SORPCIJSKA SVOJSTVA TLA I

NJIHOV ZNAAJ

14:08

Sorpcija u tlu ...

- tlo je polifazni sustav (kruta, kapljevita i plinovita faza) u komu

su sastojci tla u razliitim spojevima i stanjima, a vrlo razliiti
energetski odnosi uvjetuju brojne reakcije dinamiku tla
- kao rezultat pedotransformacije i migracije tvari u tlu dolazi i
do njihova relativnog zadravanja u masi tla, to se naziva
sorpcijom
- sorpcija (lat. sorbeo): nakupljanje, usisavanje, zguivanje
jedne tvari od druge dakle zadravanje tvari u tlu

14:08

Sorpcija u tlu ...

- openito se razlikuju tri vrste sorpcije:

- adsorpcija poveanje koncentracije na povrini koja dijeli
dvije faze, a uzrokovana je karakteristikama povrinskog sloja
- absorpcija upijanje neke tvari cijelom masom, ali pri
tomu ne nastaje novi kemijski spoj
- kemosorpcija - upijanje neke tvari cijelom masom, ali pri
tomu nastaje novi kemijski spoj dolazi do kem. reakcije
- sorpcija je vrlo znaajna za dinamiku u tlu i za njegova
najvanija svojstva, osobito ona koja odreuju plodnost

14:08

Sorpcija u tlu ...

- Sorpcija u tlu naziva se pedosorpcijom, a dijeli se na (prema

Gedroicu):
1. MEHANIKA SORPCIJA
2. FIZIKA SORPCIJA
3. FIZIKO-KEMIJSKA SORPCIJA (adsorpcija)
4. KEMIJSKA SORPCIJA
5. BIOLOKA SORPCIJA

14:08

Sorpcija u tlu ...

1. MEHANIKA SORPCIJA
- mehaniko zadravanje jer su pojedine estice vee od upljina
u tlu
2. FIZIKA SORPCIJA
- vezanje molekula i iona povrinskom energijom
- vezanje higroskopne vode i plinova na povrini estica
(London - van der Waalsove sile i dipolna svojstva vode
elektrostatike (Coulombove sile))
- temperatura i tlak u odreenoj mjeri utjeu na koncentraciju
ovako sorbirane vode i plinova

14:08

Sorpcija u tlu ...

3. FIZIKO-KEMIJSKA SORPCIJA (adsorpcija)

- sposobnost najsitnijih estica tla koloida tla da na
svojoj povrini veu ione u takvom stanju da se mogu
zamjenjivati u ekvivalentnim koliinama s ionima iz
otopine tla
- adsorpcijski kompleks, koloidni kompleks, izmjenjivaki
kompleks, izmjenjivai tla

- razlika izmeu fizike i fizikokemijske sorpcije je u

tomu to kod prve dolazi samo do promjene koncentracije
u sloju otopine koja je priljubljena uz povrinu estice tla, a
pri fizikokemijskoj ioni otopine stupaju dijelom u kem.
reakcije s molekulama na povrini estice

14:08

Sorpcija u tlu ...

 4. KEMIJSKA SORPCIJA
- sposobnost tla da stvaranjem spojeva, osobito teko topivih soli
zadrava ione u svojoj masi
- dakle sorbirana tvar stupa u kemijsku reakciju s tvari s kojom se
vee
H3PO4 + Fe(OH)3 --> FePO4 + 3H2O

- dobro se zadravaju u tlu:

- H2PO4-, HPO42-,,(rijetko PO43-), SiO32 - slabo se zadravaju u tlu:

- NO2-, NO3-, Cl-

5. BIOLOKA SORPCIJA
- vezanje tvari u tlu procesima koje vre organizmi svojom
ivotnom aktivnou

14:08

Sorpcija u tlu ...

- od svih sorpcija osobito je znaajna i specifina za tlo adsorpcija

- kad govorimo o adsorpciji mislimo na sustav kruta faza tla tekua faza
(otopina), iako u nekim sluajevima moemo govoriti i o kombinaciji kruta
faza plinovita faza
- kad se radi o plinovitoj fazi bitan je sastav zraka i temperatura (suhoa i
hladnoa poveavaju sorpciju plinova)
N2<O2<CO2<vodena para

14:08

Sorpcija u tlu ...

- kad se radi o adsorpciji najinteresantnije je vezanje vode i u njoj otopljnih

elektrolita i neelektrolita (org. spojevi) na povrini krutih estica

- tlo je disperzni sustav sa esticama raznih dimenzija, ijim smanjanjem se

poveava njihova aktivna povrina
- 100 g p - 0,004 m2

- 100 g pr - 0,4 m2

- 100 g g - 800 m2
- povrina kocka 6 cm2 --> 1012 kocaka --> 60.000 cm2

14:08

Sorpcija u tlu ...

OSNOVNE ZNAAJKE KOLOIDA

- rel. mol. masa >104

< 1 m
- Brown-vo gibanje
- Tyndall-ov efekt

14:08

Sorpcija u tlu ...

10

- tipovi koloidnih sustava:

aerosol (tekuina u plinu: magla; krutina u plinu: dim)

pjena (plin u tekuini: npr. tueni bjelanjak)

kruta pjena (plin u krutini: npr. neke slastice)

Jedan od vanih primjera otopina plina u krutini je koriteno svojstvo vodika da se dobro otapa u plemenitim kovinama (npr.
Pd), te se danas takve otopine koriste za spremanje vodikovog raketnog goriva.

emulzija (tekuina u tekuini: mlijeko)

kruta emulzija (tekuina u krutini: maslac)
pseudootopina (krutina u tekuini: boja, otopina tla)

14:08

Sorpcija u tlu ...

11

- molekule i ioni unutar estica troe svu energiju na

meusobno privlaenje, a povrinski imaju viak
slobodne energije prema van
- tom energijom koja ima karakter van-der Waalsovih
sila privlae se i veu na povrinu molekule i atomi iz
plinovite i tekue faze - to je fizika sorpcija
- mnoge estice imaju i permanentan el. naboj kao
posljedicu izomorfne zamjene iona u reetci, ili pak
promjenjiv, kao posljedicu disocijacije i asocijacije Hiona na povrini koloidne estice

14:08

Sorpcija u tlu ...

12

 - adsorpcija suprotno naelektriziranih iona --> dvojni el. sloj

- difuzni raspored iona - koncentracija opada po ekspon. krivulji
- nepokretni, adsorpcijski sloj iona vrsto je vezan (Coulombove sile) uz
esticu i on djelomino kompenzira naboj estice, a ostatak naboja prema
difuz. polju zove se zeta potencijal, i on ovisi o koncentraciji iona u
otopini

14:08

Sorpcija u tlu ...

13

- u difuznom sloju se ioni ogranieno kreu

- acidoidi, bazoidi, amfolitoidi
- hidratni omota (od adsorb. molekula vode)
hidrofilni (emulzoidi) - zatitni koloidi
hidrofobni (suspenzoidi)

14:08

Sorpcija u tlu ...

14

14:08

Sorpcija u tlu ...

15

Koloidi tla

- mineralnog i organskog porijekla

1. sitni fragmenti primarnih minerala

2. minerali gline
- acidoidi
- naboj je posljedica izom. zamjene u reetci (permanentni
naboj) te disocijacije Si-OH i Al-OH grupa (promjenjivi naboj)
- do vie od 100 cmol/kg
- suspenzoidi (osim montmorilonita s puno Na - hidrofilnost)
14:08

Sorpcija u tlu ...

16

14:08

Sorpcija u tlu ...

kaolinit

17

14:08

Sorpcija
u tlu ...
ilit

18

 3. hidroksidi aluminija i eljeza (amfoterni kloloidi ili

amfolitoidi)
- u tlu podlijeu polimerizaciji a ti polimeri se ponaaju kao
koloidi
- naboj se javlja disocijacijom H- iona iz hidroksidne periferne
skupine ili asocijacijom iz otopine
- disoc. i asoc H ovisi o njegovoj koncentraciji u otopini, pa
promjenjivi naboj ovisi o reakciji sredine (pH)
M-OH --> M-O-+H+ alkalna sredina - acidoidi
M-OH+H+ --> M-OH2+ kisela sredina - bazoidi
- izoelektrina toka ili nulta toka naboja (Fe- 7,1; Al- 8,1)
- svjee istaloeni geli mogu imati kapacitet 10-25 cmol/kg, a
starenjem opada pa je u prosjeku znatno manji
14:08

Sorpcija u tlu ...

19

4. amorfni silicijev gel

- agregat Si(OH)4 molekula koloidnih dimenzija
- izoelektrina toka 3 - acidoid
- 10-30 cmol kg-1, najee znatno manje
5. organski koloidi
- humusne kiseline i poneto bjelanevine
- disocijacija H- iona iz brojnih funkcion. skupina (karboksilnih,
fenolnih, hidroksilnih)
- npr. prvi H zamijenjuje se kod pH 4,5, drugi kod pH 7, a trei i etvrti
daleko na alkalnoj strani

- emulzoidi (hidrofilni koloidi) - izraziti acidoidi, iako zbog

prisustva amino skupina u alifatinom dijelu ovi koloidi mogu
biti i bazoidi
- 200-400 cmol kg-1
14:08

Sorpcija u tlu ...

20

6. organomineralni koloidi
- specifina povrina - od nekoliko, do preko 500 m2/g

14:08

Sorpcija u tlu ...

21

Komponenta tla

Kaolinit (1:1)
Ilit (2:1)
Smektit (2:1)
Vermikulit (2:1)
Oksidi / Hidroksidi
Organska tvar
14:08

KZK (CEC)
prema Graaninu i
Ilijaniu

KZK (CEC)

cmol (+) kg1

cmol (+) kg1

5 - 15

3 - 15

20 - 50

10 - 40

80 - 120

90 - 120

100 - 150

100 - 150

nije odreeno

<5

100 - 500

200 - 400
22

Sorpcija u tlu ...

adsorpcija i supstitucija kationa

- veinom acidoidi
- reverzibilna sorpcija --> izmjenjivi kationi --> supstitucija kationa

Ioni

Ionski polumjer
(pm)

- energija sorpcije

- valentnost (naboj)

- ionski promjer

- hidratni omota

- koncentracija pojedinih kationa

H+

<50

H3O+

150

132

Cs+
Rb+

169
148

160
182

NH4+

148

183

K+

133

198

Na+

95

263

Li+

68

330

Ba2+

135

264

Pb2+

129

270

Ca2+

99

321

Ni2+

70

334

Cu2+

72

350

Zn2+

74

356

Mg2+

65

375

Al3+

67

413

14:08

Debljina vodene
opne (pm)

Sorpcija u tlu ...

23

Al3+>H+>Ca2+>Mg2+>K+> H3O+,NH4+>Na+>Li+
- H+ ion pokazuje vrlo veliku energiju adsorpcije, ali kao H3O+ ion je
izmeu K+ i Na+
- K - interlam. prostor - fiksacija (i NH4+)

14:08

Sorpcija u tlu ...

24

14:08

Sorpcija u tlu ...

25

- supstitucija kationa
- ravnotea
- promjena koncentracije
- ekvivalentni odnosi - zato je to u stvari fiziko-kemijski proces

- kapacitet adsorpcije
- cmol/kg, cmol+/kg
- ukupni broj adsorbiranih mjesta za katione
- ovisi o sastavu tla (pjeskovita tla, gline)

14:08

Sorpcija u tlu ...

26

adsorpcija aniona
- mineralni koloidi - hidroksidi seskvioksida
- organski koloidi (R-NH4+)
- nespecifina i
- specifina - prodiranje iona u unutranji sloj gdje zamjenjuju OH- ione
koji su koordinacijski vezani s centralnim ionima (Al3+ i Fe3+)
- (PO43- i SO42-) - ovdje ne vrijede zakoni koncentracije i aktivnosti iona

- reverzibilnost ovisi o broju koordinacijskih veza s kojima se anion

vee za centralni kation

- energija sorpcije:
Cl-=NO3-<SO42-=CO32-<PO43-<SiO32-<OH Cl-=NO3- nespecifina sorpcija, a mogu da pokau i fenomen negativne
adsorpcije
<PO43-<SiO32- - specif. sorpcija vjerojatno s dvije koord. veze
14:08

Sorpcija u tlu ...

27

Utjecaj adsorbiranih iona na svojstva tla

1. Fiziko stanje koloida
- disperzno stanje i stanje koagulata
- sol stanje (odbijanje i Brownovo gibanje) - ovo odbijanje je zbog zeta
potencijala hidrofob. kol. ili higratne opne hidrof. kol. - sila odbijanja (R)
- nasuprot nje djeluje M - sila povr napona (van der Waals) koju posjeduje
svaka kol. estica
- u disper. stanju R>M
- uvoenjem elektrolita u otopinu poveava se konc. kationa u dispergentu,
zbog ega oni prelaze u ads. sloj i tako se smanjuje Zeta potencijal (R)
- R=M - prag koagulacije
- hidratizirani ioni labavo su vezani, lako disociraju i uveavaju difuzni sloj
- Na - peptizator
- Ca koagulator pramenasto zgruavanje (mikroagregati)
- humusne kiseline - zatitni soli (migracija)
14:08

Sorpcija u tlu ...

28

14:08

Sorpcija u tlu ...

29

2. Ads. kompleks i mineralna ishrana biljaka

- sprijeavanje ispiranja (naroito pri
mineralnoj gnojidbi)
- kontaktna teorija o ishrani biljaka
(adsorpcijski kompleks i koloidni sustav
korijenovih dlaica)

14:08

Sorpcija u tlu ...

30

10

3. Utjecaj adsorb. iona na kiselost tla

- H - ioni - potencijalni izvor kiselosti
- potenc. kiselost (hidr. neutr. sol)
- aktivna kiselost
- supstit. kiselost (H iz karboksilnih skupina
ili Al - ion)
- hidrolitska kiselost (hidr. bazina sol)

14:08

Sorpcija u tlu ...

31

4. Puferno djelovanje
- promjena reakcije
- bitno je koliki je kapacitet i kakav je kationski sastav
- polisorptivnost tla
- Ca2+, Na+, H+

Hvala na panji!

14:08

Sorpcija u tlu ...

32

11