KRIMINOLOGJIA

Alisabri ABANI
Muhamed BUDIMLI

Prktheu nga kroatishtja:

Prof. Mustaf Reica

SARAJEV / PRISHTIN 2007

Autor:
Prof. dr. sci. Alisabri Shabani
Mr. sci. Muhamed Budimliq

Ky dorshkrim bashkautorsh i sht destinuar zhvillimit t

msimit sipas modelit t Kriminologjis n studimet themelore t
Fakultetit t Shkencave Kriminalistike n Universitetin e Sarajevs.
Teksti n fjal sht rezultat i bashkpunimit t autorve n procesin
e zhvillimit t msimit sipas programit msimor t modelit n fjal.
Autort

Me rastin e shkrimit t dispenss s Kriminologjis,

autort kan zgjedhur kto fusha:

Prof. dr. sci. Alisabri Shabani

Pjesn: 4, 8 dhe kapitujt: 3.3, 7.1.,
Mr. sci. Muhamed Budimliq
Pjesn: 1, 2, 5, 6, 9 dhe kapitujt: 3.1., 3.2., 7.2.,

2
P R M B A J T J A:

1. Kriminaliteti dhe kriminologjia ..........................................................................5

1.1. Kriminologjiashkenc mbi kriminalitetin dhe kryesit e veprave penale.......... 6
1.2. Kriminologjia fushat dhe detyrat e studimit t kriminalitetit............................9
2. Metodat e kriminologjis...................................................................................14
2.1. Metodat Kriminologjike sipas karakterit t t dhnave......................................16
2.2. Metodat e prfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike).......................18
3. Zhvillimi i kriminologjis..................................................................................19
3.1. Periudha parashkencore.....................................................................................21
3.1.1. Periudha e mendimit t filozofik dhe humanist mbi kriminalitetin................21
3.1.2. Shkolla Klasike................................................................................................27
3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjis.............................................................31
3.2.1. Kushtet historike t zhvillimit t drejtimit pozitivist n kriminologji............32
3.2.2. Studimet e hershme empirike t kriminalitetit dhe sjelljes kriminale.............33
3.2.3. Prfaqsuesit e shquar t orientimit pozitivist n kriminologji......................37
3.2.3.1. Cesare Lombros ............................................................................................38
3.2.3.2. Enrico Ferri....................................................................................................40
3.2.3.3. Raffaele Garofalo...........................................................................................43
3.2.3.4. Gabriel Tarde.................................................................................................44
3.2.3.5. A. Lacassagne............................. .................................................................45
3.3. Zhvillimi i kriminologjis n shekullin e XX ...................................................46
4. Teorit sociologjike.............................................................................................49
4.1. Dezorganizimi social..........................................................................................53
4.2. Teoria e Anomis e E. Durkheimit.....................................................................56
4.3. Teoria e asociacionit diferencues.......................................................................57
4.4. Teoria e identifikimit diferencues......................................................................60
4.5. Teoria e konfliktit kulturor.................................................................................60
4.6. Teoria e nnkulturs dhe kontrakulturs............................................................61
4.7. Teoria e Anomis e R.K. Mertonit.....................................................................63
4.8. Teoria e interaksionizmit social.........................................................................65
5. Teorit biologjike...............................................................................................68
5.1. Teorit t cilat vejn n pah mangsit..............................................................69
3
5.2. Teorit mbi rndsin e ndrtimit fizik (trupor)................................................71
5.3. Teorit mbi dallimet dhe pengesat.....................................................................72
5.4. Teorit mbi rolin dhe rndsin e kushteve biokimike t jetess.......................74
5.5. Teorit psikologjike............................................................................................76
5.6. Teoria Psiko-analitike.........................................................................................77
5.7. Teoria e Gremins (Psikodinamike)...............................................................78
5.8. Teoria e Zhvillimit Moral...................................................................................79
5.9. Teoria e Shkputjes s Kontaktit Amnor dhe kontakti amnor...........................80
5.10. Teoria e Aftsimit Social.................................................................................80
5.11. Teorit psikopatologjike..................................................................................81
6. Fenomenologjia e kriminalitetit.......................................................................82
6.1. Tipologjia sociologjike e kriminalitetit............................................................84
6.2. Dimensioni fenomenologjik i kriminalitetit....................................................94
6.2.1. Fenomenologjia kriminale statika dhe dinamika e kriminalitetit...................95
6.2.2. Statistika dhe dinamika e kriminalitetit....... .. 96
6.2.3 Tipologjit e kriminalitetit.................................................................................97
6.2.4 T dhnat krahasuese mbi kriminalitetin ..........................................................99
7. Dimensioni etiologjik i kriminalitetit................................................................100
8. Reaksioni shoqror ndaj kriminalitetit..............................................................115
8.1. Faktort e reaksionit shoqror..........................................................................117
8.2. Kontrolli formal shoqror ...........................................................................120
8.3. Kontrolli joformal shoqror..............................................................................124
L i t e r a t u r a..............................................................................................128

4
1. Kriminaliteti dhe kriminologjia

Prse njerzit i bjn keq njri tjetrit? Kjo sht nj prej pyetjeve m
t rndsishme q shtrohet para kriminologve. Por, kjo pyetje,
njherazi, sht edhe piknisja qendrore prej nga sht zhvilluar edhe
shkenca e kriminologjis. Megjithat, orvatja pr ta krkuar prgjigjen
n kt dhe n pyetjet tjera me prmbajtje t ngjashme ka ekzistuar
edhe n periudhat shum m t hershme, para se t paraqiteshin kto
disiplina shkencore. Krkimi i prgjigjes, shpjegimit dhe zgjidhjes
efikase t problemeve t kriminalitetit gjat historis ka trhequr n nj
mas t konsiderueshme vmendjen e autoriteteve religjioze,
shkrimtarve, krijuesve t veprave artistike dhe filozofve.

Pr fat t keq, sot ekziston nj numr i madh kriminologsh t cilt e

parashtrojn kt pyetje n nj mnyr m ndryshe. N t vrtet, sot,
kur gara pr pasuri materiale paraqet qllimin themelor t filozofis
s funksionimit, jo vetm t shumics s individve, por edhe t
organizatave, e madje edhe shteteve, me rast masa, struktura dhe
dinamika e kriminalitetit shnon vlera t papara ndonjher, gjithnj e
m aktual bhet parashtrimi i ksaj pyetjeje n mnyrn: Prse
njerzit nuk i bjn keq njeri tjetrit ?!.

Interesimi i njerzve t rndomt pr shtjen e hulumtimit t

shkaqeve t sjelljes delikuente mund t reduktohet n disa fusha
themelore. Para s gjithash fjala sht pr interesimin emocional t
njerzve, sepse pa dyshim se krimi, me t gjitha dimensionet e tij, i
nxit fort ndjenjat si t pjesmarrsit t ngjarjes kriminale, ashtu edhe
t t gjith atyre q njoftohen pr ngjarjen e till. Prve ksaj,
kriminaliteti paraqet edhe rrezik pr sistemin e caktuar t vlerave etike,
juridike dhe vlerave tjera shoqrore. Prandaj, pr kt arsye ky
fenomen sht edhe nj nga sferat qendrore t interesimit shoqror.
Kriminaliteti, sidomos aparati shoqror pr luftimin e tij, e ka edhe
mimin e vet gj q paraqet edhe nj nga fushat e rndsishme t
interesimit shtes t do individi apo antari t bashksis.

Por, n fund t fundit mund t thuhet se kriminaliteti ka pr pasoj

edhe mirkuptimin midis njerzve, sepse hulumtimet kan treguar se
komunikimi ndrmjet njerzve sht prmirsuar dukshm kur ata
ken qen nn presionet e njjta apo t ngjashme shoqrore, e
kriminaliteti shkakton gjithsesi presion t intensitetit t fuqishm te
pjesa drmuese antarve t bashksis s caktuar.
5
1.1 Kriminologjia - shkenc mbi kriminalitetin dhe kryesit e
veprave penale.

Kriminologjia, emrin e saj e ka marr me bashkimin e dy fjalve nga

dy gjuh t ndryshme: Crimem = lat. Krim dhe Logos = Shkenc
(greq. vjetr). Kto e prbjn emrin e ksaj disipline. Kriminologjia,
n kuptimin me t gjer, edhe sht shkenca mbi krimin. Mirpo,
megjithat studimi i krimit sht bartur edhe n shum fusha tjera t
hulumtimeve shkencore, gj q pr rrjedhoj ka pasur lindjen dhe
zhvillimin e shum disiplinave shkencore, t cilat me detyra dhe qasje
t ndryshme metodologjike i jan futur hulumtimit t ktij fenomeni
negativ. Pr kriminologjin thuhet se ajo analizon dhe studion kryesit e
veprave penale, preventivn kriminale, sociologjin e s drejts,
proceset shoqrore dhe shkaktart e kriminalitetit. Prandaj, shumica e
autorve t fushs s kriminologjis pajtohen se n objektin e
kriminologjis radhiten: krimi si dukuri individuale; krimineli (kryesi i
krimit) si autor i veprs; viktima e krimit - me rast n fokus sht
marrdhnia e kriminelit me viktimn; kriminaliteti si dukuri masive
dhe reaksioni i individit dhe shoqris ndaj krimit dhe kriminalitetit.

Sipas nj prkufizimi, kriminaliteti paraqet grupin e t gjitha

veprimeve q e rrezikojn dhe/ose dmtojn vlerat themelore t njeriut
(t mbrojtura me ligj). Ato vlera themelore mund t jen individuale
(jeta e njeriut, integriteti fizik apo trupor, liria, pasuria, siguria etj), apo
kolektive - vlerat e prbashkta (rregullimi shoqror, siguria e shtetit /
institucioni, sistemi ekonomik apo shoqror i shtetit, etj.

Ndonse kriminologjia, si shum disiplina tjera shkencore, nuk e ka

nj prkufizim t prgjithshm, megjithat ekzistojn prkufizime q
prfshijn numrin minimal t elementeve t cilat grshetohen n kt
shkenc. Ktu do ti cekim disa karakteristika t cilat gjithsesi duhet t
merren parasysh me rastin e tentimit jo vetm t prkufizimit t ksaj
shkence, por edhe me rastin e prcaktimit t detyrs s saj shoqrore
dhe shkencore.

- Kriminologjia sht shkenc e cila analizs dhe studimit t

dukurive t caktuara iu qaset n mnyr inter-disciplinare,
multi-disiplinare dhe multi-metodologjike.
- Kriminologjia gjithashtu sht shkenc edhe fenomenologjike
edhe kauzale-gjenetike, sepse studion format e paraqitjes s

6
 objektit t saj t studimit dhe hulumton shkaqet e atyre
dukurive duke i prcjell ato me zhvillimin e vet.
- Kriminologjia nuk sht shkenc juridike, por shkenc mbi
prvojat, (shkenc empirike), e cila shrbehet me rezultatet e
hulumtimeve empirike dhe me t arriturat e empirizmit.

N kuadrin e ideve dhe mendimeve t shumta lidhur me detyrat e

kriminologjis, dallojm dy grupe sosh q jan: tradicionale - sipas t
cilave detyra e kriminologjis sht zbulimi i shkaqeve t fenomenit
krim, dhe botkuptimi modern, sipas t cilit kriminologjia duhet t
orientohet m tepr n shtjen e reagimit shoqror ndaj
kriminalitetit.

N ann tjetr, teorit kriminologjike sistemohen gjithashtu edhe sipas

karakteristikave t caktuara t prbashkta, madje n masn m s
shumti sipas qasjes themelore ndaj shpjegimit shkencor t
kriminalitetit dhe luftimit t tij.

Ndr prfaqsuesit m t shquar t teorive klasike kriminologjike

prmendet Cesare Beccaria (1738-1794); i teorive pozitiviste -
Cesare Lombroso (1835-1909), Ndrkaq si shkenctari m i
rndsishm i grupit t teorive t reaksionit shoqror ndaj krimit
shquhet Filipo Gramatica (1901-1979).

Sot, pozitivistt, neoklasikt, radikalistt, konservativistt,

devijantologt, kauzalistt, interaksionistt dhe prfaqsuesit e
drejtimeve tjera i bashkon nj drejtim i prbashkt - studimi i t gjitha
dukurive q kan karakteristik ndshkimin nga ana e shtetit. Sipas
Petroviqit, dhe Meshkut (2004), vlera e teorive kriminologjike q e
studiojn natyrn e njeriut, psiken dhe prirjen e tij, faktort ekonomik,
kushtet dhe rrethanave sociale, etj. qndron n prgjigjet e tyre n n
shtjet kryesore t kriminalitetit; n konstatimet mbi mundsin e
vrtetimit t aspekteve empirike dhe n arsyeshmrin e prgjithshme
t teoris si e till.

Me rastin e vlersimit t teoris duhet t pasur parasysh vlern e ktyre

shtjeve dhe dobin e tyre pr zhvillimin e shkencs; mundsin e
falsifikimit t teoris; prgjithsimet teorike; bashkimin e teoris me
faktet tashm t njohura; mundsin e realizimit t saj n jetn e
prditshme; praktikat e respektuara dhe n fund mundsin e realizimit
praktik t saj. (aplikueshmrin). Teorit kriminologjike, n
7
prgjithsi, merren me studimin e problemeve t kriminalitetit; format
e kriminalitetit; studimin e prgjithshm t kriminalitetit; studimin dhe
shpjegimin e sjelljeve individuale t delinkuentve; pengimin e
kriminalitetit dhe me trajtimin dhe ndshkimin e delinkuentve.

Kriminaliteti si dukuri negative megjithat ka role t shumfishta. Nj

qndrim kontraverz por shum t rndsishm, lidhur me rolin e
kriminalitetit n shoqri, pr zhvillimin historik t kriminologjis e ka
dhn njri ndr sociologt m t mdhenj t kohs s re Emil
Dyrkemi, (Emile Durkheim-1858-1917), sipas t cilit kriminaliteti
sht pjes prbrse e t gjitha shoqrive, prandaj, pr kt arsye,
grupi q i prin shoqris, format e caktuara t sjelljes i definon si t
padshirueshme dhe si t tilla t ndshkueshme. N do shoqri
njerzit jan individuum, t cilt pr shkak t sjelljes s tyre mund t
marrin etiketn e delinkuentit apo kriminelit. Shoqria e cila unifikon
sjelljen dhe nuk lejon individualitetin, i ngjan shoqris s pernduar
dhe vendit ku dominon monotoni.

Petroviqi dhe Meshku, (2004) kan theksuar rolet m t rndsishme

q i realizon kriminaliteti n shoqri duke theksuar se kriminaliteti
ndikon n formimin e kriterit pr vlersimin e shoqris s mir dhe
shoqris s keqe, pra ai sht industri e madhe dhe bashkon pjes t
ndryshme t popullats duke i kontribuuar kshtu efektivitetit t jets
shoqrore dhe njkohsisht sht paralajmrim se n shoqri ka di jo
t mir, t prap dhe t keqe dhe paralajmron se n shoqri ka dika
t prap me organizimin shoqror, madje n fund t fundit masa e
caktuar e dukurive kriminale vepron si ventil sigurues.

Nj shtje e rndsishme pr t ciln kriminologt jan duke

diskutuar sht edhe ajo e natyrs s ligjit dhe prkufizimit t
kriminalitetit. Ligjet jan shprehje formale e sistemit t vlerave t
forcs sunduese shoqrore t kulturs s caktuar, sipas t cilave, n
kuptimin e ngusht t fjals, kriminaliteti m s shpeshti nnkuptohen
veprat penale. Kshtu p.sh. n Kodin Penal t B. H, thuhet se: Veprat
penale dhe sanksionet penale juridike parashihen vetm pr ato
veprime t cilat rrezikojn apo dmtojn lirit dhe t drejtat personale
t njeriut dhe t drejtat dhe vlerat tjera shoqrore t garantuara dhe t
mbrojtura me Kushtetutn e B. H. dhe me t drejtn ndrkombtare
dhe se mbrojtja e tyre nuk do t mund t realizohej pa forcn penale

8
juridike1 (Neni .2, par. 1, KP i Bosnjs dhe Hercegovins). Ligjet
prcaktojn kufirin formal ndrmjet sjelljeve dhe veprimeve t
lejueshme dhe atyre t palejueshme.

N literatur mund t dallohen dy forma t prkufizimit t

kriminalitetit:

1) Prkufizimi Juridik i kriminalitetit - prfshin veprat penale

dhe sjelljet tjera t kundrligjshme dhe

2) Prkufizimi Sociologjik i kriminalitetit - prfshin sjelljet

amorale dhe asociale.

Vepra penale jan ato vepra t cilat i plotsojn kto kushte:

(1) q ndokujt domosdo ti jet shkaktuar dm;

(2) vepra, n kohn e kryerjes, t jet patjetr e ndaluar me ligj;
(3) kundrvajtsi ta ket pasur domosdo qllim kriminal;
(4) t ekzistoj lidhja midis veprimit dhe pasojs (shkak-pasoj);
(5) Sanksioni pr kryesin e veprs s till t jet i parapar me ligj,
gjegjsisht vepra si e till t jet kundrligjore e parapar n baz
t ligjit si vepr penale dhe karakteristikat e saj (veprimi me
vetdije, pasoja, lidhja shkakore, fajsia), t jen t prcaktuara me
ligj, pr t ciln ligji parasheh sanksionin penal-juridik, si sht
rregulluar me Kodin aktual Penal t Bosnjs dhe Hercegovins. Si
kryes t veprave penale n hulumtimet kriminologjike mund
trajtohen t dnuarit, t akuzuarit dhe fajtort.

1.2. Kriminologjia - fushat dhe detyrat e studimit t kriminalitetit.

Cilat dukuri dhe rrethana n koh dhe hapsir t caktuar mund t

prkufizohen si shkaktar apo faktor t shkaktimit t sjelljes
kriminale?

Krkimi i prgjigjes n kt pyetje supozon marrjen parasysh t

shqyrtimit t dilemave t shumta q paraqiten lidhur me krimin, e t
cilat as pr s afrmi nuk jan zgjidhur me studimet e deritashme
shkencore mbi fenomenin kriminal apo sjelljen kriminale n
prgjithsi.

1
Gazeta Zyrtare e Bosnjs dhe Hercegovins, nr. 3/03, Neni 2., Par. 1.
9
Sjellja kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri
masive, nga pikpamja shkencore, sot studiohet nga nj varg
disiplinash t shkencave shoqrore, natyrore dhe humanitare. Debatet
t cilat zhvillohen lidhur me sjelljen kriminale dhe kriminalitetin
fillojn nga piknisjet e ndryshme t argumentimeve shkencore gj q
rezulton me nj varg t tr prkufizimesh t cilat kt fenomene e
analizojn nga aspekti sociologjik, psikologjik, biologjik,
antropologjik, juridik, ekonomik dhe shum aspekte t tjera.

Me qllim t prshkrimit t qasjes heterogjene teorike ndaj

prkufizimit t sjelljes kriminale dhe kriminalitetit, n vazhdim t
tekstit do t fokusohemi n disa prkufizime t autorve t
rndsishm nga mjedisi yn shkencor, ku pjesa drmuese e teorive t
tilla sht e drejtuar n vshtrimin e ktij fenomeni nga kndi i ngusht
juridik apo nga kndi i gjer sociologjik.

Sipas Millutinoviqit (1988), i cili konsiderohet edhe pionier i

kriminologjis, n hapsirat e Ballkanit Perndimor, kriminalitetin e
prbjn veprat penale t determinuara si shkelje normash t kodit
penal nga ana e personave t cilt quhen delinkuent (determinim
juridik), dhe sjelljet kriminale si produkt i jets shoqrore n
prgjithsi (determinim sociologjik).

Sipas Singerit, (1994), kriminaliteti prfshin grupin e t gjitha

fakteve mbi krimin si fenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri
shoqrore, .... Delikti, gjithsesi sht veprim i cili pa marr parasysh a
sht prfshir apo jo n kodin penal, si i till sht n kundrshtim me
at q shoqria e pret nga antari i saj. Me kriminalitetin nnkuptojm
trsin e t gjitha delikteve t cilat n nj periudh t caktuar kohore
ndodhin n nj territor.

Nj qasje t ngjashme e prfaqson edhe Mlagjenoviq (1982), sipas t

cilit ktij fenomeni duhet doemos ti qasemi n dy dimensione:

a) dimensioni i t kuptuarit t kriminalitetit si dukuri shoqrore dhe

b) t kuptuarit e veprs penale dhe personalitetit t kryersit t saj si
fenomen individual.

Horvatiq, (1981), gjithashtu niset nga aspekti i njjt, i cili thot:

Kriminaliteti i ka dy fytyrat e veta, gjegjsisht ai nuk sht vetm
10
trsi e sjelljeve t dnueshme, t ndaluara me kodin penal t nj
territori dhe t nj vendi, por njkohsisht sht edhe dukuri shoqrore
masive dhe sjellje individuale e disa antarve t bashksis shoqrore
n vendin dhe kohn e caktuar.

Ignjatoviq, (....), megjithat, prve q krimin e konsideron si

fenomen individual dhe kriminalitetin si dukuri masive, vmendjen e
tij prqendron n rndsin e studimit t delinkuentit si autor i veprs;
viktims s krimit dhe reaksionit t individve dhe shoqris ndaj
krimit dhe kriminalitetit.
Pas tr ksaj q u tha mund t prfundohet se kriminalitetin e
karakterizojn dy tipare esenciale: individualiteti i tij (vepra penale
dhe kryersi i saj); dhe trsia e fenomeneve t tilla individuale n
vendin dhe kohn e caktuar e cila karakterizohet me masivitet.
Kriminaliteti si fenomen sociologjik e ka gjithashtu edhe karakterin e
tij negativ, i cili e nxit edhe reaksionin e domosdoshm t bashksis,
(prmes sistemit gjyqsor gjithsesi), dhe i jep atij dimensionin
sociologjik-juridik.

Pasi q kemi konstatuar prmbajtjen e fenomenit kriminalitet, n

vazhdim sht i pashmangshm edhe konstatimi i rndsis dhe
strukturs s dukurive t cilat i kontribuojn shkaktimit apo zhvillimit
t ktij fenomeni. Pra, dilema e cila m s shpeshti paraqitet gjat
diskutimeve pr kriminalitetin i prket dimensionit etiologjik,
gjegjsisht degs s kriminologjis e cila merret me studimin apo
analizn e shkaqeve dhe rrethanave t kriminalitetit. Si shembull
ilustrues i cili prshkruan rndsin e ktij segmenti t kriminologjis
po prmendim Raportin e Komisionit t Kryesis pr Zbatim t Ligjit
dhe Administrat Gjyqsore2, t vitit 1967. Pjesa e Raportit e cila e
trajton tematikn e prmendur thot: Pyetja m e natyrshme dhe m e
zakonshme q e parashtrojn njerzit lidhur me krimin sht: Prse?

Ata kt pyetje e parashtrojn edhe kur sht fjala pr veprat

individuale, por edhe kur sht fjala pr trsin e tyre. N t dy rastet,
pothuajse sht e pamundur q n kt t jepet prgjigje. Secili krim
individual sht prgjigje n situatn specifike t personalitetit. Ai
sht nj trsi psikologjike dhe emocionale e komplikuar pa mas, e
cila iu nnshtrohet presioneve t jashtme komplekse dhe t pa fund.
2
"Crime in America", The Challange of Crime in a Free Society, Report by
President's Comission on Law Enforcement and Administration of Justice,
Washington, 1967., p.17, marr nga Gj. Ignjatoviq., Kriminologija, fq. 219.
11
Kriminaliteti prfaqson nj milion prgjigje t tilla. T krkosh
shkaqet e krimit vetm n motivet njerzore do t thot t rrezikosh
q ato t zhdukn n pluhurin e padeprtueshm t psiks njerzore.
Do t mund t thuhej p.sh. se prirja apo epshi pr bixhoz sht
shkaktar i keqprdorimit apo prfitimit; ose se varsia nga droga sht
shkaktar i vjedhjes; ose marrzia (t krisurit), sht shkaktare e vrasjes.

Mirpo, shtrohet pyetja: ka e ka nxitur epshin, vartsin dhe

marrzin? Prse kto jan manifestuar n at mnyr dhe n at
moment?

Ka krime aq irracionale, t paparashikuara dhe eksplozive dhe aq t

paprshtatshme pr ti analizuar dhe shpjeguar sa q vshtir sht t
pengohen dhe sht vshtir pr tu mbrojtur nga to, sikurse nga trmeti
apo valt e batics.

Shkaktart e krimit pra jan t shumt, t ndrthurur dhe t fsheht.

Pr ta kuptuar kt, individi duhet t grumbulloj t dhnat mbi masn
dhe trendt e krimit, t prcaktoj mimin e krimit, ti studioj dhe
analizoj kushtet e jets atje ku ai shprthen, ti identifikoj kriminelt
dhe viktimat e tyre, t konstatohet qndrimi i shoqris ndaj krimit.
Asnj mnyr e prshkrimit t krimit nuk e skicon at n mnyr t
mjaftueshme. Pra, n msimet n vijim do t prqendrohemi n
arsyetimet e teorive mbi shkaqet e kriminalitetit n mnyr q ti japim
nj kontribut qasjes sa m serioze ndaj t gjitha hulumtimeve apo
analizave t cilat merren me kt shtje. Shkaku i krimit apo
kriminalitetit mund t prkufizohet si ndryshim objektiv real i cili sjell
deri te nj dukuri tjetr reale, kurse e cila prsri n rrjedhn e
mtejme t lvizjes permanente n natyr dhe shoqri deri te
ndryshimi i mtejm dhe kshtu gjithnj deri n pafundsi (Horvatiq,
fq. 93). Ndrlikueshmria e kriminalitetit t cilin e paraqitm n
msimet e mparshme prshkruan m s miri ndrlikueshmrin e
problemit me t cilin ballafaqohemi me rastin e shqyrtimit t shkaqeve
t kriminalitetit. Studimin m kompleks pr procesin e lindjes s
kriminalitetit e ka dhn Profesor Millan Millutinoviq, prmes sistemit
t tij t etiologjis kriminale, i cili at sistem e paraqet prmes dy
degve:
1) Degs s Etiologjis Ekzogjene dhe
2) Degs s Etiologjis Endogjene.3

3
Sistematizim t ngjashm hasim edhe te autort tjer. Shih te Mllagjenoviq (1982),
12
Prcaktimi i vllimit dhe intensitetit t veprimit t faktorve
kriminogjen, pas njohjes me prmbajtjen e tyre, paraqet hapin e
ardhshm t rndsishm n elaborimin e tematiks nga fusha e
etiologjis s kriminalitetit. Kur diskutohet pr vllimin e faktorve
kriminogjen, ktu, n kt kuptim, dallojm dy grupe m t mdha.
Grupi i par sht ai i cili prpiqet q aktivitetin kriminal ta shpjegoj
prmes ndikimit t nj faktori bazik dhe kjo na paraqitet me emrin
qasja moniste apo monokauzale, gjegjsisht interpretim
monofaktorial. Interpretimet e ktilla kan qen t prfaqsuara edhe
n fazat e m hershme t zhvillimit t kriminologjis pozitiviste.

Grupi i dyt, niset nga pikpamja se pr interpretimin e lindjes s

kriminalitetit vmendjen duhet prqendruar te ndikimi i shum
faktorve t ndryshm. Kto interpretime mund t quhen vshtrime
pluraliste t etiologjis kriminale dhe i prkasin qasjes moderne t
studimit, analizs s kushteve dhe shkaqeve t lindjes s kriminalitetit.

N ann tjetr n raport me llojin e ndikimit, mund t thuhet se edhe

ktu ekzistojn dy mnyra t qasjes. Etiologjia e kriminalitetit ka dy
sfera t cilat organikisht jan t ndrlidhura. Njra ka t bj me
studimin e kriminalitetit nga kndvshtrimi i caktuar i strukturs dhe
kulturs shoqrore, kushteve t caktuara jetsore, ndikimi i faktorve
t ndryshm kriminogjen, ndikimi i botkuptimeve t ndryshme mbi
vlerat dhe konflikti i vlerave dhe shtjeve tjera t ngjashme. Kjo
quhet etiologji ekzogjene.

Tjetra studion procesin e formimit t personalitetit n drejtim t

kryerjes s aktivitete delikuente dhe kriminale apo thn m sakt
studion procesin e kriminalizimit, i cili duhet t na sjell deri te
njohuria se prse disa persona kryejn vepra penale dhe si sht e
mundur q kushtet e caktuara t nj kulture, nga ata, t krijojn
kriminel dhe delinkuent. N kuadr t ksaj studiohet ndikimi i
elementeve dhe vetive personale n sjelljen kriminale. Kjo sht sfera
e t ashtuquajturs etiologji endogjene. (Millutinoviq 1988, fq. 254).

Qasja e ktill quhet pluralistike apo multifaktoriale dhe si e till pr

her t par na paraqitet n rreshtat e Enriko Ferrit, i cili konsiderohet
edhe themeltar i ktij studimi n etiologjin kriminale. Pas shfaqjes s

Horvatiq (1981), Ignjatoviq (...)

13
ktij orientimi multifaktorial paraqitet edhe interpretimi mbi
intensitetin e veprimit t disa faktorve apo t disa grupe faktorsh.
Ktu gjithashtu mund t konstatohet edhe paraqitja e mendimeve t
ndryshme, por prsri mund t thuhet se pjesa drmuese e autorve, n
fund t fundit, pajtohen pr t ashtuquajturin ndikim zhvillimor t
faktorve t ndryshm me mundsin e ndarjes s faktorve me ndikim
m t madh n rastet e caktuara konkrete. Vrehet gjithashtu se n do
situat konkrete sht e nevojshme q pjesn e vet ta ken si faktort
individual ashtu edhe faktort e jashtm. Pikrisht kjo pikpamje sht
edhe m e prfaqsuara, sipas s cils do rast individual duhet t
shqyrtohet dhe studiohet ndaras dhe vetm pas analizs sistematike
mund t konstatohet prezenca i ndonj faktori i cili ka karakter m t
madh ndikues.

E dyta, dega e kriminologjis, e pandashme nga etiologjia sht

fenomenologjia, gjegjsisht grupi i studimeve shkencore mbi
fenomenologjin e kriminalitetit. Kshtu Millutinoviq, (1988), pohon
se kjo sfer e posame e kriminologjis studion dhe analizon format e
dukurive, strukturn, paraqitjen strukturale dhe dinamikn e
kriminalitetit. Ndonse kto dy deg t kriminologjis, n shikim t
par na paraqiten t ndara, megjithat kto assesi nuk duhet shikuar si
t ndara, para s gjithash pr shkak t objektit t tyre t prbashkt t
studimit me t cilin ato merren, gjegjsisht pr shkak t qllimit t
prbashkt t cilin ato duhet ta prmbushin. Ai qllim ka t bj me
kontributin e madh t cilin ato duhet ta japin, prmes studimit sa m t
thukt shkencor, n luftn e gjithmbarshme shoqrore kundr
kriminalitetit.

3. Metodat e kriminologjis

Meqense kriminaliteti shfaqet n aspekte t ndryshme, edhe vet qasja

ndaj hulumtimit t dimensionit fenomenologjik dhe etiologjik duhet t
mbshtetet n t arriturat e disiplinave t ndryshme shkencore. Sjellja
kriminale si fenomen individual apo kriminaliteti si dukuri masive, n
njrn an, karakterizohet me tiparet biologjike, psikologjike dhe
psikiatrike, kurse n ann tjetr me karakteristika sociologjike, juridike
dhe ekonomike. Studimi i do rasti individual apo grupi t sjelljeve
delinkuente, si thekson Mllagjenoviq (1982), shtron nevojn e
aplikimit t nj numri t madh metodash t cilat aplikohen n shkencat
e ndryshme, kurse n kriminologji sot kjo quhet hulumtim kompleks i
fenomenit kriminal.
14
Kriminologjia, zakonisht, kur studion rastet individuale, shrbehet me
metodat e studimit shkencor t shkencave t cilat pr objekt t
hulumtimit t tyre gjithashtu e kan individin. N ann tjetr, nse
sht fjala pr hulumtimin e kriminalitetit si dukuri masive shoqrore,
ather kriminologjia i huazon metodat e atyre shkencave t cilat
merren me studimin e shoqrive dhe t dukurive shoqrore.

Metodologjia q prdort m s shpeshti pr hulumtime t cilat pr

objekt i kan rastet individuale quhet studim i rastit apo metod
klinike. Studimet e rastit (ang. Case study), n t shumtn e rasteve
aplikohen n hulumtimet q kryhen n entet ndshkimore korrektuese,
gjegjsisht n klinikat e specializuara. Me kt lloj studimi, studiohet
personaliteti i delinkuentit s paku nga kndi sociologjik, psikologjik
dhe psikiatrik, kurse qllimi i ktyre studimeve sht, marrja e t
dhnave mbi karakteristikat themelore t personalitetit t delinkuentit,
motivet dhe impulset pr kryerjen e veprs kriminale, t analizoj
rrethanat n t cilat sht kryer vepra kriminale dhe t analizoj
karakteristikat e mjedisit social n t cilin kryesi i veprs ka jetuar.
Studimet e ktilla shpesh prdoren edhe pr hulumtimin e grupeve t
delinkuentve dhe bandave, me vshtrim t posam n hulumtimin e
procesit t lindjes dhe veprimit t bands dhe t studimit t rregullave
t cilat dominojn brenda saj. Jan t njohura edhe studimet me an t
aplikimit t ashtuquajturs metod klinike, e cila analizat kryen n
katr faza dhe at: analiza mjeksore, psikologjike dhe sociale,
prcaktimi i diagnozs klinike, dhnia e prognozs sociale pr sjelljen
e ardhshme t delinkuentit, dhe dhnia e propozimit pr trajtimin
penologjik t kryersit t veprs.

Metodologjia e hulumtimit t rasteve individuale n kriminologji sht

karakteristike edhe pr nga veprimi metodologjik i cili aplikohet n
kuadr t saj. Veprimet m t shpeshta t cilat aplikohen n kt
kuptim jan bisedat (biseda e orientuar, biseda e pa orientuar, pyetjet e
qllimshme dhe mikro-anamneza), vzhgimi (perceptimi dhe
interpretimi i sjelljes s ndonj personi dhe t reagimeve t tij n
rrethanat e caktuara, p.sh. gjat biseds, n gjykat, etj, me rast
lvizjet e vetdijshme dhe t pavetdijshme shprehin gjendjen e
personalitetit t cilin jemi duke e vzhguar), analiza psikologjike e
veprs penale dhe mnyrs n t ciln sht kryer ajo (personaliteti i
njeriut shprehet prmes sjelljeve dhe veprimeve t tij, prmes t cilave
mund ta njohim m mir, p.sh. mnyra dhe karakteri i veprs s kryer
penale, prirjet dhe motivet e kryerjes s veprs, rrethanat n t cilat
15
sht kryer vepra e till, etj.), psiko-analiza e personalitetit (prdorimi
i testeve t cilat i zhvillon psikologjia, sidomos testet e vetive
(inteligjencs, aftsis s koncentrimit, shpejtsis s reagimit, testet
verbale dhe jo verbale t personalitetit me t cilat respondenti duke
dhn mendimin e vet lidhur me ndonj veprim, ai njkohsisht zbulon
edhe personalitetin e vet - t ashtuquajturat teste projektuese), analiza
e kushteve jetsore (zhvillimi i personalitetit n rrethin social me rast
studiohen edhe kushtet objektive dhe subjektive t jetess).

Vmendja e posame drejtohet n disa karakteristika t jets s

respondentit si sht gjendja shndetsore e tij, rrethi familjar,
gjendja ekonomike dhe sociale e familjes s tij, problemet e veanta n
familje, smundjet, prostitucioni, delikuenca, alkoolizmi, msimi dhe
puna e tij, shfrytzimi i kohs s lir dhe dnimi i mhershm i tij.
Tr kjo kryhet pr t gjitha fazat e jets s respondentit.

Metodat e studimit t kriminalitetit si dukuri masive orientohen n

studimin e strukturs, mass dhe dinamiks s kriminalitetit.

Mllagjenoviq (1982) v n pah, si nj nga modelet klasike t ktij lloj

hulumtimi, fazat hulumtuese n vijim: Prcaktimi i objektit t
hulumtimit dhe qllimin e hulumtimit; Parashtrimin e hipotezs
(supozimet themelore dhe plotsuese); grumbullimin e informatave
(prmes vzhgimit: trthorazi - dokumentet apo drejtprdrejt
pjesmarrja, eksperimenti, krahasimi dhe marrja n pyetje apo
intervistomi) dhe n fund analiza dhe sinteza.

Metodat statistikore t hulumtimit t kriminalitetit aplikohen me

qllim t prpunimit t informatave mbi kriminalitetin t cilat merren,
n njrn an, nga burimet zyrtare (policia, prokuroria, gjykatat,
institucionet pr zbatimin e sanksioneve penale) dhe n ann tjetr,
nga burimet dhe studimet shkencore me t cilat synohet t arrihet deri
te vlersimi i numrit t errt t kriminalitetit n vendin dhe kohn e
caktuar.

2.1. Metodat kriminologjike sipas karakterit t t dhnave

Para se t shpjegojm metodat sipas natyrs s t dhnave do t

fokusohemi n disa aspekte themelore t t kuptuarit, njohja e t cilave
paraqet supozimet e domosdoshme pr fillimin e hulumtimeve
kriminologjike. Kriminaliteti sht numri i regjistruar i veprave penale
16
n nj vend dhe n nj koh t caktuar, kurse koeficienti i
kriminalitetit paraqet indeksin e veprave t regjistruara penale t
pjestuar me numrin e popullsis s aft n pikpamje kriminale n
100.000 banor.

N dhjet vjett e fundit, kriminologjia i ka prsosur mjaft mir

instrumentet e saj hulumtuese. Kjo disiplin n kt periudh pa
dyshim ka fituar numr shum t madh kriminalistsh, sociologsh,
psikologsh, pedagogsh dhe juristsh dhe i ka imponuar problemet e
veta si diskurs primar i hulumtimit t shoqris moderne. Kjo pr fat t
keq paraqet edhe sfidn m t madhe dhe segmentin m t
domosdoshm t shkencave shoqrore n shekullin XXI.

Arsimimi dhe aftsimi pr hulumtime n fushn e analizs dhe sintezs

t ashtuquajtur dukuri (pa) sigurie, paraqet gurthemelin pr studimet
kriminologjike sot. Duke pasur parasysh punn n shrbim t zbatimit
t ligjit, paraqet vetm shkronj t zez n letr pr udhheqsit n
to, nse harrohet ose shprfillet arsimimi dhe aftsimi pr t
hulumtuar, i cili mund t kontribuoj s paku:

- t kuptuarit dhe analizn kritike t rezultateve t hulumtimit;

- qllimet q edhe vet t hulumtojm n mnyr q ti kontribuojm
puns m efikase t organeve t kontrollit formal social;
- shfrytzimin e rezultateve t hulumtimit me rastin e nxjerrjes s
vendimeve (gj q n realitet pr fat t keq nuk sht ashtu as
madje 1% t rasteve.

Logjika e hulumtimit kriminalistik sipas Gasinit, pasqyrohet prmes t

ashtuquajturit ideal i hulumtimit kriminologjik, kurse i till sht
hulumtimi eksplikativ. Ky lloj hulumtimi ofron njohuri absolute pr
dukurin t ciln e hulumtojm prmes analizs s etiologjis s
dukuris dhe t gjitha ligjshmrive t cilat i prkasin asaj dukurie. T
gjitha hulumtimet tjera paraqesin pjesn e eksplikacionit dhe
praktikisht jan pjes prbrse t hulumtimeve eksplikative.

Me hulumtimet eksplikative jan t lidhura edhe hulumtimet:

DESKRIPTIVE - me t cilat prshkruhet dukuria, por nuk shpjegohet
ajo;
STRUKTURALE - me t cilat studiohet prbrja e objektit apo
dukuris;
PREDIKTIVE - e cila prdoret pr parashikimin e zhvillimit t
17
mtejm t dukuris s hulumtuar;
EKSPLORATIVE - e cila prdoret si metod provuese apo pilot-
hulumtim;

Si dhe:
PANELI - me t cilin verifikohen rezultatet q jan arritur nga
hulumtimet e mhershme;
METODOLOGJIKE - t cilat shrbejn pr vrtetimin e validitetit t
ndonj veprimi para se t aplikohet.

Kriminologjia bashkkohore sipas llojit t t dhnave q i hulumton

dhe metodave q i zbaton, mund t ndahet njkohsisht n:

a)kriminologji kualitative dhe

b)kuantitative.

Kriminologjia kuantitative zhvillon analizn sintetike kurse n kuadr

t saj edhe statistikn e lidhjeve (ang. Statistics of assotiation), e cila
vrteton relacionet ndrmjet dy dukurive t ndryshueshme (p.sh.
dukurive paralele t prcjelljes s koeficientit t korrelacionit ndrmjet
kriminalitetit dhe standardit t jetess, punsimit, nivelit t arsimimit e
t ngjashme).

N ann tjetr me hulumtimet nga fusha e kriminologjis kualitative,

deri te objekti i hulumtimit, arrihet m s shpeshti me an t t
ashtuquajturs snow ball method. N hulumtimet kriminologjike t
dhnat t cilat hulumtohen mund t jen: individuale dhe shoqrore; t
mhershme apo t tashme dhe primare apo sekondare.

2.2. Metodat e prfundimit (epilogu i hulumtimeve kriminologjike)

Metodat e prfundimit apo konstatimit t cilat zakonisht prdorn jo

vetm n kriminologji por edhe n shkencat tjera jan: deduksioni dhe
induksioni, analogjia, analiza dhe sinteza, abstraksioni dhe intuicioni
si dhe prfundimi sipas probabilitetit. Prfundimi me an t
deduksionit vlen nse dshmojm se nj dukuri vlen pr do mas t
njjt n do koh dhe kshtu themi se ajo dukuri vlen edhe pr do
rast tjetr individual. Nse ndonj dukuri (kriminalitet) e hulumtojm
prmes disa prizmave t saj (fenomenologjike), dhe prfundojm se
krejt ka vlen pr nj rast (pak a shum) vlen edhe pr grupin e
sjelljeve t tilla n trsi, kjo sht mnyra induktive t hulumtimit.
18
Prfundimi sipas analogjis, kryesisht, sht mnyra m e shpesht e
prfundimit, prandaj pr kt fakt sht edhe mysafiri m i shpesht i
kriminologjis dhe rezulton nga proporcionaliteti i vetive t
prbashkta t vrejtura t nj dukurie m rast shkohet nga e veanta
te e veanta.

Analiza prbhet nga zbrthimi real (objektiv) i elementeve t ndonj

dukurie duke ia shtuar t ashtuquajturin zbrthim ideor (subjektiv), n
mnyr q t njihet kauzaliteti i dukuris dhe i pjesve t saj prbrse.
Ndrkaq sinteza paraqet metodn analitike - sintetike t hulumtimit me
t ciln elementet prbrse t nj dukurie globalizohen dhe
konsiderohen si trsi unike.

Abstraksioni paraqet veprim ideor t ndarjes s t prbashkts,

esenciales dhe t prgjithshmes duke e flakur njherazi, te disa dukuri,
individualen dhe t parndsishmen. N ann tjetr, intuicioni paraqet
veti mendore t hulumtimit, talentin e saj i cili zakonisht sht n
proporcion t drejtprdrejt me prvojn hulumtuese (numrin e
tentimeve), t cilat sjellin deri te zgjidhja e problemit rrugs s
shkurt pa e ditur rrugn prmes s cils sht zgjidhur tr kjo.
Prfundimi sipas probabilitetit sht nj veprim shum i varur nga
hipotezat dhe qllimet tona t hulumtimit.

3. Zhvillimi i kriminologjis

N zhvillimin e kriminologjis si disiplin e posame shkencore kan

ln gjurmt dhe kontributin e tyre t madh shum personalitete t
njohura t ksaj fushe. Ktu ne do ti prmendim tri personalitetet m
t shquara, t cilt n mnyr specifike i kan kontribuuar zhvillimit t
ksaj shkence me studimet e tyre pr kriminalitetin dhe trajtimin e tij.

Cessare Beccaria, me veprn Dei Delitti Delle Pene (1764.), ka

shnuar nj periudh t madhe dhe i ka dhn kontribut t fuqishm
paraqitjes dhe zhvillimit t ktij drejtimi, i cili n literaturn
kriminologjike por edhe n at penale-juridike sht i njohur si
Shkoll Klasike.

Personaliteti tjetr sht Paul Topinard, i cili n veprn e tij

Antropologjia (1879), pr her t par prmendi emrin kriminologji,
me 'rast edhe na paraqitet kjo fush shkencore si sfer e veant.

19
Dhe pikrisht n kt drejtim edhe Raffaele Garofalo, e ka botuar
veprn me titull Kriminologjia (1885), me t ciln fillon nj
periudh krejtsisht e re me t gjitha karakteristikat e saj n pikpamje
t shpjegimit dhe qasjes ndaj kriminalitetit, si dhe nj periudh me
detyra t definuara rishtazi t cilat kjo shkenc i merr n zinxhirin e
shkencave tjera q merren me dukurin e krimit si fenomen individual,
gjegjsisht me kriminalitetin si dukuri masive. Debatet e para
shkencore lidhur me shkaqet e kriminalitetit paraqiten n fund t
shekullit XIX. Mirpo, megjithat n at periudh rolin dominues n
shpjegimin e ktyre dukurive e kishin prfaqsuesit e Shkolls
Klasike.

Shkolla Klasike, si sht e njohur mir, ka lindur me aplikimin e

parimeve t Revolucionit Borgjez Francez, n fushn e legjislacionit
penal, kurse shpjegimet e veta i bazon ekskluzivisht n interpretimet
dogmatike t veprs penale: ndshkim dhe ligjit Pra, n fenomenet
ligjore. Nj qasje e till nuk dha rezultate t rndsishme, sidomos
gjat shekullit t XIX, prandaj shoqria e athershme e prfshir nga
vala e furishme e Revolucionit Industrial dhe zhvillimit t
komunikimeve, u ballafaqua me nj ngritje t theksuar t
kriminalitetit. Mos efikasiteti i sistemit n reagimet ndaj sjelljeve
kriminale, gjithnj e m tepr, e shtyri Shkolln Klasike q t
propozoj metoda dhe qasje t reja n prgjithsi n aspektin e
trajtimit t ktij fenomeni negativ shoqror.

Zhvillimit pozitivist t kriminologjis nj shtytje t rndsishme

asokohe i dha edhe zhvillimi i gjithmbarshm i disiplinave t
ndryshme t shkencave natyrore dhe shoqrore. Kurse n kt drejtim,
sidomos, kontributin m t madh e dha aplikimi i metods s
hulumtimit empirik n shkencat shoqrore. sht mir e njohur se
metodat pozitiviste aplikimin e vet t par e gjeten n shkencat
natyrore si: fizik, kimi, biologji, duke i gjetur shum shpejt
prkrahsit e tyre edhe n radht e sociologve.

Me qllim t nj vshtrimi m t qart t zhvillimit t kriminologjis si

sfer e posame shkencore, kt segment do ta trajtojm me rastin e
shpjegimit t karakteristikave t zhvillimit n t ashtuquajturn
periudh parashkencore; periudh shkencore apo periudh t
kriminologjis pozitiviste.

20
3.1. Periudha parashkencore.

Kriminologt tradicionalisht pajtohen se fusha e tyre si shkenc ka

lindur n shekullin e XVIII, kur Cessare Beccaria, themeloi shkolln
t ciln ne e njohim si Shkoll Klasike e kriminologjis. Mirpo, nse
shikojm se far kan thn disa mendimtar shum m hert pr
krimin, ather duhet edhe ta rishqyrtojm kt qndrim. Ti kthehemi
p.sh. pr nj ast tezs: Fmijt e dshirojn bollkun. Ata kan
qndrim t keq, i shprfillin t vjetrit. Ata u kundrvihen prindrve t
tyre duke llomotitur para se t socializohen... dhe i tiranizojn
msuesit e tyre..., e cila mund t pasqyroj prshkrimin e par
modern t delikuencs s t miturve t cilin e ka vn n pah Sokrati
para afr 2300. vjetsh, 470-399. p.e.s, (Adler et al. 1991. fq. 57).

Ndonse shpesh pranohet se kriminologjia bashkkohore sht

zhvilluar kryesisht pas themelimit t Shkolls Klasike, ekziston nj
varg dokumentesh pr kriminalitetin, (shkaqet, format, trajtimi i tij,
etj.) nga periudhat e mhershme t cilat n mnyr t konsiderueshme i
kan kontribuar zhvillimit t gjithmbarshm t ksaj shkence. Nse
shikojm n retrospektiv t historis do t vrejm se filozoft dhe
mendimtart si Sokrati, Platoni dhe Aristoteli kan dhn mendime t
rndsishme lidhur me kt fenomen, madje disa ide q ata qysh
ather i kan plasuar, e kan gjetur vendin e tyre n shkencn ton
edhe n ditt e sotme. Sidomos jan t rndsishme ato ide t cilat
kan t bjn me shkaqet e lindjes s krimit, pr t cilat lirisht mund t
themi se si t tilla jan ndrtuar dhe plotsuar ndr shekuj deri n ditt
e sotme. Pr kt arsye ktu edhe ne do t fokusohemi n shkrimet e
ksaj fushe nga kohrat e mhershme t civilizimit t cilat prmenden
m s shpeshti, duke i trajtuar ato m hollsisht n kapitullin:
Periudha e mendimit t prgjithshm filozofik dhe humanist mbi
kriminalitetin.

3.1.1. Periudha e mendimit t prgjithshm filozofik-humanist mbi

kriminalitetin

Hamurabi ka qen nj sundimtar i cili ka vdekur n vitin 1750. p.e.s.4

Ky sundimtar biblik sht i njohur si autor i Kodit i cili ishte shkruar
n shtylla t larta 2,25 metra. Ky Kod prmbante 282 nene, kurse si

4
Mbreti i Babilonis i cili ika shkruar ligjet e shteteve t vjetra Sumerit dhe
Mesapotamis.
21
qllim themelor n t theksohej mbrojtja e sistemit shoqror prmes
pengimit t dhuns s m t fuqishmve mbi ata m t dobtit (me ka
sht theksuar parimi i s drejts). Pr kriminelt kan qen t
parapara dnime t ashpra, si ishe dnimi me vdekje, prerja e
ekstremiteteve, djegia me hekur t skuqur, dbimi, kurse ky kod ka
dhn edhe shpjegimet lidhur me shkaqet e krimit, gjegjsisht lidhur
me dhunn e keqe t kryersve e cila sht e domosdoshme t
ndshkohet pr tu shmangur hakmarrja, gjegjsisht pr tiu siguruar
satisfaksioni viktims. Ksaj kategorie t fundit, gjegjsisht viktimave
gjithashtu u sht kushtuar nj vmendje e rndsishme dhe sht e
njohur se ky Kod, i sht kushtuar viktima, sepse dispozitat e tij kan
obliguar edhe kompensimin e dmit t shkaktuar me vepr penale.

Platoni,5 (428-347 p.e.s) pohonte se kriminaliteti sht shprehje e

prbuzjes e cila rezulton nga natyra njerzore, kurse pr dnimin
pohonte se ai e ka preventivn si funksion themelor. Ky, n masn m
t madhe, njihet si themeltar i individualizmit pr shkak t tezs s tij
t njohur sipas s cils krimi sht pasoj e faktorve t brendshm,
pr ka dnimin duhet prshtatur gjendjes psikike t kryersit konkret
t tij.

Aristoteli6 (384-322 p.e.s) i ka klasifikuar ligjet n ligje natyrale dhe

artificiale. Sipas tij ligjet natyrale duhet t'i mbrojn vlerat universale,
t pranuara. Ndrsa me ligje artificiale duhet t krijohet barazia dhe
drejtsia. Sipas tezs s tij njeriu nuk do t bhej kriminel sikur ta
kuptonte se nga vepra penale ka m tepr dm sesa dobi. Ky merret
si themeltar i utilitarizmit n fushn e luftimit t krimit, sepse si
shkaktar themelor t krimit e thekson oroditjen morale t individit n
kushte t caktuara t jets shoqrore.

Ciceroni7 (106-43 p.e.s.), si nj nga shkaqet kryesore t krimit e

konsideronte mosndshkimin e tij. Prandaj, ai insistonte n dnim t
pashmangshm, duke potencuar nivelin e lart t prgjegjsis s t
gjitha strukturave t bashksis, t ngarkuara pr zbatim t ligjit.

Seneka8 (viti 4 p.e.s- 65 pas. e. s). sht e njohur thnia e tij:

5
Filozof i vjetr i Shtetit t Athins, nxns i Sokratit dhe msues i Aristotelit.
6
Nj nga filozoft m t mdhenj t Athins s lasht, nxns i Platonit, kurse
msues i prijsit ushtarak, t famshmit Aleksandr i madh (Alexander the Great).
7
Marcus Tullius Cicero, senator i njohur i shtetit t Roms s Vjetr.
8
Lucius Annaeus Seneca, senator dhe filozof i njohur romak.
22
Meqense krimi sht shprehje e gabimit t individit, si qllim
kryesor i dnimit duhet t jet prmirsimi. Pr kt arsye, ky mund
t konsiderohet si njri nga pioniert e mendimit resocializues si qllim
ky i aplikimit t sanksionit penal.

Periudha e mesjets9 shnon nj pikpamje pothuaj krejtsisht t

ndryshme ndaj studimit dhe interpretimit t shoqris dhe dukurive q
e rrethojn njeriun n raport me mendimet e njohura dhe t shkruara t
periudhave t mhershme. N at periudh rolin dominues edhe n
kt segment t jets njerzore e kishin institucionet religjioze. N
pikpamje t studimit t kriminalitetit dhe krimit si dhe t trajtimit t
gjithmbarshm t krimit dhe hulumtimit t tij, gjykimit dhe
ndshkimit t tij, n literaturn kriminalistike mund t hasen nj varg
karakteristikash t ksaj periudhe. M t rndsishmet nga kto jan:
t gjitha idet pr kriminalitetin e periudhs s mhershme plotsisht u
flakn dhe u harruan; nuk ekzistojn ligje t shkruara nga ajo periudh;
n at periudh mbrohej interesi i shtetit dhe sundimtarit, religjioni,
morali, personaliteti dhe prona; dominonte juridiksioni i kishs,
zbatimi i t drejts kanonike; hipertrofia e inkriminimit religjioz;
pabarazia para gjykats; inkuizicioni; zbatimi i dnimeve t mizore.

Ky segment n zhvillimin e studimit njerzor t krimit dhe reagimi

lidhur me kt sht i rndsishm n masn m t madhe sepse
asokohe pikrisht Shkolla Klasike paraqitet si reaguese e fuqishme
ndaj ktij sistemi. N literaturn kriminologjike shnohen disa teza nga
jeta e dy autoriteteve teologjike t asaj periudhe: Shn Augustinit dhe
Toma Akuinit.

Shn Augustini10, (354-430). sht e njohur vepra e tij Mbi Shtetin e

Zotit (Drejtsia Hyjnore). Ai konsideron dhe angazhohet pr dnimin
dhe shprblimin si qllime t ndshkimit pr krimin e kryer. I
kundrvihet dnimit me vdekje duke pohuar se kryesi me an t ktij
dnimi lirohet nga vuajtja t ciln ai me krim e ka merituar.
Shn Toma Akuini (Thomas Acuinas)11 (1225-1274). sht e njohur
vepra e tij me titull Summa Theologica. Ky ndr t tjera, sht

9
Zakonisht prfshin periudhn kohore prej shek.V p.e.s., e shnuar me rnien e
Perandoris Romake t Perndimit, e deri n fund t shek. XVIII, gjegjsisht
revolucioneve borgjeze n Evrop.
10
Saint Augustine , njri ndr shenjtrit m t famshm t kohs s vjetr i kishs
katolike..
11
Saint Thomas Aquinas , teolog Italian i njohur si Doctor of the Church.
23
angazhohet pr nj t drejt ndshkimore relative, pra pr ndshkimin
e veprave t cilat rrezikojn shoqrin njerzore dhe t cilat pr kt
fakt jan t drejtuara kundr vullnetit t zotit.

Periudha e gjat e inercionit dhe e asfiksis intelektuale e shekujve t

mesjets e cila edhe mendimin kriminologjik e mbylli n suazat e
ngushta t rezonimit mistik dhe tradicional, nxiti vrshimin e vrtet t
filozofis dhe shprthimin e aktivitetit t filozofve dhe shkenctarve
q n fillim t shekullit t XVI. Prandaj, shum ide prparimtare mbi
humanizimin e legjislacionit penal u manifestuan qysh n kohn e
sistemit shoqror feudal pr t vazhduar n kontinuitet me punimet e
filozofve progresiv t mvonshm dhe t juristve, empiristve,
racionalistve e shum mendimtarve tjer shoqror, t ndryshm, t
shekullit XVII-XVIII, (Mllagjenoviq, 1982, fq. 49).

Kshtu, Karzovi, n Gjermani propozoi aplikimin e metodave empirike

n t drejtn penale, kurse n ann tjetr, Ejro, n Franc, thekson
idet prparimtare pr t drejtn procedurale m efikase, ndrkaq
Mateus, n Holand, angazhohet pr aplikimin e metodave sintetike
ligjore n t drejtn penale. N kt periudh drejtohen edhe kritikat e
para n llogari t glosatorit12 n Itali. Madje nga inspirimi me idet
e reja prparimtare, n Rusi m 1648. nxirret prmbledhja e re e ligjore
e quajtur Depozitimi.

Pr themelimin dhe t bazuarit e shkolls klasike dhe pr nismn e

gjithmbarshme t ndryshimeve q u kurorzuan n fillim t shekullit
XVIII dhe n fund t shekullit XIX me revolucionet borgjeze n
Evrop meritat m t mdha u prkasin punimeve dhe studimeve t
plejads s filozofve dhe mendimtarve t asaj kohe. N vazhdim t
tekstit do t vejm n pah personalitetet e shquara t cilat kan ln
gjurmt m t thella n zhvillimin jo vetm t kriminologjis, por edhe
t shkencave shoqrore dhe penale-juridike n prgjithsi.

Tomas Mori (1478-1535). sht autor i Utopis s njohur.

Konsiderohet si njri ndr themeluesit e etiologjis kriminale, sepse ai
duke studiuar rrethanat ekonomike n Angli, u prpoq ti konstatoj
shkaqet e veprave penale kundr pasuris. Gjithashtu i prir nga
humanizmi ky propozoi shndrrimin e dnimit me vdekje, n dnim
me pun t detyrueshme. Pra, krkonte q dnimi ti kontribuonte

12
Glosatort, interpretuesit e kodit fetar-"Kanonit
24
qllimit t prmirsimit t kryersit t veprs, me ka z fill ideja e
dnimit privim nga liria. (Ignjatoviq 2005. fq. 149).

Ky sht prfaqsues i madh i tezs se shkaqet e kriminalitetit

gjenden n shoqri, prandaj angazhohet pr zbutjen e sistemit t
ndshkimit.

Frensis Bekoni (Francis Bacon) (1478 1535). Ky propozon

reformn e sistemit, deri te e cila do t arrihej me studimin e sistemit
shtetror, me rast qllimi kryesor do t ishte vendosja e nj drejtsie
t till prej s cils shoqria do t kishte dobi.

Hugo Grotius (1583-1645). Ky sht personalitet shum i

rndsishm n zhvillimin e mendimit kriminologjik, kurse me teorit
u angazhua pr vendosjen e mass s arsyeshme t sanksionimit duke
propozuar q dnimi t formohet ashtu q t ndikoj n prmirsimin e
fajtorit. sht prfaqsues i teoris s t drejts natyrore, sipas s cils
prioritet shoqror do t ishte mbrojtja penalo-juridike e t drejtave t
mirnjohura, n mesin e t cilave nuk llogaritet e drejta e besimit (ana
teologjike), me ka ai kritikoi rolin dhe rndsin e institucioneve
religjioze dhe at jo vetm n sistemin penalo-juridik, por edhe n
sistemin shtetror n prgjithsi.

Thomas Hobbes (1588-1679). sht materialist i njohur anglez dhe

filozof politik. Ky sht angazhuar pr nj sistem kundr torturs,
kundr zbatimit t dnimit masiv me vdekje dhe kritikonte
disproporcionin midis peshs s dnimit dhe peshs s veprs penale.
Angazhohej pr ligje t ashpra, t cilat do ta mbanin rendin n shoqri
dhe do t hartoheshin nga individt egoist.

Xhon Lloku (John Locke, 1632-1704). sht filozof dhe empirist

anglez i cili konsideronte se dija themelore buron nga prvoja duke
theksuar se vetm ligji mund t jet baz pr ndshkim. Ai pohonte se
t gjith qytetart jan t barabart para ligjit dhe se duhet t ekzistoj
proporcionaliteti midis peshs s veprs penale dhe llojit apo mass s
dnimit.

Karl Monteskie (Charle Montesquieu, 1689-1755). sht filozof

politik francez dhe protagonist i ides s ndarjes s pushtetit ekzekutiv
nga gjyqsori dhe legjislativi. sht i njohur me veprn e tij Fryma e
Ligjit, n t ciln kritikon arbitraritetin gjyqsor t ligjvnsit.
25
Gjithashtu ky ishte angazhuar pr humanizimin e procedurs penale
dhe ishte kundr dnimit mizor, kundr formalizmit dhe abstraksionit
t ligjit penal. Ky krkonte q ligji penal duhet t jet n frymn e
specifikave historike, shoqrore, dhe specifikave tjera t vendit.

Francois Voltaire (1694 - 1788). Ishte shkrimtar francez q iu

kundrvu legjislacionit absolutist penal feudal, mostolerancs dhe
skterrs religjioze. Krahas ksaj ky u angazhua fuqishm pr
individualizimin e ndshkimit dhe pr prshtatjen e tij prirjeve t
fajtorit t cilat ai i ka manifestuar me rastin e kryerjes s veprs
kriminale.

Zhan Zhak Russo (Jean-Jacques Rousseau, 1712 - 1778). sht

filozof dhe shkrimtar francez, idet e t cilit e inspiruan Revolucionin
Borgjez Francez. sht autor i veprs s njohur Mbi Kontratn
Shoqrore.

Idet e veta mbi kontratn shoqrore, (t qytetarve dhe shtetit), i

shfaq prmes tezs:

- do njeri ka t drejt t mbrohet nga do sulm;

- individi heq dor nga e drejta e mbrojtjes n dobi t bashksis;
- shoqria/shteti e ka t drejtn e represionit (merr prgjegjsin pr
t), duke aplikuar dnimet ndaj kryesve t veprave penale.

Immanuel Kant (1727-1804) dhe Georg Wilhelm Friedrich Hegel

(1770 - 1831). Kta dy filozof gjerman jan prfaqsues t rryms
reaksionare t cilt theksojn se dnimi duhet ta ket funksionin e
dhuns dhe se ky duhet t jet qllim i tij; se me ndshkim vendoset
sistemi i rregulluar moral (p.sh. pr veprat penale t vrasjes
propozojn dnimin me vdekje; pr dhunim propozojn kastrimin, etj.)

Cesare Beccaria (1738 - 1794). Ky iluminist italian n veprn e tij t

njohur Dei Delitti e Delle Pene, kritikon ashpr arbitraritetin e
gjyqtarve t athershm dhe angazhohet pr afirmimin e t drejtave
individuale t njeriut n sfern e legjislacionit penal, duke kritikuar
njherazi edhe aplikimin masiv t dnimit me vdekje dhe dnimit t
fmijve dhe t smurve psikik.

26
Esej, para s gjithash i sht prkushtuar zgjidhjes s shtjeve
politike dhe kriminale.

Beccaria krahas krkess pr respektimin e ligjshmris (do

qytetar duhet t njoftohet pr fajsin dhe pafajsin e vet, paraqitet
kundr t drejts s gjykats pr ta interpretuar kuptimin e dispozits
dhe shfrytzimin e analogjis). Ky ka shqyrtuar dhe legjitimitetin e
normave t s drejts penale me rast thot: As ai i cili sht
kompetent pr nxjerrjen e tyre n kt aspekt nuk duhet t jet
plotsisht i lir. Vullneti i tij duhet t jet i kufizuar me arsyeshmrin
etike t normave. Ligjet duhet t bazohen n moral, gjegjsisht n
prshtatjen e natyrs biologjike t njeriut dhe instinktit t tij pr t
qen i lir me krkesat e jets shoqrore. (Ignjatoviq, 2005. fq. 150).
Prve ksaj, ky ka theksuar se dnimet duhet t jen t dobishme dhe
ti plotsojn kushtet si vijon: domosdoshmria; proporcionaliteti;
zbatimi pa prjashtim; urgjenca; shqiptimi publik; karakteri personal.
Ky sht marr edhe me shkaqet e krimit, preventivn e dnimit, llojet
e dnimeve ligjore-krimianle dhe me tipologjin e krimit.

Anselm Foeurbach (1775-1833). sht i njohur si themelues i Teoris

mbi qllimin e dnimit/ preventiva e prgjithshme me detyrim psikik.
sht autor edhe i parimit themelor penal-juridik Nullum Crimen
Nulla Poena Sine Lege i cili ka lindur si sintez e punimeve t
pararendsve t tij: (Platon, Aristotel, Grotius, Beccaria) pra, si sintez
e ides mbi theksin e rndsis s detyrimit psikik si element themelor i
ndshkimit.

3.1.2. Shkolla Klasike

T menduarit sistematik mbi krimin dhe mnyrat e luftimit t tij fillon

me Shkolln Klasike. Ajo paraqet formn e par adekuate apo sistemin
e t menduarit kriminologjik pr, mu sikurse hebraishtja, greqishtja
dhe latinishtja q shnojn gjuht klasike, sepse me to edhe fillon t
shprehurit e t gjitha kategorive t mendimeve abstrakte. Nga aspekti i
klasifikimit t orientimeve teorike n shkencat penale, kjo Shkoll, m
par do t ishte penale-juridike se sa shkoll kriminologjike. Mirpo,
edhe prkundr asaj q nuk merret n mnyr eksplicite me shkaqet
dhe format e paraqitura t sjelljes kriminale, n kriminologji duhet t
flitet pr Shkolln Klasike sepse ajo ka krijuar supozimet pr
zhvillimin e ksaj shkence (Ignjatoviq,2005,fq..149-150).

27
Nga fundi i shekullit XVIII deri n gjysmn e shek. XIX, shkenca e t
drejts penale zhvillohet n nj sistem krejtsisht logjik dhe t
rrumbullakuar, t njohur me emrin Shkolla Klasike e t drejts penale.
Sipas saj, t drejtat e njeriut dhe t qytetarit jan n plan t par t t
gjitha preokupimeve t shkencs penale-juridike. Me fjal tjera,
Shkolla Klasike e t Drejts Penale ka lindur n procesin e lufts pr
mbrojtje t ligjshmris dhe personalitetit, gj q n t vrtet, kjo e
prfaqsonte prmbajtjen e Programit Politik t Revolucionit Borgjez
Francez (Mllagjenoviq, 1982, fq. 53).

Me Revolucionin Borgjez francez u proklamuan tri parime kye n

organizimin e bashksis shtetrore, t cilat ishin:

a) ligjshmria;
b) liria;
c) barazia.

E inspiruar nga ky parim, m 26.08.1789, u lind edhe e ashtuquajtura

Deklarat mbi t Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit, prmbajtja
themelore e s cils ishte:

- prgjegjsia nuk mund t shtrihet n bindjet e individit;

- me ligj rregullohen vetm sanksionet e nevojshme dhe t
domosdoshme;
- ndshkimi po, por vetm sipas ligjit;
- dnimi t jet proporcional me peshn e veprs;
- t gjith qytetart jan t barabart n aspektin e ndshkimit dhe
t mbrojtjes;
- individualizimi i dnimit;
- dnimi me vdekje pa tortur.

Shkolla klasike n pjesn m t madhe t saj ishte reaksion ndaj t

drejts penale feudale, ndrsa ishte e orientuar sidomos n
ndryshimet e disa negacioneve t ksaj periudhe si ishin:

- mosekzistimi i ligjit t shkruar penal;

- arbitrariteti i pakufizuar i gjykats;
- pabarazia para gjykats;
- numri i madh i inkriminimeve religjioze;
- ngushtimi i kornizs ligjore t aplikimit t dnimit me vdekje;
- ndarja e kishs nga shteti;
28
 - aplikimi i dnimeve mizore.

Tezat kye t Shkolls Klasike ishin:

t gjith njerzit,(prandaj edhe kriminelt), zgjedhin lirisht

rrugn e vet midis konformizmit dhe kriminalitetit, varsisht nga
ajo se cila rrug besojn ata do t'iu sjell m tepr fitim;
Kryesit e veprave penale nuk jan viktima t rrethit t tyre;
Kryesit e veprave penale nuk jan t pafuqishm dhe n ta nuk
ndikojn fuqit mbinatyrore;
do vepr penale sht pasoj e vullnetit t lir sepse sht kryer
me vetdije, kurse motivi ka qen i kushtzuar, para s gjithash,
me parimin e dhembjes dhe knaqsis.

Sistemi i ri juridiko-penal i instaluar me Shkolln Klasike ka pasur

ligjet e ndara n dy pjes:

1) Pjesa e dnimeve (e prgjithshme); dhe

2) Pjesa e veprave penale dhe dnimeve (e posame).

Nj sistemim i ngjashm njihet edhe te ligjet bashkkohore penale.

Legjislacioni i ri penal gjithashtu karakterizohet me norma t cilat
udhzojn n ndshkim human; parashihet regjimi i ri ndshkues pr t
mitur, pastaj parashihen dispozitat mbi prgjegjsin penale t
bashkpjesmarrsve.

N ligje penale sht themeluar instituti i prgjegjsis penale, kurse

veprat me paramendim dhe me pahir jan futur n pjes t posame t
ligjit penal. Vepra penale dhe dnimi, konsiderohen ekskluzivisht si
fenomene juridike, kurse gjykata sht ekskluzivisht e kufizuar, pra q
t shqiptoj dnimin rreptsisht sipas ligjit.

N frymn e humanizimit t gjithmbarshm t marrdhnieve midis

njerzve, n shtetet e reja borgjeze, Shkolla Klasike prpiqej q, me
intervenime konkrete n legjislacionin penal, ta humanizoj politikn
ndshkimore. Kshtu ajo e futi sistemin e dnimeve fikse, i cili
parashihte dnime t njjta pr kryesit e veprave t njjte penale, me t
cilat prcaktohej prgjegjsia e njjt penale prmes aplikimit t
postulatit indeterminues mbi vullnetin e lir t barabart me rastin e
kryerjes s veprs penale. Krahas ksaj, hiqet (abrogohet) dnimi
trupor (torturimi), kurse korniza ligjore pr zbatimin e dnimit me
29
vdekje ngushtohet n mnyr drastike. Zbatimi i dnimit me vdekje
reduktohet vetm n disa forma, kurse paralelisht, pr her t par
futet dnimi heqje lirie. Para prcaktimit t dnimit, gjykata
obligohet q dnimin ta shqiptoj n prputhje me natyrn e veprs s
kryer penale, kurse barazia me rastin e shqiptimit t dnimit paraqitet
si imperativ themelor, jo vetm i gjykats, por edhe i politiks s
trsishme t luftimit t kriminalitetit. Dnimet jan t parapara vetm
me ligj, kurse parashihen edhe dispozitat t cilat obligojn pr
shqiptimin publik t dnimit, edhe n vendin e kryerjes s veprs
penale.

Politika ndshkimore e Shkolls Klasike definohet me

postulatin:dnimi shqiptohet pr shkak t gabimit e jo me qllim q t
mos gabohet, gjegjsisht qllimi i dnimit sht i dyfisht dhe ka t
bj me:

a) hakmarrja - nga aspekti i atij q ndshkon;

b) vuajtja e dnimit- nga aspekti i atij q dnohet.

N analizat e mvonshme jan konstatuar edhe shum lshime dhe

zemrime ndaj studimeve dhe praktikave t instituteve ligjore t
Shkolls Klasike, kurse ndr to m t rndsishmet ishin: paraqitja e
veprave penale dhe dnimeve ekskluzivisht si fenomene juridike;
fajtori ekzistonte jasht realitetit n supozimet metafizike mbi veprat
penale dhe ndshkimet- harrohet personaliteti i fajtorit; prmes
studimit mbivullnetin e lir plotsisht harrohen shkaqet q e
shkaktojn kriminalitetin; represioni ndshkues sht baz n luftn
kriminalo-politike pr pengimin e kriminalitetit; karakteri shoqror i
kriminalitetit ka munguar plotsisht; nuk ekzistojn parakushtet pr
hulumtimin shkencor t kriminalitetit.

sht me rndsi q ktu t theksohet roli dhe prmbajtjet themelore t

drejtimit i cili paraqitet si prpjekje pr tejkalimin e mangsive t
Shkolls Klasike. Fjala sht pr t ashtuquajturn Shkoll Neoklasike,
e cila u lind nn presionin e shoqris pr shkak t mosefektivitetit t
Shkolls Klasike n luftimin e kriminalitetit, nga njra an, dhe
rezultateve gjithnj m t rndsishme t hulumtimeve shkencore nga
fushat tjera t cilat tregonin se kriminaliteti si dukuri masive,
gjegjsisht sjellja kriminale si fenomen individual nuk mund t
shpjegoheshin me studime identerministe pr vullnetin e lir absolut si
forc lvizse themelore e aktiviteteve njerzore, n ann tjetr. N
30
vazhdim t tekstit, do tu kushtojm vmendje t posame n kapitullin
n vijim ktyre studimeve empirike t kriminalitetit dhe sjelljes
kriminale.

Shkolla Klasike gradualisht largohet nga zgjidhjet dogmatike dhe

metafizike t shkolls klasike, por edhe matej e ruan indeterminizmin.
Duke ju falnderuar ksaj shkallzohet edhe prgjegjsia penale:
prgjegjsia; prgjegjsia e zvogluar, dhe prgjegjsia e plot. N t
drejtn penale pr her t par prmendet instituti: tentim,
bashkpjesmarrje, rrethan, kurse karakteristik negative sht ktu
se ky sistem i t peshuarit t vullnetit t lir karakterizohet si abstrakt
dhe joreal.

3.2. Periudha pozitiviste e kriminologjis

Zhvillimi i kriminologjis n dritn e studimit pozitivist t njeriut,

sjelljes s tij dhe rrethit t tij, gjegjsisht lidhjeve shkak-pasoj, t cilat
krijohen midis tyre e hap pjesn m t rndsishme t zhvillimit t
ksaj shkence n periudhn m t re kohore. Hulumtimet e
kriminalitetit dhe sjelljes kriminale n metoda empirike i kontribuojn
krijimit t shum drejtimeve, orientimeve dhe shkollave n etiologjin
e kriminalitetit.

Shkolla pozitiviste e kriminologjis supozon se sjellja njerzore sht

e kushtzuar (determinuar nga forcat t cilat jan jasht kontrollit t
individit ( individual), me rast ekziston mundsia e prcaktimit t
ktyre faktorve. Prkundr studimit t kriminologjis klasike e cila
paraqitet pa hulumtime shkencore duke thn se njerzit me vetdije e
zgjedhin kryerjen e krimit, prfaqsuesit e kriminologjis pozitiviste
konsiderojn se sjellja kriminale sht rezultat i ndikimit t faktorve
biologjik, psikologjik, sociologjik. (Adler et al. 1991. fq 58).

Paraqitjes dhe zhvillimit t drejtimit pozitivist n kriminologji i kan

kontribuar kushtet dhe rrethanat e ndryshme, mirpo dy rrethana,
gjithsesi i kan kontribuar ktij trendi n mnyr t posame.
Rezultatet e studimeve t hershme empirike tregojn pr sjelljen e
determinuar njerzore-faktort e ndryshm ekzogjen dhe endogjen, n
njrn an, si dhe at se problemi i kriminalitetit sht problem
gjithnj e m i rndsishm, gj q tregon pr mosefikasitetin e
politiks aktuale t luftimit t kriminalitetit t Shkolls dominante
Klasike. Ky kapitull do t shpjegohet edhe prmes analizs s
31
kushteve themelore historike t zhvillimit t drejtimit pozitivist n
kriminologji, si dhe fokusimit n prmbajtjen dhe rndsin t ciln e
kan ln studimet e hershme empirike t kriminalitetit dhe sjelljes
kriminale dhe do t paraqiten thekse esenciale t puns studimore t
prfaqsuesve t shquar, themelues t pozitivizmit n kriminologji.

Q n fillim t ktij kapitulli e konsiderojm t rndsishm ti cekim

pikat m t rndsishme t kontributit t pozitivizmit n kriminologji,
si jan: reaksioni n shkolln klasike, teorit e reja mbi shkaqet e
sjelljes kriminale, aplikimi i metods pozitiviste n hulumtimin e
kriminalitetit, orientimi kah kryesi i veprs penale dhe koncepti i ri i
politiks ndshkimore.

3.2.1 Rrethanat historike t zhvillimit pozitivizmit n kriminologji

Kushtet e zhvillimit t shkollave kriminologjike n frymn e

pozitivizmit mund t krkohen n aspekte shum t ndryshme, para s
gjithash n ato historike, shoqrore, juridike e gjithsesi edhe
shkencore. T gjitha kto jan t drejtuara n qllimin q asokohe
parashtrohej para kriminologve dhe ka t bjn me ndriimin e
problemit t kriminalitetit n prgjithsi, zbulimin e shkaqeve t
sjelljes kriminale dhe gjetjen e mjeteve m adekuate pr parandalimin
e kriminalitetit.

Sipas Mllagjenoviqit (1982), rrethanat e zhvillimit pozitivist n

kriminologji n masn m t madhe mund t gjenden n krkimin e
rrugve t reja pr shrim nga sistemi brutal juridik i mesjets, pastaj
n rritjen e kriminalitetit i cili krkon reformn e legjislacionit penal.
Krahas ktyre t cekurave duhet theksuar edhe rndsin e paraqitjes
s parakushteve shkencore pr hulumtimin e kriminalitetit n baz t
studimeve t para statistikore, sociologjike, antropologjike, biologjike
dhe psikologjike, si dhe futjes s metods pozitiviste n shkencat
shoqrore. Shkaqet e kriminalitetit jan t thella dhe komplekse,
sepse legjislacioni penal, i drejtuar n eliminimin e pasojave por jo
edhe t shkaqeve, nuk ka mundur t ket sukses n zvoglimin e
intensitetit t kriminalitetit.

Rritja e kriminalitetit shpjegohet me ndikimin e shum faktorve. Ndr

kta faktor, theksohet rndsia e faktorit shoqror (shtimi i
popullsis, zhvillimi i qyteteve, migracioni, zbulimet e mdha
shkencore dhe teknologjike, shtimi i lidhjeve t komunikacionit);
32
faktori social, (grumbullimi i masave dhe mungesa e kujdesit social),
dhe faktort juridik (zhvillimi rapid i komunikimit juridik,
reglementimi i degve t jets juridike - paraqitja e nj varg veprash t
reja penale).

3.2.2 Studimet e hershme empirike t sjelljes kriminale dhe

kriminalitetit

Fundi i shek. XVIII dhe fillimi i shek. XIX shnojn rilindjen dhe
zhvillimin e shkencave shoqrore dhe atyre natyrore, kurse n baz t
metods shkencore - pozitiviste e cila mbshtetet n studimin e fakteve
t cilat jan t kapshme pr ne, pra t perceptimit sistematik dhe
dhnies s rezultateve shkencrisht t bazuara - konstatimeve n baz
t t dhnave ekzakte. Rol t posam n kt proces ka pasur sidomos

Auguste Comte, 1798-1857, i cili me veprn e tij Course de

philosophie pozitive, 1830. Ai preferon aplikimin e metodave
moderne t shkencave fizike n hulumtimin dhe interpretimin e
fenomeneve sociologjike. Fusha e re Fizika Shoqrore paralajmron
pikrisht aplikimin e metodave shkencore pr studimin e dukurive
shoqrore si nj sociologji pararendse e caktuar.

N ann tjetr, Charles Darvin, 1809-1882, me veprn e tij

revolucionare mbi revolucionin e llojit origin of spieces e nxit nj
zhvillim t pa frenuar t shkencave natyrore t cilat pr lnd t
studimit e patn qenien njerzore dhe, prkundr studimeve mbi
njeriun asokohe ai i jep bazn biologjizmit, psikologjizmit,
antropologjizmit, psikiatrizmit, etj. q me hulumtime ti kontribuojn
zhvillimit t ktyre disiplinave shkencore.

Gjithashtu kjo periudh karakterizohet edhe me shtimin enorm t

kriminalitetit, i cili v n pyetje konceptin e politiks kriminale t
Shkolls Klasike. Pr msimin e ktij fenomeni negativ shoqror,
kontribut t rndsishm dha zhvillimi i statistiks. Kjo periudh
karakterizohet edhe me regjistrimet e para t popullsis n SHBA,
Angli, dhe Franc. Kto regjistrime, ndr t tjera, ofruan t dhnat pr
masn, dinamikn dhe strukturn e kriminalitetit n trsin e tij. Pr
studimin e ktyre rezultateve merit t posame kan dy ekspert t
statistiks Adolphe Qutelet (1796-1874) me veprn e tij Phisique
sociale ou essai sur le dveloppement des facultes de lhomme (1835)
dhe Andr Michel Guerry (1802-1866) me veprn e tij Essai sur la
33
statistique morale de la France (1833). Guerry studioi marrdhniet
midis gjinive dhe moshave dhe i krahasoi ato me kriminalitetin, me
rast konstatoi se grupet e moshave t caktuara kryejn vepra t njjta
penale dhe se kryesisht vepra t caktuara penale kryejn edhe meshkujt
edhe femrat.

Sipas Adlerit (1991), Guerry, me studimin e tij t pavarur pr lidhjet

midis disa faktorve me statistikn kriminale, si jan varfria, mosha,
gjinia, raca, dhe kushtet klimatike, konstaton se shoqria vendos pr
sjelljen kriminale e jo kryersi i veprs kriminale me vendimin
individual. (sikurse edhe Queteleti, vrejtje e autorit),

Mllagjenoviqi, (1982) thekson se Guerry sht marr edhe me

klasifikimin e kriminalitetit n disa pjes t Francs, me rast ka
konstatuar se kushtet ekonomike t jets jan faktor vendimtar n
shkaktimin e veprave penale kundr pasuris. Kto vepra penale m s
shpeshti ndodhin n provincat m t pasura franceze t cilat dallohen
pikrisht pr nga shtresimi i qart n baz ekonomike, kurse n to m
s teprmi jeton popullsia e varfr. Pikrisht pr shkak t ktyre
konstatimeve, Guerry s bashku me Queteletin, konsiderohet
themelues i t ashtuquajturs Shkoll Hartografike. Si u theksua,
Adolphe Quetelet, me rezultatet e hulumtimit t tij, apostrofonte
rndsin e faktorve t caktuar t cilt n nj mas m t vogl apo
m t madhe ndikojn n kryerjen e veprave penale. Si thekson edhe
Adler (1991).

Adolphe Quetelet, konstaton se kriminalitetin e karakterizon

ligjshmria e caktuar n shfaqjen e tij n shoqri dhe nse nuk ka
rregullime t mdha shoqrore si jan, fatkeqsit elementare apo
luftrat, shum mir mund t kontrollohet masa, struktura dhe
dinamika e tij. Ky specialist statistikor belg, konstatimet e veta i bazon
n analizat e kriminalitetit n Franc, Belgjik, dhe Holand, dhe ato
kryesisht i quan indikator t t ashtuquajturs statistik morale.
Klasa sunduese qytetare e asaj kohe ballafaqohet me kto rezultate dhe
detyrohet tu kundrvihet prpjekjeve pr t gjetur prgjigje n pyetjet:
Prse kriminaliteti po shtohet? dhe Cilt jan arsyet vendimtare?
Meqense, pr shkak t sjelljes njerzore n prgjithsi, tashm
popullsit e caktuara i kishin themeluar shkencat natyrore, ndodhi q
t zhvillohet edhe Teoria e Determinimit Biologjik dhe Psikologjik t
Krimit.

34
Krahas karakteristikave t cekura, periudhn e prmendur e
karakterizon edhe industrializimi i shpejt i shoqris, dinamika dhe
intensiteti i s cils kushtzojn vendosjen e sistemit t ri t vlerave
shoqrore.

Ignjatoviq (1997) kt e v n pah si periudh n t ciln brenda

shoqris qytetare krijohen korporata t fuqishme ekonomike t cilat
synojn prfshirjen jo vetm t tregjeve kombtare por edhe
ndrkombtare. Idet e konkurrencs dhe mundsive t barabarta pr
t gjith i zvendsoi teza pr dominim dhe pr nevojn e qart dhe
dallimin gjithnj e m t madh n shoqri t cilin e arsyetojn dallimet
natyrore midis njerzve. Si pasoj e ktyre prpjekjeve shfaqet edhe
qndrimi mbi krimin si vepr e individit jo normal patologjik. Me
shpejtsi asokohe rritet interesimi pr kto hulumtime biologjike,
mjeksore, dhe psikologjike, t cilat a priori nisen nga konstatimi se
delinkuentt edhe sipas konstatimit bio-psikologjik dallojn nga jo-
delinkuentt (Ignjatoviq 2005, fq. 159).

N ann tjetr Adleri (1991) i thekson se dallimet metafizike duke

thn se shikuar historikisht, karakteristikat dhe pamjet fizike t
individve kan qen edhe baz e shpalljes s t tillve si t prirur pr
negativitete. Dokumentet e para t shkruara me t cilat paralajmrohet
kjo lidhje e pamjen fizike t individit, jan shembulli i filozofit grek,
Sokratit, i cili formn e zverkut dhe vijat e fytyrs i ndrlidh me prirjen
pr alkool dhe brutalitet.

N msimet n vijim do t flasim pr tezn mbi kontributin individual

t studiuesve m markant t cilt pr objekt studimi kan pasur mostrat
e sjelljes kriminale, kurse krimin e kan lidhur pr konstitucionin
trupor.

Giambaptista della Porta (1535-1615), n veprn e tij The human

phisiognomy, (1586), trajton marrdhniet e sjelljes njerzore n baz
t vijave t fytyrs s disa personave. Ai prirjen e caktuar t
karaktereve t ndryshme e shpjegon n baz t raportit dhe renditjes s
pjesve t ndryshme t fytyrs. N t vrtet ai p.sh. hajnat i
prshkruan si persona me goj t madhe dhe me shikim t vrazhdt.
N studimin e tij, ai e themelon Fizionomin si disiplin e cila pr disa
shekuj m von do t aktualizohet n krkimin e lidhjeve midis
karakteristikave fizike dhe sjelljes devijante.

35
Johan Kaspar Lavater (1741-1801), teolog zviceran, autor i veprs
Les fragments physiognomiques, (1775), gjithashtu i analizon tezat
fizionomike t pararendsit t tij. Ai prpiqet, me an t krahasimit, t
dshmoj ngjashmrit e kokave t njerzve, (sidomos delinkuentve),
me kokat e shtazve t ndryshme dhe n kt mnyr i shnon tiparet e
karaktereve t tyre. Ky gjithashtu konsiderohet edhe pararends i nj
disipline tjetr t ngjashme - Frenologjis, prmes s cils gjithashtu
bhen prpjekje pr studimin e sjelljes kriminale prmes forms dhe
strukturs s trurit t njeriut. Millutinoviqi, (1988), n punimin e tij
Lavatera thekson se njerzit zhvillojn aksione t ktilla apo t atilla
pozitive apo negative, varsisht nga karakteri dhe struktura e trurit t
tyre. Ai thot se n pjes t ndryshme t trurit jan t vendosura
aftsit (prirjet) e ndryshme t cilat shfaqen prmes vijave t zverkut
dhe manifestimeve t ngjashme fizike.

Franz Josef Gall (1758-1828), n veprn The Anatomy and

Physiology of the Nervous System in General, and of the Brain in
Particular, (1791), dhe Johan Kaspar Spurzheim (1776-1832), duke u
mbshtetur n punimin e Lavaterit nga fusha e frenologjis,
hulumtojn mundsin e lidhjes s prirjes psikologjike me format e
ndryshme t zverkut. Studimi i tyre gjithashtu mbshtetet nga Charles
Caldwell (1772-1853), i cili ka hulumtuar vartsin e sjelljes njerzore
nga sistemimi i qelizave trunore. Kto studime n at periudh nuk
kan treguar bazueshmri shkencore dhe merita e tyre m e madhe
mund tu prshkruhet ideve t cilat kan vn n pah punimet e
hulumtuesve t mvonshm.

Henry Maudsley (1835-1918), autor i veprs Responsibility in

Mental Disease (1874), sikurse edhe pararendsi i tij James Cowels
Prichard (1768-1842), autor i veprs A Tretise on Insanity and other
Disorders Affecting the Mind, si prfaqsues i teoris psikiatrike, dhe
psiko-patologjike, thekson sikurse edhe Horvatiq, (1981), se shkaqet e
sjelljeve devijante gjenden n psiken e njeriut e cila n ato raste ka
karakteristikat patologjike. Mirpo edhe gjendja e shndosh psikike
mund t jet shkaktare e devijimit me rastin e anomalive t mdha t
parimeve morale t individve, e cila e nxit marrzin morale
ndonse me at rast personat e till mund t jen edhe shum
inteligjent.

36
Mllagjenoviq, (1982), thekson se gjendjet e tilla quhen zona t mesme
n evolucionin e rregullimit shoqror, kurse i karakterizon mungesa e
ndjenjs morale e cila rezulton me shfaqjen e ndjenjave t caktuara t
oroditura ose me instinkte t theksuara t ulta. Pikrisht kjo
karakteristik sht vendimtare pr karakterizimin si psikoz
kriminale, shfaqja e t cilit n t shumtn e rasteve varet nga kushtet e
jashtme t jetess. Pohimi se t gjith kriminelet karakterizohen me
kt hasi n kundrshtime t mdha dhe ndikoi n paqndrueshmrin
e ksaj teorie.

Jean Etienne Dominique Esquirol, me veprn e tij Mental

maladies: A treatise of insanity (1845), me Phillipe Pinela, autor i
veprs A Tretise of Insanity (1806) dhe Isaac Raya (1807-1881),
me veprn The Medical Jurisprudence on Insanity (1838),
gjithashtu kan shpjeguar sjelljen kriminale prmes psikologjis s
fajtorit. Edhe kta studiues jan fokusuar n problemin e marrzis
morale. Termin marrzi morale e ka definuar Pineli, n studimin e tij
n t cilin prfundon se midis 20 dhe 60 % t t burgosurve n burgjet
shtetrore vuajn nga ndonj form e rregullimit shoqror. Adleri m
1991. thekson m tutje se Ray, ka qen psikiatri i par forenzik n
Amerik, i cili sht interesuar pr aplikimin e psikiatris n drejtsi.
N veprn e tij ky angazhohet pr shtrirjen e prmbajtjes dhe ndikimin
e institutit t prgjegjsis penale. Esuirol n studimin e tij ka trajtuar
nocionin monomani.

Ndrkaq, Mllagjenoviq, (1982), thekson se kjo gjendje mentale e

rndsishme pr kriminalitetin, dallohet me disa instinkte t fuqishme
dhe t pamposhtura t cilat personin e till thjesht e shtyn n kryerje
t veprave t caktuara penale. rregullimet jan t pranishme vetm n
fushn e vullnetit. Si shembuj t ktyre rregullimeve prmendet prirja
e manis homicide-drejt vrasjeve, mania suicide - prirja pr
vetvrasje, piromania - prirja pr ndezje, kleptomania - prirja pr
vjedhje, dipsomania - prirja pr alkoolizm dhe forma e sotme
narkomania - prirja pr mjete narkotike.

3.2.3. Prfaqsuesit e shquar t pozitivizmit n kriminologji

Studimi intensiv i kriminalitetit daton q nga fillimi i shek. t kaluar,

fillimisht nga individt t cilt sipas arsimit t tyre ishin nga radht e
biologve, mjekve, psikologve dhe psikiatr, gjegjsisht nga
specialistt disa fushave shkencore dhe t veprimtarive praktike.
37
Kjo rrethan e barazis profesionale, e cila sht aktuale n pjesn m
t madhe t literaturs bashkkohore kriminalistike, e ka orientuar
vetvetiu hulumtimin drejt vnies n pah t ndikimit t njanshm t
elementeve biologjike, psikike dhe t faktorve kriminogjen.
(Millutinoviq, 1988., fq. 89).

Kjo rrethan kryesisht profesionale, e cila sht aktuale n pjesn m

t madhe t literaturs bashkkohore kriminalistike, e ka orientuar
vetvetiu edhe hulumtimin drejt vnies n pah t ndikimit t njanshm
t elementeve biologjike, psikike dhe t faktorve kriminogjen.
(Millutinoviq, 1988., fq. 89). Krahas kontributit t dhn n zhvillimin
e etiologjis s orientuar kriminale, pioniert e hulumtimit biologjik t
rrnjve t sjelljes kriminale, kan rndsi edhe pr provokimin
shkencor t studiuesve nga fushat tjera shkencore. Pikrisht ky fakt i
kontribuon shfaqjes s qndrimit kritik ndaj studimeve me orientim
biologjik mbi determinimin e sjelljes devijante, duke iniciuar njherazi
edhe nj varg ndrmarrjesh hulumtuese n fushn e etiologjis s
kriminalitetit, me rast jan theksuar sidomos studimet e
determinantve sociologjik dhe psikologjik t sjelljes s njeriut.
Rndsia e prgjithshme e shfaqjes s hulumtimeve kriminologjike t
orientuara n mnyr pozitiviste qndron n njohjen dhe pranimin e
rndsis s t gjitha dimensioneve t etiologjis s kriminalitetit,
gjegjsisht, paraqitjes dhe zhvillimit t qasjes pluraliste me rastin e
shpjegimit t rrethanave dhe shkaqeve t fenomenit kriminal.

3.2.3.1. Cesare Lombroso

Cesare Lombroso, (1836-1909), ka filluar studimet n fakultetin e

mjeksis dhe sht orientuar n fushn e psikiatris, me t ciln
merret gjat afatit t shrbimit ushtarak dhe gjat prvojave t para
universitare si profesor n Torino (Adler, 1991). Prvojn q e kishte
fituar n nj burg italian e kishte inspiruar t interesohet edhe pr
antropologji dhe pas publikimit t punimeve t tij shkencore kishte
fituar titullin profesor i Antropologjis Kriminale.

Cesare Lombroso konsiderohet babai i kriminologjis moderne.

Merita e tij m e madhe qndron n transformimin e kriminologjis
(shkencs mbi krimin) nga fusha e interpretimit filozofik dhe t lir
t veprs penale, n hulumtimin shkencor t shkaqeve t sjelljes
kriminale. Me veprn e tij Luomo delinquente, t publikuar n
38
Milano m 1876 dhe di m von edhe me veprn The Female
Offender,t publikuar n Londr m 1895 i bashkoi hulumtimet e
deriathershme pozitiviste t krimit me pikpamjen antropologjike,
(sidomos hulumtimet fizionomike dhe frenologjike), teorin e
prmendur mbi evolucionin e llojit t Charles Darwinit dhe rregullat e
aplikimit t metods pozitiviste t Auguste Comtes n kriminologji.
Ishte themelues i shkolls antropologjike e cila m von u zhvillua n
shkolln italiane t pozitivizmit.

Studimi i tij bazohet n aplikimin e eksperimenteve dhe hulumtimeve

shkencore me qllim t krkimit t sqarimit t sjelljes kriminale, e cila
deri ather ishte shpjeguar ekskluzivisht sipas konceptit abstrakt t
vullnetit t lir, i cili duke vendosur n qendr t vmendje kryesin e
veprs dhe duke interpretuar mnyrn e tij t sjelljes me arsyet
biologjike, para s gjithash t natyrs antropologjike, ky formoi
konceptin e tij t kriminelit t lindur (Horvatiq, 1981, fq. 32). Me
hulumtimet e tij ka prfshi analizn e 383 kafkave t kriminelve t
vdekur dhe t 5907 kafkave t t burgosurve t gjall. Pas sistemimit
t t rezultateve me nj vmendje t madhe, e ka paraqitur teorin e tij.
Ky kriminelin e paraqet si gabim t evolucionit ; njeri parahistorik
q ka bredh n civilizim; moralisht t krisur (Ignjatoviq, 1997).
Kriminelt, thot ky, n pamjen e tyre fiziologjike kan karakteristika
t caktuara t cilat i dallojn ata nda njerzit tjer. Kto karakteristika
te ata kan lindur n procesin e trashgimit nga t part e largt
(atavizmi), kurse qndrojn n skicat e dukshme anatomike apo/ose
fiziologjike t cilat jan shenja t para t zvetnimit dhe shkatrrimit
shpirtror t vlerave morale dhe i quan ata Stigm degjenerimi.

Kto t meta biologjike (t kriminelve t lindur) shprehen n dy

dimensione prmes vetive fizike (trupore), si jan: koka e vogl, balli
i hedhur prapa, sinuset ballore t theksuara, trashsia e eshtrave t
kafks, masat e eshtrave t mollzave dhe tmblave, nofullat e qitura,
gavrat e syve t qitura, flok t dredhura dhe jo t drejta, vesh t
mdhenj, dhmb t rrall, ngjashmri seksuale, nga njra an,
gjegjsisht prmes vetive psikike, si jan: mosndiesia relative e
dhembjes, topitja e shqisave t prekjes, t pamit shum t mir,
ndjenjat e ndrydhura, pjekuria e parakohshme fizike (seksuale),
prtacia, mungesa e ndrgjegjes, indolenca e shfaqur nganjher si
trimri, e nganjher edhe si qyqar, lukth t madh, prirje pr bixhoz
dhe alkool, epshe t forta dhe t shkurtra-kalimtare, n ann tjetr.
Ignjatoviq, m (1997) megjithat thekson se n t vrtet sht
39
vshtir ta gjesh njeriun i cili do ti kishte t gjitha kto karakteristika,
mirpo n teori edhe thuhet se probabiliteti i aktivitetit kriminal sht
drejtprdrejt i lidhur pr numrin e karakteristikave t tilla t gjetura.
Krahas kriminelit t lindur, n tipologjin e vet, ai thekson edhe katr
grupe delikuentesh, si jan: grupi epileptik, kriminelt e
paprgjegjshm (personat anormal), dhe krimineloidt t cilt pastaj i
ndan n fajtor t rastit dhe fajtor nga shprehia.

Secili nga kto grupe i ka karakteristikat e veta t posame, por si

sht prshkruar n teori. t shfaqurat n mas t vogl edhe
ekskluzivisht t lindura. Kjo sidomos ka t bj me t paprgjegjshmit
t cilt bhen kriminel pr shkak t ndryshimeve t caktuara n trurin e
tyre, t cilat reflektohen m tutje n zvoglimin e mundsis s
dallimit t mirs dhe t keqes dhe shprehjes s rrethanave t jashtme
dhe situatave n rastin e fajtorve t rastit dhe t atyre nga shprehia

Prve meritave t shumta, t cilat Lambrosin e renditin n radht e

themeltarve t kriminologjis moderne, kritikt megjithat
perceptojn gabimet e caktuara n teorin e tij.. Pikrisht kto kritika
jan baz e studimit sistematik t mtejm t shkaqeve t
kriminalitetit. Mllagjenoviq (1982) thekson se gabimi themelor i
teoris s Lambrosit mbi kriminelin e lindur qndron n supozimin a
priori t tij t abnormalitetit biopsikik t t gjith fajtorve. Ndonse
me metodn pozitiviste (t vzhgimit) ka konstatuar nj varg t metash
t nj numr kriminelsh, ai megjithat me metodn thjesht deduktive
i ka prgjithsuar perceptimet e veta pr t gjith fajtort. Ai nuk e
zbatonte metodn krahasimtare dhe nuk e merr pr objekt t
hulumtimeve shkencore edhe t personave jokriminel, por bn analiza
ekskluzive vetm brenda nj pjese t popullats kriminale.

3.2.3.2. Enrico Ferri

Enrico Ferri (1856-1929), ndonse nxns i Lombrosit dhe profesor i

drejtsis, me veprn e tij Sociologia criminale, t botuar n Torino
m 1884. ai e themeloi qasjen pluraliste n hulumtimin e etiologjis s
fenomenit kriminal. Ai pohon se shkaqet e sjelljes delikuente gjenden
si n vet njeriun,ashtu edhe n mjedisin e tij shoqror, gjegjsisht
sjellja devijante sht rezultat i veprimit t prirjeve antropologjike,
biologjike dhe psikologjike t kriminelit, n njrn an, s bashku me
ndikimin e njkohshm t rrethit social, n ann tjetr. Pra, Ferri e ka
br sintezn e t gjitha studimeve t deriathershme t shkaqeve dhe
40
rrethanave t sjelljes kriminale dhe i ka unifikuar ato n nj teori t
prbashkt e cila bazohet n aspektet pluraliste t determinimit t
sjelljes s njeriut.

Faktort t cilt shkaktojn pjesmarrjen m t madhe n sjelljen

kriminale ai i ndan m tutje n Individual antriopologjik, kozmik apo
fizik dhe n faktor social.

N tabeln n vijim sht pasqyruar qasja e tij pluraliste e etiologjis kriminale.

Grupi i faktorve Nngrupet Faktort

kriminogjen
Individuale Konstitucioni Anomalit e zverkut, anomalit e trurit,
(antropologjike) organik anomalit e sensibilitetit, anomalit
fizionomike
Konstitucion Anomalit e inteligjencs, anomalit e
psikik emocioneve, anomalit e vetive
personale
Vetit Raca, gjinia, mosha, gjendja martesore,
personale profesioni, banimi, arsimimi, edukimi,
vendbanimi,
Kozmike (fizike) Klima, konfiguracioni i truallit, stina e
vitit, variantet e temperaturs, shtypja
atmosferike.
Sociale Dendsia e banimit, gjendja e opinionit
publik, religjioni, rregullimi i familjes,
sistemi i edukimit, prodhimi industrial,
alkoolizmi, orientimi ekonomik dhe
politik, organizimi i administrats
publike, sistemi i shndetsis s
qytetarve, sistemi i legjislacionit penal.

Krahas etiologjis kriminale, nj vmendje t madhe Ferri, i ka

kushtuar edhe shtjes s fenomenologjis kriminale dhe n kt
kuptim ai kriminalitetin e ka ndar n vepra penale mala in se, dhe
s bashku pr t gjitha civilizimet me t cilat fyhen ndjenjat e
prgjithshme t pranuara si sht morali, religjioni, patriotizmi etj.
Grupin e dyt e prbjn veprat penalemala prohibita, apo
kriminaliteti ligjor, gjegjsisht evolutiv. N kt grup ai radhit ato
forma t sjelljes kriminale t cilat jan t drejtuara n rrezikimin e
siguris s prgjithshme, t cilat n shoqrit e caktuara dhe n koh t
caktuar konsiderohen forma ekonomike, politike dhe forma tjera t
veprave penale.
41
Ferri, gjithashtu hulumtimet e tij i ka orientuar edhe n dimensionin
tjetr t fenomenologjis, gjegjsisht n kryesit e veprave penale. Ai
fajtort i ndan n fajtor endogjen (t brendshm), dhe fajtor
ekzogjen (t jashtm). Sistemimi i tij sht i njohur me emrin
pentagon, me rast ai sistemimin e fajtorve e bn n: kriminel t
lindur (deliquenti nati), kriminel t smur psikik (deliquenti pazzi),
delikuent t rastit (deliquenti doccasione, delikuent nga shprehia
(deliquenti abituali), dhe fajtor nga pasioni (deliquenti per pasione).

Duke pasur parasysh profesionin e tij t praktikantit, me rast ishte

pajisur me njohuri nga shkencat shoqrore, gj q pr dallim nga
msuesi i tij Lombrozo, ka qen n pozit q krahas zhvillimit t
etiologjis s kriminalitetit me faktort social t bj nj hap edhe n
raport me politikn e luftimit t kriminalitetit. N t vrtet sht i
njohur sistemi i propozuar i tij i masave t mbrojtjes sociale, me t
cilin ai prpiqet ti kritikoj zgjidhjet t cilat n kt sfer i prfaqsonte
Shkolla klasike, gjegjsisht sistemin e reagimit ndaj krimit
ekskluzivisht me an t ndshkimit, qllimi i t cilit do t ishte
ahmarrja dhe vuajtja, duke ln pasdore njkohsisht jo vetm shkaqet
e sjelljes kriminale por edhe trajtimin i cili do t duhej ti kontribuonte
prmirsimit t fajtorit.

Esenca e konceptit t tij qndron n tezn se, n raport me kontributin

e madh t rrethit social n determinimin e sjelljes kriminale dhe
njkohsisht kritiks ndaj konceptit t ndshkimit sipas doktrins
klasike, ... nse sjellja e kryesit t veprs sht plotsisht e prcaktuar
nga faktort e cekur, ai nuk mund t jet moralisht i prgjegjshm, as
fajtor, prandaj shoqria nuk ka t drejt ta ndshkoi at. Megjithat
meqense veprimi i tij sht antisocial, shoqria duhet t reagoj ndaj
tij. N kt gjendje, sipas shoqris, t rrezikshme qndron jo vetm
arsyeja e reagimit por edhe kriteri pr zgjedhjen e sanksionit.... Ky
qllimin e reagimit nuk e sheh n raport me t kaluarn dhe t tashmen
(ndshkimi pr shkak t gabimit), por n raport me t ardhmen
(ndshkimi pr t mos gabuar). Ai rndsin e ligjit penal e sheh n at
se para s gjithash duhet ta luan rolin e preventivs, ashtu q me
metodn e detyrimit psikologjik ta pengoj pjesn ma t madhe t
popullsis q t mos kryej vepra penale.

42
N t vrtet, Ferri, masn e prgjithshme t shoqris e ndan n dy
kategori shum t vogla, me rast njri grup do ti kryente veprat
penale gjithmon, pa marr parasysh sesa do t jen ligjet e ashpra,
gjegjsisht grupacioni tjetr i cili nuk do t kryente vepra penale edhe
sikur t mos ekzistonin ligjet fare. Megjithat sipas Ferrit, numri m i
madh i njerzve i takon grupit t madh i cili n zonn kriminale nuk
hyn mu pr shkak t friks nga sanksionet. Sistemi i masave t
mbrojtjes sociale, strukturohet prmes mass preventive (policore, apo
indirekte-ante delictum), masave reparature (eliminimi i pasojave t
dmit penal). Masat represive (burgu, dbimi, dnimi me t holla-post
delictum), dhe masat eliminatore (pr kriminelet m t rrezikshm-
eliminimi nga shoqria). Vmendje e posame duhet t drejtohet n
zbatimin dhe zhvillimin e studimit mjeksor-psikologjik dhe social t
personalitetit t delinkuentit, sidomos n fazn e shqiptimit dhe
ekzekutimit t sanksionit, si dhe kontrollin gjyqsor mbi trajtimin n
fazn penitensiare pr t ciln do t duhej t ngarkohej pushteti
gjyqsore.

3.2.3.3. Raffaele Garofalo

Raffaele Garofalo (1852-1934), veprn e par e ka botuar me titull

Criminologia, n Napoli m 1885. Garofalo gjithashtu ishte nxnsi
i themeluesit t kriminologjis moderne Lombrozos, por edhe ky
sikurse Ferri, n studimin e tij gradualisht shkputet nga filozofia e
msuesit t tij. Etiologjia e tij kriminale sht karakteristike pr nga
interpretimi sipas t cils kryesi i veprs penale ka pengesa morale t
cilat e kan bazn organike dhe barten me trashgimi. Sipas Horvatiqit
(1981), Garofalo prfaqson konceptin e kriminalitetit natyror me t
cilin rrezikohen ndjenjat themelore morale t solidaritetit dhe dinjitetit
t cilat shrbejn si baz pr jetn e prbashkt t njerzve n grupin e
tyre shoqror. Delinkuenti ka n qenien e tij t natyrs organike t
metat t cilat shpjegohen si anomali morale, ose p.sh. moszhvillimi i
ndjenjs s keqardhjes te vrassit apo ndjenjs s nderit te hajni. Ky n
kriminologji e fut nocionin rrezik i delinkuentit (temibilitet), dhe t
drejtn e shoqris pr tu mbrojtur nga rreziku i till, sikur nga dy
bisha, ose nga fatkeqsia elementare me t gjitha mjetet, nga shrimi
deri te eliminimi pa marr parasysh fajsin e kryesit t till.

Garofalo, gjithashtu e ka prpunuar fenomenologjin e fajtorit, dhe n

radht e prfaqsuesve m t rndsishm t kriminelve i rndit
vrassit, kriminelt violent dhe hajnat. Si sht thn tashm krahas
43
kriminalitetit natyror, veprat tjera penale i radhit n kategorin e
kriminalitetit ligjor q jan veti e shoqrive t caktuara n periudhat e
caktuara kohore.

3.2.3.4. Gabriel Tarde

Gabriele Tarde (1843-1904), sht njri ndr prfaqsuesit e t

ashtuquajturs Shkoll e Lionit e Rrethit Social. Ky ka botuar dy vepra
t rndsishme pr kriminologjin: La criminalit compare,- Paris
1886 dhe La philosophie pnale-Lion 1890. ky shkenctar sht i
njohur pr nga konflikti i ashpr shkencor me teorin e Lombrozos,
mbi determinimin biologjik t sjelljes devijante dhe kriminale, duke ju
kundrvn teoris s tij me teorin mbi determinimin social-
psikologjik t sjelljes njerzore, s kndejmi gjithsesi edhe sjelljes
kriminale.

Duke u nisur nga ligjshmria e imitimit si baz teorike pr shpjegimin

e dukurive shoqrore, Tarde, konsideron se sjellja n rastin e krimit
manifestohet n form t konfliktit t ndrsjell, me shkrirjen dhe
ndrrimin e trendit dhe shprehive-krimi paraqitet n fillim si trend i
cili pastaj kalon n shprehi duke u zhvilluar kshtu me tendenc t
zgjerimit t vazhdueshm nga m t lartat kah t ultat dhe nga m t
ultat kah t lartat. Ky pr ilustrim thekson se bredhja, dehja, helmimi,
vrasja n t cilat dikur kan pasur t drejtvetm baront dhe
mbretrit, tashti paraqiten n t gjitha radht e popullsis. Me kt rast
Tarde, thot se kjo sjellje realizohet, prve n raste t rralla, n form
t ndrrimit t trendve nga njri n tjetrin t cilat paraqiten n rastet
kur vije deri tek konflikti i pikpamjeve t ndryshme-vrasja me thik
zvendsohet me vrasjen me pushk.

Mendimet e Tardes, patn ndikim t madh n disa shkrimtar t

mvonshm t cilt mendimin e tyre mbi kriminalitetin e bazonin n
konceptin e tij. Ky koncept ndikoj sidomos n teorit bashkkohore
sociologjike mbi kriminalizimin dhe n teorin mbi sjelljen kriminale.
Ky ndikim qart erdhi n shprehje n teorin e Sutherlandit Teorin e
asociacionit diferencues, dhe trajtimin e tij t delinkuentve
profesional n veprn Hajni profesional, si dhe n mendimin e
shum shkrimtarve t tjer nga fusha e kriminologjis (Millutinoviq,
1988, fq.118-119). Edhe Tarde, vmendje t rndsishme i kushtoi
studimit t prirjeve kriminale dhe fajtorve profesional, kurse n
veprat e tij n mnyr shum kritike sht sjell ndaj politiks s
44
athershme ndshkuese, reformn radikale t s cils asokohe e
mbshteste fort dhe e nxiste.

3.2.3.5. A. Lacassagne

Lacassagne (1834-1924), gjithashtu konsiderohet si njri ndr

themeluesit e Shkolls s Mjedisit Social, e cila paraqitet n Lion t
Francs n fund t shek. XIX. Ky me profesion ishte mjek ligjor, dhe
n fillim t puns s tij ishte mbrojts i teoris s Lombrozos mbi
krimin (Mlladenoviq 1982). Mirpo, pikpamjet e veta mbi shkaqet e
sjelljes kriminale s shpejti i orienton nga rndsia individuale n
rndsin prioritare t faktorve shoqror. Bavcon 1966. thekson
pohimet e Lacassagneut, sipas t cilave krimineli sht produkt i
mjedisit n t cilin jeton, e jo produkt i atavizmit. sht i njohur
mendimi i tij se delinkuenti i ngjan bakteres e cila nuk mund t
zhvillohet pa e pasur truallin e prshtatshm, kurse ky truall i
prshtatshm sht rrethi social. Ndikimi i njerzve n shoqri i cili
sht baz e prmbajtjes s rrethit apo mjedisit shoqror dhe i cili
pasqyron karakterin e shoqris, sht burimi themelor nga i cili lind
kriminaliteti. do shoqri sht specifike pr nga marrdhniet e saj
ekonomike, natyrore, morale, religjioze, dhe marrdhniet kulturore,
dhe n baz t strukturs s atyre marrdhnieve lind edhe lloji gjegjs
i kriminalitetit, karakteristik pr at shoqri. N kt kontekst qndron
edhe deklarata e tij e njohur:do shoqri ka kriminalitet t atill far
e meriton.

Teorin e kriminelit t lindur e hedh me pohimet se anomalit t cilat

jan gjetur te krimineli nuk jan specifik vetm pr at popullat, por
ato mund t gjenden edhe tek jo delinkuentt. Mirpo, edhe pse
gjenden te delinkuentt, lindja e tyre nuk mund t shpjegohet
ekskluzivisht me teorin e trashgimit, por se ato jan rezultat edhe i
rrethit social dhe kushteve n t cilat jeton ai personalitet. Ktu
sidomos sht menduar n ndikimin e ambientit-rrethit n bazn
psikike t individit, e cila me marrdhniet e brendshme dhe rrethanat
krijon truallin e prshtatshm pr lindjen dhe zhvillimin e krimit, pra
prkundr Shkolls Antropologjike, si faktor dominante pr sjelljen
kriminale, Lacassagne, potencon faktort social, ndikimi i t cilve n
masn dhe strukturn e vet duhet t shikohet prmes t gjitha
segmenteve t jets sociale t nj bashksie.

45
3.3. Zhvillimi i kriminologjis n shekullin XX

Qasja teorike hulumtimit ka pr detyr t caktoj vendin e rezultateve

empirike t cilat duhen ta vrtetojn at si konfirmuese dhe t
qndrueshme n raport me problemin e analizuar.

Kriminaliteti ka shum variabilitete. Shumsia e variabile e cila ndikon

n kriminalitet tregon se kriminaliteti sht dukuri komplekse
shoqrore q do t thot se qasja hulumtimit t tij sht e mundur nga
nj varg kndvshtrimesh. Asnj qasje nuk mjafton vetvetiu pr ta
definuar kriminalitetin n trsin e tij. Kriminaliteti shtfakt total
shoqrordhe prputhet me nj varg faktesh totale shoqroretjera.
Ai sht i shkaktuar nga shoqria por edhe vetvetiu shkakton dukuri.
Faktort e jashtm objektiv t shkaktimit nuk mjaftojn pr shpjegimin
e kriminalitetit. Kriminaliteti gjithashtu nuk mund t shpjegohet vetm
me kriminelt. Fjala sht pr raportin e prgjithshm dhe t veant,
objektiv dhe subjektiv, privat dhe publik, pr dy shkall t
ligjshmris dhe do tentim q t paraqitet dukuria e shkalls m t
lart t shpjegohet me ligjshmrit e rendit m t ult, ose anasjelltas,
domosdo on drejt dshtimit13.

N shekullin e XX, me fenomenologji m t pasur t realitetit

shoqror, kriminaliteti sht bartur n fushn e teoris s konflikteve
dhe kacafytjeve si dhe t problemeve sociale, madje n at moment
kur sociologjia ka pranuar konfliktin shoqror si atribut t vetin t
prhershm (Karl Marks, Georg Simmel, Lewis Coser). Kt fakt, se
kriminaliteti sht dukuri prcjellse e prhershme e shoqris dhe s
kndejmi edhe dukuri normale shoqrore kishte konstatuar qysh n
kohn e vet Emil Dyrkemi, prej nga edhe niset studimi i teoris
sociologjike mbi kriminalitetin. Dyrkemi thot: nj vepr sht
kriminale ather kur dmton gjendjet fort t definuar t vetdijes
kolektive... ne nuk e gjykojm ndonj akt pr shkak se sht kriminal,
por ajo sht kriminal pr shkak se ne e dnojm..., ndjenja e fardo
qoft prejardhje dhe fati, sht ngulitur n t gjitha mendjet deri n nj
shkall t caktuar, n forcn dhe qartsin dhe do vepr e cila e
dmton nj gj t till sht krim14.

13
Mladen Zvonareviq: "Socijalna psihologija", kolska knjiga, Zagreb, 1978. godine, fq. 751
14
Emile Durkheim: "Forms of social solidarity-Repressive Solutions and Mechanical
Solidarity", 123-127 in selected Writings, ed. Cambridge University Press, editor Anthony
Giddens, 1972
46
Teoria e Dyrkemit, fuqishm ndikoj n Shkolln Sociale Amerikane.
Mabel A. Elliot, pohon se moment vendimtar pr zhvillimin e
kriminologjis amerikane ka qen mbajtja e Konferencs Nacionale
pr t Drejtn Penale dhe Kriminologjin, n vitin 1909, n Fakultetin
Juridik t Universitetit North Western n Chikago. Ktu ishin takuar
pr ti zgjidhur problemet e grumbulluar t s drejts dhe procedurs
penale. Nga ajo konferenc lindi dhe u themelua Instituti Amerikan
pr t Drejtn Penale dhe Kriminologjin. Deri n vitin 1917. jan
prkthyer dy vepra kryesore nga kriminologjia evropiane, kurse n
vitet e 20-ta kriminologjia amerikane bhet e njohur prmes Edwin H.
Sutherland, Kliford R. Shawa,

Henri D. Mc Kay. Njra ndr figurat sociologjike m t rndsishme t

asaj kohe sht Robert E Park, i cili ishte lider ideor i Shkolls Urbane
t Chikagos, nga e cila doln autort e lartprmendur. Krahas teoris
s qytetit, shtjet kryesore pr kt shkoll ishin: kriminaliteti urban,
grupet imigrante dhe problemet racore. Kjo shkoll, pr nj koh ishte
harruar, mirpo tashti prsri analizohet sepse problemet q ajo ather
i ka trajtuar duket se vshtir mund t kontrollohen dhe t luftohen.
Leon Radzinowicz, konsideron se filozofia kriminologjike amerikane
deri n Luftn e II Botrore ka qen n gjendje t imitimit t
kriminologjis evropiane, kurse gjat viteve t 20-ta erdhi periudha e
lulzimit, ndrkaq pas Lufts s II Botrore, faza e konsolidimit dhe
ekspansionit t vazhdueshm.

Kriminaliteti n kuptimin m t gjer sht kategori universale

historike dhe botrore dhe sht burim i prhershm i interesimit t
njerzve pr kt dukuri. Thn n mnyr t vrazhd interesimi pr
kriminalitetin sht interesim pr mnyrn e mbrojtjes shoqrore dhe
mediale-publiciste dhe shkencore. Kriminaliteti sht indikator i
ndjeshm dhe i rndsishm i gjendjes s shoqris, dhe kndi
sociologjik i vshtrimit shpreh aspektin shoqror dhe kushtzimin e
kriminalitetit, dhe dimensionin e tij socio-kulturor dhe institucional,
kurse fakti se shtresa e caktuar e njerzve n pikpamje sociale
shprehet n kriminalitet, obligon sociologjin q ti analizoj
elementet e societetit n vet esencn kriminale.

47
Tabela br.1.2.1 Orientimet Dominuese Teorike

K. Marx M. Weber E. Durkheim

Funksionaliz
Orientimet Interaksionizmi mi
Marksizmi
Teoria e sistemit Teoria e
sistemit

Teoria e
Marksizmi- Orientimi sistemit dhe
Shkolla
kriminologjia radikale fenomenologjik aksioni
shoqror
Kriminaliteti
Kriminalitetit
Shkaqet e sht gjendje e
Shoqria kapitaliste sht
kriminalitetit zgjedhur dhe
funksional
bhet kultur
Programet e
Aksioni Ndryshimet shoqrore
prshtatjes
shoqror n dhe konfiguracionet Mos-intervenimi
sistemit,
preventiven e institucionale t radikal
ndryshimet n
kriminalitetit shoqris
sjellje

Ndikimet e jashtme si faktor t rndsishm teorik mund t renditen

n disa grupe themelore:

ndikimet e shoqris globale jan shprehur m s miri n

rregullativn ligjore q ka t bj me shkeljet penale dhe disa
forma t tyre;
ndikimet q vijn nga bashksia lokale shoqrore;
ndikimet q reflektojn grupet mikro-sociale (familja, farefisi,
fqinjsia);
ndikimet e paparashikuara (trazirat politike dhe sociale,
dezorganizimi, luftrat, e t ngjashme);
ndikimet q kan t bjn me periudhn post-penale.

Strukturn dhe zhvillimin e kriminologjis n shek. XX, sistematikisht

mund ta kuptojm si kontinuitet t plotsimit t ndrsjell. N kt
kontekst dallohen: teorit e presionit, teorit e mbikqyrjes, teorit e
konfliktit t klasave dhe kriminologjia radikale, teorit e konfliktit t
kulturave, teorit e interaksionizmit simbolik, dhe kriminologjia
feministe. Pr t gjitha kto teori sht br fjal n kt tekst, prandaj
nuk ka nevoj q t bhet rekapitullimi i bazs s tyre teorike, sepse
nuk kemi hapsir pr nj eksplikim t gjer t kriminologjis.
48
N literaturn recesive kriminologjike paraqitet edhe kriminologjia
post moderne e cila sintetizon prvojat e kaluara teorike, dhe
ballafaqohet edhe me sfidat e reja t globalizimit dhe kriminalitetit
prcjells. Jan hapur perspektiva t reja teorike dhe po krijohet rrjet i
ri konceptesh ngjashm me shoqrit e rrezikut, kapitalin social, dhe
kulturn globale. Faktet empirike si sht kriminaliteti
ndrkombtar, shprthimet e migracioneve legale dhe ilegale,
kriminaliteti i organizuar, prhapja e shpejt e dukurive
sociopatologjike me t cilat ushqehet kriminaliteti, terrorizmi etj.
konfirmojn kto orientime si relevante n zhvillimin m t ri t
kriminologjis.

4. Teorit sociologjike

Opusi sociologjik n interpretimin kriminal dhe kriminalitetit prpiqet

t ndrioj aktort n kuadr t presioneve t cilat formojn dukurin e
njohur si t till. Mirpo prgjigjet dhe dilemat nuk jan t thjeshta,
ndonse teoria prpiqet t organizoj ide t ndryshme pr t njjtn
dukuri. Pr teorin psikologjike kriminaliteti sht rezultante e
veprimit t njerzve normal t cilt kryejn vepra anormale.
Sociologjia mendon se rrethanat n t cilat gjendet individi mund t
ken karakter anormal ose q ato pr nga natyra t jen thjesht
problematike. Rrethanat e caktuara t paprshtatshme dhe presionet
thjesht mund t rezultojn me shkall m t lart t kriminalitetit n
raport me rrethanat tjera.

N perspektiven sociologjike shtrohet dilema: rrethanat e kqija

vetvetiu a krijojn kriminalitet, dhe nse kjo sht ashtu, a jan
kriminelt prgjegjs pr veprat e tyre gjithnj prderisa t mos
ndryshohen apo prmirsohen rrethanat e tilla? Natyrisht se sht leht
t prgjigjemi me jo, mirpo n kt sht vshtir t besohet. N
sociologji veprimi i individit si veprim kriminal konsiderohet m pak i
rndsishm, kurse fokusimi bhet m tepr n faktin e shikimit t
rrethanave si kriminale, pastaj bhen prpjekje q t vrehen trendt,
organizimi grupor, struktura e vendeve/hapsirave/koha dhe logjika e
sjelljes s aktorve n hapsir t caktuar. N kt kuptim kto
prpjekje kan rezultuar me konstrukte t shumta teorike si: sick
role, right guy dhe shum t tjera.

49
Sociologjia prpiqet t ti shoh m gjersisht modelet se si ndodh dhe
zhvillohet kriminaliteti, por n nj distanc t mjaftueshme nga
individi dhe teorit psikologjike n njrn an dhe distanc t
mjaftueshme nga teorit e prgjithshme t shoqris dhe t
prgjithsuara t cilat nuk arrijn deri te fenomeni i kriminalitetit.
Sociologjia klasike dhe prfaqsuesit e saj kryesor, kryesisht kan
menduar pr kriminalitetin n kategorit e vendeve, mbeturinave
brenda teorive t mdha, para s gjithash pr shkak se kriminalitetin
nuk e kan konsideruar si gjendje kryesore t shoqris. Situata
kryesore e shoqris pr Marksin ishte kapitalizmi dhe lufta e klasave
brenda shteteve klasike kapitaliste; pr Dyrkemin, gjithashtu kjo ishte
kapitalizmi, por si kalim nga bashksia mekanike n bashksin
organike dhe bashksi industriale. Pr Weberin gjithashtu kapitalizmi
ishte situata kryesore shoqrore dhe proceset si jan racionalizimi dhe
burokratizimi i shoqris.

Fokusi i interesimit t tyre ishin aktort kryesor t ndryshimeve dhe

krizat n rrethanat e athershme. Dihotomni, karakterin e klasave
shoqrore, t pasurit dhe t varfrit pr Marksin, shoqria urbane dhe
rurale, si mekanike dhe organike pr Dyrkemin, klasa e mesme dhe
sunduese pr Weberin, krejt kto sociologjin e kualifikuan si shkenc
mbi gjendjet shoqrore, ndryshimet dhe krizat. T gjitha observimet
mbi kriminalitetin jan mbeturina t ktyre mendimeve apo pasoja t
gjendjeve kryesore. Pra, kriminelet dhe kriminaliteti nuk jan shikuar
si aktor kryesor n skenn shoqrore, por vetm si pasoj e situatave
kryesore. Studimet sociologjike t kriminalitetit fillojn me hedhjen e
konceptit antropologjik tkriminelit t lindur.

Cesaro Lombrozo, ndonse prfaqsues i rryms antropologjke-

pozitiviste, hap diskutimin sociologjik pr kriminalitetin me
pyetjen:far ka n strukturn e sistemit social, i cili e parasheh llojin
e veprave kriminale t cilat shfaqin n ato sisteme dhe mnyrn n t
ciln veprat e tilla jan t prhapura brenda sistemit? n prgjithsi
fusha e diskutimit sociologjik t kriminalitetit sht e preokupuar me
strukturn e sistemit interaktive jo vetm me personat dhe distribuimin
dhe artikulimin e ngjarjeve brenda atyre sistemeve.15

15
Albert K. Cohen: "The Study of Social Disorganization and Deviant Behavior" in
"Sociology today-Problems and Prospects" VOL. II editors Robert K. Merton, Leonard
Broom, Leonard S. Cottrell, Jr. Harper Torchbooks
50
Albert K. Coheni, ky prkufizim sociologjik i Cohenit lidhur me
shtjen e kriminalitetit njherazi na distancon nga disiplinat tjera q
merren me kriminalitetin sikurse q edhe disiplinat tjera prpiqen t
distancohen nga sociologjia.

Edwin H. Sutherland, ka paraqitur tezn mbi asociacionin

diferencues n procesin e shkaktimit t kriminalitetit, me pyetjen
esenciale:si njerzit bhen lloj i njerzve t cilt kryejn vepr
kriminale? Sutherland ka dhn prgjigjen sociologjike; krimineli
bhet duke msuar kriminalitetin nga kriminelt tjer, i cili n t
vrtet sht i afrt me konceptin psikologjik t msimit, kurse
psikologt jan prgjigjur se sht n pyetje personaliteti. Psikologjia
ka diskutime t mdha lidhur me at se sht personaliteti kriminal,
sepse vetit e personalitetit t kriminelit dhe jo kriminelit n numrin
m t madh t faktorve prputhen dhe sht vshtir ta dallosh
personalitetin kriminal nga ai jokriminel.

N kt tekst e pranojm prkufizimin e sjelljes devijante si burim pr

teorin sociologjike t kriminalitetitsi sjellje q e dmton t priturat e
institucionalizuara, gjegjsisht t priturat t cilat jan t sistemuara dhe
t njohura si legjitime brenda sistemit shoqror16. Ky prkufizim
prcakton sjelljen devijante dhe kriminale n termint e marrdhnieve
t veprimit ndaj t priturave t institucionalizuara, e jo n termint e
strukturs psikologjike t personalitetit. Gjendjet psikologjikejo
normale jan gjendje vartsie (psikopatt, neurotikt, skizofrent,
etj.), t atyre personaliteteve nga gjendja psikologjike dhe nuk jan
objekt i interesimit pr sociologjin e kriminalitetit. Personaliteti nuk
sht shumsi pr sociologjin, n t vrtet masa e madhe e
kriminalitetit ka t bj me popullsin normaleklinike e cila i shkel
rregullat e institucionalizuara.

Sociologjia e kriminalitetit sht n lidhje t afrt me prvojat dhe

konceptet e prpunuara t rrjetit t till. Teorit mikro dhe makro-
sociologjike nuk mund ta shpjegojn n mnyr t plot dhe fleksibile
kriminelin dhe kriminalitetin. M t prdorurat jan teorit e mass s
mesme t cilat marrin n konsiderim prparsit edhe t njrit edhe t
tjetrit por jan t fokusuara n rrethana konkrete jetsore. Paradigmn
t teoris s mass s mesme (midle range theories), ka ofruar Robert
K. Merton, n veprn e tij t shkurt:Mbi sociologjin teorike.

16
Albert K. Cohen teksti i prmendur
51
Mertoni, teorit e prgjithshme i quan teori totale ose all inclusive
theories.ai thekson:detyra jon kryesore sot sht q t zhvillojm
teori speciale t zbatueshme n kornizn e kufizuar konceptuale-p.sh.
teorit e sjelljes devijante, t pasojave t papranueshme t veprimeve
t qllimshme, t perceptimit social, t grupeve referente, t
institucioneve shoqrore t ndrvarura- e jo q menjher t krkojm
strukturn totale konceptuale e cila sht adekuate pr zhvillimin e
ktyre dhe teorive tjera t mass s mesme.

Teoria sociologjike, nse dshiron t zhvillohet n mnyr t dukshme

duhet ta vazhdoj punn n kto rrafshe t ndrlidhura:

(1) Me zhvillimin e teorive speciale nga t cilat nxirren hipotezat q

mund t analizohen n aspektin empirik;

2) Me zhvillimin e jo me zbulimin e papritur t skems progresive

t prgjithshme konceptuale e cila sht adekuate pr
konsolidimin e grupit t teorive speciale.17

Ndonse se studimi sht shfaqur n nivelin e mesm t zhvillimit t

kriminologjis, kjo ka paralajmruar pr nj kujdes teorik n mnyr
q n studim ta shohim iden q n hulumtime t mos shkojm kah
prgjithsimi i problemeve t analizuara, por t fokusohemi n
diskursin e tyre konkret. Ktu hapet mundsia e hulumtimeve t
zbatueshme aplikative dhe empirike, dhe e konstatimit t pozicionit
moral t problemit (p.sh. a e shkakton e keqja t keqen). Kjo qasje n
prgjithsi ka rezultuar me nj varg teorish t rndsishme t cilat jan
t dobishme nga aspekti i ides se problemi i kriminalitetit sht i
kuptueshm nse jan kuptuar situatat themelore dhe problemet e
shoqris.

Disa teori konsiderojn se presioni mbi t arriturat e qllimeve t

caktuara kulturore, dhe shoqrin sht shkak i kriminalitetit dhe e
kundrta, se kriminaliteti mund ta shtoj kohezionin shoqror. Jan t
ndryshme mundsit teorike dhe pr to do t flasim n vijim t ktij
teksti

17
Robert K. Merton : O teorijskoj sociologiji, CDD, Zagreb, Zagreb, 1979.fq. 56.
52
4.1. Dezorganizimi Social

Ideja e qndrueshmris sociale rezulton nga fakti se te shumica e

antarve n shoqri ekziston konsensus i qart pr t mirn e
prbashkt, kurse kjo e mir e prbashkt matet me kategorit e
parashikimeve, qndrueshmrin dhe sigurin e rrjedhave sociale pr
shumicn n shoqri. Prkundr qndrueshmris s shoqris,
dezorganizimi social ka t bj me arjet n unitetin e qllimeve dhe
sjell deri te nj gjendje e pa balancuar e shoqris. Fjala sht n kt
rast pr dezorientimet n rastet e ndryshimit t kushteve t jetess dhe
shfaqjes s paprshtatshmris n kushtet e reja. Me kt rast rrethi
jetsor merr konfiguracion patologjik nga krupet t cilat nuk jan n
gjendje ti pranojn kushtet e reja.

Hans fon Hentig konsideron se: " me vet faktin q n periudha t tilla
krimet kundr pasuris dhe prons marrin prmasa rrqethse me nj
shpejtsi rapide, tregon se di nuk sht n rregull me organizimin
ton kulturor ".18

Porsa t vihet n pyetje aftsia e individit pr tu prshtatur, nn

presionin e madh t ndryshimeve, ai lshon pe nga nj varg
prgjigjesh alternative pr gjendjen, duke prqafuar krimin. Prandaj
Teoria e Dezintegrimit social, kriminalitetin e lidh kryesisht me
ndryshimet, kurse ndryshimet ojn drejt mendimit dhe vlerave t
reja, t cilat pastaj sjellin diferencimet e grupeve shoqrore. Shoqria
sht nj aren e hapur e konflikteve dhe pothuaj ekziston
papajtueshmri maksimale rreth qllimeve dhe vlerave. Po diskutuam
pr marrdhniet e rregulluara n kuadr t familjes, grup-moshave,
gjinive brenda grupeve t komuniteteve t gjra profesionale,
rregullimi shoqror sht n nj lidhe t caktuar me kriminalitetin.
Dhe marrdhniet e tilla krijojn frustrime, t cilat pastaj i krijojn
stimulimet pr vepra penale ekonomike. Institucionet t cilat nuk iu
prgjigjen m nevojave t njerzve, i kontribuojn mossuksesit t
individit pr ta definuar situatn n mnyrn e cila sht e pranueshme
pr shoqrin.

rregullimi shoqror i cili sht prgjegjs pr krimin, shkaktohet n

munges t standardit sikurse n rastin e personave t cilt rriten n
rrethet e Sllumit, apo nga prpjekjet e organizuara t gangsterve

18
Hans fon Hentig: "Zloin uzroci i uslovi", Veselin Maslesha, Sarajev, 1959. fq. 25
53
rektorve, politikanve t korruptuar, dhe grupeve tjera antisociale, pr
ti prishur institucionet shoqrore pr qllime egoiste t tyre. 19

Dezintegrimin e shoqris mund ta paramendojm njsoj, si pasoj dhe

si shkak t kriminalitetit, gjegjsisht si nj variabl t varur dhe t
pavarur.

Dr. Stanko Frank20 konsideron se dezorganizimi social sht proces

fizik, q do t thot se shkatrrimit fizik i prgjigjet edhe shkatrrimi
kulturor, (konflikti kulturor), duke trhequr vrejtjen se kriminaliteti si
asociacion e fiton njfar qndrueshmrie.

Ne e kemi pranuar prkufizimin e dezintegrimit social nga Roberta E.

L. Farisa, sepse ky n mnyr operacionale m s miri na e mbulon
diskursin e paqndrueshmris.

Ky prkufizim sht: Dezintegrimi social sht fundi i marrdhnieve

sociale midis antarve t shoqris deri n shkalln e ngatrrimit me
kryerjen e detyrave t pranueshme t grupit. Shkatrrimi i organizats
shoqrore, pr ta arritur ndonj qllim, nuk nnkupton vetvetiu
dezorganizimin, as q sht faktor dezorganizues, sepse nse rezulton
nga rrethanat t cilat jan jasht kontrollit, edhe nuk mund t
konsiderohet fajsi e asnj antari, shkatrrimi mund t jet i pranuar
edhe pa dobsimin e solidaritetit t grupit. 21

Farisi, krahas asaj q u tha n prkufizim, si simptome t prgjithshme

t dezintegrimit n shoqri prmend:

1. Formalizmin;

2. Elementet e mirnjohura t integrimit n shoqri ndryshohen

dhe imponohen vetit dhe vlerat e reja si qendrore n sistemin
e ri shoqror, e t cilat me koh e fitojn rndsin e tyre
mirnjohur. Shkatrrimi i vlerave t mirnjohura dhe t
paprekshme i krijon rrug dezorganizimit, (p.sh: shkatrrimi i
RSFJ dhe krijimi i shteteve t reja nacionale);

19
Mejbl A. Eliot: "Zloin u savremenom drutvu", Veselin Maslesha, Sarajev, 1962.f q.. 316
20
Dr. Stanko Frank: "Teorija kaznenog prava", kolska knjiga- Zagreb, 1955. fq.. 5
21
Robert E. L. Faris, Ibidem fq. .28-34.
54
 3. Individualiteti i shijeve dhe interesave;

4. Rrethin jetsor i cili thekson dhe pranon lirit e tepruara

personale dhe t drejtat individuale, sht terren i prshtatshm
pr lulzimin e dezintegrimit gj q nuk sht karakteristik e
shoqrive t qndrueshme ;

5. Sjelljen hedoniste;

6. Vshtirsit semantike kan t bjn me dallimet m t vogla dhe

artificiale n t njjtn prvoj gjuhsore n kuadr t
popullatave heterogjene (profesione t ndryshme, kombe, etj.)
dhe vet i potencojn dallimet tashm ekzistuese;

7. Pabesin reciproke midis grupeve, dhe popujve dhe pamundsin

pr t arritur qllimet e prbashkta;

8. Fenomenin e trazirave: n periudhat e dezintegrimeve t

prgjithshme, njerzit jan t vetdijshm pr di q vet nuk
jan n gjendje ta definojn. Jeta nuk zhvillohet n mnyr t
zakonshme, kurse sjellja shpreh nervozen n shoqri, por nuk
ndihmon zgjidhjen e problemeve. Lvizjet e popullsis jan t
mdha dhe ato lvizje shkaktojn iluzionin e prmirsimit t
kualitetit t jets.

Farisi, m tutje e bn dallimin midis dezintegrimit social dhe

katastrofs. Katastrofa, mund t ndikoj n organizimin shoqror n
shum aspekte dhe mund t ndrpres funksionimin e koordinuar t
antarve t shoqris. N rastet ekstreme paraqitet dezorganizimi i
prkohshm total shoqror me shprthim t dhuns dhe me plakitje.
Ndrkaq, katastrofat natyrore mund ta sjellin organizatn shoqrore
para testimit serioz

Katastrofa natyrore nuk sht pashmangshm e lidhur pr

dezintegrimin shoqror, por prkundrazi, fatkeqsit ekstreme t nj
bashksie, madje edhe mund ta forcojn at. Atje ku organizimi
shoqror ka qen i shndosh, edhe shprthimi i fatkeqsis shkakton
sasi m t vogl t trazirave

55
4.2. Teoria Anomis (Durkheimi)

Emile Durkheimi konsideron se kriminaliteti sht dukuri normale

shoqrore, sepse ky sht atribut i prhershm i do shoqrie. Pra, nuk
ka shoqri pa kriminalitet dhe kjo sht dukuri e pashmangshme.

Kriter i normal i kriminalitetit, sipas Durkheimit, sht mesatarja,

gjegjsisht prqindja mesatare me t ciln paraqitet kriminaliteti, kurse
krimineli sht agjent i rregullt i shoqris. Gjendja e cila sjell deri
te shfaqja e kriminalitetit sht gjendja e anomis. Sipas Durkheimit,
anomia sht gjendje n t ciln shoqria, n procesin e zhvillimit t
saj, gjithnj e m tepr i humb forcat integruese, kurse forcat e
kontrollit shoqror dobsohen. Standardet dhe normat e mhershme
nuk lshohen, ndrsa edhe t rejat pranohen. Shoqria sht e
dezorganizuar, e fragmentuar dhe e atavizuar. Pra kjo sht gjendje e
pasiguris, e trazirave, gjendje entropie dhe e kaosi. Kshtu vjen deri
te izolimi shoqror i cili shtohet n proporcion me lvizshmrin
gjithnj e m t madhe shoqrore dhe n sken del individi i cili jeton
vetm pr vete dhe pr qllimet egoiste.

Me kt rast paraqiten krimet si prgjigje ndaj gjendjes kaotike. Krimi

sht shenj e mungess s solidaritetit, normave dhe vlerave t cilat
shoqrin e mbajn t bashkuar. Gjendjen e anomis, Durkheimi e
operacionalizon me rastin e shpjegimit t vetvrasjeve si ndrprerje
prfundimtare e lidhjes s individit me shoqrin. Ai thekson se
vetvrasjet ndodhin m e rrall atje ku ka solidaritet t fort (te
katolikt), kurse prqindja e tyre sht m e madhe atje ku solidariteti
sht m i dobt (te protestantt). N rrethanat e izolimit t shtuar,
shfaqet tipi i vetvrassit egoist. Atje ku njerzit jan t lidhur
tradicionalisht, me moral dhe me zakone dominohet tipi i vetvrassit
altruist. Gjendjet e anomis, p.sh: humbja e statusit, kalimi nga fshati
n qytet, ritmet krahasuese t jets rezultojn me tipat anomik t
vetvrasjes. Durkheimi e thekson edhe tipin fatalist t vetvrassit i
cili paraqitet n rastin e ndjenjave t ndryshme emocionale; pr shkak
t presionit t tepruar t rrethit jetsor (fizik), kur dshirat dhe synimet
jan t bllokuara. Ne do t shtonim edhe t ashtuquajturit tipa
veskim t vetvrasjes. N t vrtet disa fise eskimeze kan ritualin
e vetvrasjes, ather kur nuk jan t dobishm (funksional) pr
bashksin dhe kur e ndjejn se jan br barr e bashksis.

56
Gjat lufts s shkuar n B. H. kemi vrejtur kt tip t vetvrasjeve,
sidomos te personat e moshuar, t cilt kan qen t varur nga
shrbimet mjeksore apo shrbimet e antarve t familjes, sidomos
gjat periudhs s skamjes s madhe. nga koncepti i Durkheimit pr
anomin, kan dal teorit e dezorganizimit dhe Teoria e Anomis e
R:K. Mortonit.

Teorit sociologjike e lidhin kriminalitetin me strukturn shoqrore,

nga njra an, e nga ana tjetr prpiqen t japin prgjigje n pyetjen si
krijohet krimineli ?. Sipas Teoris s Grupit, shoqria sht
prmbledhje grupesh n nivelin horizontal dhe vertikal. T gjitha
grupet i kan normat e veta me t mund t ndikojn n pjestart e
tyre. Pjes e grupeve t caktuara jan edhe grupet kriminale dhe pr
kt shkak ato jan entitete subkulturore.

Donald Clemmer p.sh: e ka futur nocionin shoqri e t burgosurve

(prison community) dhe e ka zbuluar faktin se popullacioni i t
burgosurve vrtet funksionon si subkultur konkrete me nj hierarki
dhe struktur t caktuar.

4.3. Teoria e asociacionit diferencues

Teorin e asociacionit diferencues e ka themeluar Edwin H.

Sutherland. Do ta prqendrojm vmendjen n tekstin Teoria
Sociologjike e Sjelljes kriminale t cilin e ka punuar s bashku me
Donald R. Cressey-n.22

Ai konsideron se shpjegimi shkencor i sjelljes kriminale mund t

shprehet n terminet e procesit me t cilin operohet n momentin e
paraqitjes s kriminalitetit ose megjithat n termint t cilat operojn
me life history prmes fakteve.

N rastin e par, shpjegimi mund t quhej mekanik, rrethanor, apo

dinamik, kurse n t dytin, historik, apo gjenetik. Shpjegimi
rrethanor e izolon patologjin individuale dhe shoqrore.
Hulumtimet rrethanore rezultojn me konstatimet se determinuesit e
drejtprdrejt t sjelljes kriminale gjenden n kompleksin personalitet-
situat, kurse kriminelt prpiqen q kt kshtu edhe ta shpjegojn.
Situata objektive sht e rndsishme pr shkak t sigurimit t rastit
22
Edwin H. Sutherland and Donald R. Cressey in "Principles of Criminology" 7th ed.,
Philadelphia, J. B. Lippincott Co., 1966 PP. 77-83
57
pr aktin kriminal. Qndrimi sociologjik nuk e prjashton situatn,
sepse situata sht e definuar nga personi i cili sht i prfshir n
aktin kriminal, nse situata sht kriminale e prfunduar. Personat
tjer, situatn nuk e definojn ashtu, q do t thot se personat me
prvoj t ndryshme jetsore i inklinojn aftsit, prandaj edhe
rezistencn epo prirjen pr akt kriminal. Prvojat e kaluara t personit
n masn m t madhe t ta prcaktojn mnyrn se si do t definohet
situata. Sqarimi i sjelljes kriminale n termint e prvojave t kaluara
sht i mundur n kategorit e life histories.

Sipas Sutherlandit, sjellja kriminale i ka prkufizimet si vijon:

1. sjellja kriminale sht e fituar-kjo do t thot se sjellja kriminale

nuk sht trashguese si e till, pastaj gjithashtu personi i cili nuk
sht edukuar n kriminalitet nuk kryen veprime kriminale n
situata (vrejtje e autorit);

2. sjellja kriminale msohet n interaksion me personat tjer n

procesin e komunikimit. Ky komunikim sht verbal n shum
pikpamje, por prfshin edhe komunikimin gjestikulativ;

3. pjesa esenciale e msimit t sjelljes kriminale zhvillohet brenda

grupeve t veanta intime. Kjo do t thot se komunikimet e
ndrmjetsuara nderpersonale, si jan filmat dhe gazetat, luajn
rol relativisht t parndsishm n origjinn e sjelljes kriminale;

4. kur sjellja kriminale sht e msuar, ajo prfshin:

a) ushtrimet teknike t kriminalitetit t cilat nganjher jan

mjaft t komplikuara, por edhe t rndomta;
b) kahja specifike e motivit, impulsit, racionalizimit dhe
qndrimeve;

5. drejtimi i posam i motivit dhe impulsit msohet varsisht nga

definimet e rregullave ligjore dhe kodeve, si t dobishme dhe t
padobishme. N disa shoqri individi sht i rrethuar me persona
t cilt n mnyr t pa ndryshueshme i definojn rregullat
ligjore t cilave u prmbahen derisa n tjerat individi sht i
rrethuar me persona definimet e t cilit jan t prira pr shkeljen
e rregullave ligjore. N shoqri kto definicione jan t

58
 ngatrruar me pasojat ashtu q manifestohen si konflikt kulturor
lidhur me rregullat ligjore;

6. personi bhet delikuent pr shkak se thekson definicionin dhe

shfrytzon shkeljet ligjore mbi definicionet e padobishme pr
shkeljen e ligjit. kjo ka t bj me asociacione kriminale dhe
antikriminale dhe kryhen si veprime kundr forcs kur personi
bhet kriminel ai kt e bn pr shkak t kontaktit me modelin e
till dhe gjithashtu pr shkak t izolimit nga modelet
antikriminale. do person pashmangshm asimilon kulturn e
rrethit, nse modelet tjera nuk jan n konflikt. Ky pohim i
asociacionit diferencues nnkupton se asociacionet q jan
neutrale, edhe nuk kan ndikim n origjinn e sjelljes kriminale;

7. asociacioni diferencues mund t lviz pr nga kohzgjatja,

shpeshtsia, prparsit dhe intensiteti. Kjo do t thot se
asociacioni me sjellje kriminale dhe ai me sjellje antikriminale
oshilojn varsisht nga zgjedhja kritike t njrit nga modelet e
sjelljes. Prparsiasht e rndsishme n kuptimin q sjellja
ligjore sht e zhvilluar n fmijrin e hershme dhe si e till
mund t ekzistoj gjat tr jets. Sjellja delikuente zhvillohet n
fmijrin e hershme dhe mund t ekzistoj gjat tr jets. Kjo
njherazi sht edhe shtje e ndikimit t zgjedhur.
intensitetitsht zgjedhje prestigji e sjelljes kriminale, apo
sjelljes antikriminale dhe prcillet me reagime emocionale t
cilat i prkasin ktij asociacioni;

8. procesi i msimit t sjelljes kriminale, prmes asociacionit sipas

modeleve kriminale dhe antikriminale prfshin t gjitha
mekanizmat q jan t prfshir n do msim tjetr. Kjo do t
thot se msimi i sjelljes kriminale nuk sht i kufizuar n
procesin e imitimit;

9. sjellja kriminale sht shprehje e nevojave dhe vlerave si dhe

sjellje antikriminale. Hajni vjedh pr t siguruar t holla, mirpo
edhe puna e ndershme gjithashtu sht n pajtim me qllimin pr
t fituar t holla.

M tutje Sutherland, shpjegon se n fushat ku delikuenca sht e lart,

i mituri (under age), i cili sht sociabil, aktiv, me nj probabilitet t
madh do t vij n kontakt me fqinjsin dhe do t zgjedh sjelljen
59
delikuente, pr dallim nga i mituri i izoluar, introvert dhe inert, i cili
mbetet n shtpi dhe me shum pak mundsi t kontaktoj me t miturit
tjer n fqinjsi dhe nuk bhet delikuent. Mirpo, i mituri i cili sht
komunikativ dhe nuk sht i kyur n sjellje delikuente, nnkupton se
sht nn ndikimin e familjes e cila respekton ligjin. Asociacionet
personale jan t prcaktuara n kontekstin e prgjithshm t
organizimit shoqror. Fmija zakonisht rritet n familje, vendbanimi
e familjes n Amerik, m s teprmi prcaktohet nga t ardhurat dhe
shkalla e delikuencs sht p.sh. m e madhe n pjest e qytetit ku
banesat merren me qira.

Shpjegimi i shkalls s lart t kriminalitetit sht n lidhje direkte me

dezorganizimin social, dhe Sutherlandi, kt e plotson me
nocioninorganizim social diferencues. Postulati n t cilin
mbshtetet kjo teori, niset nga fakti se rrnja e kriminalitetit n
organizimin social dhe n shprehjen e atij organizimi social t grupeve
mund t jet i organizuar pr sjellje kriminale, ose i organizuar kundr
sjelljes kriminale. Sutherlandi, duke analizuar kt qndrim zbuloj se
sjellja kriminale sht e prhapur gjer e gjat strukturave shoqrore.
Struktura shoqrore nuk sht imune ndaj kriminalitetit, dhe
Sutehrland, zbuloj se krimin nuk e kryen vetm klasat e ulta, por ai
sht veti edhe e klasave t larta (p.sh. Kriminaliteti i jaks s
bardh).

4.4. Teoria e identifikimit diferencues.

Shkalla e kriminalitetit sht shprehje e distribucionit klasor dhe

hapsinor e grupeve t organizuara. Daniel Glaser, thekson se kjo
qasje nuk bn dallim midis delikuenteve t zakonshm profesional
dhe delikuenteve t rastit. Glaseri i plotson kto pikpamje me
modelin e identifikimit me grupe t ndryshme dhe me persona me
sjellje kriminale apo normale, nse personi konsideron se sjellja e till
sht e pranueshme. S kndejmi ky angazhohet pr
nocioninidentifikim diferencuesn prpjekje pr ta shpjeguar nivelin
e dobis s sjelljes s caktuar.

4.5. Teoria e konfliktit kulturor

Kjo teori sht e afrt me teorin e konfliktit kulturor t Thorsten

Selinit, e cila niset nga konflikti i kulturave dhe i normave kulturore si
shkaktare t kriminalitetit. Sipas Thorsten Selinit, konfliktet kulturore
60
do t ndodhin:s pari, kur kto kodekse kacafyten n kufirin e
territore t kulturave fqinje; s dyti, kur, si sht rasti me normat
ligjore, ligji i nj grupi kulturor shtrihet edhe n territorin e grupit
tjetr; s treti, kur antart e nj grupi shprngulen n territorin e
grupit tjetr23. Konfliktet primare jan konflikte midis kulturave,
kurse sekondaret jan konflikte brenda nj kulture. Konfliktet
sekondare prbjn nj bashksi homogjene t dezintegruar dhe
jorezistente ndaj proceseve integruese dhe kohezive. Mirpo mobiliteti
i individit dhe ai statusor kushtzon q individi tu ekspozohet
kulturave t ndryshme dhe varsisht nga situata ai realizon norma
kulture q i prgjigjen pozicionit t tij momental. Kultura e individit
ngritt nse ai i takon modelit me numr m t madh t kulturave, por
njkohsisht kto kultura edhe mund t jen n konflikt. Migranti me
origjin nga fshati, i cili nga lindja e ka marr at kultur vije n mesin
industrial dhe futet n lidhjen e kulturs urbane e cila pr t sht e
huaj dhe e padurueshme, por ai sht i detyruar ta kaloj at q t
mund t funksionoj, dhe n at funksionim ta prfshij edhe masn e
dobishmris.

Ne ktu do t ofrojm vendosjen e nocionit t hapsirs s dyfisht,

me qllim q faktet empirike t na konfirmojn masn e prkatsis
nj hapsire kulturore-sociale dhe q kto masa t krahasohen me
vendin e origjins dhe vendbanimin si fakte socio-kulturore. Duke
pasur parasysh se hapsira socio-kulturore sht m e fort dhe m e
qndrueshme sesa individi n kuptimin q nga ai krkon shrbime
specifike, sht e rndsishme t prcaktohet edhe masa e prmbushjes
s ktyre roleve q si variabl i kontrollit t jet sjellja e vrtet e
individit. S kndejmi do t ishte e mundur t flitet pr konfliktin e
roleve apo pr identitetin e dyfisht q mund t jet i organizuar n
pikpamje strategjike pr realizimin e qllimit, interesit ose lidhjes me
situatn e dshiruar. Identiteti si strategji kulturore, shfaqet si
instrument konformiteti.

4.6. Teoria e nnkulturs dhe kontra kulturs

Teoria e nnkulturs dhe kontrakulturskonsideron se shoqria sht

definuar me nj kultur dominante (n ShBA. Me kulturn e klass s
mesme). Nnkulturat dhe kontrakulturat paraqiten n shoqrit klasore
ku t gjithve nuk u sht mundsuar qasje n vlerat e proklamuara t

23
Sips Milan Milutinoviqit-ibidem fq. 127
61
kulturs dominante. Clyde Kluckhohnu, dhe Alfred Kroeber, theksojn
se :kultura prbhet nga ant eksplicite dhe implicite dhe nga sjelljet
e fituara, simbolet e transmetuara, t arriturat e llojit t vet t grupeve
njerzore, duke prfshir ktu personifikimin e artit; esenca themelore
e kulturs prbhet nga idet tradicionale (idet e zhvilluara
historikisht dhe t selektuara), dhe nga vlerat e posame q ju prkasin
atyre. Sistemet kulturore nga njra an mund t trajtohen si prodhime
t aksioneve, kurse n ann tjetr si elemente supozuese t ndonj
aksioni t ardhshm.24

sht e qart se kultura ka sasin m t madhe t shoqrimit pr

grupin me t cilin ka t bj, sepse unifikon kohn shoqrore(t
kaluarn t tashmen dhe t ardhmen). Veprimet eksplicite jan pasoj
e formave implicite t kulturs. N shoqrit e diferencuara gjithmon
ekzistojn shum forma t kulturs t cilat sipas Kluck Hohnit, jan t
prgjigje t llojllojshme t kulturs ndaj ktyre kategorive universale
t rrethit jetsor25:

furnizimi me kualitetet biologjike;

roli i dallimeve;
kontrolli efektiv e prdorimit t forcs;
komunikimi;
radhitja e orientimeve njohse;
prmbledhja e artikuluar e prbashkt e qllimeve;
rregullimi normativ i kuptimit;
rregullimi dhe krijimi i shprehjeve efektive;
socializmi.

Pra, sipas Kluck Hohnit, kultura prpiqet ta organizoj rrethin e vet

dhe ta formoj at sipas forms s saj. Lidhur me kt shtrohet shtja
e dominimit t nj kulture n raport me kulturn tjetr. N shoqrit e
ndryshimeve dhe transparencave t mdha, kulturat pashmangshm
vijn n konflikt. N peizazhin kulturor shihet edhe kultura e
kriminelve e cila i ka normat e veta dhe t gjitha format e nj kulture.

Albert K. Cohen, n studimin e tij "Delinquent Boys: The Culture of

the Gang", e ka zhvilluar nj teori t till t konfliktit kulturor dhe ka

24
Sipas Ivan Luevit "Socijalni karakter i politika kultura", Sociologija, No 1, viti XVI,
Beograd, 1974..
25
Clyde Kluckhohnu "Culture and Behavior" in Handbook of Social Psychology, Addison-
Wesley Publishing Company, P. 921-968
62
dshmuar se nnkultura delikuente shfaqet si pasoj e strukturs
klasore t shoqris. Lidhur me delikuencat e t miturve Walter. B.
Miller26 postulon kulturn e klass s ult si sistem autonom kulturor
dhe e shpall at si rrethan e cila krijon delikuencn e t miturve.

N kt kuptim kultura e klass m t ult fokusohet rreth gjasht

situatave qendrore:

mynxyra-kjo paraqet situatat dhe sjelljet t cilat ojn n kontakte

t pakndshme me prfaqsuesit e pushtetit (rrahjet, alkoolizmi,
shtatznsia jashtmartesore);
qndrueshmria- ka t bj me forcn fizike dhe qndrueshmrin,
burrrin, trimrin dhe shkathtsin;
dinakria-sht aftsi q t tjert t tejkalohen me mendje
mprehtsi, me shkathtsi t fitimit t t hollave me menuri, dhe
gatishmria pr marrveshje t shpejt dhe mendjempreht;
mallngjimi-gatishmria pr aventur dhe rrezik, dshira pr
ndryshime dhe aktivitete;
fati-vlera e lidhur pr besimin se suksesi nuk sht i mundur pa
ndikimin e fuqis mbi natyrore e cila sht jasht kontrollit t
individit;
pavarsia-liria nga mbikqyrja dhe autoriteti.

4.7. Teoria e anomis e R. K. Mertonit.

Teoria e anomis gjithashtu jep dy prgjigje t rndsishme lidhur

me problemin e kriminalitetit, sepse sht e lidhur pr vlerat
shoqrore. Sipas Dyrkemit anomia sht situat derregullacioni apo
mangsive relative t normave t nj grupi social.27

Nga teorit m t reja t anomis m e njohura sht e Robert. K.

Mertonit. Theksi i tij sht i vendosur midis vlerave t cilat i imponon
shoqria dhe mundsive relative q i kan njerzit pr ti realizuar ato
vlera. Pr arritjen e qllimeve jan parapar mnyrat, mjetet dhe
institucionet me ann e t cilave arrihen n mnyr e pranueshme
shoqrore, si dhe koha dhe vendi. Meqense shoqria sht e shtresuar

26
Walter B.Miller: Lower class as a generating mileu of gang delinquency, in, Gang
delinquency and gang subcultures, ed, James F. Short, New York: Harper and
Row, 1968. p.135-136.
27
Prema dr. Milici Petroviq: Vrijednosne orijentacije delinkvenata, Institut za
kriminoloka i socioloka istraivanja, Beograd 1973. godine, fq. 16
63
dhe e strukturuar n klasa, shumsia e grupeve nuk mund ti realizojn
dshirat e tyre prmes institucioneve t parapara, sepse nuk u
mundsohet qasja. Sjellja e ndaluar n aspektin sociologjik mund t
shihet si simptom desocioacioni midis aspiratave t parapara
kulturore dhe daljeve t karakterizuara sociale pr realizimin e ktyre
aspiratave.

R. K. Merton, i ka shqyrtuar pes tipe t adaptimit t cilat n

pikpamje skematike jan treguar n tabel ku (+) to t
thotpranohen, kurse (-) nnkupton refuzim i vlerave dominante dhe
zvendsimi i tyre me vlerat e reja n sistemin shoqror.

Tipologjia e mnyrs s adaptimit individual:

Mnyrat e adaptimit : Qllimet kulturore Mjetet

institucionale

I konformiteti + +
II inovacioni + -
III ritualizmi - +
IV trheqja - -
V rebelimi

Nga kjo skem shihet se konformiteti si mnyr e adaptimit sht

parapar si qllim kulturor dhe supozon mjetet institucionale.
Konfiguracioni i institucioneve shoqrore shpjegon se cilat
institucione ofrohen si mjete legale pr arritjen e qllimit. Inovacioni
sht i parapar si qllim kulturor, mirpo mjetet institucionale nuk e
parashohin at sepse inovacioni do t mund ti dmtonte mjetet
institucionale. Ritualizmi nuk sht parapar si qllim kulturor por
mjetet institucionale e parashohin at (p.sh. funksioni i ceremonis
sht q ta konfirmoj identitetin e grupit). Trheqja nuk sht e
parapar as si qllim kulturor, dhe as jan parapar mjetet
institucionale, ndrsa rebelimi bn pjes n zonnpranim-refuzim.
Si qllimit kulturor pr t cilin jan parapar n strukturn e shoqris
mjetet institucionale t cilat mund t pranojn apo hedhin posht ksaj
mnyre t adaptimit.

64
Varsisht nga pozita e individit n strukturn e shoqris, struktura
shoqrore ushtron presion n nj mnyr apo n mnyrn tjetr t
sjelljes. Alternativa e zgjedhur sht pak a shum prgjigje e
qndrueshme e individit ndaj presionit t kulturs shoqrore dhe nuk
ka t bj me tipat e organizimit personal.28

N kuadrin e qllimeve t paarritura me metoda legale krijohen

alternativat kriminale, me shkeljen e normave krijohet ambienti i
anomis, dhe prmes ktij ambienti realizohen qllimet. N baz t
ktyre njohurive, L. J. Srole, ka hartuar shkalln e anomis q sht
aplikuar n nj varg hulumtimesh t delikuencave. N kto hulumtime
sht gjetur korrelacioni midis anomis dhe statusit t ult social me
gjendje prcjellse psikologjike t individit.

4.8. Teoria e interaksionizmit social.

Teoria e interaksionizmit social dhe ajo e etiketimit (Howard Becker,

Ervin Goffman), niset nga hipoteza se burim i deviacionit n
interaksion midis personave q kan kryer vepr dhe atyre q reagojn
ndaj veprs. Kta kan dshmuar se bartsit e reaksionit ndaj
popullats kriminale edhe vet jan t prfshir n fenomenologjin e
kriminalitetit. N t vrtet n aktin e reagimit mekanizmat e etiketimit
e shpallin nj person delikuent n baz t definimit t situats si
kriminale, kurse korniz themelore e definimit jan normat penale t
cilat i ka proklamuar dhe i mbron grupi politik udhheqs n shoqri.

Shoqria sht e ndar n konformist, devijant, t censuruar dhe

censor, edukator dhe t edukuar, dhe n dominante dhe margjinal.
Pasojat pr individin e etiketuar jan afatgjata dhe m s shpeshti bie
prsri n zinxhirin e reagimeve t shoqris. P.sh. personi q ka qen
n burg ka m pak gjas pr tu punsuar sesa ai q nuk ka qen.
Kshtu n kt mnyr t etiketuari gjithnj e m tepr tjetrsohen nga
normat e grupeve legjitime dhe shpesh e gjejn daljen n grupin i cili
sht identifikuar si devijant. Do ta cekim si shembull nj studim t dr.
Ivan Jankoviqit,29,

Kriminolg autoritativ i cili ka doktoruar te Donald R. Cressey, dhe te

kritiku i mpreht i kodit penal t RSFJ, lidhur me dnimin me vdekje,
kurse studimi sht i lidhur pr aktin e etiketimit.
28
Robert K. Merton: Social structure and Anomie, Harper and Row, Publishers 1969.
29
Start Magazin nr. 531, Zagreb 1989.
65
Ish RSFJ, gjegjsisht kodi penal ka br pjes n vendet retencioniste
(vendet t cilat e zbatojn dnimin me vdekje), pr dallim nga vendet
abolicioniste t cilat e ndalojn zbatimin e dnimit me vdekje. N t
vrtet Kodi penal i RSFJ, ka parapar dnimin me vdekje n 45.
Nene, nga gjithsej 141,nen t pjess s posame, dhe si i till ka br
pjes n ligjet m represive n bot. sht vrejtur tendenca e
ashprsimit t represionit, gjegjsisht shtimit t ktij numri t neneve.
Kodi penale i do republike dhe krahine ka parapar dnimin me
vdekje pr forma t ndryshme t vrasjeve.

Vepra t tilla kapitale ka pasur dy (Sllovenia dhe Kroacia), gjegjsisht

nga tri t gjitha njsit tjera federale (sot shtete), me prjashtim t
Serbis, e cila e ka miratuar edhe t katrtin. N Serbi, m 1986, ai nen
i katrt i prket veprs penale pr t ciln sht parapar dnimi me
vdekje:dhuna me t ciln rrezikohen lirit dhe t drejtat e qytetarve
t rendit t dyt, kombsive apo grupeve etnike, nse vepra pr pasoj
ka pas vrasjen e planifikuar t pjestarve t popullit tjetr (par. 4.
lidhur me par. 1, Neni 61. i Ligjit Penal t RSS).

Jankoviqi konstaton se me kt nen, krejt ka ka qen e inkriminuar

me t, q moti sht ndaluar me ligjet penale mbi format e ndryshme t
dhuns ndaj personalitetit, personit, apo simboleve. Neni i formuluar
n kt mnyr sugjeron se dnimi shqiptohet pr shkak t prkatsis
nacionale t kryesit dhe viktims dhe prfundon se fjala sht pr nj
trashgimi mesjetare t shoqris dhe t marrdhnieve shoqrore. Si
sht e ditur shkas pr krijimin e ktij neni ishin tensionimet nacionale
t shqiptarve dhe serbve n Kosov. Teoria e interaksionizmit dhe
etiketimit e fokuson interesimin e saj, prve n definimin e situats,
edhe n institucione t cilat krijojn interpretojn dhe i zbatojn
rregullat pr nj grup sjelljes t cilat jan t pranueshme, ndrsa grupi
tjetr i sjelljeve ndalohet dhe dnohet. Pyetja e tyre sht:prse nj
akt sht i definuar si kriminal, kurse tjetri jo?.

William J. Chambiss, duke analizuar legjislacionin e Anglis feudale

nga shek. XV, e kndej, (sidomos Ligjin mbi bredhsit, dhe Ligjit
mbi hajnin), q legjislacioni i New Yorkut, dhe Kalifornis n vitet e
50-ta t shekullit t kaluar ka vrejtur se funksionojn dy modele t
prgjithshme t rregullave t krijimit t ligjit. Kto jan konsensusi i
vlerave dhe klasa sunduese. Konsensusi i vlerave prputhet me
konsensusin e bashksis, gjegjsisht bashksia sht forc lvizse
66
pr definimin e sjelljeve si t kriminelit dhe delikuentit, has n
prkrahje t vogl n zhvillimin e t drejts penale. Klasa sunduese
udhheq juridiksionin prmes mass pasive dhe ligjit duke shprehur
interesat e atyre q sundojn. Pr shkak t pasivitetit t mass s klass
sunduese nuk mund t dominohet. Modelet alternative lindin s bashku
me shoqrit industriale t prbra nga nj varg klasash sociale dhe
grupe interesash me konfliktin me t cilin garojn pr anim ndaj
shtetit. Ligji n rrethin e till konfliktual merr format dhe prmbajtjet e
tyre t pjesrishme. Kjo ndrmarrje sht iniciuar n ndarjen e klasave
t kundrta sociale (p.sh. Ligji mbi mditjet), kur konflikti ka karakter
klasor, ather shteti duhet t interpretoj ligjin n mnyrn q sht
perceptuar si zgjidhje e konfliktit. Gjat kohs s manifestimit t
konfliktit klasor legjislacioni dhe gjykatat njkohsisht krijojn t
drejtn penale me qllim t sigurimit t nj kontrolli m t madh mbi
ato grupe t cilat jan t lidhura dhe e thyejn status quon. Krizat dhe
konfliktet sociale rezultojn me fokusimin e srishm t hapsirave
substanciale t s drejts penale.

S kndejmi kriminaliteti sht fenomen politik me t cilin

prcaktohen sjelljet delikuente apo kriminale dhe sht rezultat i
procesit politik brenda t cilit formohet definicioni pr at se ka sht
e ndaluar apo ka krkohet q njerzit t sillen n mnyr t caktuar.
Nse e shpjegojm kriminalitetin s pari duhet shpjeguar forcat sociale
t cilat ndonj akt e definojn si kriminal, kurse tjetrin jo.30Kontributi
m i rndsishm i teoris s interaksionizmit social qndron n
hedhjen posht t koncepcionit t kriminalitetit dhe devijimit si dika
q sht jasht indit shoqror. Prve ksaj interaksionistt i kan
kontribuar mirkuptimit t reaksionit shoqror ndaj kriminalitetit.
Analiza e reaksionit shoqror, ka rezultuar me kontrollin q institutet
e kontrollit shoqror t kundrvihen nga nj mekanizm i tr
reagimesh. Tek interaksionistt kryesi i veprs dhe shfaqja e tij pr
veprn e kryer penale, sht n fokus. N kt mnyr kryesi shpjegon
kuptimin e veprimit t tij prmes vetvetes, kurse lihen anash interprett
e trthort. Ajo q ne mendojm sht se devijanti mund t jet vetm
konstrukt shoqror q ju ka imponuar kryesit. Qllimi sht q t
vrtetohet definimi i situats s tij. Teoricient e ktij drejtimi
paralajmrojn se kur e ndshkojn ndonj person duhet t pyesim
vetn se cilat norma i prfaqsojm. Me qasjet e ktilla interaksionistt
30
William J. Chambliss "The State, the Low, and the Definition of Behavior as Criminal or
Delinquent" in "Handbook of Criminology" ed. by Glasser Rand McNally College
Publishing Company, Chicago.
67
i kan kontribuar demistifikimit t kryesit dhe kriminalitetit dhe kan
mundsuar perspektiva t reja teorike n kriminologji.

5.Teorit biologjike

Teza sipas t cils vetit biologjike t njeriut ndikojn n sjelljen e tij,

sht baz fillestare e teorive biologjike pr shpjegimin e shkaqeve dhe
rrethanave t lindjes s sjelljes kriminale. Teorit biologjike n
kriminologji apo teorit biologjike si do t'i quajm n tekstin m
posht jan zhvilluar nn ndikimin e fort t studimit mbi evolucionin
e llojit t arls Darvinit (1809-1882), me t cilin pr vetit biologjike
dhe origjinn biologjike t njeriut n prgjithsi sht themeluar teoria
e cila n esenc dallohet nga mendimet e athershme n kt fush.
Ndonse kto teori n kriminologji jan zhvilluar ekskluzivisht duke
prfaqsuar drejtimin monist n shpjegimin e faktorve kriminogjen,
sot n studimet teorike, sidomos n hulumtimet empirike prfaqsohet
qndrimi pluralist se sjellja kriminale sht rezultat i veprimit t shum
grupeve t faktorve.

Qasja e athershme drejt krkimit t rrnjve biologjike t sjelljeve

kriminale ka qen i ashtuquajturi drejtimi biosociologjik, kurse hetimet
jan kryer duke analizuar ndikimin gjegjsisht lidhjet shkak- pasoj
midis faktorve t jashtm-sociologjik dhe t brendshm-biologjik dhe
t sjelljes kriminale. Sipas skems t ciln e paraqet

Siegel, (2006), sjellja njerzore e cila mund t jet kriminale (e

papranueshme), apo konform (e pranueshme) varet nga mundsit e tij
q t msoj dhe t arrij qllimet t cilat jan rezultat i veprimit t dy
grupeve t mdha faktorsh. Grupi i par i faktorve prfshin vetit
personale t njeriut, e t cilat do person e bjn unikat e q kan t
bjn me strukturn biokimike, kodin gjenetik dhe gjendjen
neurologjike dhe i cili krijon presionin e brendshm q krkon veprime
t caktuara njerzore. N ann tjetr n sjelljen e njeriut n veprimin e
vetive personale dukshm ndikon edhe grupi i faktorve t rrethit
social ndr t cilt rolin themelues e luan ndikimi i prindit, grupet e
vogla shoqrore, shkolla dhe rrethi.

Teorit, sidomos hulumtimet q jan ndrmarr n kriminologji nga

aspekti biologjik shpjegojn sjelljen kriminale, dhe ato jan t shumta
e n kt rast do ti caktojm ato t cilat m s shpeshti arsyetohen n
tekstet e kriminologjis. Me qllim t shpjegimit sistematik, kto teori
68
do t krkohen n disa grupe dhe at n teori t cilat theksojn
mangsit, teori t cilat theksojn rndsin e ndrtimit trupor, teori t
cilat theksojn dallimin dhe pengesat dhe teori t cilat theksojn
rndsin dhe rolin e kushteve biokimike.

5.1. Teorit mbi mangsit

Ky grup i teorive biologjike niset nga teza se sjellja kriminale sht

rezultat i mangsis n strukturn biologjike n organizmin e njeriut, i
cili mund t jet i trashguar ose t fitohet gjat jets.
N kt grup t teorive inkuadrohen edhe teorit t cilat sjelljen
kriminale e ndrlidhin me mosfunksionimin apo funksionin e
rregulluar t trurit dhe sistemit qendror nervor, pastaj me vetit e
trashguar biologjike, dhe me inteligjenc t pazhvilluar, gj q pr
pasoj mund ta ket sjelljen devijante, kurse n prfundim edhe
sjelljen delikuente.

Frenologjia sht nj nga disiplinat e para t orientuar biologjike,

rezultatet e t cilave jan shfrytzuar n kriminologji. Sipas ksaj
teorie kriminale, sjellja sht e kushtzuar me vetit psikike t cilat
jan t determinuara pr nga forma dhe parregullsia e zverkut, t cilat
tregojn edhe pr parregullsit n ndrtimin dhe strukturn e trurit. N
periudhn kur paraqitet kjo teori ka shkaktuar reaksione t furishme,
por edhe prkundr veprimit inovativ dhe pasqyrues pr shkak t
mungess s dshmive shkencrisht t vrtetuara, kjo teori n at koh
nuk ka dhn nj rndsi t madhe pr shpjegimin e shkakut t sjelljes
kriminale. Megjithat rndsia e ksaj teorie qndron n ato
hulumtime t hershme sht dftuar pr marrdhnien e rndsishme
t ndrtimit dhe strukturs s trurit dhe funksionimit t ktij organi,
gjegjsisht ndikimit n sjelljen njerzore, me rast jan theksuar t
gjitha ato raste t sjelljes devijante t te cilat jan regjistruar
deformimet apo ngecja e trurit.

Atavizmi paraqet objektin e grupit tjetr t hulumtimeve t orientuara

n kriminologji. Sipas ktij studimi sjellja kriminale sht e kushtzuar
me ekzistimin e vetive psikike q ndikojn n shfaqjen e sjelljes
kriminale te personat t cilt ato veti i kan trashguar (nga t part e
afrm, apo nga njeriu parahistorik dhe shtaza). Pra n fokus t
hulumtimit sht prirja pr devijim apo sjellje kriminale si veti e cila
trashgohet, gjegjsisht bartet n pasardhs. Edhe ky grup i teorive
sht paraqitur n fazat e mhershme t zhvillimit t kriminologjis
69
pozitiviste, kurse hulumtimet kryesisht kan qen t orientuara n
kriminelt e paprmirsuar dhe t dnuar me burgim. N kohn m t
re kto supozime teorike kan ndryshuar esencialisht ashtu q jan
kryer nj varg hulumtimesh pr prirjet dhe mnyrat e sjelljes te
binjakt (Johannes Lange-Binjakt njqelizor: 1929.; Karl
Christiansen-Binjakt: 1977.), pastaj studimet pr trashgimin dhe
familjet kriminale, (Richard Dugdale-familja Juke: 1910. dhe
1916.;Henry Goddard-familja Kallikak:1912.;Charles Goring-etrit
kriminel:1913.),dhe hulumtimet t cilat jan t orientuara n sjelljen e
fmijve dhe t miturve n raport me origjinn e tyre biologjike dhe
rrethin e tyre social (Glueck dhe Eleanor Glueck-t
miturit:1956.;Sarnof Mednick-fmijt e adoptuar: 1986.).

Inteligjenca apo koeficienti i inteligjencs (ang. intelligence

quotient, IQ), si tregues me t cilin kjo veti tentohet t matet, sht
karakteristik e njeriut e cila ndikon esencialisht n jetn dhe sjelljen e
tij t prditshme. Teza nga e cila sht zhvilluar kjo teori n
kriminologji, thot se sjellja kriminale e individit shkaktohet nga
koeficienti i ult i inteligjencs s tij, me rast theksohet se vrtetimi i
shkencs mund t jet vetm n raport me disa vepra penale.

Pra, kjo teori niset nga supozimi se kriminelt jan persona me

koeficient t ult t inteligjencs dhe se kjo veti ndikon n sjelljen e
tyre kriminale. Teza e till nuk mund t pranohet edhe prkundr faktit
se rezultatet e hulumtimit mbi t burgosurit tregojn trende t tilla. Kjo
nuk mund t pranohet pr arsye t thjesht se shum rrall hulumtimet e
tilla prfshijn edhe ata delikuent veprat e tyre mbeten t
paevidentuara, kurse n at se ata jan shmangur reagimit formal
social, me siguri rol t rndsishm luan pikrisht shkalla e lart e
koeficientit t inteligjencs. Kritikat m t shpeshta ndaj ktyre teorive
kan t bjn me analizn e testeve si instrument i matjes IQ; gabimet
metodologjike t shkaktimit (t burgosurit-t dnuarit; t
pazbuluarit=?), a sht inteligjenca:veti e trashguar apo e fituar?
Studimt me t njohura pr koeficientin m t ult t inteligjencs si
faktor t sjelljes kriminale jan t Henry Goddard (1914.); Simon
Tulchin (1939.); William Shockley (inteligenca, gjenetika dhe raca:
1967.); Artur Jensen (inteligenca dhe raca: 1969.); Travis Hirschi i
Michael Hindelang (inteligenca, prkatsia e klass dhe e racs),
Edwin Sutherland (1931.) dhe Hartman (1940.): IQ-t e ndryshme
tek kryesit e veprave t ndryshme penale.

70
5.2. Teorit mbi rndsin e ndrtimit trupor (fizik)

Teorit t cilat krimin ndrlidhin me konstitucionin fizik t kryesit

mund t ndahen n dy grupe. N grupin e par bjn pjes ata
kriminolog t cilt kriminelt i kan konsideruar inferior n pikpamje
organike n raport me qytetart e ndershm. Prfaqsuesi m tipik i
mendimit t till sht E. Hooton (The American Criminal: An
Anthropological Study, Cambridge, 1939.). Pas studimit t m tepr se
17.000, njerzve nga 10 qytete t Ameriks, 14. mij kan qen t
burgosur, kurse t tjert kan br grupin e kontrollit, ai ka nxjerr nj
prfundim t prgjithshm se krimi sht rezultat i skics degjeneruese
t konstitucionit trupor.

N grupin e dyt jan autort t cilt konstitucionin trupor t njeriut e

ndrlidhin me veprimtarin e tij delikuente. I pari q ka folur pr kt
ndrlidhje ka qen Ernest Kretschmer (1888-1964), nn ndikimin e t
cilit William Sheldon, 1940. i 1949. ka br hulumtimet e veta t cilat
kan rezultuar me rezultatin e tri tipave t ndrtimit trupor:ektomorf
(njerzit e gjat dhe t that); endomorf (t shkurt dhe t trash);
mezomorf (konstruksion atleti-Ignjatoviq, 2005. fq. 165). Sipas
hulumtimeve t cilat i kan kta dy shkenctar jan zhvilluar
tipologjit n baz t konstitucionit trupor, karakterit dhe prirjes pr t
kryer vepr t caktuar penale. Kshtu Kretschmer, n veprn e tij
Physique and Character (1926.), paraqet teorin konstitucionale
sipas t cils personaliteti definohet si unitet somatik-psikik.

N tabeln n vazhdim sht pasqyruar tipologjia sipas ktij autori:

Konstitucioni TIPI ASTENIK APO TIPI ATLETIK TIPI PIKNIK

trupor LEPTOZOM
Vetit psikikeTEMPERAMENTI TEMPERAMENTI TEMPERAMENTI
SOZHOID VISKOZ CIKLOTIV
rregullimet Skizofrenia Skizofrenia Psikoza depresive-
psikike maniake
Forma Veprat penale Veprat penale t Vepra penale e
specifike e kundr nderit dhe dhuns deliktet mashtrimit vepra
sjelljes prestigjit, fyerjet seksuale dhe deliktet e penale e falsifikimit
devijante intrigat, hajnit gjakut

71
Kualifikim t ngjashm ka br edhe William Sheldon, si rezultat i
studimeve t zhvilluar n vitet 1940-1949.

N tabeln n vijim sht pasqyruar tipologjia sipas ktij autori.

Ektomorf- Cerebrotik Mezomorf- Endomorf-Viscelar
Somatotonik
Vetit T gjat dhe t that Konstrukt atleti I shkurt dhe i trash
Temperamenti Aftsia e fort, e Agresiviteti inert ndaj Shoqrimi,gryksi,
vetkontrollit aftsia e t ndjenjave dhe dshira pr
prmbajturit, karakteri i nevojave t tjerve, komoditet, ngathtsi
mbyllur, frika nga trimria, dshirojn t n reagim ,emocione
njerzit, prirja pr vetmi rrezikojn dhe t stabile.
sundojn

5.3. Teorit mbi dallime dhe pengesat

Nga grupi i teorive q ndrlidhen me dallimet, pengesat dhe sjelljen

delikuente do t ndajm rolin dhe rndsin rregullimeve hormonale,
ndikimin e sindromit para menstrual, devijimet n strukturn
hormonale dhe rregullimet n funksionimit n sistemin qendror
nervor.

Sistemi hormonal si pjes e sistemit endokrin e organizmit t njeriut

prfshin strukturn dhe punn e gjndrave me tajim t brendshm. N
shum hulumtime mjeksore sht konstatuar se ekziston lidhje e
rndsishme midis funksionimit t mir dhe t keq t ktij sistemi dhe
sjelljes s njeriut. rregullimet hormonale t cilat m s shpeshti
ndikojn n ndryshimet e sjelljes s njeriut ndodhen brenda sistemit t
gjndrave seksuale q kan funksionin e instinktit seksual, apo
instinktit t ruajtjes s llojit.

N kuadr t ksaj teorie ekziston teza sipas t cils testosteroni

(hormoni androgjen), nxit sjellje agresive dhe t dhunshme te
mashkulli. Tajimi i ktij hormoni mund t jet i rregulluar n form
kualitative dhe kuantitative, gj q pr pasoj mund ta ket sjelljen
devijante dhe t papranueshme pr shoqrin. Hiperpotenca dhe
impotenca jan rregullime t intensitetit t puns s ktyre gjndrave.
N ann tjetr jan t njohura edhe rregullime t shumta n kuptimin
kualitativ ndr t cilat m t njohurat jan sadizmi dhe mazohizmi,
format e ndryshme t ndrrimit t mekanizmit t knaqsis s epshit
72
seksual, dhe oroditjet seksuale n form t pedofilis, zoofilis,
nekrofilis, gerontofilis, fetishizmit, narcizmit etj.

Sindromi paramenstrual apo PMS, shnon fillimin e ciklit menstrual i

cili tek grat shkakton sasin e shtuar t hormoneve femrore
(estrogjenit), i cili sipas ksaj teorie mund t sjell deri te sjellja
antisociale dhe agresive. Hulumtimet m t rndsishme n kt fush
i ka kryer Diana Fishbein (1971), e cila ka konstatuar se midis t t
hulumtuarve ekziston nj numr sinjifikativ i grave t dnuara t cilat
kan kryer vepra penale n kohn e PMS, me prfundim se sht i
vogl numri i grave q jan t ndjeshme n ndryshimet hormonale t
ciklit. Si dallojn Petroviqi dhe Meshku (2004), karakteristikat e
zakonshme t sindromit paramenstrual dhe nervoza paramenstruale
jan ndjeshmria, brengosja, ndryshimi i disponimit, depresioni,
migrena, marramendja, alergjit dhe dobsimi. Konstatimet lidhur me
karakteristikat e PMS, jan prdor me shum sukses n shum raste t
praktiks penale angleze kur t fajsuarat kan pasur sukses ta
rikualifikojn veprn penale t vrasjes me paramendim n vepr
penale t vrasjes s zakonshme. Kromozomi kriminal apo sindroma
XYY, sht shenj devijimi n qiftin e 23. t kromozomit i cili te disa
meshkuj, krahas qiftit normal XY, e ka edhe at plotsues (devijant),
kromozomin Y.

N t vrtet Ignjatoviq (2005) thekson se kriminologjia bashkkohore

studion edhe rregullimin e strukturs s kromozomeve dhe ndikimin e
tij n sjelljen kriminale. Me rastin e studimit t prbrjes s
kromozomit jan zbuluar njerzit, skema e kromozomit XYY, te t
cilt dallohet nga ai normal (XY-mashkulli, dhe XX, femra). Kjo
dukuri sht konstatuar m 1961, deri n mesin e viteve t 60-ta, nuk
ka nxitur ndonj vmendje t posame. Kurse ather m 1965, n
revistn e njohur shkencore Nature sht publikuar teksti i
hulumtuesve shkencor t cilt i kan hulumtuar 197. t burgosur dhe
n mesin e tyre kan gjetur numr t madh t atyre me kromozom
XYY. Ai studim pati ndikim t fuqishm n kriminologji, prandaj edhe
filluan hulumtimet prej t cilave disa treguan se meshkujt me kt
rregullim kromozomi kan prirjen pr sjellje kriminale. Mirpo,
rezultate e studimeve t tilla jan marr me rezerv t madhe pr shkak
t mostrave t vogla (nga aspekti metodologjik), mnyrat e
pabesueshme t zgjedhjes s individve pr hulumtim.

73
rregullimet n funksionin e Sistemit Qendror Nervor (SQN), sipas
prfaqsuesve t ktij grupi t teorive, sjellin deri te rregullimi i
sjelljes, por edhe deri te sjellja antisociale dhe delikuenca. Si sht e
ditur me funksionimin e trsishm t sistemit motorik t njeriut
drejton truri s bashku me organet tjera q e prbjn Sistemin
Qendror Nervor. N metodat m t reja, ndr t tjera edhe metoda
EEG, (elektro-encefalografi), vrtetojn dallimin n funksionimin e
trurit te personat e prir pr sjellje delikuente, n krahasim me ata jo
delikuent. Disfunksioni minimal cerebral (MCD) sht paraqitur si
munges e kujdesit me hiperaktivitet, i cili prodhon mnyra t sjelljes
si jan impulsi, hiperaktiviteti, agresiviteti, mendimi negativ pr
vetveten dhe shprthimi i shpejt (Petroviq 2004. fq. 117).

Krahas MCD, lidhja e sjelljes kriminale dhe funksionimi i SQN,

hulumtohet edhe n sfern e pasojave nga lndimi i ksaj pjese t
organizmit. Me hulumtime sht konstatuar se lndimet t cilat pr
pasoj mund t ken rregullimet n sjellja, mund t shkaktohen n
faza t ndryshme t zhvillimit dhe jets s njeriut. Kshtu theksohen
pasojat negative t lndimit t trurit dhe SQN, n fazn e zhvillimit
embrional, si dhe n vet momentin e lindjes. Format e ndryshme t
helmimit, jeta dhe ushqimi i rregullt mund t sjellin deri te dmtimet
e rnda t ktij sistemi te fryti dhe n natyrn e shtatzns. Krahas
ksaj lindja problematike, sidomos n rastet e mbshtjelljes s
krthizs rreth qafs s bebes mund t sjell deri te ndrprerja e
furnizimit t trurit me gjak, e me kt edhe e ndrprerjes e oksigjenit,
gj q pr pasoj mund t ket rregullime t rnda

5.4. Teorit mbi rndsin dhe rolin e kushteve biokimike t

jetess.

Ky grup i teorive hulumton kushtzimin e sjelljes njerzore nga

kushtet biokimike t jets s prditshme. Hulumtimet bhen nga
shum aspekte t rrethit t njeriut, kurse rezultatet m t rndsishme
jan arritur n fushat t cilat analizojn rolin dhe rndsin e
ndikimeve kimike dhe minerale, pasojat e dietave n ushqim, rolin dhe
rndsin e sheqerit n organizm dhe ndikimet e dmshme t plumbit
n organizm.

Ndikimet kimike dhe minerale jan br objekt i hulumtimeve

kriminologjike. Mungesa e mineraleve dhe kimikaleve n fazat e
hershme t zhvillimit mund t sjellin probleme serioze n
74
funksionimin e trurit. Problemet kognitive, depresioni, mania, humbja
e kujtess dhe aktivitetit seksual anormal, mund t jen shkaktuar n
munges t natriumit, kalciumit, aminoacidi, monoamini dhe peptidi.

Dieta dhe ushqimi mund t sjellin nj varg pasojash negative t

padshirueshme. Ushqimi jo adekuat mund t sjell rregullime serioze
n funksionimin e organizmit, gj q mund t ket pasoj rregullimin
n sjellje. N disa hulumtime, zakonisht n burgje sht konstatuar
sidomos ndikimi negativ nga mungesa e vitamins C dhe B (B3 dhe
B6), mineraleve dhe thartirave esenciale yndyrore (omega 3 dhe
omega6).

Sheqeri dhe hipoglykemia, si smundje kronike e lidhur me

prezencn e sheqerit n organizm i ka reflekset e veta edhe n sjelljen
e njeriut, i cili ka zvoglim t sheqerit n gjak. rregullimi n
metabolizmin e sheqerit, n kuptim t mungess s tij (hipoglykemia)
ndikon seriozisht n funksionin e trurit, gj q sjell deri te sjelljet e
rregulluara dhe disfunksionale, t cilat mund t jen t dhunshme,
agresive dhe t pashpjegueshme. Si vren Petroviq dhe Meshku
(2004), hipoglykemia sht problem i zakonshm shndetsor i t
burgosurve. rregullimi i sjelljes pr shkak t hipoglykemis shfaqet si
e dhunshme dhe e befasishme, si sjellje e pashpjegueshme.
Hipoglykemia shkakton edhe disa rregullime t tjera n sjellje
(depresionin, shqetsimin, nervozn, dyshimin, t menduarit jo t
zakonshm, halucinacionet dhe manit akcize. Te t burgosurit t cilt
kan pasur sheqerin e zvogluar n gjak sht konstatuar numr m i
madh i veprave t dhunshme sesa te ata t cilt niveli i sheqerit n gjak
ka qen normal.

Ndikimi i plumbit koht e fundit po vihet n lidhje me gjendjen e

organizmit dhe kualitetin e jets, kurse lidhje t caktuar po krkohen
edhe me sjellje delikuente. Absorbimi i plumbit n organizm mund t
shkaktoj probleme t mdha n funksionimin e trurit, kurse pasoj e
ksaj jan rregullimet n sjellje q manifestohen si aftsi e zvogluar
pr ta dominuar problemin. Shum hulumtime vrtetojn se n
territore me koncentrim t plumbit sht evidentuar shum m tepr
numri i sjelljeve t formave antisociale, sidomos t atyre me elemente
t dhuns.

75
6.Teorit psikologjike

Piknisje themelore t teorive psikologjike t drejtuara n kriminologji

n mnyr shum t qart mund t tregohet prmes tezave t cilat i
thekson Wilson i Herrnstain (1986), sipas t cilave njerzit q shkelin
ligjin jan zakonisht atipik n pikpamje psikologjike. Kjo nuk do t
thot se jan t smur (disa edhe jan). Hulumtimet tregojn se
kryesit e veprave penale n kt aspekt dallohen fort n pikpamje
statistikore nga jo kriminelt. Pra edhe ky grup i teorive sht i
ngjashm sikurse edhe orientimi i teoris biologjike n kriminologji,
niset nga qndrimi se vetit psikologjike t njeriut ndikojn n mnyr
esenciale n njeriun, dhe sjelljen e njeriut e kanalizojn, gj q
nnkupton se ndikojn edhe n determinimin e formave t sjelljes s
papranueshme dhe kundrligjore t forms s sjelljes. Kjo teori sht
paraqitur n fillim t shek. XX. Kurse zhvillohet nga psikiatria dhe
psikologjia. Problemi themelor me t cilin ballafaqohen sht problemi
i besimit n teste me t cilat matet raporti midis sjelljes delikuente dhe
variablit psikologjik.

Si drejtime m t prfaqsuara n hulumtimin e lidhjes midis

personalitetit dhe lindjes s sjelljes kriminale, mund t theksohen
hulumtimet t cilat drejtohen n dallime: kryesi i veprs penale,-t
tjert, pastaj e drejtuar n parashikimin e sjelljes s ardhme kriminale
(dnimi me burg), si dhe n dinamikn e cila pasqyron fazat e
zhvillimit, personat nga kategoria e jo kryesit n kategorin e kryesit,
dhe ato q hulumtojn dallimet psikologjike t delikuenteve n raport
me paraqitjen e ktyre formave. Me hulumtime jan identifikuar me
shum karaktere personale t cilat paraqiten te personat me prirje t
sjelljes kriminale, kurse ndr m t pranishmit numrohen agresiviteti,
autoriteti, anksioza , ekstraverti, dhe narcizmi.

N kriminologji zbatohen postulatet dhe njihen shum teori

psikologjike, kurse ato q m s shpeshti ndrlidhen me detektimin e
kushteve dhe shkaqeve t sjelljes devijante dhe kriminale jan:

teoria psiko-analitike,
teoria e qarjes,
teoria e zhvillimit moral,
teoria e ndalimit t amsis, dhe lidhja,
teoria e studimit social dhe teoria psikopatologjike.

76
6.1. Teoria psiko-analitike

Psiko-analiza sht deg e psikologjis dhe metod e trajtimit t

rregullimeve mentale dhe emocionale t cilat karakterizohen me
shikim dinamik n t gjitha aspektet e jets psikike. Qasja e saj
mbshtetet n studimin e individit si njsi e paprsritur me aplikimin
para s gjithash t metods s studimit t ndonj rasti individual, kurse
n suaza t ksaj si jan asociacionet e lira, introspektimet e t
ngjashme (Ignjatoviq 2005. fq. 170). Derisa drejtimet e mhershme n
psikologji i kan kushtuar m shum vmendje elementeve racionale
t sjelljes s njeriut dhe mbi to ka ndrtuar qndrimet e veta themelore,
psikologjia m e re sht e orientuar m tepr ka faktort irracional
(Ignjanoviq 1982. fq. 149).

Themeluesi i teoris psiko-analitike dhe s psikanalizs sht Sigmund

Freud (1856-1939). Ai me an t libidos, q sipas tij paraqet energjin
e instinktit seksual (burimi themelor i energjis) baraspeshon veprimin
shpirtror dhe orienton individin drejt formave dhe sferave t
ndryshme t knaqsis s epsheve, sht prpjekur t vij deri te
prgjigja pr forcn lvizse t sjelljes s njeriut. Brenda teoris psiko-
analitike definohet edhe zhvillimi i personalitetit prmes tri fazave: id
ego (at), dhe super-ego (mbi unin).

Psiko-analiza tregon pr sqarimet e sjelljes kriminale n vijim:

a) Krimineli ka karakter antisocial, sht i socializuar keq, nuk

sht n gjendje ti kuptoj krkesat normative t rrethit t jashtm
shoqror. N konfliktin, i cili zhvillohet brenda tij, midis
instinkteve personale dhe burimore dhe krkesave t grupit
shoqror, ai person e zgjedh plotsimin e t parave;

b) Krimi si form e neurozs kryesi i tij synon t shpallet fajtor dhe i

dnuar;

c) Krimi sht pasoj e rregullimit t baraspeshs, kurse kriminelt

jan t frustruarit emocional (t penguar) dhe individ me psikik
t rregulluar t cilt me vetdije synojn q problemet e tyre
emocionale ti zgjidhin prmes aktiviteteve t forcs, t cilat e
kan trashguar apo bartur nga familja;

77
d) Krimineli ka karakter antisocial i cili mbshtetet n vakumet e
sistemit normativ (Super-Ego lacunae). Deri te ato vakume vjen
duke falnderuar inkurajimin e pavetdijshm t prirjeve kriminale
te fmijt nga ana e prindrve;

e) sqarimi i krimit dhe kriminalitetit me an t mospajtimeve midis

strukturs shoqrore dhe sistemit normativ, gjegjsisht kulturs.
Sipas tij, struktura shoqrore gjeneron prirjen ndaj krimit prmes
przgjedhjes s individve t cilt pr shkak t pozits shoqrore
dhe strukturs psikike, nuk jan n gjendje q t prshtaten n
mnyr t drejt n shoqri. Ky sqarim i ofrohet teoris s anomis
n kriminologjin amerikane (Ignjatoviq, 2005, fq. 172).

Motivi pr delikuenc, si e veon edhe Petroviqi dhe Meshku (2004),

gjendet n ndrdije t individit. do individ sht kryes potencial i
veprs penale, porse a do t shfrytzohet ai potencial i till varet nga
vetkontrolli i cili arrihet n fazn e edukimit t individit. do individ,
n vete ka instinktet apo prirjet t cilat mund t'i knaq apo edhe t'i
frenoj. Nga ky aspekt edhe mund t dallohen delikuentt nga
jodelikuentt. Te delikuentt manifestohen instinktet kriminale. Pra,
nn ndikimin e tyre, personat e socializuar gabimisht (keq t edukuar)
u epen formave t veprimit kriminal apo sjelljeve delikuente. Ndjenja
e t padobishmit te kta individ, n kt rast sht e mundur q t
kompensohet me vepra penale; t hedhurit e dshirave seksuale mund
t manifestohet duke kryer ndonj vepr penale. N kto raste,
problemi qndron te socializmi jo i drejt i individit, i cili sjell deri te
veprimi kriminal.

6.2. Teoria e gremins

Teorin e gremins apo teorin e "vets" e ka zhvilluar Erik Erikson

(1902-1984). Kjo teori sht teori psiko-dinamike, gjegjsisht e
ashtuquajtura teori jo-un. Kjo teori, shpjegimet e sjelljes s njeriut i
ndrlidh me krizat e identitetit individual, t cilat jan prezent n t
gjitha (tet) fazat e zhvillimit psiko-social t njeriut. N lindjen e
sjelljes delikuente te individi, ndikon sidomos kriza e fazs s II-t,
III-t, V-t dhe VI-t

78
N tabeln n vijim jan pasqyruar fazat me shenjat karakteristike t
zhvillimit psiko-social gjat fazave:
2.faza (niveli) vetkontrolli, pavarsia dhe autonomia pasoj e
(socializimi) 2-3 vjet marrdhnies s prindit ndaj fmijs

3.faza (niveli) Zhvillimi i iniciativs (nse sht jo adekuate -

(periudha e lojs) 4-6 vjet pasiviteti, paaftsia seksuale, sjellja psikopate)

5.faza (niveli) 11-20 Identifikimi psiko-social i individit (mundsia e

(adoleshenca) vjet identifikimit kriminal)
6. faza (niveli) Vendosja e themelit t jets s pavarur familjare, apo e
kriza (intime) 20-25 vjet kundrta izolimi

6.3. Teoria e zhvillimit moral

Themelues i teoris s zhvillimit moral sht Lawrenc Kohlberg, i cili

n baz t ksaj teorie i ka publikuar rezultatet e studimeve t
zhvilluara gjat vitit 1969, gjegjsisht 1973. Si Petroviqi dhe Meshku
(2004), teoria e zhvillimit moral paraqet zhvillimin moral t individit
n tri nivele kryesore, kurse secili nga kto i ka edhe dy nn nivele.
do individ nuk e arrin nivelin e fundit, gjegjsisht nivelin post-
konvencional. Pikrisht e kundrta ndodh rrall.

N tabeln n vijim jan dhn nivelet e zhvillimit sipas ksaj teorie:

a) I respektoj rregullat pr shkak se i friksohem dnimit apo
Niveli para- dshiroj lvdat
konvencional
(i moralit) b)
Rregullat i respektoj pr t ardhur deri te qllimi i
dshiruar
a) Rregullave u prmbahem, sepse dshiroj t jem nga t
Niveli tjert i pranuar si i barabart, dshiroj edhe respektin e
konvencional tyre.
b) Rregullave u prmbahem, sepse ato ekzistojn pr t
dominuar liria dhe rendi
a) Rregullave u prmbahem, sepse kjo sht m s miri pr
Niveli post- njerzit dhe pr marrdhniet midis tyre.
konvencional
B) Veproj sipas parimeve morale, sepse ato jan pjes e imja,
n t kundrtn do t m kishte vrar ndrgjegjja

79
6.4. Teoria e ndaless s ledhatimit amnor dhe kontakti

Teoria e ndaless s ledhatimit amnor dhe kontakti sjell deri te dy

prfundime:

1) marrdhniet e ngrohta, t afrta dhe t forta midis nns dhe

fmijs jan shum t rndsishme pr shndetin shpirtror-
psikik t fmijs (njeriut);

2) ndarja dhe braktisja e fmijs shkakton mosdgjueshmrin

(rebelimin) e tij dhe ekziston mundsia e delikuencs s
mvonshme.

Kjo teori ka lindur si rezultat i studimit t 44 hajnave t rinj t cilt

kan qen t drguar n trajtim klinik. Kt grup e kan krahasuar me
grupin e jodelikuentve dhe kan konstatuar se 39% e fmijve ka
prjetuar ndarjen nga prindrit n fmijri t hershme pr shkak t
delikuencs. N mostrn e jodelikuencs kishte 5% t fmijve t cilt
kishin qen t ndar nga prindrit (Petroviqi, Meshku, 2004, fq. 129).

T njjtit autor theksojn se pr teorin e afris, jan t rndsishm

shtat faktor shtat karakteristika:

Specificiteti: intimiteti (afrsia) sht selektiv i orientuar n

nj a m shum persona me nj renditje t prer (hierarkia);
Kohzgjatja: intimiteti (afrsia) zgjat tr jetn;
Investimi emotiv: afrsia intime ndjenjat m t forta;
Ontogjeneza: Drejtimi i zhvillimit nna ia ofron knaqsin,
kurse m von besimin dhe kontaktin;
Msimi: afrsia intime zhvillohet prmes interaksionit themelor
social, e jo si rezultat apo pasoj e shprblimeve dhe dnimeve;
Organizimi: afrsia intime pr njerzit sht shum e
rndsishme gjat tr jets;
Roli biologjik: baz e afrsis intime sht prjetimi.

6.5. Teoria e msimit (edukimit) social

Teoria e msimit social sht nj nga teorit klasike psiko-sociale.

Sipas ksaj teorie, sjellja delikuente si e till sht e msuar m hert,
pra si sjellje komfore. Msimi i sjelljes rrjedh npr tri forma:
vzhgimi, pjesmarrja direkte dhe mbshtetja e ndryshme.
80
Socializimi zhvillohet prmes procesit t identifikimit. Fmija
identifikohet me prindrit e vet dhe nga ata i merr normat morale dhe
normat tjera; shprehit dhe zakonet. Msimi social nuk mbshtetet n
arsye, por m tepr n emocione. Para s gjithash, fmija duhet t
msohet pr t dashur, pr t urrejtur dhe pr tu friksuar, kurse m
von msohet pr ta kuptuar pozitn dhe reagimet emocionale. Me
msimin social nuk prcaktohet vetm arritja apo mosarritja e
normave, por edhe pjekuria emocionale e personit i cili tashm i ka
normat. Me kt duhet arritur baraspesha midis mbshtetje,
shprblimit dhe intervenimeve ndshkimore gjat procesit t
socializimit. Sjellja rezistente, shpeshher sht vetshkatrruese dhe
prpjekje e pashpres q urrejtja dhe rezistenca t kthehen kundr
shoqris. Pra, njeriu, at fenomen q dikur personalisht e ka prjetuar,
ia kthen shoqris dhe rrethit jetsor. (Petroviqi, Meshku, 2004., fq.
130).

Sipas Bandurit forc lvizse e sjelljes agresive mund t jen:

Faktort incentiv nxits (stimulues);

Faktort modelues nxits (stimulues);
Faktort instruktiv nxits (stimulues);
Faktort averziv (armiqsor) nxits (stimulues);
Gabimet, si faktor nxits (stimulues).

6.6. Teorit psiko-patologjike

Kur flitet pr etiologjin subjektive t kriminalitetit, pr vetit e

personalitetit, t lidhura pr sjelljen delikuente, duhet t merren n
konsiderat edhe ato cilsi personale t cilat nnkuptojn largim nga
psikika normale, sepse edhe ato mund t shfaqen n rrethana t prera ,
si faktor i sjelljes kriminale. Fjala sht pr forma t ndryshme t
smundjeve mentale t cilat shpesh jan t ndrlidhura me disa vepra
t kryera penale dhe t cilat quhen faktor etiopatogjen t sjelljes
kriminale (Milutinoviqi, 1988., fq. 420).

Teorit psikopatologjike, sipas karakteristikave t cilat i hulumtojn,

mund t ndahen n disa grupe:

a) rregullimi i ndjenjave rregullimi emocional: marrdhniet e

ndrsjella; krizat, problemet financiare; papunsia; smundja...
81
 b) pengesa n kontrollimin e impulseve: kleptomania apo vjedhjet
kompulsive; pirromania apo ndezjet kompulsive; rregullimi i
shprthimit t pakontrolluar;

c) t njohurit specifik modeli i njohjes: intelekti; logjika,

struktura shoqrore; arsyeja; prdorimi i gjuhs.

7. Fenomenologjia e kriminalitetit

Fenomenologjia e kriminalitetit sht shkenca mbi t manifestuarit e

krimit. Qllimi i saj sht q t studioj dhe t shkruaj format e
shfaqjes s veprave penale, mnyrn e kryerjes s tyre, sht e
fokusuar n studimin e mnyrs s jets s kriminelit, tipologjin e
tyre, strukturn, ndryshimet strukturale dhe dinamikn e kriminalitetit.

Disa lloje t veprave penale, gjegjsisht kryesit e tyre kan veti shum
pak t prbashkta, gjegjsisht dallohen pr nga format e tyre t
paraqitjes.

Me kontrollin e formave t paraqitjes s kriminalitetit merren dhe n

kt drejtim prpiqen t jen sa m precize, legjislacionet aktuale
penale t disa shteteve. Fenomenologjia kriminologjike e kriminalitetit
prpiqet q ti prfshij t gjitha format e shfaqjes s kriminalitetit,
mirpo duke u thelluar kompleksiteti i shoqris edhe fenomenologjia
e kriminalitetit zgjerohet. P.sh. deri para disa dekadave kriminaliteti
kompjuterik nuk ka qen i njohur dhe nuk kan qen t parapara
instrumentet pr sanksionimin e tij. Njra ndr klasifikimet e shpeshta
sht edhe ajo e cila veprat penale i ndan sipas peshs dhe shkalls s
rrezikshmris shoqrore; n vepra t lehta dhe t rnda penale.

N vepra t rnda penale bjn pjes: vrasja, plakitja, hajnit e

dhunshme, dhunimet, falsifikimet, mashtrimet, terrorizmi etj. Kto
vepra zakonisht jan t dnueshme me dnime t gjata me burg. N
vepra t lehta penale bjn pjes; hajnit e vogla, prishja e rendit dhe
qetsis publike, lndimet e lehta trupore, kundrvajtjet n
komunikacion etj. dhe pr to parashihen dnime t lehta apo dnime t
shkurta me burg. sht e qart se kriter i ktij klasifikimi sht lloji
dhe masa e dnimit t parapar. Mangsia e saj qndron n at se nuk
e diferencon faktorin subjektiv, kryesin e veprs penale, sepse disa
vepra t rnda penale i kryejn njerzit t cilt nuk jan t formuar si
82
kriminel profesional. Gjithashtu kriminelt profesional shpesh bjn
kundrvajtje pr t cilat parashihen dnime m t vogla.

Model di m preciz pr klasifikimin e formave t paraqitura t

kriminalitetit sht ai i cili merr n konsiderat shkalln e
rrezikshmris shoqrore si:

- marrdhnia e veprave t rnda, m pak t rnda dhe veprat e

lehta penale
- marrdhnia e veprave penale sipas kaptinave t pjess s
posame t ligjit penal
- proporcioni dhe marrdhnia e veprave m frekuentuese penale
- proporcioni i prsritjes dhe kriminalitetit profesional
- proporcioni i delikuencave jomadhore dhe kriminalitetit grupor
- konsistenca e ndshkimit t veprave penale
- shtrirja territoriale dhe regjionale e kriminalitetit;
- proporcioni i veprave penale t paramenduara dhe t atyre me
pahir
- motivi i veprave penale
- vendi, koha, mnyra dhe rrethanat e kryerjes s veprs penale

Struktura e formave t shfaqjes s kriminalitetit mund t jet e

klasifikuar edhe sipas kritereve tjera si sht natyra e veprs s kryer
penale, karakteri dhe lloji i vlers q sht parapar me aktin e veprs
penale (kriteri moral i shkeljes), vetit socio-demografike t kryesit
dhe viktims. Nj nga klasifikimet e zakonshm t fenomenologjis
kriminale qndron n kriminalitetin konvencional dhe jokonvencional.
Kriminaliteti konvencional sht ai lloj i kriminalitetit i cili i atakon t
mirat morale dhe materiale t cilat jan t njjta n t gjitha shoqrit
sepse at e gjykojn pothuaj t gjitha shoqrit dhe klasat.

Ekziston nj numr i caktuar i veprave t cilat pothuaj n t gjitha

mjediset konsiderohen t dmshme pr shoqrin. Ktu bjn pjes:
mashtrimet, vrasjet, vjedhjet, banditizmat, dhuna seksuale etj. Pjesa
drrmuese e klasifikimeve ka pr qllim q t formoj t
ashtuquajturat konstruksione ideale t tipave t cilt n vete do t
prmbanin karakteristika t ndrlidhura reciproke gjegjsisht nj
konstrukti duhet ti prkasin ato forma t kriminalitetit q i karakterizon
probabiliteti se veprat e caktuara penale do ti kryej lloji i caktuar i
njerzve. Krahas klasifikimit ideal- tipik ekzistojn edhe tipet
mikseq paraqiten n rastet kur veprat e njjta penale dhe kryesit e
83
tyre kan karakteristika t dy apo m shum llojeve. Krahas ktyre
tipave mund t konstruohen edhe tipat paralele dhe transformuese. Pr
dallim nga shkenca penale-juridike, kriminologjia ka nevoj t marr
n konsiderat lidhjet korelative, vepr penale kryes n mnyr q t
mund t vlersoj lvizjet n kriminologji. Pothuaj n t gjitha
klasifikimet ekziston ndarja n kriminalitet ekonomik, politik,
komunikacioni, kriminalitet recidiv, profesional, delikuenc e moshs
jomadhore, terrorizm, kriminalitet i organizuar, kompjuterik; dhuna
n familje; kriminaliteti violent etj. T gjitha kto grupe klasifikuese
paraqesin edhe deg t posame kriminologjike t cilat jan formuar si
disiplina t posame shkencore.

7.1. Tipologjia sociologjike e kriminalitetit

Tipologjia sociale e sjelljes kriminale bashk me rndsin e qndrimit

se kriminaliteti sht shkelje e rregullave t institucionalizuara, krahas
forms s kriminalitetit prfshin edhe reagimin shoqror pamarre
parasysh se rrafshi i prvojave bazohet n tipologjin ligjore dhe
juridike t veprave penale. Tipologjia sociologjike kriminologjike e
veprave penale sht di m e ndryshme dhe do t cekim lidhur me t
at q sht m me rndsi.

Daniel Glaser31 konsideron se sistemet klasifikuese t veprave penale

jan t ndryshme pr at q nxjerr aktgjykimin, bn regjistrimin e
veprave penale, shpjegon veprat penale, dshiron ta realizoj
kontrollin e veprave t kryera penale apo dshiron ta prmirsoj
kryesin e veprave penale. Kto klasifikime varen nga qllimet t cilat
jan detyra n raport me kriminalitetin (pr ka t gjitha klasifikimet
kan vler t kufizuar), sepse sjellja njerzore sht e komplikuar,
kontradiktore dhe jo konsistente n kriminalitet (p.sh. institucionet
korrektuese edukuese n trajtimin e kriminelve do t forcoj dhe
aktualizojn ant pozitive t personalitetit t tyre n baz t reagimit
n trajtim krijohen edhe klasifikime t ndryshme t kriminelve).

D. Glaser propozon q aspektet e klasifikimit t shqyrtohen n baz t

:
I Klasifikimit t aktgjykimeve
A Prmes prgjegjsis

31
Daniel Glaser "The Classification of offends and offenders" in "Handbook of Criminology"
ed. by Daniel Glaser, Rand Mc Nelly College, Publishing Comp. Chicago
84
 1.n baz t moshs (p.sh. t miturit),
2.n baz t shndetit mental (i shndosh, i smur mental,
pothuaj i smur mental):

a) n baz t inteligjencs;
b) n baz t klasifikimit jo t qart n praktik;

B Aftsit mendore gjat procesit gjyqsor

C Sipas mendjemprehtsis maksimale dhe lartsis s dnimit;
D Prmes prgjegjsis specifike t kryesit.

II Klasifikimi evidentues

A Deliktet t cilat jan zbuluar n baz t ankess s viktims;

B Deliktet t cilat shqetsojn opinion;
C Kundrvajtjet n transaksione private.

III Klasifikimet sqaruese

A Tipologjit e idealizuara dhe ato me eksperienc;

B Dimensionet eksplanatore (sqarues):

1. dimensioni individual apo kolektiv i veprs penale;

2. dimensioni instrumental apo theksuar i veprs penale;
3. dimensioni profesional-rrethanor i relacionit kryesvepr,

Edwin Sutherland propozon tipat e kriminalitetit prmes konceptit

t sistemit t sjelljes n kriminalitet.

Ky ka identifikuar tre tipa t kriminalitetit:

1) do bashksi, bashksi e akteve individuale, kodeve, traditave,

fryms, marrdhnieve sociale ndrmjet pjesmarrsve direkt
dhe indirekt. Si pika kryesore e kriminalitetit paraqitet mnyra e
jetess s grupit. do bashksi e rrjetit t komunikacionit
intrasistemor;

2) Individi dallon nga bashksia, bashksia sht fakt social sipas

konceptit t Dyrkemit, gjegjsisht bashksia ekziston pavarsisht
nga individi i cili bn pjes n t, bashksin e prbn presioni
bihevioral mbi pjestart e saj;
85
 3) Ata t cilt sillen n mnyr kriminogjene, e krijojn vetdijen e
grupit gjegjsisht ndjenjn e identifikimit t atyre t cilt marrin
pjes n t.

Nj klasifikim t rndsishm empirik t kriminalitetit e ka br

Roebuck (1970) n modelin e rastit prej 400 t burgosurve zezak t
distriktit t Kolumbis t burgut Lorton Virgjinia dhe ka klasifikuar
t burgosurit varsisht nga ajo se pr t satn her kan qen t
burgosur (1 her, 2 her apo m shum her).

Ai me kt rast ka fituar rezultatin si vijon :

- pr her t par delikt kryen: narkomant (50), hajnat (32),

bixhozi (16); vjedhje t dhunshme (15), delikuenc seksuale
(15), mashtrim (10), vjedhsit e veturave (8), falsifikim (4);
- kriminel i dyfisht: hajni dhe thyerje (64), sulm n gjendje t
dehur (40),
- kriminel i trefisht: dehje, sulm dhe thyerje;
- modeli miks; delikuenti i padiferencuar (Jack-of-all-trades
offender);
- pa model: (kundrvajtjet nuk jan treguar por t gjith jan varts
t heroins (32))

Vlera eksplanatore apo sqaruese e ktyre rezultateve qndron n

shmangien e definicioneve ligjore t veprave penale dhe n manirin
antropologjik zbuloi subkultura t ndryshme. Life histories
delikuenti i krahasuar me delikuentt n burgjet tjera ka dhn nj
shkall mjaft t lart t prputhshmris. T gjith zezakt t fajsuar
pr shkak t plakitjes s armatosur kryesisht n fmijrin e hershme
kan pasur konflikte n shtpi, pastaj edhe pjesmarrje t tilla n rrug
ku dhuna ka siguruar burimin kryesor t reputacionit dhe vetdijes.

Don C. Gibbons32 ka identifikuar rolet e ndara n delikuenc dhe i ka

ndrlidhur ato me variacionet n background t atyre t cilt kan
kryer deliktin me qllim t dallimit t tipave t cilt i ka quajtur roli i
karriers.

32
Don C. Gibbons "Changing the Lawbreaker", The treatment of delinquents and criminals
Englewood Cliffs, N.J., Prentice Hall, INC. 1965.
86
Ai ka konstatuar variacionet n vijim:

- Delikuentt e pasuris: hajnat profesional, kriminelt e rnd,

kriminelt gjysmprofesional, hajnat amator t shitoreve,
falsifikuesit naiv, hajnat e veturave, delikuenti i pasuris humbsi
i dikurshm.
- Kriminelt qytetar t respektuar: kriminaliteti i jaks s bardh,
mashtruesi, dhunuesi profesional i pispillosur.
- Vrassit dhe sulmuesit: sulmuesit e personalitetit humbsit
sulmuesit psikopat.
- Devijantt seksual: dhunuesi (rapist), sulmuesit seksual,
sulmuesit jo t dhunshm seksual, delikuentt incestual,
homoseksualt.
- Kriminelt tjer: kriminelt e organizuar, vartsit e narkotikve,
alkoolistt skid row.

Prparsin e prkufizimit kriminologjik ndaj atij juridik pr

delikuencn kriminale e ka shpjeguar D. Cressey duke analizuar
malverzuesit apo prfituesit e pandrgjegjshm. Ai malverzimet i ka
definuar si dhun ndaj besimit t personit i cili para kundrvajtjes ka
pasur karrier t besueshme. Me kt prkufizim ka prfshir n
eksperiment personat e dnuar pr malverzim q kan qen kryesisht
profesionist t till. Ata jan persona t cilt kan qen npuns t
mueshm bankar, broker me reputacion dhe npuns t zgjedhur
publik.

Njerzit me atribute t tilla sociale n kohn e deliktit:

1.kan pasur probleme financiare n aspektin e ruajtjes s statusit

social;

2.n at koh kan prpunuar n mnyr precize skemn

malverzuese dhe mnyrn e zgjidhjes s problemit;

3.kan kryer deliktin vetm pas zhvillimit t racionalizimit i cili ka

mundur t interpretoj malverzimin si n pajtim me moralin dhe
jokriminal.

87
Alfred R. Lindesmith dhe H. Warren Dunham33 e ndajn
kontinuitetin e sjelljes kriminale n individuale dhe sociale. Akt
individual sht ai t cilin individi e ka kryer pr arsye personale dhe
me nj mbshtetje t vogl kulturore. Tipi social i sjelljes kriminale
sht i mbshtetur n pikpamje kulturore dhe shpjegohet me normat
grupore, dhe realizohet statusi dhe identiteti n grup. Krimineli social
shfrytzon kuptimet jolegjitime. N kategorit e individualizuara t
kriminalitetit dominojn kushtet rrethanore (shpesh te vrassit). N
kategorin sociale t kriminalitetit dominon profesionalizmi si sht
p.sh. mashtrimi dhe raketimi. Tipi i tret sht kompozim shprehish
situatash dhe ky tip sht prdorur pr klasifikimin e atyre kriminelve
q nuk jan profesionist por tentojn t jen tipa rrethanor dhe t
paparashikueshm t delikuenteve. Ky tip i delinkuentve prshkruhet
si kundrvajts dhe prderisa nuk bhet kriminel profesional
vazhdimisht ka telashe me autoritetit ligjore. Situatat e papritura
fokusohen nga ana e aktorve gjat sjelljes tepr t lir si sht rrahja
apo banditizmi ose statusi i tij sht n pajtim me t hyrat legjitime
ekonomike.

Don C. Gibbons dhe Donald L. Garrity34 propozojn dallimet midis

delinkuentit n baz t moshs kriminologjike n t ciln sht
prkufizuar si i till nga ana e shoqris.

Kta vn n pah kto dallime si dikotomi:

1) Q grupi i delinkuentve si i till prcaktohet nga koha kur

sht marr me aktin e par kriminal;

2) Q t ndahet grupi i cili ka kryer krimin n moshn e vjetr dhe

q baza e dallimit t jet periudh relativisht e gjat e ndikimit
t grupeve jodelinkuente n kta individ.

Walter C. Reckless,35 duke vrejtur se kriminaliteti sht profesion

dhe karrier, ky i propozoi tri lloje t karriers kriminale;

33
Alfred R. Lindesmith and Warren Dunham,"Some Principles of Criminal Typology", Social
Farees, 19 March, 1941.
34
Don C. Gobbons and Donald L. Garrity, "Some Suggestions for Developement of
Etiological and Treatment Theory in Criminology", Social Forces, 38 (October, 1963)
35
Walter C. Reckless "The Crime Problem, 3 of ed. New York: Appleton Century-Croffs
INC, 1961, Chap. 9.
88
 1) E rndomt;
2) E organizuar dhe
3) Profesionale.

Si karriera kriminale kta tre tipa jan t ngjashm sepse prfshijn

kundrvajtjet e zakonshme pasurore pr qllime t prfitimeve
ekonomike. Ata specializohen pr kryerjen e disa delikteve q
nnkupton ushtrimin dhe prvojn e tyre. Kriminaliteti, thjesht, sht
mnyr e jets dhe karriera e tij zgjat pr nj periudh t gjat kohore.
N termet e dallimeve midis tipave t karriers, kriminaliteti i
rndomt paraqet nivel karriere. Kyja n delikte si sht banditizmi,
vjedhja dhe plakitja paraqesin ushtrim dhe aftsim t kufizuar.
Kriminelit t rndomt i mungon organizimi pr tiu shmangur
arrestimit nga ana e gjyqit. Kriminalitetin e organizuar e karakterizon
shkall e lart e organizimit me mundsi shum t vogla t arrestimit,
gjykimit dhe burgosjes (p.sh. friksimi, mito, kontrolli i bixhozit,
prostitucioni, shprndarja e drogs.

Ruth Shonle Cavan36 ky si kriter t klasifikimit t delikteve merr

reagimin publik dhe reagimin delinkuent ndaj publikut.

N kt interaksion midis publikut dhe kriminalitetit ky i ka

koncentruar 7 lloj reagimesh:

- Kontra-kultura kriminale (kriminaliteti profesional, banditizmi,

hajnia e dhunshme);
- Jokonformistt ekstrem (p.sh. alkoolistt dhe pijanect e
kohpaskohshm);
- Jokonformistt e vegjl ( p.sh. malverzuesit);
- Konformiteti i mesm (hajnit e vogla);
- Mbikonforiteti m i vogl (i nnshtrohen ligjit dhe kodeve);
- Mbikonforiteti ekstrem (prpjekje pr reformimin e shoqris me
mjete legale);
- Kontra-kultura ideologjike (prpjekjet kmbngulse pr
transformimin e shoqris me mjete jolegale)

Reaksioni shoqror sht esencial pr definimin e delinkuentit dhe

sjelljes s tij.

36
Ruth Shanle Cavan Criminology, 3 of ed, New York, Thomas Y. Crowell Company, 1962,
Chop. 3.
89
Marshall B. Clinard dhe Richard Quinney37 kan konstatuar 8 tipa t
sjelljes kriminale t cilat edhe ne i kemi pranuar si meritore nga
aspekti sociologjik kriminologjik, sepse merr n konsiderat
reagimin shoqror dhe hap mundsin pr kufizimin sociologjik t
veprs penale gjegjsisht me aktin kriminal dmtohet norma e
institucionalizuar.

Kta tipa jan:

1) Dhuna kriminale ndaj vetvetes: prfshin vrasjen, sulmin dhe

rrmbimin e papritur. Kryesit veten nuk e kuptojn si kriminel.
Ata shpesh jan persona pa t kaluar kriminale por q krimin e
kryejn pr shkak t rrethanave t caktuara. Nuk jan t
ndihmuar drejtprdrejt nga grupet. Sjelljet e tyre jan n
kundrshtim t plot me klasn e mesme dhe ndaj kryesve bhet
reagim i fort.

2) Kriminaliteti periodik pasuror: prfshin disa hajni npr shitore,

vjedhje automobilash. Kryesit nuk e konsiderojn veten si
kriminel dhe jan n gjendje ta arsyetojn sjelljen e tyre
kriminale. Jan t prir ndaj vlerave t prgjithshme shoqrore
dhe ndaj qllimeve, prandaj edhe hasin n prkrahje t vogl pr
sjelljen e tyre n normat grupore. Me rastin e kryerjes s veprave
kriminale i thyejn vlerat e prons private. Reagimi shoqror
shpesh prfshin arrestimin, sidomos pr delinkuentt t cilt
tashm kan kryer vepr kriminale.

3) Kriminaliteti si profesion: prfshin malverzimin, shitje

mashtruese, kshillat e rrejshme, dhunn me porosi dhe dhunn
ndaj siguris. Kta nuk e konsiderojn veten si kriminel dhe e
arsyetojn sjelljen e tyre si pjes t jets s tyre t prditshme.
Sjellja sht toleruar nga urdhrdhnsi i tij. Kta i pranojn
vlerat konvencionale dhe krkojn pjesmarrje n ndarjen e
shprblimeve. Sjellja ilegale sht n pajtim me filozofin e t
arriturave ekonomike dhe sociale dhe me qllimet n shoqri.
Krimi sht urdhruar nga ana e personave me status m t lart
shoqror dhe shpesh sht i padukshm pr policin. Reagimi i
publikut ndaj ktij sht i vogl pikrisht pr shkak se nuk shihet.

37
Marshall B. Clinard and Richard Quinney, Criminal Behavior Systems - a typology Holt,
Rinehart and Winston, INC New York.
90
4) Kriminaliteti politik: prfshin rebelimin, tradhtin, sabotimin,
dhunn ushtarake, kolaboracionizmin luftarak, radikalizmin dhe
forma t tjera t ndryshme t cilat mund t prkufizohen si
kriminalitet. Qllimi i ktyre sht ndryshimet n shoqri. Sjellja
e tyre sht e parapar dhe e ndihmuar nga ana e grupeve t tyre.
Reagimi shoqror sht i madh sepse konsiderohet si rrezikim
pr shoqrin.

5) Kriminaliteti ndaj rendit dhe qetsis: prfshin alkoolizmin,

bredhjen apo huliganizmin, prishjen e rendit, prostitucionin,
homoseksualizmin, kundrvajtjet n komunikacion dhe vartsin
ndaj narkotikve. Kryesit e ktyre veprave vetn e kuptojn si
kriminel sa her q e prsrisin deliktin. Kta edhe mund t
luhaten midis vlerave kriminale dhe vlerave t rendit shoqror.
Bashkohen me delinkuentt tjer. Disa forma t kundrvajtjeve
ndaj rendit publik jan t dshiruara nga disa pjes t shoqris
legjitime (p.sh. prostitucioni). Format tjera konsiderohen
reprezentative (gabimet) e sistemit ekonomik. Reagimi ndaj
ktyre veprave sht arrestimi i kufizuar.

6) Kriminaliteti konvencional: prfshin plakitjen, hajnin, thyerjet

dhe hajnit e dhunshme. Kryesit e kryejn kt vepr si pjes t
karriers, kurse t ardhurat i plotsojn me mjete legjitime.
Shum t rinj fillojn me aktivitetin kriminal n grupe me nj
probabilitet t madh se do ta fitojn subkulturn kriminale.
Sjellja e ktyre sht n pajtim me qllimet e suksesit ekonomik,
mirpo shoqria reagon sepse shkelet pronsia private.

7) Kriminaliteti i organizuar: prfshin raketimin, prostitucionin e

organizuar, bixhozin dhe kontrollin e narkotikve. Delikuenti e
kupton kriminalitetin si form t bashkimit ekonomik. N
strukturat organizative veten e konsiderojn si kriminel m t
vogl. Jan t lidhur para s gjithash me kriminelt tjer dhe jan
t izoluar nga shoqria e gjer. N shtresat e larta individt
shoqrohen me personat e shoqris legjitime dhe shpesh
vendosen n kuarte rezidenciale. Ekziston pajtueshmri e
prafrt midis aktiviteteve ilegale t kriminalitetit t organizuar
dhe shoqris legjitime. Shkalla e gjer e aktiviteteve t
kriminalitetit t organizuar prcaktohet nga shoqria legjitime.
Shrbimet ilegale t krkuara nga shoqria legjitime jan t
mbrojtura nga ana e kriminalitetit t organizuar. Publiku e
91
 toleron kriminalitetin e organizuar pjesrisht pr shkak se
shrbimet e krkuara mbrohen dhe pjesrisht pr shkak se sht
vshtir t ndrmerren operacione far mund ti marrin
kriminelt.

8) Kriminaliteti profesional: prfshin lojrat e fshehta, vjedhjet

npr shitore, hajnit e gjepave, mashtrimet dhe falsifikimet.

Kriminelt profesional ndjekin kriminalitetin si mnyr t shprehjes

dhe jets s tyre. Konsiderohen kriminel, shoqrohen me kriminelt
tjer dhe kan status t lart n botn e kriminalitetit. Kryesisht jan t
izoluar nga shoqria e gjer dhe ndjekin karrier kriminale. Ekziston
nj shkall e caktuar e pajtimit midis kriminalitetit profesional dhe
modelit dominues t sjelljes s tij. N kt grup nganjher futen ata
t cilt prpiqen t fitojn para n mnyr t shpejt. Reagimi shoqror
nuk sht i madh.

Disa vepra penale nga aspekti sociologjik mund t jen neutrale apo t
lejuara ose kundr normave ligjore p.sh. di e till mund t jet
revolucioni, terrorizmi, delikti politik etj., mirpo nse motivet
qndrojn n bazn sociale t orientuar n pikpamje problematike dhe
humaniste ather sociologjia t gjitha aktet nuk i trajton si vepra
penale por si reagim n rrethin apo nse sjellja zhvillohet n drejtim
t mohimit t ndonj institucioni shoqror (p.sh. refuzimi i shrbimit t
obligimit ushtarak pr shkak t bindjeve) nga aspekti sociologjik nuk
bhet fjal pr sjellje kriminale ndonse ligji kriminal sjelljen e till e
dnon.

Sociologjia, n vepr penale t rrezikshme pr shoqrin i radhit nj

varg dukurish shoqrore t cilat sipas probabilitetit statistikor
kompozojn ambientin pr kryerje t veprs penale. Gjendje m e
rrezikshme sht dezintegrimi social sesa vet kryesi dhe jan t kota
ndonse t arsyeshme dnimet nse rrethanat dhe gjendjet e
dezorganizimit shoqror nuk e bllokojn at si t till. Kryesi n nj
mas t konsiderueshme sht vetm pasoj e rrethanave sociale
psikologjike. S kndejmi prpiqemi q vepra penale n kuptimin
sociologjik t fjals t paraqes komponentt e faktorit rrethanor i cili
prfshin sjelljen si rezultat t msimit dhe prvojs n rrethin e
caktuar shoqror. Aspektin sociologjik t veprs penale gjegjsisht
sjelljes kriminale sipas mendimit ton e ka shprehur n mnyr jo t

92
plot J. S. Stumphauzer38 me formuln: repertori kriminalistik +
situatat dhe nervozat + argumentimet e perceptuara = sjellja
kriminale. Prkufizimi ka lindur nga shum analiza eksperimentale t
sjelljeve, kurse nj nga ato sht edhe East side story (tregim i ans
lindore). Fjala sht pr ann lindore t Los Angjelesit me probleme t
shumfishta t shkalls s lart t papunsis, varfris, kriminalitetit
dhe dhuns s theksuar t bandave t adoleshentve. Programi
Tregime nga ana lindore ka filluar me analizat e sjelljeve n tri
nivele t dhuns s bandave n nj lagje t Los Angjelesit me 15000
banor n t cilin dukurit e prditshme jan t shtnat me arm zjarri,
grabitjet dhe kundrshtimet ndaj policis. E para sht kryer analiza e
t gjitha pjesve t kuartit me qllim q t prcaktohet se cilat aspekte
e luajn rolin e caktuar pr lindjen dhe zhvillimin e sjelljes s
dhunshme t bandave adoleshente: pamja, forma, dhe mangsit e
kuartit, pozicionimi gjeografik si dhe ndikimet thelbsore sociale
(prindrit, msuesit, policia, kisha, njerzit punonjs). Analiza e dyt e
kryer ndaj bands dominuese t banditve sht konstruktuar nga 400
t rinj n t ciln analiz sht studiuar drejtprdrejt se si antart e
dallojn dhe e ruajn apo kultivojn sjelljen e dhunshme. Analiza e
tret sht kryer me rinin jodelinkuente me qllim t zbulimit t
lindjes spontane t ndikimit i cili on n drejtim t sjelljes t
paprputhshme me delikuencn dhe lidhur me at se a mund t
prdoren ato ndikime n kuptim t delinkuencs. Kjo analiz e
sjelljeve tredimensionale ka dhn nj varg informatash lidhur me
lindjen dhe kultivimin e sjelljes s dhunshme t bandave.

P.sh. sht zbuluar se:

1) Banda rivale hyn n territorin e bands tjetr dhe e nxit at;

2) Veterani (antari m i vjetr i bands) prshkruan hollsisht se
ka punon dhe si do t vepronte n at situat;
3) T rinjt e bands kryejn operacione hakmarrse ndaj bands
tjetr;
4) Moshatart por edhe antart tjer t shoqris vrtetojn sjelljen
e till me nj kujdes t treguar dhe me nj respekt frika;
5) T rinjt e bands prgjigjen n respektin nga frika me nj
krenari e cila duket sikurse nj vetbesim;
6) Policia edhe kur i ndalon delinkuentt m s shpeshti i lshon ata
(n kuptimin jan rrahur pak fmijt, le t elikosen) dhe me
38
Prema Predragu Zarevskom:, Modifikacija ponaanja u podruju kriminaliteta i
penologije, Penoloke teme, 3-4, Zagreb 1989.
93
 kt n nj far dore edhe m tutje mbshtetet sjellja e till e
dhunshme.

N baz t rezultateve preliminare t t gjitha analizave t kryera jan

prcaktuar edhe procedurat. Qllimi ka qen angazhimi i fanatikve
antar t bands n sjellje jokompatibile me delikuencn (p.sh.
kryerja e furnizimit pr persona t moshuar) dhe kshtu ai i mbron nga
rreziku real q ndokush n rrug ti kidnapoj; punojn n
revitalizimin e kuartit t vet, shnohen vendet me rrezik t madh
kriminal (p.sh. shtpit e braktisura etj.) dhe msimi i mnyrs pr ta
prmirsuar situatn; jan formuar shoqata artistike t rrugve n t
cilat t rinjt shkruajn dhe shfaqin drama antikriminale pr
moshatar por edhe pr antar tjer t shoqris. Krahas zhvillimit t
ktyre aktiviteteve programi prfshin edhe largimin ose pengimin e
disave q jan t dshmuar delikuenc nga bandat adoleshente, pastaj
kujdesi, dhurata, t mirat materiale dhe mbrojtja nga procedura
gjyqsore, para s gjithash prmes formimit t grupeve t prbra nga
prindrit dhe rinia. Pas nj viti t zhvillimit t programit sht
dshmuar se t rinjt e angazhuar n aktivitete q skan t bjn me
kriminalitetin n mnyr drastike sht organizuar sjellja e tyre
kriminale. Eksperimenti ka dhn rezultate t dshirueshme por sht
prfunduar se sht shum i shtrenjt.

Nga formula shihet qart se largimi i nj faktori e zvoglon prqindjen

e kriminalitetit, gjegjsisht zhvillimin e repertorit jokriminel gj q
tregon shenja t suksesit por jan t padobishme dhe nuk shpaguhen.
Nga kjo q u cek m lart mund t prfundojm se fenomenologjia e
kriminalitetit sht e lidhur me prhapjen e kriminalitetit pr shkak t
ndryshimeve klasore dhe hapsinore, gjegjsisht fenomenologjia e
kriminalitetit n pikpamje vizuale sht m e pranishme n grupet m
t ulta dhe t pa kujdesura.

7.2. Dimensioni fenomenologjik i kriminalitetit

Brenda tekstit n kuadr t dimensionit t fenomenologjis s

kriminalitetit do t prfshihen me shpjegim prmbajtjet nga fusha e
fenomenologjis kriminale,e statistiks dhe dinamiks s kriminalitetit
si dhe tipologjia e kriminalitetit dhe t dhnat krahasuese mbi
kriminalitetin.

94
7.2.1 Fenomenologjia kriminale

Si u cek paraprakisht, fenomenologjia kriminale prbn nj sfer t

posame t kriminologjis e cila studion format e kriminalitetit,
strukturn e tij, strukturn e ndryshimit t kriminalitetit, dhe
dinamikn e kriminalitetit. Kjo merret me studimin e shfaqjes s
formave t veprave t kryera penale dhe me vetit sociale-individuale
t kryesve t veprave penale. Krahas ktij definimi kjo deg e
kriminologjis ka t bj edhe me studimin e formave e paraqitjes s
veprimeve delikuente, prshkruan format e jashtme t disa veprave
penale dhe shtrirjen e tyre, distribucionin kohor t tyre si dhe tendencat
dhe prmasat, apo vllimin. Karakteristikat themelore t kriminalitetit
mund t ndahen n karakteristika regjionale t tij, karakteristika
sezonale dhe periodike t kriminalitetit, si dhe n baz t distribuimit
t kriminalitetit edhe sipas moshs dhe gjinis.

Karakteristikat regjionale t kriminalitetit trajtohen n raport me

shtrirjen e ksaj dukurie n nivele t ndryshme territoriale. Kshtu
sfera t veanta t studimit prfshin karakteristikat botrore t
kriminalitetit, karakteristikat regjionale t kriminalitetit, kriminaliteti
n relacionin fshat qytet dhe ekologjia e kriminalitetit n lagjet urbane.

Duke shikuar t dhnat mbi kriminalitetin n raportet sezonale dhe

karakteristikat periodike, mund t konstatohet se veprat penale ndaj
pasuris m s shpeshti kryhen n muajt e vjeshts dhe dimrit, kurse
veprat penale kundr personalitetit n muajt e pranvers, vers dhe t
vjeshts. N ann tjetr deliktet e gjakut, kriminaliteti n
komunikacion (kundrvajtjet) dhe veprat penale t shkaktuara nga
prdorimi i mjeteve narkotike m s shpeshti shkaktohen ditve t
vikendit. T dhnat statistikore gjithashtu tregojn se veprat penale t
cilat kryesisht kryhen natn:vjedhja e automobilave, thyerjet,
banditizmi i rrugve, dhunimi, dhe veprat e dhunshme.

Distribuimi i kriminalitetit sipas moshs studiohet ndaras n kuadr t

kriminalitetit, sipas grupmoshave t kryesve t veprave, ashtu q
ndarja themelore bhet n delikuent t moshs madhore dhe t moshs
jomadhore. Disa sistemime juridike dhe kriminologjike sipas ktij
kriteri ndarjen e bjn n shum kategori, si p.sh: t mitur, t mitur
madhor, t ri t-t rritur, dhe t rritur-t pjekur. Megjithat disa
hulumtime kriminologjike klasifikimin e plotsojn edhe distribuimin
e kriminalitetit sipas grupeve t moshave. Kshtu shpesh mund t
95
hasen klasifikime sipas t cilave kategoria e moshs prej 20-25 vjet
sht m e prfaqsuara (i ashtuquajturikriminalitet maksimal),
pastaj vijn grupet e moshave 25-30, dhe 30-35, vje, ku shnohet nj
rnie graduale e kriminalitetit, kurse krejt n fund jan grupet mbi 35.
vje, pr t cilat sht karakteristik rnia progresive e kriminalitetit, si
dhe kategoria mbi 50, gjegjsisht, 60 vje, ku shnohet rnie rapide e
kriminalitetit.

N raport me ndarjen e kriminalitetit sipas gjinis s kryesit n

literatur mund t vrehen tezat n vijim. N t vrtet konsiderohet se
kriminalitetit sht reaksion tipik i mashkullit, ndrsa konsiderohet se
femra me prfshirjen e saj proporcionale n ekonomi dhe jetn
shoqrore ka nj pjesmarrje t konsiderueshme. Megjithat t dhnat
statistikore tregojn se femrat n nj mnyr t konsiderueshme marrin
pjes n nxitjen e veprave penale, veprave penale kundr pasuris,
fyerjeve, shantazheve, dshmive t rrejshme n gjykat, si dhe n
vrasjet e fmijve dhe prostitucion.

7.2.2 Statistika dhe dinamika e kriminalitetit.

Statistika dhe dinamika e kriminalitetit, kryesisht shfrytzojn

shnimet nga evidencat zyrtare statistikore. Statistikat kriminale
ofrojn shnime t pazvendsueshme pr ata persona ndaj t cilve n
luftimin e kriminalitetit jan t angazhuara organet e kontrollit formal
shoqror.

Statistika e fenomenit kriminal shprehet prmes strukturave t sjelljeve

t cilat me nj emr t prbashkt quhen kriminalitet. Struktura e
kriminalitetit shikohet prmes grupimit t saj territorial (territoret dhe
shtetet), dhe kryesisht ka t bj me veprat penaleklasike. Kshtu si
shembull po i cekim dy baza referuese mbi kriminalitetin:Uniforme
Crime Report (UCR, FBI), Indeks Crime Offences, par. I.
I cili prfshin shnimet mbi vrasjet, dhunimet, banditizmat, lndimet
trupore, hajnit me forc, vjedhjet e veturave, zjarret.

N Evrop, koht e fundit zhvillohet Europian Source Book of Crime

and Criminal Justice Statistic (ESCCJS), me t cilat grumbullohen dhe
pasqyrohen t dhnat mbi vrasjet, lndimet trupore, dhunimet
banditizmat, vjedhjet keqprdorimet e narkotikve dhe deliktet n
komunikacion.

96
Burimet e t dhnave mbi kriminalitetin q shfrytzohen n analizat
dhe studimet kriminologjike, jan t dhna zyrtare n form t
regjistruar (statistika policore), mbi t akuzuarit (statistika e
prokuroris), mbi t gjykuarit (statistika e gjykatave), dhe mbi
sanksionet e ekzekutuara penale (statistika e institucioneve pr
ekzekutimin e sanksioneve penale).

Grupi tjetr i t dhnave ka t bj me shnimet mbi vlersimin e

numrit t errt(t pandriuar), t cilat m s shpeshti mblidhen nga
gjyqtart, nga vet paraqitja/ vetakuzimi/, nga studimet viktimologjike,
dhe nga studimet mbi frikn nga kriminaliteti. Shnimet e
grumbulluara mund t shfrytzohen pr vlersimin e vllimit dhe
dinamiks s problemeve t ndryshme n territorin e analizuar, t cilat
jan indikator pr at se n knd ndikon problemi, jan tregues t
marrdhnieve midis problemeve t ndryshme dhe mundsojn sinjalet
e paralajmrimit lidhur me problemet e studiuara. Dinamika e
kriminalitetit merret me ndryshimet rreth distribuimit t kriminalitetit
dhe vllimit t tij, kurse ka t bj edhe me lvizjet e kriminalitetit n
nj regjion, n nj shtet apo n nj qytet.

7.2.3. Tipologjit e kriminalitetit

N msimet paraprake u prezantuan prmbajtjet nga fusha e

tipologjive n aspektin sociologjik, kurse n msimet n vijim do t
fokusohemi n disa karakteristika t prgjithshme t tipologjis s
kriminalitetit t cilat prdorn n kriminologji.

Tipologjit e kriminalitetit ndihmojn q llojet e ndryshme t sjelljeve

kriminale dhe kryesit e tyre n baz t vetive t prbashkta t
sistemohen n grupe me ka mundsohet studimi m i leht i tyre.
tipologjit sht e mundur t zhvillohen sipas kritereve t ndryshme,
kurse klasifikimi m tipik n kriminologji sht klasifikimi ligjor,
klasifikimi sipas mjedisit shoqror, klasifikimi klinik, dhe klasifikimi
n baz t motivit. Klasifikim ligjor prfshin klasifikimin sipas
veprave penale (objektit penalo-juridik), klasifikimin sipas kryesve t
veprave penale (mosha, prgjegjshmria, shkalla e fajsis,
recidivizmi, vetit...).

97
Klasifikimi sipas rrethit shoqror ka t bj me tipin e nnkulturs,
ambientin ekonomik, rrethin politik dhe rrethin familjar.

Klasifikimi klinik kryhet sipas shkalls t normalitetitn aspektin

mjekoligjor, psikologjik dhe sociologjik. Ndrsa klasifikimi n baz t
motivit ka t bj me motivet kriminale me rast m t theksuarat dhe
m t rndsishmet jan prfitimet, knaqsit seksuale, agresiviteti,
ideologjit, instinktet epshore, dhe lojrat dhe argtimet. N msimet
n vijim do ti shpjegojm disa nga tipologjit e kriminalitetit t
autorve aktual.

Kshtu Ignjatoviq (2005), kriminalitetin e klasifikon n katr grupe:

1) kriminaliteti i dhunshm (vrasjet, lndimet trupore, dhunimet,
banditizmat, vjedhjet e rnda, dhe dhuna n familje);

2) kriminaliteti kundr pasuris

a) kriminalitet konvencional dhe rrethanor;
b) kriminaliteti i apelimeve - jaka e bardh-korrupsioni dhe
kriminaliteti kompjuterik;
c) kriminaliteti i organizuar;

3) kriminaliteti politik -krimet ndaj pushtetit, dhe krimet nga pushteti

(gjenocidi, terrorizmi, krimet e policis, krimet kundr
kundrshtarve politik...), dhe

4) kriminaliteti n komunikacion (i qllimshm (i paramenduar) dhe

i paqllimshm ).

Petroviqi dhe Meshku (2004), japin kt klasifikim:

- veprat penale me shenjat t dhuns (vrasjet, dhunimet, dhuna n

familje, abuzimi seksual dhe incesti, banditizmi, vjedhjet e rnda);
- veprat e rnda kundr pasuris (vjedhjet, mashtrimet, zjarret), dhe
- kriminaliteti i organizuar (kriminaliteti i jaks s bardh, veprat
penale lidhur me sigurin, mashtrimet e konsumatorve,
keqprdorimi i pozits, kriminaliteti kompjuterik, korrupsioni,
kriminaliteti i organizuar).

N tabelat n vijim jan pasqyruar tipologjit e kriminologve t

shquar amerikan; n tabeln 1. sht tipologjia q e ka dhn Siegeli
(2006), kurse n tabeln numr 2. tipologjia t ciln e ka dhn Adleri,
98
Muelleri, dhe Lauferi (1991)
Tabela 1.

Violent Crime Forcible Rape, Murder and Homicide, Assault and Battery,
Robbery, Interpersonal Violence, Terrorism
Property Crime Larceny/Theft, Credit Card Fraud, Burglary, Arson

Enterprise Crime White-Collar Crime, Organized Crime, Cyber Crime, Internet

Crime, Computer Crime
Public Order Hompsexuality(?), Paraphilias, Prostitution, Pornography,
Crime Substance Abuse

Tabela 2.

Violent Crimes Homicide, Assault, Family-Related Crimes, Rape and

Sexual Assault, Robbery, Kidnaping and Terorism
Property Crime Larceny (Shoplifting, Art Theft, Motor Vehicle Theft, Boat
Theft), Fraud, Burglary, Arson,
Enterprise Crime White-Collar Crime, Corporate Crime, Organized Crime

Drug-, Alcohol-, and Drug Abuse, Alcohol and Crime, Sexual Morality Offences
Sex-Related Crime

7.2.4. T dhnat krahasimtare (komparative) mbi kriminalitetin

Pikpamjet e vrapit kulturor dhe shoqror mbi krimin dhe

kriminalizimin kan rndsi t shumfisht pr sociologjin, sidomos:

a). Ndihmojn ndrtimin e teorive t cilat kan prdorim t gjer;

b). Kontribuojn njohjes reciproke dhe studimit t inovacioneve n

fushn e kontrollit t kriminalitetit;

c) N shtetet t cilat nuk kan tradit t madhe kriminale,

ndihmojn ndrtimin e kriminologjis si disiplin akademike
dhe ndrtimin e sistemit racional legjislativ.

Krahasimi i t dhnave kryhet nga statistikat zyrtare t organizatave

ndrkombtare si jan: Kombet e Bashkuara; Interpoli; Organizata
Botrore e Shndetsis, dhe Kshilli i Evrops. Prve t dhnave
zyrtare, krahasohen edhe t dhnat e fituara nga hulumtimet

99
kriminologjike, kshtu q midis kriminologve studime shum t
popullarizuara jan:

a) ICVS (International Crime Victimization Survey);

b) ISRD (International Self-Reported Study);
c) (Fear of Crime). Frika nga kriminaliteti.

Nj nga bazat e tilla t t dhnave formohet n baz t projektit me

titull European Sorcebook of Crime and Criminal Justice Statistics,
prmes t cilit mblidhen t dhnat mbi kriminalitetin dhe sistemet e
legjislacionit penal nga vendet antare, kurse n botimin e vitit 2006. i
cili prfshin periudhn e viteve 2000-2003, kan marr pjes:
Shqipria, Armenia, Austria, Belgjika, Bullgaria, Kroacia, Qipro,
ekia, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gruzia, Gjermania,
Greqia, Hungaria, Islanda, Irlanda, Italia, Lituania, Luksemburgu,
Malta, Moldavia, Holanda, Polonia, Portugalia, Rumania, Rusia,
Sllovakia, Sllovenia, Spanja, Suedia, Zvicra, Ukraina, dhe Mbretria e
Bashkuar.

Me kt projekt mblidhen t dhnat mbi prkufizimet e sjelljeve

kriminale, statistikn policore, statistikn e prokuroris, gjykatave dhe
statistikn mbi ekzekutimin e sanksioneve penale. Definicionet e
sjelljeve kriminale nuk sht e domosdoshme t jen definicione
ligjore, por t tilla t cilat me prshkrimin e tyre knaqin nevojat e
krahasimeve statistikore ndrkombtare, kurse kan t bjn me
vrasjet, lndimet e rnda fizike, dhunimet, banditizmat, vjedhjet e
veturave, vjedhjet e rnda, hajnit, keqprdorimet e substancave
narkotike. N ann tjetr, me statistik jan prfshir edhe shnimet
mbi format e regjistruara t kriminalitetit (veprat e kryera kriminale),
mbi karakteristikat e kryesve (t dyshuarve, t akuzuarve, t
dnuarve), mbi resurset njerzore, gjegjsisht kuadrin e policis,
prokuroris, gjykatave.

8. Dimensioni etiologjik i kriminalitetit

Etiologjia e kriminalitetit sht fush e kriminologjis e cila merret me

analizn e shkaqeve t kriminalitetit n nj shoqri t caktuar lidhur
me at se ka e shkakton sjelljen kriminale n planin objektiv dhe
subjektiv, kurse kto dikotomi jan t njohura n prgjithsi si faktor
endogjen dhe ekzogjen t kriminalitetit. Shkurt, etiologjia e
kriminalitetit analizon kriminalitetin si pasoj t gjendjeve t caktuara
100
shoqrore dhe personalitetin e kryesit t veprs penale-vetit e tij
psikologjike dhe psikiatrike, t cilat e kualifikojn at si kriminel.

N baz t shtjeve kapitale t cilat i parashtron etiologjia e

kriminalitetit, ajo renditet n njrn nga degt m t rndsishme t
kriminologjis. N baz t faktorve ekzogjen- t jashtm apo
shoqror dhe faktorve endogjen-t brendshm apo psikik, sht
argumentuar me sukses korrelacioni ndrmjet tyre n kriminologji. E
shohim t arsyeshme me kt rast t nnvizojm ktu studimin e
Rudolph Muoos39, i cili n nj varg hulumtimesh ka argumentuar
rndsin e rrethit social n t cilin zhvillohet sjellja e till me an t
ndikimit aktual t rasteve rrethanore n sjelljen dhe prjetimin e rrethit
social si t individit ashtu edhe grupit. T ashtuquajturat determinonte
rrethanore kan fituar rndsi dhe kan arritur statusin e kriterit
variabl, sepse me sukses kan argumentuar se ndikojn n sjelljen
aktuale. Gjendja e grupit apo individit, krahas ndikimit t
karakteristikave relativisht t pandryshueshme psikosociale sht
plotsuar edhe me analizn e determinantve rrethanore t cilat kan
ndikimin m t madh relativ n sjelljen aktuale.

Hulumtimet e zhvilluara n ambientet institucionale n t

ashtuquajturat institucione t prgjithshme si jan spitale, entet,
burgjet, manastiret, vendet me shkall t lart kriminaliteti kan
treguar se parashikimi i sjelljes dukshm varet nga variablet e situatave
t cilat sociologjia klasike pak i ka marr n konsiderim. Pr kt
shkak Moos, konsideron se sht e nevojshme q sistematikisht t
kualifikohen dhe vlersohen aspektet e ndryshme t rrethit social dhe
fizik dhe t kombinohen ato me karakteristikat sociologjike t grupit
q t mund t arrihet n predikim preciz i sjelljes. Marrdhniet e
situatave rrethanore dhe sjelljes s njeriut jan objekt i shum
hulumtimeve dhe studimeve sociologjike n bot. Meqense bhet
fjal ktu pr ndikimet e ndrsjella shum komplekse, sht vshtir
q t hulumtohen n mnyr rigoroze, ndonse pjesmarrja e tyre sht
botrisht e qart. P.sh. dominimi i lufts gjat viteve t 90-ta n
Ballkan, si faktor i prgjithshm rrethanor ka lindur edhe nj varg
fenomenesh tjera shoqrore, prandaj edhe strukturn dhe funksionimin
e kriminalitetit n rrethanat e lufts.

39
Rudolf H. Moos, Effects of the Social Climates of Correctional Institution,
University of California, 1960.

101
N ann tjetr, periudha e paslufts gjithashtu, si faktor rrethanor
dominant e cila grshetohet n sfern e kriminalitetit, na duket e udhs
q edhe ne ta theksojm kt si racionale. N baz t tezs s Kurt
Lewinovit se sjellja e njerzve dhe prjetimet e tyre zn fill jo vetm
n dy grupe t determinantve; individuale dhe rrethanore t dhna si
shprehje P = f (I,O), vrejm rndsin e rrethit pr funksionimin e
njeriut, kshtu n nj varg hulumtimesh sht zbuluar se praktikisht
nuk mund t arrihet nj ndrlidhje m e madhe sesa r = 0,40 midis
fakteve psikologjike t individit dhe kritereve t sjelljes, q do t thot
se pjesa drrmuese e sjelljeve shpjegohet me ndikimin apo presionin e
situatave rrethanore t rrethit shoqror dhe se dominimi i situatave
rrethanore, marrdhnia universium brenda klims sociale t
shoqris, n pjesn m t madhe definohet si grup rregullash t
ndryshueshme dhe kushtesh t rrethit t brendshm shoqror ashtu si
edhe i definojn aktoret, gjegjsisht klima e tyre sociale. Situatat
rrethanore apo presionet mund ta lehtsojn apo pamundsojn
plotsimin e nevojave t individit (n kt rast t t burgosurit ndaj t
gjitha relacioneve t cekura n prkufizimin operacional), pr arsye
kan status t determinantit t sjelljes.

Rrethanat apo presionet mund t jen t natyrs sociale, por e kan

edhe ann empirike. Henry A. Murray40, p.sh. flet prpresionet
alfadhe presionet beta t cilat pr shkak t rrethit shoqror kryesisht
prputhen ndr veti. Kjo do t thot se ekziston identiteti midis reles
(presionit alfa), dhe interpretimi nga ana e akterit apo t definuara,
pra t rrethit (presioni beta). Mosprputhja n interpretimin e
presioneve alfa dhebeta, paralajmron problemin rreth prshtatjes
s individit pa marr parasysh se mosprputhjet a jan t natyrs reale
apo potenciale. pra, rrethanat e situats-determinantet e situats,
statusin psikologjik t individit mund ta shpjegojm si sjellje
inkriminuese. sht shum me rndsi t theksohet, sepse n shkollat
neobiologjike kriminologjike prsri dominon mendimi se krimineli
sht i lindur, kurse harrohet fakti q rrethi e formon kriminelin.
Natyrisht edhe njri, edhe faktori tjetr e kompozojn kt dukuri, por
ndikimi i rrethit sht prevalent. Mirpo, rrethanat e cekura nuk duhet
kuptuar tekstualisht, sepse ekziston nj varg rrethesh kriminogjene,
raste situatash dhe veori psikologjike t personalitetit t cilat me
veprim t prbashkt mund t prodhojn krim. Mirpo nuk sht edhe
ashtu, sepse megjithat shumica e njerzve nuk jan kriminel.

40
H. A. Murray "Explorations in Personality" New York, Oxford University Press, 1938.
102
N rrethin shoqror t dezorganizuar, rendi dhe baraspesha leht
prishen. Dendsia e stimuluesve dezorganizues (ktu bjn pjes n
rrafshin shoqror sidomos mungesa e vlerave t prbashkta dhe
solidaritetit), ndikon q vepra kriminale t racionalizohet m leht nga
ana e akterit. Dr. Mladen Zvonarevi41, shkon m tej duke theksuar se
disa karakteristika t shoqris, s drejti, jan kriminogjene n
etiologjin e komplikuar t kriminalitetit si dukuri sociale apo si
problem.

Kto jan:

- Karakteri eksploatues i kapitalizmit;

- Karakteri kompetitiv i marrdhnieve shoqrore;
- Lufta pr status;
- Roli i paras;
- Marrdhnia negative ndaj puns;
- Humbja e mbshtetjes shoqrore;
- Humbja e dallimit midis t ndershmes dhe kriminalitetit;
- Toleromi i disa formave t aktivitetit ilegal.

Shtrohet pyetja, prse, megjithat shumica e njerzve nuk kryejn

vepra penale ?

Autori i njjt n kt prgjigjet:42

a) Nuk kan dshira t kqija

b) Nuk kan rast;
c) Nuk kan dije, shkathtsi as aftsi;
d) Nuk kan energji dhe kmbngulsi;
e) Nuk kan forc emocionale;
f) Kan sistem normash morale;
g) Kan frik nga sanksionet.

Mirpo vepra penale megjithat kryhet, kurse mekanizmat t cilit e

nxisin jan:
a) afekti,
b) optimizmi, kriminal;

41
Dr. Mladen Zvonareviq: Kriminogene osobine ire drutvene zajednice, u Socijalna
psihologija, grup autorsh, Beograd, 1968. fq. 280-285
42
Dr. Mladen Zvonarevi: "Socijalno-psiholoki faktori prijestupnitva", u "Socijalna
psihologija", grupa autora, Rad, Beograd, 1968. godine, fq. 1-295
103
 c) rreziku i parallogaritur;
d) sistemi i ndryshm i normave etike, i kundrt me sistemin e
standardizuar.

Nga vargu i variableve q ndikojn n fenomenin e kriminalitetit n

hapsirn e dezorganizuar, me karakter kapital konsiderohen ato t
cilat jan imanente pr dezorganizimin, si jan:

varfrimi masiv i pjesve m t mdha t popullsis;

lufta dhe periudha e paslufts;
multiplikimi i paaftsive t subjekteve q jan t goditura me
probleme sociale (ndr t tjera edhe me kryerjen e veprs penale
e cila edhe m tepr sforcon paaftsit).

Sjellja kriminale e shprehur me formuln: repertori kriminalistik +

tendosjet dhe situata + perceptimi konkret = sjellja kriminale,
plotsisht prputhet me impulset e cekura t dezorganizimit. Shum
programe t preventivave apo thn m mir t kontrollit t
kriminalitetit, nuk kan dhn rezultate apo thjesht jan tepr t
shtrenjta ( kategoria tipike t ciln e konstruktojn institucionet e
ngarkuara me preventiv me qllim t racionalizimit t mossuksesit).

Kriminaliteti, gjegjsisht rrethi shoqror q e ka krijuar at dhe q e

krijon matej qartazi e ka autonomin e vet n kuptim t perzistencs
dhe pamundsis s zgjidhjes sidomos n shoqrin me status quo, me
nj struktur e cila prshtatjen dhe reformn i proklamon si kushte t
ekzistencs.

Mirpo, do t ishte tepr mekanike t konceptohet realiteti konkret si i

dhn njher e prgjithmon. E vrteta sht se vargu i situatave dhe
pozita e individit, n shumka prcaktojn marrdhnien e tij t
tashme dhe t ardhshme ndaj ktij realiteti, mirpo, megjithat realiteti
i shoqrive t pasluftrave sht treguar si truall i prshtatshm pr
lulzimin e kriminalitetit.

Pr shkak t rndsis n fushn e pragmatiks kriminale, jan punuar

t ashtuquajturat tabela pragmatike midis situats kriminale dhe
sociale dhe sjelljes kriminale t cilat kan pr qllim ta parashohin
sjelljen e ardhshme kriminale. Sipas Zhan Pinatelit43, n baz t ktyre

43
Zhan Pinatel: Kriminologija, Enti i teksteve. fq. 109-117.
104
tabelave pragmatike, patologjia sociale shprehet n form hipoteze
lidhur me sjelljen e ardhshme kriminale. Ne i kemi marr kto n
konsiderim sepse jan treguar si metrika t besueshme n empirizm.
Tabela e Schwabit, Schidovit, dhe Meywerkovit prfshin 15 faktor
dhe ka t bj me recidivizmin.

Kta faktor jan:

1. E meta e trashguar;
2. Kriminaliteti n vij t drejt gjinore nga t part;
3. Rrethanat e kqija t edukimit;
4. Suksesi i dobt n shkoll;
5. Shkolla e filluar dhe e paprfunduar;
6. Mungesa e puns s rregullt ;
7. Kriminaliteti para moshs 18. vjee;
8. I dnuar m tepr se 4. her n t kaluarn;
9. Kthimi shum i shpejt;
10. Kriminaliteti ndrurban;
11. Psikopatia;
12. Alkoolizmi;
13. Sjellja e keqe n burg;
14. Lirimi nga burgu para moshs 36. vjee;
15. Rrethanat e kqija shoqrore dhe familjare pas lirimit nga burgu.

Gerecke, n tabeln e tij t prognozs secilit nga kta faktor i jep

vlern kualitative e cila shumzohet me koeficientin n rnie prej 1
deri 4

Tabela nr: 1.3.4 Tabelat e prognozs s kriminalitetit sipas Gereckit

Karakteristika Vlera Koeficient i (prej 1 deri 4)

Pr shkak t mungess s qetsis dhe rolit n

1. Varfria afektive 10 shtpin e prindrve, n vendin e puns, deri
n shfaqjen e frigjiditetit efektiv
Mungesa e konstruktit t dshiruar,
2. Mungesa e
8 qndrueshmris, ekzistimi dhe nnshtrimi
qndrueshmris
ndikimit deri te paqndrueshmria e plot.
3. Aspekti tjetr Dshira pr ndikim, fanatizmi, sipas tipit dhe
7
psikopatologjik peshs
4. Dobsia (debiliteti) E vonuar (1). Subnormale (2).
a) Pa abnormalitet t 2 Debiliteti i leht (3) Debiliteti i madh apo
precizuar sakt imbecil (4)

105
b) Me abnormalitet t 6
precizuar sakt
5. Mosha e dnimit t 15-17 vje, (4); 18-20 vje (3);
9
par 21-25 vje (2); deri 25 vje. (1)
6. numri i dnimeve
t rnda, para 7 1 (1); 2-4 (2); 5-7 (3); m shum se 7 (4)
25 vjee
7. Psikopatia n vij
5 Sipas tipit(kriminaliteti , alkoolizmi)
ansore t trashgimis
8. Kushtet konkrete
8 Shkolla, msimi, puna, sjellja shoqrore
jetsore
9. Ndikimet e kqija
s jashtmi Shtpia, mungesa e edukats, rrethi kriminal,
2
a) Aktuale martesa, profesioni, miqt
3
b) T ardhme

Froy merr n konsiderim tet faktor:

- Trashgues,
- Anomalia e karakterit;
- Rrethi edukues;
- Vshtirsit edukative;
- Ndrgjegjja dhe vetkritika;
- Vizita vendeve t kqija dhe shfrytzimi i keq i kohs s lir;
- Lloji dhe pesha e deliktit t kryer;
- Kriminaliteti i hershm.

N trajtimin e ktyre faktorve merret rnia kualitative prej 5 deri 50

(anomali t karakterit) i cili shumzohet me koeficientin e rnies prej
1-5.

N baz t ktyre tabelave Glueckovi, n veprn Unraveling Juvenile

Delinquency" konstatoi se tabelat parashohin n baz t krahasimit dy
grupe me nga 500 delikuent dhe 500 jodelikuent me t njjtin karakter
intelektual, dhe nga rrethi i ngjashm ekologjik dhe ekonomik.

Kan konstatuar se brenda familjes duhet studiuar pes faktor me

variacione t brendshme:

1.Disiplina ndaj fmijs, e definuar nga babai;

2.Disiplina ndaj fmijs, e definuar nga nna;
3.Ndjenjat e babait ndaj fmijs;
106
 4.Ndjenjat e nns ndaj fmijs;
5.Kohezioni i familjes.

N nivelin psikologjik, me an t testeve jan veuar pes veti t cilat

brenda sfers psikologjike t personalitetit ndryshojn oscilojn, si
jan:

- Afirmimi shoqror;
- Urrejtja;
- Dyshimi;
- prirja pr rrnim
- karakter impulsiv

N planin psikiatrik veohen:

- monotonia;
- shprehja e lir n veprim;
- aftsia pr t pranuar sugjerime;
- kmbngulsia;

N baz t faktorit sociologjik, psikologjik dhe psikiatrik, donjri

nga t hulumtuarit sht radhitur n faktor prkats, pastaj sht
llogaritur prqindja e delikuencs dhe jodelikuencs. sht konstatuar
n kt rast se prputhshmria e tabelave nuk e kalon shkalln 70% t
rasteve, dhe prputhja e tabelave me realitetin ka nj shkall prej
13,2% gabime44. Kto raporte jan konstatuar edhe n nj varg
hulumtimesh tjera.

Nga tabelat e cekura mund t prfundohet se rrethanat sociale, t

interpretuara nga aspekti psikologjik, kan autonomin e vet mbi
individt pr ka duhet t kihen parasysh si pengesa reale pr
promovimin social, gjegjsisht si penges t ciln psikologt e quajn
mekanizm mbrojts. Mekanizmat mbrojts luajn nj rol shum t
rndsishm n mobilizimin vertikal social t shtresave t ulta.
Pjestari i klass s ult gjithmon sht i detyruar ta investoj
energjin e caktuar n rrethin shoqror, gj q sht dshmi se
megjithat struktura nuk sht e pathyeshme. Niveli intelektual
paraqet konsumin m t vogl t energjis, derisa ata t cilt prdorin
agresionin apo ndonj form t somatizuar t energjis kryesisht

44
Zhan Pinateli, Ibid. fq. 117
107
mbeten n t njjtin nivel statusor. Ky sht rast i zakonshm me
kriminelt t cilt vijn nga shtresat e ulta klasore, sepse ata n
praktikn e kriminalitetit e fusin kulturn e varfris.

Shumica e autorve, si faktor ekzogjen t kriminalitetit theksojn

faktort shoqror-ekonomik t shoqris ekzistuese e n kt kuadr e
veojn ndikimin e krizs ekonomike. Rrjedhimisht, si pasoj e
krizave tjera si sht papunsia, migracionet e papritura dhe t
paplanifikuara dhe dezorganizimi shoqror shkaktojn varfrin e cila
sht njri ndr faktort e drejtprdrejt i shkaqeve t kriminalitetit.
Papunsia sht nj gjendje e cila n mnyr afatgjate shkakton truall
t prshtatshm pr lindjen jo vetm t kriminalitetit potencial, por
edhe t kriminalitetit t vrtet-real. Sipas definicionit t rrept, t

Organizats Ndrkombtare t Puns (ILO), t papunsuarit jan

persona t cilt nuk kan pun, ndrsa t cilt jan t gatshm pr pun
brenda dy javve t ardhshme, dhe t cilt kan krkuar pun n katr
javt e fundit. Papunsia n kategorit ekonomike paraqitet nse
ekzistojn puntor t kualifikuar t cilt jan t gatshm t punojn
sipas mditjeve t prcaktuara me nivelet e tregut, por nuk mund t
gjejn pun. Pra, personat e papunsuar jan persona t moshs mbi
16. vje, t aft dhe t gatshm pr t punuar dhe t cilt aktivisht
krkojn pun, por nuk mund t gjejn pun. N kt kontekst duhet
dalluar papunsia vullnetare, dhe papunsia e detyrueshme. Papunsia
vullnetare, lind ather kur puntort nuk dshirojn t punojn sipas
mimeve aktuale t tregut t puns, ndrsa papunsia e dhunshme
paraqitet ather kur puntort dshirojn t punojn sipas mditjeve
t tregut t puns, por nuk mund t gjejn pun.

Sipas strukturs s tregut t puns ekzistojn tri lloje t ndryshme t

papunsis:

1) papunsia frikcionale, paraqitet pr shkak t lvizjeve t

vazhdueshme t njerzve midis regjioneve dhe vendeve t puns
apo prmes fazave t ndryshme t cikleve t jets.

2) papunsia strukturale, papunsin strukturale e shkakton

disproporcioni midis oferts dhe krkess n tregun e puns.
Disproporcionet oscilojn pr shkak se krkesa pr llojin e
caktuar t puns shtohet, kurse krkesa pr ndonj lloj tjetr t
puns zvoglohet, ndrkaq oferta ose zvoglohet ose ndryshohet;
108
 3) papunsia ciklike, paraqitet kur krkesa e trsishme pr pun
sht e n shkall t ult.

Papunsia ciklike sht vshtirsia m e madhe, sepse nse zgjat,

numr i madh i popullsis mund t varfrohet, dhe me at rast ndodh
ajo q n teori quhet kurth e varfris, kurse kriminaliteti sht njra
ndr ato.

Mediet, gjithashtu mund t ndikojn n shtimin e kriminalitetit, sepse

shpesh her hiperbolizojn skenn kriminale. Klim sidomos t
prshtatshme pr lindjen e kulturs kriminale dhe kriminalitetit paraqet
familja e dezorganizuar n rastet kur humben rolet sociale-klasore t
antarve t familjes dhe fmijt zakonisht krkojn strehim dhe
identitet n subkulturn e rrugs, n fqinjsi dhe n relacionet e
mikrogrupve. Prve ksaj, narkomania, alkoolizmi, prostitucioni,
dhe nj varg gjendjesh tjera sociale-patologjike mund t shkaktojn nj
shkall m t lart t kriminalitetit. Hulumtimet tregojn se kto
dukuri n realitetin e prditshm jan t lidhura qart ndr veti dhe e
ushqejn dhe nxisin njra tjetrn. Ndikimi i lufts n kriminalitet
posarisht sht rigid.

N njrin nga hulumtimet tona45, kemi aplikuar vetm analizn

komparative midis periudhs s paralufts dhe lufts n aspektin e
kriminalitetit.

Hulumtimet e kriminalitetit i kan prkitur periudhs s paralufts:

- periudha para lufs( 1987 - IV/'92), n periudhn e vitit t par

t lufts;
- periudha ALFA (IV/'92 - IV/'93), n periudhn e vitit t dyt t
lufts;
- periudha BETA (IV/'93 - IV-'94),- n periudhn e vitit t tret t
luft;
- periudha GAMA (IV/'94 - IV/'95)-periudha e vitit t katrt t
lufts;
- periudha DELTA (IV/'95 - XII/'95), n territorin e regjionit t

45
Alisabri Shabani: Socioloki aspekti kriminaliteta na regiji Zenica u periodu
1987.-xii/1995.godine, magistarski rad, FSHP, Sarajev 1998g.fq.105-108.
109
Zenics, sht realizuar n baz t mostrave t zgjedhura t cilat kan
mundsuar tendencat e vrejtura dinamike t publikuara dhe strukturat
e dukurive kriminale n kt territor.

Hulumtimi ka rndsi t posame pr aplikim shoqror dhe shkencor

para s gjithash n aspektin e ndikimit t lufts n kriminalitet.

N baz t rezultateve t fituara nga hulumtimi dhe analiza strukturale-

komparative, kemi ardhur deri te kto prfundime t rndsishme:

- raporti i kryesve t veprave penale n entet ndshkuese n

periudhn e paralufts sht 1:3 (pr nj t dnuar n Shtpin
Ndshkuese Korrektuese-Zenic tre persona jan evidentuar n
CSB -Zenic);

- derisa n periudhn e lufts kjo distanc shnon 7,8% persona t

evidentuar si kryes veprave penale n Shtpin Ndshkuese, deri
n 17,9% persona t periudhs BETA si ALFA qendrore. Vitet e
hershme njherazi jan m t dezorganizuara n pikpamje t
kriminalitetit;

- n periudhn e vzhguar jan t pranishme ndryshime t vogla n

kryerjen e veprave penale te personat e gjinis mashkullore dhe
femrore, prve n periudhn GAMA, ku ky raport ndryshon,
pjestart e gjinis mashkullore kryen 84,8% t veprave penale,
kurse pjestart e gjinis femrore kryejn 15,2% t veprave
penale.

- personat e gjinis mashkullore kan dominuar n kryerjen e

veprave penale n t gjitha periudhat e vzhgimit;

- mosha e strukturs s kryesve t veprave penale tregon se mosha

mesatare e tyre n periudhn e paralufts sht 25,5 vje; n
periudhn ALFA 28,6 vje; n periudhn BETA 31,5 vje; n
periudhn GAMA 31, 25 vje; dhe n periudhn DELTA 31,3
vje. sht vrejtur edhe prania e moshs s vjetr deri n 20 vje,
dhe n kt pikpamje kemi ardhur te rezultati i cili tregon se kjo
grupmosh sht shum aktive (n=362) ose 28,6 % t gjitha
mostrat. Gjithashtu edhe mosha 21-40 vje n pikpamje kriminale
sht aktive (n=730), ose 57,7% e t gjitha mostrave. Kto
grupmosha n nj mas m t vogl kan nj "background (opus)
110
 kriminal dhe kryesisht vepr penale kan kryer pr her t par. N
strukturat tjera prej 41 vje e tutje, (n=173), ose 13,6% marrin
pjes n nj mas shum m t vogl n kryerjen e veprave penale;

Pjesmarrja e personave n vepra kriminale sipas kualifikimit:

- n periudhn e paralufts, personat me prgatitje t ult

profesionale dominojn n kryerjen e veprave penale; n periudhn
ALFA, BETA dhe GAMA, dominojn personat me prgatitje t
mesme profesionale, n shkall prej 11,1 - 41,7%, ndrsa n
periudhn e paralufts kan marr pjes me gjithsej 2,2%. Pra, ky
grup njerzish n periudhn e lufts n pikpamje kriminale kan
qen m aktivt;

- personat me prgatitje t ult profesionale, n periudhn e

vzhguar t paralufts kan kryer vepra penale n shkall prej
12,4- 27%, dhe zn vendin e dyt ndr grupet aktive t kryerjes s
veprave penale. M s paku jan t pranishm n periudhn
DELTA 12,4%, mirpo n periudhn e paralufts jan tipik,
(39%);

Kryes t veprave penale sipas shnimeve profesionale kemi vrejtur

tendencat si vijon:

- personat pa profesion, n periudhn para lufts dominojn me 33%,

n periudhn ALFA me 33,3%, dhe pjesmarrja e tyre zvoglohet
n periudhn BETA n 15%, kurse n periudhn GAMA ngritt n
20%. N periudhn delta nuk jan vrejtur fare si grup i kryerjes s
veprave penale n Shtpin Ndshkuese. Mund t themi se n baz
t rezultatit paraprak ky grup sht tipik pr periudhn e paralufts
dhe pr periudhn ALFA.

- personat me profesionin e puntorit n periudhn e paralufts

marrin pjes me 27% t veprave penale, n periudhn ALFA
26,4%, n periudhn BETA, 30%, n periudhn GAMA, 29%, n
periudhn DELTA, 21,6%. N periudhn BETA, dhe GAMA
prijn n kryerjen e veprave penale, gj q gjithashtu prputhet me
rezultatin paraprak n pikpamje t kualifikimit (puntor t
kualifikuar dhe prgatitja e mesme profesionale). Edhe ky grup,
sht tipik pr periudhn e lufts.
Kryes t veprave penale sipas prkatsis fshat-qytet sht vrejtur:
111
 - pjestart banor t qytetit dominojn n t gjitha periudhat e
vzhguara, me distanc prej (69,6%) deri n (81%), gj q sht
e kuptueshme duke pasur parasysh se n qytet koncentrimi i
popullsis sht m i madh.

- Pjestart nga fshati dominojn n aspektin e veprave penale

specifike pr fshatin-vrasje, mirpo njherazi jan prfshir edhe
n kryerjen tipike t veprave penale t qytetit-vjedhje;

Bashkim pr kryerje t veprave penale sht vrejtur:

- Personat q n mnyr t pavarur kryejn vepr penale, absolutisht

dominojn n t gjitha periudhat e kryerjes s veprave penale.
Prqindja sillet prej 55,4% ALFA, deri n 64,7% DELTA.

- Personat t cilt jan bashkuar n kryerjen e veprs penale prej 2 e

m tepr persona gjithashtu tregojn nj barazim, kurse m s
shpeshti bashkimi vrehet te dy persona dhe lviz n shkall prej
35,3% DELTA, deri n 44,6% ALFA. Prqindja m e madhe e
personave t bashkuar n kryerjen e veprave penale sht n kohn
e periudhs s lufts.

- N periudhn e lufts sht vrejtur bashkim i personave n

kryerjen e veprs penale prej 100 deri n 158 persona, ku bashkimi
sht br m s shpeshti me qllim t veprimtaris armiqsore.

Strukturs e kriminalitetit sipas fushave sht vrejtur si vijon:

- Kriminaliteti i prgjithshm dominon n t gjitha periudhat, por m

i pranishm sht n periudhn e paralufts, 90,8%,

- Kriminaliteti ekonomik n periudhn e paralufts sht i pranishm

me 6%, n periudhn ALFA zvoglohet n 2,9%, kurse n
periudhn BETA, sht 22,1%, n periudhn GAMA 25%, dhe n
periudhn DELTA 16%;

- Veprat penale kundr detyrs zyrtare dhe detyrs tjetr me

prgjegjsi, n periudhn e paralufts bjn n shkall prej 3,2%,
n periudhn ALFA ngritt n 4,9%, n periudhn BETA sht e
pranishme ngritja e mtejme n 20,1%, n periudhn GAMA
112
 21,6% dhe n periudhn DELTA 12,5%, t ktij lloji t delikteve
penale.

- Veprat penale kundr njerzimit dhe t drejts ndrkombtare,

paraqiten menjher n periudhn ALFA n nj shkall prej 7,8%,
kurse kan tendenc t rnies me prmasimin e situats s siguris,
n regjionin i cili sht vzhguar, prqindja sillet n shkall prej
7,8% deri n 2,4% n periudhn GAMA.

Veprat penale kundr pasuris:

- Vjedhja e rnd dominon n t gjitha periudhat prqindja sillet prej

47% n periudhn GAMA, deri n 68,7% n periudhn e
paralufts;

- Rastet e rnda t banditizmit dhe vjedhjes s dhunshme, n

periudhn e paralufts zn vend me 8%, kurse n periudhn
ALFA ngritt n 13,7%, n periudhn BETA zvoglohet n 9,7%,
kurse n periudhn GAMA ky lloj i veprave penale zhduket
plotsisht. sht shum e dukshme se ky lloj i veprave penale,
kulminacionin e vet e arrin n vitin e par t lufts, kur ekzistonin
shenja t theksuara agresiviteti, armt, uniforma, etj;

- Veprat penale t mashtrimit sht vrejtur nj ngritje permanente

prej 2,7% n periudhn e paralufts deri n 11,8%, n periudhn
GAMA.

- N aspektin e veprave penale t fshehjes s veprs s fshehjes s

krimit sht vrejtur rnie prej 20,6%, n periudhn e paralufts n
6,9%, n periudhn BETA, kurse n periudhn DELTA sht
ngritur n 12,8%.

N strukturn e gjithmbarshme t kryesve t veprave penale

dominojn ata q m hert nuk kan qen t dnuar, do t thot,
dominojn n t gjitha periudhat me nj shkall prej 63,7% n
periudhn ALFA, deri n 88,2%, n periudhn GAMA.

Recidivistt n pikpamje t periudhs jan m t pranishmit n

periudhn ALFA, me 36,3%, kur ekzistonin kushtet relativisht m t
prshtatshme pr prsritjen e veprs penale. M s paku jan t
pranishm n periudhn GAMA, me 11,8%. Nj shkall t ktill t
113
ult t pranis mund ta ndrlidhim me situatn relativisht t
prshtatshme t siguris n kt periudh dhe me kujdesin m t shtuar
t qytetarve. Pothuajse t gjitha hipotezat statistikore alternative n
aspektin e lvizjeve t trajtuara tregojn nj dallim t rndsishm
statistikor midis periudhs s paralufts dhe periudhs s lufts.

Analiza ka treguar nj ndryshim struktural t periudhave t cilat jan

dshmuar prmes karakteristikave socio-demografike t kryesve t
veprave penale, ndonse forma e kriminalitetit, kryesisht sht e njjt
(dominimi i vjedhjes n qytet; kryesi primar m s shpeshti sht i
vetm, n periudhn e paralufts ishte i papunsuar dhe i moshs
mesatare 25,5%, kurse n periudhn e lufts ishte puntor me
prgatitje t mesme shkollore dhe kualifikim t mesm, i moshs
mesatare midis 28,6 - 31,25 vje. Prfundimi sht se kriminaliteti si
instrument i besueshm i integrimit moral i bashksis dhe
dezorganizimi, duhet zgjedhur n mnyr sistematike e jo n form
konjukture. Prandaj, aksioni i planifikuar shoqror ishte dashur t jet i
drejtuar ndaj masave t cilat jan n gjendje shtimit t paaftsive(M.
Harington), kurse n pikpamje edukative dhe t puns jan t aft ta
bartin barrn e ndrtimit t paslufts.

Kto hulumtime kan treguar se:

1. n hulumtimet e kriminalitetit n territorin e regjionit t Zenics,

n periudhn e mbikqyrur, delikuenca e t miturve z vend t
rndsishm n kryerjen e veprave penale,gj q shton nevojn pr
nj hulumtim t posam t ktij grupi;

2. personat me prgatitje t ult dhe t mesm profesionale jan

dominant n kryerjen e veprave penale kryesisht vjedhje. Me
krijimin e kushteve elementare t volitshme pr jet kjo dukuri do
t ulej n nj mas, kurse do t ngritej integrimi moral i bashksis
e cila dukshm ka qen e rrnuar n periudhn ALFA dhe BETA;

3. sipas angazhimeve, personat pa profesion n periudhn e

paralufts kan qen m s teprmi aktiv n pikpamje kriminale,
mirpo n luft prijn puntort. sht e dukshme se puntort n
kryerjen e veprave penale jan prpjekur ta furnizojn jo vetm
vetn por edhe antart e familjes. Shkalla e lart e deprivacionit
dhe veprimi i gjat i theksuar i saj ka prshpejtuar rrnimin e nj
varg normash. Prmes institucioneve t ngarkuara ishte dashur t
114
 pengohet kriminaliteti, skamja t zvoglohet, dhe t krijohen
kushtet pr pun, t vet aktualizohet ndjenja e lidhjes pr
bashksie etj. te kryesit potencial t veprave penale (nxnsit, t
papunt), duhet kontrolluar kohn e lir dhe plotsuar at me
prmbajtje dhe aktivitete edukative dhe kreative;

4.vepra penale e vjedhjes sht m dominante n strukturn e

gjithmbarshme t kriminalitetit-zhvillohet m s shpeshti n qytet.
Do t ishte e nevojshme nj vetorganizim m i madh i qytetarve
prmes institucioneve; bashksis lokale, rojtar shtpis,
parkingjeve, kujdestaris e t ngjashme.

Shikuar n trsi kriminaliteti i sistemuar n Zenic, ai q shihet m s

teprmi, sht mjaft primitiv dhe fenomenologjia e tij rezulton nga
kultura e vendit n t cilin ai zhvillohet. Krahas ksaj, reagimi i
shoqris n kriminalitet sht shum i vogl, shoqria nuk ka pasur
reagime reziduale ndaj kriminalitetit gjat lufts, dhe tregon se
kriminaliteti n nj mas t konsideruar sht toleruar si mnyr e
jets. Shkalla e zbulimit t kriminalitetit profesional dhe t organizuar
sht e vogl, i cili n mas t konsideruar i ka shfrytzuar mjetet
legale t funksionimit s bashku me instrumentet e shumta t
tragjedis s popullit t prvuajtur. Kjo shoqri, nse mendon t bj
hapa t rndsishm, duhet t ofroj repertoare tjera m t rndsishme
t prgjigjeve, prve kriminalitetit, sepse n t kundrtn kjo dukuri
nuk ka kufij t brendshm t saj. Kt studim do ta prfundojm me
deklaratn e nj kriminalisti profesional i cili shpreh shum thukt
problemin:Problemi i vrtet i kriminelit nuk ka t bj me veprn
penale, por me at se nuk e di kur sht mjaft!

9. Reagimi i shoqris ndaj kriminalitetit

Nj prej interesimeve qendrore t kriminologjis, sot sht kontrolli

mbi kriminalitetin. Studimet kan treguar se n do bashksi njerzore
ekzistojn sjellje q paraqesin sulm mbi vlerat themelore shoqrore, s
kndejmi sht e kuptueshme q edhe reagohet n to me qllim t
mbrojtjes kolektive t tyre (Ignjatoviq, 2005, fq. 324). Shqyrtimi i
formave t reagimit shoqror ndaj sjelljes kriminale mund t bhet nga
kndvshtrime t ndryshme. Kshtu kontrolli mbi kriminalitetin mund
t vshtrohet nga kndi i subjekteve q i zbatojn kto masa, pastaj
mund t vshtrohet n raport me prmbajtjen e masave t cilat
zbatohen n kt drejtim, por kjo veprimtari e bashksis mund t
115
vshtrohet edhe n raport me qllimet dhe efektet t cilat dshirohet t
realizohen prmes formave t ndryshme t reagimit shoqror ndaj
kriminalitetit. N raport me dimensionin e par t cekur, kontrollin
mbi kriminalitetin mund ta bjn strukturat shoqrore t cilat ne i
quajm subjekte t represionit penal, gjegjsisht subjekte t reagimit
formal apo zyrtar ndaj krimit, ndrsa n ann tjetr reagimin mund ta
bjn edhe strukturat e shoqris t cilat nuk jan n pikpamje
shoqrore prgjegjse pr t kryer aktivitete t tilla, kurse masat e tilla
i quajm aspekte jo formale t reagimit ndaj kriminalitetit.
Kndvshtrimi i dyt i ktij aspekti, gjegjsisht sistemimi i masave
shoqrore reaguese ka t bj me prmbajtje t masave t cilat
zbatohen gjat reagimit n forma t ndryshme t sjelljes kriminale. Ky
sistemim zakonisht nnkupton ashprsin e reagimit, gjegjsisht
ashprsin e masave krcnuese, masa kto t cilat zbatohen ndaj
delikuenteve dhe t cilat prgjithsisht ndahen n penale (ndshkuese),
dhe jo penale (jo ndshkuese). Reagimi shoqror ndaj kriminalitetit
mund t vshtrohet edhe n raport me efektet dhe qllimet q m par
t parashtruara, gj q m von reflektohet edhe n strukturn dhe
vllimin e masave t cilat zbatohen. Varsisht nga qllimi q
dshirohet t arrihet, ky sistemim i masave t kontrollit shoqror mbi
kriminalitetin mund t zbatohet prmes masave preventive dhe masave
me karakter represiv.

Qllimi i masave preventive apo t pengimit, gjegjsisht zbatimi i

masave konkrete ante delictum sht q veprimet eventuale kriminale
dhe qllimet e tyre t dekurajohen, gjegjsisht q t zvogloj
mundsit pr kryerjen e veprimeve dhe sjelljeve kundr ligjore dhe
kto masa i quajm masa preventive. N ann tjetr masa t cilat
ndrmerren ose zbatohen post delictum, gjegjsisht pas kryerjes s
aktit kundrligjor, kan pr qllim reagimin ndaj krimit i cili reagim do
ti kontribuoj largimit apo zvoglimit t kushteve pr veprime t tilla
t ardhme delikuente, me rast efektet e ktyre masave duhet t
reflektohen mbi delikuentt e atyre veprave penale, delikuentt
potencial, viktimat e atyre veprave si dhe n tr bashksin e cila
duhet ta ket dhe gzoj nj sistem juridik t cilin asaj ia garanton
aparati shtetror i ngarkuar me sistemin e gjithmbarshm legjislativ.
Kto masa quhen masa t karakterit represiv dhe jan t drejtuara
drejt luftimit t sjelljeve apo veprimeve kundrligjore. Meqense
formave t fundit t masave t reagimit social, preventiv dhe atyre me
prmbajtje represive u sht prkushtuar disiplina e posame me titull
Politika e Luftimit t Kriminalitetit, e cila e prfshir me plan-
116
programin msimor t studimeve, n kt pjes t tekstit nuk do t
flasim pr prmbajtjen e cila e shtjellon kt tematik. Prpunimi i
masave ndaj prmbajtjes s reagimit gjendet n suaza t programeve
studimore t dy disiplinave tjera- t Drejts penale dhe Penologjis, t
cilat gjithashtu jan t prfshira n planin msimor t ktyre
studimeve, prandaj as koj problematik nuk do t shqyrtohet n kt
rast. N shpjegimet n vijim do t shtjellohen prmbajtjet q kan t
bjn me grupimin e masave n masa formale dhe joformale t
reagimit ndaj kriminalitetit dhe sjelljeve kriminale, gjegjsisht masave
formale dhe joformale t kontrollit shoqror.

9.1. Faktort e reagimit shoqror

Zhvillimi i forms dhe prmbajtjes, gjegjsisht intensitetit dhe

ashprsis s reagimit shoqror kan ndryshuar krahas ndryshimit t
organizimit t gjithmbarshm t jets n bashksit njerzore. N
literatur mund t hase sistematizimi i zhvillimit n dy periudha.
Periudha e par prfshin jetn e njerzve n bashksit primitive pr
t cilat sht karakteristike reagimi privat i viktims, gjegjsisht
reagimi i grupit t tij. Periudha e dyt, t cils n fund t fundit edhe
ne i prkasim sht periudha e cila ka ardhur me zhvillimin e
civilizimit dhe me shtetet e themeluara n baz tkontrats
shoqroret cilat gradualisht i prvetsojn autorizimet pr t
ndshkuar, kurse me norma t s drejts penale i prcaktojn kushtet
pr shfrytzimin e atyre autorizimeve, si dhe mnyrn dhe procedurn
e reagimit.

Me kt rast sht e dobishme q t flitet edhe pr botkuptimet

bashkkohore mbi faktort t cilt i kontribuojn formimit dhe
mnyrs s reagimit ndaj kriminalitetit dhe sjelljes kriminale, qoft
fjala pr bartsit formal apo joformal t kontrollit shoqror mbi
kriminalitetin. Mendohet se n prditshmrin ton sot ekzistojn dy
grupe dominante faktorsh t cilt ndikojn n mnyrn e reagimit
shoqror ndaj kriminalitetit. Grupi i par prfshin konstatimet,
provat, qndrimet, informatat dhe rezultatet e marra nga hulumtimet e
kryera shkencore t cilat e kan pr lnd studimi si fenomenologjin
dhe etiologjin e kriminalitetit, ashtu edhe ato q jan t orientuara n
hulumtimin e organizimit dhe funksionimit, gjegjsisht n punn
efikase t t gjitha strukturave shoqrore t cilat jan prgjegjse pr
pengimin dhe luftimin e kriminalitetit. Pr fat t keq sipas t dhnave
n dispozicion ky grup i faktorve ka rndsi sekondare n krijimin e
117
politiks s gjithmbarshme t reagimit ndaj delikuencs n raport me
grupin e dyt t faktorve i cili sipas shum burimeve n bashksin e
sotme luan rolin ky n kt veprimtari shoqrore.

Grupi i dyt i faktorve ka ndikim dominant n kt proces dhe ka t

bj me t gjitha ato burime t cilat krijojn pamjen populiste apo
imazhin mbi kriminalitetin dhe reagimin n prgjithsi ndaj
kriminalitetit dhe sjelljes kriminale. Mashkulli i ri, i paarsimuar, i
papunsuar dhe nse bashk me kt sht edhe pjestar i pakics
etnike, ather ai sht armik i shoqris tipik. Definicioni i cekur i
kriminelit t rrezikshm mesatar i cili mbshtet n mitin, n esenc
sht krijes ideologjike dhe i lidhur pr at q n literatur quhet
realitetit shoqror i krimit.46

Kshtu n mnyr shum t thjesht krijohet pamje e keqe dhe e

shtrembruar pr krimin, sipas s cils pjesa e varfr e popullsis
prbn burimin kryesor t popullats kriminale. Qytetart,
kriminalitetin n masn m t madhe e prjetojn prmes ktyre
burimeve dhe formave t prezantimit t cilat jan m frekuentueset n
rrethin e tyre, gjegjsisht t cilat kan pozitn m stabile n tregun e
informatave, kurse ktu para s gjithash mendohet n formn politike e
jo at mediale t prezantimit me t cilat krijohet imazhi pr krimin,
gjegjsisht pr reagimin ndaj ktij fenomeni t prditshm negativ.

Kshtu, Ignjatoviq (2005), thekson se krijuesit e miteve jan mediet,

kurse Sutherlandi, ato i konsideron si prodhuesit m t mdhenj dhe
m t fort t tyre. mnyra e raportimit, zgjedhja e lajmeve t dits,
shtrembrimi i qllimshm, transformimi i ndonj ngjarje n problem
social si dhe senzacionalizmi me rastin e informimit t publikut, jan
vetm disa nga mkatet e medieve. Ato kurrsesi nuk jan
prgjegjsit e vetm t lindjes s mitologjis specifike e cila ndrthuret
rreth krimit. Duke vepruar kshtu n treg, pr to kriteri i vetm i
suksesit sht tirazhi. Edhe organet shtetrore sa edhe mediet marrin
pjes n at proces t cilat prpiqen ta mbajn definicionin dominant
social mbi krimin dhe qndrimin se disa grupe shoqrore dhe individ
rrezikojn vlerat themelore shoqrore. Vmendjen duhet prqendruar
n ta e jo n sistemin e kontrollit shoqror, i cili n esenc sht i mir.

Pr kt arsye, fushatat e medieve fillojn nga kumtesat e organeve

shtetrore. N ato kumtesa vihet aksenti mbi t dhnat t cilat n
opinionin publik do ta arrin prshtypjen e dshiruar. Ktij tregimi i
118
bashkohen edhe bartsit e funksioneve politike t cilve nuk iu
interesojn shkaqet e krimit dhe masat afatgjate pr kontrollin mbi
kriminalitetin. Ata e din se veshit t qytetarit m tepr i plqen
populizmi ndshkues (shtrngimi i ligjit dhe fjalt e mdha pr luftn
kundr kriminalitetit, t cilat nuk kushtojn asgj, kurse politikisht
jan shkatrruese) dhe iden pr qrimin e ashpr t hesapeve me
huligant dhe dshtakt.

Pr ta realizuar qllimin, mitet duhet ti ken elementet n vijim:

a) masn e caktuar devijante t identifikuar n mnyr precize dhe

t shnjestruar,(grupi i shnuar duhet t ndahet shum qart
nga grupi dominant);

b) viktimat e pafajshme dhe t pafuqishme (njerzit e

rndomtasikurse ne. Kategorit e dashura jan grat, fmijt
personat zyrtar t sulmuar n kryerje t detyrs, t pafajshmit-
biznesment viktima t kriminalitetit t nntoks;

c) heronj, djaloshar dhe trima;

d) krcnimin serioz sipas normave pozitive, vlerave dhe sipas stilit

tradicional t jetess.

N shpjegimet n vijim do ti trajtojm qllimet themelore, prmbajtjet

dhe instrumentet t cilat zbatohen n kuadr t dy segmenteve t
strukturs shoqrore, e t cilat pr ta realizuar qllimin e veprimit t
vet- shoqri me m pak kriminalitet- duhet t jen t harmonizuara me
nj shkall t lart koordinimi n veprimtarin e prditshme.

Ndarja e qenies shoqrore, t ngarkuar pr luftimin e kriminalitetit, n

pjes formale dhe joformale t aparatit, duhet konsideruar vetm si
shtje teknike organizative e kurrsesi esenciale, pr shkak t arsyes s
thjesht se bashkpunimi i ktyre segmenteve t bashksis pr shkak t
rrezikut dhe pasojave t kriminalitet sht e domosdoshme. Ata jan t
orientuar njri n tjetrin.

________________________________
46).
ky sht definicion i sjelljes s njeriut sipas t cilit shtresat m t fuqishme
shoqrore, sjelljen e dikujt e shpallin si kriminale- v. quinney r. Social Reality
Of Crime, Boston 1970, e marr nga Gj. Ignjatoviq:Kriminologjia, Beograd
2005.f q. 324
119
9.2. Kontrolli formal shoqror

Epokn bashkkohore e karakterizon dominimi i reagimit formal ndaj

krimit me an t nj veprimi t mbshtetur n t drejtsi t subjekteve
t represionit penal me qllim t realizimit t kontrollit mbi kto sjellje
(pengimi dhe luftimi i kriminalitetit-Ignjatoviq 2005. fq. 324). n
masat e kontrollit formal shoqror mund t radhiten t gjitha ato forma
t aktiviteteve t organeve shtetrore t ndjekjes t cilat normat ligjore
penalo-juridike i krijojn dhe interpretojn dhe n fund edhe i
zbatojn. Me konceptin krijim i normave penale-juridike, nnkuptojm
procesin e prcaktimit dhe definimin e t gjitha atyre sjelljeve t cilat
n shoqrin e caktuar dhe n kohn e caktuar ndalohen duke
prcaktuar dhe parapar njkohsisht edhe sanksionet krcnuese pr
kryesit potencial t atyre veprave.

Kontrolli formal shoqror mund t vshtrohet n raport me fazat e

veprimit reagues n sjelljet kriminale dhe lidhur me kt edhe n
strukturat shoqrore q jan t ngarkuara pr zbatimin e t gjitha
aktiviteteve t cekura t parapara brenda nj faze. Ndonse kjo faz
formale definitivisht prfshin t gjitha ato veprime me t cilat ndonj
sjellje e njerzve mund t konsiderohet si pjes e zons ndshkuese,
pra inkriminimit, megjithat kur flitet n literatur pr procedurn
parapenale dhe penale m s shpeshti nnkuptojm dy faza t veanta
t cilat aplikohen me rastin e zbatimit t normave t parapara penale
juridike. Norma e par prfshin t gjitha ato aktivitete q zbatohen me
qllim t zbulimit dhe ndriimit t ngjarjes penale si dhe procesin e
ndjekjes penale, gjegjsisht akuzimit dhe kryhen me aktgjykimin,
gjegjsisht shqiptimin e vendimit gjyqsor t forms s prer.

Faza e dyt prfshin aktivitetet e sistemit legjislativ pr ekzekutimin

e sanksioneve penale apo masave tjera t cilat i imponon vendimi i
gjykats.

Sanksioni penalo-juridik nnkupton nj varg t tr aktivitetesh t

strukturave relevante shoqrore me t cilat nga njra an precizohet
gjersia e zons ndshkuese (prcaktimi i kushteve pr ekzistimin e
fajsis dhe veprs penale), gjegjsisht prcaktimi i ashprsis s
represionit ndshkues (prcaktimi i llojit dhe mass s sanksionit
penale). N literatur mund t diferencohen qndrimet sipas t cilave
pr precizimin e limiteve t represionit penal rol dominant ka vargu
shkak-pasoj, me t cilin gjenden normat kulturore, sistemi i vlerave,
120
normat ligjore dhe e drejta penale t cilat n fund duhet t reagojn n
mnyr adekuate n drejtim t precizimit t gjersis dhe ashprsis s
represionit ndshkues apo penal. Si thekson Ignjatoviqi (2005), n
zhvillimin e bashksis njerzore mund t vrehen dy filozofi, pr nga
grupet dominante shoqrore, t cilat ndikojn n formimin e sistemit
ligjvns.

Kto jan:

a) filozofia idealiste mbi vetdijen kolektive, frymn e popullit dhe

shpjegimeve t ngjashme e cila insiston n karakterin spontan t
formimit t sistemit t vlerave;

b) filozofia mbi ndarjen klasike e cila tregon pr imponimin e atij

sistemi antarve t bashksis nga ana e klass sunduese.

Doktrina tradicionale penale-juridike proklamon tri funksione dhe

karakteristika themelore t s drejts penale, gjegjsisht funksionimin
mbrojts, karakterin e tij fragmentar, sipas t cilit mbrohen vetm
t mirat e prbashkta dhe individuale m t rndsishmet nga
sulmuesit m t rrezikshm,dhe q normat e t drejts penale t
zbatohen ekskluzivisht si mjet i fundit i reagimit, ose (ultima ratio),
me ka para s gjithash dshirohet t nxitet shoqria pr gjetjen dhe
ndryshimin e atyre masave me t cilat do t veprohej n mnyr
preventive n kuptim t eliminimit t kushteve dhe shkaqeve t
paraqitjes, gjegjsisht t pengimit t shfaqjes s sjelljes kriminale.

Nj nga tendencat negative e cila mund t vrehet n studimet penalo-

juridike t teoricienve t sotm sht kriza e sistemit t
gjithmbarshm shoqror, e cila n nj mas t konsideruar ndikon n
nxitjen e konflikteve n sfern normative. Ksaj krize i kontribuon
procesi i vendosjes s vetdijes ligjore i cili mbshtetet n qndrimin e
subjekteve juridike (ligjvnsi dhe numri m i madh i pjestarve t
bashksis s caktuar), pr shtjet kye t cilat njkohsisht nxisin
edhe mosmarrveshje dhe konflikte, pr rrethin e sjelljeve t cilat
duhet inkriminuar, gjegjsisht n t cilat sht e nevojshme t reagohet
n pikpamje penale-juridike. Sipas disave, e drejta penale
bashkkohore sht e ngarkuar me shum probleme shoqrore dhe
juridike. Ndr kto probleme sidomos theksohet hiperinkriminimi,
gjegjsisht numri i madh i veprave t ndryshme penale n ligjet penale,
pastaj problemi i t ashtuquajturit kriminalitet i rndsis s vogl,
121
gjegjsisht atij kriminaliteti i cili gjendet n procedurn gjyqsore dhe
i cili njherazi e ngulfat sistemin legjislativ n nj mas t madhe,
kurse sipas shkalls s rrezikshmris shoqrore nuk ja vlen t
trajtohet sikurse format tjera t veprimit t rnd kriminal, dhe n fund
numri i errt i kriminalitetit, pasojat gjithnj e m tepr po e qllojn
sistemin shoqror t bazuar n t drejtn n trsi.

Proceset q e karakterizojn zhvillimin dhe t cilat ishte dashur ti

kontribuojn prparimit t sistemit penalo-juridik jan proceset e
inkriminalizimit dhe dekriminalizimit. Sipas Ignjatoviqit (2005),
dekriminalizimi paraqet vetdijen pr nevojn e pengimit dhe ndalimit
t tendencave t shtrirjes jo kritike t zons s ndshkimit, gjegjsisht
prjashtimin nga kompetencat e sistemit penal t sjelljes s caktuar e
cila sht e inkriminuar nga ana e s drejts penale dhe legalizimi i saj.

Ktu theksohen dy tipe t dekriminalizimit; ai i cili prfshin procesin

me t cilin sjelljet hiqen nga e drejta penale apo barten n deg tjera t
s drejts (mbeten kundrligjore), dhe atij me t cilin kto veprime
hiqen krejtsisht nga zona kundrligjore (kalojn n devijante). N
ann tjetr inkriminimi paraqet procesin e futjes s sjelljeve deri
ather t pandshkueshme n legjislacionin material penal. Fushat e
reja t zgjerimit t inkriminimit t cilat paraqiten n studimet teorike,
por gjithnj edhe m shpesh edhe n studime praktike, nga njra an
jan t njohura, fusha e ekonomis, terrorizmit, grabitjes, kidnapimit,
ekologjis, jets private, keqprdorimi i stabilimenteve dhe t dhnave
kompjuterike dhe fushat m t reja t inxhinjeringut gjenetik,
gjegjsisht krijimit t kloneve njerzore dhe ushqimit t modifikuar
gjenetik.

Grupi tjetr i aktiviteteve, reagimit formal penalo-juridik i prket

ashprsis s represionit ndshkues. Ky proces zhvillohet n dy nivele
t ndryshme, si n raport me subjektet e aparatit shtetror q e zbatojn
at, ashtu edhe n raport me efektet q i japin ato.
Grupi i par i aktiviteteve ka t bj me parashikimin e reagimeve
ndshkuese nga ana e ligjvnsit i cili politikn e tij ndshkimore e
orienton nga njra an n gjykat si udhzim pr zbatimin e
dispozitave ndshkimore dhe nga ana tjetr n tr popullsin dhe n
kryes potencial, duke e theksuar qndrimin e vet pr at se n far
mnyre do t reagoj shoqria (sistemi gjyqsor), nse vije deri te
prishja e rendit ligjor me veprime kriminale t antarve t saj.

122
Niveli tjetr i reagimit ndshkimor sht politika ndshkimore e
gjykatave t cilat nxjerrin aktgjykimet pr veprat konkrete penale,
kurse me t cilat n masn m t madhe goditen kryesit e atyre
veprave, mirpo ndikimin e ktij vendimi e shtrin edhe n rrethin m
t gjer t popullsis si form e preventivs s prgjithshme dhe si
segment i politiks s trsishme preventive.

Ndarja m e madhe e sanksioneve penale juridike bhet n dnime,

masa t siguris dhe masa shruese apo vrejta gjyqsore. Me rastin e
parashikimit apo sidomos shqiptimit t t gjitha ktyre sanksioneve
penale juridike, subjektet t cilat i zbatojn ato duhet ta ken parasysh
si ndikimin preventiv n t tjert q ta respektojn sistemin juridik dhe
t mos kryejn vepra penale, ashtu edhe n pengimin e kryesve pr t
br vepra penale dhe nxitjen e tyre pr riedukim. Ndshkimet si
instrument penalo-juridik, me pasoja t rnda pr delikuentt
parashihen me ligje sipas llojit dhe kornizave t prgjithshme e t cilat
mund ti shqiptoj gjykata.

Krahas ksaj, ligjvnsi, gjykatave u l n dispozicion edhe n varg

rregullash t ndryshme pr vlersimin e ndshkimit me t cilat
gjykatave nga njra an u lehtsohet puna, kurse n ann tjetr
mbrohen delikuentet nga gabimet dhe keqprdorimet eventuale, me
ka dshirohet ti kontribuohet plotsimit t t dy dimensioneve n
drejtim t vendosjes s qllimit t ndshkimit. Kshtu n shumicn e
sistemeve penale juridike mund t vrehen dispozita me t cilat dnimet
jan absolutisht t prcaktuara, pastaj dispozita me t cilat dnimet
jan relativisht t prcaktuara, dhe shum rrall dispozita me t cilat
dnimet jan t pa definuara, si pr nga lloji, ashtu edhe pr nga masa.
M s shpeshti n zbatimin e normave me dnime relativisht t
prcaktuara te t cilat pr disa vepra penale parashihen minimume dhe
maksimume t posame pr shqiptimin e dnimit me prcaktimin
njkohsisht t rregullave mbi t gjitha rrethanat lehtsuese dhe
rnduese t cilat gjykata duhet ti marr parasysh me rastin e
prcaktimit pr masn ndshkuese.

9.3. Kontrolli joformal shoqror

Kontrolli joformal shoqror n shpjegimin ton paraqet formn tjetr

t reagimit shoqror ndaj sjelljes kriminale dhe kriminalitetit n
prgjithsi. Me kontrollin joformal shoqror mbi kriminalitetin mund
t nnkuptojm t gjitha ato dukuri n nj shoqri me t cilat antart e
123
asaj shoqrie orientohen dhe nxisin sjelljen komfore, gjegjsisht
respektimin e formave t sjelljes s mirnjohur pr at shoqri.
Instrumentet me t cilat arrihet kontrolli joformal shoqror jan t
ndryshme, kurse m s shpeshti shfaqen prmes mendimit t hapur
kritik, prqeshjes, kshillave, bindjeve etj. kjo form e reagimit ndaj
kriminalitetit sht e nxitur nga shum faktor, kurse ndikimin m t
fuqishm pr kt e kan t dhnat mbi kriminalitetin t cilat i
paraqiten nj bashksie. T dhnat zyrtare mbi kriminalitetin kan nj
pjesmarrje t rndsishme n formimin e vetdijes s prgjithshme
pr sigurin n nj bashksi, gj q gjithsesi ndikon n formimin e
qndrimit pr nevojn e pjesmarrjes m aktive t qytetarve n
prmbushjen e nevojave individuale dh kolektive. Megjithat studimet
tregojn se efekt shum m t madh, n kt kuptim kan t dhnat pr
vlersimin e shifrs s numrit t errt t kriminalitetit, gjegjsisht
pr vlersimin e vllimit dhe strukturs s formave t sjelljes kriminale
n nj bashksi t cilat mbeten jasht regjistrave zyrtare apo t
pazbuluara. Sa m i theksuar q sht vlersimi pr kt numr aq m i
pranishm sht interesimi i antarve i asaj shoqrie pr nevojn e
pjesmarrjes m aktive n luftimin e sjelljes kriminale.

N hulumtimet kriminologjike t drejtuara n hetimin e numri t errt

t kriminalitetit, studimet e viktimizimit kriminal, studimet e
vetakuzimit dhe studimet pr frikn nga kriminaliteti jan m t
popullarizuarat. N t vrtet sht dshmuar se studimet me t cilat
matet dhe vlersohet numri i errt i kriminalitetit n baz t vlerave t
dshmuara t perceptimit t qytetarve pr frikn nga kriminaliteti,
luajn rol t rndsishm n prcaktimin e qytetarve dhe t
bashksis n inicimin dhe prfshirjen e tyre n forma t ndryshme t
kontrollit joformal shoqror mbi kriminalitetin. Sipas Mc Laughlinu
(2001), frika nga kriminaliteti apo frika nga krimi (si mund t haset
shpesh n literatur) paraqet gjendje racionale apo irracionale t
panikut apo shqetsimit t ndonj person, e cila sht nxitur pr shkak
t besimit se sht n rrezik q t viktimizohet nga krimi.

Si thekson Ignjatoviqi (2005), jeta n mjedise shum t urbanizuara

sht e tjetrsuar dhe pa komunikime t sinqerta njerzore, motivet
prt huajt e rrezikshm, keqprdorimi i krimeve monstruoze nga
ana e medieve (far ndodh n do shoqria), tekstet nga t cilat
rezulton se jan t rrezikuar pjestart e grupit t caktuar
shoqror(pleqt, grat, fmijt), raportet pr gjendjen e kriminalitetit
dhe selektimi i t dhnave, t cilat potencojn nevojn e sigurimit t
124
njerzve me mjete t shtrenjta t mbrojtjes-tr kjo bashk me nj varg
faktorsh tjer ndikojn n paraqitjen e friks ndaj krimit.

Disa autor jan prpjekur q edhe kta kryes ti sistematizojn. J.

Coleman (1990)konsideron se n ndjenjn e friks ndikojn dy grupe
faktorsh:

a). makro faktort (faktort ekologjik), veprat e mparshme, kushtet

e prshtatshme pr krim, organizimi i bashksis i cili do ti
prfshinte mediet, rrethin n t cilin jetohet, moshatart dhe
perceptimin e kryesve t veprave , gjegjsisht sjelljeve t tilla;

b). Mikro (faktort personal). Jan faktor t cilt ndikojn n

vlersimin e individit pr shkalln e rrezikut t viktimizimit t tij
personal, njohurit personale pr viktimizimin e t tjerve dhe
mjetet t cilat i ka n dispozicion pr tiu kundrvn rrezikimit
potencial (gjendja shndetsore, lagja n t ciln jeton, ndihma e
fqinjve).

Rndsi t madhe n kt pikpamje kan dy faktor cilt jan n

korrelacion negativ: mjedisi i pacivilizuar dhe kohezioni i tij.

T dhnat zyrtare pr kriminalitetin tregojn se ekziston rndsia

statistikore n relacionin midis shkalls s kriminalitetit dhe
solidaritetit real midis pjestarve t nj shoqrie. N t vrtet,
analizat tregojn se mungesa e solidaritetit dhe e bashkpunimit t
qytetarve jo vetm n relacion me individin, por edhe lidhur me disa
shtje tjera me interes pr bashksin ndikojn dukshm n gjendjen
e prgjithshme n at shoqri. Pikrisht n shoqrit me shkall t ult
t solidaritetit edhe shnohen prqindjet e mdha t formave t sjelljes
kriminale. Faktort t cilt kan trend pozitiv n zhvillimin e
solidaritetit n nj bashksi gjithsesi jan lvizja m e vogl e
qytetarve brenda nj bashksie, marrdhniet stabile n familje dhe
marrdhniet e gjithmbarshme aktive midis pjestarve t asaj
shoqrie. N ann tjetr, integrimi i dobt shoqror i banorve q e
prbjn bashksin e caktuar, gjithashtu sht dshmuar si faktor i
rndsishm i cili ndikon n formimin e solidaritetit t vrtet n at
bashksi.

N literaturn bashkkohore kriminologjike gjithnj e m shum ka

tekste t cilat prpunojn shembuj t ndryshm t pjesmarrjes aktive
125
t qytetarve n ndonj form t kontrollit joformal shoqror mbi
kriminalitetin. Kshtu, Krivokapiq (2006), si shembuj pozitiv i thekson
programet e mbikqyrjes, patrulls qytetare dhe arradhave pr
prcjellje, kurse shembuj t ngjashm thekson edhe Ignjatoviqi
92005), i cili fokusohet n disa shembuj t prgjigjes kolektive ndaj
krimit, dhe at n mnyrn e ashtuquajtur marrje e drejtsis n duart e
veta, vetorganizim i qytetarve, gjegjsisht strategji e veprimit
preventiv t bashksis dhe mbikqyrja fqinjsore dhe grupe patrullash
t qytetarve.

Marrja e drejtsis n duart e veta theksohet si karakteristik e

bashksive t vjetra, kurse n botn bashkkohore jan t njohura
rastet e dshirimit s prgjithshme dhe t shtimit t vazhdueshm t
kriminalitetit (p.sh. n Brazil, deliktet seksuale dhe t pasuris m
1995, n ShBA, tregtia me drog n mesin e viteve t 80-
a).vetorganizimit qytetarve apo zbatimi i strategjis s veprimit
preventiv t qytetarve supozon pjesmarrjen e qytetarve n
vetmbrojtjen e organizuar e cila sipas rregullit sht e nivelit vullnetar
dhe i ka karakteristikat e vet organizimit.

Gjithashtu theksohen edhe faktort q ndikojn n mnyr t trthort

apo drejtprdrejt n vllimin dhe intensitetin e pjesmarrjes s
qytetarve n kto aktivitete, ndr t cilat nnvizohen tri grupe
faktorsh:

- Faktort demografik (statusi material, statusi martesor, statusi i

pronsis s shtpis ,arsimimi, vendbanimi stabil);
- Faktort psikologjik(komunikimit,qytetart e knaqur dhe fatlum,
aftsia e kontrollit, parashikimi);
- Faktort e bashksis (faktori homogjen, shkalla e ult e
krimnlitetit struktura e klasave,).

Nj prej formave t angazhimit t kombinuar t strukturave formale

dhe oformale t bashksis pr kundrvnien ndaj kriminalitetit me
narkotik n ShBA, t ciln Siegeli (2006), e nnvizon nj varg
rezultatesh pozitive sht Programi Drug Abuse Resistance Education
(DARE) i cili u destinohet nxnsve t shkollave fillore me qllim t
zhvillimit t rezistencs ndaj presioneve t eksperimentimeve me
cigare, alkool, dhe drogave. Kt program e zbatojn polict e
uniformuar t ngarkuar pr promovimin e porosis antidrog, n radht
e nxnsve para se ata t shkojn n nivele m t larta shkollore.
126
Programi sht i bazuar n pes sfera themelore:(1) sigurimi i
informatave t sakta pr cigaret, alkoolin dhe drogat; (2) edukimi i
nxnsve pr teknikat e rezistencs ndaj presioneve pr ti prdorur
ato;(3)edukimi i nxnsve pr rndsin e ligjit dhe zbatimit t tij;(4)
dhnia e ideve studentve pr alternativat e shfrytzimit t drogs dhe
;(5) krijimi(nxitja) e vetbesimit t nxnsit.

127
L i t e r a t u r a:

F.Adler,G.Mueller, W. Laufer, (1991) Criminology, New York

(USA);
Lj. Bavcon,(1966) Pregled rezultata kriminoloke nauke, n
Kriminologija K.Vodopiveq, Zagreb;
C. Beccaria: O zloinima i kaznama ( prkthim i Antum
Cvitanoviqit), Zagreb;
R.S.Cavan,(1962) Criminology,3 of ed,New York,Y. Thomas
Crowell Company;
W.J. Chambliss, ( ) The State, the Low, and the Definition of
Behavior as Criminal or Delinquent, in "Handbook of
Criminology" ed. by Glasser Rand McNally College
Publishing Company, Chicago;
M.B.Clinard, R. Quinney, ( ): Criminal Behavior Systems - a
typology, Holt, Rinehart and Winston, INC NewYork;
Albert K. Cohen, ( ) The Study of Social Disorganization and
Deviant Behavior n "Sociology today-Problems and
Prospects" VOL. II editors Robert K. Merton, Leonard
Broom, Leonard S. Cottrell, Jr. Harper Torchbooks;
M.A. Eliot, (1962): Zloin u savremenom drutvu Veselin
Maslea, Sarajev;
S. Frank,(1955)Teorija kaznenog prava kolska knjiga,
Zabreb;
Gibbons (1965) Changing the Lawbreaker, The treatment
of delinquents and criminals, Englewood Cliffs, N.J.,
Prentice Hall, INC;

128
Gibbons,C.Don,D.LGarrity,(1963) Some Suggestions for
Developement of Etiological and Treatment Theory in
Criminology, Social Forces, 38;
D.Glaser, ( ) The Classification of offends and offenders,
n "Handbook of Criminology" ed. by Daniel Glaser, Rand
Mc Nelly College, Publishing Comp. Chicago;
Hentig, H.von(1959) Zloin uzroci i uslovi-Veselin Maslesha,
Sarajev;
ZH.Horvatiq, (1981) Elementarna kriminologija- Rijek;
Gj. Ignjatoviq, (1997):Kriminoloko naslee, Beograd;
Gj.Ignjatoviq,(2005) Kriminologija Slubeni glasnik,
Beograd;
M.Killias, et al (2006) European Sourcebook of Crime and
Criminal Justice Statistics Den Haag;
C.Kluckhohnu, ( ) Culture and Behavior n Handbook of
Social Psychology, Addison-Wesley Publishing Company;
Kodi Penal i B.H.,Gazeta Zyrtare e B.H. nr.3/03, Sarajev;
V. Krivokapiq, (2006) Prevencija kriminaliteta, Sarajev;
A.R.Lindesmith,W.Dunham,(1941)Some Principles of Criminal
Typology, Social Farees;
I.Luev, (1974) Socijalni karakter i politika kultura,
Sociologija, No 1, vjetar XVI, Beograd;
R.K.Merton, (1969) Social structure and Anomie, Harper
and Row, Publishers;
R.K.Merton, (1979) O teorijskoj sociologiji, CDD, Zagreb
W.B.Miller, (1968) Lower class as a generating mileu of
gang delinquency, n Gang delinquency and gang
129
subcultures, ed, James F. Short, New York: Harper and
Row;
M. Milutinoviq, (1988) Kriminologija, Beograd;
R.Mlagjenoviq, (1982) Kriminologija, Sarajev;
E.Muratbegoviq, (2005) Kriminoloke metode prema prirodi
podataka, "Materijal za nastavu", Sarajev;
B.Petroviq,G.Meshko,(2006)Kriminologija,Fakulteti Juridik,
Sarajev;
M.Petroviq,(1973) Vrijednosne orijentacije delinkvenata,
Instituti pr Hulumtime kriminologjike dhe sociologjike,
Beograd;
W.C.Reckless,(1961) The Crime Problem 3 of ed., New York:
Appleton Century-Croffs INC;
J.L.Siegel,(2006) Criminology Thomson Learning, Belmont
(USA);
M.Singer, (1994) Kriminologija, Zagreb;
N.Srzentiq,A.Stajiq,Lj.Lazareviq, (1988) Krivino pravo - opti
dio, Beograd;
E.H.Sutherland,D.R.Cressey,(1966): Principles of Criminology
7th ed, Philadelphia, J.B. Lippincott Co.

130