BLOQUE 2: HISTORIA MEDIEVAL

A IDADE MEDIA: TRES CULTURAS E UN MAPA POLÍTICO EN

CONSTANTE CAMBIO

INTRODUCIÓN

A conquista musulmá converteu á Península en zona de contacto

entre dúas civilizacións distintas: a islámica (nada en Arabia no s VII),
urbano-mercantil, e a cristiá, rural e agrario-gandeira. A superioridade
de al- Andalus é manifesta en todos os aspectos (militar, económico,
cultural) ata a desintegración do Califato no s. XI. A cambiante
fronteira e os constantes enfrontamentos militares non debe levar a
pensar en mundos estancos, senón que os intercambios e as
influencias mutuas foron constantes, e de feito a civilización islámica
deixou unha profunda pegada étnica e cultural en España, a diferenza
doutros países da Europa occidental.

Os dous últimos séculos da Idade Media, coincidiron cunha fase

de recesión en toda Europa, da que non escaparon os reinos da
Península Ibérica. A crise xeral que se viviu neste período foi causada pola
concorrencia de múltiples factores, que actuaron en toda Europa, aínda
que en formas, momentos e lugares distintos: en primeiro lugar, foron
constantes as crises alimentarias provocadas polas malas colleitas; en
segundo lugar, a Peste Negra de 1348 acabou coa vida da cuarta parte
da poboación europea; e en terceiro lugar, as dificultades económicas e
demográficas desencadearon numerosos conflitos sociais e
políticos, que con frecuencia desembocaron en rebelións e guerras
civís; e por último, as disputas e tensións internacionais alcanzaron
mesmo á xerarquía da Igrexa, que durante o denominado Cisma de
Occidente (1378-1417) chegou a ter ata tres Papas ao mesmo tempo.
Con todo, a evolución desta crise xeneralizada non foi igual en
todas as partes de Europa, nin sequera na P. Ibérica, onde as dúas
grandes entidades políticas e territoriais: as Coroas de Castela e Aragón,
seguiron traxectorias case diverxentes, que explican, en parte, o diferente
papel que haberían de desempeñar na Idade Moderna, tras a unificación
levada a cabo polos Reis Católicos.

1 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 1. OS MUSULMÁNS NA PENÍNSULA IBÉRICA (ETAPAS POLÍTICAS
E REALIDADE SOCIECONÓMICA)

A conquista da Península Ibérica era un paso lóxico no rápido proceso

de expansión do imperio islámico tras o control do N de África, e dá lugar
á creación de al- Andalus (nome que recibe o Estado islámico creado na
península), que durará oito séculos (711-1492)

1.1 Conquista.-
Iníciase en 711 e é moi rápida polos conflitos sucesorios visigodos,
indiferenza da poboación e pactos con nobres visigodos. Comeza coa
derrota de Rodrigo en Guadalete (711) ante exército bereber de Tarik,
que tras a pillaxe realizada e ante a debilidade visigoda, volve cun novo
exército de árabes e sirios (Muza) e conquista case toda a península,
practicamente a conquista queda completada en 714.
Prodúcese un intento de expansión dos musulmáns cara ao Norte de
Europa, cruzando os Pireneos pero son derrotados finalmente polos
francos (Poitiers, 732). Ante hostilidade de vascóns, cántabros e astures
(Covadonga 722) e zona inhóspita, desisten da súa conquista e retirada da
poboación bereber do N do Douro, que se converte nunha fronteira case
despoblada (“terra de ninguén”).

1.2 Emirato dependente (ata o 756).

Al- Andalus provincia gobernada por emir que dependía dos
califas de Damasco. - Loitas entre grupos invasores (árabes, bereberes,
sirios) pola repartición das terras e dos cargos (árabes beneficiados).
Foron anos de gran inestabilidade política. A maior parte da península
ibérica converteuse nunha nova provincia do califato islámico, al-Andalus. Á
fronte colocouse a un Emir ou gobernador que actuaba como delegado
do Califa musulmán, pertencente á dinastía Omeya, con capital en
Damasco. Realizaron algunhas incursións polo norte da Peninsula, pero
foron derrotados polos astures en Covadonga (722). A mediados do
século VIII a dinastía Omeya foi vítima da revolución Abasí, familia
que se apropiou do Califato

2 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 - Caída dos Omeyas en Damasco, fuxe Abd al- Rahman e funda o emirato
independente, que só acata a autoridade relixiosa do califa de Bagdad
Tratábase de Abd-al- Rahman I (756-788), con quen comezaba en al-
Andalus o emirato independente, debido a que acabou coa dependencia
política dos califas abasíes. Fixou a súa capital en Córdoba

1.3 Emirato independente de Córdoba (756-929)

Abd al- Rahman I: consolida o Estado e afianza o seu poder

mediante o aumento de impostos, e crea un núcleo de fieis nos cargos máis
importantes, así como un exército mercenario. Prodúcese unha intensa
islamización pero hai tolerancia coas relixións monoteístas do “libro”
(cristianismo e xudaísmo). Este período representou o momento
culminante do poder político musulmán na Península. - Comezan os
problemas internos baixo o reinado da Al- Hakem I e Abd al- Rahman
II polos intentos de independencia das Marcas (provincias
fronteirizas), os ataques de viquingos e rebelións, polos altos impostos ou
a intransixencia relixiosa, protagonizadas por mozárabes (cristiáns que
viven en territorio musulmán), como a revolta do arrabalde de Córdoba
en 818, e muladíes (cristiáns convertidos ao Islam), como a de Umar
Ibn Hafsun. Pódese considerar ao emirato independente como unha etapa
de consolidación e reorganización do poder musulmán en Al -
Ándalus.

1.4 Califato de Córdoba (929-1031)

Abd al- Rahman III (912-961) resolve problemas internos e

mesmo chegan os tributos de reis cristiáns (parias). Tras derrotar a Ibn
Hafsun proclámase califa (929) e é o inicio da etapa máis brillante:
centralización fiscal (aumenta á recadación), reorganiza exército
(mercenarios) tras a derrota de Simancas (939) e crea aristocracia
palatina fronte á de sangue. Constrúe luxoso palacio-cidade de Madinat
al Zahra.
O período do califato de Córdoba representou o momento
culminante do poder político musulmán na Península.
Al- Hakam II: une a fortaleza militar ao esplendor cultural
(biblioteca e parte máis rica de Mesquita de Córdoba) Con todo, no terreo
militar a figura máis destacada é a de Al- Mansur (Almanzor- 977-1002)
quen exerceu o poder efectivo en nome do califa Hisham II ( 976 – 1009)
O califato converteuse baixo o seu mando nunha ditadura militar,
que se mantiña grazas ás vitorias do seu poderoso exército. Emprendeu
numerosas campañas contra os núcleos cristiáns do norte, con efectos
devastadores sobre importantes cidades (Barcelona, Santiago de
Compostela); pero non foron campañas de ocupación, senón simples
razzias cuxos obxectivos eran a destrución e a rapina.

3 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 1.5. A crise do Califato e a formación dos reinos de Taifas
Tras a morte de Almanzor, cos seus sucesores estalan as tensións
étnicas e de poder que dan paso á formación de reinos Taifas en 1031.
Unha rebelión en Córdoba depuxo ao último califa Hisham III, e con
el, desapareceu o último símbolo da unidade de al - Ándalus. O novo
mapa político era o resultado, e ao mesmo tempo a demostración máis
clara das profundas diverxencias que existían no seo da poboación islámica
dirixente. Foron moi frecuentes as disputas entre os diferentes reinos de
taifas.

(Taifa en árabe significa “facción). O seu elevado número inicial (ata

25 reinos independentes) foise reducindo, pola incorporación dos máis
pequenos a outros maiores. Foi o inicio da intervención cristiá nos
conflitos internos de al- Andalus. A fragmentación política e debilidade
militar é aproveitada por reinos cristiáns para esixir pago parias, que
reforzan o poder cristián, que logra a expansión ata o Texo e a ocupación
de Toledo (1085) por Alfonso VI. A súa debilidade política non se
traduciu, con todo, nin en crise económica (seguían sendo territorios
prósperos e ricos), nin en decadencia cultural; as cortes dalgúns destes
reinos foron famosas polo seu labor de mercenazgo e o prestixio de
intelectuais e artistas. A finais do século XI, ante o avance militar e a forza
crecente dos reinos cristiáns, que se atopaban en plena fase de
expansión, os reinos de taifas comprenderon a necesidade de
poñerse de acordo para facer causa común e solicitar axuda
exterior.

4 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 1.6. As Invasións Norteafricans

Ante o avance cristián e a conquista do enclave estratéxico de

Toledo, os reis das taifas de Sevilla, Granada e Badaxoz piden axuda
aos almorábides (tribos do N de África, rigoristas relixiosos que crearan
un gran imperio. Yusuf Ibn Tashfin desembarcou na Península e derrotou
aos cristiáns (Sagrajas, 1086) regresando ao N de África.
En 1090 retorna á Península co obxectivo de incorporar ao imperio
almorábide os reinos de taifas, que foron caendo no seu poder, polo que
unifica Al- Ándalus, cunha breve duración pero non evitan a expansión
cristiá ata o Ebro e que Alfonso I tome Zaragoza (1118).

É unha etapa de persecución de xudeus e mozárabes. Tras a

súa decadencia xorden as segundas taifas (1140-1147) vivíndose de novo
unha situación de aguda inestabilidade. Serán conquistadas as taifas
novamente por un novo imperio norteafricano, os almohades (1147-
1212), tamén fundamentalistas do N de África, que chegan co obxectivo de
destruír o poder almorábide.

A completa unificación non se alcanzou ata o ano 1172 e Sevilla

converteuse na capital do imperio almohade hispano. Derrotan aos
cristiáns en Alarcos (1195). Pouco despois, a gran vitoria cristiá (cruzada)
nas Navas de Tolosa (1212) abre as portas á reconquista de
Estremadura, Andalucía, Murcia e Valencia, divididas nas terceiras taifas,
tras cuxa conquista só sobrevivirá o Reino Nazarí de Granada aínda que
sometido á vasalaxe de Fernando III o Santo, rei de Castela e León.

5 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 1.7. Reino Nazarí de Granada (1237-1492)
Sobrevive 250 anos, a pesar das frecuentes loitas internas, debido
a:
- a favorable orografía e elevada poboación
- ás abundantes parias que pagaba aos reis cristiáns debido ao control
da ruta do ouro sudanés
- ao seu habilidade diplomática
- ao seu desenvolvemento económico e comercial
- as disputas internas dos reinos cristiáns.

Finalmente os Reis Católicos emprenderon unha guerra de

conquista de dez anos de duración (1482-1492), que concluíu coa
incorporación definitiva do reino de Granada á Coroa de Castela.
Deste xeito, desapareceu o último estado musulmán da Península, oito
séculos despois das primeiras
expedicións de Tariq e Musa.

6 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 REALIDADE SOCIOECONÓMICA

A base económica de al- Ándalus continuou sendo a agricultura,

pero con notables melloras con respecto á época visigoda:
Agricultura intensiva moi desenvolvida que xerou excedentes: á triloxía
mediterránea únense novos produtos (arroz, cítricos, cana de azucre,
azafrán) polo desenvolvemento de técnicas de regadío (uso de
acequias e nora ou roda persa, qanat ou pozo horizontal) e plantas
industriais (liño, algodón, morera, esparto). Predominaron os latifundios,
pero os terratenientes preferiron vivir das rendas que recibían da
explotación das súas propiedades rurais. rompeu así a tendencia á
ruralización iniciada no Baixo Imperio romano e acentuada cos visigodos.
Existencia de amplos rabaños gandeiros, sobre todo de ovellas.
Tamén se deu un impulso ás actividades mineiras cos produtos xa
tradicionais. Importante actividade artesanal e industrial centrada nas
cidades (seda, coiro, cerámica, marfil, etc) en pequenos artesáns ou
grandes talleres do Estado.
A cidade vai ter un papel económico fundamental como grandes
centros de consumo que estimulaban a produción industrial e o comercio. A
Córdoba califal, a Sevilla almohade ou a Granada nazarí destacaron pola
súa riqueza e o seu carácter cosmopolita.
Importante comercio interior e exterior, xa que estaba na
confluencia de rutas comerciais asiáticas, africanas e europeas:
importábanse materias primas (trigo, madeira, metais, etc) e escravos, e
exportábanse produtos agrícolas e manufacturas de luxo. A iso axudou o
dominio islámico das rutas terrestres e marítimas e a existencia de moedas
fortes e estables (dinar de ouro e dirham de prata). Vaise producir o
renacemento das cidades, como centro de todos os poderes. Destacan
Córdoba (comparable a Bizancio ou Bagdad) e logo Sevilla en época de
taifas e Granada na etapa nazarí. Estas tiñan un núcleo amurallado
(medina) con mesquita principal, zoco (mercado) e alcázar; Barrios
segundo oficios ou razas e novos barrios ou arrabaldes amurallados, cos
principais servizos. Importancia das pousadas, escolas coránicas
(madrasas) e baños públicos. Urbanismo irregular. Leiras de recreo fóra
das cidades.
Se desde o século III iniciouse o retorno cara a unha economía
pechada, os musulmáns impuxeron un cambio de rumbo nos territorios
que ocuparon – renacemento urbano, activo comercio, abundante
circulación monetaria – cuxa puxanza contrastaba coa situación herdada
dos visigodos e – polo menos ata o século XI – coa dos núcleos cristiáns
contemporáneos.

A sociedade caracterízase pola súa gran diversidade e

complexidade. A poboación invasora debeu de ser moi pequena (50.000-
60.000) fronte a uns 4-5 millóns de hispanogodos. No momento de máximo
esplendor (s. X) Al- Ándalus chegou a alcanzar uns sete millóns de
habitantes, fronte a menos de 1 dos reinos cristiáns. Na estrutura social a
posición dominante ocúpaa a aristocracia árabe e siria (e algún nobre
visigodo) cuxa base de poder é a propiedade agrícola (latifundios) pero
prodúcese unha redistribución da riqueza polo Estado.

7 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 Por baixo había unha burguesía e máis abaixo os campesiños e a
plebe urbana, formados na súa maioría polos bereberes e os hispanogodos
convertidos ou non.
Finalmente é importante o número de escravos ao servizo dos
dirixentes ou no exército (negros africanos, cativos do N de España e
mesmo eslavos). Así pois houbo moita mestura étnica pero esa diversidade
e diferenzas de intereses e riqueza provocou moitos enfrontamentos
internos.
Inicialmente existiu unha tolerancia relixiosa con “xentes do
libro” (xudeus e cristiáns) pero favoreceron conversión dos hispanogodos
con vantaxes. Tamén algúns conservaron relixión cristiá (mozárabes), e
xudeus en xuderías. Pero produciuse un endurecemento da situación destes
dous grupos desde s. IX, e sobre todo con almorávides e almohades, que
provocaron migracións aos reinos cristiáns.

2. RECONQUISTA E REPOBOACIÓN (ETAPAS DA RECONQUISTA E

MODELOS DE REPOBOACIÓN)

Principais etapas da Reconquista

Por Reconquista enténdese o proceso de ocupación militar dos

territorios musulmáns da PI, protagonizado polos cristiáns entre os
séculos VIII e XV. A reconquista é un proceso longo, complexo, non
lineal, cheo de alternativas e vitorias dun e outro bando, e no que é
fundamental para entender o seu desenvolvemento o coñecer os
acontecementos internos do bando contrario, xa que adoitan coincidir as
crises internas dun bando co fortalecemento do outro.

Os momentos clave para entender as súas etapas son:

- a temperá retirada ( s VIII) dos musulmáns do N do Douro;

- a disolución do Califato (1031), que significa o cambio definitivo no
predominio militar (que leva aparellado o cobro de parias) que pasa dos
musulmáns aos cristiáns;
- e a derrota dos almohades nas Navas de Tolosa (1212), que deixará
reducido o territorio musulmán ao Reino de Granada.

O desenvolvemento da reconquista por séculos, coas datas das

batallas máis destacadas e da recuperación das cidades máis significativas
é:

S VIII.- Tras a esaxerada vitoria de Covadonga, Alfonso I (739-57)

estende territorio polo N e realiza as razzias (expedicións curtas de
saqueo) polo N do Douro, que é abandonado polos bereberes e convértese
na gran fronteira despoblada ou “terra de ninguén”.

S IX.- Trasládase a capital a León, tomada en 854, e con Alfonso III

(866-911) fíxase a fronteira na liña do Douro coa reconquista do Porto
(881), Zamora (893) e Toro (900), favorecidas por emigración de cristiáns
do N e mozárabes do S.

8 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 S X.- A fronteira mantense no Douro e é o momento de maior dominio
militar de Al Andalus baixo o poder de Abd ao- Rahman III, a pesar da
vitoria cristiá en Simancas (939), Ao Hakem II e Almanzor, que efectua
unhas 50 razias que chegan mesmo a Barcelona e Santiago.

S XI.- Tras Almanzor estalan as tensións étnicas e fórmanse os reinos de

Taifas e iníciase a intervención cristiá nos conflitos internos de al-
Andalus.
A fragmentación é aproveitada polos reinos cristiáns para esixir
pago parias, que reforzan o poder cristián, e a expansión ata o Texo e a
ocupación Toledo (1085) por Alfonso VI. A toma desta cidade tivo unha
enorme repercusión simbólica porque fora a capital do reino visigodo que
lograra a unidade territorial, relixiosa e xurídica, que rompe coa invasión
musulmá e que o reino de Castela e León pretende recuperar.
Ante iso as taifas piden axuda aos almorábides (pobos procedentes
do N de África, rigoristas relixiosos) que derrotan a cristiáns (Sagrajas,
1086) e Uclés, e unifican Al- Andalus, pero case non recuperan territorio
polo que non poden evitar que no S.XII Alfonso I de Aragón tome a
cidade de Zaragoza (1118).
S.XII - Durante as segundas taifas complétase o dominio do N do Ebro
coa conquista de Tortosa (1148) e Lérida, e mesmo Teruel e Conca
(1177). Con todo, tras a unificación lograda polos almohades ( N África)
chega a derrota cristiá en Alarcos (1195).

S XIII.- A unión dos exércitos de Castela, Aragón e Navarra logra a gran

vitoria cristiá en Navas de Tolosa (1212) que abre as portas á rápida
reconquista do Algarve por Portugal; de Estremadura (Badaxoz 1228),
Andalucía (Córdoba 1236, Sevilla 1248) e Murcia (1243) por Castela
baixo Fernando III; e de Mallorca (1229) e Valencia (1238) e Denia
por Aragón con Jaime I, tras cuxa conquista só sobrevivirá o Reino
Nazarí de Granada até 1492.
A finais do século lógrase recuperar Tarifa (1292), mentres Aragón
inicia a súa expansión mediterránea (para protexer o comercio) coa
toma de Sicilia (1282). - Desde s. XII, prodúcese un cambio de orientación
na expansión: Jaime I o Conquistador completa reconquista con toma

9 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 Mallorca e Valencia (1238). Continúase coa expansión territorial polo
Mediterráneo coa toma Sicilia (XIII), Sardeña ( XIV), os Ducados de Atenas
e Neopatria (s XIV) e reino de Nápoles (1442), que reforza a expansión
comercial: mercadores, sobre todo cataláns, en Constantinopla e Alexandría
(produtos de Oriente) e reflíctese nas lonxas e na institución do
Consulado do Mar.

S XIV.- O único avance importante é a recuperación de Alxeciras (1344),

que pecha a principal cabeza de ponte para os reforzos musulmáns desde
África, mentres Aragón controla Sardeña e mesmo dous ducados en
Grecia (Atenas e Neopatria).

S XV.- Aragón completa a súa expansión coa conquista do reino de

Nápoles, mentres na península mantense a estabilidade ata o
comezo da dura campaña de conquista de Granada (1483-1492)
polos Reis Católicos, completando con iso a Reconquista.

10 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 A repoboación das terras conquistadas.

Tras a ocupación militar dos territorios musulmáns era necesario

repoboalos para afianzar as conquistas. Paralelamente á conquista de
terras aos musulmáns, produciuse a súa repoboación ou ocupación
efectiva polas forzas cristiás para habitalas e explotalas. Sobre estas
novas terras, aplicáronse os criterios xurídicos romanos e visigodos, de
considerar que se trataba de bens sen dono e que, polo tanto, pertencían
aos reis cristiáns, que podían dispor libremente deles para levar a cabo a
súa repoboación. Os elementos demográficos dispoñibles non foron en todo
momento igual de abundantes, como tampouco había a mesma densidade
de poboación islámica en todas as zonas conquistadas.
Distínguense 3 formas básicas de repoboación en función da
velocidade e as características das zonas reconquistadas, e que van influír
na posterior estrutura da propiedade agraria ata hoxe, co río Texo
como liña de división entre unha España latifundista ao sur e unha España
de medianas e pequenas propiedades ao norte.

1) A repoboación libre.- corresponde aos s. IX- X e ás zonas do

val do Douro e o sistema de repoboación é a presura, é dicir, a
ocupación, impulsada polo rei, de pequenas parcelas de terra por
parte de campesiños libres, ou de maiores espazos por señores ou
mosteiros cos seus colonos e servos, co compromiso de roturarlas
e defendelas. Tivo ao seu favor que os territorios ocupados
estaban case despoblados, polo que non requirían unha conquista
previa. Na zona pirenaica e Cataluña o sistema, similar e
dirixido por reis ou condes, denomínase aprisio. O resultado foi
o predominio da pequena e mediana propiedade. A partir do
século X cambiou o sistema de repoboamento, pasando a ter
maior protagonismo a concesión dos reis dos extensos territorios
conquistados, concedidos como pago e premio aos servizos
prestados na súa reconquista.

2) A repoboación concejil. a expansión dos s XI e XII ata o sur

do Texo e o Ebro faise polo sistema básico das cartas de poboamento
ou cartas forais poboas é dicir, leis especiais que concede o rei ás
principais poboacións, para favorecer o establecemento de poboación que
cultive e defenda o territorio, que inclúen unha serie de vantaxes como
exención de impostos, ocupación dun territorio moi extenso (alfoz) e
autonomía para organizar o seu goberno municipal (concello), inicialmente
bastante democrático.
Esta segunda fase viuse favorecida polo crecemento demográfico dos
núcleos cristiáns, que iniciaran unha fase de recuperación e expansión. A
estrutura resultante da aplicación deste sistema caracterizouse polo
predominio da propiedade mediana libre, así como pola abundancia de
terras comunais (bosques, zonas de pasto..) Permitiu especialmente entre
os séculos X e XII a creación de numerosas vilas e cidades situadas nos
vales do Douro e Ebro e nas zonas do sur peninsular a medida que
avanzaba a reconquista.

11 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 3) As doazóns ás Ordes Militares: nos séculos XII e XIII, ante
os ataques de almorábides e almohades, os reis concederon
grandes dominos ás Ordes Militares para que os cupasen e
defendesen, especialmente nas zonas comprendidas entre ou
Texo e Serra Morena, nos cursos alto e medio do Turia e
Guadiana e nas serras de Conca e Teruel. Os
repartimientos.- Tras a vitoria das Navas de Tolosa (1212) se
reconquista unha enorme extensión de terreo (un 200.000 km2)
en moi pouco tempo (uns 40 anos) e cuxa poboación había huído,
o que obriga aos reis para conceder nestas zonas enormes
extensións de terreo aos nobres, que son os únicos con recursos
militares para ocupar e defender ese territorio en tan pouco
tempo. A este sistema chamóuselle Repartimiento e é a base da
abundancia de latifundios na zona sur da península que
aínda hoxe pódese observar.

3. O RÉXIME FEUDAL E A SOCIEDADE ESTAMENTAL.

Entre os séculos II e VIII a crise do Imperio Romano e a constitución

dos reinos xermanos provocaron intensas transformacións. A sociedade
ruralizouse, o comercio reduciuse e a agricultura limitouse a cubrir
as necesidades de subsistencia. Desde o século VIII as invasións de
musulmáns e viquingos crearon novos temores.
Nas terras conquistadas os cristiáns impuxeron o seu modelo
político e socioeconómico: o feudalismo.

12 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 A sociedade feudal: a sociedade medieval foi unha sociedade
feudal e estamental na que os individuos estaban ordenados en grupos,
estados ou estamentos de acordo coa función que desenvolvían. Os
oratores rezaban, os bellatores, loitaban, e os laboratores traballaban.
Nesta sociedade predominaban os lazos de dependecia persoal fronte
aos vínculos de carácter público e os seus membros eran legalmente
desiguais. Uns grupos posuían privilexios e vantaxes xurídicas e os outros
non.

Os grupos Privilexiados. Estaban formados polos nobres e

eclesiásticos. Posuían honores e títulos e non pagaban impostos. Tiñan
leis e tribunais especiais e exercían o poder e a xustiza sobre os demais.
Fundamentaban a súa posición de dominio na dedicación ao exercio das
armas ou á oración, consideradas como actividades de tipo de vida
superior. Entre eles existían grandes diferenzas.
Os non privilexiados: estaba formado polo resto da
poboación: campesiños, artesáns,comerciantes, burgueses, etc.
Formaban o estamento dos “pecheiros”, porque pagaban os pechos ou
impostos. Despois do século X o desenvolvemento da repoboación e o
renacemento urbano e das actividades comerciais fan que aparezan nas
cidades e vilas: menestrais, artesáns e comerciantes, todos eles
formaron o grupo dos burgueses (habitantes dos burgos)
Ao longo do medievo foi frecuente que moitos campesiños libres
buscasen a axuda dun nobre, dunha igrexa e ou dun mosteiro a cambio de
protección e defensa. Estes vinculos de dependencia coñencense co nome
de relacións de encomenda. En Cataluña recibían o nome de “home
propio e sólido”. En Castela convertense en homes de “benfeitoria.”
Grupos marxinais: determinados por cuestións
étnicas e relixiosas. Os xudeus, dedicados ás actividades artesanais,
mercantís, financieiras e de préstamo, sufriron un crecente odio popular
desde o s.XIV. Os mudéxares eran musulmáns en terirtorios cristiáns.
Ambos vivían en barrios separados, xuderías, ou mourerías.

A Monarquía feudal: Nos séculos XII e XIII produciuse a concentración

de reinos e señoríos e mans dun reducido número de reis: As Coroas de
Aragón e de Castela, e os reinos de Portugal e Navarra. Son as
monarquías feudais.

Caracterízanse por:

- Carácter patrimonial e hereditario do reino: o reino

considerábase propiedade do rei que o recibía e o transmitía por
herdanza e que podía dividilo entre os seus herdeiros. Desde o s.
XIII considerouse patrimonio inalienable que debía ser transmitido
íntegro. Na coroa de Castela as mulleres podían reinar, e en
Aragón e Navarra as mulleres transmitián os dereitos reais sen
reinar aos maridos ata a maioría de idade do seu primoxénito
varón. A partir do século XIV o herdeiro real recibiu o título
de príncipe de Asturias na Coroa de Castela, duque de
Xirona en Aragón e príncipe de Viana en Navarra.
- Soberanía real: o rei era o soberano, o que tiña o poder

13 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 supremo que, segundo a Igrexa, era concedido por Deus,
pero non tiña o absoluto porque debía respectar os privilexios
forais do reino.

En Castela: afianzouse a concepción autoritaria e as leis ou

foros tenderon a ser comúns para todos os territorios, agás os señoríos
vascos que tiñan os seus propios foros. Código das Sete partidas de
Alfonso X, que quedou asentado no Ordenamento de Alcalá, un
conxunto de 58 leis promulgadas por Alfonso XI, en 1348.
-Na Coroa de Aragón predominou a concepción pactista do poder rexio, a
cambio de que o rei xurase respectar os privilexos forais que limitaban o
seu poder. En Cataluña o dereito e os costumes do territorio estaban
fixados nun código chamado Usatges. En Aragón, Foros (1247) e en
Valencia promulgáronse os Furs, 1261.

Relacións de vasalaxe como base de poder: O rei era o señor supremo

dun territorio a quen todos lle debían obediencia e fidelidade. A cambio
outorgaba aos seus vasalos un beneficio ou feudo: terras ou/e dereitos
xurisdicionais. Os grandes nobres empregaban este tipo de relacións con
outros de inferior categría, formando así unha pirámide de dependencia, a
pirámide feudal.

Fragmentación da autoridade e réxime señorial: aínda que o rei tiña

a autoridade suprema os nobres e eclesiásticos lograron
transformar moitas das súas terras e cidades en señoríos,é dicir, en
territorios onde eles exercían a xustiza, nomeaban alcaldes e xuíces,
establecían e cobraban taxas e impostos, autorizaban todo tipo de
actividades, posuían en exclusiva o dereito de establecer muíños e fornos e
de aprobeitar o monte.

Existencia de Cortes do reino: o crecemento das cidades e o

aumento de poder dos seus habitantes deu lugar á aparición das Cortes ou
asambleas representativas do reino. As Cortes eran convocadas polo rei
quen solicitaba a súa aprobación para impoñer unha lei e recadar novos
impostos(subsidios). As primeiras de Europa foron as Cortes de León en
1188. Como a nobreza e o clero estaban exentos de pagar impostos nas
Cortes ordinarias só se reunían os representantes das cidades que, a
cambio de autorizar os impostos, exixián ao rei certas concesións. Nos
reinos da Coroa de Aragón, para vixiar o cumprimento do acordo, xurdiron
a Generalitat en Cataluña e Valencia e a Deputación Xeral en
Aragón.
As cidades: gozaban dunha certa autonomía. En principio estaban
rexidas por cabidos abertos. En Castela foron substituídos por
concellos electivos dominados pola nobreza. En Aragón, Xaime I,
estableceu a organización municipal, sobre todo o de Barcelona, en mans
do Consell de Cent, asamblea formada por cen cidadáns escollidos.

14 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 4. AS CRISES BAIXOMEDIEVAIS (CRISES DEMOGRÁFICAS,
PROBLEMAS SOCIAIS, O CASO GALEGO: AS REVOLTAS
IRMANDIÑAS DO SÉCULO XV)

Os séculos XIV e XV estiveron marcados en toda Europa por unha

fonda crise que afectou a todos os sectores da sociedade.

A crise demográfica e a Peste Negra. No século XIV poduciuse un forte

descenso da poboación debido ás mortalidades catastróficas provocadas
polas fames e as epidemias de peste. Nesta situación estendeuse por
Europa en 1348 a Peste Negra procedente de Oriente, provocando unha
gran catástrofe demográfica.

A Crise política: os grupos nobiliarios viron reducidos os seus ingresos,

nuns casos endureceron as cargas feudais, noutros trataron de obter novas
rendas dos mosteiros e das igrexas ou pelexaron con outros nobres para
arrebatarlles patrimonios e riquezas (guerra civil castelá entre Pedro I e
Henrique II de Trastámara, guerra civil de Navarra, guerra civil
catalá.)

15 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 Crise e revoltas sociais. Ademais do conflito irmandiño en Galicia
destacaron:

A. A revolta foránea de Mallorca (1450-52) Desde o século XIV

os concellos rurais da illa mantiñan unha forte rivalidade coa
oligarquía da cidade de Palma que conrolaba todos os resortes
do poder. Á protesta campesiña sumáronse os artesáns. O
Conflito estendeuse por toda a illa, alcanzando incluso á de
Menorca. A falta de unión entre os sublevados e a violencia do
exército de Alfonso V de Aragón acabou coa protesta.

B. O enfrontamento da Busca e a Biga en Barcelona:1450-62.

Foi un conflito que enfrontou o sindicato da Busca(en catalán
algo de pouco valor), formado por artesáns e pequenos
comerciantes coa oligarquía da Biga(trabe,viga) que conrolaba
o goberno da cidade de Barcelona. En 1453 grazas ao apoio
real,os da Busca lograron facerse co poder muncipal,pero en 1462
a Biga recuperou o control e reprimiu con dureza os dirixentes da
Busca. Esta situación agravou a crise entre a oligarqulia e o rei,
enlazándose coa guerra civil catalá e conflito remensa.

C. O Conflito Remensa en Cataluña.1462-86. Aínda que ten a súa

orixe a finais do século XIV, alcanzou o punto culminante en 1462,
coincidindo coa guerra civil. Os campesiños remensas esixían a súa
liberación,poder abandonar a terra na que vivían, e reducir as taxas
que pagaban aos señores. Conseguirano en 1486.

16 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 Ruptura da tolerancia relixiosa cos xudeus: a convivencia
habitual entre cristiáns, musulmáns e xudeus (Escola de Traductores de
Toledo) rompeuse neste século, e os xudeus foron acusados de todos os
males. Producíronse diversos progroms, persecucións e matanzas,
especialmente a partir de 1391. Moitos converéronse ao cristianismo
(cristiásn novos), pero na maioría dos casos, seguiron praticando o
xudaísmo (xudaizantes)

A revolta Irmandiña: Para opoñerse aos abusos dos poderosos

nobres e bispos, os reis permitiron a formación de irmandades ou
asociacións de persoas ligadas por un xuramento de fraternidade e axuda
mutua (Santa Irmandade) En dúas ocasións os campesiños e os
habitantes das cidades levantáronse contra os abusos e a violencia dos
señores. Son as revoltas ou guerras irmandiñas.

A Irmandade fusquenlla: porque os seus inimigos dicían que

estaban tolos, ofuscados. Foi en 1431 nas terras de Pontedeume e
Betanzos ante a dureza de Nuño Freire de Andrade o Mao. As forzas
de Andrade e do arcebispo de Santiago derrotaronos.

A Gran Guerra Irmandiña: 1467-1469. Gran parte da poboación

galega, unhas 80 mil persoas, uniuse contra a nobreza de Andrade,
Moscoso, Lemos, Ulloa, Soutomaior,etc e o arcebispo de Santiago. Os seus
dirixentes eran membros da baixa nobreza (Pedro Osorio, no centro,
Alonso de Lanzós no Norte e Diogo de Lemos no Sur de Lugo). Destruíron
máis de 130 fortalezas.
Inicialmente dominaron e impuxeron a súas demandas: eliminación
dos abusos, devolución das terras e reforzo da xustiza do rei. Os nobres
dirixisdos por Pedro Álvarez de Soutomaior, alcumado Pedro Madruga,
iniciaron unha rápida campaña militar que os derrotou .A vitoria nobiliaria
foi seguida dunha dura represión.

Valoración: para uns historiadores os irmandiños pretendían unha

revolución que acabase co poder feudal. Para outros só foi un movemento
de protesta para conseguir maior xustiza eliminando os abusos dos señores,
sen pretender acabar co sistema establecido.

TERMOS PARA DEFINIR

- Carta de poboamento
- Manso
- Marca Hispánica
- Mesta
- Mozárabe
- Presura
- Taifas

17 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

 MOXÁRABE. Cristián sometido aos musulmáns en al-Ándalus. A cambio de
conservar a súa fe e os seus costumes tiñan que pagar elevados impostos,
polo que moitos foron desprazándose cara ao norte, aos territorios
controlados polos reis cristiáns, ou foron converténdose ao Islam.

MARCA HISPÁNICA. Territorio controlado nos séculos VIII e IX polos

emperadores e reis dos francos (Carlomagno, Luís o Piadoso, Carlos o
Calvo) ao sur dos Pirineos, formando a fronteira entre o imperio carolinxio e
al-Ándalus. Comprendía inicialmente os condados de Pamplona, Aragón,
Sobrarbe, Ribagorza, Pallars, Urxel, Cerdaña, Besalú, Ampuries, Vic, Xirona
e Barcelona. Estivo gobernada por condes designados polos monarcas
francos, pero ao longo do século IX foron tendo unha crecente autonomía
ata crear condados e reinos independentes.

TAIFAS. Reinos que xurdiron da desmembración do califato de Córdoba en

1031. Estaban dominados polas oligarquías locais ou polos xefes militares
das principais cidades de al-Ándalus. Enfrontados entre si, as fronteiras
flutuaban e o seu poder foi cada vez máis débil, sendo incapaces de facer
unha fronte común ante os ataques cristiáns. O derradeiro reino taifa foi o
de Granada, conquistado en 1492 polos Reis Católicos dando así fin á
Reconquista.

MANSO. Unidade de explotación familiar (casa e terras de cultivo) que o

señor feudal cedía en usufruto a un colono libre ou a un servo a cambio de
certas prestacións e censos. Xunto coa reserva señorial constituían os
elementos básicos de explotación dos feudos na Alta Idade Media.

PRESURA. Forma inicial de repoboación organizada polos cristiáns a partir

de finais do século VIII para ocupar as terras ermas, pouco poboadas ou
que se ían reconquistando aos musulmáns. Os reis autorizaban a
establecerse nun determinado territorio, que pasaba a ser propiedade de
quen o ocupase e explotase. Houbo dúas modalidades: a oficial,
desenvolvida polo rei ou polos seus delegados, e a privada, efectuada por
nobres, eclesiásticos ou familias de campesiños libres.

CARTA DE POBOAMENTO. Documento polo que os monarcas e os señores

laicos e eclesiásticos concedían na época medieval privilexios forais a quen
se establecese en determinados lugares ou cidades coa finalidade de atraer
poboación e repoboar os territorios que estaban despoboados ou que se ían
reconquistando aos musulmáns. En Galicia, os monarcas Fernando II e
Afonso IX foron os que máis potenciaron a fundación ou repoboación de
núcleos urbanos concedendo numerosos privilexios aos seus habitantes.

MESTA. Organización dos gandeiros do reino de Castela fundada en 1273

polo rei Alfonso X. Estaba rexida polo Consello da Mesta, que chegou a ser
unha poderosa institución ao servizo dos grandes gandeiros e da propia
Coroa, que se beneficiaba das taxas pagadas pola exportación da la. Os
privilexios dos gandeiros orixinaron numerosos conflitos cos agricultores ata
que a Mesta foi abolida en 1836.

18 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023

19 HISTORIA DE ESPAÑA 2 BACHARALATO CURSO: 2022/2023