1257

estado de conservacin: en Briteiros (e unha pedra formosa doutro do

1258

mesmo castro), na Citnia de Sanfins, na antiga Tongobriga (Freixo, Marco

1259

de Canaveses), en Monte da Saia e en Sta.Mara de Galegos (Barcelos). En

1260

Galicia: Sta.Maria de Augas Santas (Ourense), no foxo do castro de Punta

1261

dos Prados (Espasante, Ortigueira), un dubidoso no castro de Borneiro, e xa

1262

en Asturias os de Penda e Coaa.

1263

Os que consideran estas construccins como balnearios pblicos,

1264

encontran un reforzo da sa hiptese no achado de abundantes seixos

1265

rolados calcinados nestas estancias, que confirmaran a noticia de Estrabn

1266

(III 3,6) segundo quen estes pobos acostumaban a tomar baos de vapor

1267

botando auga sobre pedras aquecidas. Despois de tomar o vapor na

1268

cmara interior ou sauna (caldarium), os usuarios pasaran antecmara

1269

ou tepidarium para despois tomar os baos de auga fra no adro, o

1270

correspondente do frigidarium das termas romanas [COELHO, 1986: 59]

1271

Outras das interpretacins que merecen atencin son as que

1272

relacionan estas construccins con monumentos de carcter funerario ou

1273

con recintos reservados a ritos iniciticos. A primeira sostena, entre outros,

1274

A.Tranoy, para quen a "pedra formosa" sera o elemento que marcara a

1275

separacin entre dous mbitos ben diferenciados: o exterior, que

1276

representara o mundo dos vivos, e o interior, o mundo dos mortos. Dentro

1277

deste ltimo, ademais soterrado, o forno sera o lugar destinado

1278

incineracin dos cadaveres. En fin, uns baixo-relevos atopados no

1279

monumento de Monte da Saia, que representan a un personaxe medio

1280

espido e outro acompaado dun animal, confirmara a funcin tamn

1281

sacrificial do monumento no conxunto dos ritos funerarios [TRANOY, 1981a:

1282

346].

1283

Mis recentemente M.ALMAGRO propuxo unha hiptese que, en certo

1284

modo, combina as anteriores. considerar estas construccins como

1285

edificios destinados iniciacin de mozos guerreiros [coecemos esta

1286

interpretacin a travs de GARCA QUINTELA, El destino de los guerreros,

1287

cap.XV de Mitologa y mitos de la Hispania Prerromana III] acptase, dunha

1288

banda, a sa relacin coa celebracin de ritos de paso (se para Tranoy o

1289

paso era a morte fsica, nesta nova hiptese o paso consistir na morte

1290

simblica do mozo e o nacemento dun guerreiro adulto) mesmo tempo

1291

que, por outra banda, se recoece a funcionalidade dos monumentos como

1292

autnticas saunas. Anda que non deixa de ser unha hiptese, o interesenta

1293

desta nova interpretacin que d un maior e mis completo significado

1294

socilxico a estas peculiares edificacins castrexas. Sen embargo, nada

1295

mis podemos dicir hoxe dos monumentos con forno, a non ser que

1296

insistamas na completa independencia da sa morfoloxa con respecto a

1297

posibles influencias de tipo romano.

1298

Con isto acabamos de expoer algunhas das manifestacins mis

1299

visibles da permanencia dos costumes e crenzas indxenas en medios

1300

rurais longo do s.I d.C.

1301

Para rematar fin con esta seccin do captulo s lembraremos as

1302

principais conclusins s que nos leva a comprobacin dunha verdadeira

1303

escaseza de cidades en territorio galaico longo deste sculo. En primeiro

1304

lugar, paralelamente a esa mesma escaseza, verifcase neste tempo e

1305

lugar a prctica ausencia de estructuras polticas romanas entre as

1306

comunidades indxenas, que continan a organizarse e gobernarse

1307

maneira prerromana conservando boa parte da sa independencia. Todo

1308

elo responde propia tctica romanizadora seguida pola administracin

1309

imperial, quen en xeral desatende o proceso de asimilacin fora dos lmites

1310

das cidades e deixa practicamente marxe maiora da poboacin

1311

indxena. Consecuencia desta poltica vai ser o mantemento das formas

1312

tradicionais en case tdalas ordes da vida destas comunidades, quen

1313

seguirn conservando as sas divindades e cultos, e os seus vellos

1314

sistemas de organizacin poltica e social. E sen embargo o poder imperial

1315

estaba a preto, nas vilas de fundacin augstea, supervisando a

1316

recadacin de tributos e a leva de soldados auxiliares, o que de seguro foi o

1317

instrumento mis poderoso dos empregados por Roma para desestabilizar

1318

e debilitar s pobos conquistados.

1319

A ausencia de verdadeiras civitates organizadas modo romano na

1320

Gallaecia impuxo ata os Flavios a necesidade de administrala por

1321

procedementos distintos s habituais no sistema municipal. No seguinte

1322

apartado veremos como se desenvolveu este goberno ter que actuar

1323

dende as cidades de fundacin augstea, ata que, coa promocin xurdica

1324

de

1325

propiamente ditas.

tdalas

cidades,

estas

se convirtan

en

comunidades

romanas

1326
1327
1328

PACTOS

HOSPITALIDADE

DE

DO

NOROESTE

1329
1330
1331

1. Tessera da civitas Lougeiorum (1 d.C.):

1332

1346

1333

C.Caesare avg. F. L.Aemilio Pavllo

1347

(A

1334

cos./

1348

convento Ara Augusta dos stures,

1335

Ex

Astvrvm

conventvs
1349

firmou un pacto de hospitalidade

1336

Arae/

Avgvst(a)e/

Civitas
1350

con Caio Asinio Gallo para os seus

1337

Lovgeiorvm hospitivm fecit cvm/

1351

fillos e descendentes, s que Caio,

1338

C(aio)

libereis
1352

fillos e descendentes aceptan en

1339

postereisqve eivs/ evmqve liberos

1353

padroado e aqueles reciben en

1340

posterosqve

fidelidade e clientela)

1341

postereisqve

1342

cooptarvnt/ isqve eos in fidem

1343

clientelamqve svam svo/ rvmqve

1344

recepit/ Egervnt legati/ Silvanvs

1345

Clovti/ Noppivs Andami.

Gente

Asinio

Gallo

eivs

sibi

svis

libereis/
1354

Civitas

Lougeiorum,

do

patronvm

1355
1356

2. Tessera de Carbedo, o Caurel (28 d.C.):

1357

Apio Ivnio Silano P.Silio/ Nerva cos/

1366

1358

Tillegvs

1359

Aiobaigiaeco Hospitivm/ fecit cvm

1360

Lovgeis Castellanis/ Toletensibvs

1361

sibi vxori libe/ris posterisqve svis

1362

evmq/ve vxorem liberosqve eivs/

1363

in

1364

svorvmqve

1365

Cas/tellanei Toletensis recepervnt/

Ambati

fidem

f.

Svsarrvs/ 1367

clientelamqve
in

sva/m

perpetvo

egit

Tillegvs

Ambati

mag.Latino Ari et Aio Temari

ipse/

1368

(Tillego fillo de Ambato, Susarro,

1369

do

1370

de hospitalidade cos Lougei do

1371

Castellum Toletum, para si, a sa

1372

muller, fillos e descendentes. E

1373

aqueles recibrono a el e s seus

1374

para sempre na sa fidelidade e

1375

clientela)

Aiobaigiaeco, fixo un pacto

1376

3. Tessera de Castromao (132 d.C.):

1377

1389

1378

G.Ivlio Serio Avgvrino G.Trebio/

1390

(Os Coelernos da Hispania Citerior,

1379

Sergiano

do Convento Bracaro, fixeron un

1380

Hispania

1381

Bracari

1382

novavgvstano/

1383

Celtiberorvm/ liberis posterisqve

1395

Celtiberorum, cos seus fillos e

1384

eivs

descendentes.

1385

G.Antonivs Aqvilvs cvm Coeler/nis

1397

fixo o mesmo pacto cos Coelernos,

1386

liberis

fillos e descendentes)

1387

hospitivm

1388

P.Campanivs Geminvs.

cos./

Coelerni

Citeriore/
cvm

Conventvs
1392

G.An/tonio
praef.

Aqvilo
1393
coh.

hos/pitivm

1394
I

fecervnt/
1396

posterisqve
fecit/

ex
1391

eorvm/
1398

legatvs

pacto

de

hospitalidade

con

G.Antonio Aquilo, novaugustano,

prefecto

da

cohorte

G.Antonio

Aquilo

egit/

1399
1400

4. Tessera de Hospitalidade dos Zoelas ou de Astorga (27 d.C.):

1401
1402

M.Licini

Crasso/

1403

Pisone/

1404

Hospitivm gentilitas Desoncorvm

1417

Zoelarvm/ actvm Cvrvnda.

1405

ex Gente Zoelarvm/ et Gentilitas

1418

(A gentilitas Desoncorum, da gens

1406

Tridiavorvm

Zoelarum

1407

Zoelarvm

hospitivm

1408

antiqvom/

renovavervnt

1409

omnes

1410

clientelam

1411

liberorvm

1412

recepervnt

1413

Blecaeni et Tvraivs Clovti Docivs

1426

1414

Elaesi/ Magilo Clovti Bodecivs

1427

Segunda parte (152 d.C.):

cos./

IIII

ex

alis

L.Calpvrnio
1415

Bvrrali

K.

Abienvm

maias/
1416

Gente

alivm
svam

idem/
1419

vetvstvm
1420
in

Clvtami/

Pentili

per

magistratvm

gentilitas

Tridiavorum da mesma gens dos

eiqve
1421

Zoelas, renovaron un pacto de

fi/dem
1422

hospitalidade moi antigo e todos

svorvmqve
1423

posterorvmqve
1424
egervnt/

Elaesvs

Aravsa
1425

eles

recibronse

en

mutua

proteccin e clientela, e s seus

fillos e descendentes. Feito en
Curunda)

1428
1429

Glabrione et Homvllo cos V idvs

1430

Ivlias/ idem Gentilitas Desoncorvm

1431

et

Gentilitas/

Tridiavorvm

1432

eandem

1433

foedera

1434

Avolgigorvm/

1435

Perpetvvm Orniacvm et ex Gente/

1436

Visaligorvm Antonivm Arqvivm et

1437

ex

1438

Flavivm

1439

egervnt

1440

L.Flavivs Severvs/ Astvricae. (A

1441

mesma gentilitas Desoncorum e a

1442

gentilitas Tridiavorum recibiron na

1443

mesma clientela e baixo o mesmo

1444

pacto, da gens Avolgigorum a

1445

Sempronio Perpetuo, orniaco, da

1446

gens Visaligorum a Antonio Arquio

1447

e da gens Cabruagenigorum a

1448

Flavio Frontn, zoelas. Feito en

1449

Astrica)

clientelam
recepervnt

in

eadem/
ex

Gente

Sempronivm

Gente/Cabrvagenigorvm
Frontonem
L.Domitivs

Zoelas/
Silo

et/

1450
1451
1452

EPIGRAFA

DOS SANTUARIOS GALAICO-LUSITANOS

1453
1454
1455

1. Tarifa sacrificial de Marecos, Penafiel-Porto (9-abril-147 d.C.):

1456

O(ptima) V(irgini) C(-onservatrici/-orniferae?) et Nim(phae) Danigo/m

1457

Naviae Coronae va/ca(m) bovem Nabiae agnv(m) Iovi agnvm bove(m)

1458

lact(entem) [...]vrgo agnv(m) / Lidae Cor(-nigeram/-nvtam?)/ ann(o) et

1459

dom(o) actvm v(qvintvm) id(vs) apri(les) La/rgo et Mesallino cos.

1460

Cvrator(ibvs)/ Lvcretio Vitvlino Lvcretio Sab/ino Postvmo Peregrino

1461
1462
1463
1464

EN LINGUA

INDXENA:

1465
1466

2. Lamas de Moledo, Viseo:

1467

Rvfinvs et /Tiro scrip/servnt/ Veaminicori/ doenti/ angom/ Lamatigom/

1468

Crovgeai Ma/reaigoi Petranioi R/adom Porgom Ioveat/ Caeilobrigoi

1469
1470
1471

3. Cabeo das Fraguas, A Guarda-Portugal (mediados s.II d.C.):

1472

Oilam Trebopala/ indi porcom Laebo/ comaiam Iccona Loim/inna oilam

1473

vsseam/ Trebarvne indi tavrom/ ifadem.../ Reve...

1474
1475
1476
1477

3.3

GOBERNO E ADMINISTRACIN IMPERIAL EN GALLAECIA

1478
1479
1480

Un dos primeiros testemuos da implantacin romana en Gallaecia

1481

tralas guerras cntabras corresponde chegada a Lugo dun sobrio

1482

poltico do csar, Paulo Fabio Mximo, que por ese tempo (entre 15 e 13

1483

a.C.) desempeara o cargo de gobernador dalgunha das das provincias

1484

imperiais, ben da Ulterior Lusitana, ben da Citerior Tarraconense (nesta de

1485

certo entre 3-2 a.C., cf.SYME, 1979: 740). Da sa estancia aqu temos

1486

noticia a travs de varias inscricins, unha delas sobre un grande monolito

1487

que parece reproducir o mesmo texto doutros dous documentos coecidos

1488

dende hai tempo, testemuando o acto fundacional de Lucus Augusti. O

1489

texto epigrfico, lido e reconstrudo por MCOVADONGA CARREO, o que

1490

segue: V(urbis) C(conditori) A(ugusto) M(onumentum) Caesari Pavllvs

1491

Fabivs Maxvmvs Leg(atus) Caesaris (monumento dedicado a Augusto,

1492

fundador da cidade. Csar, Paulo Fabio Mximo, Legado do Csar).

Tamn proba da estancia deste gobernador entre os galaicos a d

1493
1494

outra

ara

erixida

polos

Bracaraugustanos

en

honor

de

Augusto

1495

aproveitando o aniversario deste legado, que agora recibe o ttulo de

1496

legatus propraetor [EE VIII 280]. A diferencia de ttulos referidos mesmo

1497

personaxe podera reflectir, segundo a interpretacin de CARREO e

1498

RODRGUEZ COLMENERO, o cambio de rango de Paulo Fabio dende a sa

1499

estancia en Lucus e Bracara no momento das sas respectivas fundacins

1500

como legado da Lusitania, ata a sa volta a Bracara, dez anos despois,

1501

como legado da Citerior.

1502

En calquera caso, o que estes documentos reflicten a relacin deste

1503

gobernador coas fundacins de Bracara Augusta e Lucus Augusti e a

1504

datacin destes acontecementos nos derradeiros anos do s.I a.C. [ver

1505

CARREO e COLMENERO, 1992: 408-12] Con estas medidas inicibase o

1506

camio de instalar definitivamente a Asturia e a Gallaecia na Tarraconense

1507

para, a partir das cidades augsteas, continuar o proceso de integracin

1508

destes territorios.

1509

A partir daquelas fundacins todo avance cara implantacin

1510

romana no NO depender directamente dunha poltica militar e financeira

1511

que, irradiando dende eses centros, destinarase a controlar e organizar

1512

estes espacios conquistados. Para acometer este empresa o emperador

1513

serviuse fundamentalmente dos cadros militares herdados do tempo das

1514

guerras, dos que se extrae o propio Paulo Fabio.

1515

A situacin nestes primeiros momentos vira sendo aquela que

1516

espuxemos en pxinas anteriores citando a Estrabn (APARTADO 3.1), da que

1517

convn agora lembrar a asignacin de cargos NO dentro da Tarraconense.

1518

Mentres o gobernador establece a sa s de inverno en levante e percorre

1519

durante o vern o pas para inspeccionalo e exercer labores xudiciais -o que

1520

explicara a estancia en Braga de P.Fabio entre 3-2 a.C.-, un legado

1521

subalterno mando de das lexins establcese Norte do Douro para

1522

controlar galaicos, stures e cntabros, en tanto dous procuradores s

1523

ordes directas do emperador atenden os asuntos relacionados coas

1524

finanzas e o aprovisionamento de tropas.

1525

longo de practicamente todo o s.I d.C. non parece que houbese

1526

para o NO outra administracin independente destes mandos militares, que

1527

deberon sucederse no goberno da rexin ata o s.II, momento en que se

1528

documentan autoridades imperiais especialmente vinculadas goberno

1529

dos conventos.

1530

Antes do reinado de Vespasiano s coecemos, relacionados con

1531

Gallaecia, un legado provincial, C.Caetronius Miccio que ostenta o ttulo de

1532

"Legado de Augusto na Hispania Citerior" (CIL II 2423) e honrado en

1533

Braga por un grupo de comerciantes durante o reinado de Tiberio (entre 25

1534

e 33 d.C). Mis tarde, xa nos comenzos da dinasta flavia sera destinado

1535

aqu un gobernador co ttulo de praefectus Gallaecia (CIL II 3271),

1536

coincidindo cun outro prefecto en Asturia, o que se relaciona cos inicios da

1537

reorganizacin destes distritos a comenzos do reinado de Vespasiano

1538

[BROUGHTON, 1965: 138: TRANOY, 1980: 111. P.LE ROUX, sen embargo,

1539

dubida da lectura do epgrafe do prefecto de Gallaecia e considera o de

1540

Asturia como simple prefecto dun corpo auxiliar do exrcito, 1982: 101-2].

1541

Mais, por outra parte, temos noticia pola tsera Lougeiorum (APNDICE

1542

EPIGRFICO, Pactos n1) da existencia de conventos no NO, en Asturia

1543

concretamente, no primeiro ano da era, o que fala dun intento tempern

1544

por integrar s comunidades indxenas baixo un goberno civil.

1545

O convento stur de Ara Augusta supn a existencia xa en tempos do

1546

emperador Augusto dun organismo representativo das comunidades

1547

indxenas destinado a reunir s seus delegados en concilia (especie de

1548

asembleas) en torno gobernador da provincia, que asista anualmente

1549

s do convento co fin de administrar xustiza, favorecer o culto imperial e

1550

dar ocasin s gobernos locais para expoer as sas reclamacins e as

1551

posibles queixas contra as xestins dos subdelegados imperiais [sobre este

1552

tema ver DOPICO, 1986]. O emprego desta institucin cocese noutras

1553

partes do Imperio que comparten co NO dos comenzos da era similares

1554

condicins organizativas, ou pouco mis desenvolvidas. Este era o caso das

1555

aras de Lugdunum na Galia, Camulodunum na Britania, ou Ara Ubiorum na

1556

Xermania, que tamn funcionaban como centros de concilia [cf.DOPICO:

1557

281]. Pero nada mis sabemos sobre Ara Augusta, da sa orixe,

1558

localizacin, nin se podemos facer extensible a organizacin dos conventos

1559

tan cedo a outras poboacins fora de Asturia.

1560

Sen embargo, dado que as capitais galaicas se supoen fundadas

1561

antes do cambio de era, sera posible que xa a partir deste momento

1562

servisen, a semellanza de Ara Augusta, como centros de concilia, o que

1563

simplemente reforzara o papel centralizador que sempre se lles deu a

1564

estas cidades. Isto explicara paralelamente a noticia de Floro (II 33 59-60)

1565

segundo a cal Augusto obrigara s habitantes dos castros a baixaren s

1566

vales e establecrense nos acampamentos romanos para establecer neles

1567

as ss dos concilia gentis, algo que Tranoy apuntara [1981a: 191] pero que

1568

loxicamente non poda relacionar en 1981, antes de se atopar a tsera

1569

Lougeiorum, coa posible funcin conventual das novas cidades. Este autor

1570

considera ademais que a acumulacin de testemuos da afeccin dos

1571

bracaraugustanos pola figura do emperador e familia, formaba parte da

1572

estratexia imperial por consolidar a vila de Bracara, haba pouco construda

1573

a partir do reagrupamento de comunidades indxenas perifricas neste

1574

centro urbano [TRANOY, 1980: 171], algo que hoxe podemos tamn poer

1575

en relacin directa cos inicios da vila como capital de convento.

1576

Parte decisiva da poltica romana emprendida dende estas capitais

1577

nesta rexin, como en tdalas de recente conquista, foi a imposicin do

1578

culto emperador divinizado e deus supremo do Capitolio, Xpiter, que

1579

baixo as advocacins ptimo e Mximo representaba a omnipotencia do

1580

poder romano sobre todo o Orbe. A sa finalidade poltica consiste en facer

1581

recoecer a soberana romana a tdolos pobos sometidos, que desta

1582

maneira quedaban unificados baixo unha nica autoridade.

1583
1584
1585
1586

3.3.1 O CULTO IMPERIAL

1587
1588
1589

O culto personificacin do poder imperial na figura dos seus

1590

maiores representantes divinos e humanos, obtn bastante difusin en

1591

territorio galaico, manifestando, mis ben que aceptacin indxena daquela

1592

soberana, o insistente empeo por divulgar o culto dende a oficialidade.

1593

As primeiras noticias literarias sobre implantacin do culto imperial

1594

no NO refiren a ereccin na fisterra galaica de tres aras chamadas

1595

"sestianas" dedicadas a Augusto, nun acto conmemorativo relacionado coa

1596

definitiva pacificacin do NO (acto atribudo a L.Sestius Quirinalis,

1597

gobernador da Ulterior entre 22-19 a.C., cf. SYME, 1979: 735), e a

1598

construccin dunha torre na foz do Sar que, segundo Mela, lembrara o

1599

nome do csar (III 11).

1600

Por outra parte, un nmero bastante significativo de achados

1601

epigrficos en Braga fala do esforzo oficial por estender o culto na vila.

1602

Ademais da xa citada ara consagrada a Augusto [EE VIII 280], relacionada

1603

coa estada de Paulo Fabio na rexin para, entre outras cousas, impulsar o

1604

culto imperial, coecemos outra feita en honor do neto de Augusto,

1605

Agrippa Postumo [AE 1974, p.392], e outra mis que reflicte un esforzo

1606

anda superior por simular o sometemento indxena Imperio, posto que,

1607

con obxecto de honrar a un dos fillos de Augusto, a administracin fai

1608

constar como oferente a Gallaecia [CIL II 2422].

1609

A parte das mencionadas, a penas coecemos outras manifestacins

1610

do culto imperial ata poca flavia, momento a partir do cal obtemos xa

1611

mostras de dedicacins colectivas, como a columna da ponte de Chaves

1612

ofrecida en honor de Traxano por dez civitates bracarenses (CIL II 2477),

1613

das mis feitas pola Civitas Limicorum a Adriano e Antonino (CIL II 2516;

1614

2517), e outra, insegura, da cidade de Aquae Flaviae dedicada tamn a

1615

Antonino [LE ROUX e TRANOY, 1973: 202].

1616

No que atinxe s divindades relacionadas co emperador, Genii

1617

Augusti, Lares Augusti, ou Numina Augusti, de salientar a sa prctica

1618

ausencia no NO peninsular, o que interpretado por Tranoy como

1619

consecuencia da vitalidade que anda tian as divindades indxenas neste

1620

sector [TRANOY, 1981a: 333]. Polo demais, seguen sendo escasos os

1621

testemuos de culto imperial en medios indxenas, sendo moito mis

1622

frecuentes en ambientes militares e oficiais urbanos. Dirase, sen embargo,

1623

que se quixese contrarrestar a debilidade do culto emperador no NO

1624

potenciando o de Xpiter, posto que nestes tres conventos adquire unha

1625

representatividade inusitada en relacin resto da Hispania.

1626

Efectivamente, o culto a Xpiter ptimo Mximo parece que tivo un

1627

incidencia no NO moi superior do resto dos distritos tarraconenses e das

1628

provincias hispanas en conxunto, posto que os epgrafes aqu aparecidos

1629

representan ata o 53% de toda a Pennsula [LE ROUX-TRANOY, 1973: 219].

1630

Igualmente abundantes son as aras consagradas a Xpiter baixo outras

1631

advocacins. Unha delas especialmente reveladora da poltica flavia de

1632

promocin xurdica das cidades galaicas: a dedicacin a IOM Municipalis en

1633

Chaves engdese de Concordia Municipium para mostrar a fundacin do

1634

municipio aquiflaviense en tempos de Vespasiano ou pouco despois [LE

1635

ROUX-TRANOY, 1973: 196-7]. Entre os escasos testemuos braganos temos

1636

unha inscricin que consagra o lugar batido por un raio (fulgur conditum),

1637

signo inequvoco da potencia xupiteriana (TRANOY, 1980: 326), pero

1638

poucos mis exemplos obtemos nas cidades galaicas do culto promovido

1639

pola administracin, sendo mis frecuentes os de carcter privado e en

1640

medios indxenas, onde se dan con certa recorrencia nomes e sobrenomes

1641

flavios

1642

normalmente se interpreta como froito da poltica de promocin desta

1643

dinasta na Hispania [A.MONTENEGRO, 1975: 60 s].

entre

os

dedicantes

(Flavius,

Flavia,

Flavinus,

etc)

que

1644

En verdade, entre os indxenas non urbanos do convento bracarense,

1645

especialmente, os exemplos multiplcanse. Pero bastara con que o mundo

1646

indxena conservara a lembranza dunha antiga divindade soberana e

1647

suprema asimilable a Xpiter, para que a devocin cara este deus obtivese

1648

tanta difusin entre as poboacins indxenas da Gallaecia. En fin, dentro

1649

deste fenmeno de asimilacin que tratamos no anterior apartado,

1650

incluiranse as dedicacins de colectivos como

1651

Quelediani a Xpiter ptimo Mximo [Inscricins nos 5 e 18]

Aviliobris ou

1652

A esta aculturacin relixiosa debemos engadir tamn a romanizacin

1653

selectiva que se exerca por medio dos oficios relixiosos. Co acceso

1654

sacerdocio abrase un importante canle para a promocin poltica das

1655

aristocracias locais que, por este medio, podan emprender a carreira

1656

administrativa e acceder prioritariamente cidadana romana. Os primeiros

1657

sacerdotes procedentes de cidades galaicas como Avobriga, Bracara,

1658

Aquae Flavia, Lucus ou a Civitas Limicorum, extrense preferentemente da

1659

nobreza nativa. Este o caso do bracarense Camalus Melgaecus, quen

1660

anda conserva a onomstica e frmula de filiacin indxenas, a diferencia

1661

doutros que se distinguen por facer uso de tria nomina (a frmula

1662

onomstica latina composta por nome, xentilicio ou nome familiar, e

1663

sobrenome) que diferencia normalmente s romanos e s indxenas que

1664

adquiriron a cidadana romana dos que non (peregrini). Personaxes como

1665

M.Ulpius Reburrus, C.Virius Fronto ou C.Ceraecius Fuscus, mostrando a sa

1666

raizame indxena pola conservacin de nomes desta orixe, puideron acadar

1667

directamente o flaminado provincial (sacerdocio do culto imperial e rango

1668

superior que abra a partir de Vespasiano camio a cargos senatoriais) e

1669

continuar a sa carreira na capital tarraconense, integrndose plenamente

1670

no sistema poltico provincial. O feito de que se lles dera xa a facilidade de

1671

acceder a este cargo sen teren que superar postos inferiores do cursus

1672

honorum (estipulacin de rangos na carreira poltica), fala do alto grao de

1673

romanizacin adquirido longo do s.II d.C. polas elites dirixentes da

1674

Gallaecia romana [ver TRANOY, 1981a: 329-31]

1675

Sen embargo, o desempeo de oficios relixiosos non era a nica va a

1676

travs da cal o Imperio efectuaba a sa asimilacin selectiva. O estatuto

1677

xurdico aplicado a estas comunidades peregrinas por Vespasiano, o Ius

1678

Latii, Estatuto de Latinidade ou Dereito Latino (Plinio HN III 30), supn

1679

a concesin automtica da cidadana romana a tdolos maxistrados dos

1680

gobernos locais remate dos seus cargos, co que a promocin social e

1681

poltica quedaba restrinxida s elites dirixentes e s sas familias.

1682
1683
1684
1685

3.3.2 EDICTO DE LATINIDADE E CONVENTOS

1686
1687
1688

Tanto a data concreta da emisin do Edicto de latinidade como as

1689

condicins do seu outorgamento s comunidades hispanas son temas moi

1690

debatidos entre os estudiosos do tema. Sen embargo, pdese dicir con

1691

seguridade que o edicto tera sido emitido entre os anos 70 e 75 d.C.,

1692

coincidindo coa desmilitarizacin da Pennsula, posto que en torno ano 70

1693

tdalas

1694

setentrionais do Imperio [a Lexin I Adiutrix e X Gemina saen para

1695

Xermania, e a VI Victrix para Blxica; A.MONTENEGRO, 1975: 14, 23].

lexins

acantonadas

no

NO

son

destinadas

fronteiras

1696

Por outra parte, as consecuencias polticas da sa concesin para as

1697

comunidades tamn son moi discutidas. Parece admitirse que toda

1698

comunidade beneficiada polo Ius Latii adquira de inmediato o rango de

1699

municipio de dereito latino e pasaba a gobernarse a travs de duumviri

1700

(rgano colexiado de dous maxistrados con poderes executivos) e do ordo

1701

decurionum (senados propios constitudos por decuriones ou senadores),

1702

adquirindo as cidades a travs destes organismos a responsabilidade sobre

1703

tdolos asuntos internos [acerca da configuracin dos gobernos municipais

1704

ver BROUGHTON, 1965: 130 s].

1705

Pero s aqueles notables, como dixemos, chegaban a adquirir a

1706

cidadana romana (e non inmediatamente tralo seu nomeamento senn

1707

soamente despois do cumprimento do cargo: civitas romana per honorem),

1708

e na medida en que esta non se estenda comunidade no seu conxunto

1709

mis que cabo de certo tempo, normalmente se considera que o Ius Latii

1710

representa unha etapa transitoria na condicin xurdica das cidades ata a

1711

sa conversin en Municipia Civium Romanorum, dicir, "Municipios de

1712

Cidadns Romanos" [J.GONZLEZ, 1987: 237, 238]. Entre tanto, tdolos

1713

agora cidadns latinos destes municipios seran beneficiados cos dereitos

1714

cvicos emanados do Ius Latii, entre outros, o dereito a facer transaccins

1715

comerciais ou a adquirir e transferir propiedades; a capacidade de realizar

1716

contratos, de herdar, de contraer matrimonios lextimos, etc. [SANTOS,

1717

1984: 83; J.GONZLEZ, 1987: 236].

1718

A posta en vigor do estatuto municipal supoa a romanizacin

1719

radical da organizacin das comunidades, posto que a partir dese

1720

momento pasaban a regularse polo dereito romano (anda que unha

1721

clusula especificara que se permita conservar normas ou costumes locais

1722

sempre e cando non entrasen en conflicto coas leis do estatuto). As

1723

disposicins contidas neste establecan, en fin, a configuracin do aparato

1724

poltico e administrativo das cidades, que agora se van na necesidade de

1725

contar, a parte dos membros do goberno, con persoal burocrtico

1726

calificado, como xuristas, secretarios, escribns, contables, arquiveiros,

1727

financeiros, etc (scribae, notarii, numerarii, tabularii, exactores...). Sen

1728

embargo, parece que en zonas a penas urbanizadas, como o NO hispano,

1729

sera difcil que a concesin do dereito latino tivera consecuencias

1730

inmediatas nestes sentido, de maneira que a instalacin e a eficacia

1731

daqueles cadros administrativos non se acadara mis que cabo dunha

1732

previa urbanizacin [BLZQUEZ, 1977: 68]. Por iso, a concesin do Ius Latii

1733

non marcara tanto o final do proceso romanizador nos conventos do NO,

1734

segundo pensa P.Le Roux [1982: 101], como os seus verdadeiros comenzos.

1735

En consecuencia, a partir do ltimo tercio do s.I d.C., tdalas civitates

1736

indxenas necesitaran fundar ncleos urbanizados nos que centralizar

1737

tdolos labores gobernamentais e administrativos. E sen embargo, disto

1738

non se derivou un cambio radical nas pautas de poboamento, posto que se

1739

ben se rexistra un incremento notable de pequenas aglomeracins urbanas

1740

(como vimos a travs de Ptolomeo), tamn se constata a continuidade do

1741

poboamento castrexo ata ben entrado o s.II. Con respecto a este tema, a

1742

maiora dos arquelogos coinciden en defender o perodo xulio-claudio

1743

como o momento de maior vigor do tipicamente castrexo [durante o

1744

denominado perodo clsico, ver FARIA, ARIAS e ROMERO, 1983] e o seu

1745

declive a partir do perodo flavio, pero a continuidade destes asentamentos

1746

non deixa de ser importante neste momento. Proba disto darana algns

1747

castros convertidos en importantes ncleos de poboamento trala sa

1748

transformacin con Vespasiano en sedes civitatis (capitais de "cidades"),

1749

como aqueles que, como dica PEREIRA MENAUT, se antes eran castella

1750

agora semellan ser civitates por expresaren a orixe dos seus habitantes

1751

sen referencia a unha entidade poltica superior: Talabriga: talabrigenses;

1752

Avobriga: avobrigenses; Valabriga: valabrigenses, etc.

1753

De calquera maneira, anda que declinen a partir de finais do s.I d.C.,

1754

os castros deberon permanecer como o elemento definitorio da paisaxe

1755

rural galaica longo de todo o Imperio [F.ARIAS, 1992: 153; TRANOY,

1756

1981a: 419-22], convivindo coas villae, asentamentos dispersos de chaira

1757

tipicamente romanos (granxas familiares con varias estancias para os

1758

traballadores agrcolas dependentes do seor propietario) e cos vici ou

1759

pequenas aldeas, dos que a penas temos noticia a travs das fontes: Vicus

1760

Spacorum (actual Vigo), Vicus Atucausensis ou Vicus Vagornicensis [sobre

1761

todos estes asentamentos ver PREZ LOSADA, 1991: 248 s].

1762

Polo demais, moi pouco o que sabemos das civitates indxenas

1763

dende a sa promocin xurdica. Anda que, como dixemos, moitas delas

1764

reciben a partir de Vespasiano o sobrenome flavio, mostrando claras

1765

evidencias de latinizacin, s unha delas, Aquae Flaviae, ofrece probas

1766

irrefutables da sa condicin municipal en poca flavia: lembremos as

1767

dedicacins a IOM Municipalis e a Concordia Municipium, e tamn o

1768

mencionado flamen provincial C.Cereaecio, quen desempeara tdalas

1769

funcins, omnibus honoribus, na sa respublica [LE ROUX-TRANOY, 1984].

1770

Como Respublica -que ven sendo sinnimo de municipio- aparece tamn

1771

cualificada

1772

[RGUEZ.COLMENERO, 1973]. Pero xa para outras cidades a penas temos

1773

algns testemuos do exercicio de maxistraturas municipais: decurins na

1774

poca de Traxano en Bracara, onde Q.Pontius Severus recibira tamn

1775

omnibus honoribus; M.Flavio Savino, que fora

1776

Limicorum antes de ser sacerdote de convento en Braga e flamen

1777

provincial [LE ROUX-TRANOY, 1973: 223]. A falta doutros testemuos

1778

relativos vida municipal das civitates galaicas un probable indicio do

1779

subdesenvolvemento en que se atopaba por este tempo o aparato

1780

gobernamental de tipo romano nestas comunidades.

Interamnium,

unha

das

cidades

bracarenses

duumvir

da Civitas

1781

En xeral son moi escasos os testemuos da promocin xurdica das

1782

grandes urbes galaicas, especialmente de Lucus, pero isto sen dbida

1783

dbese subordinacin destas vilas s funcins administrativas e

1784

gobernamentais que lles correspondan como capitais de convento.

1785

Teremos

1786

desenvolvemento da administracin imperial neste sector en canto

1787

vexamos como se organiza o sistema de goberno romano a travs dos

1788

conventos e dos seus representantes directos, os legados do emperador e

1789

os procuradores.

1790

ocasin

de

comprobar

importancia

destes

ncleos

no

Os conventos seguen sendo, como era o de Ara Augusta, as reunins

1791

peridicas

presididas

polo

gobernador

para,

entre

outros

labores,

1792

administrar xustiza (de a a sa denominacin "xurdicos", como os chama

1793

Plinio: III 7). As capitais de convento, Asturica, Bracara e Lucus no NO

1794

hispano, eran os centros polticos e administrativos destas circunscricins

1795

onde concorran os membros das comunidades sometidas xurisdiccin

1796

deste organismo, polo que o termo conventus fai referencia tanto distrito

1797

como concilium ou reunin.

1798

Sen embargo, o goberno das comunidades non se efectuaba a partir

1799

desta instancia administrativa, o que se explica tanto en razn da propia

1800

tendencia autonomista das civitates, agora provistas de dereito latino,

1801

como da actuacin dos representantes directos do poder imperial con

1802

xurisdiccin sobre unidades de organizacin superiores convento. Os

1803

delegados imperiais actan como gobernadores dende as capitais de

1804

convento e utilizan estas circunscricins como base para a organizar o culto

1805

imperial e administrar xustiza, pero o marco para o resto das sas

1806

actividades polticas e financeiras , nun primeiro momento, a provincia

1807

para os legados, e o distrito de Asturia-Gallaecia para os procuradores a

1808

partir da dinasta flavia.

1809

Os comenzos desta nova etapa ven marcada pola aparicin en

1810

Gallaecia de Larcius Licinius, un legatus iuridici que visita o NO nos

1811

comenzos da dcada dos 70 [LOMAS, 1975: 233], cando tamn aparece

1812

desempeando o cargo de procurador C.Plinius Secundus, que reside de

1813

modo permanente na capital asturicense como responsable mximo dos

1814

asuntos financeiros dos tres conventos do NO (trtase do mesmo Plinio o

1815

Vello de quen extraemos boa parte da informacin sobre os populi

1816

indxenas, as cifras do censo para os tres conventos do NO e a noticia da

1817

concesin do Ius Latii por Vespasiano).

1818

Pouco mis tarde, en torno s anos 73/74 o legado da Citerior Vibius

1819

Crispus, acompaado do subalterno Attius Suburanus (adiutor), veen a

1820

Hispania co propsito de elaborar un censo, o que normalmente a maiora

1821

dos autores poen en relacin directa cos datos transmitidos por Plinio [ver

1822

APARTADO

1823

galaicos e asturicense [SYME, 1979a: 756]. Todo isto suxire que a partir do

1824

momento en que aqueles legados imperiais chegan a Hispania comenzan

1825

os preparativos para a concesin do Ius Latii, posto que non sera viable

1826

estipular un cambio de estatuto para as comunidades sen efectuar algns

1827

labores previos, como censar conxunto da poboacin ou establecer as

1828

novas cargas fiscais de acordo a ese censo.

3.2.2] sobre o nmero de populi e de habitantes dos conventos

1829

Sen embargo non parece que por agora os legados aparezan

1830

exclusivamente destinados goberno desta rexin, posto que a maiora

1831

son "legados xurdicos da Hispania Citerior". O caso de D.Cornelius

1832

Maecianus, o legado do csar que aparece mencionado na inscricin da

1833

Ponte de Chaves (CIL II 2477; datada na primeira metade do ano 79), xunto

1834

a un procurator Augusti (L.Arruntius Maximus) considerado por algns

1835

autores como proba de que neste momento o mbito das sas xestins se

1836

reduca a Asturia e Gallaecia [MONTENEGRO, 1975: 19-20; RODRGUEZ

1837

COLMENERO considera a Maecianus como o legado militar da Legio VII

1838

Gemina que tamn se menciona na ponte, 1977: 87-8]. De calquera

1839

maneira, os lmites xeogrficos das xurisdiccins destes mandos non se

1840

detecta nas designacins dos legados ata menos o ano 138, cando

1841

Q.Fuficius

1842

Callaeciam, dependendo o seu cargo da supervisin do legado provincial da

1843

Tarraconense. Logo despois, no tempo de Septimio Severo e trala crise

1844

militar do 197, os legados para Asturia e Gallaecia incorporan seu ttulo o

1845

de comandante lexionario (dux legionis), combinando as das funcins ata

1846

o reinado de Caracalla, poucos anos despois.

Cornutus

nomeado

Legatus

Augusti

per

Asturiam

et

1847

Mais o caso dos procuradores debeu ser diferente dos legados

1848

imperiais, posto que, como xa comentamos a propsito de Plinio, o

1849

procurador reside de modo permanente na capital do convento stur. Esta

1850

circunstancia explcase pola concentracin das lexins longo de todo o s.I

1851

no NO, as cales, como informa Estrabn, dependeran dos procuradores

1852

para o seu abastecemento. En canto as lexins ata ese momento

1853

estacionadas aqu son trasladadas fora de Hispania, a situacin non vara

1854

posto que, en breve prazo, Vespasiano instala na futura Len Legio VII

1855

Gemina (no ano 74), que seguira precisando dun administrador encargado

1856

da recadacin de tributos e das levas de soldados entre as poboacins

1857

galaicas e stures para subministrar novos soldados e salarios s tropas [LE

1858

ROUX, 1982: 143]

1859

Unha das condicins que xustificaran o estacionamento de grandes

1860

continxentes militares nesta rexin sera a existencia dunha grande riqueza

1861

metalfera, clebre na Antigidade, e que via sendo explotada por Roma

1862

dende o momento da pacificacin. Plinio asegura que as minas de ouro de

1863

Asturia eran as mis productivas do Imperio, e que en conxunto coas de

1864

Gallaecia e Lusitania producan anualmente ata 20.000 libras de ouro

1865

[XXXIII 78, equivalentes a 90 millns de sestercios segundo os clculos de

1866

Domergue]. A elevada rendibilidade destas xacidas mantvose menos ata

1867

o sculo III, sendo a actividade econmica que determinara cabo,

1868

posiblemente dende o reinado de Vespasiano, a creacin dunha procuratela

1869

financeira especfica para Asturia e Gallaecia, e da mesma categora que a

1870

da provincia Citerior (ambas das ducenarias, dicir, retribudas con

1871

200.000 sestercios). As principais competencias destes procuradores seran

1872

a xerencia e explotacin dos recursos de titularidade imperial e a

1873

recadacin de tributos.

1874

O primeiro titular deste posto puido ter sido o mesmo procurador que

1875

antes mencionamos L.Arruntius Maximus (en torno ano 79, ver LOMAS,

1876

1975: 198), anda que ben puidera ser que Plinio ocupara con anterioridade

1877

un posto con semellantes funcins. En calquera caso a partir de Nerva (ano

1878

98, aproximadamente), e durante toda a dinasta dos antoninos, os

1879

detentadores deste cargo son xa invariablemente designados, con

1880

algunhas variantes, procurator Asturiae et Callaeciae [por iso DOMERGUE

1881

opina que esta procuratela non se crea ata os reinados de Nerva ou

1882

Traxano, 1977: 276-7]. En opinin de algns autores, coincidindo xa coa fin

1883

da

1884

desaparecera finalmente en favor da da Hispania Citerior, pasando a

1885

depender por tanto da administracin imperial exercida dende a capital da

1886

provincia. Para outros, sen embargo, tras un breve lapso en que os

1887

procuradores xa non engaden seu ttulo a referencia xeogrfica, a

1888

procuratela sobrevive longo de todo o sculo III.

segunda

centuria

comenzos

da

terceira,

esta

procuratela

1889

En definitiva, o procurador era o funcionario imperial no que recaa a

1890

responsabilidade ltima de controlar este monopolio do estado, pero tamn

1891

o regulamento administrativo das comunidades mineiras que dependan

1892

das explotacins e de todo canto atinxa mantemento das tropas

1893

acantonadas na sa xurisdiccin: a Legio VII Gemina, que permanece en

1894

Len ata a fin do Imperio, e o resto corpos auxiliares distribudos

1895

adecuadamente para controlar as reas mineiras, atender tarefas de

1896

responsabilidade imperial, ou protexer calquera fosen os intereses do

1897

estado nesta rexin.

1898

Asociados a explotacins mineiras no s.II aparecen testemuos de

1899

destacamentos da Legio VII e a Cohors I Gallica en Trs-Minas (Portugal), e

1900

novamente destes corpos, ademais da Cohors I Celtiberorum e a ala II

1901

Flavia, temos tamn noticia en Villals (Len), na vecianza das minas do

1902

Teleno [DOMERGUE, p.235 s]. O mis destacable desta epigrafa , sen

1903

embargo, a aparicin dunha categora de funcionarios especializada para o

1904

sector mineiro, destinada a este distrito con exclusividade e dos que deban

1905

depender os destacamentos militares a eles asociados nas inscricins.

1906

Estes

1907

emperador (antigos escravos liberados) e subalternos daqueles outros

1908

procuratores de rango ecuestre, que deban encargarse de organizar e

1909

supervisar directamente todo o relacionado coa produccin mineira, pero

1910

non a escala rexional, senn nos seus respectivos destinos (por exemplo,

1911

M.Ulpius Eutiches, liberto de Traxano ou Adriano, era procurador do

1912

metallum albocelense, da mina do lugar de Albocelo en Gallaecia, CIL II

1913

2598). En fin, outros funcionarios asociados s procuratelas seran os

1914

beneficiarii procuratoris Augusti, oficiais subordinados procurador con

1915

atribucins

1916

DOMERGUE, 1977: 273].

eran

os

procuratores

varias

no

metallorum,

terreo

financeiro

normalmente

[quizais

libertos

como

do

contables:

1917

Nesta urda administrativa, as capitais de convento representaran os

1918

centros burocrticos a partir dos que se emitiran as ordes e disposicins de

1919

goberno das legacins imperiais e se coordinaran as funcins dos distintos

1920

gobernos locais coas daqueles. Segundo a opinin dalgns autores, esta

1921

coordinacin darase incluso nivel das propias capitais, no sentido de que

1922

se advirte unha certa gradacin de funcins entre elas. As, mentres

1923

Asturica presenta tdalas condicins necesarias para ser capital de distrito,

1924

posto que coincide co lugar de residencia dos legados e procuradores

1925

financeiros para Asturia e Gallaecia, Lucus, e en terceiro lugar Bracara,

1926

representaran centros burocrticos secundarios dependentes da capital

1927

asturicense. As ramificacins dos servicios administrativos acadaran,

1928

finalmente, outras cidades menores que se corresponderan con centros

1929

comarcais: Chaves, Iria Flavia, o porto da Corua, etc.

1930

A idea de que Bracara ocupara durante o alto-Imperio unha posicin

1931

menos

relevante

que

Lucus

no

terreo

administrativo

imperial

1932

fundamntase sobre todo na falta de testemuos epigrficos ou doutro tipo

1933

que reflictan o funcionamento

na capital bracarense dun aparato

1934

burocrtico semellante o que se coece para Lucus e o seu convento. A

1935

concentracin de maior cantidade de funcionarios

1936

explcase pola necesidade de dirixir mis de preto uns territorios moitos

1937

mis

1938

desconectados dos circuitos econmicos de intercambio comercial mis

1939

activos do sector sur galaico.

marxinais,

peor

comunicados

pola

rede

imperiais nesta vila

viaria

en

xeral

1940

durante o perodo xulio-claudio cando se trazan as principais vas

1941

galaicas: a va XVII que una Braga con Astorga pasando por Chaves; a va

1942

XIX que conectaba Braga con Lugo ata Astorga, e a va XX, que comparta

1943

trazado coa anterior ata un punto indeterminado da ruta, onde se bifurcaba

1944

para continuar como via per loca maritima (as chamada porque segua a

1945

lia da costa occidental) ata Brigantium/A Corua, e a partir de aqu

1946

continuaba ata Lugo polo interior.

1947

Mis tarde, en tempos de Tito e Domiciano, constrese a va XVIII ou

1948

Via Nova entre Braga e Astorga, que atravesaba toda a provincia de

1949

Ourense pasando por Portela do Homem, onde un miliario menciona a

1950

autoridade responsable e a data da sa construccin (Calpetanus Rantius

1951

no ano 80 d.C). O resto das vas secundarias estn, polo xeral, pouco

1952

estudiadas, de maneira que a imaxe que por agora se obtn da rede viaria

1953

na Gallaecia romana que mentres o sector bracaraugustano ofrece unha

1954

rede bastante tupida de estradas, o convento lucense presenta unha

1955

acusada incomunicacin na maior parte do seu territorio e a excentricidade

1956

dos seus centros comarcais mis importantes.

1957

Esta disparidade explcase normalmente en relacin s diferencias

1958

econmicas entre os dous conventos. En Asturica converxan tdalas rutas

1959

porque era o centro poltico e financeiro do distrito. Sen embargo, mentres

1960

que con Lugo s se comunicaba a travs de unha calzada, con Bracara a

1961

unan menos das e con distintos ramais que atravesaban en varios

1962

puntos importantes zonas mineiras. De feito Braga, aberta exterior en

1963

todas direccins, distnguese pola cantidade de testemuos nos que se ven

1964

indicios dunha intensa vida econmica e comercial, como a aparicin na

1965

vila dun grupo de comerciantes, cidadns romanos, no 42 d.C. (cives

1966

Romani qui negotiantur Bracaraugusta, CIL II 2423), ou a dedicacin

1967

Genius Macelli "Xenio do mercado (de abastos)" (CIL II 2413). En fin, o caso

1968

dos foros dos Gigurros e dos Lmicos, atravesados ou prximos Via Nova,

1969

e da propia Aquae Flaviae, onde aquela se atopaba coa XVII, encaixaran

1970

neste esquema de desenvolvemento privilexiado, urbanstico e econmico,

1971

das vilas que controlaban os principais circuitos comerciais da Gallaecia

1972

antiga [LE ROUX-TRANOY, 1984: 206].

1973

Lucus, pola contra, presntase como un ncleo illado nun entorno a

1974

penas afectado pola urbanizacin e lonxana a calquera rede comercial de

1975

grande alcance. As sas actividades, como dixemos, parecen centrarse

1976

especialmente no terreo burocrtico, ou menos as o suxiren algunhas

1977

inscricins atopadas na mesma cidade que reflicten a concentracin na vila

1978

de distintas categoras de funcionarios imperiais.

1979

Dan proba disto varias inscricins extradas da muralla romana

1980

datadas en torno a finais do sculo II e sculo III, e dedicadas a ou por

1981

algns funcionarios imperiais: os libertos Septimius Hemeros e Saturninus,

1982

quizais ambos dous vinculados tabularium, a oficina que aparece

1983

directamente adscrito Iulius Rufinus Leontius, cidadn de Asturica (IRPL,

1984

23, 27 e 28). O tabularium era a oficina central na que se rexistraban

1985

tdolos informes censatarios remitidos polos municipios, responsables

1986

primeiros dos censos locais, e onde se levaban da as contas da facenda

1987

imperial en cada seu distrito ou convento [MUIZ COELLO, 1990: 9, 32].

1988

Temos noticia, finalmente, dun escravo imperial exercendo outras

1989

funcins relacionadas con este departamento financeiro: Reginus, era un

1990

exactor ou recadador de tributos que tera desempeado temporalmente o

1991

seu cargo na Corua a mediados do s.II [BALIL, 1977]. Nesta mesma cidade

1992

consrvase unha ara consagrada a Neptuno polo escravo Glaucus [LE

1993

ROUX-TRANOY, 1973a: 226], todo o cal leva a P.LE ROUX a supoer a

1994

existencia dun porto aduaneiro na antiga cidade, na que Glaucus, colega

1995

de Reginus, tera seu cargo o cobro das taxas de portoria ou impostos de

1996

peaxe [LE ROUX, 1977: 92].

1997

A acumulacin de datos sobre a diversidade e xerarquizacin de

1998

cargos

administrativos

longo

das

centurias

segunda

e terceira,

1999

reflectiran, en suma, un intento por reforzar os instrumentos de goberno e

2000

dotar de maior eficacia s mecanismos de apropiacin dos recursos fiscais

2001

neste distrito. Pero o feito de que Lugo rena maior cantidade de datos que

2002

Braga a este respecto, non debe interpretarse como que a cidade

2003

bracarense non dispuxese das mesmas atribucins e servicios, posto que,

2004

como capitais dos seus respectivos conventos, ambas das teran as

2005

mesmas competencias no plano poltico e administrativo. O que en

2006

calquera caso parece certo que mentres a Gallaecia formou con Asturia

2007

un nico distrito, foi a capital desta, Asturica, o centro de tdolos rganos

2008

representativos do poder imperial, dos que Lucus e Bracara dependeran

2009

directamente, funcionando como as sas delegacins burocrticas. Esta

2010

situacin non debeu variar substancialmente trala creacin dunha nova

2011

provincia en torno s tres conventos do NO en tempos de Caracalla

2012

(comenzos do sculo III, entre 214 e 216)

2013

As parece ser, anda que a dicir verdade tampouco saibamos moito

2014

desta nova provincia, a parte de que recibira o nome de Hispania Nova

2015

Citerior Antoniniana (CIL II 2661 e 5680). Para o seu coecemento a penas

2016

contamos cun par de inscricins atopadas en Len, onde C.Iulius Cerealis,

2017

unha autoridade provincial de rango consular, afirma ser post divisam

2018

provinciam primus ab eo missus, dicir, o primeiro enviado para actuar

2019

como legado propretor nesta provincia recentemente dividida.

2020

A opinin de A.TRANOY [1981a: 391-2] a este respecto, que nada

2021

nestas inscricins alude formacin dunha nova provincia independente

2022

da Citerior. Pensa mis ben que a expresin divisam referira unha divisin

2023

interna da vella provincia e a travs da cal simplemente se pretendera

2024

reforzar o goberno rexional tradicionalmente destinado con exclusividade

2025

distrito astur-galaico, pero sen implicar a emancipacin respecto

2026

gobernador provincial de Tarraco. Por outra parte, o lugar preferente que

2027

dende Septimio Severo adquirira o mando das lexins nos ttulos dos

2028

legados (cando, como vimos, engadan cargo poltico o de dux legionis),

2029

conservarase durante a corta existencia da Provincia Hispania Nova, o que

2030

explicara tamn o lugar preponderante que as inscricins de Iulius Cerealis

2031

parecen darlle, pola sa presencia, cidade de Len, onde segue

2032

estacionada a Legio VII Gemina. Segundo este autor, en definitiva, a nova

2033

provincia

non

sera

senn

mesma

Citerior

que

permaneceu

2034

practicamente inalterada longo de todo o alto-Imperio, cos matices

2035

introducidos pola divisio interna, dicir, o recoecemento dun goberno

2036

especial para o sector noroeste.

2037

Outros autores, pola contra, conveen en interpretar aqueles datos

2038

como proba dunha autntica escisin de Asturia e Gallaecia da Citerior e a

2039

fundacin dunha provincia nova e independente. Para P.LE ROUX, por

2040

exemplo [1982: 370], unha boa razn para esta medida sera a edicto

2041

emitido por Caracalla no ano 212, polo que se conceda a cidadana

2042

romana a tdolos homes libres do Imperio. A sobrecarga administrativa que

2043

supoera levar a termo a naturalizacin colectiva de toda a Citerior

2044

xustificara, cabo, a unificacin de Asturia e Gallaecia nunha provincia

2045

diferenciada, anda que s con carcter provisional.

2046

En calquera caso, estase lonxe de poder dar unha solucin

2047

satisfactoria a este problema cando non existen mis que uns poucos

2048

epgrafes, por engadidura, difciles de interpretar. O que si se pode afirmar

2049

con certeza que a reforma de Caracalla haba ter breve vixencia no marco

2050

das divisins provinciais hispanas, posto que en torno s anos 238 e 241 un

2051

legado propretor vai ser designado legatus... Hispaniae Citerioris et

2052

Callaeciae, poendo de relevo importantes modificacins no trazado do

2053

mapa poltico peninsular. O primeiro que chama atencin neste ttulo que

2054

non se dan indicios de xerarqua entre a Citerior e a Gallaecia, aparecendo

2055

nun mesmo plano; en segundo lugar, destaca tamn o feito de que non se

2056

mencione Asturia. Sen embargo as das xurisdiccins aparecen baixo un s

2057

gobernador. Pero esta situacin ser igualmente efmera porque, s portas

2058

do baixo-Imperio, asstese fundacin da, agora si, Provincia Gallaeciae.

2059
2060

3.4

A provincia Gallaecia

2061
2062

Coa chegada de Diocleciano Principado (284-306), prodcese unha

2063

reestructuracin xeral de tdalas provincias do Imperio e a completa

2064

renovacin do sistema de goberno imperial.

2065

Entre as novidades introducidas pola reforma, levada a cabo nalgn

2066

momento entre os anos 284-288, est, en primeiro lugar, a multiplicacin

2067

do nmero das provincias a partir da subdivisin interna das existentes

2068

(pasndose de 48 a 104). En segundo lugar, producirase tamn un cambio

2069

radical na distribucin de tarefas no corpo de funcionarios, coa substitucin

2070

de

2071

replanificacin territorial, administrativa e fiscal que se quera emprender

2072

nestes momentos.

antigos

mandos

por

outros

novos,

mis

en

consonancia

coa

2073

As, mentres con anterioridade tdolos gobernadores das provincias

2074

imperiais se designaban co ttulo de Legatus Augusti propraetore, a partir

2075

deste momento sitanse fronte das provincias individuos de rango

2076

ecuestre (por tanto inferior na escala de honores) e reciben a cualificacin

2077

de praeses ou praesides. O novo gobernador conservar as sas

2078

atribucins no terreo xudicial (iudices), pero perder o control militar sobre

2079

as tropas asentadas na sa xurisdiccin e ver incrementadas as sas

2080

competencias no campo administrativo, chegando a absorber por completo

2081

as

funcins

antes

2082

conventuais.

Unha

2083

responsabilidades nas mans do gobernador vai ser o debilitamento do

2084

convento, coa sa prctica desaparicin como sistema gobernamental a

2085

partir destas datas.

adxudicadas

consecuencia

procuradores
directa

desta

autoridades

acumulacin

de

2086

Pouco mis tarde desta reforma e da fundacin da tetrarqua ou

2087

goberno de catro prncipes (no 293 dous Csares con funcins militares

2088

ascianse respectivamente s dous Augustos, Diocleciano e Maximiano,

2089

que compartan funcins como emperadores, un en Oriente e o outro en

2090

Occidente) ten lugar a creacin de novos distritos administrativos, as

2091

chamadas dioceses (nos anos 297 e 298), que reagrupaban en conxuntos

2092

mis extensos un nmero variable de provincias. fronte de cada dicese

2093

situbase o vicarius, un alto funcionario ecuestre con capacidades

2094

principalmente xudiciais -como xuces de apelacin- e fiscais -encargados

2095

de centralizar a recollida de impostos. Deles dependan os praesides e

2096

estaban sometidos direccin e supervisin directa do emperador. A

2097

creacin deste cargo ponse en relacin coa necesidade de diminur o poder

2098

dos dous prefectos do pretorio existentes ata aquel momento, as

2099

autoridades das que dependan os gobernadores e que chegaran a acadar

2100

grande influencia poltica por controlaren os exrcitos e toda a vida

2101

financeira do Imperio. Sen embargo, en tempos de Constantino (a partir do

2102

312), os vicarios ven debilitada a sa posicin polo ampliacin do nmero e

2103

facultades dos prefectos do pretorio, dominio dos cales, as prefecturas,

2104

pasan a subordinarse un conxunto de diceses [PETIT, 1974: 542 s].

2105

A Pennsula Ibrica non foi unha excepcin no marco das reformas

2106

territoriais

2107

documento do s.VII con fonte nun anterior da poca da tetrarqua,

2108

menciona a diocesis Hispaniarum ("dicese das Hispanias") e as provincias

2109

a ela adscritas, entre as que, ademais das antigas Lusitana, Btica e

2110

Tarraconense, aparecen tres novas: a Cartaxinense, a Mauretania Tinxitana

2111

(norte-africana) e a Gallaecia. En fin, xunta dicese de Britania e s das

2112

Galias, a das Hispanias pasa a incorporarse Prefectura das Galias a partir

2113

do reinado de Constantino.

2114

emprendidas

delimitacin

da

por

nova

Diocleciano.

provincia

Laterculo

Gallaecia

Veroniensis,

presenta

algns

2115

problemas, posto que a penas posumos fontes que traten especificamente

2116

deste tema. De partida, sbese que abrangua a totalidade dos territorios

2117

pertencentes s tres conventos do noroeste e practicamente todo o

2118

convento cluniense, pero as fronteiras comenzan a desdebuxar neste

2119

sector oriental.

2120

As poucas noticias que posumos para establecer estes lmites

2121

proveen principalmente de Orosio e Hidacio, dous escritores cristins do

2122

sculo V orixinarios do convento bracaraugustano. Orosio, na Historia

2123

contra os pagns, afirma que tanto os stures coma os cntabros

2124

pertencen a Gallaecia (VI 21,2), e di que Numancia, a ltima cidade dos

2125

celtberos, estaba situada no seus lmites (V 7,2). A nica alusin de

2126

Hidacio a esta provincia ven a propsito da mencin da cidade oriunda do

2127

emperador Teodosio, natione spanus de provincia Gallaecia civitate cauca,

2128

"hispano da provincia Gallaecia da cidade de Cauca" (cidade prxima a

2129

Segovia). Pouco mis se pode dicir acerca da sa extensin xeogrfica, e

2130

anda resulta difcil, dada a escaseza de datos, facer unha historia poltica

2131

da provincia dende a sa creacin nalgn momento, como dixemos, entre

2132

os anos 284-288 [TRANOY, 1981a: 403].

2133

En principio, sabemos que estaba gobernada por praesides e que

2134

estes deban residir na capital provincial, probablemente Braga, se

2135

consideramos que Ausonio sita a esta vila entre as mis destacadas da

2136

Hispania, con Mrida, Crdoba e Tarragona, respectivas capitais da

2137

Lusitania, Btica e Tarraconense.

2138

A este dato habera que engadir, por outra parte, a aparicin nesta

2139

cidade da dedicacin feita en honor do emperador Constantino (en torno

2140

ano 313) por Aemilius Maximus, de dignidade senatorial a xulgar polo seu

2141

ttulo: vir clarissimus. Isto parece entrar en contradiccin co pertenza dos

2142

praesides clase ecuestre, a quen corresponda a denominacin de

2143

perfectissimus. Sen embargo, tanto antes como despois de que a Gallaecia

2144

fose promovida, a partir do 365, rango consular, e con ilo pasara de ser

2145

gobernada por un praeses a selo por un cnsul, dse unha continua

2146

confusin de ttulos entre os gobernadores. Proba disto da outra noticia da

2147

existencia dun praeses do NO, Aco Catulino, expresamente designado vir

2148

consularis praeses prov(inciae) Callaeciae, o que permite supoer que o

2149

rango do gobernador era independente do da provincia.

2150

Outro problema suscitado pola inscricin deste ltimo gobernador

2151

que foi feita en Astorga, o que pon en cuestin a posible capitalidade de

2152

Braga. Pero en opinin de Tranoy, o simple feito de que a nova provincia

2153

reciba o nome de Gallaecia, e non o de Asturia, disipa toda dbida respecto

2154

a preeminencia da cidade galaica fronte stur [TRANOY, 1981a: 404].

2155

Poucos mis datos posumos que nos informen sobre a evolucin

2156

poltica da Gallaecia longo do s.IV, entre os que destaca un breve

2157

epgrafe galaico no que se pon de relevo a sa dependencia con respecto

2158

dicese das Hispanas. Trtase dunha inscricin feita sobre un modius ou

2159

moio procedente de Ponte Puide (A Corua). Nela aparecen os nomes do

2160

vicarius Hispaniarum do momento (entre 367 e 370, baixo o reinado de

2161

Valentiniano,

2162

Quentanius. Este epgrafe d lugar a J.ARCE a defender, en contra da

2163

normalmente aceptada decadencia das cidades no s.IV, a plena vixencia

2164

longo deste sculo da vida municipal. Os principales antes mencionados

Valente

Graciano)

dous

principales,

Potamius

2165

seran os custodios desta medida de capacidade ( dicir, os responsables

2166

de manter a medida nas cantidades estipulados, 10 litros neste caso), pero

2167

non s isto: seran tamn os encargados de repartir os impostos entre os

2168

habitantes das cidades e as obrigas financeiras que correspondan s

2169

membros das curias ou senados municipais [ARCE, 1993: 179]. Isto

2170

confirmara a idea de que as cidades seguan xestionando os seus asuntos

2171

internos a travs dos seus propios mecanismos gobernamentais e que

2172

conservaran a sa independencia administrativa en cuestins municipais.

2173

A idea dunha progresiva decadencia do modo de vida clsico dende a

2174

chamada crise do s.III fundouse durante longo tempo nas noticias

2175

dalgns historiadores antigos, pagns e cristins, que contriburon a dar

2176

unha imaxe terriblemente pesimista da evolucin do Imperio, que se

2177

consideraban abatido por toda sorte de males derivados da corrupcin dos

2178

costumes e do deterioro xeral da vida poltica, situacin que se prolongara

2179

longo do s.IV ata a fin do Imperio. Algns datos arqueolxicos illados

2180

extrados dalgunhas cidades hispano-romanas daquela poca apuntaban

2181

tamn a ese declive da vida cidad anunciado nas fontes literarias, o que

2182

via a confirmarse por un moi considerable incremento paralelo de

2183

asentamentos rurais ou villae en todo o territorio peninsular. Todo isto

2184

considerbase consecuencia da accin combinada das invasins brbaras e

2185

da incapacidade para se sobrepoer crise econmica que afectara a todo

2186

o Imperio no s.III.

2187

Pero dende hai algns anos considranse enganosos os vestixios

2188

desa suposta decadencia. En primeiro lugar, parece non poderse constatar

2189

efectivamente os efectos devastadores que se lle atriben a aquela crise

2190

na vida econmica da Hispania [D.PLCIDO, 1993], nin que as invasins

2191

brbaras

2192

hispano-romanos con anterioridade s comenzos do s.V, cando os pobos

2193

xermnicos penetran en masa a travs da fronteira setentrional. En ltimo

2194

lugar, dse en interpretar a crecente colonizacin do campo como producto

2195

tanto dun natural crecemento demogrfico, como da capacidade dos

2196

riqusimos possessores, ou grandes propietarios, para desfrutar da

2197

posesin de mis de unha villae, incluso de varias [ARCE, 1993].

acadaran

semellante

grao

de

destruccin

nas

cidades

2198

Mais, sen extremar as conclusins a este respecto, certo que a vida

2199

urbana decaeu considerablemente longo do s.III e IV, debido sen dbida a

2200

diversas

2201

fundamentalmente fiscal. A perda de boa parte da capacidade contributiva

2202

das cidades pola usurpacin privada das terras comunais e a a dureza da

2203

presin do fisco imperial, faca recaer sobre os curiais, como perceptores de

2204

impostos, o deber de cobrir o dficit das recadacins nas sas cidades,

2205

derivndose dilo o seu progresivo empobrecemento e a devaliacin dos

2206

cargos pblicos municipais. Todo isto provocara a desercin dos curiais dos

2207

seus postos de responsabilidade e o abandono das cidades, co consecuente

2208

debilitamento do sistema municipal [ARCE, 1993: 181]

causas,

pero

entre

as

que

destacan

aquelas

de

orde

2209

Non sabemos exactamente como decorreu este proceso na Gallaecia

2210

durante o baixo-Imperio, soamente que polo cambio de sculo III-IV ten

2211

lugar a fortificacin de moitas das antigas cidades, algunhas delas capitais,

2212

como Lugo e Astorga, e probablemente Braga, e outros importantes

2213

ncleos urbanos, como Len ou Gijn. O feito de difcil interpretacin,

2214

posto que, segundo manteen os especialistas hoxe en da, estas

2215

fortificacins non poden xustificarse pola necesidade de se protexer contra

2216

posibles ameazas brbaras en datas tan tempers [LE ROUX, 1982: 391].

2217

En

2218

desenvolvemento urbano, sera un medio de engadir prestixio cidade

2219

[TRANOY, 1981a: 412]

opinin

de

Tranoy,

por

exemplo,

ademais

dun

sntoma

de

2220

E tempo que tamn aqu, coma no resto da Hispania, se d un forte

2221

incremento dos asentamentos rurais en villae, producirase un fenmeno

2222

realmente sorprendente nos territorios pertencentes antiga Gallaecia.

2223

Falamos da masiva rehabitacin dos asentamentos castrexos, anda que

2224

algns destes, como xa apuntamos, non parecen terse abandonado nunca:

2225

castros como os de Santa Trega, A Graa, Viladonga, Coaa, Briteiros,

2226

Santa Luzia, non mostran solucin de continuidade na sa ocupacin,

2227

mentres que outros como Outeiro de Baltar, A Peneda do Viso, Monte

2228

Mozinho e Sanfins, ou ben son reocupados ou ben son de nova creacin

2229

[cf.F.ARIAS, 1992: 153]. Neste sentido, parece absolutamente pertinente a

2230

apreciacin de Arias Vilas en canto a que, lonxe de darse no perodo

2231

tardorromano un rexurdimento do indxena na rea galaica, habera que

2232

matizar que tal renacemento non podera ser tal no NO por canto aquel

2233

mundo castrexo, en realidade, nunca deixara de estar presente na poca

2234

romana, nunca chegara a desaparecer, anda que si a evolucionar sufrindo

2235

unha mutua asimilacin co romano [F.ARIAS, 1992: 149]

2236

A idea do rexurdimento das tradicins indxenas, especialmente entre

2237

aqueles a quen Estrabn haba sculos cualificara de montaeses, fora

2238

relacionado hai tempo coa disposicin estratxica da lexin VII Gemina e

2239

outras tropas no NO e en torno baca do Douro no baixo-Imperio. Un

2240

documento datado nos derradeiros anos do s.IV ou comenzos do V, a

2241

Notitia Dignitatum, transmite con todo detalle a distribucin xeogrfica dos

2242

corpos militares na Pennsula:

2243

na provincia Gallaecia:

2244

comandada por un prefecto de lexin:

2245

- Legio VII Gemina, en Len.

2246

s ordes de tribunos de cohorte:

2247

- Cohors II Flavia Pacatiana, en Petavonium (preto de Rosino de Vidriales,

2248

provincia de Zamora)

2249

- Cohors II Gallica, nun lugar indeterminado de Gallaecia)

2250

- Cohors Lucensis, en Lugo

2251

- Cohors Celtibera, primeiro en Brigantium (A Corua) e despois trasladada

2252

a Iuliobriga (provincia de Santander)

2253
2254

na provincia Tarraconense:
- Cohors I Gallica, en Veleia (Irua) [Not.Dign.Occ xlii]

2255

Todas estas tropas estaran mando dun Magister peditum, un

2256

comandante de infanteria. E a carn destas haba na Pennsula outras

2257

unidades do exrcito mbiles, os chamados comitatenses, por estaren

2258

mando dun comes, anda que algns autores non os consideran destinados

2259

na Hispania antes das invasins xermnicas do 409 [LE ROUX, 1982:

2260

388-9]

2261

Esta disposicin interpretbase como unha barreira fronte s pobos

2262

montaeses, debilmente romanizados e rebeldes, s que habera que

2263

conter fora dos lmites da Romanidade. De aqu xurdiu a hiptese da

2264

existencia dun limes ou fronteira militarizada neste sector semellante que

2265

o Imperio mantia nos extremos dos seus dominios fronte s pobos

2266

brbaros do Norte [BARBERO e VIGIL, 1974: 13 s; BLZQUEZ e TOVAR,

2267

1982: 334-7].

2268

Pero esta hiptese hoxe en da completamente rexeitada pola

2269

maiora dos historiadores, que consideran a distribucin daquelas tropas

2270

como unha herdanza de pocas anteriores (dada a coincidendia das sas

2271

localizacins coas das coecidas para o s.II) e como simple medio de

2272

asegurar as rutas que comunicaban o Norte hispano [LE ROUX, 1982:

2273

393-5; TRANOY, 1981a: 407]. En calquera caso, tampouco avalara a

2274

existencia dun limes nesta rexin a debilidade daquelas forzas militares,

2275

que se calculan en torno a 6000 soldados, entre regulares e auxiliares, en

2276

Gallaecia e Tarraconense [LE ROUX, 1982: 390]

2277

Polo demais, a Gallaecia non parece ter tomado parte na serie de

2278

conflictos dinsticos que inzan a poltica do baixo-Imperio dende a

2279

abdicacin de Diocleciano e o seu co-rexente no ano 305, posto que honra

2280

por medio das inscricins honorficas dos seus miliarios a todos e cada un

2281

dos emperadores, lextimos ou usurpadores, que se suceden no goberno da

2282

parte occidental do Imperio: Maximiano, Constancio I, Constantino, Licinio,

2283

Magnencio e Decencio, Valentiniano e Valente, etc.

Sen

2284

embargo,

outros

acontecementos

de

raz

relixiosa

2285

convulsionaran a vida da Gallaecia. Refermonos enfrontamento que a

2286

poucos anos da introduccin do cristianismo no aparato poltico imperial

2287

ocasionara a aparicin de determinadas sectas no interior mesmo da

2288

xerarqua eclesistica que comprometan a ortodoxia catlica. Entre

2289

aquelas, sera o Priscilianismo o movemento relixioso mis conflictivo e o

2290

que mis influencia exercera sobre as clases populares da Gallaecia do s.IV.

2291
2292

3.5

A introduccin do Cristianismo na Gallaecia e o Priscilianismo

2293
2294
2295

Ata mediados do sculo III non se documenta a existencia de

2296

comunidades cristis na Provincia Gallaecia. As primeiras noticias literarias

2297

sobre a sa implantacin no NO aparecen nunha carta enviada polo bispo

2298

de Cartago Cipriano presbtero Flix e s comunidades de Astorga e Len,

2299

na que se fai referencia a Baslides como bispo da s de Astorga. Xa a

2300

comenzos do s.IV, aparece representando a sa comunidade no concilio de

2301

Elvira (provincia de Granada, entre 305-310) un bispo de Len, Decenio

2302

episcopus Legionensis [DAZ Y DAZ, 1977: 238-39]. Pero, no que se refire

2303

formacin deste tipo de comunidades provistas de xerarqua eclesial no

2304

interior da actual Galicia, nada sabemos ata o derradeiro tercio do s.IV.

2305

Dos inicios da penetracin do Cristianismo neste sector case non hai

2306

vestixios (a penas unha cuberta de sartego paleocristin atopado en

2307

Carballedo, Lugo, en mrmore branco e datada en torno 320, que

2308

representa varias escenas do Vello Testamento), e as primeiras noticias

2309

sobre a organizacin eclesistica das comunidades do extremo occidente

2310

de Gallaecia non aparecen mis que a raz do conflicto priscilianista

2311

[especialmente nas actas do I Concilio de Toledo celebrado polo ano 400,

2312

DAZ Y DAZ, 1977]

2313

Tras unha prolongada historia de enfrontamentos e persecucins

2314

contra os cristins, ou calquera outros grupos relixiosos que se resistisen a

2315

ofrecer sacrificios emperador, o Edicto de Miln promulgado por

2316

Constantino en 313, abriu as portas liberdade relixiosa abolir o culto

2317

imperial e establecer un marco xurdico comn para tdalas igrexas. Con

2318

este decreto inicibase, en fin, a "carreira poltica" do Cristianismo para

2319

facerse co poder absoluto do estado romano.

2320

As primeiras medidas en favor das comunidades cristinas consistiu

2321

en restiturlles os bens ata ese momento expropiados s igrexas e en

2322

concederlles

2323

eclesisticos iranse progresivamente beneficiando das doazns estatais e

2324

de toda sorte de exencins fiscais, ata chegaren a constiturse nos

2325

verdadeiros responsables da asistencia pblica e incluso a suplantar s

2326

antigas autoridades municipais e imperiais concederlles, a bispos e

2327

cregos, diversas facultades tamn no terreo xudicial [F.BAJO, 1995: 118 s]

plenas

capacidades

legais

patrimoniais.

Os

medios

2328

Pero en canto o cristianismo se asocia estado a travs do

2329

compromiso relixioso dos emperadores, comenzan a xurdir no seu seo as

2330

primeiras desviacins doutrinais e movementos disidentes: o donatismo

2331

norteafricano,

2332

tendencia "cesaropapista" enfrontado s "trinitarios", quen s recoecen a

2333

autoridade espiritual dos concilios episcopais; o pelaxianismo, que

2334

propugnaba a independencia das accins humanas da vontade divina; e,

2335

entre outras, a secta que maior repercusin acadou na Gallaecia dende

2336

finais do s.IV, o priscilianismo.

cismtico en materia

sacramental;

o arrianismo,

de

2337

A primeira alusin documental priscilianismo aparece nunha carta

2338

do ano 378 escrita por Hixinio, bispo de Crdoba, e dirixida bispo de

2339

Mrida Hidacio para notificarlle a perigosa propagacin de membros desta

2340

secta por territorio hispano. A reaccin antipriscilianista destes dous bispos

2341

tamn a menciona o cronista Sulpicio Severo, de quen obtemos un retrato

2342

literario de Prisciliano e do seu movemento bastante cumprido:

2343
2344

"Por eles (Marco, Agape e Helpidio) foi iniciado Prisciliano, de

2345

familia nobre, rico, de carcter rexo, inquedo, elocuente, erudito pola

2346

sa moita lectura, moi exercitado na disertacin e o debate. Home,

2347

realmente, de xito, de non corromper os seus bos dotes intelectuais

2348

con afeccins errneas. En fin, moitas cualidades fsicas e espirituais

2349

podan contemplarse na sa persoa: era quen de estar en vela moito

2350

tempo e de aturar a fame e a sede, non desexaba mis que o

2351

necesario e nos seus gastos era moi parco. Mais, mesmo tempo,

2352

era moi fachendoso e mis soberbio do debido nas ciencias profanas.

2353

Mesmo se pensa que dende a sa adolescencia practicara as artes

2354

mxicas. Cando comezou coa perniciosa doutrina, atraeu sa secta

2355

a moitos nobres e a moita xente do pobo, pola sa capacidade de

2356

persuasin e a sa habilidade na adulacin. Ademais, as mulleres

2357

desexosas de novidades, de fe cambaleante e de carcter aberto a

2358

toda curiosidade, acudan a el en tropel, pois, cunha aparencia de

2359

humildade no seu rostro e no seu aspecto, infunda a todos respecto

2360

e consideracin cara a si

2361

Xa, pouco a pouco, a praga dese mal invadira a maior parte de

2362

Hispania, e mesmo algns bispos corrompidos, entre os que se

2363

contaban Instancio e Salviano, aceptaran a Prisciliano, non s

2364

asentindo, senn mesmo baixo unha especie de conxuracin. Logo,

2365

Hixinio, bispo de Crdoba, informndose mis de preto, contou as

2366

sas pescudas a Idacio, bispo de Mrida. Mais este, acosando a

2367

Instancio e s seus compaeiros descomedidamente e mis do

2368

pertinente, veu engadir mis lea a un lume incipiente, de maneira

2369

que os exasperou mis que os contivo...

2370

Expulsados de Burdeos por orde de Delfino, anda se detiveron

2371

durante algn tempo na casa de Eucrocia e corromperon a algns

2372

cos seus erros. Dende al continuaron camio cunha comitiva

2373

realmente indigna e infame, as esposas e as mulleres alleas, entre as

2374

que se atopaba Eucrocia e a sa filla Prcula, sobre quen corra o

2375

rumor de que, estando preada por estupro de Prisciliano, abortara

2376

mediante unhas herbas. Cando chegaron a Roma co fin de se

2377

xustificaren ante Dmaso, non foron nin sequera admitidos na sa

2378

presencia" [LPEZ PEREIRA, 1989: 41-2]

2379
2380

Nesta descricin dse unha valoracin relativamente positiva da

2381

figura de Prisciliano sen dbida porque, como mis adiante veremos, o

2382

cronista era amigo persoal de San Martio de Tours e este intercedera en

2383

favor daquel, anda a risco de ser reputado de herexe por parte dos

2384

detractores do priscilianismo. Estes, en calquera caso, enxuzan a secta en

2385

termos moito mis rigorosos, cunha clara intencionalidade inxuriante en

2386

moitos casos.

2387

Un fervente antipriscilianista sera Orosio, o historiador bracaro

2388

discpulo de S.Agostio, a travs do cal se coecen algns dos dogmas ou

2389

principios defendidos por Prisciliano, de quen, entre comentarios, tera

2390

transcrito literalmente unha carta:

2391

Esta primeira sabedora consiste en recoecer nos tipos de

2392

almas os caracteres dos poderes divinos e a disposicin do corpo,

2393

que aparece vinculado o ceo, e a terra e tdalas potestades do

2394

mundo estn aferradas; en cambio as disposicins dos santos estn

2395

por riba, porque o primeiro crculo e o sinal divino das almas que

2396

teen que se encarnar, feito coa cooperacin dos anxos, de Deus e

2397

de tdalas almas, estn baixo o control dos Patriarcas, que teen

2398

poder contra a forza astral

2399

Despois de recoller esta carta e de acusar a Prisciliano de ser "mis

2400

miserable que os mesmos maniqueos", contina Orosio dicindo:

2401

"Ensinou, por unha banda, que os nomes dos Patriarcas son

2402

membros da alma, porque Rubn se asenta na cabeza, Xud no

2403

peito, Lev no corazn, Benxamn nas coxas, e outras cousas coma

2404

estas. Por outra banda, ensinaba que nos membros do corpo estaran

2405

colocados os signos do Zodaco, dicir, Aries na cabeza, Taurus na

2406

cerviz, Xmini nos brazos, Cncer no peito, etc" [LPEZ PEREIRA,

2407

ob.cit: 101]

2408
2409

Pero de entre as declaracins antipriscilianistas das que temos

2410

noticia, as mis agres son sen dbida as do bispo de Ossonoba, Itacio, quen

2411

tera acusado a Prisciliano de "manter doutrinas herticas sobre a

2412

Trinidade, estudiar os apcrifos herticos, practicar maxia, ensinar o

2413

dualismo dos maniqueos, exaltar o celibato e celebrar orxas sexuais, as

2414

como sentirse libre en conciencia para negar calquera cousa" (da crnica

2415

de S.Severo, LPEZ PEREIRA, ob.cit: 49]. No seu Apoloxtico, Itacio

2416

acusbao tamn de ter por mestre a un tal Marcos de Menfis, home

2417

versado en artes mxicas e discpulo de Manes. Pero hoxe sbese a travs

2418

dos poucos fragmentos conservados da obra de Prisciliano, os Tratados,

2419

que renegaba abertamente do maniquesmo: "Sexa anatema quen non

2420

condene a Manes, as sas obras e as sas doutrinas".

2421

De calquera maneira, anda que, na opinin dalgns autores

2422

modernos, non parece haber verdadeiros indicios de herexa na doutrina

2423

priscilianista, o empeo do teimudo Itacio por disciplinar a Prisciliano e os

2424

seus seguidores sera a causa de que estes acabaran comparecendo ante

2425

un tribunal eclesistico en Burdeos no ano 384 cos cargos de practicar a

2426

maxia

2427

responsabilidade de Itacio en todo este proceso:

2428

por

maniquesmo.

Sulpicio

Severo

boa

proba

da

"Na mia opinin, desagrdanme tanto os reos coma os

2429

acusadores e menos a Itacio defnoo eu como quen non tivo peso

2430

ningn nin nada de santo; pois era ousado, tarabelo, desvergoado,

2431

suntuoso, demasiado proclive ventre e gula. Ata tal punto

2432

chegara a sa estulticia que chegou a acusar de adepto ou discpulo

2433

de Prisciliano a todo santo home que como nico afn tivese a

2434

lectura ou por propsito gardar xaxn. O desgraciado atreveuse

2435

incluso por aquel tempo a difamar publicamente, acusndoo de

2436

herexa, bispo Martio, un home plenamente comparable s

2437

apstolos. Pois Martio, establecido por aquel tempo en Trveris non

2438

deixaba de increpar a Itacio para que retirase a acusacin e de rogar

2439

a Mximo que se abstivese do sangue duns infelices" [F.BAJO, 1995:

2440

132]

2441
2442

Pola intercesin de S.Martio o proceso manterase en suspenso

2443

durante un tempo, pero a insistencia agora de dous bispos, Magno e Rufo,

2444

rematara finalmente por levar a Prisciliano e algns dos seus seguidores

2445

ante o Concilio de Trveris en 386, onde haban ser condenados pena

2446

capital:

2447

"Logo, o emperador, pervertido polos bispos Magno e Rufo e

2448

arredado doutra decisins mis moderadas, confiou a causa

2449

prefecto Evodio, home duro e severo. Este, despois de ser odo

2450

Prisciliano nun dobre xuzo e convicto de fraude, e non negar terse

2451

dedicado a doutrinas obscenas e ter feito reunins nocturnas con

2452

mulleres indecentes e ter rezado a coto nu, declarouno culpable e

2453

meteuno no crcere, mentres daba conta emperador. Transmitidos

2454

os feitos a palacio, o emperador considerou conveniente condenar a

2455

morte a Prisciliano e s seus compaeiros...

2456

Morto Prisciliano, non s non se reprimiu a herexa, que xurdira

2457

pola sa obra, senn que, fortalecida, propagouse anda mis

2458

amplamente, pois os seus seguidores, que antes o honraran coma

2459

santo, despois comezaron a veneralo coma mrtir. Os corpos dos

2460

executados foron conducidos a Hispania e os seu funerais foron

2461

celebrados con grandes exequias. Anda mis, mesmo o proferir un

2462

xuramento en nome de Prisciliano considerbase o mis sagrado" [S.

2463

Severo, en LPEZ PEREIRA, 1989: 42]

2464
2465

A tomba de Prisciliano en Hispania identificrona algns autores co

2466

sepulcro compostelano atribudo Apstolo Santiago dende o s.IX. Pero

2467

nada hai de seguro nesta cuestin, como tampouco se pode afirmar

2468

categoricamente que Prisciliano fose galaico, ou galego (dndolle a este

2469

termo un sentido xeogrfico actual). O problema sobre as sas orixes

2470

remonta interpretacin literal dunha noticia de Prspero de Aquitania

2471

(mediados s.V), segundo a cal Prisciliano era "bispo de vila, de Gallaecia".

2472

O problema de interpretacin desta cita dobre, porque, primeiro, non se

2473

sabe se o que refire a Gallaecia a s abulense ou o propio Prisciliano; e

2474

segundo, porque tampouco se sabe con certeza se vila pertenca

2475

Gallaecia no s.IV [LPEZ PEREIRA, 1989: 44-5].

2476

En calquera caso, a raizame do movemento priscilianista sera tan

2477

profunda na Gallaecia, que moitos dos seus ilustres nativos, como

2478

Baquiario ou mesmo Orosio, seran sospeitosos de desviacins herticas

2479

simplemente pola sa orixe galaica. Incluso a proliferacin en Galicia de

2480

bispos sen ss episcopais fixas, como mostran as actas conciliares

2481

toledanas do ano 400, interpretada como un reflexo da abundancia de

2482

comunidades

2483

indiscriminadamente bispos ou presbteros de modo independente s

2484

regulamentos da Igrexa oficial e coa nica finalidade de cumprir cos oficios

2485

relixiosos [como guas ascticos, msticos, morais e litrxicos de cada

2486

comunidade, fronte s consagrados pola Igrexa oficial, os cales, como

2487

dixemos, acabaron por substitur s funcionarios locais; ver DAZ Y DAZ,

2488

1977; TRANOY, 1977: 256 s]

2489

priscilianista,

doutrina

dada

priscilianista,

fin,

sa

tendencia

resumase

en

tres

ordenar

puntos

2490

fundamentais: a reivindicacin dos valores da virxindade, a defensa da

2491

participacin das mulleres na vida relixiosa e o seu radicalismo asctico, co

2492

conseguinte renuncia a todo tipo de praceres mundanos. A isto habera que

2493

engadir ademais a crtica implcita na defensa destas posicins vida

2494

relaxada e a inclinacin s luxos dos bispos do seu tempo.

2495

Que dbida cabe de que, como tamn suxiren as fontes, esta filosofa

2496

callara magnificamente en determinados colectivos tradicionalmente

2497

marxinados pola igrexa oficial ou actualmente oprimidos por ela, dende a

2498

sa asociacin cun estado que os empobreca; por esta razn, seran as

2499

mulleres e as clases populares menos favorecidas, especialmente rurais, as

2500

mis proclives conversin priscilianista: en primeiro lugar porque os

2501

bispos ortodoxos representaban as xerarquas, tanto relixiosa como poltica,

2502

que se desprezaban dende aquelas posicins igualitaristas; e en segundo

2503

lugar porque as ss episcopais se instalaban nos ncleos urbanos, sendo

2504

estes precisamente onde os bispos da igrexa oficial poderan controlar mis

2505

de preto s comunidades de fieis [DAZ Y DAZ, 1976: 111-2]

2506

A divisin interna da igrexa galaica entre priscilianistas e ortodoxos

2507

prolongarase ata mediados do s.V, comenzando a esvaecer por este

2508

tempo en medio das turbulencias provocadas polas vagadas invasoras

2509

suevas e visigodas que se vian introducindo na Gallaecia dende comenzos

2510

de sculo. O principal cronista destes acontecementos, o bispo de Chaves

2511

Hidacio, a parte de ofrecer unha imaxe devastadora das invasins

2512

brbaras, contina a informar sobre os progresos da organizacin

2513

eclesistica en Gallaecia. A travs del coecemos a importancia dos bispos

2514

nas relacins diplomticas cos invasores e como decorreu o proceso de

2515

integracin das estructuras da igrexa oficial na nova situacin baixo

2516

dominio xermnico [TRANOY, 1977]. Todo isto, sen embargo, forma parte

2517

dunha etapa diferente da historia de Galicia.

2518
2519
2520
2521

ABREVIATURAS

2522
2523
2524

A.P.=

O Arquelogo Portugus

2525

BIEA=

Boletn del Instituto de Estudios asturianos

2526

CEG=

Cuadernos de Estudios Gallegos

2527

CIL=

Corpus Inscriptionum Latinarum

2528

CILA=

Corpus de Inscripciones Latinas de Andaluca, Vol I.

2529

CIRG I; II=

Corpus de Inscricins Romanas de Galicia I e II

(prov. de A Corua e Pontevedra).

2530
2531

CMLen=

Catlogo Monumental de Espaa, Provincia de

Len

2532
2533

CPHA=

I Congreso Peninsular de Historia Antigua

2534

EE=

Ephemeris Epigraphica

2535

ERA=

Epigrafa Romana de Asturias

2536

Ins.Rupestres=

Corpus-catlogo de Inscripciones Rupestres de

2537

poca Romana del Cuadrante Noroeste de la

2538

Pennsula Ibrica.

2539

IRG=

Inscripciones Romanas de Galicia

2540

IRPL=

Inscriptions Romaines de la Province de Lugo

2541

HuelvaPH=

Huelva, Prehistoria y Antigedad

2542

LCL=

Loeb Classical Library

2543

MCV=

Melanges de la Casa de Vlazquez

2544

MHA=

Memorias de H Antigua

2545

4
5

51

2546
2547
2548
2549

BIBLIOGRAFA

DAS INSCRICINS CON MENCIN DE

INVERTIDO

2550
2551
2552

CIL II 2433. S.Martin de Dumio (Braga)

2553

CIL II 2435. Avellar (Braga)

2554

IRPLugo n 55. Carbedo, O Caurel (Lugo). (Ver Apnd.Epi.n2)

2555

A.P.28 1927/29, p.213. Cerdeira do Coa (Beira Alta)

2556

CIRG I, prov. da Corua, n66. Cores, Malpica (A Corua). Votiva (IOM).

2557

IRG I 20 = CIRG I, prov.da Corua, n52. Ccere (A Corua).

2558

CIL II 5739 = ERA n17. Ablaneda (occ.Asturias).

2559

ERA n14. Vegadeo (Asturias)

2560

CIL II 2585 = IRG II, n 50 = IRGLugo, n34. Lugo

2561

CIL II 2711 = ERA n59. Villanueva (occ.Asturias)

2562

MHA 5 1981 (p.235-7). Astorga (Len).

2563

IRG II 52 = IRPL n31. Lugo

2564

CIL II 2902 = 5667. A presente lectura de LE ROUX-TRANOY. Astorga

2565

MCV 9, 1973, p.193 s. Braga

2566

CMLen, p.60. Cacabelos (Len)

2567

EE VIII 126. Felgar (Tras-os-Montes)

2568

CIRG II, Prov. Pontevedra, n84. Vila, Rodeiro (Pontevedra)

2569

CMLen, p.3. Castro de Montejos (Ponferrada, Len). Votiva (Xpiter).

2570

CIL II 2487. Petisqueira (Chaves)

2571

A.P. 29 1930/31, p.158. Felgueiras (Tras-os-Montes)

2572

CIL II 2494. Monforte (Chaves)

2573

CIL II 2601. Pobra de Trives (Ourense). Votiva (Navia).

2574

Huelva PA.295 n38. El Repilado (Huelva)

2575

CIL II 2484. Pastoria (Chaves)

2576

CIL II 2480. Nogueira de Montanha (Chaves)

7
8

51

2577

CIL II 774. Coria (Cceres)

2578

EE VIII 110. Vila do Conde (Douro Litoral)

2579

BIEA 21, 1961, p.6 s. Procedencia descoecida dentro de Asturias

2580

EE VIII 110. Vila do Conde (Douro Litoral)

2581

Huelva, Prehistoria y antigedad, n17, p.288. Aroche (Huelva)

2582

IRG IV 66.

2583

NAVI/A D/

2584

(Bierzo)

2585

CIL II 2584 = IRG II 82 =IRPLugo, n25.

PPR: LE ROUX-TRANOY: , le mot et le chose.., p.248, n.36

10
11

51

2586
2587
2588
2589

BIBLIOGRAFA

2590
2591
2592

ALBERTOS FIRMAT, ML., 1966: La onomstica personal primitiva de

2593

Hispania Tarraconense y Btica. CSIC. Salamanca

2594

- 1974-75 : Los clticos supertamaricos en la epigrafa. CEG, 29.

2595

Santiago (p.313-8)

2596

- 1975, Organizaciones suprafamiliares en la Hispania antigua. Studia

2597

Archaeologica, 37. Valladolid

2598

- 1977, Perduraciones indgenas en la Galicia romana: los castros, las

2599

divinidades y las organizaciones gentilicias en la epigrafa. Actas Coloquio

2600

Internacional sobre el Bimilenario de Lugo (p.17-27)

2601

- 1988: Sobre los castella del Noroeste peninsular. Actas ICPHA. Vol.II

2602

Ed. G.PEREIRA MENAUT. Santiago (p.191-5)

2603

ARCE, J., 1993: La ciudad en la Espaa tardorromana: continuidad o

2604

discontinuidad. Ciudad y comunidad cvica en Hispania (Siglos II y III d.C.).

2605

Casa de Velquez-CESIC, Madrid (p.177-184)

2606

ARES VZQUEZ, N., 1991: Lougei Castellanei Toletenses. Lucensia, n2

2607

(p.95-102).

2608

- 1992, Os Cporos do castro Cercio e os Susarros indxenas en das

2609

inscripcins. Lucensia, n5 (p.59-74)

2610

ARIAS VILAS, F., 1992: A romanizacin de Galicia. Ed. A Nosa Terra

2611

ARIAS, F., LE ROUX, P., TRANOY, A., 1977: Inscriptions Romaines de la

2612

Province de Lugo. Paris

2613

BAJO LVAREZ, F., 1995: Los ltimos hispanorromanos. El Bajo Imperio en la

2614

Pennsula Ibrica. Madrid

2615

BALIL, A., 1977: Reflejos galaicos de la Familia Caesaris. Actas Coloquio

2616

Internacional sobre el Bimilenario de Lugo (p.123-9)

12

13
14

51

2617

BARBERO, A. e VIGIL, M., 1974: Sobre los orgenes sociales de la

2618

Reconquista. Barcelona

2619

BELTRN LLORIS, F., 1994: Parentesco y sociedad en la Hispania cltica (I

2620

a.e.-III d.e). Revisiones de Historia Antigua I: Las estructuras sociales

2621

indgenas del Norte de la Pennsula Ibrica. Gasteiz-Vitoria (p.73-104)

2622

BERMEJO BARRERA,J.C.: La sociedad en la Galicia castrea. Santiago, 1978

2623

- Variaciones sobre el tema de la centuria. CEG T.XXXI. Santiago, 1978-80

2624

(p.95-116)

2625

- Mitologa y mitos de la Hispania prerromana II. Madrid, 1986

2626

BLANCO FREIJEIRO, A., 1976: Monumentos romanos de la conquista de

2627

Galicia. La Romanizacin de Galicia. Cuadernos del Seminario de Estudios

2628

Cermicos de Sargadelos, 16. A Corua (p.93-104)

2629

BLZQUEZ, J.M., 1975: Diccionario de las religiones prerromanas de

2630

Hispania. Madrid

2631

- 1977, La romanizacin del NO de la Pennsula Ibrica. Actas Coloquio

2632

Internacional sobre el Bimilenario de Lugo (p.67-82)

2633

BLZQUEZ, J.M e TOVAR, A., 1982: Historia de la Hispania Romana. Madrid

2634

BROUGHTON, T.R.S., 1965: Municipal Institutions in Roman Spain.

2635

Cahiers dHistoire Mondiale, VOL.IX, 1 (p.126-42)

2636

CAAMAO GESTO, J.M., 1991: As vas romanas. Galicia. Historia.

2637

Prehistoria e Historia Antiga. Hrcules de Ediciones S.A. Santiago (p.390-

2638

401)

2639

CALO LOURIDO, F., 1993: A cultura castrexa. Ed. A Nosa Terra

2640

CAPALVO LIESA, A., 1986: El lxico pliniano sobre Hispania: etnonimia y

2641

designacin de asentamientos urbanos. Caesaraugusta, n 63 (p.49-67)

2642

CARO BAROJA, J., 1977: Organizacin social de los pueblos del Norte de la

2643

Pennsula Ibrica en la Antigedad. Legio VII Gemina. Len (p.13-62)

2644

CARREO, MC., 1991: De novo Paulo Fabio Mximo. Noticia en Larouco

2645

1 (p.167)

2646

CARREO GASCN, MC. e RODRGUEZ COLMENERO, A., 1992: Sobre

2647

Paulo Fabio Maximo y la fundacin de Lucus Augusti. Nuevos testimonios.

15

16
17

51

2648

Finis Terrae, Estudios en lembranza do Prof.Dr.Alberto Balil. Universidade

2649

de Santiago (p.389-415)

2650

COELHO FERREIRA DA SILVA, A., 1986: A cultura castreja no Noroeste de

2651

Portugal. Museu Arqueolgico da Citnia de Sanfins. Paos da Ferreira

2652

DAUGE, Y.A., 1981: Le barbare. Recherches sur la conception romaine de la

2653

barbarie et de la civilisation. Coll.Latomus, 176. Bruxelas

2654

DAZ Y DAZ, M.C, 1976: La cristianizacin en Galicia. La Romanizacin

2655

de Galicia. Sada (p.107-120)

2656

- 1977, Orgenes Cristianos en Lugo. Actas Coloquio Internacional sobre

2657

el Bimilenario de Lugo (p.237-50)

2658

DOMERGUE, C., 1970: Les mines dor du Nord-Ouest de la Pninsule

2659

Ibrique. Legio VII Gemina (255-286)

2660

DOPICO CANZOS, MD., 1986: Los conventus iuridici. Origen, cronologa y

2661

naturaleza histrica. Gerin, 4 (p.265-83)

2662

TIENNE, R., FABRE, G., LE ROUX, P., TRANOY, A., 1976: Les dimensions

2663

sociales de la romanisation dans la Pninsula Ibrique des origines la fin

2664

de lEmpire. VI Congres International dEtudes Classiques. (Madrid, 1974)

2665

Paris (p.95-107)

2666

FABRE, G., 1970: Le tissu urbain dans le Nord-ouest de la Pninsule

2667

Ibrique. Latomus XXIX (p.314-39)

2668

FARIA BUSTO, ARIAS VILAS e ROMERO MASI, 1983: Panormica general

2669

sobre la cultura castrea. Estudos de Cultura Castrexa e de H Antiga de

2670

Galicia (p.88 s.)

2671

FERREIRA DE ALMEIDA, C.A., 1986: O castrejo sob o domnio romano: a

2672

sua transformaao. Estudos de cultura castrexa e de H antiga de Galicia.

2673

Ed. G.PEREIRA MENAUT. Santiago (p.187-98)

2674

GARCA FERNNDEZ-ALBALT, B., 1990: Guerra y religin en la Gallaecia y

2675

la Lusitania antiguas. Sada, A Corua

2676

- 1993, El hecho religioso en la Galicia cltica. O Feito Relixioso na

2677

Historia de Galicia. AGH (p.26-58)

2678

GARCA MARTNEZ, M.C., 1972: Datos para la reduccin Geogrfica de los

18

19
20

51

2679

Capori. Compostellanum (p.23-35)

2680

GARCA QUINTELA, M.V., 1991: O mundo castrexo e a sa integracin no

2681

Imperio Romano. Galicia. Historia. Prehistoria e Historia Antiga. Hrcules

2682

de Ediciones S.A. Santiago (p.337-387)

2683

- 1991a, El sacrificio humano adivinatorio cltico y la religin de los

2684

lusitanos. POLIS, 3 (p.25-37)

2685

GONZLEZ, J., 1987: Los municipia civium romanorum y la Lex Irnitana.

2686

Habis (p.221-40)

2687

GONZLEZ RODRGUEZ, MC., 1986: Las unidades organizativas indgenas

2688

del rea indoeuropea de Hispania. Veleia, anexo n2. Vitoria

2689

HORST SCHMIDT, K., 1985: A contribution to the Identification of

2690

Lusitanian. Actas III Congreso sobre Lenguas y Culturas Paleohispanicas.

2691

(Lisboa, Novembro 1980) Salamanca (p.319-41)

2692

LE

2693

Haut-Empire. Actas Coloquio Internacional sobre el Bimilenario de Lugo

2694

(p.83-105)

2695

- 1982, Larme romaine et lorganisation des provinces ibriques d

2696

Auguste a linvasion de 409. Paris

2697

LE ROUX, P. e TRANOY, A., 1973: Rome et les indignes dans le Nord-ouest

2698

de la Pninsule Ibrique, Problmes depigraphie et dhistoire. MCV IX

2699

(p.177-232)

2700

- 1973a: Notes depigraphie romaine de Galice. CEG (p.221-234)

2701

- 1984,

2702

Separata de Centro de Estudos Humansticos. Porto (p.239-55)

2703

- 1984a, Villes et fonctions urbaines dans le Nord-Ouest Hispanique sous

2704

domination romaine. CIUAN (Coloquio Inter-Universitario de Arqueologa

2705

do Noroeste. Porto, 1984. Portugalia, Nova Serie, 4 (p.199-207)

2706

LOMAS SALMONTE, F.J., 1975: Asturia prerromana y altoimperial. Sevilla,

2707

1975

2708

- 1990, El ordenamiento gentilicio, una realidad de los pueblos del N de la

2709

P Ibrica. HA, vol. XIV (p.156-78)

ROUX,

P.,

1976: Lucus

Augusti,

capitale

administrative

au

, le mot et le chose. Contribution au dbat historiographique.

21

22
23

51

2710

LPEZ CUEVILLAS, 1933-34: Estudos sobre a Edade do Ferro no Noroeste

2711

Peninsuar. As fontes literarias. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos.

2712

T IV (217-260)

2713

- 1988, La civilizacin cltica de Galicia (Santiago, 1953) reed. Santiago

2714

LPEZ PEREIRA, J.E., 1989: O primeiro espertar cultural de Galicia.

2715

Ed.Universidade de Santiago

2716

MONTEAGUDO, L., 1947: Galicia en Ptolomeo. CEG fasc.VIII (p.607-53)

2717

MONTENEGRO, A., 1975: Problemas y nuevas perspectivas en el estudio

2718

de la Hispania de Vespasiano HA, V (p.7-88)

2719

MUIZ COELLO, J., 1990: Las finanzas publicas del Estado Romano durante

2720

el Alto Imperio. Akal, H del Mundo Antiguo, Madrid

2721

NICOLS, J., 1987: Indigenous culture and the process of Romanization in

2722

Iberian Galicia. American Journal of Pholology. Vol.108, n1 (p.129-151)

2723

PEREIRA MENAUT, G., 1978: Caeleo Cadroilonis f. Cilenus

2724

al.: Centuria or catellum?. A discussion. HA VIII (p.271-81)

2725

- 1982, La formacin histrica de los pueblos del Norte de Hispania. El

2726

caso de Gallaecia como paradigma. Velleia I (p.271-87)

2727

- 1982a, Los castella y las comunidades de Gallaecia. Zephyrus XXXIV-V,

2728

1982 (p.249-67)

2729

-1983, Las

2730

transformacin. Estudos de cultura castrexa e de H antiga de Galicia. Ed.

2731

G.PEREIRA MENAUT. Santiago (p.199-212)

2732

- 1992, As orixes da Galiza: fundamentos para o estudo do pensamento

2733

galego na Historia. O pensamento galego na historia. Aproximacin

2734

crtica. Univ.de Santiago (p.23-35)

2735

PREZ LOSADA, F., 1991: Os asentamentos na Galicia romana. Galicia.

2736

Historia. Prehistoria e Historia Antiga. Hrcules de Ediciones S.A. Santiago

2737

(p.407-441)

2738

PETIT, P., 1974: Histoire Gnrale de lEmpire Romain. Pars

2739

PLCIDO SUREZ, D., 1987-8: Estrabn III: el territorio hispano, la

2740

geografa griega y el Imperialismo romano. Habis, 18-19 (p.243-56)

comunidades

galaico-romanas.

Hbitat

Berisamo et

sociedad

en

24

25
26

51

2741

- La otra cara de la crisis: el cambio social. Ciudad y comunidad cvica en

2742

Hispania (Siglos II y III d.C.). Casa de Velquez-CESIC, Madrid (p.153-160)

2743

RODRGUEZ ADRADOS, F., 1948: El sistema gentilicio decimal de los

2744

indoeuropeos occidentales y los orgenes de Roma. CSIC. Madrid

2745

RODRGUEZ COLMENERO, A., 1972: Sobre los pueblos prerromanos del

2746

Sur de Galicia. Boletn Auriense II (p.193-240)

2747

- 1973, Los Interamici del Convento Jurdico Bracaraugustano y su dios

2748

indgena Toroiogombicteco. HA III, (p.407-16)

2749

- 1977, Galicia meridional romana. Bilbao

2750

- 1979, Augusto e Hispania. Conquista y organizacin del Norte peninsular.

2751

Bilbao

2752

2753

galaico-romanas. Actas ICPHA, Vol.II. Santiago, (p.271-89)

2754

- 1993, Corpus-catlogo de inscripciones rupestres de poca romana del

2755

cuadrante Noroeste de la Pennsula Ibrica. Anejo n1 de Larouco. Sada

2756

RODRGUEZ COLMENERO, A e LOURENO FONTES, A., 1980: El culto a los

2757

montes entre los Galaico-Romanos. Actas I Seminrio de Arqueologia do

2758

Noroeste Peninsular. Revista de Guimares III (p.23-66)

2759

RODRGUEZ NEILA, J.F., 1986: Cuestiones en torno a la censura municipal

2760

romana. Gerin 4 (p.61-99)

2761

SANTOS YANGUAS,J., 1984: Comunidades indgenas y administracin

2762

romana en el Noroeste hispnico. Universidad del Pas Vasco

2763

SCHULTEN, A., 1962: Los cntabros y astures y su guerra con Roma (1943)

2764

Madrid

2765

SYME, R., 1979: A Governor of Tarraconensis. Roman Papers II. Ed.

2766

E.BADIAN, Clarendon Press. Oxford (p.732-41)

2767

- 1979a: Pliny the Procurator. Roman Papers II. (p.742-73)

2768

TOVAR, A., 1949: Estudios sobre las primitivas lenguas hispnicas. Buenos

2769

Aires

2770

- 1983, Etnia y lengua en la Galicia Antigua: el problema del celtismo.

2771

Estudos de cultura castrexa e de H antiga de Galicia. Ed. G.PEREIRA

1988, Nuevos

termini

territoriales

entre

unidades

gentilicias

27

28
29

51

2772

MENAUT. Santiago (p.247-282)

2773

- 1985, La inscripcin del Cabeo das Fraguas y la lengua de los

2774

Lusitanos. Actas III Coloquio sobre Lenguas y Culturas Paleohispnicas.

2775

Salamanca (p.227-53)

2776

TRANOY, A., 1977: Les Chrtiens et le rle de Lvque en Galice au Vme

2777

siecle. Actas Coloquio Internacional sobre el Bimilenario de Lugo

2778

(p.251-60)

2779

- 1980: Religion et Socit Bracara Augusta (Braga) au Haut-Empire

2780

Romain. Actas I Seminrio de Arqueologia do Noroeste Peninsular. Revista

2781

de Guimares III (p.67-84)

2782

- 1981, Romanisation et monde indigne dans la Galice antique:

2783

problmes et perspectives. I Reunin Gallega de Estudios Clsicos.

2784

Santiago (p.105-121)

2785

- 1981a, La Galice romaine. Recherches sur le nord-ouest de la Pninsule

2786

Ibrique dans lAntiquit. Diffusion de Boccard. Paris

2787

- 1993, Communats indignes et promotion juridique dans le nord-ouest

2788

ibrique. Ciudad y comunidad cvica en Hispania (Siglos II y III d.C.). Casa

2789

de Velquez-CESIC, Madrid

2790

UNTERMANN, J., 1985: Los tenimos de la regin Lusitano-gallega como

2791

fuente de las lenguas indgenas. III Congreso sobre Lenguas y Culturas

2792

Paleohispnicas (Lisboa, 1980) Salamanca (p.343-63)

30

31
32

51