JASNA JOVANOV

KUTLURNA DOBRA U TURIZMU

- skripta I deo

Turizam i kulturna dobra kao

jedinstvena prostorno-vremenska kategorija

Odiseja 2001 kao spoj poetka i vrhunca civilizacije.

Film "Odiseja u svemiru 2001" snimljen je pre skoro etiri decenije, 1968. godine. Danas
predstavlja jedno od najznaajnijih ostvarenja svetske filmske batine, film koji je za istoriju
oveanstva, a pre svega istoriju kulture znaajan oz nekoliko aspekata:
Pre svega, on na veoma reit nain povezuje prapoetke onoga to nazivamo ljudskom
civilizacijom - zapravo trenutak kada neki na davnanji predak uzima svoje prvo orue -kost- i
poinje da udara njome, otvarajui nove prostore stvaranja, ali i destrukcije, ubijanja. Celokupna
radnja ovog filma odvija se u ambijentima vrhunske tehnologije - u svemirskom brodu, a glavni
junaci su astronauti koji putuju na Jupiter. Kao to sam naslov filma govori, pria se deavala u
vremenu koje je ve za nama; zapravo je smetena u 2001. godinu, dakle, desila se pre itave
etiri godine. Glavni dijalog se odvija izmeu svemirskih putnika i udljivog kompjutera koji se
zvao Hal, a sam film se zavrava nemilim obeanjem unitenja i vraanjem na poetak postanja.
Dakle, on predstavlja jednu sloenu elipsu koja povezuje prvi civilizacijcki korak, sa neim to
bi trebalo da predstavlja vrhunac ljudskog umea i kulturnog dostignua.
U vreme kada je poelo prikazivanje ovog filma u bioskopima, a stigao je do nas vrlo brzo,
prikazan je na Festu, u celoj Jugoslaviji je svega nekoliko istitucija uopte imalo kompjuter.
Tada je to bila naprava ogromnih dimenzija, sa perforiranim trakama i papirnim karticama koje
su sluile umesto disketa ili diskova. Danas ne moemo da zamislimo ivot bez kompjutera, koji
postaje sve minijaturniji. Na sreu, ove nae kune verzije, osim to nas ponekad iznevere, jo
uvek ne pokazuju ubilake namere, kao Hal iz Odiseje. Sa druge strane, film je za itavih
godinu dana preduhitrio iskrcavanje ljudske posade na mesecu, koje se odigralo leto 1969.
godine.
Drugi znaajan kulturoloki detalj u ovom filmu nai emo u muzikom refrenu koji se
provlai tokom celokupnog trajanja kao lajtmotiv. To je valcer "Na lepom plavom Dunavu"
Johana trausa. Uverena sam da ste svi imali prilike da sluate ovu muziku. Ona je bila poznata
i pre ovog filma, ali posle Odiseje ostala je zauvek u naoj svesti kao jedno od svetskih uda. Od
prilike onako kako danas sluamo razliite muzike matrice ugraene u nae mobilne telefone.
Kao to beki valcer "Na lepom plavom Dunavu" povezujemo sa ovim filmom, povezujemo
ga sa jo jednim znaajnim dogaajem: novogodinjim koncertom Bekog muzikog drutva
koji svakog prvog januara moemo da pratimo na televiziji. Ovaj kulturni dogaaj par ekselans

predstavlja jedan od najreitijih primera kako se uva tradicija i kako jedan muziki dogaaj
moe da okupi publiku iz razliitih delova sveta- a sam koncert se odrava vie od stotinu
godina, uvek prvog januara.
Kultura kao tekovina svesnog ljudskog delovanja
Ovi primeri treba da nam pomognu da doemo do definicije nekih osnovnih pojmova
kojima emo se sluiti u narednom periodu. Pre svega se radi o pojmovima kultura, civilizacija i
umetnost: Koren rei kultura nalazimo u latinskoj rei cultus koja znai negovanje, ili
obraivanje i koristi se da oznai ovekovu ulogu u preobraavanju prirode, savlaivanju
prirodnih pojava i snaga. Kasnije je smisao rei proiren

preneo se i na usavravanje i

oplemenjavanje (odnosno, kultivisanje) ne samo prirode, nego i oveka.

Dakle, kultura obeleava i neku vrstu konanog proizvoda, kao i sam proces, to znai da je
moemo podeliti na:
a) materijalnu kultru (sva ovekova dostignua u ovladavanju i korienju sila prirode)
b) duhovnu kulturu (dostignua koja pokazuju stepen ovekove spoznaje prirode i drutva,
sopstvenog bia, irinu misli, sposobnost primene znanja koja omoguavaju napredak).
Dakle, kulturom se moe smatrati skup svih odnegovanih tekovina ljudskog drutva u
oblasti njegovog materijalnog i duhovnog razvitka.
Radi se o skupu raznovrsnih materijalnih i duhovnih vrednosti koji je nastao kao posledica
ovekovog nastojanja da menja prirodu, svoju okolinu i miljenje. Slika ovog naina ljudske
aktivnosti zavisi od mnotva faktora; pre svega, to je istorijski uslovljena delatnost koja
obogauje, ali i podstie ljudski duh. Potovanje kulturnih tvorevina naih predaka za nas
predstavlja put lakeg sagledavanja budunosti.
Zbog svog sloenog sklopa, kulturu treba posmatrati integralno, sagledavajui njena razliita
lica:
-ona obuhvata razliite vidove saznanja koje ove stie radom, a koje primenjuje u
svakodnevnom ivotu. Takoe obuhvata i druga znanja, kao to su oblici izraavanja,
komunikacije, razliita verovanja, nauna saznanja, umetniko izraavanje, ureenje drutva,
navike, umetniko izraavanje.
-kao interaktivna kategorija, kultura kroz oblikovanje drutvene sredine u kojoj ivimo ima i
povratno dejstvo na pravila ponaanja, obiaje, drutvene navike, norme, zakon, sistem
komunikacija, simbola, verovanja koje smo na neki nain obavezni da prihvatimo.

Dakle, mada pod kulturom danas uglavnom podrazumevamo jednu uu oblast delatnosti
ljudskog duha, vezanu pre svega za institucionalno delovanje, kao jedan segment ivota drutva,
kultura ipak predstavlja daleko iru oblast.

Civilizacija kao okvir za kulturu

Pojam civilizacija takoe vodi poreklo iz latinskog jezika - termina civilis, to znai
graanski, civilan, utiv, uglaen, pristojan. Civilizacija, dakle, predstavlja usklaeno, ureeno
ljudsko drutvo koje je nastalo iza perioda varvarstva, u istorijskoj epohi, dakle sa pojavom
pisma, gradova, novca, drava, drutvenih norni. Civilizacija zapravo predstavlja skup svih
ovekovih postignua tokom istorijskog razvitka, dok kulturu treba posmatrati kao uu
kategoriju, skup svih proverenih vrednosti koje se uvaju, usavravaju i prenose na potomstvo.
Umetnost i njeno poreklo
Umetnost kao specifina oblast delovanja ljudskog duha, videemo, nije u tesnoj vezi sa
civilizacijskim stepenom razvoja drutvene zajednice. Ona je pre svega kreativni vid ljudskog
izraavanja, aktivnost ljudskog duha za koju je sposoban ovek kao svesno bie. Umetnost je
termin pomou kojeg se definie proces kroz koji ovek stvara oblike koji ne postoje u prirodi,
tavie proces koji ini da se ovek razlikuje od celokupnog ivog sveta. Samo je ovek, u
itavom ivom svetu sposoban za estetske emocije i umetniko stvaralatvo. Razliite vrste
umetnikog izraavanja smatraju se za najznaajnije tekovine kulture. Ogormno mnotvo
proizvoda tog procesa, koje jedinstvenim imenom nazivamo umetnikim delima, ouvalo se do
naih dana i predstavlja metu ljudske radoznalosti i plodno tle za stvaranje nebrojenog mnotva
novih duhovnih vrednosti - upravo u tome nalazimo znaajnu motivaciju za povezivanje
umetnosti i sa turizmom.
Umetnikim izrazom su oblikovani mnogi aspekti kulturnog naslea:
-svakodnevni ivot
-stanovanje
-izgled orua i oruja
-izgled predmeta za svakodnevnu upotrebu
-izgled novca
-odea, obua
-graevine
-sredstva prevoza
-ophoenje

- umetnika dela: muzika, literarna, vizuelna

Iz svega ovoga se vidi da ni umetnost, kao uu kulturoloku kategoriju, niti kulturu kao
sveobuhvatniju oblast, ne moemo posmatrati kao dva nezavisna toka. To su celine koje se
prepliu i proimaju, prisutne u svakoj drutvenoj zajednici, manje ili vie integrisane u
svakodnevne tokove, uslovljenje ljudskom potrebom za materijalnim i duhovnim dobrima.
Kultura takoe predstavlja znaajnog inioca u zadovoljavanju ovekove potrebe za
komunikacijom. To je ujedno i njena funcija od prevashodnog znaaja za turizam.
Kultura i turizam
Kada govorim o turizmu, pre svega pomiljamo na putovanja.
Prvobitan razlog da ovek napusti svoje stanite i krene u nepoznato ipak nije bila ova vrsta
radoznalosti, ve potreba za hranom i novim sklonitima. Sa napretkom civilizacije, razvojem
saobraajnih sredstava i trgovine, i opseg ovekovog kretanja se poveao. Da ne idemo dalje u
prolost, ve samo do antikog vremena:
-celokupni poznati svet antikog oveka sastojao se od mediteranskog bazena koji se na zapadu
zavravao Herkulovim stubovima (Gibraltarom), na jugu neprijateljskim pustinjama, na istoku
tajanstvenim zemljama, a na severu ledenim prostranstvima. Za antikog oveka more je
predstavljalo komunikaciju kakvu danas predstavlja avion - najbri nain kretanja od jedne do
druge take trasom koja ne trai nikakva ulaganja, ali zato zahteva svo raspoloivo znanje koje
je ta epoha nudila. Savremenik Aleksandra Velikog, poreklom Grk nastanjen u Egiptu, Ptolomej
se smatra ocem moderne geografije, a svakako autorom mnogih geografskig karata koje su se
koristile ak i u 16. veku. Pored njega, i drugi naunici su se bavili oznakama koje koristi i
dananja geografija, kao na primer Eratosten. Dakle, elju za putovanjima podsticao je i
istraivaki duh antikih naunika.
Antiki svet nam je ostavio i predanja o velikim putovanjima: najpoznatije od njih su junaki
epovi Ilijada i Odiseja; o putovanjima morem govori nam i umetniko naslee Krita - antike
ostrvske kulture koja je zbog svog poloaja bila okrenuta putovanjima; more je hranilo njene
stanovnike, ali je predstavljalo i pretnju (vezanost ostrvljana za stanovnike mora, ali i strah od
njih pokazuju se u mnotvu slikanih dekoracija na zidovima palata i na grnariji), da bi ih
konano i progutalo nakon velikog zemljotresa. Antiki ovek je putovao zbog trgvovine, ali i
da bi video sedam svetskih uda koja su predstavlala najznaajnije tvorevine ljudskog umea: to
su bili Kolosa sa Rodosa, hram boginje Artemide u Efesu, Semiramidini visei vrtovi, Svetionik
u Aleksandriji, Zevsov kip u Olimpiji, Mauzolej u Halikarnasu, kao i danas jedina sauvanu

graevinu, velika piramida u Gizi kod Kaira, do koje se dolazilo takoe vodenim putem,
plovidbom Nilom.
Ve sledea drevna civilizacija, rimska, nije se oslanjala samo na puteve koje je pruala
priroda. Rimljani su bili uveni kao veliki graditelji puteva kojima su povezivali razliite
udaljene krajeve svog ogromnog carstva. Putovanje ipak nije bilo ni lako, niti bezbedno - du
puteva u pokorenoj Evropi vrebale se razbojnike horde, a klima je bila daleko surovija nego u
samom Rimu. Putnici koji su odlazili do samog kraja poznatog sveta, donosili su u gradove na
apeninskom poluostrvu bezbroj pria koje su budile matu i radoznalost. Ipak, veina ljudi u tim
vremenima provodila je ivot na jednom mestu; tu vezanost je uvrstio feudalizam koji je vezao
obine ljude za imanja njihovih gospodara.

Sa druge strane, period ranog srednjeg veka

ujedno je i period razvoja hrianstva na zapadu, religije koja je od samih poetaka negovala
kult svetih mesta koji su samim tim bili i cilj mnogih hodoasnika. Majka prvog hrianskog
cara Konstantina, Jelena, ve je u etvrtom veku posetila Jerusalim, gde je pronala mesto
Hristovog groba i otkopala ostatke krsta na kom je on raspet. Konstantin je na mestu Hristovog
grba podigao crku, a delovi asnog krsta bili su pohranjeni u prvim rimskim hrianskim
bogomoljama. Ipak, pravi procvat hodoaa kao cilja putovanja zapoinje negde u devetom
veku: Evropu presecaju mnogi hodoasniki putevi od kojih veliki deo vodi ka najznaajnijoj
destinaciji tog vremena: manastiru Santjago de Kompostela, smetenom na zapadu Pirinejskog
poluostrva. Vernici iz itave hrianske Evrope poev od devetog veka kretali su na opasan i
neizvestan put koji je nekad trajao i godinama, da bi stigli do Kompostele i poklonili se
relikvijama svetog Jakova, ubice Mavara; posle toga ih je ekao podjednako opasan i neizvestan
put do kue. Legende kau da je jedan od prvih hodoasnika bio sam car Karlo Veliki poetkom
devetog veka. Putovalo se uglavnom peice, u grupama, a tek retki su putovali na konjima, a
hodoasnici su noivali u krmama du puta i u manastirima nanizanim du hodoasnikih
marruta. Planinski prevoji jugozapadne Francuske i Pirinejskog poluostrva u jednom trenutku
su bili prosto zakreni grupama putnika.
Istovremeno, tokom ranog srednjeg veka, Jerusalim je neprekidno predstavljao cilj mnogih
hodoasnika. Nadiranje Arabljana i pad Jerusalima pod njihovu vlast podstakli su pohode za
oslobaanjem Hristovog groba od nevernika/zapoete u XI veku/. Ova hrianska svetinja
postala je novi cilj ratnika-putnika, ali i mnogih radoznalaca eljnih da svojim oima vide
uvena mesta Istoka.
elju za slavom i bogaenjem u koju su se pretvorili krstaki pohpodi, u renesansi su
zamenili isti ekonomski razlozi: bogate firentinske bankarske kue otvarale su svoje ispostave
u Holandiji, kao

u drugim evropskim zemljama. Bogati firentinski bankari finansirali su

evropske vladare, njihove meusobne obraune i borbe izmeu krunisanih glava i crkvenih

vlasti. Za to vreme oi hrabrih moreplovaca sve ee su bile uperene nekud iza granica
poznatog sveta. Meu njima su prednjaili portugalski moreplovci, koji su se otiskivali na jug,
du obala afrike, napredujui sve dalje, otkrivajui bogatstva i dovodei robove. Princ Enrike,
Bartolomeo Dijaz koji je oplovio juno vrh Afrike, Vasko de Gama koji je stigao ak do Indije.
Razvoj brodogradnje i pronalazak navigacionih instrumenata, kao i elja za osvajanjem novih
teritorija doveli su, konano, na samom kraju petnaestog veka, 1492. godine - do najveeg od
dotad poznatih morskih puteestvija - pohoda koji je Kristifora Kolumba i njegovu posadu
doveo do obala Amerike. Time osvajanje novih prostora i sticanje novih iskustava dobija novu
dimenziju. Put do poduhvata uvenog britanskog moreplovca Demsa Kuka koji je u 18. veku
oplovio svet nije bio dalek.
Ipak, za poetke turizma kakav danas poznajemo najzasluniji je jedan drugi Englez za
prezimenom Kuk - Tomas Kuk koji je 1841. godine u Londonu osnovao prvu turistiku
agenciju. Ova agencija dobila je svoju ispostavu i u Americi, 1888. godine, kada ve postoji i
mrea slinih agencija. A zasluge Demsa Kuka za buenje strasti za putovanjima kakvu mi
danas poznajemo vee su nego kada se radi o ma kom drugom svetskom putniku.
Videli smo da su najznaajniji razlozi za putovanja bili hodoaa, trgovina i otkrivanje
novih svetova. Postoji jo jedan razlog, za nas u ovom trenutku najznaajniji. Pomenuli smo ga
jo kada smo govorili o vremenu antike. Radi se o posetama drevnim mestima, uvenim
graevinama, elji za razgledanjem poznatih umetnikih dela. Mesto koje je od poetka
srednjeg veka privlailo putnike iz daleka, bio je grad Rim. Papsko sedite, mesto gde su
izgraene prve velelepne hrianske bazilike, grad prepun ostataka antikig graevina slavoluka, hramova, termi, akvadukta, a vremenom i grad u kojem su nastajala nova i nova
uvena umetnika dela, bio je preodreen za cilj mnogih umetnika, ljubitelja starina,istraivaa,
graditelja, i, konano, u 18. veku istoriara umetnosti. Koristei mogunosti koje su se otvarale
pojavom parne lokomotive i parobroda, kao i raznih drugih savremenih pogodnosti za putnike,
Tomas Kuk je spojio ljudsku radoznalost i tenju ka lepom i novim iskustvima i bogatu ponudu
starina koje je nudio Rim sa okolinom. Naravno, nije se zaustavilo na tome. Ljudi neprekidno
otkrivaju nove i nove destinacije. Tu elju za promenom moemo nazvati modom, ili
menjanjem opsega interesovanja samog oveka. U svakom sluaju, metamorfoza te strasti
otkrivanja kroz putovanja je neprekidna i sa svakom novom epohom ta strast dobija drugaije
lice. Ona se ogleda u promenama destinacija, ali takoe i u sutinski drugaijem doivljavanju
kulturne i umetnike ponude.
Od pasivnog posmatraa, na putnik se pretvorio u zahtevnog konzumenta ove ponude.
Danas je on pre svega dobro obaveten - putem interneta, virtuelnih prezentacija moe da
upozna ma koju taku na svetu, kao i ma koje znaajno umetniko delo. Dakle, oekuje vie od

obine posete. Upravo to je razlog zbog kojeg treba da steknete znanja o tome koje su to
kulturne tvorevine o kojima razmiljamo kao o turistikim destinacijama, ta sve one mogu da
prue i na koji nain.
Pri tom ne treba smetnuti s uma da je svo to znanje neophodno kako biste mogli da ispunite
jedan od vaih osnovnih zadataka, da cilj vaih studija predstavlja obrnut proces od onog koji je
danas u naem turizmu prisutan - kao to mi odlazimo u svet, taj svet treba dovesti ovamo. Da bi
to bilo mogue, pre svega treba znati ta se sve moe ponuditi kao domaa kulturna marka, a
zatim i na koji nain je treba "upakovati" da bi bila zanimljiva za gosta sa strane.
Kulturna dobra kao predmet uvanja
Najstariji tragovi civilizacije, pa samim tim i kulturnih tekovina seu u praistoriju:
praistorijski period obuhvata vremenski raspon od 600.000, s tim to su se prva umetnika dela
pojavila pre 30.000 godina - do 3000 godina pre Hrista. Podela tog perioda je veoma sloena,
ali emo se mi zadrati na onoj najgrubljoj: kameno doba, dobra obrade bronze i gvozdeno
doba. Ovo poslednje doba, zalo je duboko u arhajski period antikih kultura. Nauke koja
istrauju tekovine samog osvita civilizacije i razvoj oveka zovu se antropologija i
arheologija. Arheologija se bavi istraivanjem i iskopavanjem razliitih tragova ljudskog
prisustva: stanita, grobova, kultnih mesta. Vrlo esto, deo nalaza se ostavlja in situ, na samom
lokalitetu, uz pokuaj rekonstrukcije ambijenta. Ipak, poto se radi o veoma starom i osetiljivom
materijalu, on se, nakon podvrgavanja konzervaciji i restauraciji, smeta u specijalne muzejske
prostore. Oni esto izlau iskljuivo arheoloki materijal i tada ih nazivamo arheolokim
muzejima; postoje i muzeji kompleksnog tipa, ono to mi kod nas nazivamo narodnim ili
nacionalnim muzejima, gde arheoloka zbirka predstavlja samo jedan deo muzejskog fonda. O
tim institucijama e vie biti rei kada budemo izuavali te periode, ali emo ipak dati primere:
kod nas ne postoji muzej koji izlae iskljuivo arheologiju, ali arheoloke zbirke imaju svi
Narodni muzeji u Vojvodini (Muzej Vojvodine u Novom Sadu, Sombor, Vrac, Zrenjanin.
Panevo), kao i Narodni muzej u Beogradu i mnogi drugi. Zato arheoloke muzeje imaju Pariz,
Muzej oveka, zatim Atina, ostrvo Krit, Kairo... Treba ipak napomenuti da se arheologija ne
bavi samo iskopavanjem preistorijskih nalaza; arheologija istrauje sve kulturne tekovine koje
se nalaze pod zemljom, a moe se baviti i antikim periodom, srednjim vekom, moe da
istrauje nalaze ispod vodene povrine, pa ak lokalitete iz naeg vremena.
Kao to ima arheolokih nalazita koja sama po sebi predstavljaju postavku namenjenu
javnosti, postoje i druge vrste kulturnih ostataka koji se prikazuju in situ: to su razliite
graevine, gradske celine, manastirske celine, mozaici, skulpture, parkovi, spomen-obeleja i
slino. Ovu vrstu ostataka nazivamo nepokretnim kulturnim dobrima, za razliku od

pokretnih kulturnih dobara, koja su daleko obimnija i raznovrsnija. Ona se uvaju u

muzejima i razliitim zbirkama, opteg ili specijalizovanog karaktera. O muzejima, njihovom
razvoju i tipologiji, kao i o najznaajnijim muzejskim kuama u svetu i kod nas, bie rei
kasnije. To je previe iroka tema za razgovor ovog obima, ali zato treba istai injenicu da u
naoj zemlji postoji veliki broj muzeja i da, u naelu, i njih karakterie ista tipoloka
raznovrsnost kao i muzeje u svetu. Pored muzeja, postoje i galerije kao mesta gde se izlau
razliiti umetniki predmeti i, po pravilu bi trebalo da to budu mesta koja slue samo u
izlobene svrhe, to nije uvek sluaj.
U cilju prezentacije kulturno-umetnikog naslea, koriste se i rekonstrukcije razliitih
celina, kao to su ruralne celine, gde se prikazuje seoski ivot neke regije ili kroz istoriju; u te
svrhe mogu se koristiti i virtuelne rekonstrukcije, s tom razlikom to je u ovom sluaju mogue
prikazati i graevine, predmete, nonje, ljude koji u stvarnosti ne postoje, odnosno u potpunosti
rekonstruisati ivot iz prolih vremena. Ova vrsta rekonstrucije ipak moe biti samo zamena za
stvarni izgled jedne ovakve, ili neke druge celine, jer u elji da upozna ivot nekog kraja,
savremeni turista eli da stekne ivu sliku i kroz konzumaciju hrane i pia karakteristinih za
neki kraj, da sazna ime se ljudi bave, kakva im je tradicionalna odea, vezovi, kao i da lino
uzme uea u tradicionalnim ritualima, igrama ili nekim drugim deavanjima. Ovakve elje
podstakla je i savremena istorija umetnosti, kao i istorija, ije prouavanje nije usmereno samo
na reprezentativne tokove, umetnost i dogaaje vezane za kraljeve, plemstvo i crkvene vrhove,
ve se sve vie pribliava svakodnevnom, "malom oveku" i njegovim navikama, potrebama,
onome to je karakterisalo njegovu svakodnevicu, umetnike potrebe. Kod nas trenutno postoji
nekoliko seoskih celina koje treba da prikau ivot u seoskom okruenju: najpoznatija je
Sirogojno, nedaleko od Uica, a u Vojvodini Belo Blato, ili Kovaica, gde je opti utisak
upotpunjen i galerijom naivnog slikarstva.
Nae vreme donelo je i mnoge druge oblike predstavljanja kulturnih i umetnikih tekovinanedavno smo imali prilike da vidimo da dananjeg oveka nee zadovoljiti samo da vidi
egipatske piramide, ve e eleti da u njihovoj senci gleda Veridijevu operu "Aida" ili da slua
koncert Andree Boelija. Ili e poeleti da se nae u oivljenom svetu iz mate, kao to je
carstvo junaka iz crtanog filma "Diznilend". Ovakve potrebe od turistikih strunjaka zahtevaju
mnogo znanja i kreativnosti, kako optih, tako i poznavanja konkretne situacije na mikro-planu,
kako bi mogao da formira turistiku ponudu. Poznavanje mogunosti resursa zahteva pre svega
poznavanje likovne umetnosti, ali i drugih oblastii kao to su istorija pozorita, muzike, filma,
fotografije, znanja iz etnologije, religije i mnogih drugih.
Istovremeno je neophodno temeljno znanje o nainu funkcionisanja kulturnih i umetnikih
potencijala, u cilju ouvanja kulturnih dobara i njihove prezentacije na pravi nain. Dakle,

prilikom ukljuivanja kulturnih dobara u turistiku ponudu, neophodno je nai pravu meru koja
e zainteresovati, predstaviti to dobro na najbolji mogu nain, a samim tim i itav region,
doneti zaradu, a ipak obezbediti adekvatnu zatitu i uvanje.

UMETNOST PRAISTORIJE
"Na stenovitom zidu peine nalaze se neki crtei. Neiznesno je ija ruka je njih ovde mogla
da izvede," zapisao je naunik Fransoa Garigu 1864. godine, ugledavi peinske crtee u
takozvanom Crnom salonu u peini Nio, u Arijeu u Francuskoj. Danas je interesovanje za ove i
sline praistorijske peinske crtee toliko veliko, da je prisustvo ogromnog broja ljudi postalo
pretnja za njihovo ouvanje i peina Lasko, jedna od najuvenijih, zatvorena je za publiku.
Interesovanje nauke za ove daleke slojeve ljudske istorije aktuelizovano je zapravo tek
poetkom dvadesetog veka. Danas smatramo da ove slike spadaju u najdragocenija znanja o
poecima u oblasti stvaralatva.
Prema osnovnom materijalu od kojeg je praistorijski ovek pravio svoja orua i oruja, ovaj
period ljudske istorije deli se na:
-kameno doba
-bronzano doba
-gvozdeno doba
Kameno doba
Paleolit ili kameno doba (palaios-star; lithos-kamen) trajalo je od 600.000 do 10.000 godina
pre nae ere; prema razvoju obrade kamena, on se deli na:
-donji (rani) paleolit
-srednji paleolit ili mezolit
-gornji (mlai) paleolit ili neolit

Iz vremena ranog paleolita potiu najstariji tragovi orua napravljenih ljudskom rukom.
Prva umetnika dela javljaju se izmeu 30.000 i 10.0000 godina pre nae ere, istovremeno sa
pojavom Homo sapiensa.

10

Najranija umetnika dela bila su povezana sa neposrednim okruenjem paleolitskog oveka,

ivim svetom od kojeg je njegov opstanak neposredno zavisio. Radi se o slikama na zidovima
peina, koje su sluile za stanovanje; u velikom broju otkrivene su na obroncima Pirineja, na granici
Francuske i panije (15.000 do 10.000 godina pre nae ere). To su monohromni ili viebojni crtei
razliitih ivotinja koje su naseljavale te krajeve u ledeno doba: mamuti, bizoni, severni jelen, konj,
nosorog. Nastanak tih slika vezuje se za lovaku magiju - lov je predstavljao osnovni izvor hrane za
paleolitskog oveka. Koe i krzna ivotinja sluile su kao odea, moda su pokrivale ulaze u peine
ili titile od nevremena. Rogovi i kosti su sluili za izradu alata i oruja. Preistorijski ovek ih je
slikao realistiki, istiui detalje koji su njega zanimali, bez suvine dekorativnosti. Koristio se
mineralnim bojama koje je verovatno meao sa lojem, konture je izvodio ugljenom, urezivanjem.
Meu najpoznatije peinske slike spadaju one iz peina Altamira u paniji i Lasko u Francuskoj.
Peina Altamira nalazi se u blizini mesta Santiljana del Mar u paniji. Slike na kojima su
prikazane ivotinje iz takozvane Madlenske epohe (30.000 do 10.0000 godina p.n.e.) otkrivene su
1879. godine. Crtei neobino postojanih boja, najee predstavljaju figuru bizona, jelena,
divokoze, konja, svinje i drugih ivotinja, raeni su za izuzetnim oseajem za oblik i pokret.
Smanjene su uglavnom do polovine veliine i prikazane u grupama i pojedinano. Tek poetkom
20. veka francuska nauna javnost oznaila je ove slike kao "klju za razumevanje peinskog
slikarstva", dok ju je poznati francuski arheolog Salomon Renak nazvao "Sikstinskom kapelom
praistorijske umetnosti".
Peina Lasko u Dordonji u Francuskoj - velika centralna i dve bone dvorane takoe je
ukraena mnogobrojnim pojedinanim figurama i grupama ivotinja, ali je u njoj praistrijski ovek
otiao i korak dalje: prvi put je prikazao borbu ivotinje i oveka. Kao umetnika celina, ona
predstavlja svet magijskog miljenja paleolitskog oveka. Paleolitski ovek je verovao kako e,
prikazujui ivotinje, stei mo nad njima, kao i da e obezbediti njihovu plodnost.
ivotinjski svet paleolitskog doba naao je svoje mesto i u skulpturi toga doba, koja je
raena u "malim formama", u drvetu, kamenu, kosti i drugim materijalima. esto su to bili u prirodi
naeni oblici, doraivani urezivanjem kontura, rafiranjem, ili bojeni. U daljem toku dolazi i do
stvaranja sasvim novih oblika paleolistke skulpture, kao to je Bizon naen u peini La Madlen
(Dordonja, 15-10.000 god. p.n.e.).
Pored ivotinjskih figura, predmet interesovanja prvih vajara bilo je i ensko telo. Ovaj
tematski motiv, prisutan u razliitim geografskim prostorima toga doba, karakteriu jasno naglaeni
atributi enstvenosti, esto tek naznaenih i sumarno prikazanih ostalih delova tela, a sam nain
obrade i stepen stilizacije zavisili su od materijala u kojem su raene. Figurine - uglavnom malog
formata - poznate su kao "paleolitske Venere". Paleolitsko drutvo poivalo je na matrijarhatu, a
ene ja bila centralna linost, plodnosti, simbol domaeg ognjita, ivota.

11

Vilendorfska Venera predstavlja jednu od najpoznatijih figurina ovog tipa. Naena u selu
Vilendorf kod Bea, uva se u bekom Umetniko-istorijskom muzeju. Izvedena je u komadu
krenjaka, sa glavom oblikovanom u masi, tek naznaenim crtama lica, ali detaljno predstavljene
kose. Obline su istaknute do preterivanja, dok su ekstremiteti jedva naznaeni.
Umetnost mezolita
Mezolit (od grke reu mezos-srednji i lithos-kamen) sauvao nam se u Evropi u itavom
nizu kultura. ivot ove epohe jo uvek se zasniva na lovu, ribolovu i sakupljakoj delatnosti, ali, za
razliku od prethodnog perioda, ovek poinje da gradi svoja stanita, esto u blizini velikih vodenih
tokova: nomadski ivot lovaca nestaje sa izumiranjem velikih ivotinja ledenog doba koje su se u
krdima kretale kroz tundre i stepe u potrazi za hranom. Prvi oblici zemljoradnje doneli su i
vezivanje za mesto, kao i nastanjivanje u kolibama.
Lepenski vir kod Donjeg Milanovca predstavlja jedno od najznaajnijih evropskih nalazita
mezolitske kulture. Otkriveno je 1967. godine ispod mlaeg arheolokog sloja koji je sadrao
naselje prvih zemljoradnika i stoara (iz razdoblja oko 5300-4800 g. p.n.e.). Naeni su ostali 146
kua, rtvenici i skulpture, rasporeeni u sedam sukcesivno podizanih planski graenih naselja, kao
i grobovi koji dokumentuju pogrebne rituale, mnotvo majstorski raenih alatki od kamena, kosti i
roga, raznovrsni nakit, ploice sa znacima slinim pismu i skulpture od kamena.
Figure idola koje prvi put karakterie monumentalnost, nalazile su se na ognjitu, vezanom
za kult plodnosti i predaka. Raene su od oblutaka nalaenih pored reke, ribolikim izgledom lica sa okruglim plitko klesanim oima, ravnim nosom i nadole povijenim otvorenim ustima, kao i
valovitim ornamentima, ukazuju na zavisnost stanovnika Lepenskog vira od renog toka.
Arheoloki lokalitet Lepenski vir ukazuje na visok nivo materijalne i duhovne kulture njegovih
stanovnika, a jednostavni, organski oblici plastike ukazuju na forme kakve se razvijaju u
kolektivnoj svesti drutava u tom stepenu razvoja.
Umetnost neolita
Mlae kameno doba ili neolit (neos-nov, lithos-kamen) nadovezuje se na mezolit, bez jasno
odreene granice prelaza. Ovo je period formiranja stalnih naselja, sa kuama uglavnom graenim
od drveta i zemlje, to za sobom povlai promenu u nainu ivota, naputanje sakupljako-lovake
ekonimike i prelazak na zemljoradnju i stoarstvo, te primena novih tehnika u izradi orua i oruja.
Javljaju je i prvi zanati - rezaki, grnarski i tkaki. Promena u nainu privreivanja i ishrane
zahteva proizvodnju keramikih posuda za uvanje i pripremanje hrane, a kasnije i za topljenje
metala. Time stvaralaki izraz epohe dobija jo jednu dimenziju: keramike posude postaju

12

zahvalna podloga za umetniko oblikovanje, a u dananje vreme i za prepoznavanje pripadnosti

odreenom periodu ili kulturi.
Najznaajnija i najbogatija neolitska nalazita kod nas su Starevo kod Paneva, Vina kod
Beograda i Butmir kod Sarajeva.
Neolitska keramika raena je bez upotrebe grnarskog vitla. esto veoma tankih zidova i
raznovrsnih oblika, ukraena ornamentima, takoe se upotrebljavala u kultne svrhe i za
sahranjivanje. Geometrijski ornament u obliku trougla, meandera, trapezast, ili cikcak, kao i
spiralni, predstavljaju najee oblike u vinanskoj kulturi, dok karneolitsko butmirsku karakterie
reljefna spirala. Pored slikanja, ukrasi su na tamnoj povrini posude izvoenji urezivanjem ili
ubadanjem a linije su popunjavane belom bojom.
Podunavsko-balkanska oblast bogata je neolitskim nalazitima u kojima je i dalje prisutan
kult vrhunskog enskog boanstva, boginje-majke, ali u znatno izmenjenom obliku. Figura idola se
prikazuje u stojeem, a nekad sedeem poloaju na prestolu, sa pojednostavljenim licem, ili bez
glave. Oblike karakterie naglaena geometrizacija i stilizacija, uz krajnje svedeni geometrijski
ornament linearno-apstraktnog stila, to odgovara religijskoj koncepciji kod koje majka-zemlja nije
zamiljena s odreenim likom, ona ne predstavlja portret, ve simbol plodnosti, raanja, obnove
ivota. Raene u terakoti, sa urezanim pojednostavljenim linijama odee i nakita, ove figurine su
esto bile bojene.
Povoljni uslovi za zemljoradnju, lov i ribolov, kao i ive trgovake veze sa udaljenim
podrujima, koje potvruju mnogobrojni predmeti, omoguili su visok nivo umetnike izrade to
Vinansku kulturu izdvaja kao jednu najznaajnijih neolitskih kultura na evropskom tlu.
Bronzano doba
Epoha praistorija koja traje od pojave legure bronze do pronalaska gvoa (3000-1000 god.
p.n.e.). Osnovni materijal za izradu oruja,orua i nakita, umesto kamena, predstavlja bronza.
Zahvaljujui usavravanju orua, zemljoradnja i zanatstvo se ubrzano razvijaju, a drutvo sa
matrijarhata prelazi na patrijarhat. Doba prve upotrebe metala zahvaljujui tome predstavlja
prekretnicu u razvoju ljudskog drutva.
Bakar, a verovatno i zlato bili su prvi metali koje je ovek mogao u istom stanju da nae u
prirodi. ist bakar je kao suvie mek bio nepodesan za izradu orua i oruja, tako da je meanjem
kalaja i bakra nastala nova legura - bronza. Poetak bronzanog doba u razliitim delovima Evrope
pada u razliito vreme, ali mnogobrojni rudnici bakra i kalaja svedoe o velikoj vetini prvih livaca.
U skladu sa hronologijom pojave, ali i prema drugim karakteristikama, u Evropi razlikujem pet
bronzanodopskih kultura:
Egejsko kulturno podruje

13

Srednjo-evropsko podruje
Nordijsko podruje
Zapadnoevropsko podruje
Istonoevropsko kulturno podruje
Nove tehnologije uticale su i na promene u kultno-religijskim verovanjima. Kult boginjemajke, sve vie potiskuje kult Sunca, kao izraz svesti o krunim tokovima sveukupnih prirodnih
kretanja, ali i potovanje vatre kao neophodnog uesnika u obradi metala. Suneva nebeska putanja
dobila je svoj simboliki izraz u predstavi kola sa tokovima i upregnutim pticama. Meu
mnotvom primera izvajaju se Dupljajska kolica s kraja bronzanog i poetka gvozdenog doba, sa
lokaliteta kod Bele Crkve u Banatu. Modelovala u glini (1500-100 god. p.n.e.), kolica na tri toka sa
stojeom figurom boanstva odevenog u dugaku zvonoliku haljinu, sa ptijim licem i rukama
savijenim ispod grudi, vuku barske ptice. Boanstvo predstavlja gospodara sunca, nalik na Apolona.
Male zavetne sunane koije iz Trundholma u Danskoj prikazuju konjia koji vue koije
sa pozlaenim sunevim diskom (1400-1200. god. p.n.e.), to ukazuje na univerzalnost ritualnih
potreba u razliitim evropskim kulturama bronzanog doba.
Gvozdeno doba
Kao poslednje veliko razdoblje paistorijske kulture, bronzano doba traje i tokom prvog
milenijuma pre nae ere, sve do poetka istorijskog doba. Kao redak i skupocen metal, gvoe je u
poetku sluilo kao ukras, da bi se njegova primena najpre proirila na alate i orua, a tek na kraju i
na oruje. Prva primena gvoa zabeleena je na istoku u IV i III milenijumu, da bi u iru primenu
ulo poetkom I milenijuma, uporedo sa primenom bronze.
Nalazita gvozdenog doba ukazuju na vii civilizacijski nivo savremenih stanovnika - kroz
pojavu predmeta kao to su ogledala, bogato ukraene metalne posude, nakit od zlata, srebra i
ilibara. U nalazitu Trebenite kod Ohrida, izuzetno bogatom najraznovrsnijim predmetima, pored
nakita, oruja i bronzanog posua, naene su i zlatne maske koje ukazuju na nove rituale u
sahranjivanju, bliske obiajima Mikenske kulture.
Poeci arhitekture u praistoriji
Arhitekturu najranijih ljudskih zajednica odreivle su, pre svega, potreba za zaklonom, kao i
ritualne potrebe i pogrebni obiaji. Prvobitno, ljudi su iveli u prirodnim sklonitima - peinama i
polupeinama, gde su istovremeno nalazili i prostore za okupljanje i izvoenje rituala. Lov, ribolov
i sakupljaka ekonomika esto su zahtevali promenu mesta boravka, u potrazi za novim plodovima i
krdima ivotinja. Gajenje ivotinja i orijentacija ka obradi zemlje uticali su na promenu u prirodi

14

stanita. Orijentacija ka duem zadravanju na jednom mestu motivisala je praistorijskog oveka da

napravi sebi zaklon tamo gde je i zemlja koju obrauje i gde ima dovoljno hrane za stoku. Obino je
to bilo u blizini vodenih tokova, koji su obezbeivali ne samo vodu, ve i ribu, kao i jednostavniju
komunikaciju. Prve kue predstavljale su neku vrstu atora sa konstrukcijom od grana, pokrivenog
travom, granjem, ili ivotinjskim koama, zapravo kuu kod koje je krov zapoinjao direktno od u
tle ukopane osnove. Primer naselja ovakvog tipa nalazimo u Lepenskom viru, neolitskoj naseobini
smetenoj na padini pored Dunava. Stambene jedinice u Lepenskom viru su krunog oblika, ili u
formi krunog iseka, ukpane u zemlju i otvorene samo prema reci. Njihov raspored i proporcije
odaje visok kulturni nivo graditelja, koji su ih rasporeivali kao sistem modula koji kao da poiva
na matematikim principima. Ponavljanje ovog oblika gradnje ukazuje na ritualni karakter strukture
nastambi, to znai da je gradnji verovatno prethodila ritualna ceremonija koju je predvodio
graditelj-svetenik ili nekoliko njih.
Dalji razvoj zemljoradnje povlai za sobom gradnju praistorijskih naseobina na
pristupanijim terenima, u plodnim ravniarskim oblastima. Graene od drveta i ukopane u zemlju,
u vidu zemunica ili poluzemunica, kue su zbog zatite esto bile opasane bedemom. Od svih
raspoloivih materijala, za gradnju nastambi najmanje se koristio kamen, a kada bi se od njega
gradilo, koristio se u velikim blokovima, poto praistorijski ovek nije imao sredstava ga ga
oblikuje u velikim koliinama. Takvi blokovi nazvani megaliti, najvie su bili u upotrebi u
nadgrobnoj arhitekturi. Javlaju je u nekoliko oblika:
Menhir je sainjen od obinog monolita ukopanog nad grobom. Ovaj tip je rairen u junoj
Evropi, dok na Apeninskom poluostrvu dobija izgled neke vrste steka, skulpture isklesane u
kamenu, na kojoj se mogu razaznati stilizovane odlike muke ili enske figure, moda predstave
boanstva ili umrlog heroja. Njihova visina iznosi od 2 do ak 20 m.
Dolmen ine vertikalno postavljeni monoliti na koje je odozgo postavljena dinovska
kamena ploa, dok se sam grob nalazi u utrobi tuumulusa, u kupastom nasipu. Kod sloenijeg tipa
grobnice na dolmenom se nadovezuje hodnik koji vodi do same grobne komore, sagraene od
kamenih blokova kruno rasporeenih u vidu konice.
Kromleh predstavlja specifian vid preistorijske kamene arhitekture: na kruno rasporeeni
vertkalni kameni blokovi ogromnih dimenzija, postavljeni su horizontalni blokovi, u nizu ili u vidu
trilita - po dva vertikalna monolita dre jedan horizontalni (greda ili arhitrav). Ove strukture su
kruno rasporeene, tako da prate poloaj Sunca kada izlazi u vreme letnje ravnodnevice, kao i
njegov zalazak u vreme zimske kratkodnevice. Oko celokupnog kompleksa nalazi se kruni rov.
Poreklo ove megalitne kamene arhitekture iz bronzanog doba dugi niz godina bilo je obavijeno
velom tajni. Pripisivano je graditeljima egipatskih piramida, mistinim biima, druidima, mranim
kultovima; dananja nauka najpoznatiju od graevina ovog tipa, Stounhend, sagraen oko 2000.

15

god. p.n.e., kod Solzberija u Engleskoj, objanjava kao neku vrstu svetilita posveenog Suncu ili
svojevrsne drevne astroloke opservatorije. Njegove velike razmere (prenik od 29,6 m), kao i
ogromna teina blokova, te njihova precizna obrada (ljebovi na koje naleu horizontalni blokovi) i
dalje postavljaju pred nauku mnotvo pitanja.

ANTIKI SVET
Stvaranjem prvih civilizacija u dolinama velikih reka - Eufrata, Tigra i Nila, graditeljska i
umetnika aktivnost doivela je veliki procvat. Ostaci bogatih gradova, hramova i funeralne
arhitekture pruaju nam obilje ostataka monumentalne arhitetkture, vajarskih dela i slikarstva, meu
kojima se izdvajaju celine Mesopotamije i Egipta, kako u geografskom, tako i u stilskom smislu. U
periodu koji e zatim uslediti, na Sredozemlju je dolo do procvata novih civilizacija, koje se
smatraju kulturno-istorijskim izvoritem evropske kulture. Umetnost Krita, Mikene, Kiklada, Troje,
ili klasine Grke, kao i Rima, sve do pojave ranohrianske umetnosti, ine nedeljivu ali ipak
raznovrsnu celinu koja je postala osnov za vrednovanje mnogih kasnijih kreativnih ostvarenja.
Umetnost drevnog Egipta
Jedna od najveih civilizacija antikog sveta razvijala se u plodnoj dolini srednjeg i donjeg
toka Nila izmeu IV milenijuma i III veka p.n.e. Poetak III milenijuma ujedno se smatra i
poetkom istorijskog perioda koji obuhvata Staro carstvo (3200-2100 god. p.n.e.), Srednje carstvo
(2100-1550 god. p.n.e.), Novo carstvo kao doba najvee egipatske moi i uspona (1550-671 god.
p.n.e.) i Saitsko carstvo (663-525 god. p.n.e.) kao poslednji period istorije Starog Egipta. Sledi
period vladavine Persijanaca (525-405 god. p.n.e.), zatim period smenjivanja poslednjih domaih
dinastija, do 341, da bi izmeu 341. i 333. god. p.n.e. ponovo zavladali Persijanci, nakon ega
Egipat osvajaju Grci pod Aleksandrom Makedonskim. Od Aleksandrove smrti 323. do 30. godine
p.n.e. kada ga osvajaju Rimljani, Egiptom vladaju dinastija Ptolomeja i Kleopatra. Egipat je rimska
provincija sve do 395. godine, kada ga osvajaju Vizantinci, da bi 639. godine potpao pod vlast
Arapa.
Najznaajniji za razvoj egipatske civilizacije bio je deo zemlje du reke Nil, smeten izmeu
pustinje Sahare, Libijske, Nubijske i Sinajske pustinje. Sezonske poplave ove velike reke ostavljale
su za sobom

nanose plodnog mulja koji je omoguio razvoj zemljoradnje, a sama reka je

obezbeivala toliko potrebnu vlagu koja e zemljite i ljude odbraniti od nadiranja pustinje.
Jedinstvena Egipatska drava stvorena je oko 3200 godine p.n.e., sa centralizovanom vlau u

16

rukama faraona, hijeroglifskim pismom i razvijenom umetnou, skoro u potpunosti podreenoj

kultu mrtvih. Kratkotrajni ovekov boravak na zemlji drevni Egipani su smatrali prolaznom fazom
u ljudskom postojanju, koja se nastavljala venim zagrobnim ivotom. Zbog toga gotovo da i nema
sauvanih ostataka raskonih palata graenih od vrstog materijala, ni bogatih, utvrenih gradova.
Kue u drevnom Egiptu, kao i palate, graene su od trske i cigle pravljene od blata pomeanog sa
plevom i osuene na suncu. Nasuprot tome, hramovi i grobnice predstavljaju dela slina megalitskoj
arhitekturi. Masivni tesani kameni blokovi slagani jedni preko drugih, obrazovali su pravolinijsku
arhitekturu koju karakterie veliki broj podupiraa - stubova, subaca, polustubova na kojima poiva
horizontalni gredni sistem. Meu razliitim oblicima grobne arhitekture naroito se istie
piramidalna struktura grobnica.
Egipatski hram
Kompleks egipatskog hrama bio je osmiljen prema slici sveta, tako da je pod predstavljao
zemlju, tavanica nebo, a stubovi su zamiljeni kao gigantski podupirai neba. U skladu s tim, tle je
bilo ukraeno biljkama i ivotinjama, zidovi stablima i ljudskim figurama, a tavanica je bila obojena
tamno plavo sa zvezdama, znacima zodijaka, nebeskim telima, dok su iznad vrata kroz koja prolaze
faraoni prikazivani orlovi rairenih krila. Graevinu je sainjavalo etvrtasto dvorite okrueno
nizovima visokih stubova na kojima je poivao pokriveni deo konstrukcije. Unutra se nalazilo jedno
ili vie obrednih mesta, okruenih kapelama i prostorijama za svetenike. Ulaz u hram inila su dva
megalita trapezoidnog oblika - pilona, sa vrhovima ukraenim zastavama. Ispred ulaza su stajala
dva simetrino postavljena obeliska, kao i dve statue faraona. Stubovi su ukraavani kapitelima u
vidu stilizovanog lotosa, obrnutog zvona, ili sa glavom boginje Hator. Danas nam se ove
konstrukcije ukazuju u svojim prirodnim bojama, ali su u antiko doba po pravilu bile bojene, i to
vrlo ivim bojama.
U hramovima su se odravale velike proslave i procesije, koje je predvodio faraon, kao
jedini posrednik izmeu bogova i ljudi i jedini smrtnik, pored svetenika, koji je imao pristup u
unutranjost hrama.
Pored samog hrama, velika panja je posveivana i putu do njega, koji je esto bio ukraen
nizovima stubova ili sfingi. U planinskim predelima gde nije bilo prostora za celokupan kompleks,
unutranji deo hrama je ugraivan u brdo, dok se spolja nalazilo samo pristupno stepenite sa
nizovima stubova.
Najpoznatiji hramovi su Amonov hram u Karnaku (dugaak 365 m, sa pilonima visine 15
m), hram u Luksoru nedaleko od Karnaka, kao i hram Ramzesa II u Abu Simbelu, koji je
izmeten sa svoje izvorne pozicije zbog gradnje Asuanske brane na Nilu.

17

Pogrebna arhitetktura
Verovanje u zagrobni ivot rezultiralo je velikim brojem specifinih arhitektonskih reenja:
od piramida, do razliitih tipova grobnica smetenih u nekropole, od kojih su najpoznatije Dolina
kraljeva, Dolina kraljica, kao i Dolina velikodostojnika.
Poreklo piramida nalazimo u grobovima humkama, od kojih se vremenom razvio jedan od
najsloenijih i najmonumentalnijih primera grobne arhitekture. Oko stotinu piramida razliitih
dimenzija, od 15-20 m do 140 m (Keopsova piramida) razbacano je na prostoru od Abu-Roa na
jugu do Meduna na severu. Vee piramide uglavnom se nalaze u centru nekropola okruene
piramidama manjih dimenzija i razliitih oblika. Pored grobnice u kojoj se nalazi sarkofag faraona "sina bogova", u njima je smeten i itav splet hodnika i odaja. Meu najpoznatije piramide
spadaju:
iroke, zdepaste graevine oblika zarubljene piramide - mastabe - koje predstavljaju
najstariji tip grobnica. Zoserova piramida u Sakari, sagraena 2650. g. p.n.e. ima stepenasti oblik,
osnove oko 120 x 107 m. Krenjaki kvaderi sakrivaju grobnicu koja je pod zemljom, kao i
zamren splet hodnika.
Snefruova piramida u Medunu, (oko 2650 god. p.n.e.), ima trostepeni oblik sa zakoenim
stranama, dok su stranice piramide u Dauru, poznate pod nazivom Crvena piramida, visoke 97
m, iz III dinastije zakoene pod razliitim uglovima, a osnova obrazuje oblik romba.
Najvea od svih piramida je Keopsova. Sagraena 2570. god. p.n.e. u Gizi nadomak Kaira,
ima osnovu pravilnog kvadrata (strana 233 m), dok joj se ulaz nalazi na sredini severne strane, oko
15 m iznad nivoa tla. Do kraljeve grobnice obloene granitnim ploama smetene u centralnom delu
graevine vodi strm hodnik, iji jedan ogranak ide ka lanoj grobnoj odaji, a jedan hodnik se grana
do nedovrene podzemne odaje. Pored Keopsove, tu se nalaze se jo i piramide faraona Kefrena i
Mikerinosa. Nedaleko od njih nalazi se i monumentalna figura Sfinge, mitskog bia lavljeg tela i
enskog lika. itav kompleks okruuju mnogobrojni podzemni prolazi i ostaci stubova i graevina.
Piramide u Gizi su jedino danas sauvano, od sedam uda antikog sveta.
Nekropole gde se sahranjivalo pod zemljom broje i do stotinu grobnica. Pored jedne od njih,
Doline kraljica, otkriveno je i selo gde su iveli graditelji grobnica. Pronaen je i veliki broj alatki,
koje su arheolozima pomogle da shvate sloeni sistem gradnje ovih podzemnih kompleksa.
Veliina grobnice zavisila je od ranga samog pokojnika. Po iskopavanju u ivoj steni,
pristupilo bi se malterisanju, klesanju plitkih reljefa i oslikavanju podzemnih odaja. Prilaz do
grobne odaje vodio je kroz nekoliko prostorija, sputajui se stepenicama i rampama za laki
transport sarkofaga. Struktura grobnice osmiljena je da pokae putovanje due kroz kraljevstvo

18

mrtvih. U skladu s tim, zidovi su bili ukraavani natpisima u hijeroglifskom pismu i predstavama
boanstava koja brinu o bezbednom putovanju do venog odredita. U grobnu odaju, pored
sarkofaga, smetani su i lini predmeti pokojnika: odea, nakit, obua, upovi s hranom, muziki
instrumenti, kozmetiki preparati, brod, kao i figure robova i slugu koji e brinuti o udobnosti
pokojnika.
Slikarstvo u slubi ukraavanja grobova
U nedostatku profanog slikarstva i ostataka profane arhitekture, plitki reljefi i zidne slike u
egipatskim grobnicama daju nam mnotvo predstava o svakodnevnom ivotu stanovnika drevnog
Egipta, sistemu vlasti, obiajima, ritualima, omiljenim zabavama, kao i dragocene predstave
boanstava sloene egipatske religije. Pored predstava faraona i njihovih supruga i dece, kao i
velikodostojnika, meu este teme spadale su slike igraica, prizori iz lova i zemljoradnje, ili izgled
bogate vegetacije pored Nila. Slikane predstave javljaju se u vidu obojenih plitkih reljefa, kao i al
fresko slikanih zidnih kompozicija.
Ljudska figura se prikazivala na tradicionalan - ematski nain sa ciljem da se prikae
sutina, onaj deo ljudske prirode koji nastavlja da ivi i posle smrti. Zbog toga je njeno
predstavljanje moralo da potuje precizno utvreni kanon koji se vekovima nije menjao. Pored
pravila koja su odreivala sam nain komponovanja slika, egipatski umetnik je morao da prati
stroge ikonografske obrasce predstavljanja vladareve figure, kao i mnogobrojnih boanstava.
Stilizovane figure mukaraca i ena, uvek u punoj mladosti kakva im je namenjena u
venom ivotu, iscrtavane su tamnim konturama, u odreenoj proporciji, sa licem postavljenim u
profil, a okom i telom an fas, da bi se zavrile profilno postavljenim stopalima. Egipatsko slikarstvo
nije poznavalo perspektivu, ve su se sve figure postavljale u jednu ravan, jedne iznad drugih, tako
da se postie potpuna sagledljivost prostora i svih detalja.
Skulptura
Razvoj egipatske skulpture iao je uporedo sa razvojem arhitekture, za koju je skulptura
neposredno bila vezana. Uglavnom je klesana u kamenu, ali su sauvani i retki primerci drvene,
bojene skulpture.
Kao i slikarstvo, skulptura je u Egiptu imala ritualni, a ne dekorativni karakter: njen zadatak
je bio da izrazi boansku prirodu faraona i da slui kao zamena za telo u zagrobnom ivotu, kao
garancija besmrtnosti. Zbog toga je naglaen njen monolitni karakter, masivnost i stabilnost. Mada
je u liku vladara prikazivala stvarnu linost, on je uvek predstavljan u sveanoj pozi, u stojeem
stavu ili sedei na prestolu, u ceremonijalnoj odei i sa obaveznim znacima vladarskog
dostojanstva: nems, lanenom kapom sa plavim linijama, iji krajevi padaju na ramena i grudi,

19

svetom zmijom kao ukrasom na elu (uraei) - enkom kobre i kerkom boga-sunca Ra, zatitnicom
kraljevske loze. Meu ostala obeleja kraljevskog dostojanstva spadaju i lana brada koja se
vezivala oko uiju, kao i kruna: crvena kao obeleje vlasti nad Donjim Egiptom (sever), bela kruna
u obliku izduenog pua kao simbol vlasti nad Gornjim Egiptom (jug), plava kruna sa kobrinim
ornamentalnim ukrasom kao ratniki lem kralja osvajaa. Posle ujedinjenja Gornjeg i Donjeg
Egipta, obe krune su esto prikazivane zajedno.
Ikonografija egipatskih boanstava
Za razumevanje egipatske umetnosti neophodno je poznavanje sloene hijerarhije i
strukture boanstava ove drevne drave.
U zemlji koja je tokom cele godine bila obasjana sunevim zracima, vrhovni bog je bio Ra,
kao olienje svetla i energije koja je oivela svet. U skladu sa drevnim verovanjima, koja izlazak i
zalazak sunca tumae kao putovanje, boansko sunce je dobijalo razliite oblike. U veernjim
satima ono bi se ukrcavalo u brod od papirusa i odlazilo u podzemno kraljevstvo mrtvih, gde je
ekalo naredno jutro i ponovni izlazak. Noni sati povezivani su sa zagrobnim boravkom dua
umrlih u podzemnom svetu i pripremom za njihovo ponovno rodenje u drugom ivotu.
Suneva boanstva su bila Horis, sa likom sokola, kao i Kefri kao simbol izlazeeg Sunca,
sa kraljevskim skarabejom kao zatitnim znakom. Amon-Ra sjedinjen sa Amonom, prikazuje se sa
glavom sokola i sunevim krugom iznad. Njegova svetilita nalazila su se u Karnaku i Luksoru.
Jedno od najstarijih boanstava - boginja majka i simbol prlodnosti, Hator, imala je mnotvo
oblija - prikazivana je kao krava, ena sa kravljom glavom ili sa sunevim krugom meu goveim
rogovima. I ostali bogovi egipatskog panteona imali su vie pojavnih oblika.
Tokom vladavile Amenhotepa IV zvanog Akhenaton (1364-1347) mnogoboake kultove
zamenio je bog Amon, kao jedino boanstvo. Amenhotep IV uvodi i promene u nainu umetnikog
izraavanja: umesto tradicionalnog predstavljanja, lik faraona dobija realistike, ak naturalistike
crte, koje idu do karikaturalnosti: njegova figura postaje neproporcionalna, nos i usne prenaglaeni,
a same linije koje opisuju crte ili skulpturu postaju krivudave i nemirne. Temeljne religijske
reforme Amennhotepa IV izbrisane su nakon njegove smrti.
U Slavu boga-sunca na ulazima u hramove postavljani su obelisci - kameni monoliti
kvadratne osnove koji se zavravaju piramidalnim vrhom presvuenim zlatom. Ukraavani su
hijeroglifima jo u kamenolomu, a potom prenoeni specijalno konstruisanim brodovima. Mnoge
obeliske su rimski imperatori i kasniji osvajai Egipta preneli u svoje prestonice, tako da danas oni
krase mnoge evropske metropole.

20

Mesopotamija
U plodnoj dolini meureja Eufrata i Tigra oko 3000-te godine Sumerci podiu svoje
gradove. Teritorija Mesopotamije siromana je kamenom, kao i drvetom i metalom, tako da ovde
opeka predstavlja glavni graevinski materijal. To je uslovilo da se znatno manje umetnikih dela
sauva, nego to je to sluaj u Egiptu, ali je istovremeno bilo povod za primenu novih graevinskih
elemenata i drugaijih principa gradnje. Upotreba opeke kao znatno lakeg graevinskog materijala
nego to je kamen, omoguila je konsturkciju luka, svoda i kupole. Sa druge strane, to je uslovilo
drugaiji vid arhitektonske dekoracije: zidove utvrenja i palata u Mesopotamiji ukraavali su plitki
reljefi od raznobojne gleosane opeke.
Kulturu Mesopotamije karakterie i pojava slikovnog pisma u vidu klinastih znakova koji u III
milenijumu dobijaju fonetsku vrednost. Drevni Sumerci pisali su na glinenim ploicama utiskujui
znake komadom trske direktno u vlanu glinu. Ipak, iz tog najstarijeg perioda sauvano je veoma
malo umetnikih dela, uglavnom figurine od gline malih dimenzija, koje karakteriu naglaene,
izbuljene i pomalo zastraujue oi. Ovaj izgled oi su dobijale kada bi se bitumen ulio u svrdlom
izbuene one duplje.
Grad kao civilizacijsko obeleje
Od III milenijuma poelo je zidanje razvijenih urbanih celina, kao to su gradovi Ur, Niniva,
Laga, Eridu, a kasnije Vavilon i drugi. Ur je sagraen na obali Eufrata, opasan visokim zidinama
od opeke i irokim kanalom koji je sluio za odbranu i saobraaj. Du poploanih ulica koje su se
sekle pod pravim uglom nalazile su se kue za stanovanje, sa ravnim krovovima i bez prozora,
magacini i trgovine, kao i raskone palate na vetakim terasama uzdignutim i do 15 metara iznad
tla danas poznate pod nazivom visei vrtovi. U sreditu naselja nalazio se zigurat - veliki hram, u
obliku zarubljene trostepene piramide na ijem vrhu se nalazilo svetilite, sagraen izmeu 2100. i
2050. god. p.n.e. Svaki sumerski grad je imao boga zatitnika; u Uru je to bio bog Meseca Nanar. U
svetiilitu na vrhu zigurata nalazio se njegov veliki kip od opeke.
Znatno manje je sauvano od grada Vavilona. Kapija boginje Itar sagraena oko 575 god.
p.n.e. (danas u Dravnom muzeju u Berlinu), kao i procesiona ulica koja je vodila do Mardukovog
hrama ine jedine ostatke ovog nekada slavnog grada. Svojim zasvoenim otvorom kapija pokazuje
primenu svoda kao novog graditeljskog principa, kao i oplatu od raznobojne opeke na kojoj se
nalaze ornamenti i nizovi stilizovanih ivotinja.
Skulptura Mesopotamije
Mnogobrojne sauvane skulpture pokazuju portrete vladara i svetenika, kao i predstave
vladarevih vojnikih i lovakih podviga i njegove zasluge u zakonodavstvu predstavljene u plitkom

21

reljefu. Plitak reljef se koristio i za predstave ivotinja, date realistiki i ekspresivno. Skulptura je
raena u importovanom kamenu, a esto i od bakra i bronze.
Vladarski portreti raeni su realistiki, sa naglaenom, stilizovanom bradom od gustih
kovrda ili pletenica, sa istaknutim oima i lica uokvirenog kosom. Meu najpoznatjima se nalazi
glava naena u Ninivi za koju se pretpostavlja da je Portret cara Sargona (2300-2200. god. p.n.e.).
Podjednako izraajno i impresivno deluje i votivna stojea statua od diorita na kojoj je
prikazana muka figura sa kapom od ovje koe i dugakom haljinom ispisanom klinastim pismom,
kako u ruci dri posudu iz koje tee voda. Mada je malih dimenzija, svega 73 cm, ova skulptura
(oko 2120. god. p.n.e.) zbog svoje masivnosti deluje krajnje monumentalno.
Vojne pobede i druge zasluge vladara prikazivane su u plitkom reljefu na kamenim stelama,
kao to je Stela kralja Naramsina (2554-2218. god. p.n.e.) raena u ruiastom pearu. Stela vodi
poreklo iz akadijskog grada Sipara, ali je otkrivena 400 km jugoistono, u Suzi, gde se pretpostavlja
se da je preneta u dvanaestom veku p.n.e. Na steli se proslavlja vojna pobeda Sargonovog unuka i
naslednika Naramsina, to predstavlja jedan od najranijih primera velianja zasluga individualne
linosti. Na izduenoj kamenoj ploi prikazani su horizontalni nizovi figura, iznad kojih se vladar
uspinje na planinu poto je pogazio neprijatelje, dok nad njim bljete tri solarna diska.
Klesana u bazaltu, Hamurabijeva stela, takoe naena u Suzi (1792-1750 god. p.n.e.)
prikazuje vladara na prestolu, dok se ispod nalazi tekst ispisan klinastim pismom, sa objanjenima
zakona koje je ovaj vladar, kao jedan od prvih zakonodavaca, doneo.
Asirija
Tokom poslednjeg milenijuma pre nae ere, u severnom delu Mesopotamije zavladao je
narod zvan Asirijci. Njihov uspon je poeo oko 1400. god. p.n.e., da bi poetkom milenijuma
pokorili okolne narode, a poetkom devetog veka pod njihovom vlau je bila gotovo cela
Mesopotamija. Njihova mo koja je sezala na zapad sve do Egipta, trajala je do 600. god, kada se
carstvo uruilo.
Prestonica Asirije je nekoliko puta premetana, da bi je Asurbanipal smestio u Nimrod na
istonoj obali Tigra (I polovina 9. veka p.n.e.), a Sargon II (kraj 8. veka p.n.e.) sagradio u
Korsabadu. Rekonstrukcija grada pokazuje mono utvrenje ortogonalnog plana ispunjeno viseim
palatama sa etvrtastim dvoritima i stepeniastim hramom u centru. Sauvana je reljefna predstava
straara - krilatog bika, ija oveja glava ima dugaku stilizovanu bradu i visoku kapu, koja je
krasila ulaz u prestonu dvoranu Sargona II u Korsabadu. Ovakve skulpture uvale su kapije i ulaze
u Asiriji, jer se verovalo da tite od ravih uticaja.

22

Kao omiljena tema za ukraavanje asirskih palata javljali su se prizori iz lova u plitkom
reljefu. Lovci na dvokolicama koji izbacuju strele, ili ranjena lavica pokazuju naglaeni realizam,
dinamian pokret i ekspresivnost.
Persija
U VI veku p.n.e. nomadski narod Persijanci zavladao je Mesopotamijom i veim delom
Bliskog istoka. Za vreme vladavine Kira II i njegovog naslednika Darija, kao i Kserksa, sagraeni
su spomenici ija je uloga bila da slue kao oigledni simboli vladarske moi. Darijeva prestonica u
Parsi (gradu kome su Grci dali ime Persepolis) predstavlja jedno od najbolje sauvanih antikih
gradova na Bliskom istoku. Grad sazidan u novom stilu nastalom meavinom razliitih kulturnih
tradicija podignut je u asirskoj tradiciji na uzdignutoj platformi do koje se stizalo dugakom
rampom sa niskim stepenicama i koja je omoguavala pristup konjanicima, kao i mogunost
pristupa peice. Ovaj prilaz, kao i zidovi palata, bio je ukraen frizovima plitkih reljefa koje
karakterie ponavljanje, visok stepen stilizacije i statinost figura. Kao druga novina javljaju se i
visoki, vitki stubovi ukraeni kapitelima u obliku lotosovog cveta ili palminih grana i sa po dve
konjske ili bikovske glave koji su nosili ravne tavanice sa gredama. Stubovi su bili postavljeni na
trostepeno postolje, a uzane kanelure inile su da izgledaju jo vitkije. Tavanicu u prestonoj sali
Darjieve palate nosilo je preko stotinu ovakvih stubova.
Za persijsku umetnost karakteristina je izrada izuzetno prefinjenih komada nakita, delova
oruja i ukrasa od zlata i bronze, nastali tehnikom livenja, iskucavanja i cizeliranja, sa
inkrustacijama od poludragog kamenja i sedefa, kao i od filigrana. Vetinu obrade ovih metala
Persijanci su primili od stepskih naroda Azije.

Egejska umetnost
Izmeu 3000. i 1000. godine p.n.e. na ostrvima Egejskog mora, naroito na Kritu i grupi
Kikladskih ostrva, kao i na grkom kopnu cvetala je prva velika evropska civilizacija. Mada su
stanovnici ovog regiona pre svega bili zemljoradnici i stoari, blizina mora je umnogome uticala na
nain njihovog ivota, obiaje i verovanja. Takoe, more je predstavljalo saobraajnicu kojom su
dolazili uticaji drevnog Egipta, kao i Blikog istoka, meajui se sa postojeim tradicijama, a takoe
se i irili po celom Mediteranu. Egejska civilizacija je imala nekoliko etapa, vremenski i
teritorijalno razdvojenih, a stilski u velikoj meri razliitih. Uprkos moi i veliini, ratovi,
zemljotresi i erupcije vulkana uinili su da tokom vremena njene tragove pokrije zaborav. Ipak,
mnogobrojna predanja, naroito Homerovi epovi "Ilijada" i "Odiseja" pomogli su da se ova etapa

23

ljudske kulture sauva kroz vreme. Zahvaljujui mati nemakog trgovca Hajnriha limana i
njegovoj opsednutosti Homerovim epovima, kao i verovanju u njihovu istorijsku utemeljenost,
otkriveni su ostaci monih i velikih antikih gradova kao to su Troja, Mikena, Tirins i Knosos na
Kritu. Uveren u ispravnost svojih uverenja, liman je izmeu 1870. i 1890. godine iskopavao na
brdu Hisarlik u Maloj Aziji i otkrio delove grada Troje i izuzetno bogatu riznicu koju je pogreno
proglasio za riznicu trojanskog kralja Prijama. Poto su ovi nalazi pokazali da je Homerova
"Ilijada" opevala stvaran dogaaj, liman je svoja iskopavanja nastavio na jugu Peloponeza i tamo
je otkrio ostatke gradova Mikene i Tirinsa. elja mu je bila da svoj poduhvat krunie otkrivanjem
Knososa, ali je zbog visoke cene zemljita morao da odustane. Taj posao je obavio engleski
arheolog ser Artur Evans poetkom XX veka.
Kikladi
Kasnoneolitska i bronzana kultura razvila se na ostrvima Kikladskog arhipelaga u III
milenijumu p.n.e. Najznaajniji ostaci njene umetnosti su keramike posude nalik na tiganje,
nainjene od terakote, pre peenja bogato ukraene urezanim stilizovanim crteom. Ove posude
upotrebljavale su se i za ukras, kao i za uvanje namirnica. Ipak, Kikladi su daleko poznatiji po
mnotvu mermernih skulptura razliitih dimenzija, od nekoliko santimetara do metra visine.
Skulpture po pravilu predstavljaju enske figure jednostavnih oblika, minimalno izraenih
anatomskih detalja - tek naznaenih grudi, bokova, kolena i nonih zglobova. injenica da su im
ruke prekrtene, a noni prsti uzdignuti prema napred govore kako je figurama bio namenjen leei,
a ne stojei poloaj. Mada su danas bele, ove figure su verovatno imale crnom, crvenom i plavom
bojom naznaene crte lica, kosu, a moda i ornamente. Sudei po nalazima, manje figure su bile
namenjene oboavanju u kui, a zatim polagane u grob sa svojim vlasnicima, dok su vee
oboavane kao predstave natprirodnog ili su imale votivnu funkciju. Retki kikladski idoli
mukaraca predstavljali su muziare ili akrobate. Jedna od najpoznatijih je Svira harfe (2500-2200.
god. p.n.e.).
Krit i Minojska civilizacija
Od 3000. godine p.n.e. razvila se na ostrvu Kritu civilizacija koja je, po legendi o
Minotaruru i kralju Minosu koji je tamo vladao, kasnije dobila svoje ime. U stvari, do danas je
deifrovana samo jedna, manje vana verzija kritskog pisma (linearno pismo B, dok linearno pismo
A nije deifrovano), a ne postoje ni istorijski podaci o vladarima koji su je osnovali. Pored drugih
gradova, po bogatstvu i veliini se istie Knosos, grad-palata u blizini dananjeg Irakliona, koji je
dostigao vrhunac oko 1900. godine pn.n.e. Palata je postojala ve poetkom bronzanog doba, sve do
zemljotresa 1700. god. p.n.e., da bi ubrzo bila obnovljena, zauzimajui prostor od est hektara.

24

Prema grkoj legendi palata u Knososu se nosila ime Lavirint, to znai Kua dvogube sekire
(labrys), jer je motiv dvogube sekire prisutan u dekoraciji i ritualima njenih stanovnika.
Konstruisana od mnotva pojedinanih zgrada grupisanih oko pravougaonih dvorita, sa mnogo
nivoa, prolaza i stepenita, njeno ime Lavirint tokom vremena je postalo sinonim za sloeni splet
prolaza iz kojih je teko nai izlaz.
Prostori za religijske kultove, stanovanje, zanate i skladitenje organizovani su oko velikog
centralnog dvorita palate koja je imala etiri ulaza; glavni se nalazio na jugozapadu i od njega je
sloena putanja sa mnogo zavoja i stepenica vodila prema Prestonoj dvorani i Sali dvogube sekire.
Viespratne konstrukcije poivale su na stotinama izuzetno snanih drvenih stubova sa kapitelima u
obliku krunog jastuka, koji su se irili prema vrhu i koji su bili obojeni crveno. Kao dokaz
njihovog postojanja svedoe retki fragmenti i prizori sa slika. Tokom rekonstrukcije palate, ser
Artur Evans je obnovljene stubove i zidove gradio od betona, oslanjajui se pri tom na keramike
modele kua iz minojskog doba. Zidovi palate su izvorno, prvi put u istoriji arhitekture, pored
kamena, graeni i od opeka i oblagani obraenim ploama od alabastera. Unutranjost zgrada bila je
ukraena freskama na kojima preovlauju predstave mora u vidu talasastih linija i morskih
stanovnika, cvetni motivi, figuralne kompozicije vezane za verske rituale i svakodnevni ivot. Ova
dekoracija jasno odraava ivotnu filozofiju stanovnika palate opredeljenju za zemaljski ivot i
njegove radosti. O tome govori i visok komfor u palati, koja je imala vodovod i kanalizacioni
sistem.
Kritska civilizacija nije imala sklonosti ka monumentalnoj skulpturi, ali su zato sauvane
mnogobrojne keramike posude iz razliitih perioda, kao i sitna plastika, posude za sahranjivanje i
izuzetni primerci zlatnog nakita.
Keramika pokazuje izuzetan broj oblika, namene i veliina, od malih olja, preko razliitih
vaza i drugih formi ritualne namene, do urni veih dimenzija, kao i razliite tipove dekoracije: u
ranoj fazi geometrijske, a potom cvetne are i slike morskih stanovnika: oktopoda, morskih zvezdi,
riba, jeeva. Sitna plastika takoe se javlja u razliitim oblicima, od kojih ritualni karakter
predstavlja znaajan vid: figura Zmijske boginje od fajansa predstavlja ensku priliku u dugakoj
suknji sa vieslojnim ukrasnim porubima, pregaom i steznikom koji u struku prianja uz telo;
otkrivenih grudi, sa visokom kapom na kojoj stoji divlja maka i zmijama u obe ruke, figurina se
tumai na razliite naine: kao simbol boginje majke, ali i kao uesnik u nekoj od omiljenih zabava
stanovnika Knososa. U palati je takoe otkrivena i figurina skakaa od slonovae, iji su udovi bili
povezani bronzanom icom: akrobate koji preskae preko lea bika.

25

Erupcija vulkana na susednom ostrvu Teri i zemljotres koji je usledio oznaili su jo jedno
razaranje palate u Knososu i kraj ove civilizacije, Krit su izmeu 1450. i 1375. godine p.n.e.
pokorili stanovnici grkog kopna.
Mikena
Sa Mikenom se pozornica umetnike aktivnosti prvi put u istoriji nalazi na evropskom
kopnu. Postojanje gradova-tvrava ukazuje na ratniki karakter njenih stanovnika, iji je pohod na
maloazijski grad Troju opisao Homer u "Ilijadi". Centar kulture je tvrava-grad Mikena, udaljen 18
km od mora. Kao i susedni Tirins, grad je opasan kiklopskim zidinama trouglaste osnove- velikim
kamenim blokovima spajanim bez maltera, samo teinom svoje mase. Ukras iznad kapije
predstavlja megalit teak oko 30 tona, koji prikazuje dve lavice kako se propinju, oslanjajui se
apama na stub u sredini kao osu simetrije. Heraldikog karaktera, ovo je jedini reljef
monumentalnog tipa u kritsko-mikenskoj umetnosti. Unutar zidina, nalazi se kraljevska palata, iji
glavni prostor predstavlja megaron - zgrada pravougaonog oblika sa otvorenim ognjitem u sredini,
u koju se ulazilo kroz otvoreni trem sa stubovima na uoj strani. Ovo je graevina iz koje e se
razviti grki hram, sa naosom u kojem je smetena statua boanstva, pronaosom ili predvorjem, kao
i prostorijom namenjenom uvanju rtvenih darova na drugoj strani. Ovaj sklop je vremenom
dopunjen sa jednom ili dve kolonade stubova. Sama mikenska palata predstavlja splet megarona
meusobno povezanih hodnicima. Palata je bila ukraena freskama sa ornamentima i
kompozicijama sa scenama iz lova i rata.
Unutar zidina otkrivena je okrugla nekropola, a u blizini grada nalazi se Atrejeva grobnica.
Sa otvorenim prilaznim hodnikom ozidanim masivnim kamenim kvaderima, monumentalnim
vratima, centralna prostorija prenika 15 m ima oblik konice (tolos), sa dodatnim etvrtastim
prostorom za sarkofag. Mikenske grobnice sluile su i kao riznice u koje je polagan dragoceni ratni
plen i zlato kraljeva. Tela samih kraljeva prekrivana su posle smrti zlatnim nakitom, a lica
pogrebnim zlatnim maskama na kojima se ocrtava njihov izgled. Jedna od njih je maska poznata
kao Agamemnonova, po najuvenijem mikenskom vladaru, osvajau Troje.
Zahvaljujui odvanim moreplovcima mikenska civilizacija je izmeu 1400. i 1300. doprla
i do zapadnog Sredozemlja, o emu svedoe ostaci grnarije, votivne figure od peene gline, kao i
tip kue sa konusnom kupolom karakteristine za junu italijansku provinciju Apuliju, sline tolosu.

Antika Grka
Klasinu antiku kulturu posmatramo pre svega kroz antiku civilizaciju Grke, a zatim
Etrurije i Rima. Razvoj antike umetnosti u Grkoj traje od XI do I veka, obuhvatajui Homerovsko

26

(XI-VIII) i Arhajsko doba (VII i VI vek), Klasian period (V-IV) i Helenistiko doba (IV-I)- pre
nae ere. Roena na grkom kopnu i egejskim ostrvima, zahvaljujui vetim moreplovcima,
trgovini i osvajanjima, tokom svog trajanja proirila se na obale Male Azije, severne Afrike,
jadranskog regiona i dananje june Italije i Francuske, da bi svoje uporite nala u ranohrianskoj
umetnosti i mnogim drugim umetnikim epohama kasnije evropske kulture. Drutveno ureenje
zasnovano na meusobno nezavisnim polisima-dravama i graanima koji su u okviru samog polisa
uivali slobodu, specifina religija u kojoj su bogovi imali oveji lik kao i dobre i loe strane
ljudske prirode, humanistiki orijentisana filozofija u kojoj je "ovek mera svih stvari", takmiarski
kult olien u sportskim sveanostima, kao i kult lepote, harmonije i zdravlja odredili su i poloaj i
izgled svih umetnikih grana: arhitekture, skulpture, slikarstva, poezije, drame, pozorita, muzike,
plesa, kao i primenjenih umetnosti, naroito izrade i ukraavanja keramike.
Slikarstvo na vazama
Prva pojava specifino grkog stila u slikarstvu odigrala se na keramikim posudama. U
skladu sa njihovom namenom, od ritualne, do pripreme i uvanja hrane, ulja, vina i drugog,
beleimo izuzetno veliki broj osnovnih oblika ovih posuda, kao i varijacija koje su tokom vremena
nastajale. Preciznost i kvalitet izrade potiu od injenice da su se grki keramiari od najranijeg
perioda sluili grnarskim vitlom.
Geometrijski stil
Slikarstvo na keramici razvijalo se paralelno sa monumentalnim slikarstvom, od kojeg se iz
arhajskog perioda sauvalo izuzetno malo. Vodoravne trake geometrijske ornamentike, izvlaene
crnom bojom po crvenkastom zidu suda, antiki crtai su izvodili uz pomo estara i lenjira.
Slikarski ukras se tek u VII veku p.n.e. obogauje ljudskim i ivotinjskim figurama naglaene
geometrijske stilizacije. Centar izrade ovakvih vaza, velikog formata, bio je u Atini, a po mestu gde
su u najveem broju naene, nazvane su dipilonske vaze.

Orijentalizirajui stil
Od VII veka grki majstori u dekoraciju vaza sve smelije uvode slobodnije kompozicije sa
stvarnim i mitolokim ivotinjama, ovejom figurom i biljnim ornamentima, organizovane oko
krupnog centralnog motiva. Uzore za ovu izmenu grki umetnici su nali u umetnosti Bliskog
istoka, Male Azije i Egipta, ali ne samo u slikarstvu, ve i u dekoraciji tkanina, metalnim
predmetima i skulpturi. Figure i konture su na prirodnoj boji suda izvoenje crnom i tamno

27

crvenom bojom, kao i karakteristian cvetni ukras rozeta. Primer za to je vaza ukraena fantastinim
krilatim biima, koja oigledno ukazuju na umetnost Mesopotamije i Persije.
Crnofiguralni stil
Geometrijska i floralna ornamentika vremenom se povlai na periferne delove posude, a
samo telo suda pokriveno je vodoravnim trakama, ili centralnom kompozicijom sastavljenom od
crnih figura. Tako krajem VII veka p.n.e. antiki dekorateri ukraavaju vaze crnim siluetama kod
kojih su unutranji detalji urezani iglom, a tek kasnije ovaj stil je obogaen i detaljima bele i
purpurno-crvene. Od mnogobrojnih tema ovih slika, najznaajnije su mitoloke predstave kao i
istorijski prizori, ali i scene iz svakodnevnog ivota i drame. Takoe, u V veku p.n.e. razvija se i
poseban tip vaze koja se koristila kao nadgrobni spomenik - lekita bele boje sa slikanim
predstavama iz ivota pokojnika.
Arhitektura
Tipovi i oblici graevina u antikoj Grkoj pre svega su uslovljeni potrebama celokupnog
drutva - religijom, dravnom upravom, trgovinom, pa tek onda svakodnevnim potrebama
pojedinanih pripadnika zajednice. Mada je mnoge elemente preuzela iz graditeljstva prethodnih
civilizacija, stapajui ih u jedinstvenu meavinu, antika Grka je ostvarila originalna arhitektonska
ostvarenja. ivot antikog polisa odvijao se oko Akropolja - utvrenog dela grada, obino na
uzvienju, sa kompleksom hramova, svetilita, riznica i seditem vladara. Ispod akropolisa nalazila
se agora, glavni gradski trg okruen tremovima i javnim zgradama (venice, sudnice, bibilioteka,
hramovi, trgovine); stanovnici polisa okupljali su se i na stadionima, ali i na tribinama pozorita.
Arhitektonski oblici najjasnije su izdiferencirani na grkim hramovima: naos kao centralna
prostorija hrama razvio se iz megarona - velike dvorane kraljevske palate Mikene. Pored naosa ili
cele, gde je bio smeten kip boanstva, celinu hrama ini pronaos (predvorje) i, nasuprot njemu,
prostorija koja je sluila za uvanje rtvenih darova. Proelje je po pravilu ukraeno tremom sa
stubovima, koji se kod veih hramova niu oko itave zgrade u vidu peristila. Sam hram se sastoji
od tri osnovna nivoa: postolja, glavnog trupa zgrade i krovnog dela; zdanje je pre usmereno u irinu
nego ka visini (Partenon je visok 17,5 m), i odlika mu je, kao i kod celokupne grke arhitekture,
harmoninost i podreenost svih detalja celini. Takoe, odlika hrama i celokupne grke arhitekture
je sinteza svih umetnikih grana - graditeljstva, skulpture, slikarstva i primenjene umetnosti. Dela iz
razliitih umetnikih kategorija podvrgnuta su jedinstvenoj umetnikoj koncepciji koja odraava
glavnu ideju.
Graditeljstvo antike Grke pokazuje stilski razvoj koji, pre svega, odreujemo, prema
tipovima stubova na zdanjima:

28

Dorski stil
Karakteriu ga strogost i masivnost, kao i kanelirani stubovi koji nemaju bazu, a stablom se
oslanjaju na trostepeno postolje hrama; sredina stabla im je neto zadebljana, ime se postie utisak
da su blago nakrivljeni prema unutranjosti hrama, to ublaava otrinu ravnih linija. Kapiteli
dorskog stuba imaju dva dela:
-donji, oblika krunog jastuka
-gornji, oblika kvadratne ploe
Na stubovima poiva krovna konstrukcija sa dve vodoravne grede: arhitravom i frizom.
Kod dorskog stila, friz je izdeljen na pravougaone ploe (metope) koje se naizmeniko
smenjuju sa trodelnim ukrasnim poljima (triglifi). Na irim stranama zdanja venac je vodoravan,
dok se na frontalnim stranama proiruje u trougaone zabate.
Jonski stil
Stub kod jonskog stila je vitkiji i poiva na posebnom postolju, dok se kapitel zavrava
zavojitim spiralnim ukrasom - volutom. Ovaj tip kapitela vodi poreklo iz Azije. Umesto triglifa i
metopa, friz se sastoji od reljefne neprekinute trake. Arhitravna greda je dvodelna, kao i kod
korintskog stila.
Korintski stil
Od jonskog se najvie razlikje oblikom kapitela - nalik na au ispunjenu redovima
akantusovog lia i malim volutama. Ostali delovi hrama i proporcije slini su jonskim.
Mada danas odiu belinom mramora, hramovi antike Grke bili su polihromni, ukraeni
jarkim bojama i zlatom. O tome svedoe retki tragovi boje na delovima graevina.
Osim hramova, grka akrhitektura je stvorila i druge tipove javnih graevina:
-propileje: monumentalne kapije u obliku dvostrukog trema kroz koje se ulazilo u grad ili na
akropolj;
-bulterioni: etvorougaone graevine sa stepenastim seditima namenjene okupljanju uglednih
graana, neka vrsta skuptinske sale;
-palestre, gimnazioni, hipodromi, stadioni: prostori za vebu i atletska i druga sporstka takmienja;
Graditeljstvo klasinog perioda
Vrhunac umetnikog razvoja Grka je dostigla u V veku p.n.e.. "Zlatno doba" Atine
nastupilo je posle pobede nad Persijancima, kada je pod vladavinom Perikla dosegnut najvii oblik

29

robovlasnike demokratije. Obnavljajui grad posle persijskog razaranja, Perikle je centar obnove
smestio na Akropolj. Sredinom V veka p.n.e. ovaj kompleks je, pod nadzorom velikog vajara Fidije,
dobio izgled o kakvom se i danas moe suditi.
Kao najvei i najznaajniji hram, u dorskom stilu podignut je Partenon: posveen Ateni
Partenos iju je statuu od zlata i slonovae visine oko 13 m uvao, hram ima 8 stubova na uim i 17
na duim stranama zdanja. Kanon proporcija grkog hrama poiva na zlatnom preseku, to se
ogleda upravo u broju stubova: dvostruki broj, plus 1 na duim stranama hrama. Svojom veliinom,
skladom i lepotom, Partenon je predstavljao simbol gradskog ponosa, politike i kulturne nadmoi
Atine nad ostalim grkim gradovima.
Hram manjih dimenzija, Erehtejon sagraen je u jonskom stilu koji je pruao veu slobodu,
to objanjava odsustvo simetrije. Zdanje ima dva naosa i tri trema, od kojih je jedan posebno
ukraen stojeim enskim figurama -karijatidama- koje, umesto stubova, na svojim glavama nose
arhitrav. I grko, kao i graditeljstvo istonih civilizacija, poznaju karijatide kao zamenu za stub, ali
se ove odlikuju izuzetnom elegancijom i ritmom koji je postignut efektom mekih nabora odee i
nogama naizmenino postavljenim u kontraposto, uz blago savijena kolena.
Odmah iza propileja, na isturenom delu Akropolja nalazio se mali hram Atene Nike
(Pobednice), svojim jednostavnim proeljem sa etiri jonska stuba okrenut morskoj puini. U
slobodnom prostoru, smetena izmeu hramova nalazila se jo jedna statua posveena Ateni
Promahos: na postamentu visine 3 metra, bila je visoka oko 15 metara. Vrh njenog sjajnog koplja i
perjanica na lemu mogli su se videti sa daleke morske puine. prikazujui stojeu figuru boginje
sa kopljem u jednoj i titom u drugoj ruci. Potie iz 448. godine, posle grkog trijumfa nad
Persijancima kod Salamine. Njeno ime, Promahos Ratnika, potie iz kasnijeg, rimskog perioda.
Stilovi grke arhitekture na veini zdanja nisu strogo podeljeni, ve se elementi prepliu sa
ciljem postizanja vrhunske harmonije. Kraj klasinog perioda obeleilo je uvoenje korintskog stila,
kao i novi oblik hrama - tolos. To je tip hrama sa krunim naosom i krunom kolonadom stubova,
sa kapitelima u vidu stilizovanog akantusovog lia. Tolos u Delfima imao je dvostruku kolonadu,
sa 20 dorskih stubova sa spoljanje strane i 10 korintskih uza zid naosa.
Skulptura arhajskog i klasinog perioda
Arhajski period odlikuje postojanje dve vrste skulptura:
-Kore - stojee enske figure klesane u kamenu u vidu monolita, sa skupljenim nogama, odevene u
dugaku haljinu, sa naglaeno stilizovanom kosom, tek naznaenim pokretima ruku i usama blago
izvijenim navie u zagonetan osmeh;

30

-Kurosi - stojee nage muke figure klesane u kamenu, sa jednom nogom blago isturenom napred i
dugakom stilizovanom kosom.
Ne zna se koga figure predstavljaju, pobednike ili boanstva, kao ni zato je enska figura
odevena, a muka naga, ali prisustvo snane stilizacije sugerie mogunost da se radi o votivnim
figurama koje su ostavljane na grobove ili u hram, na simbolian nain povezane sa pokojnikom.
Ove statue su se u stilskom pogledu veoma brzo razvijale, teei sve veoj dinamici i
ivahnosti. Da su bile obojene, svedoe ostaci boje u naborima tkanina, u zenicama i kosi.
Oko 570. godine p.n.e. nastao je Moskoforos (Nosa teleta), zavetna figura koja predstavlja
darodavca sa rtvenom ivotinjom na ramenima, spremnom za prinoenje boginji Ateni.
Idealizovanog lika, sa tipinim "arhajskim" osmehom na usnama, ova figura ima atletsko telo iji
ritam se savreno ukapa sa predstavom teleta prebaenog preko ramena.
Sline odlike ima i Glava Rampin, koja je verovatno pripadala nekom konjaniku.
Stilizovano lice sa mekim prelazima i istaknutim krupnim oima dobilo je snaan kontrast u
dinaminoj dekorativnosti guste, kovrdave kose.
Sauvane bronzane figure velikih dimenzija iz tog perioda govore nam o velikoj vetini
grkih livaca. Sklonost ka realizmu i isticanju fizike lepote tela, pokret i izraavanje plemenitosti
karaktera, predstavljaju osobine koje e se dalje razvijati u narednom periodu. Ve u prvoj polovini
V. veka p.n.e. te su osobine istaknute u punoj plastici timpanona Zevsovog hrama u Olimpiji, kao i
na skulpturi Aurige - vozaa dvokolica iz Delfa: bronzana statua predstavlja mladog pobednika u
takmienju kvadriga. Strogost, frontalnost, naglaeni vertikalizam razbijeni su donekle stavom koji
nagovetava kontraposto. Pretpostavlja se da je figura bila deo neke vee grupe.
Opti procvat kulture i graditeljstva u Atini sredinom V. veka p.n.e. ostavio je traga i u
skulpturi, kroz dela Fidije, Mirona i Polikleta. Njihova dela su nam danas poznata po replikama
manjih formata i kasnoantikim rimskim kopijama, esto u drugom materijalu. Tako nam je
najpoznatije Mironovo delo, Diskobolos (Baca diska) poznato po rimskoj mermernoj kopiji.
Muki akt je prikazan u trenutnom pokretu, na vrhuncu akcije, nekoliko sekundi pre nego to e
baciti disk. Samo kretanje izraeno je jedinstvenim, velikim pokretom koji poinje diskom u desnoj
ruci, produava se lunim tokom do vrha pete leve noge i zamiljenom linijom dalje vraa na disk.
Sve ostale linije tela podreene su ovoj, jedinstvenoj liniji pokreta.
Najuvenije Fidijine skulpture - Atena Partenos i Sedei Zevs iz svetilita u Olimpiji,
gigantskih razmera, raeni od zlata i slonovae (hrizelefantinskom tehnikom) danas nam se
predstavljaju kroz znatno manje kopije, kao i predanja koja svedoe o veliini umetnikog genija
svog tvorca, ija je slava daleko nadivela njegova dela. Skulpture demontirane sa zabata Partenona
jedini su autentini svedok duha Fidijine skulpture. Skulptoralni ukras Partenona ine 92 metope sa
scenama bitaka Grka i Amazonki (zapadna strana), Lapita i Kentaura (juna strana), bogova i

31

Giganata (istona strana), zatim Grka i Trojanaca zavrene do 443. godine; du spoljanjih
zidova naosa pruao se 160 m dug skulptoralni friz zavren do 438, sa povorkom Panatenejskih
sveanosti u ast boginje Atene. Ovaj neprekinuti friz u plitkom reljefu , u kome su predstavljeni
etvoroprezi, ratnici, svirai, graani s maslinovim granama, ene, devojke, mladii, starci i bogovi,
kree od zapada prema istoku i sastaje se na proelju cele. Zabati sa scenama roenja boginje Atene
(istona strana), i takmienja Atene i Posejdona (zapadna strana) zavreni do 432.g, prikazivali su
oko 40 figura boanstava i heroja. U potpunosti je sauvana samo figura Dionisa, boga vina, sa
levog krila istonog zabata. Ona prikazuje snanog mladia u poluleeem stavu, a pretpostavlja se
da je u levoj ruci drao pehar. Kao pandan ovoj figuri, na desnoj strani zabata bile su prikazane
boginje Hestija, Diona i Afrodita, poznatije kao Tri Parke. Takoe su u poluleeem stavu, a ispod
priljubljenih haljina ocrtavaju se forme snano modelovanih tela. Visoki reljefi su dati u ivim
pokretima, slobodno i bez konvencionalne simetrije, za razliku od figura na starijim zabatima.
Oba zabata, metope, kao i jonski friz zamiljeni su da se posmatraju sa razdaljine, reljefi
zabata i metopa su klesani u dubokom reljefu, dok je jonski friz klesan plitko jer se mogao videti
samo iz neposredne blizine, unutar kolonadom omeenog prostora.
U plitkom reljefu je klesan i reljef Atene Nike (Pobednice) koja zakopava sandalu,
fragment dekoracije sa zida hrama Atene Nike na Akropolju. Lagana tkanina odee tako prianja uz
telo boginje da se njegove linije u potpunosti ocrtavaju. U svetlu injenice da je grka skulptura
krajnje oprezna kada se radi o prikazivanju nagog enskog tela, u ovakvoj predstavi nalazimo nain
vajara da to ipak na neki nain uini.
Tek je Praksitel oko 350. godine, sa skulpturom Afrodite Knidske, zapoeo otvoreno da
prikazuje ensko telo. U cilju tematskog opravdanja za nagost enskog tela, Afroditu je prikazao u
asu kada je skinula odeu i spremala se da ue u kupatilo. Vrhunsko ostvarenje meu
Praksitelovim

junacima grke mitologije je Hermes sa detetom Dionisom, gde je primetna

oputenost u stavu mladog boga izraena blago povijenom linijom tela. Kao to pored skulpture
Afrodite postavlja vazu koju boginja dodiruje rukom, tako u sklupturi Hermesa postavlja stub na
koji se bog oslanja, ime Praksitel uspostavlja spoljanji i unutranji prostor skulpture. Izvedena u
belom parskom mramoru, skulptura Hermesa je izvorno bila obojena, o emu govore tragovi boje.
Drugi znaajan vajar grke pozne klasike je Lizip, ujedno i tvorac "Kanona", spisa o
proporcijama ljudske figure u skulpturi, koji je za Polikleta tvrdio da prikazuje ljude onakve kakvi
jesu, a za sebe govorio da ih prikazuje onako kako ih on vidi. Kao dvorski vajar Aleksandra
Makedonskog izradio je mnotvo kipova u mermeru i bronzi. Radi pod uticajem Skopasa, kao i
Polikleta, to je primetno na skulpturi Apoksiomenesa (Strugaa), mladog atlete prikazanog veoma
izraajno, u leernom pokretu, sa prefinjenim proporcijama tela.

32

Nastavljajui tradiciju grke klasine kole, vajar Skopas je svojim delom obeleio preokret,
unosei u plastiku elemente dolazee, helenistike epohe. Tematski veran mitologiji kao osnovnoj
temi grke umetnosti, Skopas skulpturu ispunjava snanim oseanjima koja u oveku izaziva raspad
jedne civilizacije. Jo su antiki pisci isticali statuu bahantkinje, Menade iz drezdenske galerije,
uhvaenu u snanom pokretu plesa u orgijastikom zanosu, rasputene kose i tela jedva pokrivenog
peplosom. Skopasove skulpture nalazimo i na istonoj fasadi Mauzoleja u Halikarnasu. Pogrebni
hram persijskog vladara Mauzola ukraen je scenama borbe Grka i Amazonki; prizori su ispunjeni
napetou izraenom paralelnim kosim osama tela povezanim krivim linijama draperije i titova, a
stavovi figura odreuju plastiku vrednost prostora.
Pozna klasika obeleena je i izradom sitne plastike modelovane u glini, u duhu Praksitelove
umetnosti. Uglavnom enske figure, esto polihromne, prikazuje enu u razliitim poloajima tela i
razliitim poslovima.
Helenizam
Zapoeto krajem IV veka p.n.e. u vreme stvaranja ogromne makedonsko-grke drave
Aleksandra Velikog, ovo razdoblje traje do kraja I veka p.n.e. Aleksandrovim osvajanjem zapoinje
epoha prodiranja grkog antikog duha na istok (do Indije) i na zapad (do francuskih i panskih
obala, kao i Pompeje). Proimanjem grke tradicije sadrajima drugih, orijentalnih kultura stvorena
je nova, kosmopolitska umetnost koja je proela celokupan antiki svet, irei se od obala
Mediterana duboko u kopno. Sa porastom znaaja osvojenih teritorija, i centri umetnike aktivnosti
pomeraju se iz gradova Grke u Pergamon (Mala Azija), Aleksandriju (Egipat) i na ostrvo Rodos.
Pokazujui tenju za reprezentativnou, sjajem i uzvienom pozom, ova umetnost izraava snana
oseanja ne samo u nainu obrade, ve i u izboru samih tema. Jedna od takvih je tema skulptoralne
grupe Laokon i sinovi, nastala na Rodosu poetkom II veka p.n.e. O aktuelnosti i privlanosti ove
teme za helenistike umetnike govori i injenica da ju je Sofokle odabrao za sadrinu jedne od
svojih (nesauvanih) drama. Povezujui tela Laokona i njegovih sinova telima zmija, nepoznati
vajar je ostvario jedinstven skulptoralni prostor, razuen samo dinamikom i dramatinou pokreta.
Otkrivena poetkom XVI veka u Rimu, ova skulptura je privukla panju mnogih umetnika renesase,
kao to su Mikelanelo i ulijano da Sangalo, da bi po njemu veliki nemaki pesnik, kritiar i
dramatiar Lesing naslovio i posvetio mu svoju estetiku raspravu; veliki panski slikar grkog
porekla Domenikos Teotokopulos zvani El Greko slikao ju je u nekoliko verzija, od kojih se jedna
do pre II svetskog rata nalazila u Muzeju Princa Pavla u Beogradu.
Mitoloki renik upotrebljen je i u simbolinom prikazu pobede kralja Atala I nad Galima,
na velikom frizu Pergamonskog rtvenika. Ogromne figure klesane su tako duboko da se gotovo

33

odvajaju od pozadine, a kompozicija je osloboena ograniavajuih zahteva zabata grkih hramova,

omoguavajui slobodan razvoj dramatine pripovesti o pobedi bogova nad gigantima.
Jedno od najslavnijih dela helenistike a moda i antike umetnosti uopte je skulptura Nike
sa Samotrake - boginje Pobede (visine 2,44 m) koja je, iako joj nedostaju ruke i glava, sauvala
punu snagu i izraajnost svojih plastikih potencijala. Krilata boginja prikazana je kako slee na
pramac broda, rairenih krila i uskovitlane odee. Nekada obojena, danas oarava belinom
mramora. Izloena je u Luvru, na samom poetku postavke, ime je jo jednom potvrena veliina
umetnike epohe kojoj je pripadala.
Proirivanje granica antikog sveta izazvalo je ubrzani razvoj gradova u novoosvojenim
regijama i, samim tim, razvoj novih urbanistikih naela. Gradovi dobijaju pravougaonu osnovu sa
podelom na blokove u obliku ahovskih polja. Pored ostalih javnih graevina, veliki znaaj dobijaju
i dvorane oko gradskih trgova-stoe (Milet, Epidaurus), a svoj konani oblik dobija i pozorite. Mada
su velika pozorita graena u svim znaajnijim gradovima, i tada i danas najpoznatije je pozorite u
Epidaurusu (III vek p.n.e.) na Peloponezu. Iskoristivi prirodnu konfiguraciju terena, arhitekta je
polukruno stepenasto gledalite smestio na padinu brega, a krunu orkestru u njegovo podnoje.
Zahvaljujui dobro sraunatim proporcijama, i danas, kada je scena (graevina iza orkestre)
sruena, ovaj prostor pokazuje savrenu akustinost.
Ekspanzivnost helenizma obeleena je stvaranjem gradskih centara i unutar Balkanskog
poluostrva: u Stobima kod Velesa i Herakleji (Bitolj). Iz Herakleje potie mala mermerna kopija
Fidijine Atene Partenos, dok su u Stobima, koji dobijaju svoj pravi znaaj tek u rimsko i
ranohriansko doba, meu naenim delima helenistike umetnosti najautentinije dve statue
Satira. Otkrivene u Partenijusovoj palati, ove statue prikazuju omiljenu temu Aleksandrovog
vremena. Jedna od dve figure livene u bronzi, prikazana je kako svira u dvojnice, dok druga igra,
tela malo zabaenog unazad, sa rukama ispred sebe i malo rairenim prstima; izuzetnom
ekspresivnou one se uklapaju u naela helenistike plastike.

Umetnost Etruraca
U osmom veku p.n.e. na Apeninskom polustrvu dolazi do procvata kulture i umetnosti
Etruraca. Zanimljivo je da su Rimljani verovali kako su Rim 753. p.n.e. osnovali potomci izbeglih
Trojanaca iz Male Azije. Prema grkom istoriaru Herodotu, Etrurci su oko 1200. p.n.e. napustili
svoju postojbinu Lidiju u Maloj Aziji i naselili se na podruju koje se danas naziva Toskanom,
zemljom Toskanaca ili Etruraca. Kulturno i umetniki povezani s Malom Azijom i drevnim Bliskim
Istokom, Etrurci su nosioci mnogih civilizacijkih odrednica koje nigde nemaju paralele. Alfabet su
preuzeli od Grka, ali njihov jezik nije srodan ni sa jednim poznatim jezikom i jo uvek nije

34

deifrovan. Nedostatak pisanih tragova - tek nekoliko verskih tekstova i napisi na nadgrobnim
spomenicima - nisu dovoljni da se on rastumai. Grobnice, koje od 700 god. p.n.e. oponaaju u
kamenu izgled stvarnih nastambi, sa kupolama od slojevito reanih kamenih blokova pokrivenih
zemljom, ine glavno umetniko naslee ove kulture. Pepeo pokojnika odlagan je u keramike urne
sa poklopcem u obliku ljudske glave i trupom sa ovejim telesnim obelejima. Uz ovu skromnu
grobnu skulpturu, u grobovima nalazimo skupocene zlatarske predmete donesene iz Grke i sa
Istoka.
Vlasnici mone flote, etrurski kraljevi su vladali Rimom do 510. god. p.n.e., sagradili prve
odbrambene zidine, isuili movarnu dolinu Foruma i podigli prvi hram na Kapitolu. U to vreme i
grobnice postaju veoma raskone, oponaajui stvarne nastambe. Pokojnici se prikazuju u terakoti,
kao stvarni ljudi u prirodnoj veliini, kao u grobnici u erveteri gde mu i ena lee na divanu,
oputeni i neobino vedri, kao da se zabavljaju. Oigledno se grobnica smatrala stanom za telo i
duu, pa je ukraavana i vedrim zidnim slikama, poput para plesaa iz Grobnice lavice iz
Tarkvinije. U skladu sa dotadanjom slikarskom tradicijom, enska figura se slika svetlim, a muka
tamnim tonovima.
Kasniji etrurski pogrebni obiaji odiu sa vie surovosti: urne prikazuju demone smrti, a
smrt vie nije nastavak ivota na zemlji. Javljaju se grobnice uklesane u ivoj steni, koje u
potpunosti oponaaju arhitektoniku stvarnog stambenog prostora, a zidne povrine prekrivene su
reljefima sa predstavama oruja, oklopa, predmeta za domainstvo, domaih ivotinja i poprsja
pokojnika. U takvom okruenju demon zmijolikih nogu i njegov troglavi pas (prepoznajemo
Kerbera-mitskog uvara pakla) deluju uznemiravajue, kao u Grobnici reljefa iz erveterija, III
vek p.n.e..
Veruje se da su Etrurci nauili Rimljane kako se grade vojni logori (kastrumi), kao i
osnovama urbanizma, te gradnji fortifikacija. Jedini ouvan primer etrurske fortifikacije je gradska
kapija Porta Augusta u Perui iz II veka p.n.e., kao primer u kome su lukovi i poluobliasti
svodovi sjedinjeni u jedinstvenu monumentalnu celinu. Etrurci su gradili i hramove, ali malih
dimenzija, od drveta i retko ukraavane skulpturom. Izuzetak je takozvani Apolonov hram u mestu
Veji, sa etiri skulpture od terakote u prirodnoj veliini, postavljene na vrhu krova: Herakle i
Apolon takmie se za svetu koutu u prisustvu drugih boanstava. Najbolje je ouvana skulptura
Apolona, remek-delo etrurske arhajske skulpture (V vek p.n.e.). Njegovo krupno telo vidljivo je
ispod ukrasne odee, a snane, miiave noge i produen korak odaju izraajnu snagu bez premca u
grkoj skulpturi istog razdoblja. Iz Veija potie i bronzana skulptura legendarne Vuice koja je
othranila osnivae Rima, Romula i Rema (oko 500 god. p.n.e.). Dvoje dece predstavljaju kasniji,
renesansni dodatak. Vuica je maskota Rima i tesno je povezana sa etrurskom mitologijom, u kojoj
vukovi, od najranijeg doba igraju veoma vanu ulogu, kao i fantastine ivotinje iz mitologije,

35

poput Himere iz Areca. Ova bronzana figura svedoi o velikoj matovitosti i vetini etrurskih
umetnika u prikazivanju snanog i ivog pokreta.
Umetnost antikog Rima
Osnivanje Rima, po legendi o Romulu i Remu, pada u godinu 753. p.n.e. Rim kao polis
postoji do 509. godine p.n.e., kada je uspostavljena Republika koja traje do poetka epohe Carstva i
prvog rimskog cara Oktavijana Augusta 27. godine n.e. Poto su osvojili Etruriju i Apeninsko
poluostrvo, a zatim Kartaginu, Balkan, Grku, obale Mediterana, Galiju, Britaniju, Panoniju,
Dakiju, rimski zavojevai su izgradili monu vojno-administrativnu dravu, utemeljenu na
ekonomskom bogatstvu i razvijenom zakonodavstvu. Teritorijalno irenje zahtevalo je velike
graditeljske poduhvate - izgradnju gradova, utvrenja, komunalnih objekata, saobraajnica,
hramova, palata, stambenih zgrada, termi, stadiona, pozorita, arena, memorijalnih i trijumfalnih
spomenika, letnjikovaca i mnogih drugih graevina javne i privatne namene. Ovaj graditeljski polet
podstakao je razvoj arhitektonskih oblika i usavravanje graevinskog materijala i tehnika. Preteno
utilitarnom karakteru gradnje odgovarala je opeka, a korisnim se pokazao i rimski izum-neka vrsta
betona, meavine sitnih komadia sadre, sivog vulkanskog kamena, travertina i izlomljene cigle,
pomeanih sa krenjakom i peskom; ovi materijali bili su pogodni za primenu stubova i lukova, kao
i zasvedenih tavanica. Zidovi od ovih materijala pokazali su se veoma vrstim, a oblagani su
ukrasnim slojem cigle. Nova tehnologija omoguila je gradnju pokrivenih prostora ogromnih
dimenzija.
Naslee grke arhitekture u spoju sa novinama koje donosi graditeljstvo Rima, stvorilo je
jedinstvenu arhitektonsku celinu: luk, potporni stub, svod, ukrasni stub i zabat.
Gradovi
Pri podizanju gradova, Rimljani su nastavili a doslednom primenom grkog urbanistikog
obrasca - plana ahovske table podeljenog na etiri dela pomou dve glavne ulice: kardo (pravac
sever-jug) i dekumanus (pravac istok-zapad). Glavni gradski trg - forum bio je poloan i okruen
kolonadama. Gradovi su imali hramove, palate, slavoluke, bazilike, terme, amfiteatre, mauzoleje,
kao i viespratme zgrade za stanovanje siromanijeg slobodnog sveta. Pored vila koje su se nalazile
izvan grada, stambena arhitektura poznavala je domus, kao sloeni i veoma udoban tip gospodske
kue za samo jednu porodicu, kao i insulu, viespratnu zgradu sa mnogo malih stambenih jedinica
namenjenu siromanijim stanovnicima. Najbolje ouvana gradska celina iz rimskog doba su
Pompeji, iji je ivot zaustavljen erupcijom vulkana Etna 79. godine p.n.e.
Postojanje velikih gradova zahtevalo je i dobro odravane sisteme koji su omoguavali
odgovarajuu udobnost stanovanja, kao to su vodovod i kanalizacija. Voda je dopremana

36

akvaduktima, nekom vrstom mostova koji su poivali na sistemu viespratnih nizova arkada,
ulivajui se u cisterne iz kojih je dalje distribuirana sistemom cevi. Komforu graana sluili su i
javni toaleti (latrine) i kupatila ili terme. Kao specifino rimske graevine, terme su bile omiljena
mesta okupljanja, za kupanje, masau, vebe, sportska i pesnika takmienja, odmor i rekreaciju, za
drutvene kontakte, skupove, sa posebnim dvoranama za diskusije i sline namene. Opremljene
prostorima za komunikaciju, odeljenjima sa zagrejanim vazduhom, kupatilima sa toplom i hladnom
vodom, prostorijama za masau i parno kupanje, zahvatale su prostore i do 14 hektara (Karakaline
terme u Rimu).

Mesta za javne zabave

Integrisani u gradsko tkivo, objekti rimskog graditeljstva esto su zavravali ispod kulturnih
slojeva dolazeih epoha, ili su se uklapali u novu arhitekturu. Jedna od karakteristinih, isto
rimskih graevina iji je oblik u velikoj meri sauvan je amfiteatar. Pored rimskog Koloseuma,
ouvani su amfiteatri u Arlu, Puli, Veroni, Demu. Graevinu ine visoki zidovi koji obuhvataju
ovalan prostor sa arenom u sredini, stepenastim polukrunim gledalitem okolo i mreom hodnika i
prolaza ispod. Spoljnu fasadu ini sistem horizontalnih pojasa arkada kod kojeg su spratovi
izdiferencirani razliitim stilovima stubova, tako da se u prizemlju javljaju dorski, na prvom spratu
jonski, a na drugom korintski stubovi. Na najviem nivou mogao se rairiti platneni krov koji je
titio gledaoce od jakog sunca. Omiljeno mesto okupljanja rimskog naroda, arena je bila namenjena
borbama gladijatora i divljih zveri, predstavljanju pomorskih bitaka, a kasnije i za muenje
hriana.
Cirkusi su bili namenjeni konjskim trkama i trkama dvokolica, stoga imaju izdueni oblik
arene. Najpoznatiji je Cirkus Maksimus koji je mogao da primi 150.000 gledalaca; Neronov cirkus
se nalazio na mestu dananje rimske crkve Svetog Petra.
Rimski Forum
Forum kao centralni trg republikanskog grada Rima, nalazio se u podnoju sedam
breuljaka. Okruen najznaajnijim javnim zgradama, bio je ukraen stubovima i statuama
podignutim u slavu pobednika, oivien porticima, hramovima, bazilikama i slavolucima. Sa
jaanjem imperije, i forumi su dobijali na veliini i sjaju, postajui svedoanstvo carske elje za
velianjem moi.
Rimski forum je presecao Sveti put (Via Sakra), prolazei ispod Titovog slavoluka-jo jedne
tipino rimske tvorevine. Slavoluci su podizani od II veka p.n.e. u ast pobednika i pobednikih
vojnih pohoda vojskovoa i imperatora. Predstavljao je kapiju sa dva ili tri luno zasvedena prolaza
i bio je ukraen stubovima, vertikalnim ispustima, reljefima i napisima o povodu gradnje. U Rimu

37

su izgraeni i Hadrijanov, Konstantinov, i mnogi drugi slavoluci, kao i Zlatna vrata u Puli, a u
Parizu je po uzoru na ova zdanja u XIX veku u znak slavljenja Napoleonovih pobeda sagraena
uvena Trijumfalna kapija Na Jelisejskim poljima u Parizu.
Na Forumu su se nalazili i mnogobrojni hramovi posveeni razliitim boanstvima, okrueni
kolonadama od plemenitog kamena - granita i porfira, u iniji su se celama uvali kipovi
boanstava. Kao ni grki hramovi, ni rimski nisu bili mesta za molitvu, ve za uvanje kipova
boanstava i rtvenih darova.
Via Sakra prolazila je i pored bazilike Julija Cezara. Nedaleko je etiri veka kasnije baziliku
podigao car Maksencije. Pravougaone osnove, sa polukrunim apsidama na uim stranicama i
ulazom sa strane,

stubovima podeljena na tri ili pet brodova, bazilika je u antikom Rimu

predstavljala sudsko i poslovno sedite. Ovaj tip rimske graevine, uz izvesna prilagoavanja
liturgijskim potrebama, rano hrianstvo je prihvatilo kao obrazac svojih prvih monumentalnih
crkava.
Graevine kao to su amfiteatri, terme, slavoluci, bazilike, u carskom periodu ogromnih
dimenzija, bilo je mogue sagraditi zahvaljujui krstastim svodovima koji su poivali na stubovima,
kao i kupolama oslonjenim na snanem potporne stubove. Autentino svedoanstvo o znaaju ovog
principa za rimsko graditeljstvo predstavlja Panteon, hram svih bogova, sagraen u vreme
imperatora Hadrijana, izmeu 110. i 125. godine.
Zgrada krune snove pokrivena je ogromnom kupolom prenika 43 m, visokom 35,5 m.
Kroz portik u grkom stilu ulazi se u hram izuzetno prostrane unutranjosti, osvetljen kroz okulus
smeten na vrhu kupole. Premoavanje tako velikog prenika bilo je mogue zahvaljujui
etvrtastim udubljenjima u zidovima kupole koji pomau da se umanji njena teina. Uz pomo
slinog graditeljskog reenja, olakan je i svod na Dioklecijanovim termama u Rimu, a primenjivali
su ga kroz istoriju mnogi gradielji, sve do pronalaska armiranog betona.

Unutranja dekoracija.
Najvei broj dekoracija zidnog slikarstva sauvan je u kuama Pompeje, Herkulanuma i
Ostije. Dekoracija se kretala od imitacije mermera i inkrustacija, preko slikane arhitekture koja,
poput naslikanih otvorenih prozora i vrata, proiruje prostor i stvara iluziju dubine. Rani period
carstva stvorio je Stil centralnih slika, gde su predstave bile umetnute u sredinji deo zida koji je
obino bojen crveno; svaka slika je uokvirena slikanim ramom sa arhitektonskim elementima, kao u
Vili misterija u Pompeji, oko 50. god. p.n.e. Irealni stil neguje arhitektonske predstave fasada,
pozorita, foruma i drugih javnih objekata, uz gomilanje predmeta, arhitektonskih detalja, lozica i

38

girlandi, kao i predstave natprirodnih i mitolokih bia. U celosti, rimsko slikarstvo se slui
realistilim predstavama, emu dugujemo mnoga saznanja o svakodnevnom ivotu i ritualima
epohe.
Najraireniji vid dekoracije i starom Rimu predstavljali su mozaici. Sauvani su u svim
regijama nekadanje imperije, od srednje Evrope, do severne Afrike. Ovaj vid ukraavanja dostigao
je vrhunac izmeu I veka p.n.e. i IV veka, naroito u mediteranskim zemljama. Narativni karakter i
realistiki prstup, kompozicije sa ljudskim figurama, slike ivotinja, morske flore i faune,
boanstava, prizore iz drama, arhitekturu, ornamente, prati i odgovarajua tehnika vetina. Mozaik
velikih razmera iz pompejanske kue sa prizorom Bitke kod Isa, prikazuje sukob dvaju vojski i
dvojice uvenih vojskovoa - Aleksandra Velikog i Darija. Znaajna raznovrsnost tema zapaa se na
mozaicima iz epohe rimske vladavine u Tunisu, gde posebnu zanimljivost imaju realistike
predstave morske faune i flore i scene borbi sa gladijatorima i iz lova. Slina scena, borba dvojice
gladijatora sa lavom, prikazana je na podnom mozaiku palate u Romulijani, izvedena sitnim
komadiima kamena u nijansiranim bojama, visokih koloristikih vrednosti komplementarnih boja.
Ovaj mozaik je raen za carskog naruioca - jednog od rimskih careva tetrarha, Galerija, dok je
predstava boga sna Hipnosa bila namenjena vili u gradiu Risnu, u Bokokotorskom zalivu.
Posebnu celinu ine portreti, po mestu El Fajumi gde su pronaeni u grobnicama iznad
sahranjenih pokojnika, nazvali fajumskim portretima. Slikani su tehnikom enkaustike, tako da se
boja meala sa tutkalom i u zagrejanom stanju nanosila uz dodatak ulja i voska. Odlikuju se
izuzetnom izraajnou likova, posmatranih frontalno, krupnih oiju i prefinjeno izvedenih crta lica.
Ovi portreti na drvenim ploama, ppstavljani su na lice pokojnikove mumije, dok je ostatak tela bio
obavijen trakama od tkanine.
Skulptura
Rimljani su se divili grkim skulptorima i za svoje domove su esto naruivali kopije
njihovih dela. Njihova potreba da potomstvu ostave stvarnu sliku o sebi, koja vodi poreklo od
domae italske i etrurske tradicije i starog rimskog obiaja da se otisak lica umrlog pretka sauva u
vosku, u portretu je stvorila tipino rimski stil. Sklonost ka neposrednosti i realizmu dobija novu
dimenziju u portretima imperatora Avgusta, kako na bistama tako i stojeim figurama poput
Avgusta iz Primaporte, gde se stvarni izgled linosti pretapa sa idealizovanom slikom vladara,
koja istovremeno svedoi o njegovom boanskom poreklu. Velianju vladara sluile su i konjanike
statue, kao to je Marko Aurelije na konju (174. godine) podignuta u slavu imperatorovog
trijumfa nad Germanima, danas postavljena na Kapitolu u Rimu. Imperatorova uzdignuta desna
ruka znai pozdrav, mir i dobronamernost (dok su levoj pripisivana negativna znaenja),
potvrujui da posle napada i osvajanja nastupa pax romana. To je istovremeno i simbol carstva.

39

Realistiki princip primenjivan je i kod reljefa sa predstavama istorijskih dogaaja. Kao

ukras na trijumfalnim lukovima, ovi reljefi su imali zadatak da detaljno i uverljivo ispriaju
pripovest o osvajanjima i pobedama, istovremeno predstavljajui uverljivo sredstvo politike
propagande. Friz na Trajanovom stubu iz 113. godine prikazuje neprekinut niz dogaaja koji se
spiralno uspinju od ponoja sve do vrha, donosei uzbudljivu priu o carevim osvajanjima u Dakiji.
Do visine od skoro 30 m, od podnoja do vrha, spiralna reljefna traka prikazuje predstave ratova u
podunavskim krajevima, legionare kako mariraju, bore se, kopaju rovove, pobeuju varvare, u
trijumfu se vraaju u Rim sa osvojenim blagom, obavijajui bronzani stub dvadeset dva puta.
Nedostatak perspektive nadomestio je princip po kom su udaljene figure za glavu uzdignute i
prikazane iza onih koje su nam blie.

Gliptika
Proizvodi umetnikih zanata sauvani su u velikom broju, bilo da je re o posuu, keramici,
staklu, predmetima za ulepavanje kao to su eljevi i ogledala, ili nakit i drugi predmeti od
skupocenog metala i dragog i poludragog kamenja. Rimska umetnost je nastavila helenistiku
tradiciju rezanja gema i kameja u poludragom kamenu-oniksu ili sardoniksu. Predstave na ovim
kamenim minijaturama mogu biti ispuene (kameje) ili urezane (geme), a odlikuje ih preciznost
izrade i polihromnost efekata. Kameja iz Kusatka, naena u selu Kusadak u Sremu, izvedena je u
oniksu ija boje se kree od svetle do tamno mrke, prikazuje rimskog vojskovou kao pobednika na
konju. Pod konjskim kopitama lee pobeeni i zarobljeni varvari. Srodna kamejama iz sredine IV
veka, ova verovatno predstavlja cara Konstantina Velikog, a njen tematski prikaz vezan je za
predstavljanje trijumfa u rimskoj umetnosti.
Rimsko carstvo i Balkansko poluostrvo
Rimsko prisustvo u Dakiji i Panoniji ostavilo je za sobom mnogobrojne gradove, utvrenja,
ostatke svetilita i nadgrobne spomenike. Po znaaju se kao vojna i administrativna sedita
izdvajaju gradovi Nais (Ni) i Sirmium (Sremska Mitrovica). Tek predstoje otkopavanja koja e
osvetliti pravu veliinu i mo ovih centara.
Feliks Romuliana
Po raskoi i ekskluzivnosti izdvaja se utvrena carska palata Feliks Romulijana u
Gamzigradu pored Crne reke kod Zajeara, sa ostacima rezidencije, dvaju hramova, zidina i
utvrenih kula, grobnicama Galerija i Romule, kao i mozaika i sa kolekcijom velianstvenog

40

zlatnog nakita. U mestu gde je roen, podigao ju je savladar imperatora Dioklecijana i mu njegove
keri, pobednik nad Persijancima, vojniki car Galerije poetkom IV veka, nazivajui je po svojoj
majci Romuli, kao svoje utoite posle napornog vojnikog ivota. Sauvane statue govore o
potovanju orijentalnih boanstava Kibele i Mitre, kao i razvijenom Herkulovom kultu kao pandanu
kulta vladarske moi i boanske prirode graditelja ovih zdanja.

Dioklecijanova palata u Splitu

Jedan od najbolje sauvanih primera rimske dvorske i gradske arhitekture predstavlja
Dioklecijanova palata u Splitu. Njena gradnja zapola je 295. godine, deceniju pre nego to e car
Dioklecijan napustiti presto (305. godine, kada i njegov savladar Galerije). I danas je oigledna
osnovna struktura palate koja predstavlja neobinu kombinaciju rimskog vojnog logora i vile:
pravougaonog oblika, opasana vrstim bedemima, ona je junim delom izlazila na more, dok su
preostale tri strane imale pristup sa kopna; najvanije zgrade nalaze se oko glavne gradske ulice
postavljene u pravu sever-jug (kardo) koju pod pravim uglom preseca pravac istok-zapad
(dekumanus). Ouvani su i autentini bedemi kao i blokovi zgrada, sredinji trg - Peristil, Zlatna
vrata (Porta aurea), delovi vodovodne mree i podzemna mrea hodnika. Sagraena od
prokoneskog i brakog mermera, palata je imala nekoliko hramova, od kojih je sauvan samo
Jupiterov, sa zapadne strane Peristila, koji je u srednjem veku pretvoren u krstionicu Svetog Ivana.
Iza istonih stubova Peristila nalazi se Dioklecijanov mauzolej, sa kupolom koja je bila okruena
galerijom sa stubovima. U mauzoleju je bio smeten Dioklecijanov sarkofag od porfira. On je danas
izgubljen, a rimski car koji se svim silama borio protiv hrianstva doiveo je sudbinu da njegv
mauzolej u srednjem veku bude pretvoren u katedralu Svetog Duje. Tada je dozidan zvonik, a
spoljanjost zdanja je umnogome izmenjena tokom vremena, dok je unutranjost skoro u potpunosti
ouvana.

SREDNJI VEK
Umetnost prvih hriana
Godina Hristovog roenja za nau civilizaciju predstavlja poetak istorijskog vremena, dok
godina njegove smrti obeleava poetak mnogih putovanja njegovih apostola, koja su vrlo brzo
rairila novu hriansku veru sve do Rima. Nova religija je vrlo ubrzano oblikovala svoje rituale,
vidove okupljanja vernika, kao i sisteme vizuelnih kodova koji e svima biti bliski i razumljivi. Na

41

njenu popularnost rimske vlasti su odgovarale zabranama, progonima i ubijanjem vernika koji su
bili prinueni da svoje kulltove izvode u tajnosti.
Prostor i simbolika
Pored okupljanja u privatnim kuama, prvi hriani su utoite nali u katakombama, mrei
podzemnih prostorija i hodnika koji su prvobitno sluili za sahranjivanje. U tim tesnim i mranim
prostorima iskopanim u jednoj vrsti mekog kamena, tufu, vee prostorije su bile ukraene zidnim
slikama i sluile su za zajednike ritualne obede, molitvu vernika i propovedanje nove religije.
Nain ukraavanja i ikonografija preuzeti su iz rimskog slikarstva, ali je simbolika svodova u
katakombama i figura naslikanih na njima bila neto sasvim novo i posebno. Motiv mladog pastira
sa jagnjetom, od slike Hermesa sa rtvenom ivotinjom postaje Hrist koji se rtvuje za spas ljudi,
odnosno pastir koji brine o svom stadu (vernicima). Oranta ili moliteljica - figura rairenih ruku u
stavu molitve, ena sa detetom koju moemo idetifikovati kao Bogorodicu sa Hristom, ili figura
koja pruenim rukama preporuuje novog vernika spasenju, slikani su svedenim potezima, ali
veoma izraajno. Figure i prizori su bili smetani u zasebna polja, podeljena bojenim trakama ili
vinovom lozom, takoe Hristovim simbolom. Pored ljudskih figura, slikane su i euharistike
predstave sa hlebom i vinom, jo jednim simbolom Hristovog rtvovanja, kao i golubica sa
maslinovom granom u kljunu, riba kao jo jedan simbol nove religije i Hristovi monogrami. Kada
se pomenu katakombe, uglavnom se misli na Rim gde ih je bilo oko etrdeset, meu kojima su
najpoznatije Kalistove, Prisciline, Domiciline, Marcelinove, Lucinine; ipak katakombi je bilo u
itavom ranohrianskom svetu.
Malobrojna skulprura u ranom hrianstvu po pravilu je bila vezana sa sahranjivanje. Bogati
hriani sahranjivani su u sarkofazima koji u II i III veku dobijaju elemente hrianske simbolike.
Motiv Hrista sa jagnjetom je meu prvim skulptoralnim ukrasima koji preuzimaju novo znaenje.
Ranohrianska arhitektura
Godine 313. Milanskim ediktom car Konstantin je hrianima dao slobodu da ispovedaju
svoju veru. Mada je sam tek pred smrt primio Hrianstvo, ovaj car je podsticao osnivanje prvih
hrianskih crkava: Svetog Petra, Svetog Pavla izvan zidina, Svetog Jovana Lateranskog, Svete
Konstance u Rimu, kao i Crkvu Hristovog groba u Jerusalinu.
Potreba za okupljanjem velikog broja vernika doprinela je da najranije hrianske crkve
dobiju oblik bazilike. Hrianska bazilika razlikovala se od paganske po strogoj podunoj
orijentaciji: umesto na stranama, ulaz se nalazio na kraoj strani, tako da su pogled i kretanje bili
usmereni ka glavnom oltaru smetenom u apsidi naspram ulaza. Pored same crkve koja je
predstavljala trobrodnu ili petobrodnu baziliku, sa dva ili etiri niza stubova po duini podeljena na
brodove, kompleks je imao i atrijum, slian atrijumu u rimskim kuama, etvrtasto predvorje

42

okrueno tremovima, sa posudom za krtavanje u sredini. Atrijum je takoe bio mesto za boravak
katihumena - nekrtenih hriana koji nisu imali pristupa u crkvu.
Oltar je smeten ispred apside, iznad koje se uzdizao trijumfalni luk kao simbolian prelaz
od smrti prema venom ivotu. U apsidi se nalazio biskupski presto i sedita za lanove klera.
Simbolino to je bila Hristova vojska na zemlji. Mozaici na zlatnoj podlozi mamili su poglede
vernika uvis, prema Hristovoj nebeskoj crkvi, prikazujui na raskoan nain jednostavnu hriansku
simboliku, ali i teme iz Starog i Novog zaveta, kao i simboline predstave Hrista i Bogorodice.
Pored glavne crkve nalazile su se i manje graevine krune osnove - martiriji u kojima su sahranjeni
muenici umrli zbog vere u Hrista, kao i oratorijumi - mesta za molitvu. Takoe su graeni i
mauzoleji, crkve u kojima su sahranjivane znaajne linosti. Mauzolej Svete Konstance (sredina
IV veka), posveen kerki cara Konstantina, predstavlja baziliku krune osnove, gde glavni brod
zahvata centralni deo zdanja, a oko njega vodi jo jedan kruni brod. Novinu u ovom tipu graevine
predstavlja kupola koja poiva na kruno rasporeenim parovima mermernih stubova. Svodovi
bonih brodova i kupola ukraeni su mozaicima sa floralnim motivima, pticama, putima i nekoliko
figuralnih predstava.
Za razliku od raskono ureene unutranjosti, ukraene mozaicima, raznobojnim mermerom
i skupocenim tkaninama. spoljanjost ranohrianskih crkava bila je skromna. Graene od cigle,
crkve su spolja sauvale rustinu jednostavnost rimskih graevina.

VIZANTIJA
Krajem antike epohe hrianstvo u Rimskom carstvu dobija sve vie pristalica. Poslednji
rimski car koji je uvrstio jedinstvo svoje imperije na osnovama paganskog kulta, surovo
proganjajui hriane, bio je Dioklecijan (284-305). Tek je Konstantin I Veliki (313) priznao
hrianstvo kao ravnopravnu religiju. Religijska i druga previranja u Carstvu koje je tada zahvatalo
celokupnu junu Evropu, Malu Aziju i deo Bliskog istoka, ve su izazvala njegovo cepanje na
Istono i Zapadno rimsko carstvo. Godine 330. Konstantin je na Bosforu osnovao grad Vizantion,
koji po svom osnivau dobija naziv Konstantinopolj, a zovu ga i Novi Rim. Od svog osnivanja bio
je prestonica Rimskog carstva, a 395. postaje prestonica Istonog rimskog carstva, budue nove
imperije koja e, po prvobitnom imenu svoje prestonice, dobiti ime Vizantija. Rasprostranjenost i
mo vizantijske carevine menjala se tokom vekova, sve do pada Carigrada pod tursku vlast 1453.
godine. Tokom vie od milenijuma na njenom tlu stvorena je kultura, ponikla iz hrianske religije i
helenistike umetnosti, ije uticaje sreemo ne samo u pograninim regijama, ve i u zemljama
june i srednje Evrope, u Rusiji i Africi. Kultura Vizantije od posebnog znaaja je za stvaranje i
formiranje srednjovekovne umetnosti u srpskim zemljama.

43

Car Konstantin i poeci vizantijske kulture

Svoju vladavinu u novoj prestonici Konstantin e obeleiti gradnjom velelepnih crkava:
Svetih apostola (gde je dao da se izgradi 12 simbolinih grobova apostola i trinaesti, svoj grob), kao
i prvobitne crkve, bazilike Svete Sofije. uvena je bila njegova prestona dvorana ukraena
mozaicima na zlatnoj osnovi - hrizotriklinijum; u vekovima koji slede mnogim graditeljima je
posluila kao uzor (San Vitale u Raveni, Dvorska kapela Karla Velikog u Ahenu). Crkve su
bazilikalnog oblika, velikih dimenzija, poput onih u Rimu, a od IV veka javlja se i novi elemenat kupola, to rezultira novim arhitektonskim oblikom bazilike sa kupolom. Najvaniji spomenici
ovog perioda u Carigradu nisu sauvani, ve o njihovom izgledu sudimo na osnovu savremenih
spomenika u Raveni, Mistri, Fokidi, na Sinaju i Siciliji.
Car Justinijan
Najvee domete Vizantija je postigla u domenu crkvene arhitekture, koja ima bitno drugaiji
koncept od antike. Kod antikog hrama veliku ulogu ima dekorisanje spoljanjosti, jer su se obredi i
sveanosti deavali na platou ispred hrama, dok je njegova unutranjost sluila samo za smetaj
skulpture boanstva. Hrianska bogomolja nije prostor gde obitava bog (koji je kod hriana
bestelesan), ve se vernici okupljaju u hramu radi uea u tajni bogosluenja i upuivanja molitve
Bogu. Zbog toga unutranji prostor hrianske crkve mora da odgovori mnogim namenama i on
postaje glavni zadatak graditelja, dok se spoljanjost crkve potiskuje u prvi plan. U skladu sa
liturgijskim potrebama, u crkvi se razlikuju naos (glavni brod), oltarski deo sa niskom oltarskom
pregradom (u kom se nalaze proskomidija i akonikon), kao i priprata, paraklisi (kapele), spoljna
priprata, tremovi. Vremenom oltarska pregrada dobija na visini, ime se od pogleda vernika skrivaju
zbivanja u oltaru, mestu gde se odvija sveta tajna simbolinog pretvaranja vina u Hristovu krv i
hleba u telo Hristovo.
Car Justinijan (527-565) je obnovio mo vizantijske drave i vratio joj teritorijalno
prostranstvo. Njegovu vladavinu takoe pamtimo po velianstvenim spomenicima koji se i danas
nalaze u Carigradu, Raveni i drugim mestima Vizantijskog carstva.
Crkva Svete Sofije, Boanske Premudrosti u Carigradu predstavlja najjasniji primer
vizantijskog poimanja hrama. Podignuta je 523-537. godine pod rukovodstvom graditelja Antemija
iz Trala i Isidora iz Mileta. Zamiljena kao je kao spoj bazilikalne koncepcije sa centralnim
reenjem koje podrazumeva uzdizanje velike kupole sa dve polukupole, koje lebde nad centralnim
prostorom crkve. Iluziji lakoe doprinosi i niz od etrdeset prozora koji se niu itavim obimom
baze kupole. Kupola ima rebrastu konstrukciju, a njena teina se preko pandantifa prenosi na
masivne zidove, esto do dva metra debele, na nekoliko mesta poduprte kontraforima. Legenda

44

kae da su crkvu sagradili aneli, jer je njena gradnja trajala svega pet godina. Prokopije iz
Cezareje, hroniar Justinijanove vladavine, u poetikom tonu je napisao kako se dinvska kupola
dri zahvaljujui zlatnom lancu o kojem visi okaena dorektno na nebu. Sam Justinijan je bio
svestan da arhitektura moe predstavljati velianstveni simbol zemaljske moi i poredio je sebe sa
legendarnim graditeljem jerusalimskog hrama, smatrajui da je prevaziao i samog Solomona.
Veliina graevine, u kombinaciji sa raskonom unutranjou sa mermernim oplatama, mozaicima
na zlatnoj osnovi i vitkim stubovima od zelenog mermera, naglaena je obiljem svetlosti koja
prodire kroz mnotvo prozora. Mada se njena kupola (31 m raspona, 55 m visine) dva puta ruila,
ova crkva po svojoj grandioznosti u vizantijskom svetu nije prevaziena. Poput ranohrianskih
crkava, i ova je u svoje vreme imala atrijum okruen tremom sa kolonadama. Liturgijski in se
odvijao iza ikonostasa u koji je, osim svetenika, mogao da ue jedino car. Mukarci su stajali u
glavnom brodu, a ene na galerijama. I Agija Sofija, kao i ostale crkve u Konstantinopolju, bile su
ukraene mozaicima. O njihovom izgledu moe se zakljuiti na osnovu mozaika u crkvi Manastira
svete Katarine na Sinaju (548-65), iji je ktitor takoe Justinijan. Iz Justinijanovog vremena su i
crkve Svete Irine i Svetog Sergija i Vakha, ali pravi sjaj enterijera tog vremena mogu da nam
doaraju samo crkve koje je ovaj vladar podigao u Raveni, koja je 404. postala prestonica Zapadnog
rimskog carstva.
Crkva San Vitale, podignuta u prvoj polovini VI veka, ima osmougaonu osnovu sa kupolom
koja poiva na tamburu i osam snanih stubova povezanih sistemom lukova. Nasuprot neuglednoj
spoljanjoj fasadi od cigle, njena unutranjost ukraena je skupocenim raznobojnim mermerom, kao
i izuzetnim mozaicima od staklenih ploica, komadia sedefa i skupocenog poludragog kamena, sa
zlatnom pozadinom. U polukaloti apside, koja simbolino predstavlja nebo, na zlatnoj pozadini se
istie figura Hrista, golobradog mladia koji sedi na kugli, okruen Anelima, u simbolinoj
predstavi nebeske i zemaljske vlasti. Levo i desno od oltara nalaze se kompozicije sa carem
Justinijanom i njegovim dvorjanima, kao i sa caricom Teodorom i njenom pratnjom. Izvanrednog
kolorita i izuzetno raskoni, ovi mozaici pokazuju sloen sistem hrianske simbolike: vladar
odabran od Boga nosi purpurni plat i purpurne cipele, ima oreol i vez na odei rezervisan za cara.
Ipak, ostale figure svojim nepominim stavom i odsutnim izrazom lica govore o prevlasti duhovnog
nad telesnim. Princip predstavljanja koji je u Raveni pokazuje u svom najreprezentativnijem vidu,
ponavljao se u vizantijskom slikarstvu, kao i vrlo strogo zacrtan ikonografski sistem koji je
odreivao sadraj slikanog programa u crkvama, njegov raspored, kao i raspored figura unutar same
kompozicije.
U Raveni su u Justinijanovo vreme podignute i bazilike San Apolinare, San Apolinare
Nuovo i Svetog Jovana Jevaneliste, kao i mauzolej Gale Placidije i dve krstionice.

45

Carigrad i druge oblasti carstva

Tokom prvih vekova nove ere, sve do ekspanzije gradova u zapadnoj Evropi krajem
srednjeg veka, Carigrad je predstavljao najvei grad na svetu. Utvren monim zidinama, sa dobro
uvanom lukom, velianstvenim palatama i bogatim trgovakim etvrtima, kao i snabdevanjem
vodom reenim preko nekoliko ogromnih cisterni, grad je imao preko stotinu crkava i manastira.
Mnoge crkve i palate su poruene u razaranjima koja je grad tokom istorije trpeo, a mnoge su posle
turskog osvajanja pretvorene u damije. Meu sukobima koji su potresali carstvo, za likovnu
umetnost najpogubniji je bio period ikonoborstva. Od prvih dana hrianstva crkve su se ukraavale
predstavama svetitelja, koje su se smatrale dragocenim, te su i same potovane kao svetinje. Pod
uticajem shvatanja sa istoka, u VIII veku ta praksa je osuena kao idolopoklonstvo. Car Lav III je
726. godine izdao propis kojim se zabranjuju slike u crkvama. Time je zapoela borba za prevlast
izmeu vizantijskog cara i pape, a postavljeno sa pitanja tumaenja Biblije i Hrisove boanske
prirpde. Pokret protiv ikona nazvan ikonoborstvo trajao je do 843, godine i unitio je veliki deo
dotadanjeg vizantijskog slikarstva. Tada je i papa proglasio potovanje slika delom hrianskog
uenja. Takoe, velika razaranja donela su i etiri krstaka rata, od kojih je za Carigrad bio
najrazorniji etvrti - od 1204. do 1261. godine gradom su vladali krstai, dok je nekada mono
carstvo bilo rascepkano u manje drave (poput feudalnih dravica na zapadu) koje su esto bile u
meuosbnom sukobu. Posledica je nestanak mnogih spomenika koji su krasili Carigrad, pa smo
prinueni da o vizantijskoj umetnosti srednjeg i poznog perioda sudimo na osnovu spomenika u
perifernim delovima carstva: na Balkanskom poluostrvu, na Siciliji i u Rusiji.
Jedinstven za sve periode vizantijske arhitekture je osnovni tip crkve sa osnovom grkog
krsta upisanog u kvadrat, sa jednom ili pet kupola. Bez obzira da li se oslanjaju na stubove, stupce
ili zidove, prelaz izmeu kvadratne osnove i tambura, koji postaje visok i dobija prozore,
predstavljaju sferni trouglovi pandantifi. U srednjevizantijskom periodu, pored prozora na kupoli, i
prozori na fasadi postaju vei i reaju se u nekoliko pojaseva. Fasade se izvode u kombinaciji cigle,
kamena i maltera, prema poznom periodu slaganih sve matovitije i arolikije. Graevine streme u
visinu, a sve vei znaaj se pridaje bogatijem ralanjavanju zidova ne samo kombinacijom
razliitih materijala, ve i stubcima, kolonetama, kao i horizontalnim vencima. Graevine poznog
perioda karakterie i pojava priprate ili trema koji obuhvataju crkvu sa june, zapadne i severne
strane, ili se pruaju ispred nekoliko spojenih crkava. Prisutna je i nova razuenost prostora po
vertikali, tako da se javljaju spratne kapele, kao i crkve u dva nivoa, gde donji esto ima bazilikalnu
osnovu, a gornji predstavlja petokupolnu graevinu upisanog krsta.
Period izmeu X i XII veka obeleila je vladavina dinastija Makedonaca i Komnina. Iz X
veka je crkva Sv. Luke u Fokidi, petokupolna graevina u obliku upisanog krsta. Zidovi su ukraeni
mozaicima raskonog kolorita, ekspresivnih figura sa naglaenim konturama, na zlatnoj pozadini.

46

U oltarskom prostoru Svete Sofije u Ohridu, iz sredine XI veka sauvana su na severnom i

junom zidu dva friza kleeih anela rairenih krila, u poklonu ka Bogorodici sa Hristom iz apside.
Na ovim freskama primetna su naglaena ekspresivnost i pokret, kao i stilizacija i taman, tonski
kolorit.
Iz 1164. godine potie mala petokupolna crkva manastira Nerezi kod Skoplja. Njenu
unutranjost ukraava jedan od najlepih fresko ciklusa umetnosti Komnina. Linearnost
karakteristina za komninsko slikarstvo u Nerezima je od presudnog znaaja - u prikazivanju
oseajnosti, elegancije i prefinjene dekorativnosti. Linija nije vie samo kontura, ve ona definie
oblik, voluminoznost tela, linije kose i brade. Suptilni ritam i elegancija mogu se zapaziti u fresci
Oplakivanja Hrista, sa Bogorodicom koja klei pored Hristovog tela, neobino slina i savremena
sa ranorenesansnim Pietama italijanskih majstora. Umetniki ukras Nereza karakterie i prisustvo
plitkih tuko reljefa koji svojom ipkastom strukturom uokviruju zidne slike, a sauvani su i na delu
ikonostasa.
Najvei i najlepi hram iz tog doba podignut je u Veneciji (graen od IX do XI veka): crkva
Svetog Marka. Petokupolna graevina centralnog tipa, sa upisanim krstom, okruena je sa tri strane
narteksom (pripratom ili predvorjem). Pet kupola koje ine svod oslanjaju se na masivne stupce,
kao i na antike stubove povezane zaobljenim lukovima. Unutranjost crkve ukraena je mozaicima
na zlatnoj osnovi, insirisanim vizantijskim uzorima. U crkvi se nalazi uvena oltarska pregrada Pala
d'Oro, iji je nastariji deo iz 1105. godine - velianstven rad vizantijskih majstora u zlatu i emajlu.
Iznad ulaza u crkvu postavljeni su monumentalne figure konja od mesinga koji su se nekad nalazili
na hipodromu u Carigradu - trofej iz krstakih ratova. Ve tada je bila poznata legenda prema kojj bi
odnoenje tih skulptura iz Carigrada znailo njegovu propast.
Povratak vizantijskih careva u Carigrad posle perioda vladavine krstaa, 1261. godine,
obeleen je i vladavinom dinastije Paleologa. Period obnove carske moi i novog poleta umetnosti
obuhvaen je jedinstvenim imenom renesansa Paleologa. Prestoniko slikarstvo toga doba najbolje
ilustruju freske i mozaici manastira Hrista Spasitelja (Kahrije damija) koje karakterie rasko,
voluminoznost figura, izrazita matovitost dekorativnih motiva, kao i naglaeno prisustvo
simbolike.
Tokom XI i XII veka umetnost vizantijskog stila prihvataju veliki pravoslavni centri Kijev,
Novgorod, Suzdalj i Vladimir. Posle mongolske najezde u XIV veku, njihov znaaj preuzima
Moskva. Prihvativi pravoslavni ritual, ovi centri prihvatili su i vizantijski tip crkve, oblikovan u
skladu sa lokalnim potrebama i tradicijom: graevine kvadratnog oblika dobijaju kosi krov i
metalom pokrivene kupole lukoviastog oblika. Jedna od znaajnih delatnosti u ruskim
manastirskim centrima bilo je slikanje ikona. Karakteriu ih jarke boje i naglaena dekorativnost,
kao i esto prisustvo metalnog okova koji ostavlja slobodno samo lice svetitelja. Ikona

47

Starozavetna trojica (Gostoljublje Avramovo) predstavlja jedno od najpoznatijih dela velikog

ruskog ikonopisca Andreja Rubljova. Delo i sudbina ovog monaha-umetnika postali su poznati
posle istoimenog filma reisera Andreja Tarkovskog.
SRPSKE ZEMLJE U SREDNJEM VEKU
Raki stil
Krajem XII veka, pod vladavinom velikog upana Stefana Nemanje ustanovljena je
srednjovekovna srpska drava. Krunisanjem njegovog sina Stefana Prvovenanog za kralja 1217.
godine, kao i proglaenjem srpske crkve za arhiepiskopalnu, a Save Nemanjia za prvog
arhiepiskopa, kao i proglaenjem Stefana Nemanje za svetitelja, postavljeni su temelji svetovne i
crkvene vlasti Rake drave. Intenzivno crkveno graditeljstvo donosi osoben umetniki stil kojim e
tokom XIII veka biti obeleeno mnotvo zadubina vladarske kue Nemanjia i njihovih velikaa.
Raki stil je nastao pod snanim uticajem vizantijske umetnosti i kulture, ali oblikovan i uticajima
romanike i gotike umetnosti, prisutne zahvaljujui vezama sa jadranskim primorjem, naroito
gradovima Barom, Kotorom i Dubrovnikom. Uticaj arhitekture romanikog zapada prevashodno je
prisutan u arhitekturi, jer su Nemanjii za izgradnju svojih zadubina angaovali graditelje i klesare
iz primorja: potreba pravoslavnog liturgijskog obreda nalagala je potovanje vizantijske tradicije u
unutranjoj dekoraciji. Za ivopisanje crkava tako se pozivaju majstori iz Soluna i Carigrada, a za
manje znaajne spomenike i domai slikari vaspitavani na vizantijskim uzorima.
Za raki stil karakteristine su jednobrodne crkve sa kupolom, oltarskom apsidom na istoku i
pripratom i glavnim portalom na zapadu. Na junom i severnom zidu u ravni sa potkupolnim
prostorom nalaze se vestibili ili pevniki prostori. Uz glavni brod nekih crkava graene su kapele
(paraklisi), obino simetrino postavljane i posveivane svetiteljima zatitnicima ktitora. Crkve
predstavljaju deo manastirskog kompleksa, opasanog bedemom, sa kapijom i visokom kulom,
trpezarijom, konakom i ekonomskim zgradama.
Za rodonaelnika rakog stila smatra se Bogorodiina crkva manastira Studenice, iju
gradnju je zapoeo Stefan Nemanja, a dovrio sin Sava poetkom XII veka. Jednobrodna graevina
sa kupolom spolja je oplaena blokovima belog glaanog kamena, a poseban ukras predstavlja
krovni venac sa arkadicama i konzolama ukraenim skulpturama, kao i oltarska trifora sa
skulptoralnim ukrasom u obliku romanikog prepleta biljnih i ivotinjskih motiva i portal sa
skulpturom Bogorodice sa Hristom i viestruko profilisanim dovratnicima. Skulptura Bogorodice je
prvobitno bila obojena, o emu i danas svedoe tragovi boje. Na unutranjosti dovratnika portala su
reljefno prikazane figure apostola, sa Hristom kao centralnom figurom. Okruen je viestruko
profilisanim ornamentima, a gornji deo se kolonetama oslanja na dva lava sa svake strane vrata.

48

Ovaj portal je u treoj deceniji XIII veka zaklonjen, i tako sauvan od razaranja, zahvaljujui
priprati koju je podigao najmlai sin Stefana Nemanje Radoslav.
Neposredno posle Studenice sagraena je crkva manastira ie, kao prvo arhiepiskopsko
sedite srpske crkve, a tokom XIII veka i crkve manastira Morae, Mileeve, Sopoana, Gradca. Po
uzoru na svetogorske crkve, ia je bila omalterisana i obojena crveno, dok su okviri portala i
prozora bili od mermera. Ova graevina ima znatno skromniji skulptoralni ukras od studenike.
Novinu u rakom crkvenom graditeljstvu predstavlja visoka kula ispred spoljne priprate, iznad koje
se nekad nalazio sprat, sa katihumenom iz koje je Sava Nemanji kao prvi srpski arhiepiskom pratio
bogosluenje.
Unutranju dekoraciju rakih graevina ine freske koje su raene nekoliko godina po
zavretku crkve. Ovo slikarstvo pripada monumentalnom stilu koji karakteriu kompozicije velikog
formata, sa manjim brojem figura sveanih stavova, uzdranih pokreta i sa naglaenim emocijama
na licima. Odea na figurama pada u irokim, slobodnim naborima naglaavajui telesni volumen,
dok je znaaj graevina naglaen zlatnom ili tamno plavom pozadinom. Skladne proporcije, telesna
lepota, irok potez i harmonian, svetao kolorit ukazuju na vrhunske slikare, kao i visoke zahteve
naruilaca. Freska Raspee Hristovo sa zapadnog zida naosa u Studenici prikazuje monumentalne
figure Bogorodice i svetog Jovana kako stoje sa strana raspea, izraavajui emocije na uzdran i
dostojanstven nain. Po monumentalnosti predstave i nainu slikanja, ovaj prvi sloj studenikog
ivopisa ukazuje na uzore u neto starijim mozaicima u crkvi Uspenja u Dafni.
Freska Mironosice na grobu Hristovom, poznatija kao Beli aneo, iz manastira Mileeve,
zadubine kralja Vladislava, svedoi o visokom slikarskom umeu angaovanih majstora.
Monumentalna figura anela dominira kompozicijom sa zaspalim vojnicima i enama koje su dole
da obiu Hristov grob. Odevena u belo, sa toplim okerom i ruiastim tonovima kotrastiranim
zelenim senkama na licu, sedea figura anela deluke skoro realistiki. Vrhunac rakog slikarstva
monumentalnog stila predstavlja fresko dekoracija crkve manastira Sopoana. Svetlih boja, snanih
voluminoznih formi i elegantnih pokreta, ovo slikarstvo ukazuje na snanu vezu sa antikom, ali i
nastupajuom renesansom. Simetrino postavljene, komponovane u obliku trougla, freske Sopoana
pokazuju tendenciju ka veem broju figura. Centralni motiv freske Uspenja Bogorodiinog
predstavlja figura Hrista koji dri duu svoje majke u vidu bebe u naruju, vertikala nasuprot
horizontali tela na odru. Okolni prostor slike popunjen je figurama apostola i zbijenim telima anela
koji slici daju specifian ritam.
Doba kralja Milutina i njegovih naslednika: srpsko-vizantijski stil
Na prelazu iz XIII u XIV vek, u doba vladavine kralja Milutina, srpska drava zahvata
Makedoniju, Epir i Tesaliju, sve do Egejskog mora. Neposredan dodir sa vizantijskom umetnikom

49

tradicijom, kao i porodine veze sa carigradskim dvorom, obojili su i srpsku umetnost specifinom
stilskom meavinom. Kralj Milutin je, kao veliki graditelj i ktitor, obnovio i izgradio ogroman broj
crkava kako u centralnim oblastima srpske drave, tako u u novoosvojenim krajevima. To su
uglavnom petokupolne crkve sa osnovom upisanog krsta, vilje i ue u odnosu na rake graevine, i
istovremeno razuenijih i ivopisnijih fasada ozidanih kombinacijom cigle, kamena i maltera.
Crkveno slikarstvo Milutinovog doba sklono je naraciji, velikom broju figura u kompozicijama,
mnotvu detalja, dinaminim pokretima, kao i kompozicijama u kojima se prizori odvijaju u
neprekinutom nizu jedan iza drugog. Imena slikara Milutinovih zadubina su poznata: to su
Mihailo, Astrapa i Evtihije, koji se prvi put pominju u crkvi sv. Klimenta u Ohridu 1295. godine, a
zatim i u Starom Nagoriinu, pekoj Patrijariji, Bogorodici Ljevikoj. Scena Ruganja Hristu iz
Starog Nagoriina (1317) kod Kumanova, komponovana je nalik na pozorini prizor. Odvija se na
trgu, okruenom zgradama, sa Hristom kao centralnom figurom i dve simetrino postavljene grupe
figura. itava scena je u ivom pokretu, potenciranom gestovima i mimikom, kao i snanim
kontrastnim koloritom.
Vrhunac graditeljskog opusa kralja Milutina predstavlja crkva manastira Graanice (1321).
Sazidana je kao petokupolna crkva sa kasnije dodatom i zatvorenom spoljanjom pripratom. U
skladu sa stilom Milutinovih crkava, ova graevina stremi u visinu, to je naglaeno njenim vitkim
linijama, kao i viestruko nivelisanim krovnim pokrivaem. Ovako nivelisanom visinom, kao i
arolikou fasade postignutom dekorativnim reanjem opeke i maltera, ritam linija ovog zdanja
izuzetno je naglaen.
Crkvu manastira Deana sagradio je na samom kraju ove epohe sin kralja Milutina Stefan,
dobivi po njoj ime Deanski. Graevina u osnovi predstavlja nastavak rakog stila, oiglednog u
spoljanjoj mermernoj oplati u dve boje kao i u skulptoralnom ukrasu na prozorima i portalima.
Unutranjost je ukraena sa preko hiljadu fresko kompozicija znaajnih po uklapanju u arhitekturu i
ikonografskim vrednostima. Kao i graditelj crkve potpisan kao fra Vito iz Kotora, i slikari, od kojih
se jedan potpisao kao "greni Sr" verovatno su poreklom iz jadranskog primorja.
Moravska kola
Centar srpske drave i umetnikih dogaanja posle marike bitke pomera se na sever, u
oblasti Velike i Zapadne Morave. Do pada Smedereva pod Turke 1459. godine, ovde se razvija novi
oblik crkvene arhitekture; po uzoru na svetogorske crkve, one dobijaju oblik trikonhosa (trolista)
kombinovanog sa upisanim krstom ili bez njega, sa jednom ili pet kupola. Osim Lazarice koja, kao
gradska crkva, obeleava novi momenat u arhitekturi, jednokupolne su crkve manastira Ljubostinje
i Kalenia, a petokupolne Manasije i Ravanice. Uglavnom su manjih dimenzija, ali vitkije, sa
naglaenim vertikalizmom i razuenom dekoracijom fasada: pored polihromije materijala, odnosno

50

njegovog kombinovanja u smislu naizmeninog reanja cigle, maltera i kamena i umetanja

keramikih detalja, ivosti fasada doprinose izlomljene linije zidova ukraenih rozetama,
kolonetama, horizontalnim vencima, krovnim vencima sa arkadama, ahovskim poljima i reljefima
na prozorima. Karakteristinu skulptoralnu dekoraciju predstavljaju biljni ornamenti, vree, lozice,
prepleti dvojnih traka, palmete. Uglavnom se radi o floralnim i zoomorfnim motivima; samo na
jednoj bifori crkve manastira Kalenia (ija fasada prednjai u dekoraciji) sree se i ljudska figura;
Manastir Manasija predstavlja reprezentativan primer moravskog graditeljstva i slikarstva: ova
petokupola crkva ozidana je kamenim blokovima u jednoj boji, a razuenost njenih fasada ogleda se
u izlomljenosti linija i kolonetama na uglovima apsida; njeno slikarstvo odlikuju vitke
monumentalne figure, odevene u raskonu odeu sa mnogo ukrasa i zlatnih detalja, ka i nakita;
intenzivnih boja, ove freske odaju sjaj i uglaenost, kao i viteki duh feudalnog drutva poznog
srednjeg veka u Srbiji. Tako je scena Svadbe u Kani prikazana kao gozba tog vremena, Sveti ratnici
predstavljaju viteze poznog srednjeg veka elegantnog dranja, u bogatoj opremi.
Slikarstvo ikona i minijatura
Proimanje vizantijskih i zapadnih uticaja prisutno u graditeljstvu rake kole, ispoljilo se i
u slikarstvu minijatura. Miroslavljevo jevanelje, nastalo krajem XII veka, po narudbini
zahumskog kneza Miroslava, predstavlja najstariju ouvanu srpsku rukopisnu knjigu. Kao i ostali
rukopisi tog vremena, pisano je na pergamentu; ukraeno je inicijalima (poetno slovo svakog
poglavlja) u koje su ukomponovane ljudske figure, kao i ptice, ivotinje i biljni elementi. Motivi i
stil ukrasa ukazuju na romaniko poreklo, kao i slinost sa skulptoralnom dekoracijom
Bogorodiine crkve u Studenici. Veina ukrasa crtana je priborom za pisanje, a crvena, uta, zelena
i zlatna boja dodavane su etkicom. Zbog svoje kulturno-istorijske i umetnike vrednosti,
Miroslavljevo jevanelje, koje se uva u Narodnom muzeju u Beogradu, pohranjeno je u posebno
klimatizovanu komoru i retko se izlae oima posetilaca. Takoe, ono se nalazi na popisu svetske
batine UNESKA. Poznati su jo i srpski rukopisi Prizrenskog jevanelja, Srpski minhenski psaltir,
Lenjingradsko jevanelje.
Bogoslubene potrebe, kao i kuni religiozni rituali zahtevali su i pokretne slike svetitelja.
One su raene na drvetu, jajanom temperom i njihov stil uglavnom je pratio slikarske stilove
zidnog slikarstva. Njihovo poreklo vezuje se za nekoliko manastirskih radionica, ili centara, od
kojih je najpoznatiji Ohrid. Kao centar slovenske kulture na Balkanu, Ohrid je od XI do XIV veka
predstavljao i znaajan ikonopisaki centar. Znatan broj ikona nastao je i u radionici manastira
Deana.
Umetnost prelaznog perioda

51

Pad srpske drave odrazio se i na aktivnosti pravoslavne crkve. Poetkom XVI veka gotovo
u potpunosti zamire crkveno graditeljstvo, a umetnici pred Turcima bee u severne krajeve preko
Save u Dunava, kao i u primorje, Rumuniju i Rusiju. Mada je 1557. godine obnovljen rad Peke
patrijarije, sa migracijom stanvnitva i centar srpske kulture seli se na sever, Fruka gora postaje
znaajno crkveno sedite i nosilac umetnikog ivota. Osnivanjem manastira Kruedola i Novog
Hopova iskazuje se tenja produetka tradicija moravske umetnosti. Vezu sa tradicijom odaje i
grko poreklo majstora koji su radili freske u Novom Hopovu (XVII vek), nasuprot ruskim
slikarima koji su ukrasili zidove manastirske crkve u Kruedolu. U skladu s tim, hopovski ivopis
predstavlja nastavak hiljadugodinje vizantijske slikarske tradicije, dok je slikarstvo Kruedola
verno pravoslavnoj ikonografiji, ali je ve poprimilo izrazito barokni karakter.
Nakon obnove Peke patrijarije usledio je procvat ikonopisakog slikastva. Obnovi
tradicije ikonopisa doprinose kalueri iz Pei, meu kojima se izdvaja Longin. Sauvano je
nekoliko desetima ikona razliitog formata, u Pei, Deanima, Lomnici i Pivi. Veran starim
slikarskim tradicijama, Longin je ilustrovao kult pravoslavnih svetitelja (ikona Svetog Nikole iz
Velike Hoe), kao i srpskih vladara svetitelja (ikona sa itijem Stefana Deanskog iz 1577. godine).
Kult srpskih vladara svetitelja zapoet obnovom Peke patrijarije, naroito e se razviti nakon
Velike seobe 1690. godine meu srpskim ivljem u Austrijskoj carevini, kao obeleje dravotvornog
kontinuiteta i legitimiteta olienih u pravoslavnim crkvenim vlastima Karlovake mitropolije.

SREDNJI VEK NA ZAPADU

Karolinka renesansa
Uzdrman najezdama varvara od V veka, kao i prodiranjem Arabljana, hrianski zapad
zapoinje svoj uspon posle njihovog poraza u bici kod Poatjea 732. godine.Dolazi do formiranja
franake drave, ija mo kulminira u vreme Karla Velikog (768-814), poznatijeg po francuskoj
verziji imena arlemanj, na prelazu iz VIII u IX vek. Poto je 800. godine primio carsku krunu od
pape Lava III, smatrajui sebe za direktnog naslednika rimskog imperatora Konstantina, Karlo
Veliki je svoju carevinu gradio kao drugi Rim: podiui zdanja nalik na ona u antikom Rimu i
Carigradu u prvim godinama hrianstva, obnavljajui antiku kulturu izuavanjem i prepisivanjem
tekstova antikih pisaca i filozofa, podraavanjem rimskih i ranohrianskih umetnikih uzora, kao i
ukraavanjem dvora i crkava razliitim umetnikim predmetima iz antikog doba. Njegova
prestonica Ahen zamiljena je kao novi Rim: njegova palata trebalo je da se meri sa carigradskom
carskom palatom, a Dvorska kapela sa Hrizotriklinijumom cara Konstantina, ili Justinijanovom

52

crkvom San Vitale u Raveni. Kapelu oktogonalne osnove projektovao je Oto iz Meca; unutranjost
je poivala na etvrtastim stupcima; centralni deo je bio okruen ambulatorijumom sa bavastim
svodovima a imala je ulazni deo sa galerijama na dva nivoa, koji je bio u istoj osi sa oltarskim
delom. Ulazna fasada predstavlja prototip zapadnih fasada kasnijih romanikih katedrala sa dve
kule-zvonika (vestverk). Sazidana od spolija sa rimskih i ravenskih graevina, u unutranjosti
kupole imala je mozaik sa scenom iz Apokalipse.
U razliitim delovima novouspostavljenog cartsva osnivaju se i manastiri (Centula, Fulda,
Sen Deni) ije crkve u manjoj ili veoj meri ponavljaju obrazac crkve Svetog Petra u Rimu. Nacrt
jednog od njih, Sen Galena, predstavlja prototip idealne franake opatije, sa prostranom crkvom,
klosterom, refektorijumom (trpezarijom) kao centrom manastirske zajednice, kao i svim ostalim
zgradama: skriptorijima, bibliotekom, kolom i razliitim ekonomskim zgradama. Poseban doprinos
karolinkog perioda evropskoj civilizaciji poiva na literarnim delima i takozvanim "minijaturnim"
umetnostima rukopisne iluminacije, rezbarijama u slonovai i zlatarskim radovima. I sam veoma
obrazovan, Karlo Veliki se okruio naunicima iz razliitih delova Evrope, u nameri da svoje
carstvo uzdigne na kulturni nivo istovetan sa, po njegovom uverenju, kulturnim dostignuima
zlatnog doba hrianskog Rima. Pored prepisivanja Biblije i ostalih bogoslubenih knjiga, u
carskim skriptorijima prepisivani su i antiki rukopisi, uglavnom sauvani do naih dana
zahvaljujui ba ovim karolinkim prepisima. Karolinki prepisivai razvili su i novo, lako itljivo
pismo koje je zamenilo esto teko itljiva srednjovekovna pisma: Karolinu minuskulu. Znaaj tog
pisma je u odvajanju rei i velikim slovima na poetku vanih odeljaka. Poseban znaaj imaju
slikani ukrasi ovih rukopisa - minijature koje su esto nastajale po ugledu na savremene mozaike iz
rimskih crkava. Godeskalkov jevanelistar (781-783) nastao je u znak seanja na posetu Karla
Velikog Rimu za Uskrs 781. godine i na krtenje njegovog sina Pipina. Po stilu se razlikuju dve
kole minijatura: minijature Ada grupe iji se nastanak vezuje za Karlov dvor i kasnoantike i
vizantijske uzore: snane figure naglaenih kontura, izrazito krupnih oiju oblikovane su
intenzivnim bojama, ukljuujui i carsku purpurnu boju i zlato. Svojim plastikim oblicima i
dekorativnim elementima ukazuju na antike uzore. Drugu grupu ine minijature iz Remsa, kod
kojih preovladava crte ekspresivne, nemirne linije i naglaena narativnost u predstavljanju
biblijskih scena. Primer za to je Utrehtski psaltir gde svaki psalam i napev ima svoju vizuelnu
interpretaciju teksta, kao i Ebovo jevanelje (opat Ebo je bio osniva prepisivake radionice u
Remsu). Na stranici sa jevanelistom Matejem oblici su deformisani na tako specifian nain, kao
da itavu sliku pokuava da oduva vetar.
Doba Karla Velikog odlikuje i izrada razliitih predmeta - nakita, relikvijara, okova za
knjige itd- od zlata i dragog kamenja, kao to je relikvijar u obliku kese iz sredine VIII veka, ili
korice Zlatnog kodeksa (Kodek aureus) rukopisne knjige pisane na purpurnom pergamentu, nastale

53

oko 870. godine. Naslednici Karla Velikog nisu mogli da odre mo i kulturni nivo carstva, ali su
graditeljski stil i umetniki izraz njegovog doba, a naroito uspostavljanje novih kulturnih sedita u
Ahenu, Remsu, Mecu i Turu, uticali na dalji tok i razvoj umetnosti u zapadnoj Evropi.
Rani srednji vek i Sloveni - doba migracija
Pored varvarskih naroda - Gota, Langobarda i Franaka - koji su naseljavali teritorije zapadne
Evrope, jo jedna invazija varvara zapljusnula je Evropu. Sa severa su se tokom VII veka na
Balkansko poluostrvo spustila slovenska plemena, naseljavajui se sve do obala Jadranskog mora.
Svoju mnogoboaku religiju poetkom IX veka zamenjuju hrianstvom, gradei bogomolje i
prepliui elemente sopstvene, sa zateenom romanizovanom kulturnom tradicijom.
To su uglavnom jednobrodne graevine sa bavastim svodom, bez kupole i malih dimenzija.
Svojom veliinom i stilom gradnje izdvaja se crkva Svetog Donata u Zadru (IX vek) - graevina
centralnog tipa, krune osnove, sa trodelnom apsidom na istoku i predvorjem nepravilnog oblika na
zapadu. Oko centralnog krunog dela zasvedenog kupolom, nalazi se spoljni prstenasti hodnik sa
spratnom galerijom. Po tipu bliska ranohrianskim rotondama, crkva je sagraena od spolija
rimskih graevina sa nekadanjeg foruma. Unutranjost crkve je bez ukrasa, dok je kamena fasada
podeljena plitkim stupcima (pilastrima) koji su u gornjem delu povezani lukovima.
Skulptura preromanikog doba u jadranskoj regiji i zaleu uglavnom je vezana za crkveni
nametaj: krstionice, stolove, parapetne ploe, propovedaonice, oltarske baldahine (ciborijume), kao
i arhitektonske elemente: kapitele, nadvratnike i prozorske okvire. Klesana plitko u kamenu, sa
linijom kao noseim elementom, sastoji se od prepleta dvojnih traka, biljnih i ivotinjskih motiva,
simbolikih hristolokih predstava, kao i biblijskih scena ukomponovanih pod lukovima koji
poivaju na kolonetama ili polustupcima. Parapetne ploe iz poruene zadarske crkve Svete Nedelje
prikazuju dogaaje iz Hristovog ivota. Figure karakterie naglaena linearnost, dosledno potovana
i kod dekorativnih elemenata na ploama.
Umetnost romanikog stila - doba vere
Poetak XI veka donosi novi umetniki stil, koji je obeleio konanu pobedu hrianstva,
olienu u jedinstvenom stilu u umetnosti, krstakim ratovima i masovnim hodoaima.
Hodoasnike su na dugim putovanjima esto zabavljali putujui pevai minstreli pevajui o
junacima. Meu najpoznatijim pesmama je Spev o Rolandu (komponovan oko 1100) koji govori o
junakoj smrti jednog od vitezova Karla Velikog. Od granica vizantijskog sveta, do krajnjeg zapada
Evrope, grade se prostrane crkve sa klaustrima i ostalim zgradama, krstionice, nadgrobne crkve, kao
i moni manastirski kompleksi. Manastiri skupljaju relikvije svetaca kojima privlae hodoasnike,
dok raskonim ukraavanjem crkava ele da pokau vernicima kako izgleda Raj boji. Za Evropu

54

podeljenu u mnotvo malih teritorija, znaajne su i promene u nainu stanovanja i izgradnji

fortifikacija, utvrivanja gradova i manastirskih kompleksa, ali religijska arhitektura ipak ostaje
glavni vid graditeljstva romanikog stila.
Pored znaajnih stilskih odstupanja uslovljenih pre svega lokalnim obelejima, ovo
graditeljstvo jedinstvenim ini primena polukrunog luka, masivnost i svoenje volumena na oblike
kupe, kocke, piramide i valjka. Crkve bazilikalne osnove orijentisane su u pravcu zapad-istok i
sastoje se od tri ili pet brodova koje na dve treine od ulaza prema istoku preseca popreni brod transept; transept takoe moe biti jednobrodan ili stubovima podeljen na tri ili pet brodova.
Apsidalni prostor na istoku esto je okruen zrakasto rasporeenim kapelama, sa kriptom ispod, dok
se iznad bonih brodova crkve nalaze galerije. Model zapadne fasade, utvren jo u doba Karolinga,
sa dve visoke kule povezane galerijama definie crkvu kao simboliku tvravu vere (vestverk).
Simboliko znaenje zapadne fasade kao granice izmeu grenog svetovnog ivota i crkve kao
bastiona vere pojaano je izgledom ulaznih vrata: viestruko profilisanog portala sa luno izvijenom
skulptoralnom dekoracijom koja podrazumeva predstavu Hrista vladara na prestolu, scena iz
Apokalipse, apostola, kao i predstave zodijaka i mesenih radova i dekorativne preplete. Ova
dekoracija esto je bila bojena, a svojom reitou trebalo je da propoveda veru i da dri u
pokornosti uglavnom nepismeno stanovnitvo. Skulptoralni ukras u romanikim crkvama moe se
nai jo i na kapitelima, gde se prikazuju fantastina bia i ivotinje, biljni ornamenti, meseni
poljoprivredni radovi, zodijaki znaci i slino. Umesto drvene, kasetirane tavanice ove crkve
dobijaju bavaste ili krstaste svodove, izdeljene pomu lukova od raznobojnog kamena na traveje.
Opte verovanje da e, posle hiljadugodinje vladavine hrianstva, nastupiti kraj sveta kada
e pravedni biti nagraeni, a grenici osueni na vene muke, budilo je kod srednjevekovnog
oveka ogroman strah. Potreba dokazivanja snage vere i okajanja grehova otvorila je mnoge
hodoasnike puteve koji su u XI i XII veku proarali Evropu, slivajui se u jedan tok, ka svetim
mestima. Jedno od najpoznatijih nalazilo se na zapadu Iberijskog poluostrva, crkva Svetog Jakova u
Komposteli. Da bi pomogao mnogobrojnim hodoasnicima, svetenik Ajmeri Piko je napisao prvi
putniki prirunik, u kojem je ukazao na najbolje i najbezbednije marrute i najznaajnija svetilita
koja treba posetiti, kao i relikvije koje su ona uvala, zatim savete za kupovanje, lokalne obiaje,
komentare o hrani, savete o pijaoj vodi i renik najnunijih rei. Pored svratita, gostionica,
naselja, mostova, uz hodoasnike puteve graeni su veliki manastirski kompleksi u kojima su
hodoasnici nalazili utoite i zaklon. Taka sa koje je jedan od takvih hodoasnikih puteva
polazio bila je crkva u Vezleju u Burgundiji, trobrodna, sa bavastim svodom raznobojnim
lukovima izdeljenim u traveje i snanim stupcima, snopastim stupcima i pilastrima koji dele
crkvene brodove. Posebno ukraen je portal izmeu narteksa i glavnog broda hrama u Vezleju,
prostrani otvor podeljen ukraenim centralnim stubom (trimo), sa predstavom Hrista kao sudije u

55

sceni Apokalipse i nizom skulptoralnih ukrasa na profilisanom, luno zasvedenom nadvratniku.

Razvijeniji tip romanike arhitekture predstavlja Sen Sernen u Tuluzu, petobrodna graevina sa
trobrodnim transeptom, deambulatorijumom (ophodnikom) i pet zrakastih kapela oko oltarske
apside.
Istovremeno se u benediktinskoj opatiji Klini u Burgundiji razvija poseban tip romanike
arhitekture. Ova opatija je uivala izvesnu vrstu nezavisnosti. Njen opat je bio podreen direktno
papi u Rimu, a izuzetno bogatstvo omoguilo je gradnju prostrane crkve ije su proporcije poivale
na harmoninim razmerama pominjanim u muzikim i matematikim teorijama antikih Grka.
Skulptura takoe pokazuje muzike teme. Sa druge strane, krajem XI i poetkom XII veka iz
Benediktinskog reda proiziao je red Cistercita, ije su graevine bile podreene stogom redu, a
monasi posveeni molitvama i napornom radu. Planovi njihovih opatija poivaju na pravom uglu,
haromoninim proporcijama i masivnosti kamena, nalik na opatijsku crkvu Notr Dam u Fonteneju
(1139-47).
Romaniko graditeljstvo u Italiji u XI i XII veku znatno se razlikuje od romanike na
evropskom kontinentu. Na monumentalnom kompleksu graevina koji se sastoji od katedralne
crkve (gradnja poeta 1063), krstionice (zapoeta 1153) i zvonika (zapoet 1174) u Pizi, pored
romanikih odlika, primetan je i uticaj antike i vizantijske tradicije. Katedrala je petobrodna, sa
ravnom drvenom tavanicom, trobrodnim poprenim brodom i kupolom nad ukrsnicom. Fasade, od
raznobojnog kamena karakteristinog za italijansku romaniku, bogato su ukraene nizovima arkada
koje pokrivaju gotovo sve povrine. Slian pristup obradi fasada nalazimo i kod krstionice, kao i
kod kule koja je valjkastog oblika. Ubrzo poto je izgraena, ova kula poela je da se krivi,
predstavljajui jo u to vreme atrakciju.
Elementi italijanske romanike imali su neposrednog uticaja na graditeljstvo na istonoj
jadranskoj obali, a ve smo videli, i na graditeljstvo rake kole, na izgled manastirskih crkava u
Studenici i Deanima, pre svega. Katedrala Svete Stoije u Zadru (XII-XIII vek) predstavlja
trobrodnu graevinu sa ravnom tavanicom i galerijama nad bonim brodovima, dok ispod oltarskog
dela ima kriptu. Pojavi nizova arkada na fasadi, kao i rozeta iznad sredinjeg portala, doprinele su
snane trgovake veze Zadra sa Pizom. Razvijeni oblik romanikog stila pokazuje katedrala u
Trogiru (XIII vek), ije fasade odlikuje jednostavnost, smirenost i masivnost. Izuzetak predstavlja
zapadni portal zaklonjen tremom i ukraen raskonom reljefnom dekoracijom, sa uklesanom
godinom 1240. i potpisom majstora Radovana.
Kao i u Vezleju, i u Trogiru kamena skulptura portala pokazuje ustaljenu emu romanike
klesane dekoracije. Centralni ukras predstavlja kompozicija u timpanonu, gde mesto i veliina
Hristove figure odaju njegov znaaj. Boni profili vrata, esto sa kolonetama na ije se kapitele
oslanjaju ukraeni, viestruki luno profilisani rubovi timpanona, ukraeni su prepletima itd.

56

Pored portala i kapitela, reljefni skulptoralni ukras javlja se i na vratima, obino izdeljenim
na polja u koja su smetene pojedinane scene iz Hristovog ivota, ili ivota svetitelja kom je crkva
posveena. Sauvana su vrata crkve San Nikola u Bariju, kao i splitske katedrale. Reljefi na
drvenim vratima majstora Andrije Buvine prikazuju dvadeset osam scena iz ivota i stradanja
Hristovih, po etrnaest na svakom krilu. Izmeu uokvirenih scena nalaze se reljefne trake sa
motivima prepleta sa ivotinjama, pticama, fantastinim biima i deacima sa grozdovima u
rukama. Ove reljefe odlikuje vizantijska ikonografija, ali njihov stil bez sumnje pripada ranoj
romanici. Linearno oblikovani, prizori su predstavljeni u plitkom reljefu, neproporcionalnih figura,
u inverznoj perspektivi.
Umetnika obrada metala razvila se u romanici do zavidnog nivoa. Korice za knjige,
bogoslubeni predmeti, relikvijari, svenjaci, nakit, pehari i krstovi ukraavani su reljefnim
predstavama, kao i emaljom i dragim kamenjem. Bronzana krstionica iz Lijea, delo Rajnera iz Ija
(XII vek) napravljena je u obliku posude koju na svojim leima nosi dvanaest bikova, kao simbola
dvanaest apostola. Krasi je pet reljefa koje odlukuju lepo obraene povrine, plastinost figura, kao
i klasino izvajani oblici i draperije. Jedan od pet prizora predstavlja Krtenje Hristovo - sa Hristom
kao deakom koji stoji u reci, dok ga Jovan krtava, a nekoliko Anela prilazi prinosei mu odeu.
Plastine figure koje se gotovo odvajaju od pozadine ukazuju na antiki uzor majstora iz Ija.
Romanika na tlu Vojvodine
Ostaci bazilike koja je u XII veku sagraena u okviru cistercitske opatije, temelji i delovi
kapitela, nedavno su otkriveni na Petrovaradinskoj tvravi. Benediktinska opatijska crkva u Arai
posveena svetom Mihajlu (izmeu Novog Beeja i Novog Miloeva) potie iz XIII veka.; Iz
romanikog perioda, od ove trobrodne bazilike bez transepta sauvana je trodelna apsida masivnih
zidova od crvene opeke, a na zapadnoj strani je ouvan portal od ruiastog mramora i velika
rozeta. U unutranjosti crkve nalaze se stubovi od sivog peara sa kapitelima u obiku romaniki
stilizovanog akantusovog lia; jedan od njih je ukraen reljefom sa Adamom koji bere jabuku. U
severozapadnom uglu moe se videti konzola u obliku glave. U kasnijim obnovama crkva je dobila
gotiki tranj i jo neke dodatke.

Umetnost gotike - jesen srednjega veka

Vreme raanja gotikog stila u umetnosti, sredina XII veka, podudara se sa trenutkom
nacionalnog raslojavanja kod evropskih naroda i uspostavljanja granica prvih evropskih zemalja. U

57

okvirima tih granica stvaraju se razliite kulturne tradicije, a graanski sloj stie sve veu
materijalnu i politiku mo u odnosu na plemstvo i svetenstvo. Gotika umetnost razvila se oko
1140. godine na malom poruju provincije Il de Frans, obuhvatajui teritoriju Pariza i okoline koja
je bila pod vlau francuskih kraljeva. Vrlo brzo se proirila po itavoj Evropi, tako da je posle
stotinu godina celokupna teritorija od Sicilije do Islanda bila "gotika". Zahvaljujui krstaima, novi
stil se proirio i na Bliski istok. Oko 1450. godine stil poinje da nestaje, najpre u Italiji, da bi
gotovo potpuno nestao do 1550. godine. Stil se manifestuje kao karakteristian izraz procvata
urbanog ivota, ali gotiku odraavaju i novi crkveni redovi, franjevci i dominikanci. Sve vitalne
gradske funcije srednjovekovnog grada odvijaju se na centralnom trgu kojim dominira katedrala.
Arhitektonski, ona se nadovezuje na crkvenu arhitekturu romanike: gotika katedrala je graevina
bazilikalnog tipa, najee petobrodna, sa transeptom i kulom nad ukrsnicom. Jednu od novina
predstavlja izrazito izduena apsida koja sada zahvata skoro treinu duine crkve. Apsida je
okruena deambulatorijumom i vencem zrakasto rasporeenih kapela. Zahvaljujui prelomljenim
lucima i rebrastim svodovima kod kojih se teina prenosi na snopaste nosee stubove i potporne
stupce koji podupiru graevinu sa spoljanje strane (kontrafori), istovremeno prihvatajui teinu
gornjih konstrukcija, u gradnji je otvoren put u visinu, a zidovi su osloboeni nosee funkcije.
Kamene rebraste grede sluile su da rasporede teinu na sva etiri ugla. Rezultat su visoke,
elegantne graevine koje krasi mnotvo ogromnih prozora. Uzor novog graditeljskog stila je
predstavljala crkva u Sen Deniju, koja je postavila norme za budue gotike ctkve kao rani primer
graevine koja predstavlja politiku mo i filozofsku zamisao; stil su ubrzo prihvatili i graditelji
katedrala u artru, Remsu, Amijenu i Parizu. Gradnja ovih sloenih zdanja trajala je po nekoliko
decenija i zahtevala je ogromna ulaganja mnogih generacija. Velianstvenom spoljanjem izgledu
katedrale doprinosila je itava uma tornjeva i tornjia, dok je unutranji prostor, zahvaljujui
raznobojnoj svetlosti stakala na ogromnim prozorima ukraenim vitraima, dobio novu, mistinu
dimenziju.
Obnova opatijske crkve manastira Sen Deni, posveenog francuskom apostolu i zatitniku
kraljevstva, odvijala se izmeu 1137. i 1144. godine. Najznaajniju novinu predstavljao je hor,
sagraen prema zamisli opata Siera, sa deambulatorijumom i zrakasto rasporeenim kapelama, sa
izrazito visokim prozorima ukraenim vitraima, tako da je unutranjost crkve izgledala vazduasto
i besteinski. Takoe, ovi vitrai imali su zadatak da, u skladu sa neoplatonistikom filozofijom,
osvetle ne samo oltar ve i da predstavljaju boansku svetlsot - otelovljenje neizrecivog bojeg
duha. Kao hrianski svet u malom, crkva Sen Denija je kroz oseaj lepote, dovodila vernike do
spoznaje Hrista. Moni stubovi na kojima je poivala njena konstrukcija, predstavljali su oslonac
crkve, kao to svaki pojedini vernik predstavlja oslonac vere.

58

Iz Francuske, gotiki stil je osvojio Englesku, Nemaku, Italiju, paniju, srednju Evropu, eku.
Pored optih odlika, bio je obojen i znaajnim lokalnim karakteristikama. U Italiji je gotika
smatrana varvarskim stilom i mada su se u gradnji koristile prednosti nove tehnike, crkve su bile
obeleene snanim uticajem antikog naslea i romanike arhitekture. Njihove fasade su ukraene
tornjevima i prelomljenim lukovima, rozetama i velikim prozorima sa vitraima, ali su graevine
nie, a linije i spoljanjosti i unutranjosti smirenije. Bliska severnjakoj gotici je katedrala u
Milanu (ija je gradnja trajala sve do XX veka), ali je za italijansku gotiku pre karakteristina
katedrala u Sijeni, ili katedralna crkva Santa Marija del Fjore sa zvonikom i krstionicom, u Firenci
(zavrena u drugoj polovini XIV veka).
Katedrale u Kenterberiju i Solzberiju spadaju meu najznaajnije spomenike rane engleske
gotike. One su neto nie od francuskih katedrala, a na njihovim fasadama kao i u unutranjosti,
horizontalne linije dominiraju nad vertikalnim. Sa poetkom ertnaestog veka zapaa se vee
stremljenje u visinu, pri emu se linije u neprekinutom nizu uzdiu od pod do svoda; ovaj vid
gotike arhitekture nazvan je perpendikularnim. Promena se zapaa i kod samih rebara na svodu:
ona se umnoavaju do zamrene ukrasne mree, koja zaklanja granice meu poljima, a svod se
pretvara u jedinstvenu povrinu. Takav svod je izgraen u katedrali u Glosteru (1332-1357), a sam
stil doivljava vrhunac u Kapeli Henrija II u Vestminsterskoj opatiji (poetak XVI veka), gde se
mrea razvija u kamenu ipku nalik lepezama i stalaktitima.

Skulptoralni

ukras

gotikih

katedrala tei oslobaanju od arhitekture. Kamena skulptura na fasadama katedrala u Remsu, artru
i Amijenu gotovo je u potpunosti odvojena od zida i skulpture osvajaju prostor ispred sebe.
Tematikom vezana sa biblijske predstave, ljudska figura se humanizuje u izgledu i stavu, kao i
skladnim proporcijama i naglaenim emocijama, a sama kompozicija dobija na jasnosti i redu.
Kompozicija na timpanonima je jednostavnija, natkriljena viestruko profilisanim otrim lukovima
nadvratnika. Menja se i nain obrade dovratnika, koji se pretvaraju u statue sa sopstvenom osom,
gotovo odvojene od podloge. To je prvi korak ka monumentalnim trodimenzionalnim skulpturama.
U poetku, ove skulpture su pomalo krute, ali vrlo brzo realistika tendencija gotike skulpture daje
im ivotni izgled i oseajnost. Na glavnom portalu katedrale u artru (oko 1145- 1470) statue s
dovratnika u nepekinutom nizu sadrinski i vuzuelno povezju sva tri portala. To su biblijski proroci,
kraljevi i kraljice, kao paralela svetovnoj vlasti - svetenstvu, biskupima i kraljevima, u skladu sa
zamislima opata Siera. Slinu zamisao, ali i pomak u pogledu prirodnosti stavova figura pokazuju
reljefi na portalima katedrala u Strazburu i Remsu. Reljefni prikaz Smrti Bogorodice sa jednog od
portala u Strazburu (oko 1220) stavovima i tipovima figura, odeom i izrazima lica odaje tenju ka
klasinom duhu, a uklapa se u tendencije pozne gotike izuzetnom emotivnou koja proima itav
prizor. Nepoznati skulptor je u Remsu (1225-1245) prikazao Susret Marije i Jelisavete:
suprotstavljanjem dvaju idealnih likova, starije i mlae ene, dao im je novu, simboliku dimenziju.

59

Pored toga to je sa izutetno malo figura odigrao itav narativni prizor, autor je punoom njihovih
volumena, proporcijama, obradom draperija i lica evocirao je seanje na antiku skulpturu. Figure
su jo samo formalno vezane za arhitekturu, stav tela je blago izvijen zahvaljujui kontrapostu, a
telesna masa je naglaena vodoravnim naborima tkanine preko stomaka. Druga kompozicija,
Blagovesti, ukazuje da je u Remsu radilo nekoliko grupa klesara: tela su tretirana sa vie strogosti, a
nabori su cevasti i sastaju se pod otrim uglom. Kontrast predstavlja ljupki lik anela, ije je lice
uokvireno kovrdama, a osmeh naglaen, kao i bogatstvo odee. Takav tretman uklapa se u
"elegantni stil" koji su oko 1240. godine razvili pariski majstori koji su radili za kraljevski dvor i
koji e se u narednim decenijama proiriti kao uzor za skulpturu pozne gotike.
Nepoznati skulptor kipova katedrale u Naumburgu isklesao je niz statua i reljefa (1220 1250) meu kojima su figure plemikog para Ekeharta i Ute; zahvaljujui panji koju je posvetio
njihovom fizikom izgledu i karakteru, umesto idealizovanih likova, pred sobom imamo lica koja
deluju kao stvarni portreti. I ostale figure, koje krase horsku pregradu, predstavljene su kao stvarni
dogaaji, sa figurama naglaene teine i volumena, kao i velikom izraajnou likova.
Gotiku karakterie i nova vrsta religioznih predstava namenjenih privatnom izraavanju
religioznih oseanja. Najtipiniji i najraireniji tip skulpture novog tipa, posebno popularne u
Nemakoj gde je bio poznat pod imenom andahtsbild, je ikonografski model italijanskog naziva
Pijeta koji predstavlja Bogorodicu kako oplakuje mrtvog Hrista. To je prizor koji saima dve vrste
ikona: Bogorodicu sa Hristom i raspee. Uglavnom su raene u drvetu i bojene, kao Retgenska
pijeta (poetak XIV veka), na kojoj je emotivni naboj prizora potcrtan naglaenim deformacijama
tela i lica.
U srednjem veku, zidovi su esto prekrivani ogromnim, luksuznim tapiserijama, koje su
pomagale da se sauva toplota u prostorijama, a sluile su i za ukras. Tkane su u ast raznih prilika,
kao to su venanja, krunisanja ili drugi javni dogaaji; kraljevi su ih poklanjali jedni drugima, a
bogatstvo se nekad brojalo i prema koliini tapiserija. Od vremena pozne gotike, preko XV i XVI
veka, Flamanske tapiserije tkane u Briselu, Turneju i Arasu, smatrane su za najbolje u Evropi.
Izraivale su se od vune, svile i skupocenih srebrnih i zlatnih niti. Meu najeim temama su
cvetni motivi, scene iz ivota svetaca i lova, dame i vitezovi na dvoru, ljubav, mitoloke i istorijske
teme. Tapiserija Dama sa jednorogom (kraj XV veka) raena povodom venanja Ane od Britanije
sa Lujem XII Francuskim, jedna je iz serije sa tom temom. I jednorog, kao i skoro sve druge
ivotinje na tapiseriji, imaju simboliko znaenje.
Pored oltarskih slika na drvetu, slikanih temperom, fresaka, vitraa i tapiserija, minijature
predstavljaju najei vid likovnog izraza u gotici. Veliki broj manastira bavio se prepisivanjem i
ukraavanjem (iluminacijom) rukopisa, ali su najlepe minijature nastale u Dionu.

60

Rukopis "Izuzetno lepi asovi" predstavlja klasian primer srednjovekovnog molitvenika.

To je kolekcija tekstova za svaki liturgijski as dana - otud se ova zbirka naziva i "aslovac"; u
takvim rukopisima esto su se nalazili i drugi, prikladni tekstovi, kao i kalendari, molitve, psalmi i
mise namenjeni odgovarajuim verskim praznicima. Sainjen je izmeu 1412. i 1416. godine za
jednog od najveih vlastelina i najveeg poznavaoca i ljubitelja umetnosti svog vremena, roaka
francuskog kralja, vladara Burgonje, vojvodu ana od Berija. U njegovoj kolekciji nalazila su se
dva najpoznatija rubina tog vremena, Samur i Bisetra, kao i kolekcija nojeva i kamila, i to je sa
nae take gledita najvanije, velianstvena zbirka knjiga. Meu njima su astronomske rasprave,
geografske karte, kao i vei broj knjiga religiozne sadrine: 14 Biblija, 16 Psaltira, 18 brevijara, 6
misala i, ni manje ni vie, 15 aslovaca, ukljuujui i "Izuzetno lepe asove". Autori ovog aslovca
su braa iz Limburga - Pol, Herman i an, najslavniji holandski minijaturisti, koji su za vojvodu
uradili i mnoge druge rukopise. Za svaki mesec naslikali su posebnu stranicu, sa temama koje
variraju izmeu seoskih radova i aristrokratskih zadovoljstava. Naravno, seljaci su prikazani u
svetlu prihvatiljivom za aristokratiju. eteoci iz avgusta odbacuju odeu da bi se okupali u reci, a u
Septembru berai groa koriste trenutak predaha da bi probali plodove koje beru. U Februaru,
seljaci se na neobian nain odmaraju pored vatre. Mada je veina ljudi na selu tada ivela u
kolibama, ova seoska kua deluje sasvim udobno i dobro odravana, sa zgradama ojaanim
gredama, nizom konica i torom za ovce, kao i ogradom od prua. U daljini se vidi malo selo i
crkva. Slika jasno odraava nekoliko odlika kasnogotikog stila: visoko postavljenu liniju
horizonta, odnosno take u kojoj se stiu nebo i zemlja, kao i nedostatak prednje fasade kue.
Priguena paleta je oivljena akcentima uto-narandastog, plavog , kao i crvenim mrljama.
Ukljuivanje ljudskih figura i arhitekture je u skladu sa shvatanjima gotikog stila, na veoma
oigledan nain, sa pejzaom koji se u neprekinutoj liniji pretvara od prednjeg, preko srednjeg
plana, u pozadinu. Jedini nerealistiki elemenat predstavlja nacrtani kalendar sa suncem i
zodijakim znacima - ovaj deo lista oslikao je drugi autor..
Rukopis predstavlja jedan od najznaajnijih u poznom srednjem veku, i kao autonomno
umetniko delo, ali i kao odraz sveukupnih stremljena gotike na umetnikom i istorijskodrutvenom planu, dakle kao iroka slika ivota vlastele i obinih ljudi u jednom istorijskom
trenutku. Posle smrti vojvode od Berija, menjao je vlasnike, sve dok se nije pojavio u javnosti 1850.
godine. Meutim, tek 1881. meu dokumentima u vojvodinom arhivu pronaen je zapis o veoma
bogato ukraenom, nedovrenom aslovcu "Izuzetno lepi asovi" koji su nainili Pol i njegova
braa.

Pojedinani meseci:

61

-Januar je prikazan kao mesec za davanje novogodinjih poklona. Vojvoda je prikazan desno, u
velianstvenoj plavoj odori.
-Februar pokazuje zimu u selu, sa seljacima koji se greju pored vatre i svakodnevnim zimskim
poslovima. Mart je mesec prvih prolenih radova. U pozadini se vidi omiljeni vojvodin dvorac
Lusinjan.
-April je mesec prolea, nade i novog ivota. Trava je zelena, a vereni par razmenjuje burme u
prvom planu, okruen prijateljima i rodbinom. Zamak u pozadini takoe pripada vojvodi, Durden.
-U maju se slavi paganski praznik kada su svi odeveni u zeleno. Pretpostavlja se da je u pozadini
Pariz.
-Jun je vreme kosidbe i skupljanja sena, a u pozadini je Otel de Nesl, vojvodina pariska rezidencija.
-Jul je mesec ubiranja plodova - kada se anje ito i striu ovce. U pozadini je nekadanji zamak na
uzvienju kod Poatjea.
-U avgustu velikai idu u lov sa sokolovima, dok seljaci uivaju u kupanju u reci. U pozadini je
dvorac L'Etamp.
-U septembru se bere groe. Umorni berai zastali su da probaju slatke plodove. U pozadini je
dvorac Samur.
-Oktobar je mesec jesenje setve. U pozadini je fasada kraljevskog dvorca arla V - Luvr u Parizu.
Pored Sene se eta dokona vlastela.
-Novembar prikazuje otresanje irova, kao najznaajnije hrane za svinje. Seljak baca tap, da bi
otresao plodove.
-Decembar je mesec lova na divljeg vepra. U pozadini je dvorac Vinsens, rezidencija francuskih
kraljeva.

Opomena o prolaznosti
Mada je pretnja kraja sveta prola sa krajem prvog milenijuma hrianstva, u kolektivno
pamenje srednjovekovnog oveka trebalo je usaditi svest o prolaznosti svega zemaljskog. Na to su
ljude podsticale i este epidemije kuge, zvane crna smrt, koje su harale Evropom, poev od sredine
XIV veka, sve do XVII veka (Engleska kuga). U strahu od bolesti, ljudi su se preputali
eskapistikim zadovoljstvima, ili su padali u religiozni fanatizam. Odraz toga predstavlj simboliki
prikaz prolaznog zemaljskog ivota i jednakosti sviju pred licem smrti: motiv mrtvakog plesa
rairen naroito u srednjoj Evropi i Nemakoj, prikazuje kolonu pripadnika razliitih zanimanja i
uzrasta (vojnika, svetenika, kraljeva, ena, dece) koja se protee du crkvenih zidova, kao to je to

62

sluaj u Svetoj Mariji na krlinah kod Berama u Istri, maloj grobljanskoj crkvi koju je ukrasio
Vincenc iz Kastva.
Gotika na jadranskoj obali i u srpskim zemljama
Prisutna sasvim retko u pravoslavnim zemljama (Manastir Gradac) gotika se spustila iz
Srednje Evrope do Slovenije i Save i Dunava, dok je jadransko primorje obeliio uticaj italijanske
gotike. Crkva na Ptujskoj gori, sa vitkim, snopastim stubovima koji podupiru svodove tri broda i
trodelnim horskim delom, upuuje na najnapredniji umetniki centar srednje Evrope u XIV veku,
Prag.
Gotika na jadranskom primorju predstavlja specifian spoj sa romanikom, ali i sa umetnou
renesanse. U Dubrovnik je gotiku sa juga Italije doneo majstor Onufrio iz Kave kod Napulja. Kao
grad na vrhuncu moi, Dubrovnik je tada eleo da ima sve udobnosti modernih italijanskih gradova,
pa je tako dobio i novi vodovod po nacrtima majstora Onufrija, sa dve esme - Velikom i Malom koje nose njegovo ime. Po njegovim nacrtima izgraen je i Kneev dvor, kasnije obnovljen u
renesansnom stilu. Graen po tipu italijanskih palata pozne gotike i renesanse, dvor je organizovan
oko etvrtastog dvorita/atrijuma sa arkadama. Deo arkada i reprezentativno stepenite koje vodi na
sprat jedini su sauvani deo gotikog zdanja.
Kao i mnoge gotike katedrale, i ibenska je graena decenijama i zavrena u renesansnom
stilu. Ipak, osnovna zamisao zdanja potovala je nacrte njenog prvog graditelja Juraja Dalmatinca.
Osim naglaene dekorativnosti u stilu italijanske cvetne gotike, katedralu u ibeniku krasi izuzetna
skulptoralna dekoracija. Pored friza od sedamdeset etiri ljudske glave na fasadi ijom lepotom je
dosegao umetnost renesanse, Juraj Dalmatinac je izveo i dekoraciju krstionice. Celokupna povrina
ovog zdanja ukraena je ornamentima i figurativnim motivima.

RENESANSA
U XV i XVI veku dolo je do znaajnog preokreta u evropskoj kulturi, poznatog pod
imenom renesansa, to znai ponovno roenje ili preporod, koje se ogledalo u obnovljenom
interesovanju za klasinu kulturu. Renesansa je dotakla sve aspekte ivota od umetnosti i
arhitekture, do nauke i filozofije. Ponikla na tlu Italije, crpei svoju snagu iz antikog naslea,
renesansa je ovde i dosegla svoje najvie domete. Uz Rim kao sedite katolicizma, kao i mone
gradove poput Firence, Milana i Venecije, ekonomska mo regiona doprinela je zadivljujuem
bujanju kreativnosti; razvijene trgovake veze ovih gradova sa ostalim evropskim zemljama,
potpomogle su brzo irenje ideja nove umetnosti i novog pogleda na svet po itavoj Evropi.

63

Prihvativi humanistiko shvatanje sveta u kom sredite univerzuma postaje ovek, naunici i
umetnici renesanse odbacili su teocentrian pogled na svet srednjovekovnih sholastiara i teologa.
Predvodnici i zatitnici nove kulture ponikli su iz bogatih graanskih slojeva, stvarajui poseban
sloj intelektualne elite koja je oko sebe okupljala naunike, filozofe i umetnike. U takvoj atmosferi,
renesansni slikari crpli su inspiraciju u klasinoj epohi, mada niko od njih zapravo nije videlo
nijednu klasinu sliku. Svoja znanja o antikoj umetnosti oni su sticali iz antikih tekstova,
graevina i skulptura. U spisima klasinih pisaca vrednost umetnosti ogledala u njenoj vernosti, to
je podstaklo umetnike na izuavanje optike (nauku o gledanju) i perspektive, kao i da seciraju mrtva
tela

kako bi saznali vie o anatomiji, proporcijama i zakonitostima kretanja ljudskg tela.

Svestranost interesovanja i sklonost ka eksperimentalnoj nauci doveli su do kritikog odnosa prema

autoritetima, ponovnog ispitivanja mnogih naunih istina, to je za posledicu imalo stvaranje novog,
sloenijeg sveta koji je zahtevao univerzalno obrazvanog stvaraoca. Umetnici i dalje svoje
obrazovanje stiu u zanatlijskim radionicama, ali se oni darovitiji brzo izdvajaju i dobijaju
samostalne poslove, ulaze u krug humanista, filozofa i knjievnika, rade za obrazovane i bogate
pokrovitelje, izlaze iz aninomnosti kakvu su uivali srednjovekovni stvaraoci i postaju kreativci,
intelektualni tipovi. U elji da njihova dela zadovolje zahteve tanosti, vernosti i istinitosti, mnogi
od njih piu teorijska dela o umetnosti: Leon Batista Alberti, Lorenco Giberti, Pjero dela Franeska,
Leonardo da Vini, Albreht Direr. Njihovi spisi/traktati o umetnosti ue kako da umetnici postignu
vei realizam u slici, koristei svetlost, boju i perspektivu.
Istraivanje perspektive
Od

klasinih

vremena,

slikari

su

koristili

perspektivu

da

bi

doarali

utisak

trodimenzionalnog prostora na ravnoj povrini. Kod rimskih slikara udaljeniji predmeti bili su
manji, ili su reani jedan iznad drugog kako bi se doarao utisak dubine. Srednji vek, naroito
vizantijsko slikarstvo, koristi obrnutu ili inverznu persepktivu kod koje su predmeti vieni iz take
koja se nalazi u slici, odnosno naslikanom prostoru, a linije perspekrive iz jedne ili vie taaka ire
se ka posmatrau. Ovakav nain prikazivaja prostora odgovarao je simbolikoj predstavi sveta i
prevladavanju domena duhovnosti nad realnim. Renesansno opredeljenje ka nauno utemeljenom
umetnikom prikazivanju i stvaranju iluzije prostora, uslovilo je primenu linearne perspektive, gde
se taka posmatranja nalazi ispred ravni slike, a linije perspektive se u nedogled suavaju ka njenoj
unutranjosti, stiui se u jednoj zamiljenoj taci. Slikanje enterijera uvelo je jo jedan vid
perspektivnog ustrojstva: frontalnu perspektivu kod koje su svi predmeti u postavljeni paralelno sa
ivicom slike, doj je prostor u pozadini reen uz pomo linearne perspektive. Udaljenost predmeta u
pozadini, doaravana je i uz pomo atmosferske perspekrive, ili sfumato tehnike, gde se jasnoa
kontura i jaina boja udaljenih predmeta gubi u nekoj vrsti atmosferske izmaglice. Jedan od

64

poslednjih slikara koji primenjuju inverznu perspektivu je oto, a prvi umetnik koji je udaljenost
predmeta doaravao sfumato tehnikom je Leonardo da Vini.
Istraivanje osvetljenja
Realni prizori u koje su smetane ne samo savremene, ve i religiozne i mitoloke scene,
zahtevali su i primenu realnog osvetljenja, koje postaje jo jedno od pomonih sredstava slikarskog
umea renesanse. Svetlost se u slici prostire u skladu sa prirodnim i optikim zakonitostima i
zakonima perspektive, a shodno tome oblik dobijaju i senke naslikanih formi. Osvetljenje u slici je
ujednaeno, harmonino rasporeeno, bez dramatinih prelaza i kontrasta. Koa i u oblasti
perspektive, veliki doprinos "slikanju" ovog vida osvetljenja dao je Pjero dela Franeska.
Slikarske tehnike
Pored procvata fresko slikarstva i izrade slika i ikona na drvetu, renesansno slikarstvo
donelo je jo jednu novinu: slikanje uljanim bojama. U Italiji, slikari su uglavnom radili jajanom
temperom meavinom obojenih pigmenata sa jajetom. Ali, u Nizozemskoj, umetnici su poeli da
meaju pigmente sa uljem. Za razliku od jajeta, ulju je za suenje potrebno daleko vie vremena,
tako da su slikari koji su koristili novu tehniku bili u mogunosti da rade znatno sporije i da se u
veoj meri zadravaju na detaljima. Slikanje uljem omoguilo je veu prozranost boja, nanoenje
mnogih slojeva, kao i stvaranje iluzije da svetlost izbija iz njih. Mada se dugo smatralo da su
slikanje uljem izumeli braa Hubert i Jan van Ajk iz Nizozemske, taj podatak nije dokazan. U
svakom sluaju ova dvojica slikara meu prvima su radila u novoj tehnici, koju je iz Nizozemske u
Italiju doneo slikar Antonelo da Mesina.
Protorenesansa: treento, pretee renesanse u Italiji
Pored fresaka i ikona slikanih pod vizantijskim uticajem, u srednjoj Italiji sredinom XIII
veka razvija se tip oltarske slike-raspea na kojem je Hrist prikazan izmeu oaloenih figura
Bogorodice i Jovana. Najznaajniji slikar oltarskih kompozicija tog vremena, imabue (eni di
Pepo, 1240-posle 1302) pojavio se u Firenci, slikajui u vizantijskom stilu, sa svetlosnim efektima
zlata koji podseaju na sjaj mozaika. Na prelazu iz XIII u XIV veka u Sijeni (Toskana) stvarao je
Duo di Bonisenja (1225-pre 1319) koji prevazilazi vizantijski nain slikanja zahvaljujui
prirodnijim figurama, bogatoj paleti boja i oaravajuoj lepoti Bogorodice i svetitelja na oltarskim
tablama velikog formata.
Tek e oto di Bondone (1266-1351), slikar, arhitekta i skulptor, kao prvi genije renesanse,
krajem XIII i poetkom XIV veka u potpunosti napustiti vizantijski model i prihvatili naturalizovani
nain predstavljanja. Zlatnu pozadinu u njegovim slikama zamenjuje produbljeni, stvarni prostor u
kojem su smetene grupe likova, delovi pejzaa ili enterijera. Figure su voluminozne, prikazane u
pokretu, u skraenju koje je omogueno savremenim saznanjima o perspektivi. Slikar prizora iz

65

jevaelja, kao i iz ivota svetog Franje Asikog, freskama je, meu ostalima, ukrasio kapele u
Padovi, Firenci, kao i crkvu Svetog Franje u Asiziju. Neke od primera otovog slikarstva vidimo na
kompozicijama Judin poljubac, Poklonjenje mudraca, Stigmatizacija svetog Franje ili Susret
Marije i Ane. Po njegovom nacrtu izgraen je zvonik katedrale u Firenci. "oto je preveo
slikarsko umee sa grkog na latinski", pisao je o njemu savremenik enino enini oko 1400.
Scenu Polaganje Hrista u grob oto je smestio u toskanski pejza, u plitak prostor ispred
kamenitog uzvienja dok se iznad glava uesnika prostor produbljuje kobaltno plavim nebom, koje
sada zamenjuje zlatnu pozadinu vizantijskih slika. Plastinost tela naglaena je naborima odee, a
dramatinost radnje snanim gestovima i mimikom, kao i anelima prikazanim u smelom skraenju.
Pored religioznih prizora, slikaju se i freske koje veliaju nain ivota graana, kao pohvala
blagostanju, uz poruku da treba initi dobra dela. Freske Ambroa Lorencetija u Gradskoj venici
Posledica dobre uprave i Posledica rave uprave u Sijeni verna su slika savremenog ivota, ali i
predstava posledica koje prate dobru ili ravu gradsku vlast. Ove freske su znaajne jer veoma
verno prikazuju izgled ranorenesansnog grada, a kroz slike njegovih stanovnika i nain ivota i
osnovna interesovanja oveka tog vremena.
Kvatroento: Firenca na vrhuncu moi
Uspostavljanjem regionalnih kneevina u Italiji prevaziena je teritorijalna rascepkanost
zemlje. Zahvaljujui privrednom procvatu, bogatim gradovima vladaju veliki zatitnici kulture i
umetnosti: Viskonti i Sforce u Milanu, Medii u Firenci, Gonzage u Mantovi, Montefeltri u Urbinu,
Este u Mantovi, Malateste u Riminiju. Meu svim tim gradovima, svojom moi i sjajem izdvaja se
Firenca; zahvaljujui proizvodnji izuzetno finih vunenih tkanina, a kasnije i svile, kao i bankarskim
poslovima, ona u to vreme predstavlja jedan od najbogatijih gradova na svetu.
Najbogatiji grad zasluio je da dobije i najvelelepniju katedralu. Zapoetu u stilu gotike,
poetkom XIV veka firentinsku crkvu Santa Marija del Fjore dovrio je Filipo Bruneleski (13771446). Poto je, zajedno sa svojim prijateljem vajarom Donatelom, proveo neko vreme u Rimu da
bi produbio svoje znanje o sistemima i tehnikama gradnje rimske antike arhitekture, deo tog znanja
primenio je i prilikom zidanja kupole katedrale. Ve 1418. zajedno sa Lorencom Gibertijem
uestvovao je na konkursu za projekat nove kupole za staru gotiku katedralu (iz 1295), ali je
konano usvojeno samo njegovo reenje, tako da Bruneleski do kraja ivota nadzire dovretak
gradnje kupole, zapoete 1434. godine. Veliki raspon centralnog prostora katedrale - 43 metra premostio je upotrebom dvostruke kalote, krikasto izdeljene. Kupola je imala visinu od 90 metara,
a lanternom na njenom vrhu Bruneleski je reio problem osvetljenja, po uzoru na slino reenje
kupole rimskog Panteona. Potpuno ugledanje na antiku vidljivo je i na proelju kapele porodice
Paci (1440-1443) pored crkve Santa Kroe u Firenci, graevine strogih, smirenih i jednostavnih

66

linija i prefinjenih proporcija, sa ulaznim tremom sa timpanonom koji poiva na stubovima. U ovoj
graevini Bruneleski je uveo merila koja e postati karakteristika celokupne renesansne arhitekture.
Slinom idejom motivisan je i firentinski vajar Donato Verto di Bardi pozntiji kao Donatelo
(1386-1466), iji opus je izrazio sve odlike renesansne umetnosti. U niama na fasadi firentinske
crkve Or San Mikele nalaze se Donatelove skulpture u kamenu (1415-17). Na postamentu figure
svetog ora, svetitelj se bori sa adajom, dok ga sa strane posmatra princeza. Iluzija prostora na
ovoj reljefnoj predstavi ostvarena uz pomo linearne i vazdune perspektive. Skulptura svetog
ora, kao i svetog Marka u susednoj nii samostalne su i potpuno odvojene od pozadine. Njegov
kip Davida (1430-32) predstavlja prvi muki akt u prirodnoj veliini izliven u bronzi od vremena
antike; starozavetni junak prikazan je kao mladi ratnik sa lemom i maem u ruci, koji je pod noge
bacio oruje svojih neprijatelja. Donatelov rad je i konjanika statua mletakog kondotijera Erazma
da Narni zvanog Gatamelata (1445-1450) za trg u Padovi, koja evocira na rimske konjanike
statue. Lice kondotijera Gatamelate ima vrednost realistikog portreta, snanog i autoritativnog
izraza. Donatelo je u novom duhu renesase oiveo i naturalizam rimskih portreta - bista Nikole
Uzana (oko 1430), raena u obojenoj terakoti, pokazuje snane karakterne crte lica, ali i mnotvo
anatomskih detalja koji ukazuju na realistiki pristup. Ipak, vrhunac realistikog pristupa ostvario je
na drvenoj skulpturi Marije Magdalene (1457), gde je greh olien u runom, izboranom telu ene i
njenom bezubom i izoblienom licu; ovakvim pristupom Donatelo je postigao ekspresivnost kakvu
su imale kasnogotike skulpture.
Na samom poetku veka (1424-25) u Kapeli Brankai u crkvi Santa Marija del Karmine u
Firenci, Tomazo di ovani, poznat kao Mazao (1401-1428) naslikao je monumentalne freske sa
temama iz Starog i Novog zaveta. Slikar je podelio povrinu zida u dva pojasa, tako da se pria
odvija u kontinuitetu. U prostor produbljen perspektivom smetene su figure skladnih proporcija,
snano oblikovanih volumena, sa naglaenim portretnim karakteristikama lica, odevene u
savremenu, jednostavnu odeu, snanog kolorita. Ozbiljnost kretnji i umerenost u ukraavanju jesu
odraz duboke pobonosti i velianja vrednosti oveka kao jedinke odgovorne za sopstvenu propast
ili spasenje. Time se Mazaov realizam uklapa u humanistiko naelo kulture renesanse.
Ueni humanisti renesdanse u svojim raspravama oivljavali su antike mitove, a slikari ih
pretvarali u ivopisne prizore na platnu. Najuvenija je mitoloka alegorija Prolee (oko 1482) koju
je naslikao je Sandro Botieli za firentinskog monika Lorenca Pjerfranesko Mediija. U sredite
ove monumentalne kompozicije smestio je boginju Veneru, kao olienje lepote, ljubavi, ali i visoke
kulture. Izgled Venerinog lica uklapa se u tip Boticelijeve enske lepote; to je u stvari portet
Simonete Vespui, koja je svojom lepotom nadahnjival firentinske pesnike i umetnike. Graciozna i
smernog dranja kakvo dolikuje mladoj dami iz tog vremena, okruena je figurama tri gracije,
Erosa, boginje prolea Flore, tu je i Kupidon, kao i nimfa Hlori i bog vetra Zefir. Centralna

67

perspektiva kompozicije odreena je figurom Venere smetene u neku vrstu nie od granja i lia.
Botieli je u slikarstvo uveo mitoloke teme velikog formata (Venera i Marsa, oko 1843; Raanje
Venere iz morske pene, oko 1845) izuzetnog sklada i elegancije.
Velike zasluge u istraivanju perspektive i svetlosti u komponovanju slike pripadaju Pjeru
dela Franeska, slikaru i teoretiatu koji je stvarao u Arecu i Urbinu, na dvoru vojvoda Montefeltro.
U njegovim slikama i predmeti i ljudska figura podleu pravilima geometrije i perspektive, dok
svetlost pada iz razliitih uglova definiui prostorne odnose i oblike. Jedno od njegovih remek dela
Nalaenje asnog krsta (oko 1445) naslikano za crkvu sv. Franje u Arecu, kao i Bievanje
Hristovo, delo sloeno izdiferenciranog prostora, ije znaenje komplikuju tri zagonetne figure sa
desne strane. Majstorstvo komponovanja, podela ambijenta na jajednostavniji nain, koa i volumeni
likova koji svode obrise na najbitnije, uz svojevrsno perspektivno i svetlosno povezivanje planova,
na ovoj slici dovode do reenja koje ukazuje na ugledanje na slikare protorenesanse kao to je oto,
kao i na njihovo poimanje antike.
Pored ovih imena, period rane renesanse obeleili su i slikari kao Mazolino, Fra Aneliko,
Filipo Lipi, Andrea del Kastanjo, Paolo Uelo, Benoco Gocoli, Domeniko Girlandajo, Antonio
Pizanelo, Antono Polajuolo, Domeniko Venecijano, Andrea Mantenja i mnogi drugi. Zahvaljujui
njihovim delima, u Italiji je stvoreno plodno tle za raanje velikih imena epohe koja je usledila:
visoke renesanse.
XVI vek u Italiji: visoka renesansa
inkveento u Firenci, Rimu, Veneciji
Meu mnotvo originalnih i znaajnih stvaralaca koji se javljaju u periodu rane renesanse,
tokom kvatroenta (XV veka) ne istie se nijedan velikan, genijalni umetnik, u onom smislu kako
visoku renesansu karakteriu imena nekolicine izuzetnih umetnika. To su Leonardo da Vini,
Rafael, i Mikelanelo.
Mada pod pokroviteljstvom Lorenca Mediija u Firenci stvaraju najznaajniji umetnici toga
doba, na prelazu iz XV i XVI vek, mnogi od njih svoju aktivnost vezuju i za Rim. Poglavari rimske
crkve, poreklom iz najmonijih porodica Italije - Bordija, Dela Rovere, Medii, u pokroviteljstvu
nad umetnou ni najmanje ne zaostaju za svojim svetovnim roacima. Jedan od najzaslunijih je
Papa Julije II; tokom njegovog pontifikata (1503-1513) Mikelanelo je oslikao svod Sikstinske
kapele, a za Papinu grobnicu isklesao skulpture Robova, Rafael je uradio freske u vatikanskim
Stancama, a Bramante poeo gradnju nove crkve Svetog Petra.
Rafael (1485-1520)
Rafael Sancio, sin slikara i trgovca iz Urbina, postigao je u svojim delima prefinjen sklad
realnosti i dealne lepote. Mikelanelov savremenik po roenju, iveo je veoma kratko, ali je
njegova umetnost ostavila silovit trag; iz njegovih dela su izvoeni slikarski kanoni, koji su kasnije

68

uli u osnovu akademizma. Najranija Rafaelova dela su nastala u Perui; iz tog perioda su Zaruke
Marijine (1504), koje karakterie haromonna kompozicija zasnovana na simetriji i na poseban
nain kombinovanoj frontalnoj i linnearnoj perpektivi. Slikajui veliki broj portreta i ikona sa likom
Bogorodice, kao i enskih portreta, Rafael je postigao isti sklad stvarne i idealizovane slike objekta,
valera i tonaliteta boja. Portret ena sa velom, kao i Portret Pape Lava X ili portret Pape Julija II
pokazuju koliko je panju slikar posvetio ne samo liku, ve i materijalizaciji tkanina i dragulja.
Posle niza neuspelih pokuaja da se taj prostor ukrasi freskama, Rafaelu je povereno i
oslikavanje Vatikanskih stanci, u koje je trebalo da se smeste kancelarije Pape Julija II (soba u
kojoj e potpisivani dokumenta, biblioteka...) Izmeu 1509. i 1515. slikar je, sa svojim
pomonicima koji su ih posle njegove smrti i zavrili, naslikao nekoliko celina fresaka, koje
veliaju nauku i umetnost renesanse, kao i katoliku crkvu i njene verske dogme. U Stanci potpisa
naslika je fresku Atinska kola, gde je prikazao najvee umove antike misli okupljene pod
svodovima klasine arhitekture Hrama filozofije. U centru je naslikao Platona i Aristotela, a sa
strana Sokrata, Diogena, Euklida, Ptolomeja, Pitagoru; ispred svih, kako sedi na stepeniku obuzet
mislima, naslikan je sam Mikelanelo, kod je Rafael predstavio u znak ogromnog potovanja prema
njegovom delu. Sa desne strane, licem okrenut posmatrau, nalazi se i portret samog Rafaela.
Freske u sledeoj, Heliodorovoj stanci nemaju simetriju prethodnih, ali dobaijaju na dinaminosti
(Scena Izgona Heliodora iz hrama); kada prikazuje portrete u sceni Misa u Bolseni, do izraaja
dolazi njegov dar za materijalizaciju tkanina, vie nego na ijednoj renesansnoj fresci. U stanci
Poara u Borgu Rafael je naslikao scenu kada aneo izvodi svetog Petra iz tamnice, kao noni
prizor, osvetljem samo bakljom, kao jedan od prvih autentinih prizora slikanja vetakog
osvetljenja.
Leonardo da Vini (1452-1519)
Leonardo da Vini se smatra jednim od najuniverzalnijih umetnika renesanse. Njegovi zapisi
i iz oblasti matematike, botanike, fizike, filozofije, mehanike, balistike, arhitekture, slikarskog
umea, pisani naopakim rukopisom, a esto i u iframa, ukazuju na raznovrsna interesovanja i
poznavanja odlasti nauke i umetnosti. Slino kao to je mnogim naunim istraivanjima,
arhitektonskim projektima i graevinskim poduhvatima prilazio sa mnogo mate i kreativnosti,
retko ih privodei kraju, sa duhom naunika prilazio je i slikarstvu. Veina njegovih malobrojnih
slika ostala je nedovrena, dok su neke, usled eksperimentisanja u tehnologiji boja, zauvek propale,
ili su teko oteena. Zidnu kompoziciju Bitka kod Angijarija koju je uradio u Palati Sinjorija u
Firenci, pokuao je da slika meajui pigment sa voskom, tako da se boja nije suila i neposredno
po zavretku se oljutila; o ovoj kompoziciji danas moemo da sudimo samo na osnovu crtea koji
je uradio flamanski slikar Piter Paul Rubens. uvena Tajna veera (1495-98), naslikana za
milanskog vojvodu Lodovika Sforcu (na ijem dvoru je Da Vini boravio od 1843. do 1499) u

69

trpezariji manastira Santa Marija dele Gracije u Milanu

jedva da je sauvala neto od svog

originalng izgleda. Scena veere na kojoj Hrist saoptava prisutnima da e ga jedan od njegovih
uenika izdati, reena je korienjem centralne perspektive koja se u pozadini, kroz prozore, otvara
ka pejzau. Dok slikana arhitektura enterijera uva skladan ritam renesansne perspektive, figure su
prikazane u ivim pokretima, u nemiru koji poput talasa prelazi nad glavama apostola, koje figura
Hrista u centru deli na dve grupe. Manastirska bratstva su bila esti naruioci Leonardovih slika;
Jedna od njih je nedovreno Poklonjenje mudraca (1481-82), prizor koji je smestio u neobino
okruenje poludovrene arhitektura i pejzaa; tokom prvog boravka u Milanu naslikao je
Bogorodicu u peini (oko 1485): u lepom pejzau peine sa vulkanskim stenjem, vodom i biljem u
prednjem planu, predstavio je Bogorodicu sa malim Hristom i Jovanom, kao i jednog anela,
suprotstavljajui zamraen predeo u prvom planu slike, svetlim i sfumatoznim fragmentima pejzaa
koji se vide u pozadini.

Cvetni tepih sa detaljno naslikanim biljkama simbolino prikazuje

Bogorodiin vrt, ali istovremeno govori o Da Vinijevom interesovanju za prirodu.

U slikanju ljudskog lika Leonardo da Vini je uspeo da prikae ne samo spoljanji izgled,
ve i odraz uma portretisane osobe. Najpoznatiji portret je Mona Liza, poznat i pod imenom
okonda (1503-1505). Njen uveni osmeh zrai sa itavog lica, ali je do punog izraaja doao i
Leonardov sfumato; zahvaljujui izmaglici u kojoj se gube oblici predela, od deluje podjednako
zagonetno i sanjalaki kao i lice na portretu. Pored portreta Mona Lize, Leonardno je tokom svog
dugog stvaralakog veka naslikao jo nekoliko izuzetnih enskih portreta: za Lodovika Sforcu
uradio je portrete inevre de Benci (1874-76) i Cecilije Galerani (1483-90) poznata i kao Dama s
hermelinom. Oko 1490. godine nastao je jo jedan enski portret(poznat pod imenom La belle
Ferronire) za koji se pretpostavlja da takoe predstavlja Ceciliju Galerani prikazanu kao
inteligentnu mladu enu; Da Vini je poednaku panju posvetio postavljenju samo figure i
specifinom poloaju lica, kao i samom liku, ali i bogatoj odei mlade ene.
Mikelanelo Bunionaroti (1475-1564)
Skulptor, arhitekta i slikar Mikelanelo Bunoaroti istvremeno je delom vezan za Firencu i
Rim. Skulpturu Davida (1501-4), visine

pet metara, isklesao je u jednom bloku kararskog

mermera. Na figuri Mikelanelovog Davida nema ni traga one oputenosti koju zapaamo kod
istoimene Donatelove figure nastale nekoliko decenija ranije. Kao i kod svih Mikelanelovih
skulptura, ono odaje utisak zarobljene, sabijene energije, to ukazuje na shvatanje tela kao "tamnice
due". U duhu otkrivanja kulture antike, u intelektualnim krugovima mediejske Firence vladalo je
veliko interesovanje za Platonovu filozofiju. Platonova filozofska misao nije ostavila dubokog traga
u grkoj skulpturi koja izraava sklad tela i due, ali je neoplatonizam sa svojim dualizmom tela i
due veoma uticao na Mikelnaela kao velikog Platonovog potovaoca. Sline osobine imaju i
figure Mojsija i robova, klesane za Grobnicu pape Julija II (na kojoj je Mikelanelo s prekidima

70

radio od 1513. do 1536) u Rimu, kao i figure u Kapeli Medii (1524-34) u novoj sakristiji crkve
San Lorenco u Firenci, sa nadgrobnim spomenicima Lorenca i ulijana Mediija. Arhitektonska
celina podeljena je vencima, lukovima i lizenama od crnog mramora, koji predstavlja snaan
kontrast belini zidova i skulptura. Statue ulijana i Lorenca smetene su u nie, ispod kojih se na
sarkofazima nalaze parovi figura: No i Dan, kao i Suton i Zora. Kontrast se ogleda i u prostornom
suprtstavljanju figura, u savrenstvu obrade jednih i namernom nesavrenstvu drugih, sukobljavanju
punog i praznog u arhitekturi, kao i svetlosti i senke. Figure nabijenih emocija, kod kojih su sve
ljudske drame prevedene u jezik plastikih formi emituju univerzalnu poruku; primer za to je i
Mikelanelovo rano delo Pieta (1499), sedea figura Bogorodice koja u krilu dri Hristovo telo ije
neuobiajeno mladoliko lice , uprkos smirenosti, odaje ogromnu patnju.
Rezultat Mikelanelovog slubovanja na papskom dvoru predstavlja i kompleks
fresko dekoracije na tavanici Sikstinske kapele, iji je naruilac takoe papa Julije II. U prostoru
koji se i danas koristi prilikom izbora pape, Mikelanelo je izmeu 1508. i 1512. gotov sasvim sam,
oslikao prizorima Knjige postanja iz Starog zaveta, kao i figurama proroka i proroica. Prizori i
figure smeteni su u arhitektonske okvire koji naglaavaju iluziju prostora. U centralnom delu
tavanice nalaze se scene Nojevog pijanstva, Potopa, Drveta dobra i zla, Stvaranja Eve,
Stvaranja Adama, Razdvajanje zemlje od vode, Stvaranje sunca, meseca i biljaka, i
Razdvajanje tame od svetla. U ovim scenama centralna tema je ljudsko telo, nago ili ponekad
drapirano da bi kroz draperiju progovorilo. Ni to telo nije onakvo kakvim ga je priroda stvorila, ve
oblikovano prema oseanju snage i pokreta koji prevazilaze prirodna merila. "Glavni heroj ovog
naslikanog epa je Bog-otac, Jehova, koji prelee kroz haos, rastavlja svetlost od tame i stvara
svetove i ivot. Ima neke autobiografske ispovesti u Mikelanelovom Jehovi koji vrhom svog
kaiprsta dotie kaiprst Adamov i od varnice toga dodira oivee tek stvoreno u glini ljudsko
oblije," napisao je o tom prizoru Momilo Stevanovi. Oblikovanje ljudskih figura odaje genijalan
smisao vajara Mikelanela za plastinost, a njihovi meusobni poloaji ukazuju na svu sloenost
vetine komponovanja. Jasne i otvorene boje ukazuju na slikanje istim pigmentom rastvorenim u
vodi, pri emu je odnos svetlo-tamnog postignut zgunjavanjem mree poteza etkicom.
Tokom boravka u Rimu, Mikelanelo je pozvan da privede kraju radove na novoj bazilici
Svetog Petra (1564). Za glavnog arhitektu bazilike papa Julije III imenovao ga je 1552. godine. U
tom periodu Mikelanelo je proketovao i Kapitolski trg u Rimu i predvorje biblioteke Lorencijana u
Firenci. Za crkvu Svetog Petra u Rimu projektovao je monumentalnu kupolu, sa tamburom na
kojem se kolonada stubova smenjuje sa prozorima, na horizontalnim vencima i koja, svojim ritmom
i monim rebrima odaje napetost koja vodi pogled navie, sve do lanterne. S obzirom na dug ivot,
Mikelanelo je nadiveo mnoge velikane renesanse, a njegovo delo je u poznim godinama obojeno
nekim odlikama maniristikog slikarstva.

71

Renesansa u Veneciji
Umetnost u Veneciji dobila je renesansne odlike znatno kasnije jer su u njoj antike tradicije
bile najmanje, a veza s tokovima evropske umetnosti direktnija i postojanija. rgovakim
kontaktima povezana celokupnim tada poznatim svetom, Venecija je posebno dobre veze odravala
sa istokom, posebno sa Vizantijom, to se odrazilo i na umetniku tradiciju. Spoj specifinih
kultura, kao i ljubav prema zabavama, maskaradama, vatrometima, karnevalima i slinim
dogodovtinama, kao i neposredniji odnos prema prirodi i naklonost ka bogatom koloritu, uinili su
da u venecijanskom slikarstvu sona boja i raznovrsna paleta, kao i izrazita ulnost u slikanju
ljudskog tela vrlo rano izbiju u prvi plan. Ve poetkom XV veka u Veneciji rade majstori kao to su
entile da Fabrijano i Antonio Pizanelo, koji se odlikuju slobodnijom interpretacijom religioznih
scena i tenjom ka renesansnim uzorima. Sredinom XV veka formiraju se i slikarske kole, od kojih
je najpoznatija Belinijeva mletaka kola. Tradiciju koju je zapoeo Jakopo Belini, nastavie
njegovi sinovi entile i ovani, kog je Republika 1479. odine izabrala da portretie osvajaa
Carigrada sultana Mehmeda II. ovani Belini je ipak ostao zapamen kao slikar venecijanskih
madona - Bogorodice sa malim Hristom u naruju, u kojima je olieno shvatanje enske lepote,
ena krupnih, punih zdravlja, ivotne snage i ljupkosti. Iz radionice ovanija Belinija izala su
dvojica velikih slikara venecijanske visoke renesanse.:
oro Barbareli da Kastelfranko zvani orone (1477-1510)
orone je svojim stvaralatvom spojio dve velike epohe, vreme ovanija Belinija i
Ticijana. Kao zaetnik novog shvatanja u venecijanskoj umetnosti, prvi je od slikara poeo da
prikazuje prolaznost trenutka; to je inio na tematski do tada neuobiajen nain, tako da veina
njegovih slika i danas predstavlja zagonetku. Njegovo platno Oluja (1505-7) proeto je lirskim
oseanjima, i dalje uvajui svoju zagonetku: na umskom proplanku, kao na nekoj pozornici,
nalaze se naga mlada ena sa detetom i mladi nalik vojniku ili moda neki svetitelj. U
zaustavljenom pokretu, u iekivanju, sve je u ovoj slici tek nagovetaj, slutnja i ritam, a jedino je
olujno nebo u kretanju. Drugi plan se prostire duboko u pozadinu slike, sa rekom i gradom, mostom
i neobinim ruevinama. oroneovu uvenu sliku Venera (iz Drezdena) dovrio je Ticijano Veeli
ili Ticijan (1477/87-1576), drugi velikan venecijanske renesanse. Nadovezujui se na oroneovo
delo, Ticijan je u ranoj fazi svog stvaralatva, do 1555. godine, negovao vrste oblike, zatvorene
unutar odreenih povrina, neprekinute konture i vedrih oseanja. Kao pravi slikar materijalnog
sveta, prikazivao je ulnu ensku put i rasko draperije. U tom periodu nastaju Flora, Nebeska i
zemaljska ljubav i Urbinska Venera (1538). Posle 1555. godine Ticijan primenjuje novi nain
slikanja, koji postaje uzor evropskim slikarima tokom sledea tri veka: slika snanim potezima,
gustom i neravnomerno nanesenom pastom, a oblike i prostor dematerijalizuje povezujui ih

72

odnosima svetlo-tamnog. Svetlost i oblici se usmeravaju po dijagonali a tela gube monolitnost i

postaju dinamina, prikazana u smelim pokretima i skraenjima. Slikama iz ovog perioda, kao to
su Krunisanje Hrista trnovim vencem, Ticijan je sasvim napustio harmoninu poetiku renesanse i
usmerio svoje delo ka nastupajuem baroku.
Renesansa u Nizozemskoj
Tesne trgovake i bankarske veze Italije i Nizozemske uinile su da renesansni nain
miljenja nae ovde plodno tle za svoj razvitak. Posebno u junom delu, Flandriji, gradovi Bri,
Gan i Brisel pored bankarskih, postali su i umetniki centri. Ipak, dugotrajno insistiranje na
gotikim oblicima u arhitekturi i skulpturi, kao i manje vrste veze sa antikom tradicijom, uslovili
su pojavu posebnih stilskih karakteristika. Odravajui veze sa dubokim korenima umetnosti
srednjeg veka, slikarstvo je pre svega u renesansu unelo novine u pogledu same tehnike slikanja.
Meanje pigmenta sa uljem, dalo je slikarima nove mogunosti, kako u procesu samog rada, tako i u
prikazivanju materije, oslikavanju mekih prelaza na partijama lica i detaljima, dok je platno
predstavljalo materijal jednostavniji za pripremu i trasport. Bogati graani, kao glavni naruioci
nemaju mogunosti za oslikavanje velikih zidnih povrina, ve za svoje domove biraju manje slike
sa temama primerenim kunoj upotrebi: portrete, mrtve prirode i pejzae.
Jan van Ajk predstavlja jednog od prvih flamanskih slikara koji su radili uljane slike.
Njegova dela odaju sloenu simboliku, bavljenje detaljima i vernu materijalizaciju draperije.
Portret Arnolfinija i njegove ene (1434) zapravo prikazuje dve stojee figure, smetene u
flamansku graansku sobu XV veka. Iluzija prostora postignuta je pre svetlosnim nijansiranjem,
senkama naizgled nevanih predmeta, nego perspektivom. Mada se tumai kao venani portret, ova
slika odaje mnotvo znaenja: duboku religioznost mladog para - brojanice od staklenih perli vise
na zidu, a ogledalo je ukraeno scenama iz Hristovog ivota; rezbarija na stolici prikazuje sv.
Katarinu, kao i zmaja kog je, po predanju, ova svetiteljka pobedila; samo jedna gorua svea na
lusteru sugerie prisustvo Boga; ak i izuvene cipele predstavljaju znak skidanje cipela bilo je
uobiajeno prilikom ulaska u sveto mesto. Prisustvo psa simbolie branu vernost, a mnotvo
luksuznih predmeta (luster, tepih, ogledalo, stakla na prozorima, pomorande) ukazuje na bogatstvo
ukuana. Slikar je ostavio svoj potpis iznad ogledala u kojem se vidi jo dvoje ljudi kako
prisustvuju ceremoniji. Ovakva sklonost ka detaljima prisutna je i na Ganskom Oltaru (14201425), zajednikom delu brae Huberta i Jana van Ajka. Trodelni sklopivi oltari velikih dimenzija
bili su uobiajeni na severu: pored religioznih predstava, na njima su slikani portreti naruilaca, a
scene su bile ukomponovane u vrlo ive i svakidanje prizore, sa detaljno prikazanim figurama i
odeom na njima. Slian oltar jednog flamanskog autora, Huga van der Husa kao jedna od prvih
velikih flamanskih slika, po porodici koja ga je naruila nazvan Oltar Portinari, stigao je u Firencu

73

ubrzo posle 1475. godine, to pokazuje kako razmena dobara izmeu italijanskih gradova i severnih
provincija nije bila ograniena samo na trgovaku robu, ve i na umetnika dela.
Piter Brojgel Stariji (1525-1569)
Poput drugih flamanskig slikara i Piter Brojgel Stariji je neko vreme proveo u Bolonji i
Rimu, gde je prouavao freske Sikstinske kapele i druga umetnika dela u Vatikanu.Vrativi se u
Antverpen otvorio je sopstvenu radionicu, a inspiraciju za slike nalazio je na seoskim vaarima, gde
je slikao likove seljaka i graana, likove

koji su nalazili mesto u njegovim religioznim ili

svetovnim kompozicijama. Upravo zbog njih, dobio je nadimak Seljaki. Flamanske seljake je
prikazivao sa simpatijama ali i sa dozom ironije, stvarajui od njih tipove ija univerzalnost je i
danas prepoznatljiva. To je oigledno na slici Svadba (1505), gde se zapaa mnotvo figura, svaka
zauzeta nekim poslom; pri tom slikar nije propustio da ih sve prokomentarie na sebi svojstven,
duhovit nain. Svoje motive je esto slikao u serijama, kao to su doba dana, godinja doba, ili
predstave ula. Povratak lovaca (1585) je deo ciklusa meseci, koji predstavlja novembar i
decembar, a prikazuje zimski pejza vlanog, ali prozranog ledenog sumraka, sa predelom koji se
u prednjem planu uzdie, a onda sputa daleko u dubinu slike. Oblici povezani po dubini, ali i po
slinosti, prate silovitu dijagonalu kao glavnu konstrukcionu putanju slike. Slina dijagonala
prisutna je i u slici Slepci, koju je Brojgel uzdigao na nivo univerzalnog simbola. Brojgelovi
pejzai, kao i mrtve prirode i anr slike uivali su veliku popularnost. Brojgelovu ironinost, ali i
veliku virtuoznost, kao i fantastinu imaginaciju srednjeg veka, pokazuje slikarstvo Hijeronimusa
Boa (oko 1450-1516). Tema njegovog triptiha Vrt uivanja (oko 1500) je greh, pria o religijskoj
prolosti i budunosti oveanstva. Prepuna zamrenih alegorija kojima je predstavljen ivot
oveanstva od prvog greha, preko grene sadanjosti, do Stranog suda, slika prikazuje prokletstvo
kao sasvim logian zavretak ivota u neznanju i gluposti. Ipak, sudei po srednjoj slici, pohlepa,
ubistvo i ljubomora predstavljaju manje zlo od stvari koje ne smatramo pretnjom, kao to su
muzika, igre, ljubav, pa ak i umetnost. Bez obzira da li se radi o biblijskom prizorima (kao to su
Hristove muke, starozavetne scene) ili o slikama iz ivota svetitelja kao to je delo Iskuenja
svetog Antonija, Na Boovim slikama se mea realnost sa fantastinim vizijama, stvarna bia za
izmiljenim, a nemogue situacije smetene su u svakidanji nizozemski predeo (Pokolj
vitlejemske dece, Poklonjenje mudraca).
Renesansa u nemakim zemljama
Od poslednjih decenija XV veka do 1520. umetnost je cvetala u Austriji, Nemakoj i
nemakom govornom podruju vajcarske i Alzasa. Posle tog vremena, ikonoklastiki orijentisana

74

crkvena reformacija uinila je svoje: umetnici verni naelima rimo-katolike veroispovesti morali
su zbog svojih uverenja da potrae druge zatitnike.
U prvim decenijama XVI veka u Nemakoj deluju dva sasvim razliita umetnika: Matijas
Gorhart Nithart poznatiji kao Matijas Grinevald (1455-1528) i Albreht Direr (1471-1528).
Grinevald je naslikao Iznehajmski oltar (1510- 15), gde je na centralnom panou prikazao Raspee,
sa Bogorodicom i sv. Jovanom pored kog se nalazi jagnje sa krstom, kao i dvoje ktitora u pozi
molitve. Za razliku od Grinevalda, koji je ideje reformacije iskazivao sa ekspresivnou gotikih
slikara, Albreht Direr je pripadnik univerzalno obrazovanih, humanistiki orijentisanih
intelektualnih slojeva renesanse. Na samom poetku slikarske karijere, u Bazelu, Direr je naslikao
prvi od svojih mnogobrojnih autoportreta, Autoportret sa granicom (1493), na pergamentu
kasnije nalepljenom na platnu. Ve ovde je oigledna slikareva sklonost ka raskonoj odei i
bogatom koloritu. Boravak u Veneciji kod njega budi interesovanje za vazudnu perspektivu i
slikanje akvarela. Po povratku u Nirnberg, u radionici Mihaela Volgemuta, posle 1895. umetnik
poinje da se bavi grafikom. Tada nastaju drvorezi etiri jahaa Apokalipse (1497-98), prema
poglavlju iz Knjige otkrovenja, kao i Melanholija i Vitez, smrt i avo (1513), a kasnije i
bakrorezi, kao Adam i Eva (1504). U obe tehnike, Direr je do savrenstva doveo svoju sklonost ka
preciznom crteu, koji je dobio na efektu zahvaljujui kontrastu svetlo-tamnog i naglaenoj
ekspresivnosti. Razvoj grafikih vetina podstaknut je zahvaljujui izumu Johana Gutemberga iz
1452. godine - tamparskoj presi i slaganju teksta uz pomo pokretnih slova. Gutembergov izum
moguio je lake umnoavanje religiozne literature, ali i geografskih karata i umetnikih dela.
Pored Direra, grafikom su se bavili i Hans Baldung Grin, Albert Altdorfer i Luka Kranah Stariji.
Posle Direrovog drugog putovanja u Italiju (1505-6) jo snanije se razvila slikareva
naklonost ka italijanskoj umetnosti i analitikom duhu renesanse. To se ogleda pre svega u
studijama biljaka, ivotinja i insekata, u predstavljanju lepote materije, jasnoj i nepomuenoj liniji,
u finom preplitanju linija. Zadivljujua je preciznost kojom ovaj umetnik slika svaku vlas kose i
vlat trave, istovremeno uspevajui da izrazi unutarnju snagu i izraz duha portretisane osobe i da
sauva renesansnu sklonost ka harmoniji. To je oigledno u njegovom diptihu etvorica apostola
(1523-26), kojim je Direr otvoreno izrazio svoju podrku luteranizmu, stvarajui sliku prihvatljivu
za shvatanja reformacije. Na levoj tabli, naslikao je ostarelog Petra, prvog papu kako izviruje iza
mladog Jovana, Luterovog omiljenog apostola. Marko je skoro sakriven iza Pavla, ije su uenje i
epistole Luteranci izuzetno cenili. Ovaj diptih predstavlja potvrdu Direrovih rei da "od slike ima
vie koristi nego tete kada je asno, umetniki i dobro naslikana".
Sklonost ka slikanju portreta pokazuju gotovo svi nemaki umetnici oko 1520, ali se moe
rei da mu je Hans Holbajn Mlai (1497-1543) posvetio itav svoj opus. Radei u poetku u
Bazelu, slikao je religiozne kompozicije i portrete, a stekao je popularnost i radei fresko dekoracije

75

na fasadama kua. Bio je veliki prijatelj humanistikog naunika Erazma Roterdamskog, sa ijim
preporukama zbog reformacije otiao u Antverpen, a zatim u London, gde dobija znaajne
porudbine. Pred odlazak iz Bazela, naslikao je Portret umetnikove ene sa decom: piramidalna
kompozicija i monumentalnost figura pokazuju da mo Holbajnogov slikarstva lei u
neidealizovanim, jasnim oblicima. Zahvaljujui vetini da na platnu interpretira sutinu karaktera,
Holbajn se u Londonu istakao kao portretista engleskog kralja Henrija VIII i njegovih dvorjana.
Njegov Portret Henrija VIII pokazuje nepogreivu karakterizaciju ove tiranske i nemilosrdne
linosti, ali i raskonu mo kraljevske vlasti. Mada je svim srcem eznuo da se vrati u Bazel,
Holbajnu to nije polo za rukom; zavrio je kao jedna od rtava kuge u Londonu 1543. godine.
Renesansa u gradovima na Jadranskoj obali
Pojava i razvoj renesansne umetnosti na obali Jadranskog mora uslovljen je specifinim
faktorima: ukljueno u venecijansku sferu ovo podruje teilo je ivotu u urbanim centrima. Pored
crkava od kojih mnoge i danas odaju duh renesanse, naroito kod u to doba graenih kapela i
grobnica, sauvano je, du itave obale, mnotvo fragmenata crkvenog nametaja, delova portala,
stubova sa nesumnjivim renesansnim obelejima. Sa druge strane, snano prisustvo Venecije
uslovilo je gradnju fortifikacija zrakastog oblika karakteristinih za renesansu (Dubrovnik, Zadar,
i.t.d.), kao i gradskih kua za stanovanje i letnjikovaca. S obzirom na dugotrajnu gradnju mnogih
objekata, renesansni oblici se uglavnom prepliu sa gotikom, a sama renesansa u istom obliku traje
kratko. U kopnenom zaleu koje je bilo pod vlau Turaka, ni duh ni umetniki oblici renesanse
nisu imali nikakvih uslova za razvoj.
Mikeloco Mikeloci, poreklom iz Toskane, radio je u drugoj polovini XV veka na
fortifikacijama Dubrovnika i Stona, a po njegovom planu su Firentinac Salvi di Mikele i domai
klesari sproveli obnovu Kneevog dvora posle eksplozije 1463. godine. Tada su gotiki prelomljeni
lukovi na fasadi zamenjeni zaobljenim; takoe, kapiteli nekoliko stubova ukraeni su renesansnim
reljefima. Za prisustvo renesansnih oblika u primorju najzasluniji je arhitekta i skulptor Nikola
Firentinac. Jedno vreme delovao je kao Donatelov pomonik u Padovi, a najznaajnije njegovo delo
je kapela blaenog Ivana Ursinija sagraena uz severni brog trogirske katedrale (1468-97).
Pravougaone osnove, sa bavastim svodom, unutranjost kapele je u celosti pokrivena vajarskom
dekoracijom u duhu renesanse. Pored stojeih skulptura svetitelja u niama koje se u gornjem delu
zavravaju oblikom koljke, du donjih zona kapele tee neprekinuti friz koji pokazuje deake sa
upaljenim bakljama kako izlaze iz poluotvorenih vrata, koji i tematski i po nainu izrade
predstavljaju neusmnjiv Donatelov uticaj. Meko modelovanje oblika i iluzija dubine koja se postie
poluotvorenim vratima predstavljaju odlike renesanse na ovom reljefu. U izvedbi ove kapele Nikoli
Firentincu je pomagao i Andrija Alei iz Draa, kao i mnogi domai umetnici. Posle smrti Jurja

76

Dalmatinca Nikola je preuzeo upravu gradnje ibenske katedrale kojom je upravljao sve do smrti
1505. Njegovo delo je vitka kupola sa oktogonalnim tamburom nad ukrsnicom i svod od, na
poseban nain, uklapanih kamenih ploa. Renesansni elementi su primetni na nizu glava na apsidi
katedrale u ibeniku, delu Juraja Dalmatinca, kao i na njegovom reljefu Bievanje Hristovo u
splitskoj katedrali. U obimnom skulptorskom delu Nikole Firentinca zapaa se Donatelov uticaj,
naroito kod skulptura u kapeli Ivana Ursinija; njegova skulptura je u velikoj meri uticala i na
domae klesarske radionice.
Najvii domet renesansno slikarstvo je dostiglo u delima dubrovakog majstora Nikole
Boidarevia, koji je se bavio uglavnom slikanjem ikona za oltare u crkvama u Dubrovniku i
drugim primorskim gradovima. Njegov poliptih u crkvi na Danama u Dubrovniku (druga polovina
XVI veka) i dalje nosi odlike gotike: zlatna pozadina i sklonost ka graficizmu svedoe o snanim
gotikim uticajima u Boidarevievim slikama, ali plastinost i ivotnost figura, kao i realistiki
pristup, naroito u manjim kompozicijama, predstavljaju znaajan pomak ka renesansnom shvatanju
slike.

UMETNOST MANIRIZMA
Manirizam se javlja izmeu 1520. i 1600. spajajui dve znaajne umetnike epohe renesansu i barok. Njegovi predstavnici su Roso Fiorentino, Jakopo Pontormo, Franesko Macola
zvani Parmianino, Anelo Broncino, ulio Romano, Domeniko Bekafumi, Franesko da Bolonja
zvani Primatio. Ime perioda nastalo je od italijanske rei maniera, to znai stil, arm, milost,
sofisticiranost ili dostojanstvo; u poetku se odnosil na slikare koji su slikali u maniru visoke
renesanse, uglavnom Mikelanel i Rafael; do sredine XVI veka,

termin dobija skoro

suprotno znaenje, oznaavajui stil koji potpuno izlazi iz okvira umetnosti renesanse, sklonoj
idealizaciji prirode i ljudske figure, uravnoteenosti i harmoniji. Manirizam tei nejednakosti i
asimetriji, to je "nemirna" umetnost, koja oslikava konfuziju svog vremena, koja se zalae za
stvaranje oblika nikad do tada vienih u prirodi, ili menjanje i preoblikovanje poznatih formi, i to
neverovatnim virtuozitetom. Sklon bizarnim efektima, manirizam prikazuje udnovato izduene
figure sline statuama, uvijene i izopaene, lica neprirodnih oblika i boja; oigledna je okupiranost
smru i eroticizmom. Bez doslovno definisanih principa, i ujednaenog pristupa stvaranju, sam stil
je vie individualan, smeo poduhvat. Meu odlike maniristikog slikarstva spadaju otre, jasne
linije, jarke boje, izdueni oblici, iskrivljene forme, elegantne kompozicije, iskrivljena i esto
proizvoljna perspektiva, kao i ekspresionistiki pristup objektu slikanja. Slike pokazuju iracionalne
prostorne i telesne proporcije, osobe zagonetnih gestova i izraza lica. Boje su neobine, neprirodne,

77

naroito kada je re o slikanju ljudske puti, koja deluje glatko i izvetaeno, poput slonovae.
Skulptura ima iste odlike kao i slikarstvo, pogotovo po pitanju izokrenutih, preuvelianih oblika i
poloaja tela.
irenje manirizma zapoelo je u Firenci i Rimu oko 1520. godine, prvo u slikarstvu, a
potom u ostalim granama umetnosti, da bi dobilo svoj nastavak u francuskoj umetnosti.
Nepredvidive, nejasne tendencije slikara manirizma povezuju se sa sa pustoenjima, glau,
bolestima, bedom i stalnim ratovima koji su tada uznemiravali Italiju, ali i sa pojavom novih
estetikim teorija.
Poetak novog stila obeleen je Parmianinovim autoportretom naslikanim na ispupenoj
dasci, sa karakteristinim deformacijama lika vienog u konkavnom ogledalu. Prvim planom
dominira ogromna slikareva ruka, iza koje u polusenci vidimo njegovo mlado i nedokuivo lice.
Svetllost koja na fragmentu prozora u gornjem levom uglu stvara neobine ornamente, ne osvetljava
lice, ve metalni deo tafelaja u desnom uglu. Njegova sklonost da sve to vidi pretoi u
neouobiajene oblike, ogleda se i u Bogorodici dugog vrata (oko 1535), ije masivne noge i donji
deo torza predstavljaju kontrast uzanim ramenima. Ovaj izgled sugerisan je i vazom koju u rukama
dri deak sa leve strane. Svetlost se odbija od izduenih ovlika figura i puti glatke poput slonovae.
Stubovi u slici ne nose nita, ve im je cilj da ukau na nitavnost ljudskih figura koje su neprirodno
male u odnosu na njih.
Pored Firence, u to vreme znaajne promene u umetnosti odigravale su se i u
Veneciji. Tamo su Jakopo Tintoreto i Paolo Veroneze, kao i mnogi drugi slikari ostvarili specifian
stil, takoe polazei od renesansne ravnotee.
Paolo Kaljari prozvan Veroneze (1528-1588) zbog grada odakle je rodom danas
predstavlja sinonim danas popularne predstave Venecije kao velianstvenog grada zadovoljstva i
paganizma, koje su podravali njena vlast i ogromno bogatstvo. Svoje bogato kostimirane prizore
smetao je u velianstvenu arhitekturu, ukraavajui ih mrtvim prirodama, anegdotskim
fragmentima i drugim svakodnevnim detaljima bez naroite veze sa glavnom temom. Njegove slike
krasile su manastirske zidove i tavanice. Najpoznatija meu njima je Gozba u kui Levijevoj
(1573), naslikana za dominikanski manastir Svetog Jovana i Pavla u Veneciji. na prvi pogled deluje
kao da arhitektura predstavlja glavnu temu slike, a da su figure i prostor od drugorazrednog znaaja.
Kua je prikazana kao loa u koju se ulazi kroz ogroman trijumfalni luk. U pozadini se vide obrisi
zamiljenog grada. Da bi odrao vizuelnu ravnoteu, Veroneze je likove prikazao u preteranim,
teatralnim gestovima. Slino je postavljena i kompozicija Svadbe u Kani, danas u muzeju Luvr.
Jakopo Robusti, po ocu bojadiji nazvan Tintoreto (1518-1594) svoj nain rada razvio je na
prenaglaavanju Ticijanovih oblika i tehnike. Cilj mu je bio da postigne kombinaciju Ticijanovog
kolorizma i Mikelanelovog crtakog umea. Ostvario je dinaminu tehniku, snanih poteza,

78

intenzivnih boja i naglaenih kontrasta svetlo-tamnog. Njegovo Roenje naslikano za Veliku kolu
svetog Roka (1577-1581) pokazuje dramatino osvetljenje figura u tamnom okruenju, slino
Leonardovoj Bogorodici u meu stenama. Tintoreto vodi pogled posmatraa krunom putanjom po
kompoziciji, koju je veto postavio u dva nivoa tale. Splet greda umesto krova otkriva crvenonarandasto nebo po kom plutaju kerubini posmatrajui dogaaj. Da bi naglasio emotivni naboj
prizora, Tintoreto postavlja figure u teatralne poze, naslikane u smelim skraenjima.
Kao pridolica sa Krita, i Domenikos Teotokopulos zvani El Greko (1541-1614) prvobitno
je slikao ikone u vizantijskom stilu, da bi ostvario jedinstven stil, van svih dotadanjih pravila, sa
dotad nevienom kombinacijom boja oporih tonova, intenzivnih pokreta i pomalo iritantne,
nervozne atmosfere, najpre u okviru epohe manirizma u Veneciji i u Rimu, da bi vrhunac svog
stvaralatva dosegnuo u paniji. Po dolasku u paniju, El Greko u Toledu dobija prve velike
narudbine. Tamo se prikljuuje krugu humanistiki orijentisanih naunika. Njegov slikarski stil, sa
dubokim korenima u vizantijskoj religioznoj umetnosti, ali prihvatajui venecijansku ljubav prema
raskonom koloritu i naglaenom potezu etke, bio je pogodan za iskazivanje obnovljene
religioznosti u skladu sa idejama Ignjacija Lojoje i njegovih Jezuita.
Ubrzo po dolasku u Toledo, El Greko je naslikao Sahranu grofa od Orgaza (1586). Slika
prikazuje trenutaka kada grofovo telo u grob polau Sv. Avgustin i Sv. Stefan. udesno
sahranjivanje se odivija u prvom planu, skoro u centralnom delu, a malena prikaza Orgazove due
se uzdie u Raj u rukama jednog anela, prema Hristu koji lebdi na tronu u visinama. El Greko
sahranu slika kao savremen dogaaj, portretiui meu uesnicima sahrane mesne plemie i
svetenike, kao i autoportret - lice jedinog uesnika sahrane iji koji gleda pravo u posmatraa, osim
deaka sa leve strane (verovatno slikarevog sina) koji predstavlja "vodia" i upoznaje posmatraa sa
dogaajem. Iz deakovog depa viri papir na sa slikarevim potpisom. Okupljene figure u crnoj
odei sa belim okovratnicima dele kompoziciju u dva dela - zemaljski, u kom se odigrava sahrana, i
nebeski, u kom grofova dua stie u Raj. Slika se odlikuje ivim bojama; tela uprkos intenzivnom
pokretu deluju laka kao plamen. U gornjem delu kompozicije svaki oblik - oblaci, udovi, draperije uestvuje u kovtlacu koji se die prema udaljenom liku Hrista. Osea se prisustvo nestvarne snage,
ne samo u viziji neba, ve i u nemirnoj grupi na zemlji, nelagodno svesnoj nebeskih zbivanja.
Poklonjenje pastira (1603-7), raeno za crkvu Santo Domingo el Antiguo, spada u
najemotivnija El Grekova ostvarenja. Figure su rasporeene u neku vrstu ovalnog rama oko glavnog
prizora, sa devicom Marijom u sreditu kako sa oboavanjem gleda novoroenog Hrista na beloj
prostirci (najsvetlijem detalju slike), a pored nje stoji Josip. Okolo su pastiri pristigli da se poklone
svom kralju, a iznad su luno rasporeeni aneli u obliku uskovitlane mase, slavei taj trenutak.
Isposniki vitke, izvijene figure kao da nemaju vrstog tlla pod nogama, stremei ka centralnom
delu, odnosno Hristovom telu. Podela kompozicije u dve zone prikazuje zemaljski svet koji

79

prisustvuje roenju Hrista i nebeski u kom aneli prate zbivanja na Zemlji. Iz skoro sasvim
monogromne, mrane i neutralne pozadine izbijaju figure u veoma smelim skraenjima, parcijalno
osvetljene, kao reflektorima na pozornici. U tom kovitlacu pokreta, snaan kolorit odee izbija iz
tame.
Antika skulptura Laokoona i njegovih sinova u borbi protiv ogromnih zmija insirisala je
El Greka da naslika isti motiv (1606-1610). Jedina El Grekova slika mitolokog sadraja, u
prednjem planu, prikazuje figure Laokoona i njegovih sinova kako se bore sa zmijama, mukli uas
samrtne borbe, natovene agonije pod besnim olujnim nebom, u mrklom golom predelu, u ijoj
pozadini, na visoravni, tre svetlucavi tornjevi dalekog sablasnog grada - Toleda. Ljudske figure,
aktovi presne bledosivkaste boje, ine jedine svetle mrlje na slici. Laokoon nije helenistiki atleta
koji se junaki bori - kao na skulpturi - ve starac sa bradom koji, oboren u borbi, lei slomljenih
udova, razrogaenih oiju, branei se uzaludno od smrtonosnog stiska zmije. El Greko je eleo da
naglasi svu dramatinost i uas trenutka borbe sa nepobedivim zmijama, iskazanu kroz intenzivne
pokrete tela i napetost miia. Za razliku od Laokoona i njegovih sinova, dve figure na desnoj strani
mirno posmatraju dogaaj. Oseanje tragike koje slika izaziva kod posmatraa, pojaano je
znalakim koloritom tamnih, sumornih boja.
Skulptori manirizma teili su stvaranju dela manjih dimenzija, upotrebi dragocenih metala i
posebnih tehnikih reenja. Firentinski zlatar i vajar Benvenuto elini tvrdio je kako je skulptura
tea od slikarstva, jer uzima u obzir ne jedan, ve "etrdeset" uglova posmatranja; problem
povezivanja skulpture sa okolnim prostorom koji je ovim reima otvorio elini, on sam je reio u
bronzanoj figuri Perseja, kao i u zlatnom Slaniku napravljenom za francuskog kralja Fransoa I.
Mogunost razliitih uglova posmatranja skulpture do vrhunca je doveo jedan Flamanac, an de
Bulonj, koji je u Italiji dobio ime anbolonja, stvorivi model skulpture zvani serpentinata;
kompozicija se kod ovog tipa skulpture uspinje navie oko sredinje ose, primoravajui gledaoca da
je stalno obilazi, poto ju je mogue u potpunosti sagledati samo iz vie taaka u prostoru. U
Otmici Sabinjanki, tri figure se bore izraavajui ritmiko spiralno kretanje oko zamiljene ose.
Italijanski manirizam naao je plodno tle na dvoru Fransoa I i arla V, pre svega zahvaljujui
gradnji velikih dvorskih kompleksa kao to su zamak Fontemblo, Luvr i drugi. Dekoracija ovih
dvoraca, tukature, tapiserije, slike, gravire, bili su povereni italijanskim majstorima, kao i
francuskim stvaraocima koji su usvojili maniristiki stil. Primatrio je izmeu 1532. i 1570.
uestvovao u dekorisanju dvorca Fontemblo, radeci u tuku figure Nimfi izduenih vratova i udova
i slikajui dekorativne kompozicije sa figurana slinih osobina. Jedna od njih je soba vojvotkinje od
Etampa (oko 1540). an Guon je za Fontatu nevinih u Parizu uradio figure izvorskih nimfi,
izduenih oblika potenciranih vrevima za vodu koje nose na ramenima, u neobinim stavovima,

80

dok vlana odea istie svaku krivulju njihovih tela. U svojoj neobinoj eleganciji, ove figure
ukazuju i na antike uzore.
Arhitektura se pre protivi uobiajenoj primeni klasinog rasporeda i suprotstavlja se
oekivanoj renesansnoj unifomisanosti i racionalnosti nacrta, nego to donosi sutinske inovacije.

UMETNOST ISLAMA
Islam je nastao 610. godine i vrlo brzo se proirio u delovima Afrike, Evrope i Azije.
Umetnost koja je pratila irenje ove religije, oblikovala se crpei svoj odlike iz samog Islama, kao i
iz razliitih kulturnih tradicija pojedinih zemalja koje su njegove vojske osvajale. Islam nije
odobravao figurativno predstavljanje, naroito u religijskom kontekstu, to se odrazilo i na slikanje
ljudskog lika u hrianskoj umetnosti Vizantije u VIII veku. Zbog verskih propisa slikarstvo i
skulptura izgubili su samostalnost koju imaju na zapadu, a njihov znaaj je prevashodno vezan za
dekoraciju. Slikarstvo i vajarstvo kao profesija ne postoji, ve se radi o zanatlijama iji proizvodi
imaju slikarski ili vajarski ukras. Posledica je ematizam ornamentike, koji po pravilu ne draava
umetniku linost, ve kanonski tretirano umentiko iskustvo koje podrazumeva irok dijapazon
apstraktnih, anikonikih, ili nefiguralnih ornamenata. U islamskoj ornamentici prepliu se
ornamenti razlilitog porekla i tretmana, poev od praistorijskih simbolinih, do zoomorfnih,
floralnih, ideografskih, kaligrafskih i geometrijskih, koje zbirnim imenom nazivano arabeske, dok
figurativne predstave uglavnom ukraavaju predmete primenjene umetnosti i rukopise. U razliitim
materijalima i tehnikama, javljaju se predstave sunanog diska, oblaka, luka i strele, zmaja, listova,
lozica, plodova, palemta, empresa, lale, zumbula, rue, spletovi linija, trougao, peto i estougao,
oktogon, poligon. Islamsko pleme Selduka ustanovilo je stil dekoracije "rumi", gde je ornament
sastavljen od asptraktnih motiva poreklom iz biljnog i ivotinjskog sveta. "Hataj" dekoracija potie
iz Kinei ima motive vegetabilnog porekla sa jaom realistikom crtom i naglaenim pojedinim
delovima ornamenta, za razliku od "rumi" stila gde je vrednost motiva ujednaena. Ova dva stila
esto se javljaju u okviru jedne dekoracoije, a do njihovog meanja dolazi ak i na istom ornamentu.
Svoja prva velika osvajanja Islam je doiveo u vreme dinastije Umajada (661-750), koje je
smenila dinastija Abaida (758-1250) koji su vladali u velikom stilu drevnih Persijanaca iz svojih
prestonica Bagdada i Samare. Abaidski kalifat ve u IX veku gubi mo, pa se tako i vlast u
islamskom svetu deli izmeu manjih vladara. U XI veku jaa mo plemena Sleduka koji su vladali
Persijom, Mesopotamijom i Anadolijom, gde su se pokazali kao veliki graditelji i zatitnici
umetnosti. Poetkom XIII veka Mongoli Dingis Kana prodrli su ak do Egipta, gde im se

81

suprotstavilo muslimansko pleme Mameluka. Prodor Arabljana preko panije u zapadnu Evropu
zaustavljen je u bici kod Poatjea 732. godine; centar njihove vladavine u paniji, koja je trajala do
ponovne pobede hrianstva 1492. godine, bila je Kordoba. Sa slomom selduke moi u Anadoliji,
poetkom XIV veka, uzdie se drugo muslimansko pleme, Otomani koji nadiru iz centralne Azije.
Oni su uskoro stvorili imperiju koja je zahvatila Bliski istok, vei deo Arabljanskog poluostrva,
sever Afrike i istoni deo Evrope, da bi 1453. pod njihovu vlast pao i Carigrad. Njihova vladavima
trajala je do kraja Prvog svetskog rata 1918. godine. Jo jedna dinastija, Safavidi, osnovala je
iitsku dravu poetkom XVI veka u Persiji.
Islam predstavljao monotestiku religiju u kojoj vernik kroz molitvu uspostavlja vezu sa
Bogom. Vernici se petkom okupljaju u damiji, a tokom molitvi izvan damije okreu se prema
svetom kamenu abi u Meki. Najstarije sauvano islamsko svetilite je Kupola na steni u
Jerusalimu, sagraena nad kamenom izboinom koju su Jevreji smatrali svetom. Tu je, Starom
zavetu, Avram nameravao da rtvuje svog sina Isaka; takoe, Jevreji i hriani povezuju to mesto sa
stvaranjem Adama i Solomonovim hramom, a Muslimani sa mestom odakle je Muhamed krenuo na
svoje nono putovanje, preko nebeskih sfera da bi mu se ukazao Bog. Kupola na steni (687-691) je
izgraena po ugledu na crkvu San Vitale u Raveni, kao oktogonalna graevina centralnog tipa, u
ijem se centru nalazi kupola. Za razliku od vizantijskih graevina skromne spoljanjosti, njena
fasada je bogato ukraena, a pozlaena kupola dominira nad okolinom.
U naelu damija predstavlja jednostavan, pravougaoni prostor u kojem jedini nametaj
predstavlja propovedaonica ili minbar. Vernici se u molitvi okreu prema kibli, zidu obeleenom
niom zvanom mirhab, koji se nalazi u pravcu Meke. Jednostavnost prostora potencirana je
ornamentalnim ukrasima esto bogate simbolike, kao i kaligrafski ispisanim citatima iz svete knjige
Korana. Jo u najranijem periodu razvila su se dva osnovna tipa damije: arapski i turski. Arapski
tip u osnovi predstavlja hipostilnu damiju ili moeju, pravougaonu graevinu sa velikim brojem
tankih stubova povezanih raznolikim, esto polihromno ukraenim lukovima, koji se esto uzdiu
jedan iznad drugog. Polihromija potkoviasto oblikovanih lunih rebara postie se naizmeninim
reanjem delova od kamena i opeke, a stubovi su esto uzimani sa starijih, hrianskih ili antikih
graevina. Ovaj nain gradnje podizao je visinu i omoguio prodor svetlosti i vazduha. Na ovim
principima podignuta je Velika damija u Kordobi u paniji (zapoeta 785-86), po tradicionalnoj
emi pravougaonog ograenog prostora s dvoritem ui svetlitem. Unutranjost ove damije izgleda
kao pravi lavirint stubova i lukova, predstavljajui jednu od odlika mavarskog stila, karakteristinog
za umetnost islama u paniji. Mirhab i zidovi ukraeni su bogatim mozaicima na zlatnoj osnovi.
Damija je nekoliko puta proirivana, a u jednoj od obnova uestvovali su i umetnici iz Carigrada.
Izuzetan znaaj za Arabljane u paniji imala je i palata u Medinat es'Zahri nedaleko od
Kordobe, ali je autentina sklonost ka raskoi mavarskog stila u paniji dovedena do vrhunca u

82

palati koja je zbog crvenih zidova dobila naziv Alhambra (crvena) u Granadi. Graena sa tri
unutranja dvorita oko kojih su koncentrisane zgrade (javni, slubeni i privatni prostor: ine je
"patio de Meur" u kom je slutan izricao pravdu i primao audijencije, zatim Divan u sreditu
kompleksa sa Mirtinim dvoritem, dvoranom poslanika i kulom, kao i enski deo sa Dvoritem
lavova i uvenom Lavljom esmom), a njena dekoracija pokazuje spoj ukrasnih motiva prisutnih u
razliitim islamskim tradicijama. Pri tom je posebna panja posveena izgledu i dekoraciji tremova
sa stubovima i samih stubova, kao i arkada, razliitih nia, stalaktitnih tavanica, kao i mozaikom,
slikanom i klesanom ukrasu u vidu palmeta, rozeta, trolista, iljhastih lukova (arabljanskih),
plepletaja, biljne i ivotinjske ornamenticke. Ukrasi u vidu stalaktita u niama i kupolama sreu se i
u mirhabima i kupolama damija, meanje kulturnih uticaja uslovilo je da se slian ukras pojavi i na
drvenoj tavanici Kapele palatine u Palermu (1140), oslikan ornamentima kaligrafski ispisanim
tekstovima i ljudskim figurama, ali i religijskim predstavama.
Posle osvajanja Carigrada, vladari Otomanske imperije pretvorili su crkvu Svete Sofije u
damiju. Okruili su je sa etiri vitka minareta, a njenu unutranjost ukrasili su kaligrafskom
dekoracijom. Na temeljima seldukog stila gradnje verskih objekata, a inspirisani ovim velikim
delom hrianske arhitekture, islamski graditelji razvili su poseban tip damije: turski, osmanlijski
tip damije zamiljen je kao graevina centralnog tipa, nakrivena prostranom kupolom koja se
oslanja na etiri polukupole, a na svakom uglu se nalazi jo po jedna manja kupola. Spolja krovni
pokriva deluje kao sistem kupola koji odslikava unutranji prostor. Potkupolni prostor je
jedinstven, bez stubova koji bi ometali molitvu usmerenu direktno prema kibli koja se nalazi
naspram ulaza. Pored damije se nalazi i minaret, visoka kula sa koje mujezini, pozivari, pozivaju
vernike na molitvu. Danas obeleje islamske arhitekture, minaret vodi poreklo od pravougaone,
stepeniaste kule kakva se gradila u zapadnoj Aziji, verovatno kao spomenik u ast neke pobede.
Vidljiva miljama daleko, ova kula je mogla predstavljati i orijentir na pustinjskim karavanskim
putevima. Cilindrini minaret razvio se sredinom desetog veka. Najvelianstveniji primer ovog tipa
damije predstavlja delo arhitekte - mimara Sinana. Sinan je zapoeo karijeru kao glavni inenjer
tokom turske opsade Bea (1520-1566), da bi se uzdigao do ranga glavnog mimara sultana
Sujelmana Velianstvenog. Sulejmanova vladavina obeleila je vrhunac moi Otomanske imperije,
a sam sultan posvetio se obimnim graditeljskim poduhvatima kakvi nisu vieni od carskog perioda
u antikom Rimu. Sinanu je poverena gradnja vie od tri stotine razliitih zdanja, meu kojima su
bile palate, verske kole (medrese), nadgrobne graevine (turbeta), javne kuhinje i blnice,
karavansaraji, amami, vijadukti, hanovi, mostovi, kao i 124 damije razliitih dimenzija. Sinanovo
najznaajnije delo predstavlja damija sagraena u Jedrenima za Sujelmanovog sina Selima II
(1570-1574) nazvana Selimija. Ogromna polukruna kupola, vea je od kupole Svete Sofije,
natkriljuje jedinstven prostor koji odie strogom jednostavnou. Unutranjost je bogato osvetljena

83

mnogim prozorima rasporeenim oko baze kupola i po zidovima. Zajedno sa ostalim graevinama,
medresom i drugim zgradama za versku edukaciju, bolnicom, grobljem, javnom kuhinjom,
pokrivenim bazarom i amamom ova damija predstavlja jedinstven kompleks koji i danas dominira
nad itavim gradom. Po slinom obrascu Sinan je podigao i Sulejmaniju damiju, kao i damiju
Sokeli pae u Carigradu. Kao graditelj Sinan je poznat i u naim krajevima: pod njegovim
nadzorom, po nareenju Mehmed pae Sokolovia, nastao je most na carigradskom drumu, preko
Drine kod Viegrada, uvena "na Drini uprija", kao i Karaozbegova damija u Mostaru.
Unutranjom dekoracijom izdvaja se damija Ahmeda I u Carigradu, iji je enterijer obloen plavim
keramikim ploicama ukraenim arabeskama i kaligrafskim zapisima, zbog ega je dobila naziv
Plava damija (XVII vek).
Verski propisi i posebno shvatanje higijene u muslimanskom svetu dali su poseban znaaj
vodi u islamskoj arhitekturi. Osvojivi vizantijski Carigrad, novi vladari su nastavili da koriste
postojei vodovod i cisterne, ali i da grade nove, kao i esme, edrvane i amame (kupatila). Amami
su sastavni deo svakog islamskog grada; sa odvojenim prostorima za mukarce i ene, predstavljali
su mesto odravanja higijene, ali i drutvenog ivota. Daut-pain amam u Skoplju (kraj XV veka)
zidan je vizantijskom tehnikom kombinovanja kamena i opeke, sa dve kupole iznad dva odvojena
dela: enski i muki. Mnotvo prostorija, namenjenih za ekaonicu, bazene, masau i slino,
pokriven je nizom kupola u ijoj konstrukciji se nalaze i staklene prizme koje omoguavaju zenitno
osvetljenje. Najvea prostorija, namenjena za ekaonicu, etvrtastog je oblika, sa boksovima sa
svlaenje i edrvanom u sredini. Znatno manju rasko odaje amam u Prizrenu. Od mnogih
beogradskih amama koji su u tursko vreme postojali, danas je sauvan samo jedan, manjih
dimenzija, sagraen krajem XVIII veka. Danas je u njemu smeten planetaruijum.
Zbog ritualnog pranja pre molitve pred svakom damijom nalazi se edrvan - esma ili
vodoskok obino pokriven kupolom na stubovima. Neizbean deo gradskog pejzaa predstavljali
su i bazari, sistem prodavnica i zanatskih radnji smetenih pod jedinstvenim krovom, kao i arije,
gradske etvrti namenjene trgovini i zanatstvu. U osvojenim oblastima, islamski osvajai su gradili i
nova naselja, puteve, kao i hanove i karavan saraje za smetaj putnika. Nalazei se izmeu Dalekog
istoka i zapadne Evrope, preko islamskih zemalja odvijala se trgovima robom pristiglom putem
svile iz Kine, ali i mnogobrojnim zanatskim proizvodima: keramikom, posuem, staklom, nakitom,
skupocenim tkaninama, zainima, tepisima.
Islamski umetnici nasledili su tehniku obrade metala od svojih prethodnika Rimljana,
Vizantinaca i Sasanida, stvorivi nove oblike, kao to su kadionice ili posude za vodu u obliku
stilizovanih ptica ili ivotinja. Jedan od takvih primera predstavlja neobino velik stilizovani grifon
verovatno namenjen nekoj fontani. Nepoznatog porekla, trgovakim putevima je stigao u Italiju gde
je postavljen na vrh katedrale u Pizi (1100-1828). Napravljen je od bronze, sa graviranim arama u

84

obliku pera i kaligrafskim ispisima, kao i predstavama ivotinja u medaljonima. Od metala, obino
mesinga pravljene su i kutije za pisai pribor, ukraavane inkrustacijom nekog drugog metala. Pored
kaligrafije i arabeski, u primenjenoj umetnosti javlja se i motiv ljudske figure.
Na poseban nain obraivani su i predmeti od stakla, koji su u islamskoj umetnosti dobili
nove oblike, a oni skupoceniji i karakteristine are od emalja i zlata. Rasko oblika i boja zapaa se
i na keramikim predmetima, koji preuzimaju izgled od metalnih posuda za vodu, kao i forme
diktirane nainom ivota i ishrane u pojedinim regionima islamskog sveta. Zajedniko im je obilje
dekorativnih motiva, od cvretnih ara, preko stilizovanih lozica, kaligrafskih motiva, do
geometrijskih ara, uglavnom intenzivnog kolorita.
Izrada svilenih tkanina i prostirki od svile i vune predstavlja jednu iod najrairenijih
umetnikih vetina u islamskom svetu. Nomadski nain ivota, kao i verske potrebe (molitveni
ilimi) zahtevali su mnotvo razliitih podnih prostirki, prekrivaa za konje i slinog, to je uslovilo
razvoj mnogih tkakih centara. Prostirke su raene na vertikalnim ili horizontalnim razbojima, a
svaki kraj ili radionica imao je svoje posebne are koje su se, kao i sama vetina, prenosili sa
generacije na generaciju. U centralnoj Persiji (Iran) razvio se poseban tip ilima sa stilizovanom
predstavom izgleda raskonih istonjakih vrtova posmatranih iz ptije perspektive; razliiti tipovi
ara podrazumevaju i geometrijski stilizovane biljke i ivotinje, apstraktne motive, kaligrafske
zapise i slino. Posebnu grupu prostirki ine molitveni ilimi, manih dimenzija, sa centralnom
arom u obliku abe okruenom arom u obliku ograde i kaligrafskim zapisom u formi luka
Mirhaba. U upotrebi su bili i ilimi kao deo konjske opreme ili razliiti prekrivai za minderluke na
kojima se sedelo. Pored niza uvenih centara za izradu tepiha i ilima, u Srbiji taj znaaj ima Pirot.
Prvi pisani pomen o ilimarstvu u Pirotu potie iz XV veka, da bi ova tradicija u trusko vreme
doivela procvat. Prenosei tradiciju tkanja s kolena na koleno, u vreme turske vladavine Pirot je
snabdevao otomansku imperiju molitvenim ilimima i konjskim pokrivaima; u dvadesertom veku
znaajan trgovaki artikal i u trgovini sa zapadom, pirotski ilimi nali su se i u postavci Svetske
izlobe u Beu 1886. godine, a do 1940 izlagani su na 26 svetskih sajmova. Posle ezdesetih godina
XX veka, proizvodnja ilima je gotovo nestala, da bi 2003. bila obnovljena, kada je pirotski ilim
zaptien kao robna marka.
Zahvaljujui izuavanju korana, islamska kultura negovala je pismenost i meu mukarcima
i meu enskom populacijom. Meu obrazovanom elitom bilo je mnogo naruilaca rukopisnih
knjiga na pergamentu ili kasnije na papiru, a bile su im dostupne i knjige u bibliotekama medresa.
Pored Korana, prepisi su sadravali i literarna dela, esto bogato ukraavana minijaturama i
uvezivana u raskono ukraene korice. Ovaj vid pisanja uticao je i na pojavu novih tipova slova, ali
nije prekinuo saradnju izmeu kaligrafa i ilustratora. Kaligrafija - umetnost pisanja - predstavlja u
islamskoj umetnosti sastavni deo likovnog izraza. Sklona linijskom izraavanju i istraivanju

85

vrednosti povrine, kao i naglaenoj dekorativnosti, islamska umetnost je u kaligrafskom

reprodukovanju tekstova iz Korana stvorila jedinstven spoj podjednako znaajan kao i svete slike u
drugim religijama. Kaligrafski ispisi ne javljaju se samo u rukopisima, ve i u okviru dekoracije
enterijera i narazliitim proizvodima umentikih zanata.
Islam i periferija Osmanskog carstva: Balkansko poluostrvo
Islamski uticaji u naim krajevima prisutni su od bitke na Marici 1381. godine, a
vladavina Osmanske imperije u nekim oblastima traje sve do Prvog svetskog rata. U Srbiji je iz
perioda turske vladavine sauvano malo graevina, ali istorijski podaci i toponimi govore o
naseljima, damijama, hanovima, medresama, amamima, tekijama, utvrenjima, mostovima,
putevima sagraenim u to vreme. U mnotvu naslelja podignutih u tursko vreme jasno su izdvojena
dva dela: mahala kao stambena etvrt i arija kao trgovaki deo, to je govorilo o nainu ivota i
navikama, osnosno o jasnoj podvojenosti javnog i privatnog ivota. U vreme prodora Turaka do
Bea u XVI veku, damije su postojale i u Somboru, Zrenjaninu, Sremskim Karlovcima, dok se u
Beogradu u svakom kvartu nalazila po jedna. Danas je u Beogradu sauvana samo Bajrajkli
damija, u delu grada gde se u XIX veku nalazilo 11 damija. Gradski kvartovi kao to su Dorol i
Kalemegdan sauvali su turska imena, a od dervike tekije na Kalemegdanu sauvano je samo eikMustafino turbe koje se nalazilo u njenom dvoritu, ija je unutranjost ukraena zapisima iz
Kurana. Pojedini delovi kalemegdanske tvrave uvaju svoj autentini izgled iz turskog vremena,
kao Zindan kapija u kojoj se nalazila po zlu uvena tamnica, ili sahat kula. Tursko prisustvo imalo
je uticaja i na gradsku arhitekturu osloboene Srbije, o emu svedoe konak Knjeginje Ljubice i
Miloev konak u Kragujevcu, kao i kua u kojoj se danas nalazi kafana "Znak pitanja" i drugi
objekti; takoe, tokom XIX veka graansko odelo u Srbiji sauvalo je elemente turske nonje, kao
to su i nakit, keramiko i metalno posue i razliito pokustvo i predmeti od koe dugo uvali
izgled kakav su imali formirajui se u okviru otomanske tradicije.

86