A LITERATURA GALEGA MEDIEVAL

Os séculos XI, XII, XIII e comezos do

XIV foron os do máximo esplendor da cultura
galega. O Camiño de Santiago influiu moito no
desenvolvemento da Galiza e na creación dunha
cultura común europea.
1. CONTEXTO HISTÓRICO

A Idade Media é un periodo de tempo que

en Europa comprende mil anos: desde o século V
ata o XV.
No século V suceden unha serie de feitos
moi importantes que van cambiar por completo a
sociedade do momento, e por iso os historiadores
dan por terminada toda unha era (a Idade Antiga).
O máis importante destes cambios será o final do
Imperio Romano, que tiña baixo o seu dominio
practicamente toda Europa, o norte de África e
parte de Oriente Próximo. Tras unha serie de
problemas económicos de diverso tipo que os
gobernantes do momento non puideron superar, a
situación de debilidade foi aproveitada polos
pobos veciños para invadir o territorio do Imperio
nunha longa serie de guerras que acabaron con el.
Estes pobos son os xermánicos.

Chamámoslles en conxunto "xermánicos"

para diferencialos doutras familias como a dos
latinos ou a dos celtas, pero dentro dos
xermánicos había varias nacións diferentes: por
exemplo, eran xermanos os godos, que se
estableceron na Galia (nome romano da actual
Francia); tamén o eran os visigodos, que se
asentaron na meseta central da Península Ibérica,
e os suevos, que son os que ocuparon Galicia no
ano 411 formando aquí un reino independente: o
primeiro reino europeo occidental, trala caída do
Imperio Romano, foi o reino suevo da Galiza.
Este reino perdeu a súa independencia na segunda
metade do séc. VI, pois foi dominado polo veciño
reino visigodo.
Máis tarde produciuse a invasión árabe
(no 711) que apenas afectou a Galicia. A presenza
árabe na Galiza foi escasa, esporádica, e durou
menos de cen anos.
En calquera caso, e a modo de resumo
desta complicada e mal coñecida etapa da nosa
historia, Galiza foi un reino independente na
época dos suevos (séculos V e VI) e tivo reis
propios entre os séculos VIII e XII con intervalos
de tempo. A derradeira vez foi cando Afonso
Reimúndez foi coroado no 1111, pero estaba
emparentado coa coroa de Castela e recaeu nel o
trono castelán, que ocuparía co nome de Afonso
VII, unindo así estes reinos.
“Europa fíxose peregrinando a Compostela.”
(JV Goethe, 1749-1832)
O séc. XII é a chamada Era Compostelá.
Nesta época Santiago consolídase como símbolo
da cristiandade frente ao invasor musulmán, as
peregrinacións van en aumento, constrúese a
catedral (1075-1124) e vívese un periodo de auxe
que durará ata o século XIV. Prodúcese un
desenvolvemento cultural espectacular. Por
exemplo: nace o Románico (Arquitectura, Pintura
e Escultura); na Música compóñense as primeiras
composicións polifónicas, asinadas en
Compostela por músicos de orixe francesa; na
Ciencia, a medicina e a farmacia prosperaron no
Hospital de Santiago e nos diversos mosteiros
galegos. A nosa lingua érguese entre todas como
a preferida dos poetas do momento, que a
utilizaban tanto se eran galegos como se non
(sirva de exemplo o propio rei Afonso X de
Castela).

1

A catedral de Tui tamén é do século XII
Sabías que a primeira guía turística do
mundo se fixo no século XII para os pelegríns a
Santiago? Está no Códice Calixtino. A ilustración
inferior, extraída deste códice, representa a
Carlomagno peregrinando a Santiago.
Durante este período falamos de literatura
galego-portuguesa, pois na orixe non había
fronteira e nas dúas marxes do Miño falábase a
mesma lingua; se hoxe se considera que o galego
e o portugués son linguas diferentes é só por
razóns políticas: o Condado Portucalense
conseguiu a independencia política (1128)
nacendo así Portugal, mentres Galicia dependía
de Castela. Así, a fala do Sur do Miño continuou
a súa evolución normal, pero no territorio galego
a lingua foi substituída pouco a pouco polo
castelán nos usos públicos, non se permitirá
publicar en galego e careceremos dunha
2
gramática ata finais do séc. XIX, mentres as que
eran linguas oficiais dalgún estado xa comezan a
ter gramáticas no XV, como consecuencia da
invención da imprenta.
A Idade Media é, polo tanto, unha época
moi positiva para a nosa lingua e literatura, pero
ao seu remate entraremos nunha etapa de silencio
coñecida como Séculos Escuros.
2. A SOCIEDADE MEDIEVAL
O feudalismo é a forma de organización
política e social da Europa medieval. O vasalo
recibía un lote de terras do seu señor ( feudo) a
cambio do seu servizo, axuda e consello. Trátase
dunha sociedade case perpetuamente en guerra,
onde o señor ten dereito a chamar aos seus
vasalos para que o axuden na guerra e os vasalos
teñen que ir obrigatoriamente. Non obedecer ao
señor é o crime que se considera máis grave,
chámase traición ou felonía. Un traidor, un felón,
é alguén que faltou á súa palabra, e iso era
gravísimo: Ao principio case non había escritura,
escribíase en latín pero a xente xa non o falaba así
que non se entendía ben, polo tanto a palabra
falada tiña un valor inmenso, a palabra era a lei, e
faltar á palabra dada era imperdoábel. Hai que ter
en conta que para unha sociedade en guerra
continua, un asasinato non tiña a gravidade que
lle concedemos actualmente, e tampouco un
roubo, xa que as tropas de paso con frecuencia se
apropiaban de calquera cousa que necesitasen
para abastecerse (víveres, cabalos, etc.) e se
consideraba o seu dereito. Faltar á palabra dada
era, sen embargo, ir contra as leis e a propia
estrutura da sociedade.
Hai dous grupos sociais importantes: a
nobreza e o clero. A clase nobre fórmana os
propietarios de grandes territorios onde exercen a
súa xustiza e dominio militar; o outro sector
social de importancia, o clero, exerce exactamente
o mesmo tipo de poder a través dos obispados,
mosteiros, etc.
Xunta os nobres vive unha serie de xente,
ao seu servizo: criados, escribáns, preceptores,
cabaleiros, soldados, etc. Este é o ambiente
cortesán (da corte, do castelo) que producirá a
literatura que imos ver.
Por último, o sector máis pobre da
sociedade é o campesiñado, que traballa unhas
terras que nunca son súas. Algúns labregos son
libres, pero trátase da minoría. A maioría están
vinculados á terra (servos) de maneira que non a
poden abandonar e cambian de dono con ela: se
un señor lle dá como feudo a un vasalo un
territorio, dálle tamén as xentes que alí viven.
A situación dos labregos é penosa, así que
cando comezan a prosperar as cidades, aló polo
século XII, moitos deles intentarán fuxir para
elas. Nas cidades poden desempeñar traballos
menos duros e non dependen dun señor feudal. As
primeiras cidades (vilas ou burgos) dependían do
señor feudal igual que as aldeas campesiñas, pero
pouco a pouco os burgueses (habitantes do burgo)
vanse asociar e organizar para plantarlle cara aos
señores e non lles pagar os tributos. Estas
asociacións de comerciantes, zapateiros, xastres,
curtidores, carpinteiros, e dos diferentes oficios
todos que no burgo había, son os gremios ou
confrarías. A súa ideoloxía é que eles non lles
deben nada aos señores: cren que un labrego lle
paga tributos a un señor feudal porque traballa a
súa terra, pero un xastre, por exemplo, que vive
de coser traxes, por qué vai pagarlle nada ao
señor, anque sexa dono da terra, se o xastre non
vive desa terra? Haberá moitas rebelións dos
burgueses contra os señores feudais (algunhas
serán guerras auténticas) ata que consigan verse
libres e pasar a depender directamente do rei,
tendo dereito a elixir quen os goberne libremente
(alcalde). Na Galiza houbo moi duras guerras por
causas parecidas, como é o caso das guerras
irmandiñas. Todo isto conducirá ao final do
feudalismo e da Idade Media.
Pero agora imos adentrarnos nese mundo
de cabaleiros e doncelas, de trobadores e xograres
que podemos coñecer a través do que deixaron
escrito.
3. OS CULTIVADORES
DA POESÍA MEDIEVAL
As cantigas medievais son as
cancións da época, feitas para ser
escoitadas, non lidas. Eran para ser
cantadas e bailadas pola xente, pois o
baile era unha das mellores diversións
coñecidas, imprescindible en toda
corte, reunión, banquete, torneo, festa
ou romaría.
Había, polo tanto, xente que
se dedicaba a cantar, cantantes
profesionais, igual que os hai agora.
Eran os segreis. Un segrel, polo
tanto, vivía da súa voz e cantaba tanto
pezas propias como doutros autores,
igual que na actualidade hai moitos
cantantes que escriben as súas propias
3
pezas ou cantan pezas escritas por outros.
Máis coñecidos son, tal vez, os xograres.
O xograr, de clase baixa, era un artista ambulante,
é dicir, que non só cantaba: facía malabarismos,
xogos de maxia, acrobacias, etc; gañaba a vida
entretendo á xente en palacios, feiras, romarías...
Os de maior prestixio eran os trobadores.
O trobador soía ser un nobre que compuña
cantigas pero non as cantaba en público: para iso
contrataba a un xograr ou un segrel; é o caso de
Afonso X de Castela e Don Dinís de Portugal,
entre outros.
4. A TRADICIÓN MANUSCRITA
DA LÍRICA MEDIEVAL
Aínda que desaparecera o Imperio
Romano, nacendo no seu lugar os diferentes
reinos europeos, a sociedade continuou falando
latín ata o século IX aproximadamente. É a finais
do VIII e comezos do IX cando o latín que se fala
resulta xa tan diferente do que falaban os romanos
que o latín de Galicia xa non se parece en nada ao
que falan na meseta, e este non se parece ao de
Cataluña, e este non se parece ao da veciña
Provenza, que xa é diferente tamén do francés, e
este non ten nada que ver co italiano... Que
sucedeu? O latín cambiou tanto despois de varios
séculos que en realidade o que se fala xa non é
latín, senón as linguas romances, derivadas do
latín, entre elas o galego e o castelán.
Estas linguas recén nacidas apenas se
escriben, porque a xente considera que o culto, o
correcto, é o latín clásico, e nesta época saber ler
e escribir é saber latín (por suposto, a inmensa
maioría da poboación non sabe). Así, anque no
século nove se fale xa galego, non se escribirá ata
o XII, época que, como xa vimos
na introd ución deste tema
("contexto histórico") vai ser de
esplendor para Galicia. É neste
momento cando a poesía (ou
lírica) galego-portuguesa vai
estar presente en tódalas cortes.
En todas as linguas
romances comezou a escribirse
primeiro poesía, que parecía máis
sentimental, menos seria que a
prosa: a prosa seguíase
escribindo en latín. A poesía
desta época consérvase en
compilacións: os cancioneiros,
que conteñen cantigas de
diferentes autores. Chámanse
cantigas porque en realidade eran
cancións, anque da maioría delas hoxe non se
conserva a música. Os Cancioneiros son
manuscritos coidadosamente copiados para
conservar cancións de éxito ( "Os 40 Principais"
da Idade Media?)
Estas cancións poden ser de tema
relixioso ou profano.
De tema relixioso son as Cantigas de
Santa María, de Afonso X O Sabio (rei de
Castela). De tema profano temos moitas outras
conservadas nos seguintes documentos:
- O Cancioneiro da Ajuda: o máis antigo,
foi copiado en Portugal, onde se conserva
actualmente.
- O Cancioneiro da Vaticana (copiado en
Italia, consérvase na biblioteca do Vaticano)
- O Cancioneiro da Biblioteca Nacional
de Lisboa, tamén coñecido como "Colocci-
Brancuti" (nome composto do humanista italiano
que o mandou copiar e o da biblioteca onde se
descubriu) .
- O Cancioneiro de Berkeley, descuberto
recentemente en California.
- O Pergamiño Vindel, que contén o texto
e música das sete cantigas de Martín Códax.
5. NON TODO É POESÍA
En comparanza coa lírica, a prosa literaria
medieval en galego é escasa e tardía, pois os
centros culturais da época eran os mosteiros e
escolas monacais, onde imperaba o uso do latín.
Pero a partir de finais do séc. XIII podemos
encontrar textos narrativos. Hoxe conservamos
relatos do Ciclo Bretón (en torno á figura do rei
Artur, por exemplo a Demanda do Santo Graal);
o Ciclo Troiano (textos referentes á historia e
destrución de Troia, como a Historia Troiana e a
Crónica Troiana); e o Ciclo Carolinxio, como os
Miragres de Santiago (conxunto de relatos que
contan desde a destrución de Xerusalén ata a
milagrosa intervención do Apóstolo en diferentes
situacións).
Pola mesma época (finais do XIII)
comeza a escribirse en galego prosa
historiográfica (que recolle feitos históricos e
lexendarios) como por exemplo a Crónica Geral
Galega, a General Estoria e a Corónica de Santa
María de Iria.
Igualmente se empregará o galego-
portugués en monografías especializadas (obras
de carácter didáctico ou de temática relixiosa, por
exemplo vidas de santos.)

AGORA IMOS ADENTRARNOS NA LITERATURA, CENTRÁNDONOS NA POESÍA, PERO

ANTES COMPROBA QUE TES UNHA VISIÓN DE CONXUNTO SOBRE A NOSA LITERATURA
MEDIEVAL : SABERÍAS TERMINAR ESTE ESQUEMA, QUE ESTÁ INCOMPLETO?

CANTIGAS RELIXIOSAS

POESÍA

CANTIGAS PROFANAS
CLASIFICACIÓN DOS
TEXTOS MEDIEVAIS
GALEGO-PORTUGUESES
TEXTOS LITERARIOS

PROSA

TEXTOS NON LITERARIOS