Professional Documents
Culture Documents
Ámbito social
Educación a distancia semipresencial
Módulo 1
Unidade didáctica 1
A Terra, os continentes, os océanos
e o medio natural
Páxina 1 de 49
Índice
1. Introdución.................................................................................................................3
1.1 Descrición da unidade didáctica ................................................................................... 3
1.2 Coñecementos previos ................................................................................................. 3
1.3 Suxestións para a motivación e o estudo...................................................................... 3
1.4 Orientacións de temporalización................................................................................... 3
2. Secuencia de contidos e actividades ......................................................................5
2.1 A Terra e a súa representación..................................................................................... 5
2.1.1 A Terra no sistema solar ....................................................................................................................................5
2.1.2 Os movementos da Terra e as súas consecuencias .........................................................................................6
2.1.3 A representación da Terra: proxeccións e escalas ............................................................................................9
2.2 Os continentes e os océanos...................................................................................... 10
2.2.1 Estrutura interna da Terra ................................................................................................................................10
2.2.2 Distribución física: terra, auga e gas ................................................................................................................11
2.2.3 As formas do relevo da Terra e os riscos naturais...........................................................................................14
2.2.4 Os continentes: Europa, América, Asia, África e Oceanía...............................................................................16
2.3 O clima ....................................................................................................................... 21
2.3.1 A atmosfera: características e partes...............................................................................................................21
2.3.2 Factores do clima .............................................................................................................................................21
2.3.3 Reparto xeográfico dos climas .........................................................................................................................23
2.3.4 Características dos climas ...............................................................................................................................24
3. Resumo de contidos ...............................................................................................30
4. Actividades complementarias................................................................................31
5. Exercicios de autoavaliación .................................................................................33
6. Solucionarios...........................................................................................................35
6.1 Solucións das actividades propostas .......................................................................... 35
6.2 Solucións das actividades complementarias............................................................... 42
6.3 Solucións dos exercicios de autoavaliación ................................................................ 44
7. Glosario....................................................................................................................46
8. Bibliografía e recursos............................................................................................48
Páxina 2 de 49
1. Introdución
Páxina 3 de 49
Número total de horas para a execución da unidade: de 12 a 16. As actividades comple-
mentarias e o test de avaliación precisarían de dúas horas de traballo, aproximadamente.
Páxina 4 de 49
2. Secuencia de contidos e actividades
Actividades propostas
Segundo planeta do sistema solar que recibe o seu nome da deusa do amor.
Quinto planeta e o maior do sistema solar. Pai dos deuses.
Galaxia onde se atopa o noso sistema solar.
Teoría da gran explosión que explica a orixe do Universo.
Nome do planeta que perdeu a súa categoría no ano 2006, pasando a ser consi-
derado un planeta anano.
Único satélite natural da Terra.
Distancia que percorre a luz nun ano, equivale a 9’5 billóns de quilómetros.
Corpo celeste formado por xeo e rochas; é moi coñecido o Halley.
Páxina 5 de 49
2.1.2 Os movementos da Terra e as súas consecuencias
Movementos da Terra
Para calcular a distancia entre lugares na Terra, para determinar a situación concreta dun
punto xeográfico, dun obxecto ou dunha persoa, creouse un sistema de localización, as
coordenadas xeográficas, que son liñas imaxinarias que se estenden como unha rede polo
globo terráqueo. Son de dous tipos:
Paralelos: liñas imaxinarias que rodean a Terra paralelas ao ecuador. Os principais son
os trópicos de Cáncer e de Capricornio, e os círculos polares Ártico e Antártico.
Meridianos: liñas imaxinarias que rodean a Terra de norte a sur, de polo a polo. O me-
ridiano de referencia é o meridiano 0º ou de Greenwich, a partir do que se ordenan os
demais cara ao leste e ao oeste.
Podemos localizar un punto no planeta cruzando o seu paralelo e o seu meridiano. Para lo-
calizarmos un punto necesitamos dúas medidas de referencia:
Latitude: distancia dun punto con respecto ao ecuador. Mídese en graos norte e sur.
Lonxitude: é a distancia que hai entre calquera meridiano e o meridiano 0º de referen-
cia ou de Greenwich. Mídese en graos leste ou oeste.
Como a Terra é unha esfera e toda circunferencia ten 360º, a distancia entre o ecuador e o
polo é de 90º (un cuarto de círculo).
Páxina 6 de 49
A cada grao de latitude correspóndelle un paralelo. Partindo do ecuador, é dicir, do parale-
lo 0º, existirán 90 paralelos ao norte e 90 paralelos ao sur.
A cada grao de lonxitude correspóndelle un meridiano. Desde o meridiano 0º de Gre-
enwich, que é o meridiano de referencia, existen 180 meridianos cara ao leste e 180 meri-
dianos cara ao oeste (suman os 360º da circunferencia).
Actividades propostas
S3. Sitúe no globo terráqueo que se reproduce na páxina seguinte os puntos e as li-
ñas que se indican deseguido: Ecuador, Polo Norte, Polo Sur, Trópico de Cán-
cer, Trópico de Capricornio, Meridiano de Greenwich, Hemisferio Norte e Hemis-
ferio Sur.
Páxina 7 de 49
S4. Que son os equinoccios e os solsticios. Cando teñen lugar? Que acontece no
hemisferio norte e no hemisferio sur en cada un deles?
S5. As estacións son catro. Cando comeza e cando remata cada unha nos hemisfe-
rios norte e sur?
S6. Por que o ecuador é paralelo maior? Por que os meridianos miden todos igual?
S8. Localice nun atlas os seguintes lugares e escriba despois as súas coordenadas:
Dakar, Nova York, Sidney, Moscova, Lisboa e onde vostede resida.
S9. Coa axuda do mapa de fusos horarios, indique que hora será nas seguintes ca-
pitais cando en Santiago de Compostela sexan as 12:00 horas: Lisboa, Nova
York, San Francisco,Moscova, Tokio e Sidney.
S10. Un barco perdido no océano manda unha mensaxe de axuda e facilita a súa po-
sición exacta coas seguintes coordenadas: 20º de latitude sur e 50º de lonxitude
oeste. Procure a súa posición nun atlas.
Páxina 8 de 49
2.1.3 A representación da Terra: proxeccións e escalas
Representamos a Terra como un globo terráqueo ou de forma plana en mapas elaborados
por cartógrafos. É difícil proxectar sobre un plano a forma esférica, polo que existen dis-
tintos tipos de proxeccións para os mapas: cilíndrica, plana ou cenital, e cónica.
A distancia real redúcese no mapa. A través da escala indícase a redución. Pode ser
numérica (en centímetros) ou gráfica (distancia en quilómetros indicada cun segmento).
Hai diversos tipos de mapas: topográficos e temáticos, que reflicten un aspecto da rea-
lidade: de climas, de poboación, de relevo, etc.
Nos mapas deben aparecer, para os interpretar, unha serie de signos convencionais, a
lenda e a escala.
Actividades propostas
S11. Procure información sobre os novos métodos para a elaboración de mapas me-
diante fotografía aérea, cartografía informatizada, teledetección... Redacte un
pequeno informe.
Páxina 9 de 49
2.2 Os continentes e os océanos
Os fenómenos xeográficos non son estáticos, senón que están sometidos a continuos pro-
cesos de cambio.
A teoría da deriva dos continentes defende que a posición actual dos continentes é o resul-
tado da fractura e do posterior desprazamento dun único continente, chamado Panxea.
A litosfera divídese en placas tectónicas que se desprazan devagar. A colisión entre
placas xera elevacións (cordais ou cordilleiras) ou afundimentos (fosas mariñas e depre-
sións). Os puntos de contacto entre placas producen zonas de grande inestabilidade, onde
se desenvolven terremotos e volcáns.
O relevo fórmase debido á acción de axentes internos e externos.
As forzas internas da Terra provocan terremotos e volcáns que forman o relevo. Un te-
rremoto é unha sacudida producida no interior da Terra, que se propaga desde o hipocen-
tro (foco) en todas as direccións mediante ondas sísmicas. O epicentro é o punto da super-
ficie terrestre onde se manifesta o terremoto con máis forza.
O volcán é unha fenda da codia terrestre pola que ascende e sae o magma cara ao exte-
rior en forma de erupción volcánica. Nela expúlsanse gases, cinsas, pedras e lava incan-
descente. Cando estes materiais saen ao exterior arrefríanse, acumúlanse e forman conos
volcánicos, que se poden converter en montañas; se a erupción é mariña, pódense conver-
ter en illas.
Actividades propostas
S12. Indique o nome das capas da estrutura interna da Terra e analice as característi-
cas principais de cada unha.
Páxina 10 de 49
S13. Conteste ás seguintes cuestións.
Cal é a capa que ten máis grosor? E a de menor grosor?
As rochas que hai baixo os mares e os océanos forman parte da codia terrestre?
Que son as placas da codia terrestre? Que é a tectónica de placas e que relación
ten co relevo terrestre?
Que relación hai entre as placas tectónicas, os terremotos e os volcáns?
A terra: a Litosfera
Continentes: son grandes masas de terra emerxidas sobre os océanos. Existen seis con-
tinentes con extensións e formas diversas:
– África: relevo suave, escudos antigos con algunha montaña e unha gran depresión: o
val do Riff. O seu litoral é rectilíneo e moi regular.
– América: divídese en dous subcontinentes (América do norte e América do sur) uni-
dos por un istmo (América central), e esténdese de norte a sur polos dous hemisfe-
rios.
– Asia: é o continente de maior extensión da Terra e ten as cordilleiras máis altas (Hi-
malaia), extensas chairas, altas mesetas (Pamir e Tíbet), grandes penínsulas e nume-
rosos arquipélagos.
– Europa: para moitos é unha península máis do continente asiático. É o continente de
menores dimensións.
– Oceanía: ten unha grande illa considerada de por si un continente, Australia, e nu-
merosas illas e arquipélagos, moitos deles de orixe coralina: Micronesia, Melanesia
e Polinesia.
– Antártida: sitúase no Polo Sur e, debido ás súas temperaturas extremas, non está ha-
bitado.
Axentes externos: os que interveñen na formación do relevo son a auga, o vento, a ve-
xetación e o ser humano (transforma o relevo da litosfera).
– Auga: modifica o relevo:
– As correntes de auga de chuvia desgastan os vales e arrincan e transportan rochas
e areas que se sedimentan formando chairas e deltas.
– A chuvia fíltrase polas fendas das rochas, que poden chegar a romper se a auga
xea, ou reaccionar quimicamente e disolvérense.
– As ondas e as correntes mariñas erosionan os litorais e acumulan as areas que
forman as praias e os golfos.
– Vento: erosiona e desgasta as rochas.
– Vexetación: rompe as rochas ou fixa o solo de ladeiras de montañas, co que evita a
súa erosión.
Páxina 11 de 49
As augas dos ríos e dos mares: a Hidrosfera
Páxina 12 de 49
– Atlánticos: son caudalosos e teñen numerosos afluentes (Teixo, Douro, Miño, Ulla,
Umia, Tea, Támega, etc.)
– Mediterráneos: son curtos, pouco caudalosos e irregulares, sofren fortes estiaxes e
asolagamentos (Turia, Segura, Ter, etc.).
A auga dos mares e dos océanos está sempre en movemento pola acción de:
– Ondas: movemento da auga producido pola acción do vento.
– Mareas: oscilación do nivel das augas debido á forza de atracción da lúa.
– Correntes mariñas: como ríos, que circulan entre as augas dos océanos. Existen co-
rrentes mariñas cálidas e frías. As súas augas non se mesturan coas dos océanos que
atravesan debido ás diferenzas de temperatura, de densidade e de salinidade.
As costas transfórmanse por mor da acción das ondas e das mareas; deste xeito, os can-
tís erosiónanse e, por un proceso de sedimentación, fórmanse praias e albufeiras.
O problema da auga: a auga que se pode destinar ao consumo humano é un ben escaso,
xa que só representa o 0,68 % do total. Esta circunstancia agrávase na actualidade por
unha serie de factores, entre os que destacan os seguintes:
– A poboación mundial aumentou, incrementándose ao tempo a demanda da auga.
– O consumo por persoa e día é maior, sobre todo en países desenvolvidos.
– O consumo nos sectores primario, secundario e terciario é cada vez maior.
– Algúns acuíferos están moi contaminados.
– O cambio climático tamén terá fortes repercusións na distribución da auga.
– Os países ricos empregan cada vez peor a auga.
– Os países pobres teñen cada vez máis serios problemas para acceder a ela.
Como consecuencia destes factores, o acceso á auga vai ser cada vez máis difícil,
polo que haberá maior fame, miseria e desprazamentos de poboación, e, sobre todo, xe-
raranse maiores conflitos para ter acceso a ela. Esta será, probablemente, a causa da
maioría das guerras no futuro.
O gas: a Atmosfera
Capa gasosa que rodea a Terra e que se compón de: oxíxeno (20’9 %), nitróxeno (78
%) e pequenas cantidades de argon, dióxido de carbono, vapor de auga, neon, helio,
kriptón, hidróxeno e ozono.
Protexe a vida da Terra absorbendo na capa de ozono parte da radiación solar ultravio-
leta, reducindo as diferenzas de temperatura entre o día e a noite, e actúa como escudo
protector contra os meteoritos.
Actividades propostas
S14. Explique que axentes externos e internos modifican o relevo terrestre. Procure
máis información e imaxes en internet e, despois, intente explicar o proceso de
erosión e sedimentación.
Páxina 13 de 49
2.2.3 As formas do relevo da Terra e os riscos naturais
Formas do relevo
Os cambios da natureza adoitan ser lentos e continuos, e non supoñen un perigo para os
seres vivos. Ás veces teñen lugar cataclismos que poñen en risco a vida: terremotos ou
sismos, erupcións volcánicas, furacáns e inundacións.
– Terremotos: sacudidas bruscas da codia terrestre polo choque de dúas placas, por iso
adoitan localizarse nos límites das placas tectónicas. Nun terremoto distínguese: o
hipocentro (foco) e o epicentro (punto da superficie terrestre situado na vertical do
hipocentro). Os terremotos rexístranse cos sismógrafos; a súa intensidade (enerxía
liberada) márcase con escalas, sendo a máis coñecida a de Richter (de nove puntos).
– Erupcións volcánicas: son gretas ou fisuras da codia terrestre, situadas no borde das
placas) polas que ascenden, dende o interior da Terra, o magma ou rochas fundidas e
os gases. As partes dun volcán son: cheminea, cráter e cono u montaña.
Entre os riscos provocados pola acción humana podemos citar os tecnolóxicos (deriva-
dos dos erros do uso da técnica). As actividades industriais tamén representan riscos: a
contaminación provoca o quecemento da atmosfera e causa o efecto invernadoiro, que
provoca o cambio climático. A contaminación da atmosfera pode pasar ás pingas de
chuvia e provocar a chuvia ácida, que ten efectos nocivos na vexetación. As augas con-
taminadas pola acción da industria e da agricultura, e polas augas urbanas, vértense en
ríos, lagos, mares e augas subterráneas.
Páxina 14 de 49
Actividades propostas
S16. Explique que son os volcáns e como se producen. Anote e describa as partes
dun volcán. En que pode chegar a converterse o cono dun volcán?
S17. Que son e como se orixinan os terremotos? Como se mide a súa forza? (es-
querda) Explique que é epicentro e hipocentro. Onde se localizan? (dereita).
Páxina 15 de 49
2.2.4 Os continentes: Europa, América, Asia, África e Oceanía
O relevo de América
O relevo en Asia
Asia ten as cordilleiras máis altas da Terra: o Himalaia, co monte máis elevado, o Everest
(8.848 m). É un relevo novo, da era terciaria e moi dinámico. Outras cordilleiras terciarias
son: montes Tauro, Zagros, cordilleiras Hindukush e Kuenlun, e mesetas de Pamir e Tíbet.
As grandes chairas están percorridas polos grandes ríos: Obi, Ienisei e Lena, no norte;
Chang Jiang e Huang He, no leste; Mekong e Ganxes no sur. Nas zonas de depresión
fórmanse lagos como o Caspio, que, debido á súa extensión, se considera un mar.
As grandes penínsulas do continente son Arabia, Indostán, Indonesia, Corea e Kola.
Moitos arquipélagos con actividade sísmica e volcánica: Xapón, Filipinas e Indonesia.
O relevo en África
África é unha grande meseta onde se localiza a cordilleira do Atlas, no noroeste. Destacan
macizos como os de Ahaggar e Tibesti, no Sahara.
Durante a era terciaria produciuse un enorme sistema de fallas en África oriental, nas
que destaca un conxunto de bloques levantados (macizo de Ruwenzori) e outros afun-
didos, e que foron ocupados por lagos como os de Malawi, Tanganica e Turkana, e por
ríos como o Nilo ou o Zambeze, ou polo mar Vermello.
Xunto a esta falla aparecen o macizo de Etiopía e os volcáns Kenya e Kilimanxaro.
A illa máis extensa, parte do continente que se separou, é Madagascar.
O arquipélago volcánico das Canarias está próximo ás costas do Sahara occidental.
O relevo en Oceanía
Australasia inclúe a illa continente de Australia, a illa de Tasmania e as dúas illas de Nova
Zelandia. En Australia destaca a gran cordilleira divisoria ao leste, e o resto do territorio
está formado por chairas, cubetas e relevo antigo.
En Nova Zelandia destaca o relevo terciario dos Alpes do sur, de orixe semivolcánica.
Melanesia, Micronesia e Polinesia son illas e arquipélagos localizados no océano Pací-
fico. Algúns son de orixe volcánica e outros de orixe coralina.
Páxina 16 de 49
O relevo en Europa
Páxina 17 de 49
– Depresións, vales e chairas da Galicia interior: entre as serras orientais e a Dorsal
atópanse os vales dos ríos Miño e Sil, a Terra Chá e as depresións de Monterrei,
Maceda, Lemos e Sarria.
– O litoral: constitúe 1.200 quilómetros de costa, cuns tramos areosos e outros de can-
tís. A maioría da costa é moi recortada, pero entre Baiona e A Guarda as costas son
rectilíneas. As rías son o compoñente xeográfico máis característico do litoral gale-
go; clasificámolas en rías Altas e rías Baixas.
Actividades propostas
Páxina 18 de 49
S21. Localice o seguinte relevo de África (mapa superior).
Montes Atlas – Macizo de Ahaggar – Macizo de Tibesti – Macizo de Etiopía – Kili-
manxaro – Montes Ruwenzori – Montes Drakensberg – Fenda do Riff – Illas Cana-
rias – Illas de Cabo Verde – Illa de Madagascar – Río Níxer – Río Congo – Río Zam-
beze – Río Orange – Río Nilo – Mar Mediterráneo – Océano Atlántico – Océano
Índico – Lago Vitoria – Lago Tanganica.
Páxina 19 de 49
S24. Localice o relevo de España.
Montes Pireneos – Cordilleira Cantábrica – Macizo Galaico-leonés – Depresión do
Ebro – Depresión do Guadalquivir – Sistema Bético – Sistema Ibérico –Submeseta
norte e submeseta sur – Montes Costeiros Cataláns – Serra da Tramuntana – Illas Ca-
narias – Illas Baleares – Pico Veleta – Pico Mulhacén –Monte Aneto – Cabo de Gata
– Cabo de Creus –Teide.
Páxina 20 de 49
2.3 O clima
Os alimentos que consumimos, as paisaxes que ollamos, as construcións que levantamos,
o noso aspecto externo, a nosa propia cultura e os nosos costumes dependen en boa medi-
da do clima. O clima constitúe un dos condicionantes das sociedades humanas e das súas
formas de asentamento.
Na Terra distínguense tres zonas climáticas, que se distribúen segundo a súa latitude e
en función das súas temperaturas: unha zona cálida (que ocupa a franxa entre o ecuador e
os trópicos, de 0º a 20 º de latitude norte e sur), outra morna (localizada entre os trópicos e
os círculos polares) e outra fría.
Actividades propostas
Páxina 21 de 49
A humidade é a cantidade de vapor de auga que hai no aire, e que procede das augas da
Terra e dalgúns seres vivos. Mídese co higrómetro e exprésase en porcentaxes.
A cantidade de vapor de auga que o aire pode absorber depende da súa temperatura (o
aire quente admite máis vapor de auga que o aire frío).
O vapor de auga provoca as precipitacións, que se miden co pluviómetro en L/m2. Can-
do o aire se eleva, o vapor de auga arrefría e condénsase en pequenas pingas, que forman
as nubes. Se o aire continúa elevándose, as pingas de auga adhírense entre elas, aumentan
de tamaño e caen en forma de chuvia.
Se a temperatura do aire é moi baixa, as pingas transfórmanse en folerpas de neve. A
sarabia fórmase cando os cristais de xeo das nubes se elevan, medran e caen.
A presión atmosférica é o peso ou a forza que exerce o aire sobre a superficie da Terra.
Mídese en heptopascais e, para iso, utilízase o barómetro.
O vento é unha masa de aire en movemento que se orixina cando entran en contacto masas
de aire con distinta presión.
Os ventos poden ser distintos en función da diferenza desa presión atmosférica, ou de
se sopran de xeito constante ou son estacionais.
A combinación entre os elementos do clima e os factores climáticos fan que na Terra
existan diversos tipos de climas.
Actividades propostas
S27. Para o estudo dos climas os meteorólogos sérvense de diversos aparellos. Re-
lacione os seus nomes co fenómeno que miden, colocando os números nas cua-
drículas acaídas (axúdese dun dicionario).
Termómetro Precipitacións
Higrógrafo Temperaturas
Páxina 22 de 49
2.3.3 Reparto xeográfico dos climas
Zonas climáticas
Clima de Europa
Europa é unha península máis do continente asiático rodeada por mar. Unha serie de facto-
res determinan o seu clima:
A súa latitude: no norte atopamos clima polar e no sur, clima mediterráneo.
A influencia do mar suaviza as temperaturas e provoca as precipitacións.
O relevo determina que nas elevadas cordilleiras interiores achemos un clima de mon-
taña, e nas grandes chairas fluviais un clima máis húmido.
Atopamos unha ampla gama de climas mornos. Na zona canaria atopamos un clima sub-
tropical. Unha serie de factores determinan que os climas da Península Ibérica (oceánico,
mediterráneo e continental con derivación mediterránea) se diferencien dos de Europa:
A situación xeográfica da Península, próxima á zona tropical e rodeada polo mar Medi-
terráneo e o océano Atlántico.
A influencia do seu relevo, que illa o interior.
A altitude media, que é considerable.
Páxina 23 de 49
Paisaxe mediterránea: a vexetación vai desde o bosque mediterráneo á matogueira. No
interior localízanse os campos de cultivo de secaño e, na costa, os de regadío ou inver-
nadoiro. É unha zona moi habitada en transformación e con crecemento agresivo, debi-
do á presión do urbanismo.
Paisaxe interior: nas chairas interiores practícase a gandaría extensiva e a agricultura
de secaño, con predominio dos cereais. Desde hai séculos, a agresión humana á paisaxe
fixo desaparecer practicamente as zonas boscosas. A poboación concéntrase en vilas
grandes.
Paisaxe canaria: nos socalcos, areados e xabres localízase a agricultura e a gandería. A
paisaxe volcánica está moi humanizada e poboada debido ao turismo.
Climas cálidos
Temperaturas elevadas
durante todo o ano: no
verán pode chegar aos
25ºC ou 30 º C, e na es-
tación seca, aos 20 –
25ºC.
As precipitacións distri- Bosque tropica.
búense por estacións:
Sabana (superficie
unha estación seca e ou- Localízase ao norte e ao
Tropical con estación seca
Páxina 24 de 49
Moi caloroso durante
todo o ano (temperatura
media anual de 26ºC) . O
total de precipitacións
anuais é moi alto (1.600
mm).
Ríos moi caudalosos e
Dúas estacións moi
moi irregulares.
marcadas: Bosque denso.
Monzónico
Temperatura extremas,
elevadísimas durante o
verán (máis de 35ºC de
media). Na estación me-
nos calorosa, a tempera-
tura media tamén é ele-
vada.
A amplitude térmica Localízanse en torno aos
diaria é moi elevada: ás trópicos:
veces chega a máis de
20ºC. Vexetación case inexis- – Hemisferio norte:
tente ou escasa: predo- Non existen cursos de – Sahara.
Escaseza de precipita- auga permanentes debi-
minio de zonas areosas e – Próximo Oriente.
cións: a media anual po- do á escaseza de precipi-
pedras.
de ser inferior mesmo tacións e á forte evapo- – Norte de México.
aos 100 mm. Aparecen plantas xerófi-
ración determinada polas – Sur de California.
las.
Causas da existencia de altas temperaturas. To- – Arizona.
desertos: En determinadas zonas rrentes ocasionais que
nas que aparece auga – Hemisferio sur:
A circulación xeral at- desaparecen pola forte
hai oasis con vexetación. – SO de África.
mosférica (zonas de pre- evaporación e a absor-
Solos moi pobres que ción dun solo moi areoso. – Oeste e centro de
dominio de anticiclóns).
absorben con facilidade Os wadis. Australia.
A continentalidade.
auga. – Costas peruana e chi-
As barreiras de monta- lena.
ñas.
– (Ver mapa).
As correntes mariñas
frías, que dan lugar á
existencia de desertos
costeiros, localízanse na
costa peruana e chilena,
no SO africano, en Mau-
ritania, na baixa Califor-
nia e no NO de Australia.
Páxina 25 de 49
Climas mornos
Temperatura media
anual: 20ºC. Veráns calo-
rosos (media: 25ºC). In-
vernos suaves (media:
+/- 15ºC). Raramente se
producen xeadas.
Precipitacións concen-
tradas nos equinoccios e
no solsticio invernal. Pre-
cipitacións medias
anuais: 750 mm a 300 Localízase en:
mm. O verán é seco, pe- Bosques de follas peren-
– Cunca mediterránea
ro pódense producir chu- nes (piñeiros, aciñeiras, Ríos de caudal irregular – Sur dos EEUU (Cali-
vias convectivas e de ca- etc.).
Mediterráneo
Páxina 26 de 49
Escasa oscilación térmi-
ca (en torno aos 11ºC).
Temperaturas suaves: no
verán, en torno aos 15
ºC. O mes de agosto é o
máis caloroso.
Invernos suaves nas
zonas costeiras. En torno
aos 6ºC de media: o mes
de febreiro é o máis frío.
As estacións intermedias
(primavera e outono) son
moi marcadas.
As precipitacións repár-
tense durante todo o ano
pero son máis abundan-
tes en inverno.
Bosque caducifolio: Hemisferio norte:
As precipitacións medias
carballos, faias e freixos. – Fachada costeira
anuais son moi abundan-
Desapareceron moitos atlántica de Europa
tes: oscilan entre os
bosques autóctonos de- occidental (de Portu-
1.500 mm e os 900 mm.
bido á tala indiscrimina- gal a Noruega, inclu-
Hai moitos días de chu-
índo Galicia e todo o
Oceánico (atlántico)
Páxina 27 de 49
Climas fríos
Temperatura media
anual de 20ºC. Hemisferio norte:
O total de precipitacións Bosque no que se mestu-
– SE e centro de China
anuais é moi alto (arredor ran especies tropicais e e Xapón.
especies características Ríos moi caudalosos e
de 1.000 mm).
moi irregulares. – SE dos EEUU (Mia-
Dúas estacións moi de zonas temperadas
Chinés
Temperatura media
anual inferior a –10ºC
(frío perpetuo).
Invernos moi fríos (dura
entre oito e nove meses,
con xeadas constantes).
Temperatura media en
inverno moi baixa, en
torno aos –20ºC e –30ºC.
As temperaturas mínimas
poden chegar a –50ºC.
Os veráns non existen, Antártida.
son moi fríos e non supe- Tundra: solos permanen- Polo norte.
Polar
Ríos permanentemente
ran os 0ºC. temente xeados (perma- Groelandia.
xeados.
Nas zonas máis meridio- frost) e improdutivos. Costa ártica de Rusia e
nais, precipitacións en Canadá.
forma de neve.
No clima siberiano o
verán alcanza temperatu-
ras de 10ºC.
A noite máis longa dura
24 horas nos círculos po-
lares, e en torno ao polo
dura seis meses.
Os raios solares chegan
de xeito totalmente obli-
cuo e sen forza.
Actividades propostas
Páxina 28 de 49
S30. Observe o seguinte mapa. Falta identificar cada cor co nome dos distintos cli-
mas. Escriba na lenda os nomes axeitados.
http://www.kalipedia.com/graficos/principales-climas-mundo.html?x=20070417klpgeogra_39.Ees
Lugar e País
Variante climática
Temperatura máxima
Temperatura mínima
Oscilación térmica
Precipitación máxima
X F M A M Xñ Xl Ag S O N D
P (mm) 261 195 254 269 305 233 223 183 129 175 183 264
Páxina 29 de 49
3. Resumo de contidos
Páxina 30 de 49
4. Actividades complementarias
Os graos de lonxitude diminúen á medida que nos arredamos do ecuador cara aos
polos:
Páxina 31 de 49
S33. Localice no mapa as seguintes unidades de relevo.
Urais – Cáucaso – Cárpatos – Alpes – Pireneos – Himalaia - Meseta do Pamir – Península
Arábiga – Península de Indochina – Península da India – Illas do Xapón – Río Amazonas
– Cordilleira dos Andes – Montes Atlas – Kilimanxaro – Río Nilo – Mar Mediterráneo
Páxina 32 de 49
5. Exercicios de autoavaliación
Pola cor azulada da atmosfera.
Pola abundancia de nitróxeno e auga doce.
Pola abundancia de osíxeno e a auga dos océanos.
Pola escaseza de nitróxeno e osíxeno na atmosfera.
2. Nos equinoccios...
Os raios solares caen de forma perpendicular sobre o ecuador.
Os raios solares caen de forma oblicua sobre o ecuador.
Os raios solares caen de forma perpendicular sobre os polos.
Os raios solares chegan perpendicularmente aos trópicos.
A auga, o vento, a vexetación e o ser humano.
Os terremotos e os volcáns.
As precipitacións, a auga dos ríos, o vento e cambios bruscos de temperatura.
Os terremotos, o auga, o xeo e o ser humano.
Montañas.
Mesetas.
Altiplanos.
Chairas.
97’21 %
2’70 %
15’20 %
Páxina 33 de 49
6. En que continente podería atopar a cordilleira do Himalaia, o río Indo e a meseta do Pamir?
Asia.
África.
América.
Europa.
O Nilo (África)
O Nilo (Asia)
O Amazonas (Europa)
O Amazonas (América)
Serra de Gredos.
Serra do Xistral.
Serra do Suído.
Serra da Faladoira.
Cálida, temperada e fría.
Cálida, tropical e polar.
Temperada, polar e fría.
Ecuatorial, tropical e mediterránea.
Presión.
Precipitación.
Radiación solar incidente na terra.
Forza do vento.
Páxina 34 de 49
6. Solucionarios
Segundo planeta do sistema solar que Planeta que perdeu a súa categoría no
Venus Plutón
recibe o seu nome da deusa do amor ano 2006, pasando a ser considerado...
Quinto planeta, o maior do sistema solar Xúpiter Único satélite natural da Terra. Lúa
Movemento que efectúa a Terra xirando sobre si mesma ao longo dun eixo, definido como eixo terrestre, que pasa
polos seus polos. Tarda en dar unha volta completa 23 horas, 56 minutos e 4 segundos (é o chamado día sidéreo).
O eixo terrestre forma un ángulo de 23’5 graos respecto á normal dunha eclíptica, o que se coñece como oblicuida-
de da eclíptica. É a causa dos longos meses de luz e escuridade nos polos xeográficos (se é noite no norte é día no
sur, e viceversa); tamén causa as estacións do ano, polo cambio do ángulo de incidencia da radiación solar.
[http://educadultos.wikispaces.com/C.+Sociales]
S4. Que son os equinoccios e os solsticios. Cando teñen lugar? Que acontece no
hemisferio norte e no hemisferio sur en cada un deles?
Equinoccios: momento do ano en que a duración do día e igual á da noite. Ocorre dúas veces ao ano: 20 de marzo
e 22 setembro. Solsticios: momento do ano en que o sol alcanza a súa máxima posición meridional ou boreal. No
de verán o día é máis longo que a noite e no de inverno ao contrario. Que acontece? Cando no hemisferio sur entra
o solsticio de verán o hemisferio norte entra o solsticio de inverno, e viceversa. O mesmo ocorre cos equinoccios,
cando no hemisferio norte entra o equinoccio de outono no hemisferio sur entra o equinoccio de primavera.
Páxina 35 de 49
S5. As estacións son catro. Cando comeza e cando remata cada unha nos hemisfe-
rios norte e sur?
Hemisferio/Estación Primavera Verán Outono Inverno
S6. Por que o ecuador é o maior paralelo? Por que os meridianos miden todos igual?
O ecuador é o plano perpendicular ao eixo de rotación do planeta e que pasa polo seu centro, de aí que sexa o
paralelo maior. Divide a superficie do planeta en dúas partes: o hemisferio norte e o hemisferio sur.
Os meridianos miden todos iguais porque ao ser a Terra achatada polos polos a distancia é sempre a mesma
entre os puntos extremos.
Latitude: distancia que existe entre un punto da Terra e o ecuador. Mide de 0º a 90º, ben Norte ou ben Sur.
Lonxitude: distancia entre un punto e o meridiano de Greenwich. Mide de 0º a 180º, ben Este ou ben Oeste.
S8. Localice nun atlas os seguintes lugares. Escriba despois as súas coordenadas.
Dakar 14º 44’ 22” N – 17º 29’ 24” O Moscova 55º 45’ 8” N – 37º 37’ 56”
S9. Que hora será nas seguintes capitais sendo en Santiago as 12:00
Lisboa 11:00 horas Moscova 15:00 horas
Fotografía aérea: análise da superficie terrestre mediante cámaras fotográficas instaladas a bordo dun avión. Car-
tografía informatizada: na actualidade é posible consultar por internet calquera dato do catastro, por exemplo, o
que acurta tempos e favorece o acceso á información. Teledetección: ou percepción remota. Baséase en que cada
obxecto, área ou fenómeno emite un espectro electromagnético específico, en función da súa natureza e das radia-
cións que recibe. A reflectancia dese espectro denomínase firma espectral, o que distingue uns obxectos doutros.
Páxina 36 de 49
S12. Indique os nomes das capas da estrutura interna da Terra. Características.
S14. Explique que axentes externos e internos modifican o relevo terrestre. Procure
máis información e imaxes en internet. Proceso de sedimentación e erosión.
Páxina 37 de 49
S16. Que son os volcáns e como se producen. Anote e describa as partes dun volcán.
En que pode chegar a converterse o cono dun volcán?
S17. Que son e como se orixinan os terremotos? Como se mide a súa forza? Explique
que é o epicentro e o hipocentro. Onde se localizan (dereita)?
Hipocentro Epicentro
ou foco
Sismo, tremor de terra ou sacudida de terra, debida ao choque das placas tectónicas e á liberación de enerxías no
curso da reorganización brusca de materiais da codia terrestre. De producirse no mar, recibe o nome de maremoto e
pode xerar unha onda xigante chamada tsunami. A súa intensidade mídese coas escalas de Richter (mide ata 9
graos) e Mercalli (recoñece 12 graos).
Nota: as actividades dos mapas non inclúen a solución, pois con calquera atlas, li-
bros de texto de 3º ESO ou os recursos de internet poderán verificarse as respos-
tas. Incluímos enlaces para a súa corrección.
http://go.hrw.com/atlas/span_htm/namerica.htm
http://chollolinks.tripod.com/mapas/america_norte_fisica_2000.jpg
http://www.socialesweb.com/contenidos/mapas/america%20norte%20fisico.jpg
http://go.hrw.com/atlas/span_htm/samerica.htm
http://chollolinks.tripod.com/mapas/america_sur_fisica_99.jpg
http://chollolinks.tripod.com/mapas/centro_america_fisica_1999.jpg
http://www.socialesweb.com/contenidos/mapas/america%20sur%20fisico.jpg
http://go.hrw.com/atlas/span_htm/asia.htm
http://chollolinks.tripod.com/mapas/asia_fisica_2000.jpg
http://asiaviaje.com/wp-content/mapa-asia-fisico.jpg (con lupa)
http://www.adimapas.com/asia/mapa_asia.png-es.html
Páxina 38 de 49
S21. Localice no mapa o relevo do continente africano.
http://go.hrw.com/atlas/span_htm/africa.htm
http://chollolinks.tripod.com/mapas/africa_fisica_2000.jpg
http://viajeaafrica.com/mapa-fisico-de-africa/ (Mapas físicos de África con lupa)
http://go.hrw.com/atlas/span_htm/oceania.htm
http://chollolinks.tripod.com/mapas/australia_fisica_99.jpg
http://go.hrw.com/atlas/span_htm/europe.htm
http://chollolinks.tripod.com/mapas/europa_fisica_1999.jpg
http://www.vmapas.com/Europa/Mapa_Fisico_Europa_1999.jpg/maps-es.html?map_viewMap=1
http://www.socialesweb.com/contenidos/mapas/europafisico.jpg
Páxina 39 de 49
S26. Tras ler con atención os apuntamentos, conteste:
Atmosfera. Función? Capa gasosa que rodea a Terra, protexendo a vida do planeta.
S27. Para o estudo dos climas os meteorólogos sérvense de diversos aparellos. Re-
lacione os seus nomes co fenómeno que miden.
4 5 1 2 3 6 8 7
Caseta dunha estación meteorolóxica destinada a medir e rexistrar, metodicamente, diversas variables
IMAXE meteorolóxicas. Os datos son empregados para as predicións meteorolóxicas (modelos numéricos) ou
para estudos climáticos.
[http://www.greenpeace.org/espana/campaigns/energ-a]
[http://climantica.org/]
[http://es.wikipedia.org/wiki/Cambio_clim%C3%A1tico]
Páxina 40 de 49
S29. Describa as formacións vexetais
Chaira na que predomina a vexetación de gramíneas, salpicada por algunha árbore
Sabana ou arbusto ou matogueira individual ou en pequenos grupos. Zona de transición entre
estepas e bosques.
Bosque boreal, próximo á liña ártica, caracterizado polas súas formacións boscosas
Taiga de coníferas. A fauna característica son: o oso pardo, o lobo, o raposo, a marta, o
visón, a donicela, o reno, o cervo...
Ou bosque frío. Abundan as árbores moi altas (piñeiros e abetos) que se cobren de
Bosque de coníferas
neve no inverno. Fauna (con groso pelaxe): osos, lobos e armiños.
Vexetación xerófila, pois debe soportar a aridez estival. Especies dominantes son as
Bosque mediterráneo aciñeiras, os piñeiros carrascos e os piñeiros de piñóns. Nos claros aparecen xaras,
tomiño e romeiro.
Gráfica na que se representan as precipitacións e as temperaturas dun lugar nun determinado período de tempo
(habitualmente un ano, repartido en 12 meses).
Variante Precip.
Clima cálido ecuatorial 129 mm - Setembro
climática mínima
27ºC – Febreiro, No- 261 + 195 + 254 + 269 + 305 + 233 + 223 + 183 +
T. máxima Precip. total
vembro 129 + 175 + 183 + 264 = 2674 mm
Páxina 41 de 49
6.2 Solucións das actividades complementarias
A latitude móvese sobre o mesmo paralelo, cara ao norte ou o sur. Pola súa
Pode explicar por que?
parte, a lonxitude defínese entre dous meridianos distintos.
41º x 111’3 = 4563’3 Km. Debemos logo calcular cantos quilómetros son 20’?
Distancia que hai ata o meridia- Procedemento: 1º = 60’ = 111’3 km. Para calcular os quilómetros dun minuto
no Greenwich dende un punto teriamos que operar 111’3 : 60 = 1’855
situado a 41º 20’ oeste? 20’ serían 1’855 x 20 = 37’1 km.
TOTAL: 4563’3 + 37’1 = 4600’4 quilómetros.
Comente a seguinte imaxe do Durante seis meses ao ano (marzo a setembro), coincidindo co inicio da pri-
Polo Norte mavera e ata o final do verán, no polo norte hai sempre luz.
S33. Localice no mapa as seguintes unidades de relevo. (Mapa base Edición Teide)
Páxina 42 de 49
S34. Complete os datos sobre a Península Ibérica.
Norte (mar Cantábrico, Francia e Andorra polos Pireneos), Sur (mar Mediterráneo e océano
Límites
Atlántico), Este (mar Mediterráneo) e Oeste (océanos Atlántico e Portugal)
Gran lonxitude de costas, a causa do seu carácter insular, con 3.904 quilómetros, sumados
aos 2.074 km. dos territorios insulares. Basicamente teñen un contorno ríxido, con escasos
Costas
cabos e golfos. No caso galego, as rías confírenlle un carácter especial, ao dar lugar a unha
costa recortada, con antigos vales invadidos polo mar.
Submeseta Norte
Submeseta Sur
Macizo Galaico
No centro da
Península Ibérica C. Cantábrica
S. Ibérico
Serra Morena
650 m
Páxina 43 de 49
6.3 Solucións dos exercicios de autoavaliación
Pola cor azulada da atmosfera.
Pola abundancia de nitróxeno e auga doce.
Pola escaseza de nitróxeno e osíxeno na atmosfera.
Pola abundancia de osíxeno e a auga dos océanos.
2. Nos equinoccios...
A auga, o vento, a vexetación e o ser humano.
Os terremotos e os volcáns.
As precipitacións, a auga dos ríos, o vento e cambios bruscos de temperatura.
Os terremotos, o auga, o xeo e o ser humano.
Montañas.
Mesetas.
Altiplanos.
Chairas.
97’21 %
2’70 %
15’20 %
Páxina 44 de 49
6. En que continente podería atopar a cordilleira do Himalaia, o río Indo e a meseta do Pamir?
Asia.
África.
América.
Europa.
O Nilo (África)
O Nilo (Asia)
O Amazonas (Europa)
O Amazonas (América)
Serra de Gredos.
Serra do Xistral.
Serra do Suído.
Serra da Faladoira.
Presión
Precipitación
Radiación solar incidente na terra.
Forza do vento.
Páxina 45 de 49
7. Glosario
O tema do medio natural posúe un vocabulario moi amplo e específico. Neste apartado fa-
remos fincapé naqueles conceptos máis xenéricos, aínda que o/a alumno/a deberá tamén
ter claro o vocabulario definido nos bloques temáticos, tales como: cabo, chaira, chaira
abisal, depresión, dorsal oceánica, fosa mariña, golfo, illa, meseta, montaña, noiro conti-
nental, plataforma continental, península, ría e val.
Anticiclón Área en que o aire rexistra unha presión elevada, superior a 1.013 mb ou 760 mm.
Condensación do vapor de auga nas capas de aire próximas ao chan e que produce unha
Brétema
redución da visibilidade.
Estado medio do tempo dunha rexión, entendido como a sucesión habitual dos tipos de
C Clima
tempo ao longo dun período longo (30 anos).
Proceso polo que o vapor de auga contido nas nubes pasa a estado liquido, formando
Condensación
nubes, néboas ou orballo.
Corrente tubular, estreita, onde os ventos do oeste da alta troposfera logran a máxima
Corrente en chorro
velocidade, debido á existencia dun forte gradiente de temperatura.
Termo usado en hidrometeoroloxía que, de forma moi xeral, se refire á falta de humidade
D Déficit hídrico do solo, cando ao efectuar o balance hídrico a chuvia non compensa a evapotranspiración,
senón que tamén se esgota a reserva hídrica.
(Fronte fría/fronte cálida). Área de descontinuidade que separa, mediante un plano inclina-
F Fronte
do, dúas masas de aire de diferentes características.
Depresión pechada que se localiza nos niveis altos da troposfera e que consiste nun
G Gota fría embolsamento de aire frío, rodeado por outro máis cálido. Esta situación provoca potentes
precipitacións.
Páxina 46 de 49
H Humidade atmosférica Refírese ao contido do vapor de auga na atmosfera. Mídese co higrómetro.
Cantidade de enerxía solar interceptada pola Terra, de modo directo ou difuso, durante un
I Insolación
día (insolación diaria) ou durante un ano (insolación anual).
Isóbara Liña que une os puntos que teñen a mesma presión atmosférica ao nivel do mar.
Isohieta Liña que une puntos con igual precipitación nun mapa.
Liñas imaxinarias que rodean a Terra de norte a sur, de polo a polo. O meridiano de refe-
rencia é o meridiano 0º ou de Greenwich, a partir do que se ordenan os demais cara ao
M Meridianos leste e cara ao oeste.
A distancia entre calquera meridiano e o meridiano 0º de referencia ou de Greenwich é
definida como lonxitude. Mídese en graos leste e graos oeste (ata 180º).
Clima dunha área moi especifica, de moi reducidas dimensións, que presenta contrastes
Microclima
coa área en que se insire.
Xiro que realiza a Terra sobre ela mesma arredor dun eixe imaxinario, de oeste a leste, no
que tarda aproximadamente 24 horas. Algunhas das consecuencias do movemento de
Movemento de rotación son: a sucesión dos días e das noites; que amenza primeiro nos lugares cara ao
rotación leste; que a Terra se divida en 24 fusos horarios (os lugares situados nun mesmo fuso
horario teñen a mesma hora e, ás veces, os fusos horarios adáptanse ás fronteiras dos
países), etc.
Movemento que realiza a Terra ao xirar ao redor do Sol debuxando unha órbita elíptica.
Movemento de
Emprega nese movemento un ano (365 días, 6 horas e 9 minutos). Cada catro anos engá-
translación
deselle un día ao mes de febreiro (ano bisesto).
Auga que, en estado liquido ou sólido, se deposita na superficie da Terra como conse-
P Precipitación
cuencia dos procesos atmosféricos.
Distribución mensual das precipitacións caídas nun ano. Hai seis tipos básicos: oceánico,
R Réxime pluviométrico
continental, mediterráneo, monzónico, ecuatorial e tropical.
Páxina 47 de 49
8. Bibliografía e recursos
Bibliografía
Ligazóns de internet
Proxecto Terra.COAG.
[http://www.coag.es/proxectoterra/] Banda deseñada, apuntamentos e actividades para o estudo
da paisaxe e do urbanismo galego.
Páxina 48 de 49
Documentais
Novelas
Ganeri, Anita: Ese tiempo Borrascoso. Esa Horrible Geografía nº 3. Ed. Molino.
ISBN: 84-272-2153-3
Ganeri, Anita: Esos inmensos océanos. Esa Horrible Geografía nº 2. Ed. Molino.
ISBN: 84-272-2152-5
Páxina 49 de 49