Enver HYSA

Anila EPANI
VSHTRIM MBI PREMRAT PYETS
1. Pr premrat pyets ska pasur e nuk ka studime t veanta. Trajtimi i tyre sht
br kryesisht npr gramatikat e shqipes 1. Synimi i ktij artikulli sht nj vshtrim i
prgjithshm pr premrat pyets, q prbjn njrin nga elementet themelore t strukturs s
fjalive pyetse. Si dihet, premrat pyets luajn nj rol t rndsishm n strukturimin e
ktyre fjalive, qofshin kto fjali pyetse t drejta a t zhdrejta. Natyrisht, premrat pyets
bashkveprojn edhe me element t tjer n strukturimin e fjalive t ktij tipi, ku ve tyre, rol
t rndsishm luan edhe intonacioni. Numri i njsive q prbjn klasn e premrave pyets
sht vrtet i kufizuar, por roli i tyre n ndrtimin e ktij tipi fjalish sht shum i
rndsishm. Ktu do t bjm nj shqyrtim m t hollsishm pr secilin premr pyets
duke u prpjekur q, n baz t materialit t vjel, t prshkruajm veorit gramatikore dhe
vlerat e ktyre njsive n organizimin e fjalive pyetse, ku ato funksionojn si elemente
themelore, krahas intonacionit, i cili sht m i dobt kur premrat pyets marrin pjes n
ndrtimin e fjalis2.
Si sht pohuar dhe n gramatikat e shqipes, premri pyets sht premri me t cilin
pyetet pr frymor e sende, ose pr sasin, rreshtin, prkatsin a tiparet e tyre. Me an t
premrave pyets (kush, cili, , far, sa, i sati, se dhe i sejt), folsi krkon t informohet prej
bashkbiseduesit a bashkbiseduesve pr dika a pr dik q nuk e njeh a se njeh n mnyr
t plot3: Kush e njeh Dervish Asllan?, E far i kishte br ai ktij njeriu?, Cilin po pret
zotnia jot me kaq prgatitje?. Kt funksion premrat pyets e kryejn n fjalit pyetse t
drejta dhe t zhdrejta: Kush ishte ai? M erdhi n maj t gjuhs t pyesja kush ishte ai.
Premrat pyets n fjalit pyetse t zhdrejta mund t prdoren edhe pr frymor ose sende t
njohura: E mora vesh se cilin libr mori.
Premrat pyets dalin, ashtu si prgjithsisht klasa e premrave, si nj klas
heterogjene si nga veorit gramatikore, ashtu dhe nga ana kuptimore. Kategorit gramatikore
ata i kan n mas t ndryshme; ndonj prej tyre, si premri cili i ka kategorit e gjinis, t
numrit dhe t rass; premri kush ka vetm kategorin e rass; e far nuk kan asnj
kategori gramatikore.
Premrat pyets kush, cili, , far, sa, i sati, se dhe i sejt jan fjalt q kan nj
prdorim prgjithsisht mbargjuhsor. Prve ktyre, n materialin e vjel, jan ndeshur dhe
disa premra t tjer pyets, ose m mir t themi forma dialektore t premrave pyets, n
formn e tyre prfaqsuese ose n nj form rasore t veant4.
1

Trajtimin m t gjer e gjejm n kreun prkats t premrave pyets n veprn Gramatika e gjuhs shqipe
(pjesa I, Tiran 1995), hartuar nga Ethem Likaj.
2
Ky artikull sht ndrtuar duke u mbshtetur n nj material q sht vjel kryesisht nga vepra t letrsis
artistike q kan t zhvilluar dialogun, si ajo pjes e tekstit ku premrat pyets gjejn prdorim m t gjer. Jan
vjel dhe tekste t prozs popullore pr t vzhguar nse ka dallime ndrmjet gjuhs letrare dhe gjuhs s folur
popullore. Veprat nga t cilat sht nxjerr korpusi mbi t cilin sht br shqyrtimi i premrave pyets, jan: D.
Agolli, Arka e djallit, Kalorsi lakuriq, Dshtaku; F. Aliaj, Betiana; K. Blushi, Gomat me ar, Lezja; ajupi,
Vepra letrare, II; S. omora, Karnavalet e Kors, Vepra letrare I, Vepra letrare, II; K. Jakova, Vepra letrare I,
Vepra letrare II, Vepra letrare III; I. Kadare, Koncert n fund t dimrit; V. Kokona, Hijet e nats; F. Kongoli,
Karuseli; F. Kraja, Fisheku n paj; M. Kuteli, Vepra letrare, I; T. Lao, Katr drama; B. Mustafaj, Vera pa
kthim; L. Papa, Cuca e maleve, Kalimi n ur, Marga; S. Pitarka, Heronjt e Linasit; Proza popullore.
3
Shih pr t gjitha Gramatika e gjuhs shqipe, I, Tiran, 2002, f. 243-245.

2. Duke u mbshtetur nga sa tham m sipr, premrat pyets mund t klasifikohen

sipas disa kritereve.
Sipas kriterit kuptimor ata ndahen n:
a. premra pyets q prdoren pr t pyetur pr njerz (kush);
b. premra pyets q prdoren pr t pyetur pr sende (far, , se, ka);
c. premra pyets q prdoren pr t pyetur pr njerz e sende (cili, cila, cilt, cilat, sa);
d. premra pyets q prdoren pr t pyetur pr radhn e njerzve e sendeve ( i sati);
e. premra pyets q prdoren pr t pyetur pr cilsin e sendeve (i sejt).
Sipas kriterit morfologjik premrat pyets ndahen n:
a. fjal t lakueshme (cili, kush, i sati);
b. fjal t palakueshme (far, , se, i sejt, ka).
Sipas kriterit prndars (distribucional) ose sintaksor premrat pyets ndahen n:
a. premra pyets q prdoren t pashoqruar me emra (kush, se, i sejt, i sati, ka);
b. premra pyets q prdoren edhe t shoqruar me emra (cili, cila, cilt, cilat, far,
).
Sipas kriterit strukturor (fjalformues) n gjendjen e sotme premrat pyets ndahen n:
a. fjal t thjeshta (kush, , sa, se, cili)
b. fjal t prejardhura, ku mund t dallojm prapashtesn -t, karakteristike pr klasn
mbiemrave e t mbiemrave prejnumror (i sati, i sejt);
c. fjal t prngjitura (far, ka).
3.1. Nga t gjith premrat pyets, ai q prdoret m dendur, si n gjuhn e folur ashtu
dhe n t shkruarn, sht premri pyets kush, i cili ka nj kuptim shum t pacaktuar dhe,
si u tha, prdoret pr t pyetur vetm pr njerz. Ky premr ka vetm kategorin
gramatikore t rass: kush (e.), i kujt (gj.), kujt (dh. e rrj.) , k (k.). Duke u nisur nga materiali
i vjel mund t vihet re menjher se rasa emrore e ktij premri ka nj prdorim shum her
m t dendur se rasat e tjera.5
N prgjithsi, premri pyets kush n rasn emrore prdoret i pashoqruar me parafjal:
Kush ju kshilloi t m drejtoheni personalisht? Kush ju lejon t silleni kshtu me njerzit?.
Por, ka raste q ai shoqrohet me parafjalt te e nga (shum rrall): Te kush duhet t kem
besim sipas teje? Ju lajmroj se si ti e si Mani e keni kokn n grshr. Nga kush?.
Premri kush n rasn emrore prdoret rregullisht n krye t fjalis: Kush e ka
radhn, Fizi apo Pali?. Por n disa ndrtime, ky premr, pr t marr nj informacion t
caktuar, mund t prdoret n pozicione t ndryshme: -Sikur e shof qi po vjen. -Kush? Zoja.
-Ku sht? -Kush, Zoja? -Zoja, po kush?, Pa dale, pa dale, kush na qenka ky?, E doni, po
kush paguan se?. N kto pozicione ai prihet ose nga prgjigja e pyetjes s shprehur prej tij,
pra kryefjala (Partizant, kush tjetr u del prball gjermanve??), ose nga elemente t tjera a
fjali q vn m shum n pah shprehsin n kontekste t caktuara, si pa dale (e prsritur),
e doni, po. Rasa emrore e premrit kush mund t prihet edhe nga disa fjal t tjera me vlera
t ndryshme, sidomos n rolin e konektorve, si e, e pra, po, pastaj, ather, fundja, dhe, ja,
ore, hajt etj.: E kush nuk bhet nevrik n pun?, E pra, kush u martue e nuk u gzue?, Fundja,
kush ju vuri juve gjykats n shtpin ton?, Pastaj, kush m merr mua n qytet? Ore, kush t
ka drguar ktu? ( 131) etj.
Me premrin pyets kush mund t ndrtohen dhe fjali q jan pyetse nga forma por,
q nuk shrbejn pr t pyetur: Kush mund t na tradhtoj ne?(Asnj sguxon t na
Po prmendim ktu fjalt , a, ere, are, ka, o, shka, kuja, kn, in, kuj . M shpesh jan ndeshur premrat
dhe ka, ndrsa t tjert shum rrall (2 ose 3 raste pr secilin).
5
Nga 276 raste me premrin kush, q kemi nxjerr nga korpusi, 183 jan n rasn emrore.
4

tradhtoj), Kush mund t m grabiste mua pa dashjen time? (Asnj). N kto raste shprehet
nj pohim ose nj mohim n mnyr m t gjall, m shprehse, m t vendosur6.
Ka disa ndrtime t veanta q mund t merren si raste kalimtare midis fjalive pyetse
t drejta dhe fjalive pyetse t zhdrejta: St pyeta. Kush do t vij kryetar?(St pyeta se kush
do t vij kryetar). Pa m thuaj. Kush i solli n vendin ton komunistt?(Pa m thuaj se kush i
soli komunistt) Trego! Kush t shtyri?(Trego se kush t shtyri). Fare mir kto fjali mund t i
bashkojm n nj duke i lidhur me lidhzn se e duke i shndrruar lehtsisht n fjali pyetse
t zhdrejta.
Si e tham dhe m lart, premri kush n emrore ndiqet m shpesh nga folja. Kjo
mund t jet n koh dhe mnyra t ndryshme, prve mnyrs dshirore dhe urdhrore. Pra,
mund t jet n t gjitha koht e mnyrs dftore, lidhore, habitore dhe kushtore. Rastet m t
dendura jan me folje n kohn e tashme t mnyrs dftore: Kush e njeh Dervish Asllan?,
Kush ka luejt men me ardh tani natn?, Kush nuk e blinte farn, qoft dhe me mim t
lart?, Kush paska qen ky puntor?, Kush t jet n kt or? Kush mund t thnka se nuk e
paskam dashur?. Ka disa ndrtime t veanta ku vihet re mungesa e foljes, sidomos n gjuhn
e folur e n dialog: Kush ata, moj, tu bft kurban mamaja?.
Premri pyets kush n rasn emrore mund t ndiqet edhe nga nj premr i
pacaktuar ose premr vetor me parafjal: Kush tjetr asht me kullukbash Hasanin?, Kush
nga ju t du do ti marr me qira?. Mund t ndiqet gjithashtu dhe nga nj pjesz thirrmore:
Kush, more sht frikacak?, Mjaft q edhe ai t m doj. Kush moj, Selmani??.
- Premri pyets kush prdoret dhe n rasn gjinore. Lidhur me nyjat q merr prpara
forma e gjinores s ktij premri (i, e, t, s kujt), vlejn po ato rregulla t prgjithshme t
prshtatjes gramatikore t rass gjinore me fjaln q e prin dhe me kushtet e veanta
sintaksore t kontekstit ku ndodhet fjala n kt ras. Duke u prshtatur me emrin pr t cilin
pyetet, forma e gjinores s ktij premri del me nyjat i (djali i kujt sht), e ( motra e kujt
sht, djalin e kujt morn), t (djalit t kujt i than, vajzave t kujt ua morn, pr hatr t kujt
e bre kt?) dhe s (motrs s kujt i the?).
N prgjithsi premri kush n rasn gjinore vendoset n mes t fjalis, pas emrit pr
t cilin pyetet: Gruaja e kujt ishte ajo, e Tod Rrjepacakut? Parat qenkan t tuat, po djersa e
kujt sht?. Por gjithashtu ai mund t vendoset n fillim t fjalis: E kujt ishte mshqerra??.
N raste t veanta mund t vendoset n fund t fjalis: -Cili sht Rizai? -Djal fshati.-Djal
fshati, po i kujt?.
Ashtu si n rasn emrore, dhe n kt ras, premri kush prihet nga disa elemente me
vlera t ndryshme si, po, por, pastaj, ather, dhe etj.: -Ktu ssht pun veshi, inxhinier?-Po
e kujt?,-Dhe e kujt qenka the?Pastaj, i kujt sht ky?
Premri pyets kush n rasn gjinore mund t shkputet nga emri pr t cilin pyetet pa
e prishur strukturn e fjalis. Kshtu n gjuh shqipe kemi tri modele t fjalive pyetse me
premrin kush n gjinore:
a) Biikletn e kujt e ke at?;
b) T kujt e ke at biiklet?;
c) Po at biiklet t kujt e ke?.
- Nj prdorim paksa t gjer ka premri pyets kush n rasn dhanore. Si dihet,
forma e rass dhanore kujt sht e njjt me at t rass rrjedhore. Dallohen nga njra-tjetra
vetm nga funksioni n kontekste t caktuara, ashtu si prgjithsisht ndodh n sistemin
emror t shqipes.
Premri pyets kush n rasn dhanore prdoret n prgjithsi n fillim t fjalis: Kujt i
vjen ndrmend se vjen Haliti tek un?. Edhe n kt ras ky premr prihet nga disa elemente
6

Shih m gjer pr kt dhe Gramatika e gjuhs shqipe, II, Tiran, 2002, f. 144 v; dhe Xh. Gosturani, Mohimi
dhe mnyrat e shprehjes s tij n gjuhn shqipe, IV, n Studime filologjike, 1, 1977, f. 75.

t ndryshme, si, e, po, e pra, tanim, edhe etj.: E kujt i del n krah?), Po kujt i hyri n pun
kjo?, Tanim, kujt ti drejtohemi pr kt pun? E po, kujt tia hedhim pra, vetes?.
Prdorimi i premrit kush n rasn dhanore n mes t fjalis sht m i rrall: N
radh t par, kujt i flet me ti?. Ndrtime t tilla si: Se kujt i pash nj ifteli n dor, jan
raste t ndrmjetme t kalimit nga fjalit pyetse t drejta n fjali pyetse t zhdrejta. Fjalin e
msiprme mund ta paraqesim dhe n nj ndrtim tjetr: Nuk di se kujt i pash nj ifteli n
dor, pra si nj fjali pyetse e zhdrejt.
N prgjithsi premri kush n rasn dhanore ndiqet nga folja, e cila ka domosdo trajt
t shkurtr prpara, si n t gjitha rastet kur folja shoqrohet me nj emr n dhanore: Kujt i
kan sjell dm? M shpesh folja sht n mnyrn dftore e sidomos n kohn e tashme:
Kujt i thua hesht ti?
- Rasa kallzore e premrit pyets kush (k) prgjithsisht shoqrohet m shpesh me
parafjalt me, pr: Me k ke br fjal?, Kushedi pr k na marrin?, E pr k luftojn kta
xanxifill?. Ky premr prdoret dhe i pashoqruar me parafjal: K ke vra t vraft moti? ?,
K ke n makin?.
- Premri kush n rasn rrjedhore prdoret mjaft rrall. Si e tham dhe m lart, forma
e tij n kt ras sht e njjt me at t rass dhanore, pra, kujt. N rasn rrjedhore ky
premr shoqrohet gjithmon me parafjal: Pran kujt e v djalin q rri n shkoll?, Kundr
kujt t luftojm?, -A ke frik?-Prej kujt?, Ai i kishte kundrshtuar, por kur u vu para faktit,
t bnte? Format e ndryshme rasore t premrit pyets kush, pr t cilat u fol m sipr, jan
forma t prdorimit n gjuhn letrare, por n ligjrimin e prditshm ndeshen dhe disa forma
t tjera t ktij premri, t cilat kan nj prdorim m t kufizuar nga ana e shtrirjes
gjeografike. Kshtu ndeshet forma kuj e barasvlershme nga kuptimi me formn e rass
dhanore / rrjedhore, kujt: Kuj i the tjetr ve meje?, Prej kuj ke frik? Kjo form si dhe forma
nyjore kuja (kuja je?), si e quan K. Cipo7, dalin si e thekson dhe vet ai, si forma dialektore.
Po kshtu si form dialektore ai thekson dhe formn e shumsit kujve, kujvet t premrit kush.
Formn e shumsit e ka prmendur gjithashtu dhe I. D. Sheperi n Gramatika dhe sintaksa e
gjuhs shqipe, sidomos e toskrishtes.8
N gjuhn shqipe, kryesisht n gjuhn e folur, ndeshet dhe forma kn e barasvlershme
me formn e rass kallzore k: Kn more me vete? Sipas Sh. Demiraj9, mbaresa rasore e
premrit kan(d)/kn(d), n nj faz t dhn t evolucionit t shqipes ka kumbuar -n e jo -m.
N t mir t ktij mendimi flet edhe hundorsia e zanores fundore n t folmet gege (k/k)
q dshmon pr rnien e fundores -n. N rastin e ndeshur kn, ruhet fundorja -n.
S fundi, lidhur me prdorimin e premrit pyets kush n aspektin e prdorimit
normativ, duam t theksojm se vihen re jo rrall prdorime jonormative t tij, duke e
shoqruar at me nj emr ose duke e prdorur pr t pyetur dhe pr sende. Prdorime t tilla
jonormative vihen re shpesh sidomos n ligjrimin e prditshm, por dhe n gjuhn e shtypit,
sidomos npr intervista dhe npr dialog. Ja ndonj shembull: Si sht punuar n Tepelen,
burimet e saj dhe kush sht e ardhmja e qytetit? (gaz. Koha jon, 8 shtator 2006); Por
kush jan sekretet e I. L., yllit t kngs shqipe... (po aty); Kush radio e jep ndeshjen (Gaz.
Epoka e re, 24 gusht 2006); Para kujt fakti?. Si shihet n t gjith shembujt e msiprm
premri kush sht prdorur n mnyr t gabuar n vend t premrit cili, q, si do shohim m
posht, prdoret pr t pyetur edhe pr njerz edhe pr sende. Ndrtime t tilla t gabuara me
premrin kush, pr t cilat sht shkruar her pas here dhe n shtypin e prditshm, duhen
mnjanuar nga prdorimi jo vetm n gjuhn e shkruar po edhe n gjuhn e folur.
7

Shih Kostaq Cipo, Gramatika shqipe, Tiran 1949, f. 104-105

Ilia Dilo Sheperi, Gramatika dhe sintaksa e gjuhs shqipe, sidomos e toskrishtes, (pr shkollat e mesme), Vlor, 1927

Shih pr kt Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhs shqipe, f. 292

3.2. Premri pyets cili/cila, ashtu si dhe premri kush, ka nj denduri t madhe
prdorimi dhe shrben pr t pyetur drejtprdrejt ose trthorazi pr nj frymor ose nj send,
zakonisht duke e dalluar at nga t tjert q jan bashk me t a t nj lloji me t. 10 Ky
premr ka nj kuptim m t prcaktuar e m t qart se premri kush, pr shkak edhe t
formave q merr sipas gjinis e numrit: Cili prej jush don me u martue me cucn time?, Po
cila na qenka arsyeja?.
Premri cili/cila prdoret n pyetje retorike q nnkuptojn prgjigje mohuese me
premr t pacaktuar: askush a asnj, asgj ose nj prgjigje gjithprfshirse me premrin e
pacaktuar: kushdo: Cila nn e jep fmijn pr t shptuar veten? (asnj).
Si e shohim dhe nga shembujt, premri pyets cili ka kategorin e gjinis; cili pr
gjinin mashkullore dhe cila pr gjinin femrore. Gjithashtu ky premr ka dhe kategorin e
numrit: cili-cilt; cila-cilat. Secila nga kto forma (t gjinis mashkullore e t gjinis
femrore) lakohen sipas nj paradigme t caktuar n numrin njjs dhe n shums. Format
rasore t premrit pyets cili n t dy numrat jan: cili (E.), (i, e, t, s) cilit (Gj.), cilit (Dh.,
Rrj.), cilin (K.) pr njjsin dhe cilt (E., K.), (i, e, t, s) cilve (Gj.), cilve (Dh., Rrj.) pr
shumsin.
Prdorimet m t dendura premri cili i ka n rasn emrore, numri njjs. N
prgjithsi, n rasn emrore qndron n krye t fjalis dhe i pashoqruar me parafjal. Cili
njeri i madh e ka thn kt ather?, Cili bir i ka prer kryet sms ndonjher?, Cili m je
ti q vjen pa zbardhur mir...?. Ka raste q shoqrohet me parafjalt te e nga: Nga cili
friksohesh ti?.
N rasn gjinore, dhanore e rrjedhore premri cili haset m rrall: Un luaj rolin e
drejtorit.Rolin e cilit?.
N rasn kallzore ky premr prdoret si pa parafjal, por edhe i shoqruar me
parafjalt me, pr: Cilin po tall ti bre?, Me cilin e pati ky Luli?.
Forma e numrit shums pr kt premr sht cilt, i cili n materialet e vjela prej
nesh sht ndeshur vetm n rasn emrore e kallzore, por me mundsi q t prdoret dhe n
t gjitha rasat e tjera. Cilt po na vijn q po na i prisni me kaq buj, mama?, Pr cilt burra
e ke fjaln ti?.
Format rasore t premrit pyets cila n t dy numrat jan: cila (E.), (i, e, t, s) cils
(Gj.), cils (Dh., Rrj.), ciln (K.)pr njjsin dhe cilat, (E., K.), (i, e, t, s) cilave, (Gj.),
cilave (Dh., Rrj.) pr shumsin.
Ashtu si dhe premri pyets cili, premri cila, prdorimin m t dendur e ka n rasn
emrore, por sjan t pakt dhe shembujt n rasn kallzore: Cila vajz nis t dashuroj nj
vajz dhe pastaj ta lr??, Pr ciln e ke fjaln ti?. N rasn gjinore, dhanore e rrjedhore ky
premr haset m rrall.
Forma e numrit shums t ktij premri sht cilat, i cili m shpesh haset n rasn
emrore: Cilat hapje pive ti?.
Premri pyets cili/cila ndiqet nga nj folje ose nga nj emr n t shumtn e hers.
N raste t rralla mund t ndiqet nga ndonj premr vetor: Cila nesh ash ma e mir?. Ky rast
sht nj ndrtim i veant, pasi premri vetor ne sht prdorur n rasn rrjedhore pa
parafjal. Prdorimi i rass rrjedhore pa parafjal t premrit vetor sht karakteristik e
gjuhs s prrallave.
Edhe ky premr mund t prihet nga disa elemente me vlera t ndryshme si: ja, po,
ather, e, ja pra: Po, cila na qenka arsyeja?, E cili djall po t on n minier ty, moj bij?.
Premri cili mund t prdoret edhe i vetm, i pashoqruar me gjymtyr t tjera: -Do t
zbutet kur t marr vesh qllimin tim. -Cilin?.
10

Shih pr t gjitha kto Gramatika e gjuhs shqipe, I, Tiran 2002, f. 244.

3.3. Nj tjetr premr pyets shum i prdorshm sht edhe premri far. Premri
pyets far prdoret npr fjali pyetse ku krkohet prcaktimi i nj frymori, i nj sendi, ose
i tipareve t tyre: far qe kjo shuplak e zotit mbi ty?. Ky premr ska asnj kategori
gramatikore. Ai ka vetm nj form, fardo funksioni t kryej: far krkoni tjetr prej
meje? far t miqsoi me t kaq shpejt?.
Premri pyets far n prgjithsi prdoret i pashoqruar me parafjal: far
ngushllimi na ka ngelur tjetr n kt jet, prve fes?.
N materialin e vjel posarisht pr kt qllim jan shum t pakta rastet e
prdorimit t ktij premri t shoqruar me parafjal. Nga 176 shembuj me kt premr,
vetm 6 prej tyre dalin t shoqruar me parafjal, kryesisht me parafjalt pr e me: Po me
far t luaj?, E pr far t merremi vesh, pr tu pajtuar me zotrinjt?.
Ky premr prdoret rregullisht n krye t fjalis, por nuk prjashtohen dhe rastet kur
ai qndron n mes t fjalis e, n kushte t caktuara, ndonjher edhe n fund t saj: far ke
moj nan kshtu?. Po qndrimi juaj n kt rast far sht?, Nj gj e ka ai, po far?
Ashtu si premri pyets kush, edhe premri far prihet nga elemente me vlera t
ndryshme, q luajn shpesh rolin e konektorve, si, po, e, pastaj, jo pra, ather, dhe, ja: Po
far bn ti xhanm q ta dim t paktn? E far gjje speciale ka dashuria e qytetit?, Ja
pra, far kumbare na doni ju?, Ather, far nuk ju plqeu n ato q thash?, Dhe far
sheh n at mjegull?, Pastaj...-Pastaj far?. Premri pyets far prihet edhe nga pasthirrma
t ndryshme, q prdoren pr t shprehur nj ndjenj ose pr t trhequr vmendjen e
bashkbiseduesit, si: more, pu pu, moj, o etj.: More, far biseduat me shokt tan?, Pu, pu,
pu far t bj tani? More t zez, far i bt vetes?, Moj far t kan br kshtu?
Premri pyets far jo vetm q prihet nga pasthirrmat e thirrort, por edhe mund t
ndiqet prej tyre: far moj up?, far mor? Kush do t bj fjal?.
Zakonisht, premri pyets far ndiqet nga nj folje ose nga nj emr. Kur ai nuk
ndiqet nga nj emr, prdoret pr t pyetur pr njerz a sende n prgjithsi: far mund t t
dhuroj un i shkreti?. Por kur ndiqet nga nj emr (gjithmon n rrjedhore), me premrin
pyets far krkohet prcaktimi i tiparit, i shenjs, i karakteristiks s sendit ose t frymorit:
Ina, far librash do t marrsh pr t lexuar?, far faji i kisha un atij?, far xhevapi ti
shpie Naumaqit, Ollg?.
Folja q ndjek kt premr, n t shumtn e rasteve sht n mnyrn dftore, n t
gjitha koht e saj: far kishte thn Xhelo Mara pr ta?, Po tani, far doni t bni?.
Ndonjher folja mund t jet n mnyrn lidhore: far t mbyllsh moj, a mbyllet nj turp i
till?.
Ka ndrtime t tilla kur mund t dal prpara nj gjymtyr ose nj fraz e tr. Kjo
bhet pr t theksuar m tepr at pr t ciln bhet pyetja: Po e mbylla un dyqanin, far do
t hash?. Kjo fjali mund t ndrtohej edhe duke ndryshuar rendin e fjalive: far do t hash
po e mbylla un dyqanin?
Premri pyets far mund t prdoret dhe i vetm, i pashoqruar nga ndonj gjymtyr
tjetr, por natyrisht me nj folje t nnkuptuar: -Kjo dika do t thot. -far?, -Po ti ta kishe
pr nder!-far?.
Ka raste kur ky premri prdoret i prsritur. Kjo ndodh pr t ngulmuar m tepr n
pyetje ose me ndonj vler t caktuar, pr t shprehur kryesisht mospajtim me nj prgjigje t
papritur pr bashkbiseduesin ose pr habin q shkakton prgjigja pr t: far, far thua?,
far, far, e keni frik Shtjefn Gjergjin?.
Premri far mund t marr pjes n ndrtimin e shprehjeve t caktuara si: dreqi e di
se far, kushedi se far dhe si i till prdoret n fjali t ndryshme: Dikush thot se asht
harbue me djemt e bots... dreqi e di se far!, T ishe ndonj kushedi se far?! Sishte
ndonj mendim kushedi se far t mbuloje nj limon..
6

3.4. Premri pyets pr nga funksioni sht i njjt me premrin pyets far. Pra ai
prdoret n fjalit pyetse ku krkohet prcaktimi i nj frymori, i nj sendi ose i tipareve t
tyre. mu deshn mua kto telashe?. faj kishte ajo?.
Ky premr, ashtu si dhe premri far, ska asnj kategori gramatikore, prdoret i
ngurosur n t gjitha funksionet: i ke kto lule moj?, asht? Ta haj dreqi..
Premri pyets mund t prdoret me kuptime t ndryshme. Kshtu ai prdoret n
fjali pyetse me kuptimet far, cili, kush: po ban aty, o nan?. Prdoret n struktura t
ndryshme, kryesisht n biseda, me kuptimin Ku vajti?: Po Leka u ba?. I ndjekur nga nj
emr q emrton nj frymor ose send, ky premr tregon llojin a tiparin e tyre: njerz jan
kta q hahen me nj mbretri, libr do t marrsh me vete, Ina?.
Me premrin pyets mund t ndrtohen dhe fjali q jan pyetse nga forma, por q
nuk shrbejn pr t pyetur. N kto raste shprehet nj pohim ose mohim n mnyr m t
gjall, m shprehse. do t fitoje po t vriteshin kshtu?, (Nnkuptohet prgjigjja asgj),
E t keqe ka ai? (Ska asnj t keqe).
Premri prihet nga pasthirrma t ndryshme si dhe nga elemente t tjera si: e, po,
ather, vrtet, dhe: Ehu, burr paske ndrmend me marr?, E pun mund t bj un i
varfri?, Vrtet, e lidhte me kt kalama?, Pse paska ndodh ktej?.
Ky premr mund t prdoret dhe n kuptim ndajfoljor: prse, pr shkak: na
duhet shpjegimi i tij?
N prgjithsi, ky premr prdoret pa parafjal, por ndeshet ndonjher i shoqruar
me parafjalt pr, me, m: Pr t vrtet flet?; M an sht ky grur?. N t vrtet,
shoqrimi me nj parafjal, n raste t tilla, lidhet me togun premri + emr. Rasti m i
pastr i shoqrimit me parafjal t premrit sht thnia e gjuhs s folur: Me erdhe?, ku
premri sht lehtsisht i zvendsueshm me premrin far. Po ky prdorim sht
karakteristik pr gjuhn e folur, ashtu si n prgjithsi, gjith kontekstet ku prdoret premri
n raport me premrin far q sht m shum i gjuhs s shkruar.
N t shumtn e rasteve premri pyets ndiqet nga nj folje ose nga nj emr:
sht kjo pik e zez me ju?, pun ka n kt mes dashuria? Por ka raste t veanta kur
ndiqet nga nj numror, mbiemr ose ndonj fjalz tjetr. N kto prdorime ka vlera t
veanta shprehse: - Duhen vetm tre dhoma!-tre mor i zi?, -I panjohuri ishte Petrika
Kaleshi.-i panjohur more, ai sht shum i njohur.
Premri pyets vendoset n krye t fjalis, por smungojn rastet kur ai qndron n
mes t saj: E di do t m thuash.
Duke krahasuar premrin pyets me far, vihet re se n gjuhn e folur ka nj
prdorim m t dendur t premrit . Kjo ndodh sepse premri sht m i shkurtr, m
ekonomik. Por n veprat letrare nuk ndodh kshtu, n gjuhn e tyre ka nj prirje pr t
prdorur m tepr premrin far. Kjo ndoshta ka t bj me ann artistike, shprehse. Edhe
nga ana strukturore vihet re ndonj ndryshim i vogl midis ktyre premrave. Kjo shihet kur
shoqrohen me emra. Secili prej tyre ndiqet nga emra n rasa t ndryshme: fletore more?
far fletoreje more? Mund t vrehet se kur emri prihet nga premri far, ai vendoset n
rasn rrjedhore, gj q, si dihet, lidhet me faktin se premri far sht ndrtuar nga
elementet + far (emr).
3.5. Premri pyets ka pr nga funksioni afrohet me premrat pyets e far: ka
je ti e far zanati ke?. Ndonjher ai prdoret me kuptimin e ndajfoljes pyetse pse: Shpejt
moj, ka vonon?.
Ky premr sht formuar nga prngjitja e premrit me vetn e tret njjs t kohs
s tashme t foljes kam. Prdoret kryesisht n t folmet e Shqipris Veriore. Megjithse n
7

materialin e vjel sht hasur shum dendur, ky premr nuk prmendet tek Gramatika e
gjuhs shqipe, I. Ndoshta sht ln mnjan meqense shihet si form dialektore. Ashtu si
dhe premri pyets far, premri ka sht nj formim relativisht i ri. 11 Folja kam q bn
pjes n kt formim i ka humbur plotsisht vlerat e saj si folje. Kjo duket sidomos n fjalit
ku premri pyets ka ndiqet nga folja kam n koh t ndryshme, sidomos t mnyrs dftore,
duk prjashtuar mnyrn dshirore dhe urdhrore: ka ke more fati i hyrise son?, ka t
ket Asllan beu sot?.
Premri pyets ka n prgjithsi qndron n krye t fjalis, por ka raste kur ky
vendoset n mes t fjalis e rrallher n fund t saj: ka doni m tepr prej saj?, Po me ty
ka ka fol?, Zot, ruejna, por pr ka?. N shembullin e fundit pozicioni n fund t fjalis i
premrit ka shpjegohet me faktin se ktu kemi cungim t fjalis.
Zakonisht, premri pyets ka prdoret i pashoqruar me parafjal, por n ndonj rast
ky premr shoqrohet, kryesisht me parafjaln pr: ka je tue than, o Fiz?, E pr ka t
duhet tjetr?.
Premri pyets ka ndiqet gjithmon nga nj folje: ka kujton ti se ska me dasht
nesr dik?. Por ndonjher ai ndiqet dhe nga fjala dreq: ka dreqin i duhet shkolla asaj?,
ka dreqi asht kjo martes pa dal ende mir drita?.
Ky premr, ashtu si dhe premrat e tjer, prihet nga disa elemente t ndryshme: e, po,
pastaj, more, pse: E ka ke ba pr malsin ti?, Po ka ti baj ksaj zemrs q vlon?, More,
ka lyp ky njeri npr Ulqin?, Pse ka jan ata?.
Premri pyets ka mund t prdoret edhe i vetm, i pashoqruar me gjymtyr t tjera:
-E more vesh? -ka?.
3.6. Premri pyets sa prdoret pr t pyetur pr sasin e frymorve ose t sendeve. 12
Sa her jan kritikuar n shtyp raste t ngjashme?, Sa gra do t kesh?.
Ky premr ka vetm kategorin gramatikore t rass pr numrin shums me format:
sa (E. K.), ( i, e, t, s) save (Gj.), save (Dh. Rrj.), kur nuk sht i shoqruar me nj emr.
Premri pyets sa prdoret kryesisht n rasn emrore e kallzore. Sa sht ora jote?,
Sa pare ke hangr prej Tuit?. Format e tjera rasore ndeshen shum rrall. N materialin e
vjel nuk kemi ndeshur ndonj rast prdorimi t formave t tjera rasore. N vend t tyre po
prdoret forma sa e shoqruar me emrin n rasn prkatse: Prej sa prindrve ke marr t
dhna?
Zakonisht premri pyets sa ndiqet nga nj emr ose nga nj folje: Sa vet kan
mbetun pa shkoll n krahinn ton? ?, Sa sht sahati, more Tefik?.
Premri pyets sa qndron n krye t fjalis ose mund t prihet nga disa elemente t
ndryshme si pjesza, pasthirrma etj.: Sa t shtna qen?, Po sa kasaphana politike dhe morale
jan mbushur me gjak si rrjedhim i rastsive?, More, sa sht ora?(78), Babi, sa ujq ke ktu?.
3.7. Premri pyets se prdoret pr t pyetur pr sende, pr lndn nga e cila prbhet
nj send, pr mjetin ose shkakun. 13 Ai prdoret gjithmon i shoqruar me parafjalt me dhe
nga: -E bleva. Si e bleve? Me se?; Me se po merreshe?; -U msuam keq. Me se? Me
Muhametin.; -T t ruajn? Nga se?; difekt ka kamboja dhe nga se sht shkaktuar?.
N materialin e vjel e kemi ndeshur shum rrall, pes shembuj nga rreth 1000 skeda
me premra pyets.

11

Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhs shqipe, f. 503.

Shih pr t gjitha kto Gramatika e gjuhs shqipe, I, Tiran 2005, f. 245.
13
Shih pr t gjitha kto Gramatika e gjuhs shqipe, I, Tiran 2005, f. 245.
12

3.8. Premri pyets i sati prdoret pr t pyetur pr radhn e frymorve ose t

sendeve:14 N fakt, nga disa shembuj q do t shohim m posht, vihet re se ky premr
prdoret pr t pyetur edhe pr sasi, ndaj duhet zgjeruar prkufizimi q sht br pr
premrin i sati. I sati je n list? por dhe: I sati libr sht ky q po lexon? ku m tepr pyetet
pr sasin e librave sesa pr radhn. Ky premr sht formuar nga premri pyets sa me
prapashtesn t dhe me nyjn i, pr analogji me mbiemrat prejnumror (krh. pes: i pest
dhe sa: i sat). Ngjashmria me mbiemrat prejnumror vihen re dhe n kategorit
gramatikore dhe n funksionet e tyre sintaksore. Ky premr ka po ato kategori gramatikore
dhe i shpreh ato po ashtu si mbiemrat prejnumror dhe t gjith mbiemrat e tjer, me
ndryshimin e nyjs (krh.: i sati-e sata, i pari-e para.)
Kur nuk sht n bashkvajtje me emra, prdoret vetm n emrore dhe n kallzore
n funksionet e kallzuesit emror, t prcaktorit kallzuesor t kryefjals ose t kundrins: I
sati libr sht ky q po lexon? I sati dole n gar? T satin e klasifikuan?
Premri pyets i sati morfologjikisht prdoret gjithmon si nj emr n trajtn e
shquar t gjinis mashkullore (i sati) ose femrore (e sata). N materialin e vjel sht
ndeshur vetm n nj rast n fjali pyetse t zhdrejt: Nuk e di pr t satn her e kam par..
3.9. Pr premrin pyets i sejt n Gramatika e gjuhs shqipe, I pohohet se si premr
pyets prdoret rrall edhe i sejt, i cili sht formuar nga premri pyets se me nyj dhe me
prapashtesn -t.
Ky premr nuk sht ndeshur n materialin e vjel, por sht hasur n ligjrimin e
prditshm nga disa fols me origjin nga Labria. Nga kta fols ky premr prdoret pr t
pyetur pr materialin nga se sht prbr dika: E sejt sht kjo unaza? I sejt sht ky trupi
im q duron kaq dhimbje? N kt t fundit vihet re prdorimi i premrit i sejt pr t pyetur
edhe pr frymor, (si nj prdorim figurativ). Me sa shihet nga shembujt, ky premr prdoret
n t dyja gjinit t cilat i realizon vetm me an t ndryshimit t nyjs (i pr gjinin
mashkullore dhe e pr gjinin femrore).
4. Si e kemi prmendur dhe m lart, gjat vjeljes s materialit jan ndeshur dhe disa
forma dialektore t premrave pyets. Kto jan: , a, ere, are, o, shka, kuj, kn, in:
sht lehtsisht e kuptueshme q kto forma nuk jan prgjithsuar n gjuhn letrare. Kt e
tregon, ndr t tjera, fakti q ato dalin vetm n prozn popullore ose si elemente t gjuhs s
personazhit, q shkrimtari i v n gojn e tij pr ta karakterizuar at dhe nga pikpamja
gjuhsore. Edhe nga ana formale kto njsi jan thjesht variante dialektore, nndialektore a t
folmesh t veanta t premrave t ngulitur tashm n gjuhn letrare: far, , ka, kush.
Forma dialektore ka t njjtn vler leksikore e gramatikore si dhe premri pyets
far, por ai sht m i kufizuar se ky i fundit. N do rast premri pyets far mund t
prdoret n vend t premrit , por ky i fundit, vetm n disa raste mund t zvendsoj
premrin far: E (far) pastaj se qenkam pjesmarrs?, E (far) se n kabin sht
Toma?.
Sipas E. abejt, premri pyets sht forma primare e premrit . N shembujt q
jan nxjerr nga materiali i vjel, shihet se premrat dhe smund t kmbehen me njri
tjetrin: -E (far) pastaj, smund t pi ndonjher?. E pastaj, smund t pi ndonjher?.
N kt rast sht i pamundur ndrkmbimi me premrin . Kshtu nuk mund t thuhet: E
pastaj, Smund t pi ndonjher?).
Premri pyets prihet nga pjesza e: E pastaj?. Rastet m t shpeshta jan ato ku
ky premr prihet nga pjesza e dhe ndiqet nga fjala pastaj.
Edhe format e tjera dialektore a, ere, are, o mund t kmbehen fare leht me
premrin pyets far, q ka nj prdorim m t prgjithshm . -Po a (far) t kam ndreq
14

Po aty, f. 245.

un?; -a (far) me ndie e a me pa?; -ere (far) dite erdhi zoja?; Pse are (far) bona
un me msha ksisoj?. o (far) t sho?..
Mendojm se forma dialektore o, e ndeshur n shembullin e fundit, mund t jet ose
nj variant i forms a, ose ka ardhur nga ndrtimi i tipit: do t shoh? > o t sho?, pra
nj shkrirje e strukturs s tipit do t sho?
Shka sht nj variant fonetik i premrit pyets ka q prdoret m shpesh, formuar
nga shndrrimi fonetik > sh: -Shka je ka ban ktu n kt fush?; -Po lopa shka t duhet?.
Forma dialektore in q e kemi ndeshur n shembujt: -in more me vete? in do m
shum?, i prgjigjet forms letrare e m prdorim mbargjuhsor cilin. Kjo form dialektore
ndeshet m shpesh n ligjrimin e prditshm n fols t ndryshm dhe sht e barasvlershme
ose sinonime nga funksionet me format e rass kallzore t premrave kush e cili, prkatsisht
k dhe cilin, pa shkaktuar ndryshime n strukturn e fjalis ose n kuptimin e saj.
5. Duke prmbledhur sa u tha ktu, mund t theksojm shkurt q premrat pyets kan
nj prdorim t dendur si n fjalit pyetse t drejta ashtu dhe n fjalit pyetse t zhdrejta.
M dendur midis ktyre njsive, si del dhe nga materiali i analizuar, ndeshen premrat pyets
kush, cili dhe far, n rasn emrore pa parafjal, t cilt dalin n funksionin e kryefjals.
Premri pyets kush del i pashoqruar me emra, kurse cili, , far ndeshen edhe t shoqruar
me emra. Kta premra mund t shoqrohen n raste t rralla dhe me parafjal. N kto raste
funksioni i tyre sht i njjt me ato t emrave t shoqruar me parafjal, d.m.th. ata mund t
prdoren n funksionin e nj kundrinori me parafjal ose t nj rrethanori.
Midis fjalive pyetse t drejta dhe t zhdrejta, pr sa i prket strukturs dhe
organizimit, nuk vihen re dallime n prdorim, kur n strukturn e tyre dalin premrat pyets.
sht e qart se n fjalit pyetse t zhdrejta intonacioni pyets ose sht m i dobt ose bie
shum.

10