METALLERDE MUKAVEMET ARTIRICI MEKANZMALAR

(Ders Notlar)

Hazrlayan
Yrd. Do. Dr. Genaa Prek

Trabzon, 2007
 GR

Malzemelerin mekanik zellikleri byk lde metalrjik yaplarna baldr.

Metalrjik yap ise kimyasal bileim ile malzemeye uygulanan mekanik ve sl ilemlerle
deitiinden, dolayl olarak malzemenin mekanik zelliklerinin bu faktrlere de bal olduu
sylenebilir. Mukavemet en nemli malzeme zelliklerinden biridir ve dier zellikler de
buna bal olarak deiir. Malzeme biliminde dayanm, malzemenin plastik ekil deitirmeye
olan direnci eklinde tanmlanr. Metallerin plastik ekil deiimi ise esas olarak dislokasyon
adn verdiimiz izgisel kusurlarn kristal ierisinde ilerlemesiyle meydana gelmektedir.
Dolaysyla dayanm, sertlik, sneklik gibi mekanik zellikler, metallerin i yaplarndaki
dislokasyonlarn gerek younluu, gerekse hem kendileri, hem de dier kusurlarla olan
etkileimleri ile aklanma yoluna gidilmitir.
Metallerin i yapsnda bulunan dislokasyonlarn hareketini zorlatracak veya
engelleyecek her trl etken malzemede dayanm artna yol aacaktr. Bunun tersi olarak,
dislokasyon hareketlerini kolaylatracak her trl etken ise plastik ekil deiiminin daha
kolay gereklemesini salayacaktr.
Dislokasyonlar kristal yapda plastik ekil deiimini ok kk gerilmeler yardmyla
gerekletirilmesini salamaktadr. Ancak bu durumda gerek kristallerin, dislokasyon
hareketi iin gereken gerilmelere oranla neden daha yksek dayanmlara sahip olduunun
aklanmas gerei ortaya kmaktadr. Bu ise kristal yapdaki dislokasyonlarn hareketine
kar koyan aadaki faktrlere balanmaktadr.

1. Peierls-Nabarro srtnme gerilmeleri,

2. Tane ve alt tane snrlarnn engellemesi,
3. Younluu artan dislokasyonlarn birbirini engellemesi,
4. Dislokasyonlarn dier noktasal kusurlar tarafndan engellenmesi,
5. Dislokasyonlarn gerek ikinci faz paracklar, gerekse makro partikller tarafndan
engellenmesi.

Peierls-Nabarro srtnme gerilmesi kristal kafesin periyodik yaps nedeniyle dislokasyon

hareketlerine kar gsterdii direntir. Buna ayn zamanda kafes srtnme kuvveti de
denilmektedir.
Tane snrlar kayan dislokasyonlarn kristal ierisindeki hareketlerinin bittii ve yld
yerlerdir. Bu nedenle, tane snrlar dislokasyonlarn ileri hareketlerini byk oranda
engellemektedirler. Ayn etkiyi alt taneler de yapmaktadr. Alt tane snrlar (kk al tane
snrlar) tam bir tane snr zellii gstermemekle beraber kristalde eilme neticesi bir
arplma oluturduundan dislokasyon hareketini zorlatrc etkisi vardr.
Ayn kayma dzlemelerinde hareket eden dislokasyonlarn says arttnda ylmalar
gereklemekte ve dislokasyonlarn ileri hareketi iin daha fazla gerilme gerekmektedir. Ayn
ekilde farkl dzlemlerde hareket eden dislokasyonlar ya Cottrell-Lomer engelleri gibi
kaymayan dislokasyonlara dnmekte, ya da orman dislokasyonlar ile etkileim neticesi
basamak oluturup ileriye hareketlerini zorlatrmaktadr. Bu ise peklemeye neden
olduundan malzemede deformasyondan kaynaklanan sertlemeye neden olur.
Yabanc atomlar veya noktasal hatalar dislokasyon civarndaki elastik ekil deiimi
miktarn azaltt iin dislokasyonlarn z enerjisini drmektedir. z enerjideki bu azalma,
dislokasyon hareketi iin dardan daha byk i sarf edilmesine neden olarak dayanm
artn salar.
kinci faz keltileri ve partikller kafese bal olup olmamalarna gre evrelerinde
oluturduklar ve arplmadan kaynaklanan gerilme alanlar ile dislokasyon hareketini

2
engellerler. Kafese bal olan keltilerin oluturduu gerilme alan bal olmayanlara gre
daha byk olduundan, bunlar sertleme zerinde daha etkin rol oynarlar.
Malzemelerde mukavemet art aadaki temel mekanizmalarn altrlmas ile
gerekletirilmektedir.

1. Alam sertletirmesi,
2. kelme ve dispersiyon sertletirmesi,
3. Deformasyon sertletirmesi,
4. Tane snr sertletirmesi,
5. Deformasyon yalanmas sertlemesi,
6. Karma (Composite) malzeme sertletirmesi
7. Martenzitik dnm sertletirmesi,
8. Tekstr oluumu ile sertleme,
9. Fiber sertletirmesi,
10. Radyasyon etkisi ile sertleme

Mukavemet artrma mekanizmalarn iyi anlalabilmesi iin dislokasyonlarn ve dislokasyon

hareketlerinin iyi anlalmas gerekmektedir. Bu nedenle, mukavemet artrma yntemlerine
gemeden nce dislokasyonlar konusunda genel baz bilgiler verilecektir.

1. DSLOKASYONLAR

1900l yllarn banda mkemmel bir kristal yaps esas alnarak teorik olarak
hesaplanan malzemelerin mukavemet deerleri ile gerek deerler arasnda ok byk
farklarn olduu grnmtr. Bunun nedeni uzun yllar tam olarak ortaya konulamamtr.
1930l yllarda bu farkn malzemenin i yapsnda bulunabilecek baz izgisel hatalardan
kaynaklanabilecei ne srlmtr. Ancak 1950 yllarnda malzemelerin i yaplarnn direk
olarak elektron mikroskoplar ile incelenmesi sonucunda bu izgisel kusurlar
belirlenebilmitir. Aadaki ekilde grld gibi, bir demir ubuun kesit alan boyunca
metalik balarn hepsi kopartlarak krlma gerekletirilseydi her cm2 iin milyonlarca kglk
kuvvet sarf etmek zorunda kalnrd. Bunun yerine, kayma olaynn herhangi bir annda
sadece metalik balarn ok kk bir ksmnn krlmasna gerek duyulan kaymay
salamakla ubuun ekli deitirilebilir. Demir ubuun kayma ile eklinin deitirilmesi
iin sadece 70 MPalk bir gerilme yeterli olabilir. te yandan, dislokasyonlarn varl yapda
sneklik de salar. Dislokasyonlar olmasayd demir ubuk gevrek olurdu ve metal
ekillendirme yntemleriyle ekillendirilemezdi. Ayrca, dislokasyon hareketini etkilemekle
metal veya alamlarn mekanik zellikleri de kontrol edilebilmektedir. Kristal ierisinde
oluturulan bir engel, dislokasyonun hareketini kstlar ve kaymann devam edebilmesi iin
daha yksek gerilmelerin uygulanmasn gerektirir.

1.1. Kristallerin teorik mukavemeti

Kristal yapl malzemelerin gerek mukavemetlerinin teorik mukavemet deerlerinin
ok altnda olduu bilinmektedir. Bu byk fark dislokasyonlardan kaynaklanmaktadr.
Kristallerin teorik mukavemetini ilk defa belirleyen kii Frankel dir. Frankel
modelinde, aadaki ekilde grld gibi iki sra atom tabakasnn kayma gerilmesi altnda
olduu varsaylmtr. Bu nedenle atom tabakalar arasndaki mesafe a, kayma ynndeki
atomlar arasndaki mesafe ise b dir. kayma gerilmesi altnda iki atom tabakas birbiri
zerinde kaydnda a ve b, denge konumlarna tekabl etmektedir ve bu konumu muhafaza
etmek iin gerekli olan gerilme miktar sfrdr. Benzer ekilde, iki atomun st ste olduu C

3
ve D konumlar iin de gerilme miktar sfrdr. Bu konumlar arasnda ise gerilme deiimi
periyodiktir. Dolaysyla gerilmesinin neden olduu teleme miktar x, b periyotlu bir
fonksiyon olacaktr. Bu fonksiyon iin en basit kabul, sinssoidal iliki olup,
2x
= k . sin( )
b

eklinde ifade edilebilir. Kk telemeler iin ise bu bant,

2x
= k.
b
yazlabilir. Dier taraftan Hooke kanununa gre ,

Gx
=
a
yazlabilir. Burada; G kayma modl, ve x/a kayma ekil deitirme orandr.

Gb
k=
a
nun maksimum deeri, dengesiz konuma tekabl eden b/4 telemesinde olduu
varsayldna gre,

Gb
max = =0
2a

Burada, 0 kritik kayma gerilmesidir. ab kabul edilirse, 0=G/2 olur. Bu netice Cu

tek kristaline uygulandnda teorik mukavemetin 0=730kg/mm2 olduu grlr (G=4600
kg/mm2). Oysa, Cu tek kristalinin gerek mukavemeti, =100 gr/mm2 olarak llmtr. Bu
rnekten de grld gibi malzemenin mukavemeti teorik mukavemet deerlerinin ok
altndadr. Bu sonuca ilk tepki, yaplan analizin yanl olduu yolunda idi. Oysa sonradan
yaplan btn realistik varsaymlara ramen aradaki bu byk fark kapatlamamtr. Daha
sonra bu basit modelin kristallerde gerek durumu yanstmad belirtilerek kristal
kusurlarnn mukavemeti azaltt ileri srlmtr. 1912de Griffith cam gibi gevrek
malzemelerde, mikro atlaklarn malzemenin krlma mukavemetini nemli lde
drdn vurgulamtr. Bununla beraber, teorik mukavemet ile llen mukavemet

4
arasndaki farkn aklanmas 1934 ylna kadar srmtr. 1934 ylnda Polanyi, Orowan ve
Taylor birbirlerinden habersiz olarak gelitirdikleri dislokasyon kavramn ortaya atarak,
kristal ierisindeki kusurlarn nedeniyle deformasyonun ok kolay olabileceini ileri
srmlerdir.
1934de kavram olarak ortaya atlan dislokasyonlar ancak 1956 ylnda Hedgas ve
Hitchell tarafndan AgCl kristalinde gzlenmitir. Bugn ise dislokasyonlar TEM ile
grntlenmektedirler.
Dislokasyonlar hatasz bir kafesteki izgisel kusurlardr. Vida, kenar ve kark
dislokasyon olmak zere tipi vardr. Bunlar metallerde kaymaya neden olarak plastik ekil
deiimine olanak salamaktadrlar.

Tablo 1.1. Maz malzemelerin teorik olarak hesaplana ve gerek mukavemet deerleri
[Bowman].

ekil 1.1. Baz malzemelerde dislokasyon younluuna bal olarak akma gerilmesinin
deiimi [Bowman]

5
1.2. Dislokasyon trleri
1.2.1. Kenar dislokasyonu (Edge dislocation)
Kenar dislokasyonlar kayma dzlemi ad verilen bir dzlem zerinde ek yar
dzlemin yerlemesi veya karlmas sonucunda olumaktadr.

ekil 1.2. Kenar dislokasyonunun oluumu.

Bu ek yan dzlem, kayma dzleminin zerinde kalan kristal blgenin skp

arplmasna neden olmaktadr. Dislokasyon izgisi, ek yar dzlemin kayma dzleminde yer
alan atomlarn birbirlerine balayan dorudur (CD dorusu). Bu tip dislokasyonlar pozitif
kenar dislokasyonu () olarak anlr. Bunun aksi olarak ek yar dzlemin kayma dzleminin
altnda olmas durumunda dislokasyon negatif kenar dislokasyonu () adn alr.
Bir dislokasyonu tanmlayan temel byklk Burgers Vektr( b ) dr. Burgers
vektr, dislokasyonun ynn ve iddetini vermektedir. Dislokasyonun bal hareketinin
hem yn hem de iddetini veren bu vektr ayn zamanda Miller indisi ile de
tanmlanabilmektedir.
Bilindii gibi kristal yaplarda kayma atomlarn en youn olarak dizildikleri dzlemler
ve bu dzlemler zerinde en youn olduklar dorultularda gereklemektedir. Buna gre,
kaymann en youn atom dzlemleri zerinde en ksa Burgers vektr ynnde en kolay
gereklemesi doaldr. Bir kenar dislokasyonun ait Burgers evrimi aada verilmitir.
ekilde grld gibi, bir kenar dislokasyonun etrafnda eit admlar ile hareket edildiinde
evrimin kapanmad grlr. Kenar dislokasyonunda Burgers vektr dislokasyon izgisine
diktir.

ekil 1.3. Kenar dislokasyonuna ait Burgers evrimi.

6
 Kenar dislokasyonu ayn zamanda kristal ierisinde kayan ve kaymayan blgeleri
birbirinden ayran snrlardr. Kenar dislokasyonunun kayma dzlemi ierisindeki yapt
harekete kayma (slip, glide), kayma dzlemine dik dorultuda yapt harekete de trmanma
(climb) denir. Trmanma, atom veya boluklarn kristal ierisinde yaylmas sonucu olutuu
iin sl aktivasyon gerektirir ve dolaysyla nispeten yksek scaklklarda gerekleen bir
olaydr. Dislokasyonlar kayma srasnda sadece kristalin i srtnme kuvvetini yenerek
hareket ederler. Ancak, pratikte kristaller dislokasyon hareketini engelleyebilecek hata ve
unsurlar ierdii iin kaymay salayacak kuvvetin srtnme kuvvetini yenmesinin yannda
dier engellerden doacak direnci de yenmesi gerekmektedir.

ekil 1.4. Dislokasyonlarn ilerlemesini gsteren ematik resim.

ekil 1.5. Kenar dislokasyonunun kaymas sonucu oluan deformasyon.

Dislokasyonlarn hareketi malzemelerin plastik olarak deforme olmasna neden olur.

Dislokasyonlarn hareketi iin gerekli olan gerilme deeri teorik kafes mukavemetinin ok
altndadr.
Dislokasyonlarn hareketini, daha kolay anlalabilmesi asndan baz fiziksel olaylara
da benzetmek mmkndr. Aadaki ekilde pozitif bir kenar dislokasyonunun hareketi bir
trtln hareketine benzetilmitir. Trtl hareket ederken btn gvdesini srklemez. Bunun
yerine gvdesinde bir tmsek oluturarak bu tmsei kuyruktan ba ksma doru teler. Her
kvrmn ilerlemesiyle bir miktar teleme salayan trtl, daha az bir kuvvetle kolayca
ilerlemi olur. Bu rnekte, bir kvrmdan doan teleme miktar tek bir dislokasyon Burgers
vektrne tekabl eder. te yandan byk bir halnn kvrmlar sayesinde kolayca yer
deitirmesi de dislokasyon hareketine benzetilebilir. Oysa haly bir ucundan ekerek tmn
yerinden oynatmak olduka gtr.

7
ekil 1.6. Kenar dislokasyonunun bir trtln hareketine benzer olarak ilerlemesi.

ekil 1.7. Bir halnn ve solucann hareketinin dislokasyon dislokasyon hareketine

benzetilmesi.

Bir dislokasyon izgisinin yapya girmesi nedeniyle izginin altnda atomlar bir bask
altndadr. Dislokasyon izgisinin zerinde atomlar normal bulunabilecei yerden uzaktr ve
bu durum blgenin gerilmesine neden olur. Bu etki ok yaygndr. Dislokasyon izgisine
yakn atomlar nemli lde orijinal pozisyonlarnn dndadr ve atomlarn dizili dzeni
bozulmutur. Normal dzende bulunamayan atomlar yakndaki pek ok atomun da dzeninin
bozulmasna neden olurlar.

ekil 1.8. Kenar dislokasyonunun etrafnda oluan gerilme alanlar.

8
1.2.2. Vida dislokasyonu (Screw dislocation)
Bir kristal kayma gerilmesi etkisiyle belirlenmi olan kayma dzlemi zerinde ksmen
kaymtr. Vida dislokasyonu izgisi kayan ve kaymayan kristaller arasndaki snr olarak
tanmlanabilir.

ekil 1.9. Vida dislokasyonunun oluumu ve bu dislokasyonun etkisiyle kaymann meydana

gelii

Vida dislokasyonuna ait Burgers evrimine bakldnda evrim tamamlanamamakta

ve tamamlanmas iin dislokasyon izgisine paralel bir Burgers vektrne ihtiya
duyulmaktadr.
Vida dislokasyonu sadece kayma hareketi gerekletirir, trmanma hareketi yapamaz.
Bunun yerine bir engelle karlatnda ancak apraz kayma (cross-slip) hareketini
yapabilir. Vida dislokasyonun kayma dzleminde kayarken, bu dzlemi kesen dier bir
dzleme geip burada kaymasna devam etmesine apraz kayma denir. kinci kayma
dzleminden tekrar ilk kayma dzlemine paralel bir dzleme geerek kaymas ise ifte
apraz kayma olarak isimlendirilir.

ekil 1.10. Vida dislokasyonunun apraz kaymas

1.2.3. Kark dislokasyonlar

Kristal ierisindeki kaym ve kaymam blgeyi ayran snrda ok sayda kenar ve
vida dislokasyonu bir arada bulunabilir. Kark karakterdeki bir dislokasyon aadaki gibi
vida ve kenar bileenlerine ayrlabilir.

9
 b1 = b. sin : Kenar bileile ( Dis.iz.dik )
b2 = b. cos : Vida bileile (dis.iz. paralel )
b =b1 + b2

ekil 1.11. Kark dislokasyonlarda kenar ve vida dislokasyon bileenlerinin belirlenmesi

1.2.3. Ksmi dislokasyonlar ve dizi hatalar (stacking faults)

Atomlar sert kreler eklinde dnldnde, belirlenen kayma ynnde zig-zaglar
yaparak daha rahat hareket imkan bulurlar. Bu durumda dislokasyonlarn ayrmas sz
konusu olur. rnein, YMK yapl kristalde b1 dislokasyonunun ilerlemesi zor olduundan
ilerleme hareketini iki farkl dislokasyon hareketleri toplam eklinde gerekletirmektedir.
Reaksiyona giren dislokasyon b1 =(a/2)[101], kan b2 =(a/6)[2 1 1] ve b3 =(a/6)[112]
olduuna gre reaksiyon

b1 b2 + b3

ekil 1.12. Ksmi dislokasyonlarn olumas.

Bu tr bir reaksiyonun gerekleebilmesi iin ayrma sonras toplam dislokasyon

enerjisinin balangtakinden dk olmas gerekir.

2 2 2
b1 b2 + b3

10
Bu ekilde meydana gelen iki aamal kayma, kristalde dizi hatas (stacking fault) meydana
getirmektedir. Ksmi dislokasyonlar aras mesafe veya bunlarn oluturduu blgenin alan
Dizi hatas enerjisi (stacking fault enery) kavram ile aklanmaktadr.

ekil 1.13. Dizi hatasnn oluumu

Dizi hatas enerjisi ekil deiimi zelliklerinde nemli rol oynar. Bu durum genellikle
YMK yapl metallerde nem kazanmaktadr. Dizi hatas blgesi dar olanlar yksek dizi
hatas enerjisine, geni olanlar ise dk dizi hatas enerjisine sahiptirler. rnek olarak bakr
40 erg/cm2lik, alminyum ise 200 erg/cm2lik dizi hatas enerjisine sahiptir. Dolaysyla ayn
kristal yapda olan metallerin deformasyon karakteristiklerinde grlen farklar bu kavram ile
aklanmaktadr. Genelde dk dizi hatas enerjisine sahip paslanmaz elik, bakr ve nikel
gibi YMK yapl metallerde apraz kayma mekanizmas almamakta veya ok byk ekil
deiimlerinden sonra aktif duruma gemektedirler. Yksek dizi hatas enerjisine sahip Alda
ise apraz kayma ok etkin bir mekanizma olup deformasyona urayan yapnn daha dk
enerji seviyeli alt yaplara dnmesi daha kolay gereklemektedir. zetle dk dizi hatas
enerjisine sahip metaller daha kolay ve abuk peklemektedir.

1.3. Dislokasyon enerjisi

Dislokasyon civarndaki atomlar normal kafes konumlarndan farkl bir yerde
bulunmalarndan, dislokasyon etrafnda bir gerilme veya deformasyon alan oluur. Bunlarn
varl kristalin serbest enerjisini daima artrr. Bu gerilme alnnda birikmi elastik enerjiye,
dislokasyon elastik enerjisi veya ksaca dislokasyon enerjisi denir.
Yaplan hesaplamalar sonucunda birim uzunlua tekabl eden enerji miktar vida
dislokasyonu iin;

Gb 2 R
E= ln( )
4 r0
Benzer ekilde kenar dislokasyonu iin;

Gb 2 R
E= ln( )
4 (1 ) r0

elde edilir.

11
Burada; : Poisson saysdr ve deeri 1/3 alndnda, kenar dislokasyonunun enerjisi vida
dislokasyonunun enerjisinin 3/2si kadar olur. te yandan elastik blge iin lnR/r04
yaklam yaplrsa,

E=Gb2

olur. Bu netice ok nemli olup, dislokasyonlar enerjilerini kk tutmak iin en ksa Burgers
vektrn tercih ederler. Dier bir ifade ile, Burgers vektr en sk istif edilmi dorultuda
olan dislokasyonlar en kararl olanlardr. Burgers vektr byk olan dislokasyonlar ise
enerjilerini drmek iin paralanma eilimi gstereceklerdir.

1.4. Dislokasyonlarn oalmas ve plastik deformasyondaki nemi

Dislokasyonlar metallerde plastik deformasyonu salayan en nemli faktrlerden
birisidir. izgisel karakterdeki bu yap kusurlar bir gerilme vastasyla kristal ierisinde
hareket etmeye zorlanmakta ve bunun sonucunda plastik deformasyon meydana gelmektedir.
Dislokasyonlar;
a) Katlama srasnda kristal yap oluurken,
b) Uygulanan gerilmenin zorlamasyla,
c) Kendini srekli yenileyen mekanizmalar
yardmyla oalrlar. Tavlanm, yani herhangi bir pekleme etkisi tamayan bir kristaldeki
dislokasyon younluu 106 adet/cm2 mertebelerindedir. Ancak plastik ekil deiimi iin 1010
adet/cm2 mertebesinde dislokasyona ihtiya vardr. Bunun iin uygulanan gerilmenin de
yardmyla baz kaynaklar dislokasyon dourucu olarak alrlar. Bu tr mekanizmalarn en
nemlisi Frank-Read kayna olarak bilinmektedir. Aadaki ekilde Frank-Read tipi bir
kaynakla dislokasyonlarn oalmas ematik olarak verilmitir. Frank-Read kayna ilk defa
1956da silisyum tek kristalinde grlmtr. Dislokasyonlar plastik deformasyon srasnda
birbirlerini keserler ve bu kesim noktalar arasndaki dislokasyon paras Frank-Read kayna
olarak alr. ekilden de grld gibi kristal ierisinde l boyunda bir dislokasyonun iki
ucundan ilerlemeye kar engellendii grlmektedir. Balangta kayma gerilmesi sfr olup,
artmaya baladnda dislokasyon izgisine dik olarak ilerlemeye almakta, ancak
dislokasyonu sabitleyen engeller buna izin vermemektedir. Bylece ilerleme belirli bir erilik
yarapnda dairesel karakterde gerekleebilmektedir. Erilik yarap R=l/2 olduunda bu
harekete kar koyan kuvvet en byk deeri almakta, bu noktann tesinde ise kararsz hale
geerek dislokasyon halkasnn hzla byyp gelimesine neden olmaktadr. Genileyen
dislokasyon izgisinin dm noktalar birbirlerine temas ettiinde, temas noktalar ters
iaretli olduklar iin birbirlerini yok etmekte ve kristal dzgn hale gemektedir. Bylece
halka ile segman (kaynak) birbirinden ayrlmakta, halka kayma hareketi yapmaya devam
ederken segman yeni dislokasyon halkalar retmeye devam etmektedir.
Dislokasyon younluunun artmas plastik deformasyonda ok nemlidir.
Dislokasyonlarn mevcudiyeti plastik deformasyonu kolaylatrrken, younluunun artmas
dislokasyon hareketini snrlar ve malzemenin plastik deformasyonunu gletirir.
Deformasyon sertlemesinin esas dislokasyon younluunun artmasdr.

12
ekil 1.14. Frank-Read kaynanda dislokasyonun oalmas (hertzbeg)

13
ekil 1.15. Frank-Read kayna [Bowman]

14
ekil 1.16. Bir silisyum kristalinde Frank-Read kaynann grnm (hertzbeg)

1.5. Kenar dislokasyonunun trmanmas

Kenar dislokasyonu, Burgers vektrne dik olacak ekilde de hareket edebilir. Kenar
dislokasyonunun bu hareketine trmanma (climb) ad verilir. Trmanma hareketi iin
atomlarn (veya atom boluklarnn) yer deitirmesi gerekmektedir. Aadaki ekilde bir
kenar dislokasyonunun trmanma hareketi grlmektedir. Ekstra tabakadaki atomlar atom
boluklarn doldurarak kenar dislokasyonunun yukar doru ilerlemesini salarlar. Trmanma
olay atomlarn yer deitirmesi ile meydana geldiinden ancak yksek scaklklarda,
difzyonun mmkn olabilecei koullarda meydana gelir. Dolaysyla trmanma difzyon
kontroll bir olay olup genellikle malzemelerin yksek scaklktaki deformasyonunda sz
konusu olur. rnein srnme deformasyonunda etkin mekanizmalardan biri de dislokasyon
trmanmasdr. Trmanma, ayrca malzemenin ykleme ekline bal olarak kuvvet etkisi ile
de meydana gelebilir.

ekil 1.17. (a) Bo noktann kenar dislokasyonuna yaylmas, (b) dislokasyonun bir st
kayma dzlemine trmanmas

Bu olay daha iyi aklayabilmek iin, kayma dzlemleri zerinde bulunan eitli
zelti partiklleri nedeniyle, kaymann engellendii durumu dnelim. Kayma kuvveti
(birim uzunluk bana b), keltideki f0 reaksiyon kuvveti ile dengelenir. Eer dislokasyon
keltinin merkez noktasna arpm ise, dislokasyona kayma dzleminden darya doru
itmeye alan btan deerinde bir kuvvet bileeni oluur. Atom dzlemlerinin kaymas ile
dislokasyon yukar doru hareket edemez, fakat yarm dzlemin altndaki atomlarn

15
yaynmas sz konusu olursa dislokasyon yukar doru hareket edebilir. Yaynma iin gerekli
itici g, konsantrasyon farkndan kaynaklanmakta olup, yaynmada Fick kanunu geerlidir.
Bu ilem trmanma olarak adlandrlr. Trmanma sonucu keltiler ile etkileimi azalan
dislokasyonlar, serbest hale gelirler ve bylece yeniden kaymaya neden olurlar. Benzer
durumlar, dislokasyon hareketlerinin kelti atomlar ve dier dislokasyonlarla engellenmesi
halinde de kendini gsterir. Serbest hale geen dislokasyonlar komu engele rastlayncaya
kadar kayar ve benzer olaylar zinciri tekrarlanr.

ekil 1.18. Bir dilokasyona etki eden trmanma kuvveti

Aadaki ekilde kenar dislokasyonunun trmanmas ematik olarak gsterilmitir.

ekil 1.19. Dislokasyonun trmanma hareketi yaparak yolunadevam etmesi

1.6. Dislokasyonlarn birbirlerini kesmesi

Dislokasyonlar kristal ierisinde sadece paralel dzlemler zerinde hareket etmezler.
Dier bir deile, birbirini kesen kayma dzlemlerinde de hareket etmeye alrlar. Bu
durumda farkl sitemlerde kayan dislokasyonlar birbirleriyle kesiirler ve geometrik baz
deiiklikler yaratarak yollarna devam etmeye alrlar. Genellikle iki dislokasyonun
kesimesiyle bir basamak (Jog) meydana gelir. Bu durumda dislokasyonun boyu uzar, enerjisi
artar ve kesime ncesi kolay ilerleme zelliinin yitirir. Bu sayede pekleme olayna katkda
bulunurlar. Bu olayn oluumu aadaki ekilde verilmitir. Bu ekilde hareket eden XY
dislokasyonu duran AD kenar dislokasyonu ile karlatnda bunun zerinde PP basaman
oluturmaktadr. Bylece AD dislokasyonunun boyu artmakta ve bu da yapdaki dislokasyon
younluunu artrc etkide bulunmaktadr. Eer basamak hareket eden dislokasyonun
zerinde oluursa bun king ad verilir.

16
 Deformasyon sertlemesi (pekleme) sadece dislokasyonlarn paracklara
taklmasyla gereklemez. Kayma dzlemine dik olarak uzanan dislokasyonlar da dzlem
zerinde kaymaya alan dislokasyonlar yukarda anlatld gibi engellemeye veya basmak
oluturarak hareketlerini kolay gerekletirmemelerine neden olurlar. Bu ekilde dislokasyon
orman oluur. Deformasyon srasnda dislokasyonlarn bu ekilde birbirlerini kesmesi
malzemenin mukavemetinin artmasna neden olur. Aslnda deformasyon sertlemesi diye
bilinen olay meydana getiren temel mekanizma da budur.

ekil 1.20. ki kenar dislokasyonunun birbirini kesmesi (Dieter)

1.7. Dislokasyonlarn ylmas

Dislokasyonlar kayma dzlemleri zerinde tane snrlar, kaymayan dislokasyonlar,
ikinci faz paracklar gibi engeller tarafndan durdurulduklarnda engel tarafna doru daha
sk aralkl olmak zere ylrlar. Bu ayn zamanda dislokasyon kaynana doru gittike
artan bir geri basncn domasna neden olur. Eer bu basn yeterli bir seviyeye ularsa
dislokasyon kayna faaliyetini durdurur.

Engele etkiyen kuvvet,

F=n.b.s
eklinde tanmlanmaktadr. Burada, n ylan dislokasyon says, s kaymann gereklemesi
iin gereken kritik gerilme, b ise Burgers Vektrnn iddetidir. Bir kristal ierisinde en fazla
ylabilecek dislokasyon miktar,

nl..s /G.b

17
eklinde hesaplanabilmektedir. Burada l kaynak ile engel arasndaki mesafedir. Eer sz
konusu engel bir tane snr ve kayna d ortalama apndaki bu tanenin merkezi ise, bu
durumda dislokasyon says yaklak olarak,

nd..s /4.G.b

ifadesi ile belirlenir. Ylan dislokasyonlar engel zerinde byk gerilmeler dourur ve bu
ylma ancak kayma dzleminin deimesi, dislokasyonlarn engeli ya keserek ya da
trmanarak amalar, engelde bir atlak oluumu veya kayma olaynn bitiik tanede devam
etmesi gibi durumlarda zlebilir.

ekil 1.21. Dislokasyonlarn bir engel nnde ylmas (Dieter)

1.8. Orowan dislokasyon evrimler

Dislokasyon hareketleri (kayma) kristal ierisinde eitli engeller tarafndan
engellenmeye allr. Bu engellerden birisi de ikinci faz paracklardr. Dislokasyonlar eer
bu engeller zayfsa onlar keserek hareketlerini srdrmeye alrlar. Ancak kuvvetli engeller
sz konusu ise bu durumda parack etrafnda bir evrim yaparak hareketlerine devam ederler.
Bu ekilde paracklar etrafnda oluan dislokasyon evrimlerine Orowan Dislokasyon
evrimleri denir.

ekil 1.22. Orowan dislokasyon evriminin oluumu ve (b) Al-Li alamnda bu oluumun
grnm (Hertzberg)

18
2. ALAIM SERTLEMES

Alam sertletirmesi, kimyasal bileimin alam elementi ilavesi ile deitirilmesi ve bu

sayede mukavemetin artrlmas ilemidir. Alam elementini saf metal ierisinde zerek tek
fazl bir yap oluturulmas durumunda kat zelti sertlemesi (solid solution hardening),
ikinci bir faz oluturulmas durumunda ise ikinci faz sertlemesi (scond phase hardening)
adn almaktadr.

2.1. Kat zelti sertlemesi

Herhangi bir saf metale, matris yaps ierisinde tamamen eriyen atomlarn ilavesi ile
elde edilen kat zeltiler yer alan ve ara yer kat zeltileri olmak zere iki gruba ayrlr.

ekil 2.1. Yer alan ve ara yer kat zeltileri

Ara yer kat zeltisi, znen atomlarn (solute atom) zen kafes (solvent lattice)
atomlarna gre ok daha kk olduu durumlarda, kafes ierisindeki atomlarn boluklarna
yerlemesi ile gerekleir. Daha ok; H, B, C ve N gibi atom yarap ok kk olan element
atomlarnn gei elementlerinin atomlar arasna yerlemesi ile oluur. rnek olarak, Cun
-Fe ierinde znmesi ile oluturduu kat zelti gsterilebilir.
znen atomlarn kafes yapsnda zen matris atomlarnn yerlerini alarak alam
oluturmas durumunda yer alan kat zeltisi oluur. Yer alan kat zeltisi oluabilmesi iin
baz artlarn salanmas gerekir. Home-Rothery ilkeleri olarak bilinen bu artlar aada
verilmitir.

1. znen ve zen atomlarn boyutlar arasndaki fark %15den az olmaldr,

2. ki metalin birbirleri ierisinde tam olarak znebilmesi iin bunlarn ayn kristal
yapya sahip olmalar gerekir,
3. Elektronegativite zellikleri birbirine yakn olan metaller yer alan kat zeltisi
yapabilirler. Bu fark arttka metaller aras bileik yapma eilimi de artar.
4. zen ve znen atomlarnn valans seviyelerinin ayn olmas durumunda her oranda
bir biri ierisinde eriyerek kat zelti yapabilirler.

Kat zeltiler, saf metallere gre daha yksek mukavemete sahiptir. Bunun nedeni, eriyen
ve eriten atomlarn boyut farkll sonucunda oluan kafes arplmalar ile eriyen atomlarla

19
hareket halindeki dislokasyonlarn etkileimi sonucu oluan i gerilmelerdir. Bu durumda,
dislokasyon hareketleri engellenecei veya yavalatlaca iin malzemenin sertlik ve
mukavemet deerleri artmaktadr.
Cu-Ni sisteminde, orijinal bakr kafesine, bilinli olarak nikel ara yer atomlar sokulduu
iin, Cu-Ni alam saf bakra gre daha fazla dayanma sahiptir. Benzer ekilde, %40dan
daha az inko bakra ilave edildiinde inko yer alan atomu olarak davranr ve Cu-Zn alam
bu sayede mukavemetlendirilir. Bu alam saf bakra gre ok daha mukavemetlidir.

ekil 2.2. eitli alam elementlerinin bakrn akma dayanm zerine etkisi. Ni ve Zn
atomlarnn boyutlar yaklak olarak ayn, fakat Be ve Sn atomlarnn boyutlar Cu
atomlarnn boyutlarndan ok daha farkldr. Atom boyutlar arasndaki fark ve alam yzde
miktarlar artrldnda kat zelti mukavemetlenmesinin etkisi de artmaktadr.

Kat zelti sertlemesi sonucunda malzemenin akma dayanm artar ve gerilme-birim

ekil deitirme erisi yukar doru kayar. Bu durum aadaki ekilde verildii gibi, Cu
ierisinde znen Zn (%30dan az)nun oluturduu -pirincinde rahatlkla gzlenebilir.

20
ekil 2.3. Kat zelti yapan alam elementi miktarnn gerilme-birim ekil deitirme
erisine etkisi

Kat zelti sertlemesinin dzeyi iki faktre baldr. Birincisi, orijinal (eriten) ve
ilave (eriyen) atomlar arasndaki boyut fark, dieri ise ilave edilen alam elementi orandr.
zen ve znen atom aplarndaki byk boyut farklar, kafes yapy daha fazla bozarak
daha ok distorsiyona neden olur ve bylece dislokasyonlarn kafes yaps ierisindeki
hareketleri daha fazla engellenir. Baka bir deile kafes yapnn dislokasyon hareketine kar
direnci artar. te yandan, daha fazla miktarda alam elementi ilavesinin daha byk
mukavemet ve sertlik artna neden olaca da aktr. Nitekim, Cu-%20Ni alamnn
mukavemt deeri Cu-%10Ni alamnn mukavemet deerinden ok daha fazladr.

Alam elementi konsantransonu ile malzemenin akma dayanm arasnda genellikle,

a=i + Kc C1/2

eklinde bir ilikinin bulunduu tespit edilmitir. Burada;

a: Kat zeltinin akma mukavemeti

i: Saf matrisin i srtnme gerilmesi
Kc: Malzeme sabiti
C : Alam elementi konsantrasyonu

Kafes arplmalarnn geometrik eklinin de mukavemet artnda nemli bir rol

vardr. rnein kresel bir arplmann neden olduu dayanm art en alt dzeyde iken,
eliptik veya disk eklindeki bir arplmada mukavemet art daha st seviyelerdedir.
Kat zelti sertlemesinin alamn mekanik zelliklerin etkisi aadaki gibi
zetlenebilir.

1. Kat zelti oluumuyla meydana gelen alamn akma ve ekme dayanmlar ile
sertlik deerleri saf metalden daha byktr,
2. Alamn sneklik deeri ounlukla saf metalden dktr. Bazen, Cu-Zn
alamlarnda olduu gibi, kat zelti sertletirmesi dayanm ve sneklii birlikte artrr,
3. Alamn elektriksel iletkenlii saf metalden dktr. Bundan dolay kat zelti
halindeki Cu ve Al alamlarnn elektrik iletiminde kullanlmas tavsiye edilmez,

21
 4. Srnme dayanm veya yksek scaklklarda dayanm azalmas, kat zelti
sertlemesi ile iyiletirilir. Yksek scaklklar, kat zelti sertletirmesi uygulanm
alamlarda ok byk zellik deiimlerine neden olmaz.

ekil 2.4. Bakra inko ilavesinin alamn zellikleri zerindeki etkisi.

Kat zelti oluturan bakr-nikel alam sisteminin mekanik zelliklerindeki deiim,

aadaki ekilde verilmitir. Bakra yaklak, %60Ni ilave edilene kadar bakrn dayanm
kat zelti sertlemesi ile artar. Dier taraftan, saf nikele %40a kadar bakr ilavesi ile kat
zelti mukavemetlenmesi salanr. Monel olarak bilinen Cu-%60Ni alam ile maksimum
dayanm elde edilir. Maksimum dayanm faz diyagramnn saf nikel tarafna yakndr. nk
saf nikel saf bakrdan daha dayankldr.

ekil 2.5. Bakr-nikel alamnn mekanik zellikleri.

22
2.2. kinci faz sertlemesi
Metallerin alam elementi ilavesi ile her oranda znen kat zelti oluturmasnn
da bir snr vardr. Bu snra ulaldnda, fazla alam elementinin de iyapda
bulunabilmesini salayacak yeni bir oluumuna ihtiya vardr. Bu durum ise ikinci bir fazn
oluumu ile salanr. Ticari olarak kullanlan alamlarn ou birden fazla faz ieren
alamlardr.

ekil 2.6. ki fazl bir alamn faz diyagram ve oluan mikroyaps

kinci fazl yapnn sertlemesi genel olarak kat eriyik sertlemesine eklenebilir. ki
fazl alamlarda, ikinci faz, matris faz ierisinde blgesel i gerilmeler oluturmas nedeniyle
alamn mekanik zelliklerini etkilemektedir. Her faz ayr zelliklere sahip olduundan,
bunlarn ortaklaa olarak alam zerindeki etkisi yapdaki hacimsel oranlar dikkate alnarak
belirlenmektedir. ki fazl bir alamda, f1 birinci fazn hacimsel oran, f2 ikinci fazn hacimsel
oran ise bunlarn toplamlar da 1e eit olacaktr. ki fazl yaplarn zellikleri, fazlarn
karakteri ile birlikte bunlarn yapdaki konumlarna da bal olarak deiiklikler gsterir. Bu
tr alamlara rnek olarak Cua %30-47 arasnda Zn ilavesi ile oluturulan + pirinci
gsterilebilir.

a) ki snek faz ieren alamlar: Bu tr alamlarn akma zellikleri, eit birim ekil
deiimi veya eit gerilme kriteri gz nne alnarak belirlenir. Aada verilen ilk ekilde,
her iki fazn da eit oranlarda bulunduu bir alamn akma erisinin eit birim ekil deiimi
kriterine gre saptanmas verilmitir. Bu hipotezde her iki fazda da eit birim ekil
deiiminin oluu kabul edilir. Kesikli izgi ile temsil edilen bu diyagramn elde edilmesinde
belirli bir birim ekil deiimi miktar iin alamn sahip olmas gereken ortalama gerilme
deeri,

or = f11 + f22

eklinde saptanmaktadr. Burada,

f1 ve f2 : alamdaki fazlarn hacimsel oranlar,

1 ve 2: fazlarn mukavemet deerleri

Eit gerilme hipotezinde alamn iki faznn da eit gerilmelere sahip oluu varsaylr.
Bu durumda alamn ortalama birim ekil deiimi (or), sabit bir gerilme durumunda

23
aadaki gibi hesaplanr. Eit gerilme hipotezine gre fazlarn hacimsel orannn 0.5 olmas
halinde alamn deformasyon gerilmesinin hesaplanmas aadaki ekilde verilmitir.

or= f11 + f22

ekil 2.7. ki fazl bir alamn deformasyon gerilmesinin hesaplanmas. (a) Eit birim ekil
deitirme durumu, (b) eit gerilme durumu

b) Snek bir faz ile sert ve krlgan bir faz ieren alamlar

Bu durumda plastik deformasyon dk dayanml matris faznda balamaktadr. Sert

fazn hacim oran %30a ulaana kadar deformasyon byk oranda yumuak fazda
olumaktadr. Bu oran aldnda yumuak faz sert fazn etrafndaki srekliliini
kaybetmekte ve deformasyon her iki faz tarafndan da neredeyse eit saylabilecek lde
paylalmaktadr. Sert fazn oran %70in zerine ktnda mekanik zellikler tamamen bu
fazn ekil deiimi zellikleriyle kontrol edilmektedir.

Bu tr alamlarda mekanik zellikler, krlgan fazn alamn yapsndaki dalmna

baldr. Eer krlgan faz tane snrlarnda ince ve srekli bir tabaka halinde bulunursa
(tektoid st elikler ve bakr bizmut alamlar) alam krlgan olur. Ancak bu faz tane
snrlarnda sreksiz kk tanecikler eklinde bulunuyorsa daha az krlgan zellik gsterir.
rnek olarak, elikteki sementit faz tane snrlarnda srekli ekilde bulunuyorsa malzeme
krlgan zellikler gstermekte, dier bir deile dk sneklik ve tokluk zellikleri ile
tehlikeli bir durum arz etmektedir. Ancak bu yap uygulanan sl ilemle deitirilip sementit
faz sreksiz kresel (tanecikli) formlara dntrlebilirse o zaman yap daha az gevrek ve
krlgan olur.
Ayrca elik ierisindeki kalnt elementlerin de alamn deformasyon zelliklerine
nemli etkileri vardr. rnein elikte kkrt, demir slfr halinde tane snrlarnda toplanrsa
scak krlganlk, fosfat ise demir fosfr halinde tane snrlarnda toplanrsa souk krlganlk
oluturur.
Fazlarn yapda ktlesel olarak dald iki fazl alamlarda mukavemetin artmas,
genellikle kaymann ikinci faz ile engellenmesi sonucunda yapda homojen olmayan plastik
deformasyonun olumasna balanmaktadr.

24
3. KELME VE DSPERSYON SERTLETRMES

3.1. kelme sertlemesi (Precipitation hardening)

Yalandrma sertlemesi (age hardening) ad da verilen bu yntemde, ikinci faz kk
tanecikler halinde matris faz ierisinde keltilerek oluturulur. Yalandrma veya kelti
sertlemesi, yumuak ve daha snek matriste sert ve uyumlu keltinin niform dalmn
salamak iin tasarlanr. kelme sertlemesi uygulanabilen alamlar scaklk yardmyla
ar doymu kat zelti oluturabilen alamlardr. Ar doymu kat fazdan zaman ve
scakln etkisi ile yeni bir fazn kelmesi sonucunda malzemenin sertlik ve mukavemeti
artar. Genellikle demir d alamlar (Al, Mg, Ti alamlar gibi) ve ok yksek mukavemetli
elikler bu yntemle sertletirilebilir. Al-%4Cu (duralmin) alam yalandrlabilen
alamlarn klasik rneidir.
Bu yntem denge diyagramnda solvs erisi (kat durumda ksmi znrlk
gsteren) ieren alam sistemlerine uygulanabilir.
Alamlara uygulanan kelme sertlemesi aada gsterildii gibi aamada
gerekletirilir.

1. zeltiye alma,
2. Ar doymu kat zelti oluturma (veya su verme),
3. Yalandrma,

ekil 3.1. kelme sertlemesinin safhalarn gsteren ematik resim.

a) zeltiye alma: c1 bileimindeki alam nce tek fazl yap elde etmek amac ile T1
scaklna kadar stlr ve bu scaklkta -faz -faz ierisinde tamamen zlnceye
kadar beklenir. Bu durumda tek fazl (-faz) homojen bir zelti oluturulur. Bu
ilem zeltiye alma olarak adlandrlr. Bu aamada, alamda herhangi bir mikro
oluumun varl scak yrtlmaya neden olabilir. O nedenle, tektik karmn
erimemesi iin zndrme ilemi genellikle solvs izgisi ile tektik nokta arasndaki
bir scaklkta gerekletirilir.
b) Su verme (ar doymu kat zelti oluturma): zndrme uygulamasndan
sonra, alam herhangi bir atomsal yaynma mekanizmasnn almasna frsat
verilmeyecek ekilde su verilerek hzl bir ekilde oda scaklna soutulur. Bu
durumda -faz tekrar olumaya frsat bulamaz ve alam elementlerine ait tm

25
 atomlar -faz ierisinde ar doymu bir durumda zoraki olarak kalrlar. Bu ilem
ar doymu kat zelti oluturma veya s verme ilemi olarak bilinir.
c) Yalandrma: Bu aamada alam, ya ok uzun sreler oda scaklnda tutularak
doal yalandrma (natural aging), veya oda scaklndan daha yksek
scaklklarda (solvs izgisinin altnda), nispeten daha ksa srelerde tutularak yapay
yalandrma (artificial aging) ilemine tabi tutulur. Bu ilem srasnda, sl
aktivasyonun teviki ile alam elementi atomlar tercihen nce kenar
dislokasyonlarnn altnda toplanmaya balar. Bu atom kmeleri GP blgeleri (Guinier
Preston Zones) olarak tanmlanrlar. Bu blgeler kafeste blgesel i gerilmeler
yarattndan belli oranda arplmaya neden olurlar ve dolaysyla yapnn az da olsa
sertlemesini salarlar. Yalandrmann devam etmesi ile bu kmeler -matris fazna
yapk -keltileri oluturmaya balar. Bu badak (cohorent) keltiler sertliin
artmasnda byk rol oynar. Yalandrma ilemi devamnda badak keltiler
byrler ve kritik bir boyuta ularlar. Bu anda yapda en byk sertlik art salanm
olur. Bundan sonra yalandrma ilemine devam edilmesi durumunda keltilerin
kafesle olan badakl yava yava ortadan kalkar. Ayrca baz keltiler birbirleri
ile birleerek saylarn azaltrlar. Bu iki faktrn ortak etkisi ile yap giderek
yumuamaya balar ve ar yalanma (overaging) oluur. Bu safha korozyona kar
direncin arand baz uygulamalar dnda istenmez. Aadaki ekilde, ar doymu,
badak ve ar yalanm kat zeltiler verilmitir.

ekil 3.2. %15 orannda B atomu ieren (85A-15B) alamn mikroyapsn gsteren ematik
resimler. (a) Tavlanm orijinal yap, (b) zndrldkten sonra su verilmi (ar doymu)
yap ve (c) yalandrlm yap.

ekil 3.3. Yalandrma safhalarn gsteren ematik ekil

26
 Yalandrmay scaklk ve sre deikenleri kontrol etmektedir. Aadaki ekilde bu
iki deikenin etkileri gsterilmitir. Scaklk arttka en byk sertlie ulama sresi
azalmakta, ancak daha dk scaklklarda yaplan yalandrmalara oranla daha dk sertlik
deerleri elde edilmektedir. Sneklik deerleri ise yalandrma sresiyle devaml olarak d
gstermektedir. Bu nedenle uygulama asndan ekonomiklii de dikkate alarak en uygun
scaklk-sre kombinasyonunun seilmesine zen gsterilmelidir.
Yalanma erileri aadaki ekilde verilen Al-%4Cu (duralumin) alamnn
yalandrlmas srasnda, dengeli (CuAl2) meydana gelmeden nce seri keltiler oluur.
Yalanmann balangcnda, bakr atomlar matriste (100) dzlemlerinde younlarlar ve
Guinier-Preston veya GP-1, blgesi olarak adlandrlan ok ince bakr kmeleri olutururlar.
Yalanma devam ettiinde daha ok bakr atomlar keltilere yaylr ve GP-1 blgeleri kaln
disklere veya GP-2 blgelerine dnr. Daha sonra GP-2 blgeleri znr ve dengeli ya
benzer oluur ve dengeli faz tamamen kelir. Dengesiz keltiler, GP-1, GP-2 ve
kafes yapsyla uyumlu keltilerdir. Isl ilemin balang aamas srasnda bu uyumlu
fazlarn boyutu bydnde, alamn dayanm yalanma zaman ile artar. Bu uyumlu
keltiler varlklarn koruduklar srece, alam yalanma artlar iindedir.

ekil 3.4. Yalandrma scakl ve zamann Al-%4Cu alamnn akma dayanm zerindeki
etkisi

Yalandrma sertletirmesi iin drt temel artn olumas gerekmektedir. Bunlar;

1. Faz diyagram azalan scaklkla birlikte azalan kat znrlk sergilemek zorundadr,
Bir baka deile, alam solvs erisinin zerine stldnda tek fazl bir yap
oluturmal, daha sonra soutulduunda iki fazl yapya dnmelidir.
2. Matris nispeten yumuak ve snek, kelti ise sert ve krlgan olmaldr. ou
yalandrlabilir alamlarda kelti sert ve krlgan metaller ars bileiktir.
3. Alama su verilebilmesi zorunludur. Baz alamlara ikinci fazn oluumunu
engellemek iin yeterince hzl su verilemez.
4. Maksimum sertlik ve dayanm oluturmak iin kelti matris yaps ile uyumlu olmak
zorundadr. Bundan baka, keltinin boyutu, ekli ve dalm kontrol edilebilmelidir.

27
 Aadaki ekilde, yalandrma sresine bal olarak malzemelerin zelliklerinde
meydana gelen deiimler verilmitir. Buna gre, yalanma sresi ile malzemenin
mukavemet deerleri artarken sneklik deerleri azalmaktadr. Ancak, ar yalanma
devresi ile beraber bu durum tersine dnmekte ve malzeme eski orijinal zelliklerine geri
dnmeye balamaktadr.

ekil 3.5. Yalandrma sresinin malzemelerin zelliklerine etkisi [savakan]

Yalandrma ile mukavemetlendirilmi Al-%4Cu (duralmin) alam yksek

scaklklarda kullanm iin seilmez. Oda scaklndan 500Cye kadar olan scaklk
aralnda alam ar yalanr ve dayanm hzla kaybeder. 500Cnin zerinde matris
ierisinde ikinci faz yeniden znr ve dalm mukavemetlenmesi bile elde edilemez.
Genellikle Al gibi yalandrma ile mukavemetlendirilen alamlar oda scaklna yakn
scaklklarda kullanlrlar. Buna karn, baz Mg alamlar dayanmlarn yaklak 250Cye
kadar korurlar. Belirli Ni alamlar ise 1000C de bile ar yalanmaya diren gsteririler.
Yalandrma ile mukavemet art salanan alamlarda kaynak edilebilme problemi
vardr. nk kaynak esnasnda kaynaa bitiik metal snr. Isdan etkilenen ksm iki blge
ierir. Esas metale yakn, sdan etkilenmi dk scaklk blgesi solvsn hemen altndaki
scaklklara maruz kalr. Yksek scaklk blgesinde ise zndrme uygulanmtr. Kaynak
uygulamas bu blgede yalandrma etkisini yok eder. Eer zndrme uygulanm blge
ok yava soursa, tane snrlarnda dengeli oluabilir ve kaynak blgesini
krlganlatrabilir.

28
ekil 3.6. Ergime kayna srasnda yalandrma ile sertletirilmi alamlarda i yapsal
deiimler. (a) Kaynak srasnda oluan maksimum scaklklar, (b) Maksimum scaklkta
kaynak blgesindeki i yap, (c) oda scaklna yava soutulmadan sonra kaynak blgesinde
oluan mikro yap.

kelen paracklar kk ve kafes yaplar matris yapsna uyumlu olduu zaman

kelme sertlemesi en etkin dzeye ular. Bunun nedeni ekil deitirmenin
dislokasyonlarn ekil deitirme alanlar ile etkileerek itme gerilmeleri oluturmasdr.
evreye uyumlu paracklar nispeten daha az sayda atom bulundurur. Bundan dolay, ikinci
fazn belirli bir toplam miktar iin uyumlu paracklarn says ok daha yksek olacaktr.
Ayn zamanda bunlarn says ok olduu iin paracklar aras uzaklk da son derece kk
olur. Dislokasyonlarn apraz kaymalar veya trmanmalar sonucu oluan toparlanma olay,
dislokasyonlarn baz ayrm paracklarn etkisinden kurtulmasna da neden olabilir.

3.2. Dispersiyon sertlemesi

Bu mekanizma prensip olarak kelme sertlemesinin ar yalandrlm durumuna
ok benzemekle birlikte, esas olarak ikinci faz paracklar yerine makro-partkllerin matris
faznda fiziksel olarak datlmasnda ibarettir. Dayanm art bu partikllerin dislokasyon
hareketlerini engellemesi ile meydana gelmektedir. Aada, partikllerin dislokasyon
hareketleri nnde oluturduu etkiler gsterilmitir. Uygulanan gerilmesi dislokasyonlar
partikller arasndan geirmeye almaktadr. Bu bir ku kafesi ierisinde bir balonu
iirmeye benzer. Balonun ubuklarn arasndan geerek imesi iin ok yksek basnca

29
gerek vardr ve balonun herhangi bir ksm ubuklar arasndan gemi ise, o ksm kolaylkla
daha fazla iebilir.
Dislokasyonun engellerden kurtulabilmesi (ve yenilerinin meydana gelmesi) iin,

a=(2Gb/L)

deerinde bir gerilme malzemeye uygulanmaldr. Burada, G, kayma modl, b, Burgers

vektr ve L partikller arasndaki mesafedir. Partikllerin oluturduu diren ise,

fb=(2Gb2/L)

deerindedir. Bu denklemden anlalabilecei gibi, mukavemetteki en yksek art partikller

sert ve birbirlerine ok yakn olduunda meydana gelir.

ekil 3.7. keltilerin dislokasyon hareketlerini ve malzemenin plastik deformasyonunu

engellemeleri.

Alamn mekanik zellikleri, partikllerin boyutuna, ekline, hacimsel oranna,

dalmna ve matris faz ile uyumuna bal olarak deimektedir. Bu tr uygulamalara rnek
olarak Al iine kartrlan Al2O3 (almina) partiklleri ve Ni iine katlan ThO2 (Thoria)
gsterilebilir. zellikle partikllerin yksek scaklkta dengeli durum gsterenleri (scaklktan
kolay etkilenmeyenleri) kullanldnda yksek scaklklara dayankl metal yaplar elde
etmek mmkn olmaktadr.

Gerek kelti ve gerekse paracklarla yaplan sertletirmelerde aadaki faktrler gz

nnde bulundurulmaldr.

30
1. Parack veya keltinin sertlii: Sert veya kesilemeyen parack veya keltiler
dayanm daha ok artrr. Bu tr keltiler dislokasyonlarn kaymasna ok kuvvetli
bir engel olarak davranr. Buna karn matris alamn btnne en azndan biraz
sneklik salar.
2. Parack veya keltinin ekli: Kresel tipteki paracklar dayanm en alt dzeyde
artrr, disk veya ubuk eklinde olanlarn katks daha fazladr.te yandan kelti
paracklarnn inesel ve keskin keli olmas yerine yuvarlak olmas istenir. nk,
yuvarlatlm bir eklin atlak balatma veya entik olarak davranma ihtimali daha
azdr.
3. Parack veya keltinin bykl: Kk paracklarn yaratt sertlik byk
boyutta olanlara gre daha fazladr. Dolaysyla kelti paracklar kk ve ok
sayda olmaldr. Kk kelti saysnn artmas, kayma ilemiyle kesime ihtimalini
artrr.
4. Parack veya keltinin hacimsel oran: kritik bir deere kadar artan oranlardaki
parack ve keltiler dayanm da artrr.
5. Parack ve keltilerin yapdaki dalm: Eer bunlarn yapdaki dalm homojen
ise ve birbirleri ile arasndaki mesafeler kk ise dayanm daha yksek oranda artar.
Sert krlgan keltiler sreksiz olmaldr. kelti srekli olsayd atlaklar yapnn her
yerine doru byyebilirdi. Fakat kesintili krlgan keltideki atlaklarn bymesi,
kelti-matris arayzeyinde tutularak nlenir.

31
4. DEFORMASYON SERTLETRMES (Deformation hardening, work hardening)

Deformasyon sertlemesi, metallere souk deformasyon blgesinde uygulana plastik

deformasyonla salanr. Souk deformasyon veya souk ekil deiimi, en genel olarak
metallerin ergime scaklnn (Kelvin cinsinden) yarsndan daha dk scaklklarda, ve
genellikle de oda scaklnda gerekletirilir. Bu scaklk aralnda yaplan deformasyon
ilemi metalik yapda peklemeye (strain hardening) neden olur. Deformasyon sertlemesi,
dislokasyonlarn birbirleri ile ve dislokasyonlarn hareketini zorlatran eitli engellerle
etkileimi sonucunda oluur. Ayrca, souk deformasyon srasnda yeni dislokasyonlarn
domas da buna katkda bulunur. Plastik ekil deiimine uramam tavlanm durumdaki
bir metalin i yapsnda dislokasyon younluu 104-106 cm/cm3 mertebesinde olduu
belirlenmitir. Bu deerlerdeki bir dislokasyon younluu byk oranda plastik deformasyon
iin yeterli deilse de, plastik ekil deitirdikten sonra kristal ierisindeki dislokasyon
younluu 1011-1012 cm/cm3 mertebelerine ykselmektedir. Bu durum ise plastik
deformasyon srasnda dislokasyon douran kaynaklarn varln kantlamaktadr. Younluu
artan dislokasyonlarn gerek birbirleriyle ve gerekse baka engeller ile etkileimi neticesinde
pekleme ve buna bal olarak da dayanm art meydana gelir.
zellikle sl ilemle sertletirilemeyen metal ve alamlar deformasyon sertlemesi ile
sertletirilirler.
Deformasyonu scakla bal olarak snflandrlmasnda ve souk deformasyon
aralnn belirlenmesinde bilimsel anlamda benze scaklk (Tb) (Homologous Temperare)
kavramndan yararlanlmaktadr.

Tb = Td / Te [K]

0<Tb0.2 :Souk deformasyon

0.2<Tb0.5 :Ilk deformasyon
0.5<Tb<1 :Scak deformasyon

Burada; Tb: benze scaklk, Td: deformasyon scakl, Te: ergime scakl
Yukardaki kritere gre, metalin souk ekil deiimine uramas belirli scakln
altnda ekil deitirmesiyle mmkn olmaktadr.

Plastik deformasyon sonucunda malzeme yapsnda meydana gelen dislokasyon

younluunun malzemenin mukavemetine etkisi aadaki bant ile hesaplanabilir.

a = i + G b 1/2

Burada;
a : Akma gerilmesi
i : Srtnme gerilmesi
G: Kayma elastisite modl
b: Burgers vektr
: dislokasyon younluu
: Bir sabit (genellikle 0.3-0.6 arasnda)

Souk deformasyon srasnda sarf edilen enerjinin bir ksm dislokasyon enerjisine
evrilir, bir ksm ise s halinde kaybolur. Bylece enerjinin byk bir ksm dislokasyon
enerjisi olarak i yapda depo edilir.

32
 Souk ekil deiimi ile metalin dayanmnda elde edilen art artan deformasyon
miktar ile srekli artmaktadr. Aadaki ekilde, souk ekil deiimi ile birlikte gerilme-
birim ekil deiimi diyagramnda oluan deiim verilmitir. Grld gibi, uygulanan
deformasyon oran arttka malzemenin akma ve ekme dayanmlar da artmaktadr. Bu art
malzemenin akma dayanmnda daha fazla oranda meydana gelmekte ve akma ve ekme
dayanmlar arasndaki fark gittike azalmaktadr.

ekil 4.1. Souk ekil deiimi orannn metallerin gerilme-birim ekil deiimi diyagramna
etkisi

Souk ekillendirmenin veya deformasyonun metale tepkisi (veya katsays)

deformasyon sertleme ss n ile belirlenir. n deeri logaritmik olarak izilen gerek
gerilme-gerek ekil deitirme erisinin eimine eittir.

g =Kn

logg=logK + nlog

ekil 4.2. Deformasyon sertleme ss (n) ve K deerlerinin tayini

33
 Elde edilen dorunun eimi direk olarak deformasyon sertleme ss n deerini
verirken, gerek birim ekil deiimini 1 yapan gerilme deeri de dayanm sabiti olarak K
deerini veriri. Metalik malzemelerde n deeri,

0 n 0.45 arasnda deerler almaktadr.

ekil 4.3. n deerinin deiimi

n deeri, malzemenin deformasyon sertlemesine urama ve deformasyon dayanmn

artrma kabiliyetini belirlemektedir. Pekleememe durumunda (scak deformasyon artlarnda)
n deeri sfra yaklar. Bir ok mhendislik malzemesi iin bu deer 0.15 ile 0.25
arasndadr. Deformasyon sertleme ss arttka niform birim ekil deiim miktar da
artmaktadr. Dayanm sabiti K ise dorudan malzemenin dayanm hakknda fikir
vermektedir. Dier bir deile K deerinin yksek olmas durumunda malzemenin
dayanmnn yksek olduu anlalr.
K ve n deerleri malzeme sabitleridir. Ancak, gerekte bu deerler rnein
mikroyaps sl ilemle deitirilebilen malzemeler iin tek bir deer deildir. rnein, %0.2
C ieren bir elikten hazrlanan iki paradan biri tavlanm, dieri de ostenitletirilip yada su
verilmi ise bu iki elik parann K ve n deerleri birbirinden farkldr. Benzer olarak
zeltiye alnm ve yalandrlm 2024 alminyum alamnn K ve n deerleri ar
yalanm olanlardan farkldr. Aada eitli malzemelerin K ve n deerleri verilmitir.
Deformasyon sertlemesi ss (n) scaklktan etkilenen bir malzeme zelliidir. Scakln
ykselmesi n deerinin dmesine neden olur. Ayrca n deeri deformasyon hz ykseldike
klr.

Tablo 4.1. Tavlanm durumdaki eitli malzemelerin oda scaklndaki deformasyon

sertlemesi ss (n) ve mukavemet katsays (K) deerleri

Malzeme n K [MPa]
1008 elii (%0.08C) 0.25 600
1015 elii (%0.15C) 0.18 620
1045 elii (%0.45C) 0.12 950
302 paslanmaz elik 0.3 1300
410 paslanmaz elik 0.1 960
Bakr 0.33 450
Pirin (Cu-30Zn) 0.41 500
Pirin (Cu-40Zn) 0.5 800

34
1100 Alminyum 0.25 140
2017 Alminyum 0.15 380
5052 Alminyum 0.13 210
7075 alminyum 0.17 400

Sertleme katsays SDH malzemeler iin nispeten dk, ancak HMK ve zellikle
YMK metaller iin yksektir. Dk pekleme katsaynsa sahip metaller souk ekil
deiimine kar dk bir diren gsterirler.

4.1. Serleme mekanizmas (Dislokasyonlarn oalmas-pekleme)

Bir kristalde tek ve izole bir dislokasyonu hareket ettirmek iin ok kk bir gerilme
gerekir. Bu dislokasyon kristal ierisinde boydan boya hareket edip dar atlnca meydana
gelen ekil deitirme de kktr ve ancak b kadar bir kayma basama oluur. Gerekte
makroskopik dzeyde ekil deitirme elde etmek iin ok byk sayda dislokasyon
hareketine gerek vardr. ok safa ve tavlanm bir tek kristallerde dislokasyon younluu 10
2
-103 adet/cm2 seviyelerine kadar debilir. Btn bu dislokasyonlar deformasyon srasnda
hareket edip kristal yzeyine ksa bile elde edilecek deformasyon miktarlar ok dk
seviyelerde kalr. Bu durumda bir kristalin neden ok daha fazla ekil deitirebildii ve ekil
deitirmeyi artrmak iin neden gerilmeyi artrmak gerektiinin cevabnn verilmesi
gerekmektedir.
Bir metalde balangta mevcut dislokasyon younluu, kopma ekil deitirmesini
olduturmak iin gerekenden birka mertebe daha dktr. rnein, tavlanm metallerde
ortalama dislokasyon younluu 107-108 adet/cm2 civarndadr. Halbuki ayn numunede
nemli derecede plastik ekil deitirmeden sonra bu younluk 1911-1012 adet/cm2ye kadar
ulaabilir. O halde plastik ekil deitirme sresince yeni dislokasyonlar douran bir
mekanizmann varl zorunludur.
Frank-Read kayna diye adlandrlan byle bir dislokasyon dourucu kaynak
aadaki ekilde verilmitir. Malzemeye akma gerilmesinden daha yksek bir gerilme
uygulandnda dislokasyonlar kaymaya balar. Kayma dzleminde hareket eden bir
dislokasyon, dislokasyon izgisinin ularn tutan engellerle karlar. Eer kayma gerilmesi
yeter derecede bykse dislokasyon izgisi geniler ve tespit D-D noktalar etrafnda dolanr.
Gerilme uygulanmaya devam edildiinde dislokasyon hareketine merkezden kavislenerek
halka oluturana kadar devam edilir. Dislokasyon halkay tamamlayp ular kendine
dokunduunda yeni bir dislokasyon retir. ki ucundan sabitlenmi orijinal dislokasyon,
akland gibi yeni dislokasyon halkalarn retmeye devam eder. Her yay byyp
genileyerek kristal boyunca yayldka yzeye ular ve kristalin sa ve sol yzeylerinde bir
birim kayma basama doar. En byk dislokasyon retici kaynaklar, dislokasyonun tespit
edildii noktalar arasndaki l uzunluunun en byk olduu kaynaklardr ve bunlar en dk
G.b
gerilmeler altnda bile hareket edebilirler ( max = ).
l

35
ekil 4.4. Frank-Read kaynann dislokasyon retmesi.

Uygulanan deformasyon oran ile yukarda anlatlan mekanizma ile dislokasyon

younluu da artar ve bunlarn birbirleri ile etkileme ihtimalleri de artar. Bunun sonucunda,
malzemenin akma snr ykselir, dier bir deile plastik ekil deiimine kar diren artar.
Bu olay pekleme olarak adlandrlr. Bununla beraber, ekil deiimi oran arttka
gerilmenin art hznda da bir azalma olur. nk, yukarda anlatlan ekil deitirme
sertlemesi mekanizmasnn tersi ynnde alan bir toparlanma veya yumuama olayda
etkili olur. rnein, her ne kadar ekil deitirmeyi daha da artrmak iin uygulanacak
gerilmein ykseltilmesi gerekirse de gerilmedeki bu ykseli apraz kaymalara veya ylm
dislokasyonlarn harekete zorlanmasna neden olur. Dier taraftan scakl artrarak
dislokasyon trmanmalarndan doan toparlanma olay da etkin hale getirilebilir.
Bir dislokasyon kaynann snrsz sayda dislokasyon dourmas sz konusu deildir.
Tane snr, keltiler v.b. gibi bir engel tarafndan durdurulan dislokasyonlar, kayma dzlemi
zerinde engel tarafna doru giderek daha skk aralklarla ylr ve bunlarn dourduu
geri basn yeterli derecede ykselince kaynan faaliyeti durur. Ylan dislokasyonlar engel
zerinde byk gerilme dourur ve bu ylma ancak kayma dzleminin deimesi,
dislokasyonlarn engeli ya keserek ya da trmanarak amalar, engelde bir atlak oluumu
veya kayma olaynn bitiik tanede devam etmesi durumlarda zlebilir.

ekil 4.5. Dislokasyonlarn bir engel nnde ylmas

Uygulanan souk deformasyon sonras, malzemenin i yapsnda nemli deiimler de

meydana gelir. Bunlar;
a) Tane eklinde meydana gelen deiiklik: Souk ilem srasnda taneler
deformasyon ynnde ekil deitirir. rnein, hadde ynnde taneler uzar ve

36
 belli kristalografik dorultularda ynlenirler. Bu oluum sonras malzemenin
zellikleri anizotropik davran sergiler. Baka bir deile zellikler yne bal
hale gelir. Kristalografik ve bantl (veya lifli) olmak zere iki trl anizotropi
vardr. Anizotropi mekanik ve fiziksel zellikleri etkiler. Bu konuda ok tannm
bir rnek transformatr saclarndaki Goss dokusudur. Bu saclar zel bir haddeleme
ilemi ile tm taneler HMK kafesin kp kenarlarnn birbirine paralel olmas ve
tanelerin en kolay manyetize olabildikleri dorultuya paralel olarak ynlenmesi
salanr. Bu sayede, manyetik alann devaml yn deitirmesi ile oluan enerji
kayb azaltlm olur.
b) Dislokasyon miktarndaki deiim: Plastik deformasyon srasnda dislokasyonlar
oald iin, souk deformasyon sonras dislokasyon younluu artar. Tavlanm
ok kristalli malzemelerde dislokasyon younluu 104-106 cm/cm3 iken, souk
ilem sonras bu deer 1011-1012 cm/cm3 mertebelerine kmaktadr.
c) Dier deiiklikler: Souk ilem srasnda malzemede heterojen deformasyon
neticesinde atom boluklar teekkl eder. Bu nedenle deformasyon sonras
elektrik iletkenlii nemli lde azalr. Ayrca malzemede, istif kusurlar ve
deformasyon ikizleri de oluabilir.

Souk deformasyona uratlan bir malzemenin zelliklerinde meydana gelen deiim

aadaki ekilde verilmitir. Souk deformasyon miktar ile beraber malzemenin, ekme
dayanm ve akma dayanm artar, sertlii ykselir, snekli ise azalr. Ayrca, souk
deformasyon oran ile beraber malzemenin akma snr ile ekme dayanm arasndaki fark ta
giderek azalmaktadr. te yandan souk deformasyon, malzemenin fiziksel zelliklerini de
etkileyerek, elektrik iletkenlii ile korozyon direncini azaltr, younluu biraz drr ve sl
genleme katsaysn ykseltir.

ekil 4.6. Souk deformasyon orannn malzemelerin zellikleri zerindeki etkiler.

ekil deitirme srasnda pekleme mekanizmasnn almas ile yumuama

mekanizmalar da aktif duruma gelmeye baladndan pekleme hz (d/d) artan ekil
deiimi ile birlikte giderek azalr. Yumuama mekanizmas olarak engellerin kesilerek
almas, dislokasyon trmanmas ve apraz kaymas saylabilir.

37
 Souk deformasyon ileminden sonra malzemenin i yapsnda uygulanan deformasyon
miktarna bal olarak aadaki etkiler oluur.
1. Tane uygulanan deformasyon ynnde ekil deitirir. rnein hadde ynnde
taneler uzar ve belli kristalografik dorultularda ynlenirler. Bunun sonucunda
tercihli ynlenme ve doku oluumu ile birlikte malzemede anizotropik davran
ortaya kar.
2. Plastik deformasyon srasnda dislokasyon younluu artar.
3. Deformasyon sonras malzemede heterojen deformasyon neticesi atom boluklar
ve kafes yapda distorsiyonlar oluur. Bu nedenle souk ilem sonras malzemelerin
elektriksel iletkenlikleri azalr.
4. Deformasyon sonras malzemede istif kurular ve deformasyon ikizleri de
oluabilir.

Pekleme hznn sfr olduu noktada plastik ekil deiimi yerini mekanik bir hasar
tr olan krlma alr. Dolaysyla souk ekil deiimi ile dayanm artnn da bir snr
vardr. Bunu nlemek ve daha fazla ekil deiimi elde edebilmek iin malzemeye tavlama
ilemi (annealing) uygulanr. Bu ileme sl ilem yeniden kristalleme (rekristalizasyon)
denir. Bu ilem ile bozulmu olan yap ekil deiiminden nceki formuna yeniden dner. Isl
akitvasyon nedeniyle dislokasyonlar uygun konumlara gelerek birbirlerini yok ederler veya
daha alt enerji dzeyindeki yaplara dnrler. Souk ekil deiiminin etkilerini gidermek
iin uygulana bu sl ilem scaklk aralna gre safhadan oluur.

1. Toparlanma (Recovery)
Toparlanma, yaklak olarak benze scakln 0.3-0.4 deerleri arasndaki
scaklklarda gereklemektedir. Bu dnemde dislokasyon younluu ve mekanik zellikler
hemen hemen sabit kalr. Ancak, bu safhada veya aralkta souk deforme olmu metallerdeki
dislokasyonlar daha dk enerjiye sahip olduklar poliganizasyon ad verilen bir dzene
girerler. Poliganizasyon durumunda dislokasyonlar kk al tane snrlar ve bu snrlarn
oluturduu alt taneler meydana getirirler. Poliganizasyon, dislokasyon hareketi (kayma ve
trmanma) gerektirdiinden, souk ilem esnasnda depo edilen enerjinin bir ksm
poliganizasyon iin sarf edilir. Oluan alt taneler, ancak TEM ile fark edilebilir. Oluan kk
al tane snrlar, kenar dislokasyonlarnca oluturulmular ise eim snr (tilt boundary),
vida dislokasyonlar tarafndan oluturulmu ise bkm snr (twist boundary) olarak
isimlendirilirler. Alt tane yaps dislokasyonlarn baz blgelerde younlamasnn bir
sonucudur. Souk ilem grm malzemelerde toparlanma kademesinde genellikle i
gerilmeler giderildiinden ou kez bu amala kullanlr ve dk scaklkta yaplan
tavlamalara bu nedenle gerilme giderme tav denir.

ekil 4.7. Dislokasyonlarn hareketi ile poliganizasyon oluumunun ematik resmi.

38
 Bu ilemle esasen dislokasyon younluu deimemekte, ancak dislokasyonlar
yeniden ve daha alt enerji seviyelerinde dzenlendikleri iin elektrik iletkenliklerinde bir
iyileme olur. Ancak, malzemenin yapsal ve mekanik zelliklerinde nemli bir deiim
olumaz.

ekil 4.8. Bir tanede deformasyon sonras ve toparlanma sonras dislokasyonlarn konumu.

2.Yeniden kristalleme (Recrystallization)

Bu safha benze scakln 0.4-0.6 aralndaki scaklklarda meydana gelir. Bu
safhada dislokasyon ieren toparlanm taneler kaybolur ve yerine yeni taneler ekirdeklenir.
Yeniden kristalleme ekirdeklenme ve byme kademelerini ierir. Bu nedenle, yeniden
kristalleme sv metalin katlamasna benzer ve ekirdeklenme teorisi aynen kristalleme
iin de geerlidir. ekirdeklenme genellikle, hata ieren blgelerde, tane snrlarnda meydana
gelir. Yeniden kristalleme teorisine gre, belirli bir kuluka devresinden sonra souk
deforme edilmi malzeme ierisinde eitli mevkilerde yeni taneler ekirdeklenir.
ekirdeklenme genellikle, tane snrlarnda meydana gelir ve mevcut dislokasyonlar bu yeni
tanelerin snrlarna kaarlar. Bylece ilerinde dislokasyon bulunmayan e-eksenli, kk
boyutlu yeni taneler oluur. Bu ekilde oluan yapya yeniden kristallemi yap denir.
Yeniden kristalleme souk ekil verme veya deformasyon etkilerinin tamamen
giderilmesine ynelik bir ilem oluundan zellikle plastik ekil verme uygulamalarnda son
derece nemlidir. Bu ilem sonucunda, malzemenin sertlik ve mukavemetinde nemli
dler olurken, sneklik deerleri de deformasyon ncesi seviyelerine kar.
Yeniden kristalleme scakl (Tyk) plastik deformasyona uram bir malzemenin
pratik olarak bir saat ierisinde tamamen yeniden kristalletii scaklk olarak tanmlanr ve
yaklak olarak malzemenin ergime scaklnn 1/3-1/2si arasnda yer almaktadr.
Kurun, kalay ve inko gibi baz metaller oda scaklnda yeniden kristalleir.
Dolaysyla bu metaller oda scaklnda ekil deitirdiklerinde peklemezler. Malzemenin
yeniden kristalleme scakl sabit olmayp aadaki faktrlere bal olarak deiir.

1. Ergime scakl,
2. Kimyasal bileim,
3. Souk deformasyon miktar,
4. lk tane boyutu,
5. Tav sresi ve scakl

Yeniden kristalleme scakln etkileyen en nemli faktr, malzemeye uygulana

souk deformasyon miktardr. Malzemenin yeniden kristalleebilmesi iin bir eik ekil
deiimi miktarnn (yaklak olarak %10-15 seviyelerinde) uygulanm olmas
gerekmektedir. Uygulanan souk ekil deiimi miktarnn, tane byklne ve yeniden
kristalleme scaklna etkisi aadaki ekilde verilmitir. Yksek miktardaki souk
deformasyon miktar, metalde depolanm enerji seviyesini artrarak, yeniden kristallemede
tanelerin ekirdeklenmesini hzlandrr. Souk ekil deiimi arttka, yeniden kristalleme
scakl azalmakta ve yeniden kristalleen tanenin boyutu da incelmektedir.

39
 Balang tane boyutunun byk olmas durumunda, yeniden kristalleme zorlamakta
ve bunun iin daha yksek scaklklar gerekmektedir. Malzemelerin tane boyutu inceldike
tane snrlar (kusurlu blgeler) artacandan ekirdekleme kolaylar ve bu nedenle yeniden
kristalleme scakl der.
Tavlama sresinin uzatlmas, tanelerin bymesine neden olmaktadr. Tavlama
scakl arttka difzyon hzlanacandan tanelerin byme hz da artar. Dolaysyla
scaklk ykseldike yeniden kristalleme kolaylar veya yeniden kristalleme daha ksa
srelerde gerekleir.
Metallerin ergime scaklnn yksek olmas veya kat zelti halinde bulunmas da
yeniden kristalleme scaklnn artmasna neden olmaktadr.

ekil 4.9. Souk deformasyon miktarnn yeniden kristalleme scakl ve tane boyutuna
etkisi

Yukarda saylan faktrlere bal olarak yeniden kristallemede baz kurallar mevcuttur.
Bu kurallar aada sralanmtr.
a) Yeniden kristalleme iin kritik bir deformasyon miktar gereklidir,
b) Meydana gelecek tane boyutu balca deformasyon miktarna ve tavlama scaklna
baldr. Deformasyon miktar arttka ve tavlama scakl dk tutulduka taneler
ince olur,
c) Yeniden kristalleme artlar (scaklk ve sre) sabit tutulduunda, ayet tavlama
ncesi tane boyutu bykse souk ilem miktarnn yksek tutulmas gerekir,
d) Yeniden kristallemeden sonra tavlamann devam tanelerin bymesine neden olur.

3. Tane bymesi (grain growth)

Yeniden kristalleen taneler, bu scaklkta ok uzun sre tutulursa veya bu scakln
ok zerindeki scaklklarda tavlanrsa taneler zamanla yaynma (difzyon) mekanizmasnn
etkisi ile byrler. Tane bymesi ad verilen bu safhada scaklklar benze scakln 0.6
deerinin zerindedir. kincil yeniden kristalleme de denilen tane bymesi, tavlama sresi

40
ve scakla baldr. Tane bymesinde itici kuvvet kk taneli yaplarn sahip olduklar
yksek enerji deerleridir. nk tane snrlar atomlarn dzensiz paketlendikleri blgeler
olup, nispeten yksek enerjiye sahiptirler. Tane snr alan tane bymesi ile azaltlrsa,
malzemede daha dk bir toplam enerji elde edilir. Tane bymesi tane snrlarnn
hareketini gerektirir, dier tanelerin tketilmesi ile baz tanelerin bymesi salanr. Tane
snr bymesi iin yaynan atomlarn tane snrlarn gemesi gerekir. Bu nedenle, tane
snrlarnn bymesi, bir atomun tane snrn atlayarak gemesi iin gerekli aktivasyon
enerjisi ile balantldr. nce taneli malzemelerde byk miktarlara ulaan tane snr birim
yzey enerjisi, yksek scaklkta kk taneli yapy dengesiz hale getirir. Bu enerjiyi
azaltmak iin nispeten byk tanelerin kk taneleri yutmas ile tane bymesi oluur.
Tanelerin bymesi tane snrlarnn yer deitirmesi ile gerekleir ve hibir zaman iki
tanenin birlemesi eklinde olumaz. Tane snrlarnn hareketi srekli deildir ve yn
deiebilir. Tane, komu taneye doru bir taraftan byrken, dier taraftan yava yava
kaybolabilir. Tanenin ortadan kaybolmas olduka hzl bir ekilde meydana gelir.
Tane bymesinin dier bir zellii de byme esnasnda ortalama tane boyutunun
eit olmasdr. Tane bymesine neden olan iki farkl kuvvet vardr. Bunlardan ilki, farkl
tanelerdeki farkl deformasyon miktarlarnn neden olduu kuvvet, dieri ise tane snrlarnn
enerjisinden doan kuvvettir.
Tane bymesi olay, malzemelerde dayanm azaltt ve taneler aras gevrek
krlmalara yol at iin uygulamada kanlmas gereken bir durumdur. Ancak, ok yksek
scaklklarda alan malzemelerde yarar salad iin tercih edilebilir. te yandan,
malzemenin yapsnda kk ikinci faz tanelerinin bulunmas, tane snrlarnn hareketini
kstlad iin tane bymesini geciktirir. Yksek dayanml dk alaml elikler (high
strength low-alloy steels-HSLA Steels) ad verilen malzemelere %0.1 orannda katlan Ti, V,
Zr gibi elementler tane snrlarnda ince karbr keltileri yaparak tane bymesine engel olur
ve ince taneli yaplarn korunmasn salarlar.
Aadaki ekilde souk deforme edilmi bir malzemenin tavlama scaklna bal
olarak iyapsnda meydana gelen deiim verilmitir. Ayrca, bir sonraki ekilde souk
deformasyon ve ardndan uygulanan tavlama ileminin malzemelerin zelliklerine olan
etkileri verilmitir.
Uygulamada souk ekil deiimi ile dayanm artrlan metal ve alamlara rnek olarak
ostenitik paslanmaz elikler, bakr ve bakr alamlar, 3000 ve 5000 serisi Al alamlar,
yksek manganl ostenitik elikler saylabilir.

ekil 4.10. Tavlama scaklnn souk ekillendirilmi metalin mikroyaps zerine etkisi. (a)
Souk ekillendirme, (b) gerilim giderme tavlamasndan (toparlanma) sonra, (c) yeniden
kristallemeden sonra ve (d) tane bymesinden sonra.

41
ekil 4.11. Souk ekil deiimi ve ardndan uygulanan tavlama ilemlerinin malzemelerin
zelliklerine olan etkileri

42
5. TANE SINIR SERTLEMES (Grain boundary hardening)

Metallerin mikroyaplar genellikle ok tanelerden meydana gelir. Sv haldeki bir metalin

katlamas srasnda sv ktle ierisinde nce kat metal ekirdekleri oluur. Bir sv metal
ierisinde kristal kafesine sahip en kk atom topluluuna (yani en kk kat metal
paracna) ekirdek denir. Sv ktle ierisinde eitli noktalarda ok sayda oluan bu
ekirdeklerin her birbirine kafes dorultusu farkl ve geliigzeldir. ekirdekler birbirine
temas edinceye kadar byr ve katlama sonunda temas ettikleri blgelerde tane snrlarn
meydana getirirler. Taneler arasnda kalan atomlar komu tanelerle uyum
salayamadklarndan dzensiz (amorf) bir blge olutururlar. Bu blgenin yani tane
snrlarnn kalnl yaklak olarak 2-3 atomlar aras uzaklk kadardr. Tane, ierisindeki
atom dizilmelerinin zde olduu, kafes dorultusu ayn ve tek olan metal paras eklinde
tarif edilebilir. zel olarak retilen tek kristaller dnda, normal metal malzemeler ok
tanelidir.

5.1 Tane boyutunun llmesi

Tane byklnn belirlenmesi iin, mikroskop vastasyla belirli bir alandaki tane
says veya bytlm bir fotorafta rasgele izilmi belirli uzunlukta bir dorunun kestii
tane adeti saylr. Tane boyutunu belirlemede ortalama bir deer olan d (tanelerin kresel
olduunu var sayan ve ortalama tane apn dikkate alan deer) kullanlmaktadr. Tane
boyutunu saysal olarak belirlemede ASTM (American Society for Testing and Materials)
kriterlerinden yararlanlr. ASTM tane boyutu numaras (grain size number) tanelerin
bykl hakknda geerli bilgiler verir.

N = 2n-1

Burada;
n: ASTM tane boyutu numarasdr. Bu say 1 (ok kaba tane) ile 12 (ok ince tane)
arasnda deerler alabilir. Uygulamada kullanlan ok kristalli mhendislik malzemelerinin
byk ounluu 7-9 arasnda ASTM tane boyutuna sahiptir.

N: 100 bytmede 1 inc2de saylan toplam tane adedini veriri.

Ortalama tane boyutunu (dort) hesaplamak iin INTERSEPT Metodu ad verilen bir
yntemden yararlanlr. Bunun iin 100x byltmeye sahip bir mikroyap fotoraf alnr. Bu
fotoraf zerinde bir doru izilir ve dorunun fotoraf ierisinde kalan boyu (L) llr.
Dorunun kestii taneler (n) saylr. Bu say doru paras boyutuna blnerek (nL) deeri
bulunur. Burada C=1.5 ve M=100 olarak alnr.

dort = C/nL.M

rnek:

L=80 mm, n=7, nL = 7 adet/80mm, M=100, c=1.5

dort=0.16

43
 N=7 adet/inc2
N=2n-1=7
Ln(7)=(n-1).ln(2)

n=3.84

ASTM tane boyutu 4 olarak hesaplanm olur.

Tane bykl metallerin mekanik zelliklerine byk lde etki eder. Oda
scaklnda tane boyutu azaldka genellikle akma snr, ekme dayanm ve sertlik artar,
sneklik ise azalr. Tane boyutunu; hzl soutma, eitli sl, mekanik veya termo-mekanik
ilemlerle kltmek mmkndr.
nce tane yapsnn malzemenin oda scaklndaki mekanik zelliklerine etkisi
balca; mukavemet (veya sertlik) ve sneklik artmas, dolaysyla tokluun artmas
eklindedir.
Tane snrlar deformasyon srasnda dislokasyon hareketlerine engel olduunda ince
taneli malzemenin mukavemeti kaba taneli malzemeye gre artmaktadr. Tane boyutunun
azalmas ile mukavemetin artmas aadaki mekanizmalarla olur:

1. Tane snrlar kaymay nlerler. Tane snrlarnn hareket halindeki dislokasyonlarn

hareketini engellemesi nedeniyle bir tane iinde meydana gelen kayma band tane
snrlarnda durur. Dislokasyon tane snr engeli ile karlatnda hareket edemez ve
bunun sonucunda tane snrlarnda dislokasyon ylmalar oluur.

ekil 5.1. Dislokasyonlarn tane snrnda ylmas

2. Kaymann komu taneyi zorlayarak etkilemesi, tanelerin sahip olduu kristalografik

yn farkllklar nedeniyle karmak i gerilmeler dourmaktadr. Dolaysyla birden
ok kayma sistemlerinin ok kristalli malzemelerde ok abuk meydana gelmesi tane
snrlarnn etkisi ile olmaktadr. Bu nedenle ok kristalli bir malzeme ayn
malzemenin tek kristallisine gre daha yksek mukavemete sahiptir.

44
ekil 5.2. Kaymann bir taneden komu bir taneye geii [Kayal].

Tane boyutunun malzemenin mukavemetine etkisi Hall-Petch bants ile verilir.

a = i + kd-1/2
Burada;

a : Malzemenin akma gerilmesi

i : Tek kristalin akma dayanm (veya kristal kafesin dislokasyon hareketine kar
gsterdii diren- srtnme gerilmesi)
k : Scaklk, ekil deiimi tr ve hznn etkilerini ieren bir sabit.
d : Tane boyutu

Dislokasyon hareketine kar srtnme gerilmesi (i), malzemenin kimyasal

bileimine, deformasyon miktarna ve scakla baldr. Uygulanan gerilmenin i ye etkisi
yoktur.

Akma gerilmesinin tane boyutu ile deiimi aada verilen ekilde verilmitir.
Anlalaca gibi, tane boyutu bydke malzemenin dayanm da dmektedir.

ekil 5.3. Akma gerilmesinin tane boyutu ile deiimi [Erdoan]

45
ekil 5.4. Deformasyon sertlemesi ve tane boyutunun birlikte malzemenin mukavemeti
zerine etkisi [Bowman]

ekil 5.5. malzeme dayanmnn tane boyutuyla deiimi. Malzemelerin dayanm souk
deformasyon artlarnda tane boyutu kldke artar. Ancak, yksek scaklklarda
(T>0.5Tm) ve dk deformasyon hzlarnda ise bunun tersi olur. Yani tane boyutu
kldke mukavemet der [Schey]

Alt tane (kk al tane) boyutunun mukavemete etkisi

ok taneli malzemelerde, tanelerin birletii blgeler olarak tanmlanan tane snrlar,

dzensiz atom yapsna sahip 2-3 atomlar aras mesafe kalnlnda olan gei blgeleridir.
Taneler arasndaki kristalografik ynlenmeye bal olarak byk al ve kk al tane
snrlar olmak zere iki trl tane snr tanmlanmaktadr. Tane snr denildiinde genellikle
byk al tane snrlar anlalr. Bu durumda, komu iki tane arasndaki ynlenme fark 20-
30 kadardr. Kk al tane snrlarnn sz konusu olduu durumlarda ise bu fark 10den

46
kktr. Kk al tane snrlar dislokasyonlar tarafndan oluturulmaktadr. Kk al
bir tane snr, dislokasyonlarn bitiik kafesler arsnda kk bir ynlenme bozukluunun
oluturduu bir dislokasyon srasdr. Yzey enerjisi normal tane snrlarna gre az olduu
iin kayma zerindeki etkisi ok azdr. Kenar dislokasyonlar tarafndan oluturulan kk
al tane snrna eim snr, vida dislokasyonun neden olduu snrlar ise bkm snr
olarak anlr.

ekil 5.5. Kenar dislokasyonu tarafndan oluturulan kk al tane snr.

Taneler ierisinde kk al snrlarla evrelenmi blgelere alt tane denir. Alt

taneler; kristal bymesi esnasnda, yksek scaklktaki srnme deformasyonu esnasnda, faz
dnm sonucu veya souk deformasyon sonras tavlama ileminin toparlanma safhasnda
oluabilir. Alt tane snrlar, byk al tane snrlarna gre ok daha az enerjiye sahip
olduklarndan tane snrlar gibi kolay dalanamazlar.
Kristal yapl bir malzemede, atomlar kristal yapdaki boluklarn minimum olaca
ekilde dizilmilerdir. Atomlarn bu diziliinde oluan hatalara istif hatas denir. Yksek
oranda istif hatas ieren metallerde deformasyon sertleme hz yksektir ve tavlama
srasnda tavlama ikizleri kolaylkla oluur. stif hatas enerjisi yksek olan metallerde souk
ilem srasnda hcre yaps oluur. Alt tane ve hcre, tane iindeki kk al snrlarla
evrelenmi blgelerdir. Aralarndaki en nemli fark, hcre snrlarnda dislokasyon
younluunun daha fazla olmasdr.
Alt tane snrlar younluu arttka, yani alt tane boyutu kldke malzemenin
akma dayanm artar. Malzemenin alt tane boyutu, artan scaklk, azalan deformasyon hz,
azalan deformasyon miktar ve azalan gerilme ile byr.
Alt tane boyutu ile malzemenin akma gerilmesi arasndaki ilikinin

a = i + k ' a

47
bants ile ifade edilebilecei deneysel olarak saptanmtr.
Burada;
: Akma gerilmesi
i: Srtnme gerilmesi
: Alt tane boyutu
a:malzeme sabiti (a1)
k: Malzeme sabiti (alt tane snr dayanm ile ilgili bir parametredir)

Genel olarak tane boyutunun mukavemete etkisi olduka fazladr. Ancak bu etki dk
ve yksek scaklklarda farkl olmaktadr.
a) Dk scaklktaki etki: Tane snrlar dk scaklklarda malzemeye mukavemet
kazandrr. Bunun nedeni, tane snrlarnn dislokasyon hareketine engel olmasdr.
yle ki, tane ierisinde hareket eden dislokasyonlar tane snrna gelince durur ve
orada ylr. Yukarda aklanan, taneler arasndaki oriantasyon farkndan dolay
komu tanedeki kayma dzlemi A tanesindeki kayma dzlemi ile genellikle uyumaz.
Dislokasyonlarn komu taneye geebilmesi iin ilave bir kuvvet gerekir ki, bu
malzemenin mukavemetlenmesi demektir. Dislokasyon hareketi A tanesinden B
tanesine geip devam ederse malzeme plastik deformasyon ile ekil deiimine devam
eder. Fakat baz hallerde ylan dislokasyonlar hibir zaman komu taneye
geemezler. Bu durumda ayn iaret ve karakterde birok dislokasyonun bir araya
ylmas ile o blgede mikro-boluk ve sonuta atlak oluur. Oluan atlan boyutu
kritik bir deere ulatnda iki tane, tane snrlar boyunca birbirlerinden ayrlr, dier
bir ifade ile malzeme krlr. Genellikle gevrek malzemelerde grlen, plastik
deformasyon olumadan meydana gelen krlmann nedeni budur.
b) Yksek scaklktaki etki: Yksek scaklkta tane snrlar tanenin i ksmlarna gre
daha zayftr. Bunun nedeni, tane snrlarnn atomik mertebede kusurlu blgeler
olmasdr. Bu blgede atomlar aras mesafe dzenli deildir ve ekstra atom tabakalar
ve boluklar mevcuttur. Yksek scaklkta difzyon olay da etkili olduundan, bu
kusurlu blgenin (tane snrnn) hareket etme yetenei bir hayli artar ve sonu olarak
yksek scaklkta tane snrlarnda kaymalar (grain boundary sliding) meydana gelir.
Yksek scaklkta meydana gelebilecek ikinci olay da tane snrlarnn yer
deitirmesidir (grain boundar migration). Tane snrlarndaki bu deiiklikler
zellikle srnme ve tavlama srasnda meydana gelir. Tavlama srasnda tanelerin
bymesi tane snrlarnn yer deitirmesi ile oluur.

48
6. DEFORMASYON YALANMASI SERTLEMES

Metalik malzemelerin souk deformasyondan sonra genellikle dk scaklklarda

tavlanmas veya oda scaklnda uzun sre bekletilmesi sonucunda mukavemet deerlerinin
artmas, snekliin azalmas olay deformasyon yalanmas olarak isimlendirilir. Bu olay,
belirgin akma noktas gsteren malzemelerde grlr. Akma noktas olaynda olduu gibi bu
olay da en belirgin olarak dk karbonlu eliklerde grlr.
Aadaki ekilde az karbonlu bir eliin akma noktasna deformasyon yalanmasnn
etkisi verilmitir.

A: Plastik deformasyon blgesinde

belirgin akma noktasnn tesinde herhangi
bir yere kadar ekilmi sreksiz akma
olay gsteren orijinal malzeme
B: X noktasnda yk boaltlm ve
bekletmeden tekrar Y noktasna kadar
ekilmi.
C: Y noktasnda boaltlm, 100Cde
tavlanm ve sonra yeniden ekilmi

ekil 6.1. Az karbonlu bir eliin deformasyon yalanmasnn ekme diyagramna etkisi.

ekilde verilen A safhasnda elik akma blgesi sonuna hatta x noktasna kadar souk
deformasyona uratlmaktadr. Gerilme bu noktada boaltlp beklemeden ve stmadan tekrar
uygulanrsa plastik ekil deiimi kald yerden devam etmekte Y noktasna ulalmaktadr.
Bu safhada sreksiz akma tekrar grlmez. Y noktasnda numuneye uygulanan yk kaldrsa
Y noktasna gelinir. C safhasnda ise Y noktasnda deforme edilen elik 100-150Cde 1-2
saat sreyle stlp veya oda scaklnda 2-6 ay gibi uzun sreler bekletildikten sonra tekrar
ekmeye tabi tutulursa, sreksiz akma olaynn tekrar olutuu gzlenir. Bu Z noktasnda
oluan gerilme seviyesi de nceden oluan seviyeye gre daha yksektir. Bu safhada, akma
olaynn tekrar grlmesin nedeni, az karbonlu elik ierisindeki C ve N atomlarnn yalanma
srasnda dislokasyonlara yaynmas ile dislokasyon etrafnda tekrar bir atmosfer (Cottrell
atmosferi) meydana getirerek dislokasyonlar kilitleyip hareketine engel olmasdr. Ayrca,
zamanla plastik ekil deiimi nedeniyle dislokasyon younluu da artmakta, bu ise daha
yksek akma gerilmesi elde edilmesine neden olmaktadr. Nun Fe ierisindeki erime
snrnn ve yaynma katsaysnn yksek olmas nedeniyle deformasyon yalanmasnda C
atomlarna gre ok daha etkilidir.
Mekanizma C ve N gibi atomlarn yap ierisinde yaynmas ile ilgili olduundan
scakln artmas halinde Cottrell Atmosferinin oluumu hzlanr.
ekme hz ile atmosferin yeniden oluumu arasnda bir denge salanan deney
scaklklarnda bu atmosferin arka arkaya paralanp tekrar olumas neticesinde testere dii
grnmnde gerilme-uzama diyagram elde edilmektedir. Dinamik zellik tayan bu
deformasyon yalanmas olayna Portevin-LeCatelier etkisi ad verilir. Aada bu olayn
oluumu ematik olarak gsterilmitir.

49
ekil 6.2. elik malzemede Portevien-LeChatelier etkisini gsteren gerilme-birim ekil
deiimi diyagram.

Dinamik deformasyon yalanmas da denilen bu olay srasnda ekme diyagramnda

grlen zik zaklar, birbiri ardna akma ve yalanma olaylarnn tekrarlanmas nedeniyle
olur.
Dk karbonlu alamsz eliklerin 230-370C scaklk aralnda ekil deitirmesi
halinde akma snr oluumu birbiri ardna ve ok sratli bir ekilde oluur. Deformasyon
yalanmasnn ok sratli olutuu bu blgede niform bir ekil deiimi olumaz ve
gerilme-uzama diyagramnn plastik blgesi dikleir. Sonuta elik ierisindeki gerilmeler
ani olarak ok yksek deerlere ular ve ok kk bir ekil deiiminden sonra elik
gevrek bir ekilde kopar. Bu olaya, bu scaklk aralnda elik zerinde mavi renkli bir
oksit tabakas olutuu iin Mavi Gevreklik (blue brittleness) olarak bilinir. Mavi
gevreklik, hzlandrlm bir deformasyon yalanmas olarak kabul edilmelidir. Bu blgede
elik malzemenin sneklii ve darbe direnci azalr.
Deformasyon yalanmasnn mekanik zelliklere olan etkisi, akma ve ekme
dayanmlarnda art, sneklik ve darbe dayanmnda azalma eklinde zetlenebilir. Ayrca
malzemenin deformasyon hzna olan duyarll da azalmaktadr.
Deformasyon yalanmasnn ve belirgin akma olaynn uygulamada byk nemi
vardr. zellikle yumuatma tav yaplm az karbonlu elik saclarda derin ekme ilemi
srasnda, sreksiz akma olay nedeni ile malzeme yzeyinde przler olutuundan
deformasyon yalanmas istenmeyen bir olaydr. eliklerde deformasyon yalanmasn
veya belirgin akma olayn gidermek veya geciktirmek iin yaplabilecek ilemler aada
zetlenmitir.

a) Ferit fazndaki znm C ve N miktarn azaltmak iin malzeme bnyesine Al, Cr,
Ti, Nb, B gibi kuvvetli karbr ve nitrr yapc elementler ilave edilebilir. Bu sayede,
sreksiz akma ve deformasyon yalanmasna neden olan C ve N atomlar bileik
formunda tutulmu olur.
b) Yumuatma tav sonras kk oranlarda (%2-5) souk haddeleme ve hemen kullanm
gibi bir uygulama yaplabilir. Bu ilem uygulamada Temper Haddesi (Temper
Rolling) olarak bilinir.
c) Yaklak 700Cde tavlanan elik su verilmek suretiyle ani olarak soutulmakta ve
bylece C ve N atomlarnn yapda homojen bir ekilde dalarak Cottrell Atmosferi
oluturmamas salanmaktadr. Ancak bu ilemin, tavlama srasnda arplma riski
olmasndan dolay uygulamas zordur.

50
7. KARMA (Composite) MALZEME SERTLETRMES

Metallerin karma malzeme yaparak serliinin artrlmasnda yaygn olarak ana

yntemden yararlanlmaktadr.

a) Partikl sertlemesi,
b) Elyaf takviyesi ile sertletirme,
c) Giydirme (cladding) ile sertletirme

Metallerin sert partikller kartrlarak dayanmnn artrlmas esasta dispersiyon

sertletirmesi ile ayn zellikleri tamaktadr. Bu ekilde elde edilen karma malzemelerin en
nemlisi alminyum matris iine katlan almina (Al2O3) tozlar ile oluturulan malzemedir.
Malzemelere elyaf takviyesi, snek matris iine ince elyaf (fiber) yerletirilmesi ile
elde edilir. Uygulamalarda elyaf malzeme olarak ok ince ekilmi yksek dayanml teller
kullanlmaktadr. rnek olarak Tungsten tel gmlm bakr, elik tel gmlm alminyum
saylabilir.

Elyaflarn tm malzeme boyunca kesintisiz olarak uzand dnlen bu malzemeler

kolayca anlalabilecei gibi mekanik zelliklerinde yne ballk gstermekte, yani izotrop
zellik tamamaktadr. Dolaysyla bu malzemelerde, elyaflarn uzand ynde dayanm
art gerekleir.
Bu tr malzemelerde ekme-birim ekil deiimi diyagramlar incelendiinde drt
deiik karakterdeki safhann varl dikkat eker.

1. Matrisin elastiklik snrna kadar matris ve elyafn beraber olarak elastik ekil
deitirmesi,
2. Matrisin plastik, elyafn elastik olarak ekil deitirmesi,
3. Matris ve elyafn beraberce plastik ekil deitirmesi,
4. Elyaflarn krlmaya balamas ve hasar oluumu

ekil 7.1. Elyaf takviyeli bir kompozit malzemenin ekme-birim ekil deitirme erisi ve
ierdii safhalar.

51
 Bu drt safhann en nemlisi, gerilme-birim ekil deitirme erilerinin de byk
ksmn oluturan 2. Safhadr. Karma malzemelerin en nemli iki zellii, EK elastiklik
modl ile K ekme dayanm deerleridir.

1. Safhada malzemenin elastiklik modl, karm kural kullanlarak,

EK = EE.VE + EM.VM

eklinde hesaplanmaktadr. Burada EM matrisin, EE elyafn elastiklik modlleri, VE ise elyafn

karma malzemedeki hacim orandr. Burada ayn zamanda VE + VM = 1 olaca da gzden
uzak tutulmamaldr.

2. Safhada matris malzemenin elastiklik modl yerini matrisin gerilme-birim ekil

deiimi erisindeki eime brakmakta ve karma malzemenin elastiklik modl,

EK = EE.VE + (dm/dm) . Vm

ilikisi ile bulunmaktadr. Ancak matrisin plastik blgesindeki eim EMden ok daha kk
mertebelerde olduu iin (yaklak olarak %1 seviyelerinde) ve ikinci terimin de buna bal
olarak ok kk olaca kabul ile,

EK EE . VE

eklinde hesaplanr. Karma malzemelerin dayanm genellikle 2. Safhann bittii yani eimin
deitii noktada elde edilen gerilme deeri olarak kabul edilmektedir. nk, elyaf
malzemenin plastik ekil deiimine urama ihtimali ok dktr. Bu nedenle, karma
malzemelerin ekme dayanmlar aadaki bantya gre bulunmaktadr.

k = E.VE + m . (1-VE)

Burada;
E: Elyafn ekme dayanm,
m: Elyafn krlma anndaki uzamasnda matrisin eriebildii gerilme deeri.

rnek olarak deiik uzunluklarda tungsten tel ile takviye edilmi bakrn, saf bakrn
ve tungsten telin gerilme-birim ekil deiimi diyagramlar ematik olarak aada
verilmektedir.

52
ekil 7.2. Saf bakrn, tungsten tel takviyeli bakr kompozitin ve saf tungstenin gerilme-birim
ekil deitirme erileri

Karma malzeme ynteminden bir yarar salanabilmesi iin, karma malzemenin ekme
dayanmnn matrisin ekme dayanmndan yksek olmas, yani k>m artnn salanmas
gerekir. Bunun salanmas iin de kritik bir elyaf hacim orannn yapda oluturulmas
gerekir. Kritik art, k = m iin elyaf hacim orannn,

VEkr = (m - m) / (E - m)

deerini amas gerekmektedir.

Karma malzeme teknolojisinin kullanld dier bir yntem de Giydirme (cladding)

yaplarak farkl malzemelerin kat hal ba oluturarak birletirilmesidir. Souk haddeleme,
patlama ile birletirme ve souk ekme yntemiyle elde edilen bu tr karma malzeme
uygulamalarna rnek olarak, zellikle havai elektrik hatlarnda geni kullanm alan bulan
ekirdek elik tel etrafna giydirilen Al veya Cu saylabilir.

53
ekil 7.3. Giydirme yntemiyle karma malzeme retimi

54
8. MARTENZTK DNM SERTLETRMES

Yaynmasz kayma tipi bir dnm olan martenzitik dnm baz demir d
alamlara (rnein %37.5Zn ieren pirin) ve genellikle eliklere uygulanan sertletirme
ilemlerinden biridir. Martenzitik dnmn mukavemet artrmadaki etkisi en belirgin
olarak Fe-C alamlarnda grlr. eliin yksek scaklklardan hzla soutulmasyla YMK
yapdaki ostenit HMT yapdaki martenzite dnr. Martenzitik dnm ve meydana gelen
mikro yap bileenlerini daha iyi anlamak iin aada tektoid bileimdeki bir elie ait TTT
diyagram verilmitir.

8.1. zotermal dnm erisinin (IT) olumas ve martenzitik reaksiyon

ekil 8.1. tektoid bir elie ait TTT (zaman-scaklk-dnm) diyagram

Kat hal reaksiyonlar olduka yava meydana gelmektedir. Dnm scakl yapnn
inceliini, dnm iin gerekli zaman ve hatta iki fazn dzenlenmesini etkileyebilir.
zotermal dnm diyagram bu bilgileri ierir. Bu diyagram C erisi olarak da bilinir.
elikler tektoid scaklnn hemen altnda soutma yaplrsa ostenit sadece ok az alt
soutulmu olur. Dengeli (kararl) ferrit ve sementiti ekirdei oluumundan nce uzun
zaman gerekir. ekirdeklenme, perlit balang zamanna (Ps) yaklaana kadar balamaz.
Perlit bymeye baladktan sonra atomlar hzla yaylarak kaba perlit oluur. Dnm perlit
biti zamannda (Pf) tamamlanr.
Ostenit dk scaklklara soutulduunda bir hayli alt souma uygulanm olur. Bu
nedenle, ekirdeklenme daha hzl olur. Perlit balang zaman ksalr ve erinin burun ksm
sola doru yanar. Buna karn dfizyon da yavalar ve bu nedenle atomlar daha ksa
mesafelere yaylabilir. Bu nedenle de ince perlit oluur. Byme hznn yava olmasna
ramen hzl ekirdeklenmeden dolay dnm iin gerekli btn zaman ksalmtr.
zotermal dnm scakl IT erisinin burnuna yakn 550Cye ulatnda, ince perlit
oluur.

55
 IT diyagramnn burnunun hemen altndaki scaklkta ekirdeklenme ok hzl olurken
difzyon ok yavatr. Dnm, biraz daha uzun bir zamana kadar gereklemez ve toplam
zaman, ok yava bymeden dolay artar. Bu durumda farkl bir mikro yap oluur. Dk
dnm scaklklarnda perlitteki lameller olduka ince ve sonuta ferrit ve sementit
arasndaki snr ok byk olabilir. Ferit-sementit arayzeyindeki enerjiden dolay da eliin
toplam enerjisi ok ykselebilir. elik i enerjisini, sementitin ferrit ierisinde ayr
duvarlanm paracklar halinde kelmesini salayarak drr. Bu yeni mikro oluum veya
ferrit ve sementitin yeni dzenlenmesi beynit olarak adlandrlr.
Dnm scakl devaml azaldnda ostenitten beynite dnm iin gerekli
dnm balang ve biti zaman artar ve beynit incelir. Burnun tam altnda oluan beynit
st beynit veya tyl beynit olarak adlandrlr. Dk scaklklarda oluan beynite ince
beynit, alt beynit veya inesel beynit denir.
Martenzit, difzyonsuz kat hal dnmnn bir sonucu olarak oluan bir fazdr. Bu
tr dnmlere atermal dnm denir. Dnm zamana deil sadece scakla baldr.
Martenzitik reaksiyon sesin malzeme ierisindeki hzna yakn bir hzda gerekleir.
Martenzitik dnm yaynmasz bir faz dnm olup, hzl souma ile yaynm
kontroll sabit scaklk dnmesi oluturabilen sistemlerde grlr. Bu yzden sz konusu
yntem eliklere ve ok nadir olarak da demir d alamlara uygulanr. Kafes yapsnn
makaslanmas ile oluan martenzitik yap, bir yksek scaklk faznn denge haline ait sabit
dnme scaklnn altnda tutulmas ile elde edilir. Martenzitik dnmn mukavemet
artrmadaki etkisi en belirgin olarak Fe-C alamlarnda grlr. Bilindii gibi YMK
kafesinde ara yer boluklar HMK yapdaki boluklardan bir miktar byk olduu iin YMK
demire daha ok sayda karbon atomlar yerleebilir. Bu nedenle karbonun ostenit ierisindeki
maksimum eriyebilirlii %1.7 iken, bu oran HMK ferrit () ierisinde %0.035 seviyesindedir.
eliin ostenitik blgeden ani olarak soutulmas neticesinde YMK yapdaki ostenit, oda
scaklnda dengeli HMK ferrite dnmeye frsat bulamaz. Bunun yerine, ierisindeki fazla
karbonu yaynma ile atamam, kararsz ve arplm durumda hacim merkezli tedragonal
(HMT) yapdaki martenzite dnr. Hzl souma nedeniyle yaynma sz konusu
olmadndan ostenit ile martenzit fazlarnn bileimi ayndr. Martenzit, gerek arplm
yapsndan dolay byk oranda i gerilmeler ierdiinden, gerekse iinde 1011 adet/cm2
mertebelerinde dislokasyon younluu bulunduundan dislokasyonlarn hareketine kolay
geit verecek bir durum sergilememektedir. Dislokasyon hareketlerinin bu ekilde
kstlanmas malzemede byk dayanm artlarna neden olmaktadr.

ekil 8.2. Karbonun YMK ve HMK kafes yaplarndaki konumlar.

%0.2 den az C ieren eliklerde YMK ostenit ar doymu HMK martenzit yapya
dnr. Yksek karbonlu eliklerde YMK ostenit hacim merkezli tedragonal (HMT)
martenzite dntnde, martenzitik reaksiyon oluur. YMK ostenit ve HMT martenzit

56
arasndaki iliki aadaki ekilde gsterilmitir. YMK yapdaki 0,0,1/2 tip i arayer
boluklarndaki karbon atomlar HMK yapya dnrken skabilir ve tedragonal
olumasna neden olur. elikteki karbon ierii artrldnda, bu i boluklarda daha fazla
sayda karbon atomu skr ve martenzitin a ve c eksenleri arasndaki fark artrr.
Martenzitin bileimi dnt fazn bileimi ile ayn olmak zorundadr. Dnm
srasnda kompozisyonu deitirecek uzun zamanl difzyon yoktur. Bu nedenle demir-karbon
alamlarnda ilk ostenit ve son martenzit kompozisyonlar ayndr.

ekil 8.3. (a) HMT yapl martenzit birim hcresinin oluumu. (a) Karbon miktarnn HMT
yapnn kafes parametresine etkisi [Erdoan].

Aadaki ekilde, deiik karbon oranna sahip eliklerin martenzitik oluumu ile
elde edilen sertlik deerleri verilmitir. elikte martenzit sert ve krlgandr. HMT yapda
dislokasyonlarn kolayca hareket edecekleri sk paket kayma dzlemleri yoktur. Sonu olarak
martenzit, ok az veya hi sneklie sahip deildir ve ok sert olduu iin zel takmlarla
ilenir. Bu davranndan dolay normalde martenzitik eliin kendisi kullanlmaz. Bu
nedenle, elie arzu edilen zellikleri kazandrmak iin temperleme sl ilemi uygulanr.

57
ekil. 8.4. Deiik karbon oranlarna sahip eliklerin martenzitik dnm ile elde edilen
sertlik deerleri

Martenzitteki karbon miktar dk olduunda martenzit yan yana dar dzlemlerin

demetinden oluan ine eklinde byr. Bu martenzit ok sert deildir. Martenzit yksek
karbon ierdiinde, levha martenzit oluur. Bu yapda dar dzlemler demet eklinden ok
bireysel olarak byrler. Yksek karbonlu levha martenzit yapda sertlik daha fazladr. Bu
durum ksmen kristal yapnn byk c/a oranndan veya byk miktarda arplmasndan
kaynaklanmaktadr.

ekil 8.5. (a) Az karbonlu elikte ine martenzir. b) Yksek karbonlu elikte levha martenzit
[Erdoan].

Martenzitin mukavemetine katks olan nemli bir faktr ise karbon atomlardr.
Yokardaki ekilde verildii gibi, martenzitin sertlii artan karbon miktar ile artmaktadr.
elie ostenit fazndan su verildiinde, karbonun ferrit ierisindeki erime snr ostenit fazna
gre ok snrl olduundan karbon atomlar ferritin yapsnda kafes distorsiyonuna neden

58
olur. Karbon atomlar genellikle dislokasyon civarna yayndklarndan, dislokasyonlar ile
karbon atomlar arasnda kuvvetli bir ba kurulmu olur. eliklerde belirgin akma noktasnn
oluumuna da neden olan bu olay dislokasyon hareketini byk lde engeller.

8.2. Hafzal martenzitik alamlar

Hafza etkisi, martenzitik reaksiyona urayan baz alamlarn sahip olduu esiz bir
zelliktir. Ni-%50Ti alamnda ve pek ok bakr esasl alamlarda, martenzitik yap
oluturmak iin karmak bir termomekaniksel uygulama yaplabilir. Uygulamann sonunda
metal daha nce kararlatrlm ekline deforme edilebilir. Bu ilemde metal, son eklinden
nceki ekle deforme edilir. Ancak metal scaklk ykseldiinde orijinal ekline geri dner.
Yani metal daha nce belirlenmi eklini hatrlar. Martenzitik alamlardaki bu hafza etkisi
iin ticari bir uygulamaya rnek olarak boru balamalar gsterilebilir. Hafzal alamn ap
stmadan sonra bzlerek daha nce karar verilmi ekline geri dner. Bylece, borular
arasnda kuvvetli bir ba salanm olur.

ekil 8.6. Boru balama iin hafzal alamn kullanm [Erdoan]

8.3. Martenzitin temperlenmesi

Martenzit d engeli (karal) bir yap deildir. eliklerde martenzit tektoid scakln
altndaki scaklklarda stldnda dengeli ve Fe3C kelir. Bu ilem temperleme olarak
adlandrlr. Martenzitin bozunmas, martenzitin sneklik ve darbe zelliklerini artrrken,
dayanmnn ve sertliinin azalmasna neden olur. Su verme sonunda martenzitik yapya
sahip alamn uygulama iin hem ok sert hem de ok krlgandr. Temperleme ilemi ile
sneklik artrlr, sertlik ve mukavemet azaltlr, dolaysyla alamn tokluu ykseltilerek
daha kullanl hale getirilebilir. Martenzitik yapya uygulanacak menevileme veya
temperleme ilemi tedragonal yapda skm halde bulunan karbonun yaynmasna neden
olduundan kafesteki arplma miktarn azaltr ve sertlik ve mukavemet bu nedenle der.
Menevileme ileminin ar uygulanmas durumunda yap temperlenmi martenzit halinden
giderek ferrite dnmektedir. Bu ilem arzulanan sertlik elde edilinceye kadar scaklk ve
sre ile oynanmak suretiyle gerekletirilmektedir. Temperleme, martenzitik yapy ferrit ve
sementitin grld yar denge haline doru gtrr. tektoid bileime (%0.8C) sahip bir
eliin temperlenmesi drt aamadan oluur. lk kademe, oda scakl ile 200 C arasnda
olup alamn karbon oranna sahip martenzit, az karbonlu martenzite (%0.3C) bileimi Fe2C
ile F3C arasnda deien ara kelme rn karbrnden oluan bir karma ayrr.
karbr, hem distorsiyona uyram yapl olduundan hem de dk karbonlu martenzit
matrisi ile uyumlu olduundan temperlemenin bu ilk kademesinde sertlikte biraz art
salanr. 200-300 C arasnda olan temperlenmenin ikinci kademesinde artk ostenit ince ferrit

59
ve sementit karmndan oluan beynite dnr. Bu kademede bir miktar yumuama
grlr. 260-360 C arasnda nc kademe az karbonlu martenzit ve -karbr ferrit ve
sementite ayrr ve alamda nemli bir yumuama elde edilir. Drdnc kademede daha
yksek scaklklarda (tektoid scakla kadar) uygulanr, nce kresel karbr paralar oluur
ve sonra byk karbrler kkleri de kendisine katarak daha da byrler. Sonuta kelme
sertlemesindeki ar yalanma devresine benzer sonular elde edilir.

ekil 8.5. tektoid eliin zellikleri zerinde temperleme scaklnn etkisi.

Martenzit reaksiyonu ok eitli endstriyel demir alamlarna uygulanan sertletirme

ilemlerinin temelini oluturur. zellikle eliklerin dayanmlarnn artrlmasnda martenzitik
dnm ile beraber baz Termo-Mekanik Yntemlerden de yararlanlmaktadr. Bu ilemler
eliklere ait zaman-scaklk-dnm diyagramlar (TTT Diagrams) kullanlmak suretiyle
ematik olarak aadaki gibi aklanabilmektedir. Bu ilemler, dengesiz ostenit blgede
ekillendirmenin hemen arkasndan ani soutma yaplarak martenzitik yapnn elde edilmesi
amalanyorsa ostenit halinde ekil verme (Ausforming), ekillendirmenin dengesiz ostenitten
balayarak sabit scaklkta perlitik veya yerine gre beynitik yapnn kazanlmas
amalanyorsa Isoforming adn almaktadr. Ausforming ileminde ama hem dislokasyon
younluunu daha da artrmak, hem de yapda martenzitik dnm elde etmektir. Ayrca bu
ilem sonrasnda, yapnn dislokasyon younluu 1013 adet/cm2 seviylerine kabilmektedir.
Bu yntemlerin uygulanmasnda dikkat edilmesi gereken en nemli nokta, ekillendirme
scaklnn metalin yeniden kristalleme scaklnn altnda seimle olmas gereidir.

60
ekil 8.6. Ausforming ve Isoforming yntemlerinin uygulan

Martenzitik dnmlerden yararlanlan bir dier sertletirme yntemi de uygun

ekilde alamlandrlm eliklere martenzitik dnm salamann yan sra, yalandrma
yntemi ile baz ikinci faz keltilerinin yapda oluturulmas ile gerekletirilen martenzit
yalandrmas (Maraging) ilemidir. Bylece ok yksek dayanmlara (200-250 kgf/mm2)
mertebelerindeki ekme dayanmlar) ulalabilmektedir. Bu ileme uygun eliklere maraging
elikler ad verilmektedir. rnek olarak yksek oranda Ni ihtiva eden demir-nikel alamlar
verilebilir. nce bu yap su verilerek kolay ekillendirilebilen yumuak martenzit elde edilir.
Daha sonra bu yapya kelme sertlemesi ilemi ile distorsiyonsuz yksek mukavemetler
elde edilir.
Martenzitik reaksiyonun bir zellii de lamellerin yksek hzda olumasdr. Bu hz
ses hznn te bir kadardr. Martenzit genellikle bir kritik scakln (Ms) altna kadar
soutulmas ile olumaya balar ve daha dk bir Mf scaklnda sona erer. Ms scaklnn
altna kadar soutmann etkisi, martenzitik dnmenin balamas iin gerekli kuvvetin
arttrlmas eklindedir, bylece byyebilecek boyutta ekirdeklenme blgelerinin oluumu
oalr. Martenzit bazen mekanik deformasyon etkisi ile Msden daha yksek scaklkta da
elde edilebilir.
Martenzitin sertlii karbon oran ile artar. Ancak bu art dorusal deildir. Arayer
karbon atomlar nedeniyle martenzit kafesinde grlen asimetrik distorsiyonlar, yalanma ile
sertleen alamlarn GP blgeleri ile oluturulanlara benzerdir ve sertlemenin en nemli
nedeni saylrlar.

61
9. RADYASYON SERTLETRMES
Radyasyon etkisi ile sertleme, metal yapsnda noktasal kusur oluumu ile ilgilidir. Bu
kusurlarn dislokasyonlar ile etkileimi ve bunlarn hareketini zorlatrmas mekanizmann
temelidir. Radyasyon etkisinde, ok hzl hareket eden atomsal paracklar kristal yapy
oluturan atomlara arpar ve bunlar dengeli konumlarndan uzaklatrmaya zorlar. Bunun
sonucunda kafeste atomsal boluklar ve ara yer atomlar oluur.

Bu olaya neden olacak radyasyon kaynaklar olarak,

a. Ntron radyasyonu,
b. -paracklar
c. -paracklar,
d. -nlar saylabilir.

Bu mekanizma ile sertleme srasnda malzemenin mekanik zelliklerindeki deiim

souk ekil deiimi sertlemesindeki duruma benzer. Bu ilem sonras, sneklik
azalrken akma ve ekme dayanmnda art olumakta ve gevrek-snek gei scakl
ykselmektedir. Bu gevrek krlmaya eilimin artmas asndan nemlidir. Dolaysyla
nkleer santrallerde kullanlan paralarn, iinde bulunduu reaktif ortam nedeniyle
mekanik zelliklerinin zamanla deiimi ngrlmeli ve mr tayininde bu durum dikkate
alnmaldr.
Radyasyon ile kar karya bulunan metallerin ayn zamanda s ve elektrik direnleri
de artmakta, radyasyon iermeleri nedeniyle sala zararl durum oluturmaktadr.
Radyasyonun mekanik zellikler zerindeki zararl etkisi, metale yeniden kristalleme
scaklnn altndaki bir scaklkta tav uygulanmas ile giderilebilir. Bu sayede oluan
kusurlar, sl aktivasyon sayesinde tekrar kristal kafeste olmas gereken dengeli duruma
dnerek yok olmasna balanmaktadr.
Si ieren bir eliin mekanik zelliklerine ntron radyasyonunun etkisi aadaki
ekilde grlmektedir.

ekil 9.1. Silisyumlu bir elikte ntron radyasyonunun mekanik zelliklere etkisi (kayal-
pls. ek.)

62
10. TEKSTR OLUUMU
Souk ekillendirme metal yaps ierisindeki tanelerin malzemenin ak ynnde olacak
ekilde dnmesine neden olmaktadr. Dier bir deile souk haddeleme, tel ekme gibi
nemli lde plastik ekil deiimine urayan metaller aada ematik olarak gsterildii
gibi kristalografik ynlenmeye urarlar. Bu yn malzemenin ekil deiimi srasnda
malzemenin en byk deformasyonu grd dorultu olup, bu ynlenme teknik literatrde
tekstr oluumu olarak adlandrlmaktadr.

ekil 10.1. Tekstr oluumu (Demirkol)

Kayma dzlemlerinin en byk ekil deiimi dorultusunda ynlenmesi, ok kristalli

yaplarda karmak mekanizmalarn almasn gerektirmekte, bu da i yapda gerilmeler
dourarak dayanm artna neden olmaktadr. Metallerde tekstr oluumu yaklak olarak
%20 oranndaki souk ekil deiimi ile balamakla beraber bu etkinin gerektii gibi ortaya
kmas kabaca %50 oranndaki ekil deiimleri sonrasnda gereklemektedir. Tekstr
olumu yaplarda mekanik zelliklerin yne bamllk kazanmasndan dolay malzemenin
izotrop zellii kaybolduundan bunun tasarmlarda gz nne alnmas gerekmektedir.
Ayrca, metallerin akma zelliklerinde ilk deformasyon ynne bamllktan
kaynaklanan anizotropi sz konusudur. Buna literatrde Bauschinger Etkisi ad verilmektedir.
Soukta plastik ekil deiimine uram metallerde grlr. Aadaki ekilde bu etki
ematik olarak gsterilmitir. Burada ekme srasnda A noktasnda akma gsteren bir metal,
B noktasna kadar plastik blgede ekildikten sonra ykleme boaltldnda C noktasna geri
gelmektedir. Bu noktadan sonra ters ynde gerilme uygulandnda, yani basldnda,
malzeme d noktasnda akmakta ve bu deer nceki ekme srasnda elde edilen akma
dayanmndan daha dk olmaktadr.

63
ekil 10.2. Bauschinger etkisi (Demirkol)

Metalik malzemelerde Bauschinger etkisinin oluumu iki etkiye dayandrlarak

aklanmaktadr.

a. Ksa aralk etkisi (short range effect): hareket eden dislokasyonlar kendisine hareket
yn dorultusunda kolaylkla gidip gelecekleri dzenlemeleri yaparlar. lk hareket
srasnda bunun iin harcadklar enerji daha fazla olmaktadr. Dolaysyla geri dnleri
daha rahat gerekleebilmektedir.
b. Uzun aralk etkisi (long range effects): Dislokasyonlarn, gerek orman dislokasyonlar
ve gerekse dier engelleyici kilitler tarafndan hareketlerine engel olunmas ve bu engeller
de tpk skm bir yay gibi elastik ekilde birikmeleri, geri yklemede yay eklinde
biriken dislokasyonlarn boalma hareketi yaparak geri yndeki hareketlerini
kolaylatrmalar nedeniyle yumuama grlmektedir.

Bu durumun zellikle retim srasnda istenen mekanik zelliklerin salanmas iin dikkate
alnmas gerekmektedir.

64