Chng 1: Nhu cu vit li lch s thi Php thuc

Ti min Nam trc 1975, nn gio dc ph thng da trn b

Vit Nam S Lc (1920) ca Trn Trng Kim. o su v thi
Php thuc hn, c b Vit Nam Php thuc s 1884-1945
(1961) ca Phan Khoang. Cc nh vit s lp sau nh Phm
Vn Sn cng ch da trn hai cun s ny m vit rng ra, ch
khng c khm ph mi.

Trong bi ta cun Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820) [Lch s hin i nc

Nam (1592-1820)]ca Charles B. Maybon, in nm 1920, Henri Cordier cho bit cun s u
tin m c gi Php c bit v nc Nam l cun Cours dhistoire annamite [Gio trnh
lch s An Nam] ca Trng Vnh K in nm 1875.

Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim, vit xong nm 1919, in ln u nm 1920, di thi
Php thuc, tt nhin c s kim duyt ca chnh quyn thuc a. Hc gi h Trn, uyn
thm ch Nho v ch Php, tuy c c nhng b s ca nh Nguyn, nhng ng vn t
nim tin gn nh trn vn vo ti liu Php. Khi nhn nh v nhng l do ca cuc xm
lng, Trn Trng Kim ly li kin ca cc s gia thuc a, cho rng v triu nh Hu
khng chu canh tn t nc, p dng chnh sch b quan to cng, cm o, dit o, nn
ngi Php mi nh Vit Nam, cu gio dn, gio s v bo v t do bun bn.

Phan Khoang o su hn, tic rng ng cng vn nghing theo li trnh by s kin v cch
nh gi ca cc s gia thuc a.

Nguyn Th Anh trong Vit Nam di thi Php h (La Thing, Si Gn, 1970), dng
phng php nghin cu khoa hc hn, a ra nhng khm ph mi, tuy nhin trong
cun sch ny, ng vn ch da vo ti liu Php. n cun Monarchie et fait colonial au Vit
nam (1875-1925) Le crpuscule dun ordre traditionnel [Nn qun ch v vn thuc a
Vit Nam (1875-1925) Ngy tn ca trt t truyn thng] (LHarmattan, Paris 1992), ng
c mt thi qun bnh hn.

Hc gi o ng V khi vit Nguyn Tri Phng (1974, Kelton in li ti M) cng khng

tham kho i Nam Thc Lc m li da rt nhiu vo cun La conqute de LIndochine [S
chinh phc ng Dng] (Payot, Paris, 1934) ca A.Thomazi, c nhiu ngi tham kho
v chin tranh ng dng. Thomazi l mt qun nhn, khng nhc n cc chin bi ca
Php m ch cao chin thng. V vy, tc phm ca o ng V d xut hin kh mun
(1974) vn cn nm trong khun kh cc s gia vit theo quan nim thuc a.

Nguyn Khc Ng trong cun Vit Nam ngy xa, qua cc k ha Ty Phng, (Nhm
nghin cu s a, Montral, Canada, 1988) c cng su tm nhiu hnh nh, k ha, v
li cc trn chin, cc v x t gio s, ngi c hm nay, c th hnh dung c khng
kh ca nhng hin trng tha trc. Nhng in li nhng sn phm ny m khng gii
thch r rng, l gin tip gp phn vo vic tuyn truyn cho quan im thuc a.

Cun sch sau cng m chng ti mun cp y, l Lch s ni chin Vit Nam ca T
Ch i Trng, c gii thng Vn Hc Ton Quc, b mn s 1973 Si Gn (An Tim
in li Cali, 1991). ng l mt ngi vit s thuc lp tr hn, c c c ti liu Php-Vit,
sch ca ng c gii thng vn hc, khin cun Lch s ni chin Vit Nam c mt uy tin
no , c nhiu ngi trch dn, a ln Wikipida ting Vit. Tic rng, ng cng vn
li rp theo lp lun ca s quan thuc a xc nh cng lao ca B a Lc v nhng s
quan Php, trong vic gip Gia Long dng li c .

Vy s quan thuc i l g? Ti sao chng ta phi nghi ng li vit ny?

S quan thuc a

Hu nh tt c mi ngi nghin cu v giai on Php thuc u phi da vo thng tin

ca cc v tha sai, v h mi chnh l nhng ngi i su, i st vi dn, c tai mt khp
ni, c s ng h ca gio dn, bit nhiu thng tin ngoi l, khng c trong chnh s;
hn na h l cc nh tu hnh, ng trn mi nghi ng. V l m rt nhiu s gia chp
li nhng thng tin ba t ca gio s La Bissachre m khng t vn . Trng hp
Bissachre l mt ngoi l, s ni n sau, khng phi gio s no cng bt lng nh th.

Tuy nhin, gio s l mt tp on ring bit, c nhng nhu cu v mc ch khng i i

vi s tm hiu s tht lch s: u tin ht, khi nhn nhim v truyn gio, l h quyt
ri b gia nh, mt i khng tr li, x thn v o Cha. Nghi v t v o l nghi v
cao c m h n nhn nh mt vinh quang. Ngha v th nh l du dt con chin, khng b
ri con chin trong bt c hon cnh no. Vic ny gii thch ti sao cc gio s khi b ui
khi Vit Nam, t Alexandre de Rhodes (bn ln b bt, bn ln tr li) lun lun tm cch
quay tr li ngay, bt chp lut l nh vua, bt chp n t hnh. Nhim v th ba ca h i
vi to thnh l truyn gio, m rng nh hng ca o thin cha trong vng h cai
qun. Nhim v th t l phc v t nc h, l quyn li ca nc Php, t Alexandre
de Rhodes (1591-1660) n B a Lc (1741-1799), c hai linh mc ny x thn sut
i phc v nc Php, dn ng cho ngi Php n Vit Nam. S bt ng kin
gia B a Lc v Nguyn nh, cng l s xung t gia hai nguyn tc: ging o v chin
tranh, gia hai quyn li: nc Php v nc Vit.

hon tt nhng nhim v ny, cc gio s i khi , khng phi b cong ngi bt, m h
ch vit mt na s tht: v d, m t vic x t gio s mt cch cc k d man, nhng
khng ni n nguyn nhn ti sao h b x t; khng ni n lut hnh Vit Nam; giu k
nhng hot ng chnh tr ca nhng gio s gip phe ni lon (L Vn Khi, T Vn
Phng), chng li triu nh.

Thm ch gio s Louvet, cn dch mt on d rt tn c, bo l ca vua T c, trong c

cu: Nhng thy tu ngi Vit, d c chu bc qua thnh gi hay khng cng b chm lm
i () nhng k tng tr ngi u trong nh cng b chm ngang thn vt xung sng
(Louvet, La Cochinchine Religieuse, II, t.185), khng h tm thy u; hoc l ghi li
nhng li v nhn o, bo do vua ra lnh truyn ming, khng cho php in, khng ai c
th kim chng c. Nhng gio s ny, dng nh c tnh a b mt d man dit o
ca vua quan nh Nguyn, gio hong can thip, chnh quyn Php a qun vo
nh.

Nhim v ca h l vinh thng s mnh truyn gio.

Cun La Cochinchine Religieuse, (o gio Nam K), in nm 1885, ca Louis Eugne

Louvet (1838-1900), c coi nh cun lch s t v o, di thi cc bo cha Minh
Mng, Thiu Tr, T c. L ngi bt bin h c lc cho s mnh truyn gio, cc lc kt
n cc vua Nguyn v c bit cm th Minh Mng m cc tha sai coi l bo cha Nron
Vit Nam. Louvet vit v s v n ca Minh Mng nh sau:

Cc ng Vannier v Chaigneau, hai ngi Php li, duy nht sng st trong my ngi tn
ty n y t nm 1789, khi phc li ngai vng cho cha ng [Gia Long]. thng cng
cho h, vua Gia Long thng ln hng i thn v cho tham d hi ng [ni cc]; s hin
din ca h lm Minh Mng kh chu, kim cch loi tr. (Louvet, La Cochinchine
Religieuse, t.32, tt c nhng ch in m l do chng ti).

S xc nh: Nhng ngi Php n y t nm 1789, khi phc li ngai vng cho Gia
Long l mt huyn thoi, c cc s gia thuc a dy cng xy dng.

Mt trong nhng s gia thuc a nh hng ln n s gia Vit, lp trc, phi k n

Charles Gosselin v cun LEmpire dAnnam [ Quc An Nam] in ti Paris, nm 1904.
Charles Gosselin l i u trong qun i vin chinh, c mt trn chin trng v nghin
cu rt k v x hi Vit Nam. ng vit v x hi Vit, v phong tc tp qun ca ngi Vit
kh su sc, c bit vn th cng t tin, nh mt trit l sng, mt thc tm linh i
trn mi tn gio, m o Thin Cha thi y sai lm bc b. ng cng vit rt k v vic
vua Hm Nghi b bt, qua thng tin ca nhng ngi trc tip tham d chin dch ny, t
lng khm phc su xa hai ngi con ca Tn Tht Thuyt l Tn Tht Thip v Tn Tht
m, ph vua n cht. Tuy nhin, ng khng th gt b c u c ch quan ca
ngi lnh vin chinh, n y vi mc ch chinh phc v gio ho, v th ng cn phi
bin minh cho chnh nghi, qua hai im chnh:

- ti cho cc vua Nguyn trch nhim nh mt nc.

- Bin minh cho cuc xm lng bng cch thi phng s tn st o Thin cha di triu
Minh Mng, Thiu Tr, T c; nu cao thin chc cu o ca on qun vin chinh.

Hai mc ch ny c trnh by rt r trong bi ta cun LEmpire dAnnam [ Quc An

Nam]:

Nhng v hong nc Nam, bi s bi bc i vi nhng ngi Php ly lng lm

quan cho Gia Long, m nh h, mi c c ngai vng; bi s tn c i vi nhng gio s
ng bo ca chng ta; bi s cng u in di b quan ta cng; bi s khinh b nn vn
minh phng Ty, v kiu cng ngu mui, h cho l man r; bi s kin tr t chi tip xc vi
nc ngoi, tr nc Tu; nhng hong ny, ti bo, phi chu trch nhim s suy i v
sp ca nc h, phi gnh vc mt mnh, s nhc nh trc lch s.(Gosselin, LEmpire
dAnnam, Paris, Librairie Acadmique Didier, Perrin et Cie, Libraires-Editeurs, 1904, t.XVII)

Nhng li l trch thng, v cn c ny ca Gosselin li c tip tay bi cc s gia Vit

Nam, Trn Trng Kim vit:

Sc khng gi nc m li c lm iu tn c. khng cho ngi ngoi quc vo

bun bn, li em lm ti nhng ngi ging o, bi th cho nn nc Php v nc Y Pha
Nho mi nhn c y m nh ly nc ta vy (Trn Trng Kim, VNSL, bn B quc gia gio
dc, 1971, t.242).

Phan Khoang, cng khng i ra ngoi nhng lun im y:

Vua Minh Mnh cng c t cng, t ch, nhng khng hiu tnh th thin h, li khng
dung np o Gia T, nn ci mm xung t sinh ra t . Vua Thiu Tr tip tc chnh sch
y, ngi Php c c m gy hn, v ting sng u tin n Nng nm 1847, bo hiu
nhng ngy mai y giam him. (Phan Khoang, Li ni u, Vit Nam php thuc s, Sng
Mi, 1961, t.VI).

Phan Khoang vit tip: Ngi [vua T c] khng hiu r thi th, c tng ch c nc Tu,
nc Vit Nam mi l vn hin () ch cc nc khc l d man () phn ng cc quan i
thn lc by gi nh cc ng Nguyn ng Giai, Trng ng Qu, V Trng Bnh, Nguyn
Tri Phng u l hng ngi bo th () ngi nc ta cn cho ngi u chu cng nh
r t- khuyt i ng, r Kim i Tng m thi, nghi l tuy v v b h ti gii, nhng
cng l ging ngi d man, khng ng cho ta bt chc. V vy, vua T c i vi o
Thin Cha v vi ngi Ty dng c theo chnh sch ca vua Minh Mng, vua Thiu Tr
() cho nn khi vua quan sai ng, lm no th c nc b bi vong. (Phan Khoang, Vit
Nam Php thuc s, t.105-106).

Nguyn Th Anh, sau khi m t bin c Php nh Nng ngy 15/4/1847 theo lun c
ca s gia Php, nhn nh:

S th uy ca cc chin thuyn Php ti Nng cho thy r nguy c ng e da nc

Vit Nam. Cc quan trong triu vua T c mi k v Thiu Tr khng phi l khng thc
c mi e da y; trong cc bn s tu ln nh vua, nhiu ngi cp n s bnh
trng th lc ca ngi u ti Vin ng (J. Silvestre, Politique franaise dans lIndochine,
Annales de lcole libre des Sciences Politiques, Janvier 1896, trang 55). Nhng triu nh
khng c mt bin php i ph no, ngoi s cm o Thin cha ngt ngho hn trc.
Nhn v An Phong Cng Hng Bo mu nghch, tm s ng h ca cc gio s u Chu ot
ngi bu. Vua T c nghi ng cc nh truyn gio nhng tay vo i sng chnh tr Vit
Nam, v cho cng b 2 o d cm o mi nm 1848 v 1851. T nm 1848 n nm 1860,
ti Bc Vit Nam c n 10 gio s ngi u v khong 100 gio s ngi Vit b x t. Ti
Nam Vit Nam vo khong 15 gio s ngoi quc v 20 gio s ngi Vit b git. Hai vn gio
dn b tn st hay b lu y (Nguyn Th Anh, Vit Nam di thi Php h, La Thing,
Si Gn, 1970, trang 17-18).
Khng hiu Nguyn Th Anh cn c vo u xc nh hai iu:

1- Triu nh khng c mt bin php i ph no, ngoi s cm o Thin cha ngt

ngho hn trc.

2- T nm 1848 n nm 1860, ti Bc Vit Nam c n 10 gio s ngi u v khong 100

gio s ngi Vit b x t. Ti Nam Vit Nam vo khong 15 gio s ngoi quc v 20 gio s
ngi Vit b git. Hai vn gio dn b tn st hay b lu y.

V im th nht: Vua Minh Mng l ngi, khng nhng xy dng li ton b nh nc

Vit Nam t hnh chnh, gio dc, lut php, a l, s k mt cch quy m; m trc kinh
nghim mt nc ca n , M Lai, Nam Dng, ri sau n chin tranh nha phin
Trung Hoa (1839), v v tr chin lc ca nc ta trn Thi Bnh Dng, vua thy mi
e do ngoi xm khng th no trnh c, nn thit lp mt lc lng qun s hng
mnh. Ngay t nm 1826, vua Minh Mng cho xy Hi Vn Quan, trn o, chn ng tin
ca nhng o qun t Nng nh vo Hu. Nm 1836, cho xy thnh i kin c An Hi
v in Hi bo v vnh Nng. Nng c Barrow, ngi Anh n y nm 1793,
gi l vnh Gibralta ca ng. V vy nhiu ln qun Php nh Nng u tht bi: ch
n bn ph ri b i. Nm 1847, Lapierre v Rigault de Genouilly oanh tc ln 5 chin
thuyn ng ca vua Thiu Tr ri b i. Nm 1848, 14 chin hm ca lin qun Php Y Pha
Nho nh vo Nng, chim c An Hi v nh Hi, nhng khng th vt o Hi Vn
nh Hu, phi b, vo nh Si Gn. Thiu Tr v T c tip tc vic phng th nh
vua cha. V vy m ngi Php phi ra 30 nm mi chinh phc c Vit Nam (1858-
1888).

Vic cm o i vi triu Nguyn khng phi l quc sch, nn ch c ghi li vi dng ri

rc trong i Nam Thc Lc. D b cc v tha sai gi l bo cha, vua Minh Mng khng
cm hn o m ch ngn chn vic o Thin Cha lan rng, cm gio s xm nhp vo Vit
Nam v ra lnh cho cc gio s trong nc v Kinh dch thut.

T nm 1835, sau khi bt c mt s gio s nhng tay vo hai v lon ni ting L Vn

Khi trong Nam v L Duy Lng Bc, mc ch lt triu Nguyn, xy dng mt nh
nc thin cha gio [linh mc Marchand (C Du) b bt vi 5 phn t nng ct ca cuc
ni lon L Vn Khi, cng b x lng tr], vic cm o mi nghim ngt hn: gio s b bt
s b nm xung sng.

V im th nh: Con s nhng ngi t v o, cng cn phi kim chng li. Bi nu c

cc iu khon cm o di thi Minh Mng, Thiu Tr, T c, th khng thy lnh no
git dn; cc vua thng khoan hng, truyn cho cc quan phi tm cch ging gii cho h
hiu, v gii tn khng cho tp trung mt ni, thot khi nh hng cc cha c. Vy
con s hai vn gio dn b tn st hay b lu y kh c th tin c nu khng c bng
chng ni r u, trong nhng hon cnh no. Bi v thng tin ca cc v tha sai thng
rt tng phn, mt mt h thi phng vic tn st gio dn, mt mt h a ra nhng con
s rt ln v nhng ngi c ra ti, trong thi k cm o.

Tip tc ph bng cc vua Nguyn, Gosselin vit:

Nhng li nguyn ra d di v nhng cn phn n v ch ca Thiu Tr, nhng than van
bt lc v nhng l t tri ca T c bc l nhng c gng tt ca cc qun vng yu
ui nh n b ny chng li s tin cng ca chng ta trn vng quc ca h.

(Sd, t.XVIII).

Theo Gosselin, nu vua Gia long cn sng th khng c chin tranh, c l nh vua
dng nc cho Php v iu kin, nh gic m ca v gim mc yu nc [Php] B a
Lc:

Nu chng ta c c trc mt mt ng hong thng minh, sng sut, ch ng nh Gia

Long, chin tranh s khng xy ra () nu nhng k k v i ny c c mt vi c tnh
ca cha ng, th, di s bo tr ca chng ta, t nc ny s i vo con ng canh tn
ging nh nc Nht. S bin chuyn c th chm hn, v c tnh hai dn tc khc nhau trn
nhiu im, nhng cng cho ngi ngoi n trng, v thay v nc Nam ngy nay sng
nhc nh di nn h ca chng ta, c che bng hai ch bo h kh knh, c th, s l
ng minh v b bn ca nc Php, thc hin gic m cao qu ca v gim mc yu
nc B a Lc. (Sd, t.XVIII-XIX)

Vn B a Lc v Nguyn nh s phi nghin cu li. ng c thc tm gip Nguyn nh

hay ng ch gip Nguyn nh dn ng cho Php vo Vit Nam? Ngi thanh nin 22
tui y, bc ng cng, trao con cho B a Lc trnh cho n b Ty Sn tiu dit?
Quc n th c, v c Nguyn nh xc nhn, nhng quc th chc l gi. Lc y Nguyn
nh tm nhiu li thot, nh nh c Anh, Ho Lan, Y Pha Nho Bn ho c cu vin, k
gia B a Lc v ngoi trng Php Montmorin ngy 28/11/1787, l do B a Lc vit ra,
khng c g cho thy l ng tham kho kin Nguyn nh.

Bi s kin nhng cc vng Nng, Hi Vn v Cn o cho Php, l iu ti k: t khi

Nguyn Hong vo trn t Thun Ho, Qung Nam Nng vn l khu chin lc cc k
quan trng, cc cha u giao cho hong t trng lm trn th; o Hi Vn l yt hu ca
Hu, chim c i ny l c ng nh vo Kinh . Mt ngi ti tr nh Nguyn nh
chng th khng bit iu .

Cui cng, v nhiu l do, s ni sau, Louis XVI khng gip, khin Nguyn nh thot mi n
nn vi Php m c l trong bc ng cng, ng khng ch ng c. L th ng
vit ngy 31/1/1790, cm n Php hong mt cch hoan h v khng gip, chng t s
kin ny.

Tt c nhng im ny cn c kho st li tng chi tit, tng ng ngch, c k th t

ca B a Lc gi Hi tha sai v chnh ph Php, mi c th tm c mt phn s tht v
hiu ti sao cc s gia thuc a vinh thng B a Lc ln hng v nhn yu nc v cho
rng nu vua Gia Long cn, th nc Nam s vo tay Php khng tn mt xu, nh nguyn
c ca B a Lc.

Tr v l do ca cuc xm lng, th y mi l l do thc s cuc xm lc qua li

Gosselin th l vi c gi Php:
ng bo ta, khng thng hiu lch s, cho rng nc Php b li ko can thip vo nc
Nam ch v mun h tr cc gio s, hay mun tr a nhng hnh ng gy hn i vi h v
s tn st o Thin cha. Thc ra, nhng gio s ch l ci c chng ta tn cng nc
Nam. B mt n trong th k th mi tm, ch th min vin ca ta l nc Anh,
ngy cng bnh trng nhanh Vin ng, bt buc ta phi c ch ng bin ng,
nu khng s b mt ht, nu khng s b ri vo tnh trng thp hn ng khinh b.
Nc Nam cho ta c hi, s tn st cc gio s ngi Php cho ta ci c, chng ta vi
vng nm ly l iu d hiu, v n gi ny s chim hu ton vn. (Sd, t.XIX).

Gosselin cn ni n l do s mnh, to ra t v th a l chnh tr ca Vit Nam.

ng t bt vit nhng hng t cao t i sau y:

Bi li ca nhng hong nc Nam sau Gia Long, m chng ti s trnh by nhng kha
cnh khc nhau, t nc h nm trn ng dn n nc Tu, nh mnh bt buc
phi ri vo vo tay mt cng quc u chu. Khng kiu ngo, chng ta mn php cho
rng ri vo tay ta l mt c n ca s mnh. Th hi nu ri vo tay nc Anh th s ra
sao? Khng ai l g chnh sch ca Anh i vi th dn c, s trn p nhng nc cng ho
Nam Phi bng nhng hnh vi b i, s xc xc hn ho hnh h nhng dn tc m h
chinh phc bng v lc (Sd, t.XIX-XX).

Nhng li trn y ca Gosselin tiu biu cho quan nim s hc thc dn: bin minh cho
thin chc gio ho ca ngi u v o Thin Cha, k li cng n ca ngi Php i
vi Vit Nam. Nh Php m Nguyn nh mi xy dng li c c . Ln ngi, ng bit
n B a Lc, trng dng cc s quan Php gip ng ly li ngai vng nh Chaigneau,
Vannier phong lm quan ln trong triu. Nhng sau khi Gia Long mt, Minh Mng v n
bc nghi, ui h v, b quan to cng, tn st o Thin Cha. Thiu Tr, T c rp
theo ng li d man hu tin ny. V vy m Php phi can thip cu gio s, gio
dn, khai ho cho dn Vit.

Nhng nhng l do vng nh bn thch ny li hon ton b trit tiu, khi chnh Gosselin
a ra l do ti hu: Gio s ch l ci c.

Php nh chim Vit Nam, v th cng:

- B mt n trong th k th mi tm, i th min vin ca ta l nc Anh, ngy

cng bnh trng nhanh Vin ng, bt buc ta phi c ch ng bin ng, nu
khng s b mt ht, nu khng s b ri vo tnh trng thp hn ng khinh. S thc
Php mt c Canada v M na.

V, v v th a l chnh tr thun li ca Vit Nam:

- Nc Vit nm trn ng dn n nc Tu, nh mnh bt buc phi ri vo vo

tay mt cng quc u chu.
Nhn di nhng gc ny, th chng ta khng cn c l do g m tng rng c m
ca cho Php vo t do ging o l mi chuyn xong xui, m p, s khng c s xm
lng!

Vn cn c t li: Nu cc vua Minh Mng, Thiu Tr, T c, khng phng ngi

u v hn ch s pht trin ca o Thin cha, th nc ta b b xm chim t bao
gi?

Silvestre, cu Gim c chnh tr v dn s Bc K, gio s trng Cao ng Chnh Tr,

khng ngn ngi ni ln s mn nguyn ca ng v nc Php, sau khi k xong hip c
5/6/1862, ly c ba tnh min ng Nam K: Bin Ho, Gia nh (Si Gn), nh Tng
(M Tho) v Cn o, ng vit:

Ngy mng 5 thng 6 nm 1862 ny nh du s thnh cng, chng ti khng dm ni l

ca ng li chnh tr Php m l ca mt tng Php. Sa xung t 180 nm trc trong
a ht hot ng ca Php () tng Php c thc hin, dn chng ta n s s hu
trn vn v ton th mt t nc rng ln v ph nhiu v nm trong tay mt trong
nhng quc hng mnh nht vng ng . (Silvestre, Politique Franaise dans
LIndochine, Annales de lEcole des Sciences Politiques 1896, t.195).

Paul Doumer, ton quyn Php, nhn nh v ngi Vit Nam:

iu khng th chi ci c l nhng ngi ny [ngi Vit] hn hn tt c cc dn tc

xung quanh. Ngi Mn, Lo, Xim khng chng c h. Khng mt dn tc no quc
n c nhng c tnh ca h, phi ti Nht mi thy c mt ging ngi tng ng.
Ngi Vit v ngi Nht chc chn tha xa c b con vi nhau. C hai u thng minh, cn
mn v can m. (Paul Doumer, LIndo-Chine franaise, 2e dition, Paris, Vuibert et Nony,
diteurs, 1905, t.40-43).

Nhng nhn xt c khen ngi ca Paul Doumer, cng l thm khm phc chnh nc
Php thng mt dn tc nh th, v ng cn i xa hn na:

quc An Nam t ti mc hng mnh nht, cch y mt th k [tc l 1803], khi

c ngi Php c vn v lnh o. (Paul Doumer, sd, trang 43).

Vn mt ging b trn, k nhng cng lao (cha bao gi c thc) ca nc Php i vi vua
Gia Long, vi nc Vit.

Nhng li trn y ca Silvestre v Doumer, i vi ngi Vit ngy nay c nghi g?

Chng ta khng th da vo kiu cng, cng khng phi h phnh ph v bng c. M

nhng li chng t rng khi Php nh chim nc ta, h ng trc mt t nc
hng mnh vo bc nht vng ng , mt dn tc c c tnh ging nh dn Nht, khin
ngy nay, bt buc chng ta phi nhn li chnh mnh, so snh vi tin nhn v cc dn
tc bn cnh, nht l Nht Bn. V nht l phi nhn li cng lao ca Gia Long, Minh Mnh v
cc qun thn trong vic thng nht lnh th v dng nn mt nc c lp, hng cng.
Gii nghin cu Php

Hai nh nghin cu ni ting ca Php, tin phong trong vic tm hiu lch s Vit Nam, l
Maybon v Cadire.

Linh mc Cadire, ch bt tp san Thnh Hiu C Bulletin des Amis du Vieux Hu

(BAVH), c nhiu cng trnh nghin cu v thi k ny, tri di trn ton b tp san
BAVH v Bulletin de lcole dExtrme Orient (BEFEO), c bit hai lot bi Les documents
relatifs lpoque de Gia Long, (Ti liu lin quan n thi Gia Long) in trn tp san Vin
ng Bc C (BEFEO), s 12, 1912 v lot bi Les franais au service de Gia Long (Nhng
ngi Php gip Gia Long), in trn BAVH trong 9 nm, t 1917 n 1926.

S gia Maybon, vi hai cun Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820) [Lch s hin
i nc Nam (1592-1820)], (Plon-Nuorrit, Paris, 1920) v La relation Bissachre (K s
Bissachre, do ng su tm, vit li gii thiu v ch thch (nxb Champion, Paris, 1920). Hai
tc phm ch yu ca ng v giai on lch s ny. Chng ti s trnh by trong nhng phn
sau. Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820), c li trn trang u Tng Albert
Sarraut, dn biu vng LAude, cu Ton quyn ng Dng, B trng b thuc a, phn
nh t nhiu lp trng ca tc gi.

Tr hn c Georges Taboulet vi b La geste franaise en Indochine [Hun trng ca ngi

Php ng Dng] 2 tp (Andrien-Maisonneuve, Paris, 1955) c li trnh by mi, tuy tn
sch vn mang dng v thc dn, qua ch la geste ng : hun trng, thin anh hng
ca ca ngi Php ti ng Dng. Ba tp I, in chn dung Chaigneau, ngi c cc s
gia thuc i coi l mt trong anh hng c cng u gip vua Gia Long chin thng v l i
s Php u tin Vit Nam.

Cun sch ca Taboulet c rt nhiu ngi trch dn.

Trn y l ba tc gi chnh, c ngi ta tin tng v s dng v nn b mt lch s

Vit Nam thi Gia Long dng nghip. Chng ta s cn nhiu dp cp n nhng tc gi
ny.

Th h s gia mi

Hai mi nm sau, mt th h s gia mi xut hin:

Daniel Hmery cho in cun Rvolutionnaires vietnamiens et pouvoir colonial en indochine

(communistes, trotskystes, nationalistes Saigon de 1932 1937) [Nhng nh cch mng
Vit Nam (cng sn, trt-kt, quc gia ti Si Gn t 1932 n 1937)] (Franois Maspro,
Paris, 1975). C l y l ln u tin ch colonial (thc dn) xut hin trn ba mt cun
sch lch s do ngi Php vit, theo ng nghi thc dn ca n. Tc phm i su vo ni
tnh ca nhm La Lutte (Tranh u), tun bo vit ting Php, xut hin Si Gn thp nin
1930, do hai nhm cng sn v trt kt ch trng. Tc gi m rng a bn vo cuc cch
mng chng Php ca thnh phn tr thc v lao ng min Nam, phi by b mt tht
ca chnh quyn thc dn.
Philippe Devillers c cun Paris-Saigon-Hanoi. Les archives de la guerre 1944-1947 [Paris-
Si Gn-H Ni. Nhng vn kin v cuc chin 1944-1947] (Gallimard/Juilliard, Paris, 1988).
Devillers theo cch lm vic ca Taboulet dng li bi cnh lch s 1944-1947 qua cc
vn bn. y l mt trong nhng tc phm u tin vch ra trch nhim ca Php trong
cuc chin ng Dng, nh kho ti liu mi ca b quc phng.

Charles Fourniau vi cun Vietnam domination coloniale et rsistance nationale (1858-

1914) [Vit Nam, h thc dn v khng chin quc gia], Les Indes Savantes, Paris, 2002.
Dy 845 trang. Ln ny c bn ch: h, thc dn, khng chin, quc gia, u c mt trn
ba sch, chng t mt tng quan ng ng. Tc phm bao gm hn na th k lch s
trong ci nhn mi, xng ng l mt cun s hin i, trung thc. Tc phm o su vo
mt sau ca nhiu s kin m cc s gia lp trc ch nhn thy b mt, hoc khng mun
i su. Chnh Fourniau t nhiu v li khun mt ch thc ca cc vua Minh Mng, Thiu
Tr, T c, dng li s tht v cc chnh sch ca triu Hu bo tn nn t ch ca dn
tc trong th k XIX. Dng li cc trn chin mt cch trung thnh, khng t hng phi
Php, khng bi nh pha Vit.

Gn y hn, Franois Guillemot, vi cun ai Vit indpendance et rvolution au Vit Nam

[i Vit, c lp v cch mng Vit nam], 738 trang, Les Indes Savantes, Paris, 2012.
Nghin cu v ng i Vit, ng thi tm hiu v trnh by nhng phong tro cch mng
quc gia b cng sn chn vi, b dn tc b qun hoc khng h bit n.

Cline Marang vi cun Communisme vietnamien (1919-1991) [Cng sn Vit Nam (1919-
1991)] Sciences Po, Les presses, 2012, m ra mt li nghin cu mi v H Ch Minh v
ng cng sn khc hn cc s gia thin t i trc nh Hmery, Brocheux, Fourniau.

Nh vy, c th ni l cc s gia Php, lp sau, phn no lm xong cng vic ca h: tm

cch vit v giai on lch s m mu gia hai dn tc, mt cch trung thc hn, gn vi
s thc hn. Lm nh vy l h t nhiu tr c mn n m t tin thc dn ca h
gy ra v ly li danh d cho nc Php.

V phi Vit Nam

Ngi c Vit Nam vn ch i nhng tc phm lch s ng n, vit bng ting Vit,
theo tinh thn mi, bi nhng g Trn Trng Kim vit d ng n, cng c gn 100
nm ri.

V giai on no cng cn c. V giai on hin i, khng l chng ta li phi dch sch ca

Fourniau c mt cun s ng n, mc d vic dch l cn thit, nhng n khng min
cho chng ta vic vit li lch s nc mnh.

S nhn nh Nguyn theo quan nim ca cc gio s v qun i vin chinh ca cc s gia
lp trc, t Trng Vnh K n Trn Trng Kim, Phan Khoang trong mt th k nay,
nh hng su xa n u c mi ngi: chng ta xu h v s yu ui v thin cn
ca triu i cui cng.
S c tnh bi nh nh Nguyn theo nhu cu chnh tr ca ng cng sn t 1945, a n
hu qu: gii tr khng tha thit vi lch s, c mc cm v dn tc, khng thm hc nhng
bi lch s gi to trong chng trnh gio khoa.

Trong khng kh chn vi nh Nguyn Bc, c bit qua nhng li l th bo ca Trn

Huy Liu, vin trng Vin S Hc thp nin 60; th t phin dch ca Vin S Hc, vi cc
hc gi, s gia, dch gi nh o Duy Anh, Hoa Bng, Phm Trng im, Trn Vn Gip,
Nguyn Ngc Tnh, vv vn m thm lm vic, dch nhng b chnh s ca nh Nguyn nh
Khm nh Vit S Thng Gim Cng Mc, i Nam Lit Truyn, i Nam Thc Lc, Khm
nh i Nam Hi in S L l ng gp ln lao ca ban dch thut vin s hc, m
ngy nay phn ln qua i.

Nh cng lao ca h m nhng ngi nghin cu khng bit ch Hn, c nhng t liu
ng n v pha Vit i chiu vi phi Php. V cng v l m chng ta khng th
li bing mi, c cho ngi Php vit h, nghin cu h, phi t cm bt vit s nc
mnh.

i Nam Thc Lc do vua Minh Mng cho son, nhng vua khng duyt, sch bt u in khi
vua qua i, di triu T c, vy di triu Minh Mng c th ni l cc s thn c
s t do vit s. S vit theo li bin nin, ghi cc truyn xy ra hng ngy, ghi c nhng li
vua ni vi cc quan trong triu. Tng ti (tc ch bin) l cc quan u triu c uy tn, lim
khit, nh Trng ng Qu, Phan Thanh Gin sng c ba triu Minh Mng, Thiu Tr,
T c, cho nn mi vic cng kh c th chp sai. Nh th m ta bit c nhng g xy
ra trong ni b triu chnh, nhng bn lun gia vua v cc i thn v chnh sch i ph
vi ngoi xm. Nh nhng ghi chp ny, m ta bit vua Minh Mng ni g v vic cm o,
vua Thiu Tr c phn ng th no i vi vic hai chin thuyn Php gy hn ca
Nng ngy 15/4/1847; bit c nhng bn bc ca vua T c vi Trng ng Qu,
Nguyn Tri Phng, Nguyn Vn Tng, v chin lc i u vi Php trong sut thi
i T c tr v.

i Nam Thc Lc phn nh chnh sch cai tr, cch iu hnh nh nc, s tht bi v
thnh cng mi chng ng, t cch ca cc vua, cc quan.

Cng nh vo m ta c th gt ra nhn hiu bo cha, Nron Annam, m cc tha

sai gn cho vua Minh Mng t hn 100 nm nay.

Cng nh vo nhng b s ny m ta bit vua Gia Long lm nhng vic g, lnh Php gip g
cho Nguyn nh? Ai xy thnh? Ai p lu? Ai ng thuyn? Ai c sng? Chng ta c chng
c bc b hon ton lun iu ca cc s gia thc dn, khng nhng h cp nc,
m cn cp c qu kh, c lch s ca ta na.

Cng vic mnh mng, m ngi bit ting Php trong nc ngy cng gim, nu khng
bt u lc ny, th ai lm h, mai sau?
S xuyn tc lch s ln ti tm mc ton cu, nh Internet. Khi bm vo nhng mc t
Puymanel, B a Lc, Chaigneau trn Wikipdia, ta thy h tr thnh cc ng t ca
ngnh binh b v cai tr Vit Nam, h ngi trn u vua Gia Long.

Nh vo s dch thut ca nhng b s s ny ca nh Nguyn m ta c nhng chng t

xc ng i chiu vi ti liu Php, nhn din li nhng trn nh, nhng chin
thng, chin bi, nhng ho c, nhng th on rt ra nhng g gn vi s thc, ti
to li b mt lch s, t thi im Gia Long khi nghip.

Bit r hn v cuc chin chng Php trong th k XIX, m ngi Php phi b ra 30
nm mi hon tt cuc chinh phc.

Vit li lch s theo tinh thn mi l mt nhu cu, mt kinh nghim, mt cn thit cho dn
tc, nht l cho gii tr, trc cuc u tranh vi Trung quc, dnh li ch quyn Hong
Sa v Trng Sa.

Trong bi cnh , b sch Nguyn Vn Tng (1824-1886) v cuc chin chng h Php
ca nh Nguyn ca Nguyn Quc Tr xut hin ng lc, gp phn vo nhng bc u xy
dng li mt nn s hc ng nghi.
 Chng 2: Gii thiu b s Nguyn Vn Tng ca Nguyn Quc Tr

B sch lch s Nguyn Vn Tng (1824-1886) v cuc chin chng h Php ca nh

Nguyn xin gi tt l Nguyn Vn Tng ca Nguyn Quc Tr, do tc gi xut bn nm
2013 ti Maryland, Hoa K, p ng ng nhu cu nhn li v vit li lch s.

Cm tng u tin ca ngi c l s ngc nhin trc mt cng trnh nghin cu mi

m t lu nhng ngi quan tm n lch s vn hng ch i, khng ch i vi giai on
hin i, m c v cuc chin chng Php ca nh Nguyn, bi hu ht chng ta, v thiu
sch s, v khng c c ch Hn, v km Php vn, trng thnh trong tnh trng
thiu hiu bit lch s nc mnh.

Nguyn Quc Tr, sinh nm 1929, xut thn i hc Quc gia Hnh chnh v i hc Lut
khoa Si Gn. L vin trng cui cng ca Hc vin Quc gia Hnh chnh. L chu i th
ba ca quan ph chnh i thn Nguyn Vn Tng. Vi mc ch tm hiu nhng g ng
c lm gy ting xu trong lch s, Nguyn Quc Tr khng nhng truy tm hnh
trnh ch thc ca Nguyn Vn Tng m cn iu tra li nhng s kin lch s xy ra
di triu Nguyn, nh nhng thnh kin sai lm v cc vua Gia Long, Minh Mnh, T
c. ng t co nhng gi tr trong cch hnh x ca cc nh chnh tr, qun s, gio s
Php; s bp mo lch s ca nhng ngi bt thuc a v gio hi tha sai; s c tnh bi
nh triu Nguyn ni chung, Nguyn Vn Tng v Tn Tht Thuyt ni ring; ct trnh
by mt b mt lch s c li cho ch thc dn.

Nh nhng bn tu ca Nguyn Vn Tng, do ba ngi chu ni ca quan ph chnh sao

chp li t cc b, vin v c ph bin trong cuc hi hi tho ch Nhm ch chin
trong triu nh Hu cui th k XIX, t chc ti i hc s phm, Si Gn, ngy 12/11/1991,
m ngi ta bit rng chnh Nguyn Vn Tng l tc gi sch lc ha th, th mu
chin, m cc triu T c, Kin Phc v Hm Nghi ng dng i ph vi cuc xm
lng ca Php.

T nm 2002, Nguyn Quc Tr chuyn tm nghin cu, sao lc ti liu cc tng th

Php, M, i chiu vi kho t liu Vit. B sch ca ng s, a ra nhiu vn , i vo
nhiu chi tit nhng cch sp t cha tht s c h thng. Nu tc gi chia sch lm
nhiu quyn (hoc nhiu chng mc), sp xp theo ch , hoc theo tng nhn vt, hoc
theo th t ngy thng, c l c gi d tip nhn hn.

Ngoi ra, sch vit vi ch bch ho nhng vn a ra, cho nn phn din li lch s
ch thc i khi b chm i. C l sau khi y lui nhng thng tin sai lm, thit tng tc
gi nn tm tt li mi vn , mi s kin, lm ni tri b mt lch s sau khi c
tm ti, phn tch, minh chng mt cch khoa hc. trong nc, Trn Xun An, hu du i
th nm ca Nguyn Vn Tng c vit b truyn k ta Ph chnh i thn Nguyn Vn
Tng (nxb Vn Ngh tpHCM, 2004) theo li lch s tiu thuyt, da trn nhng s kin c
tht ghi trong i Nam Thc Lc, tic rng b sch ny khng my gi tr.
*

B sch Nguyn Vn Tng dy 1138 trang kh ln (2127) chia lm hai tp, vit v s
nghip Nguyn Vn Tng, v ph chnh i thn bn ba lo vic nc nhng b cc s gia
Php Vit chn vi nh mt ngi tham , h lm thm ch bn nc v k ha c
Gip Thn 1884, nhn s bo h ca Php. Tc gi trnh by sch lc chng Php ca
Nguyn Vn Tng: ha th, th mu chin, m theo ng, c vua T c chp
nhn; ng thi m rng thm nhiu vn khc, gii m nhng sai lm v cc vua Gia
Long, Minh Mng, Thiu Tr, T c; tm hiu nhng khc mc trong mi quan h chnh tr,
ngoi giao v qun s ca triu Nguyn vi Php.

Tp I, gm nhng chng:

1- Chng mt, ta Nguyn Vn Tng v sch lc chng h Php:

Tc gi dn li hnh trnh Nguyn Vn Tng t 1862 n 1886, khi ng mt.

Khi Nguyn Vn Tng bt u c trch nhim chnh tr v ngoi giao, th vua T c

phi k hip c Nhm Tut (5/6/1862), nhng cho Php 3 tnh min ng Nam K, ct
yn mt Nam, Nguyn Tri Phng ra Bc dp lon.

Sau khi bnh nh ba tnh chim c, bt chp hip c Nhm Tut, nm 1867, Php
chim nt ba tnh min Ty Nam K.

Nm sau, 1868, Nguyn Vn Tng dng kin ngh u tin ln vua T c, ng : thng
th phi nh ri mi th, th ri mi ha; nhng tnh th nguy ngp, ta phi ha trc
th, th ri mi mu chin (Bn tu ngy 8/3/1868, Nguyn Vn Tng I, t.25).

Con ng mm do trong chnh tr v ngoi giao ny s c Nguyn Vn Tng p dng

gn 20 nm, di triu T c, khi nh khi ha, mi chng l mt ng u, mt kh
khn, cho ti khi ng b Php bt, y i Tahiti nm 1885 v mt nm 1886.

2- Chng hai: S thuc a bi l vua quan nh Nguyn v Nguyn Vn Tng: Tc gi phn

bc nhng lun im ca s gia thuc a v mt s iu c s gia Vit chp li. V cng
n ca B a Lc i vi vua Gia Long: n cu mng, n gip Nguyn nh dng li c ,
v nhng s vu khng: vua Gia Long tn bo, nh nhen, i x tn t vi nh L; vua
Minh Mng bi bc qun n Php, git o, git hi cng thn, dit dng trng hong
t Cnh; Nguyn Vn Tng t thng vi Hc phi, git Kin Phc, vv

3- Chng ba: Nguyn Vn Tng v vua quan nh Nguyn tham lam: Tip tc gii m
nhng vu co ca s gia v chnh quyn thuc a i vi Nguyn Vn Tng qua vic s
dng thng tin sai lm v vn kin gi mo. ng thi a ra nhng chng t xc nh t
cch v hnh ng ca cc vua Thiu Tr, T c, b bi nh l bo cha.

Tp II, tip tc chng minh nhng lun im xuyn tc Nguyn Vn Tng v cc vua triu
Nguyn qua cc chng bn v nm.
4- Chng bn: Vua quan nh Nguyn v Nguyn Vn Tng tn nhn? Tc gi phn bc s
quy kt Nguyn Vn Tng nhng ti: dit o, i vi cng gio git Vn Thn, git cng
thn Trn Tin Thnh, git ba vua: Dc c, Hip Ha, Kin Phc.

Nhng vn nu ra u c tc gi gii quyt bng s i chiu vn bn: Trn Tin

Thnh b K ngoi hu Hng Chuyn git cht. Dc c b trut ph v theo Php. Hip Ha
b git v mt thng vi Khm s de Champeaux dit phe chng Php. Vua Kin Phc
cht v bnh.

5- Chng nm: Ai gian tr: Ngi Php hay vua quan triu Nguyn? Nu ra nhng th php
bi nh trong sch v, ca dao, v, vit lch xuyn tc, khng kim chng. c bit trong
chng ny, tc gi c nhng khm ph quan trng:

a/ V nh Bc K ln th nht: Khi Francis Garnier tn cng H Ni, khng h c ti hu

th, Nguyn Tri Phng khng ng Garnier dm ng th, v vua T c ang thng
lng, khng mun dng bo lc. Gim mc Puginier huy ng gio dn tip tay vi Francis
Garnier trong vic nh chim Bc K.

b/ V nh Bc K ln th hai: Henri Rivire bt chp hip c 1874, dng th on v s

ni cng ca gii tha sai.

Ring chng nm ny l mt cun sch nghin cu v hai s kin lch s chnh trong
cuc chin Bc H, gy ra ci cht ca hai v i thn Nguyn Tri Phng v Hong Diu, m
cho ti nay, v thiu s gii thch minh bch, chng ta vn khng hiu ti sao Nguyn Tri
Phng v Hong Diu li c th thua trn mt cch d dng nh th, trc hai k giang h
nh Francis Garnier v Henri Rivire.

c bit v vic i tng Nguyn Tri Phng mt thnh H Ni, nh trn ni,
Nguyn Quc Tr chng minh rng v Francis Garnier tn cng bt ng, khng h c ti hu
th nh li n i, Nguyn Tri Phng c lnh vua khng ng th, iu nh.

y khng phi l ln u tin qun Php dng nhng th on la gt tn cng.

Khi nh Nng ln u nm 1847, di thi vua Thiu Tr, Lapierre v Rigault de

Genouilly cng nh ln: bt ng bn ph tan 5 thuyn ng ca nc ta vnh Nng,
trong khi ang i th vua tr li. Lapierre nh ln v nh gim mc Forcade bin
minh cho hnh ng nh nhuc ny nh th no?

Chng ti s tr li vn ny trong bi Tm hiu cuc tn cng Nng ngy 15/4/1847,

cuc chin u tin ca Php Vit Nam m t ngi ti. Chnh v trn y m vua Thiu
Tr phn ut, my thng sau mt v vic giao thip vi Php v ngi u b nh ch trong
gn 10 nm.

*
Th php bi nh cc vua triu Nguyn trc ch vua Minh Mng, l bin php chung ca cc
v tha sai v cc s gia thuc i. Ti sao vua Minh Mng li b gii tha sai v s gia thuc
a cay c kt n? Bi ng l v vua ti ba trong vic ni tr, cng rn trong vic ngoi giao,
ch trng ngn nga ngoi xm bng mt ng li chnh tr v qun s vng chc, cht
ch v ton din. bi nh Minh Mng, sau khi m t vic x linh mc Gagelin (b tht c),
vi nhng chi tit cc k d man (theo li k ca cc gio s), Gosselin cn thm tht:

Tuy nhin Minh Mng dn thn vo loi ti c. Ngi ta xc nh, nhng ti cha th
kim chng s xc thc ca vic ny, rng ng ta lon lun vi ch du, v hong t Cnh; khi
b ny c mang trng thy, ng ta kt n t hnh ngi n b bt hnh cng vi hai con ca
b, l chu rut ng ta, cho h c hng tam ban triu in l c n trong ci cht: ba
thc la hng tht c hay treo c, mt l thuc c v mt thanh gm ct c
(Gosselin, LEmpire dAnnam, trang 116)

Li trnh by s kin nh trn, thng thy trong th t hoc bo co ca cc v tha sai

gi hi truyn gio, v c ngi vit chia ng t trong th iu kin (conditionnel), tc
l cha chc hoc ghi thm nghe ni, nhng khi c cc s gia chp li, n tr thnh s
thc! Vic vua Minh Mng t thng vi ch du u tin l do Trng Vnh K (gn gi
gii tha sai) a ra, ri Gosselin chp li.

Nguyn Quc Tr minh gii bng nhng iu ghi r trong i Nam Thc Lc v Lit Truyn:
v hong t Cnh l Tng Th Quyn lon lun vi con trai M ng (hong tn n). L
Vn Duyt bit chuyn tu ln. y l mt trong nhng ti nng nht v hnh s. Vua Minh
Mnh sai L Vn Duyt dm cht Tng Th Quyn v cm M ng khng c vo chu.
Ngi em l M Thy (hong tn Knh) cht v bnh dch t. Sau khi phm thm mt ti
na, M ng b bim lm thng dn; mt nm 1849, di thi T c. Con trai M
ng l L Chung trng nom vic th cng hong t Cnh. (Nguyn Quc Tr, tp I, t.432).

Ngoi vic phn bc nhng s bi nh c nhn, Nguyn Quc Tr cn khai qut nhng nghi
vn tm vc quc gia, nh:

1- B a Lc c thc s cu Nguyn nh khi cht khng?

2- S gip ca B a Lc c quyt nh s nghip ca Nguyn nh khng?

2- Vai tr ca cc gio s Marchand (M Song hay C Du) v Tabert trong cuc khi lon L
Vn Khi.

3- S tht v s ph lp Hu.

5- Hng Bo (anh vua T c) m mu o chnh, nh s gip ca gii tha sai v qun

i vin chinh.

6- Vai tr ca cc gio s trong cc cuc ni lon Bc, Trung, Nam.

7- Nhng hip c quan trng: Nhm Tut 5/6/1862; Gip Tut 15/3/1874; v Gip Thn
6/6/1884, c k kt trong nhng iu kin nh th no?

Nhng cu hi m cho ti nay, cha my ai t ra, hoc ch vit li nhng g ngi trc
a, i khi l vi li phn xt ca Trn Trng Kim c gi tr nh mt s tht lch s m
chnh v hc gi cng li da vo nhng ngun tin cha phi l ng tin cy.

V d vic ph vua, git vua, t trc n nay, s gia u ln u hai ng Tng v

Thuyt, m khng ng n vic cc vua Dc c, Hip Ho thng ng vi Php.

Ho c Gip Thn 6/6/1884, cn gi l ho c Bo h, c thit lp trong iu kin

no? C ai bit bn ting Php khc vi bn ch Hn? Nguyn Vn Tng c chu nhn hai
ch bo h hay khng? Th tng Php Jules Ferry dng th on g k ha c y?
Ti sao Nguyn Tri Phng mt thnh H Ni? Mt i tng xng pha c i trong
chin trn khin qun Php n trng, sao cha nh m thua mt k v danh tiu tt nh
Francis Garnier? Nhng mnh li g nm sau v Henri Rivire chim H Ni ln th nh, ni
ng ca gii tha sai ra sao? Ti sao Hong Diu tun tit?

Tt c nhng cu hi trn y, u c Nguyn Quc Tr gii p tho ng. Nhng s

thc b che y nh th, c trng ra v ng phanh phui rt nhiu im ti ca lch s.

Phn ph lc cui tp II, trang (925-1138) c mt s vn bn gc chp trong cc kho t

liu, gm nhiu th t trao i gia cc vin chc, gio s vi nh cm quyn Php. c bit
c hai ti liu quan trng: Ho c Gip Thn v l th Silvestre gi Lemaire.

1/ Ha c Gip Thn 6/6/1884, cn gi l ha c Patentre hay ha c Bo h

Trong lc mi s ang ht sc ri ren, th vua T c mt ngy 19/7/1883.

Mt nm sau, ngy 6/6/1884, trong th cng, triu nh Hu phi k vi Php ho c Gip

thn hay ho c Patentre cn gi l ho c Bo H.

y l ho c nhc nh nht ca nc ta, v vi n, nc ta chnh thc mt ch quyn.

Trong ch Protectorat (Boh) ng c ngoi giao ln ni tr. C nghi l Vit Nam hon
ton chu s bo h hay h ca ngi Php. Nguyn Vn Tng, lc l ph chnh i
thn, m trch vic k ha c ny, d lun cho rng ng theo Php m k mt hip
c bn nc.

Nguyn Quc Tr a ra hnh chp nguyn bn ha c ch Php v ch Hn, chng

minh s khc bit gia bn Php vn v Hn vn, v th on ca th tng Php Jules
Ferry.

Xin nhc li mt s s kin:

- Cha y mt thng sau khi vua T c mt, vua Hip Ho, di p lc ca Ton quyn
Harmand v Khm s De Champeaux, sai Trn nh Tc v Nguyn Trng Hip k ho c
Qu Mi ngy 25/8/1883, Php gi l ho c Harmand.

- Ho c Harmand cha c chnh ph Php ph chun v b phe chng Php do Nguyn

Vn Tng v Tn Tht Thuyt cm u quyt lit phn i.

- Vua Hip Ha -i vi Php, nh dit hai ng Tng v Thuyt- b buc phi ung thuc
c cht ngy 29/11/1883.

- Vua Kin Phc ln ngi.

- Php iu nh vi Tu, k ha c Thin Tn 11/5/1884, Tu cng nhn quyn bo

h ca Php Vit Nam.

- Patentre trn ng i Bc Kinh nhn chc i s, gh Hu, k mt hip c mi, thay

th hip c Harmand b coi l qu kht khe.

- Khng ng ha c Patentre cn t hn ha c Harmand.

V vy m Nguyn Vn Tng, l ngi ch cht k ho c ny, b coi l phn bi.

Nguyn Quc Tr trnh by s gian ln ca chnh quyn Php bng cch i chiu vn bn.

Ch protectorat (bo h) xut hin ln u trong ha c Harmand, nguyn vn ting Php:

Article Premier: LAnnam reconnait et accepte le protectorat de la France avec les

consquences de ce mode de rapports au point de vue du droit diplomatique europen,
cest--dire que la France prsidera aux relations de toutes les puissances trangres, y
compris la Chine, avec le gouvernement annamite, qui ne pourra communiquer
diplomatiquement avec lesdites puissances que par lintermdiaire de la France seulement.
(Gosselin, Ph lc s 9, trang 528).

iu Mt: Nc Nam nhn nhn v chp nhn s bo h ca nc Php, vi nhng hu qu

ca th thc ny theo lut ngoi giao u chu, nghi l nc Php s iu khin cc mi
giao thip ca nc Nam vi tt c cc cng quc bn ngoi, k c nc Tu, chnh ph An
Nam ch c quan h ngoi giao vi nhng cng quc y qua trung gian ca nc Php
m thi.

Nhn xt: Ch protectorat (bo h) trong ha c Harmand ch bao hm nghi ngoi

giao.

Ha c Gip Thn, k ngy 6/6/1884, gia Patentre v Nguyn Vn Tng, Phm Thn
Dut, Tn Tht Phan, m Nguyn Quc Tr chp li c bn chnh vit tay, nh sau:

Article I
LAnnam reconnait et accepte le protectorat de la France.

La France reprsentera lAnnam dans toutes ses relations extrieures.

Les Annamites ltranger seront placs sous la protection de la France.

(Nguyn Vn Tng, Tp II, Ph lc 4a, trang 936)

iu I

Nc Nam nhn nhn v chp nhn s bo h ca nc Php.

Nc Php s i din cho nc Nam trong tt c cc mi bang giao bn ngoi.

Ngi An Nam nc ngoi s c t di s bo h ca nc Php.

Nhn xt: iu I ca ha c Harmand v ho c Patentre hon ton khc bit:

Ha c Harmand vit iu I thnh mt cu hon chnh vi nghi: Vit Nam cng nhn s
bo h ca Php v mt ngoi giao.

iu I ca ha c Patentre, c v bao dung hn, chiu c n c ngi Vit nc

ngoi; c chia lm 3 cu c lp, mi cu mt nghi:

1- Nc Nam chp nhn s bo h ca Php (ng c ni tr v ngoi giao)

2- Nc Php s i din cho nc Nam bn ngoi (ng v mt ngoi giao khng cn

nc Nam na m nc Php thay th)

3- Ngi Vit nc ngoi s c t di quyn bo h ca Php (ng ngi Vit

nc ngoi cng tr thnh cng dn bo h).

Vi mc ch thnh lp mt ha c mi, bt kht khe hn, bn Vit chp thun, th qu

l ha c Patentre i ngc li: T s bo h v ngoi giao, tin sang, bo h c ni
tr ln ngoi giao v ngi Vit nc ngoi s tr thnh thuc dn ca Php.

Ti sao Nguyn Vn Tng li chu k mt ha c nh vy? Nu nhn bn Hn vn m

Nguyn Quc Tr chp km theo (NQT, II, Ph Luc 4b, t. 944-966), c dch trong i Nam
Thc Lc, th iu I ny c vit nh sau:

Khon th 1: nc i Nam t nhn nc i Php gip , nghi l nc i Nam c giao

thng vi nc no, th nc i Php gip cng vic v nhn dn nc i Nam c
nc ngoi th i Php cng gip . (NQT, I, t.165).

Nhn xt: Khon th 1 ny hon ton khng c nghi nh iu I trong bn ting Php.

Ngoi ra, bn ting Php, trong iu s 19, cn ghi thm:

En cas de constestations, le texte franais fera seul foi (Trong trng hp tranh chp, ch
bn ting Php l c gi tr).

V y l s gii thch ca Nguyn Quc Tr (Tp I, t.166-167):

1- Nguyn Vn Tng v cc quan nht quyt i thay ch bo h bng ch bo tr hay

bang tr, tc l gip ch khng nhn s thng tr ca Php trn nc Nam. iu ny
c xc nh trong mt vn kin ca triu nh Hu, dch ra ting Php mang tn Projet de
la Cour de Hu, (D n ca triu nh Hu) lu tr vn kh B ngoi giao Php, c V
c Hnh pht hin v ng li trong cun La place du Catholicisme dans les relations entre
la France et le Vietnam de 1870 1886, 3 tomes. Berne, New York: P Lang, 1992.

2- Cuc tranh lun v t ng a n b tc, khng bn no chu nhng b. Patentre

nh in xin ch th ca Paris, Jules Ferry tr li trong mt in vn mt (cod) gi ngy
3/8/1884: Le texte franais faisant foi, vous pouvez accepter le mot baluttro [bo tr] si
vous jugez ncessaire, Ferry (Ch bn ting Php l c gi tr, ng c th chp nhn ch bo
tr nu cn, Ferry). Nguyn Quc Tr tm thy in vn ny trong vn kh B ngoi giao
Php.

Nh vy, ha c ny c hai bn, ch bn ting Php l c gi tr m thi. Bn ch Hn

vit sao cng c, min lm va lng phi Vit.

Jules Ferry dng th on ny, v ng d tr rng khi thi hnh ho c th Nguyn Vn

Tng v Tn Tht Thuyt s khng cn gh ph chnh na. Vi mt ng vua thn Php,
th s khng gp tr ngi g. Qu ng nh vy, u nm 1886, khi Nguyn Vn Tng b
y i Tahiti, Php mi a bn ha c cho vua ng Khnh chun y. Sau khng ai nu
li vn khc bit gia hai bn Php-Vit na.

3- Nguyn Vn Tng c th bit r m mu v s khc bit gia hai vn bn, nhng

nh phi k, v cng nh vi ha c Harmand, ln ny Php cng em chin thuyn vo
uy hip Hu. Php a ti hu th bt buc phi k trong vng 24 ting ng h, nu khng
h s dng bin php qun lc. Ti trung tm vn kh hi ngoi Aix-en-Provence, Nguyn
Quc Tr tm c t trnh v b Hi Qun ca vin i t, di quyn c Courbet, cho
bit: Ha c Patentre ch c Nguyn Vn Tng k mt cch min cng sau
khi nhn c ti hu th 24 gi ca phi Php.

Ti hu th ny cha tng thy ghi li u. c k Thc Lc, Nguyn Quc Tr thy c ch

ni thong qua v vic ngi Php hm do s cho quan v gii quyt vn , v ngy
hm sau th th tc k kt ha c bt u, khng thng thuyt g na.

Tm li, hu ca cng hm Jules Ferry gi cho Patentre:

- C cho vit bn ch Nho, theo ng ca triu nh Hu. Tc l Vit Nam ch nhn s

bang tr ngoi giao ca Php.
- Cn bn ting Php ghi iu gian tr: Vit Nam chp nhn nn bo h ca Php. V chua
thm trong iu 19 cu: khi c tranh chp, ch bn ting Php l c gi tr m thi.

- Dng ti hu th e da, p buc triu nh phi k ngay, nu khng qun Php s tn

cng kinh thnh: Ngoi 2 i i thp tng Patentre, cn c qun Php ng Thun An
v hm i ca tng t lnh Courbet ng ngoi khi ca Thun.

Ch vi thng sau khi hip c Patentre 6/6/1884 c k kt, Tng tr s Rheinat da

vo quyn bo h i trut ph vua Hm Nghi, v ln ngi khng c Php cho php, ri
ngi k nhim Lemaire i thm rng s b nhim Ph chnh v Thng th cng phi c
s chp thun ca Tng tr s. Tt c nhng ut c ny, dn Nguyn Vn Tng v Tn
Tht Thuyt n quyt nh chng Php: Tn Tht Thuyt i khng chin, Nguyn Vn
Tng li ngh ho.

Sau bin c Mang C, 4-5/7/1885, kinh thnh tht th, vua Hm Nghi xut bn khng chin
trong ba nm, n khi vua b bt nm 1888, th Vit Nam mi hon ton mt quyn t ch,
nhn s bo h ca Php, theo bn Php vn ca ho c Patentre.

2- Bn chp bc th Silvestre gi Lemaire

Ti liu qu gi th nh m Nguyn Quc Tr tm c l bc th vit tay ca Silvestre gi

Lemaire:

Silveste, Gim c chnh tr v dn s, vit th cho Lamaire, Tng tr s, ngy 19/11/1884,

ngh k hoch trut ph vua Hm Nghi.

Th ny vit sau khi vua Hm Nghi ln ngi (ngy 2/8/1884) c 3 thng ri. Ti liu
quan trng, cha nhiu thng tin v tnh hnh chnh tr v qun s sau khi vua T c mt.

Silvestre coi hai ph chnh Nguyn Vn Tng v Tn Tht Thuyt l ch danh th phm
chnh sch chng Php.

Coi Nguyn Vn Tng k th li hi hng u, Silvestre k mi ti tham tin, tham

nhng bu xu Nguyn Vn Tng: Tuy khng ra mt nhng cm cng ng sau,
trch nhim tt c nhng mu , lin kt vi qun Tu lm mt trn thng nht chng
Php. [Lc ny Fournier k vi L Hng Chng hip c Thin Tn (11/5/1884): Tu
cng nhn VN l thuc a ca Php v s rt qun v].

Sivestre khm ph chin lc chng Php ca triu nh Hu qua hai ngun tin ng quy:
tin tc tnh bo v th gim mc Puginier gi tng t lnh qun i vin chinh ngy
6/11/1884, theo , th cuc ni dy do Nguyn Vn Tng b mt ch o: Tn Tht
Thuyt s a vua Hm Nghi ra Cam L. Hong K Vim, c Ng, Lu Vnh Phc c
giao trng trch nh chim cc vng Hng Ho, Thanh Ho, Ninh Bnh, Sn Ty, Tuyn
Quang.
Silvestre ngh vi Lemaire gii php: Nu hai ph chnh a vua Hm Nghi ri Hu th
Php lp tc a Chnh Mng (sau l vua ng Khnh) ln ngay, tuyn b trut ph Hm
Nghi, lp chnh ph mi vi 6 tn tui: on Vn Bnh, Nguyn Thut, Cao Hu Sung, L
Tn Thng, ng c ch, Nguyn Hu , l nhng ngi tng gi chc tun ph
hoc thng th nhng b triu nh ging chc hoc cch chc v c ti.

Na nm sau, xy ra bin c Mang C ngy 4-5/7/1885, kinh thnh tht th, vua Hm Nghi
ra Cam L cm u lc lng khng chin trong ba nm mi b bt, tt c xy ra gn
ng nh d bo ca Silvestre.

Nguyn Vn Tng, Phm Thn Dut, thuc C Mt Vin v Tn Tht nh (cha Tn Tht
Thuyt) b bt, i y Tahiti.

Phm Thn Dut cht trn tu. Nguyn Vn Tng v Tn Tht nh, mt Tahiti nm sau
(1886).

Phong tro Cn vng tip tc chng Php n khi Phan nh Phng mt (1895) mi tan
r.

B s Nguyn Vn Tng ca Nguyn Quc Tr l mt cng trnh nghin cu thn trng v

chi tit, m u cho mt khuynh hng tm li, vit li v c li lch s Vit Nam. Tc gi
khng ch quan tm n vic k li s kin lch s, m cn lt tri lt phi, xem nhng g
c vit v s kin ny, t trc n gi, nh th no, nu n sai, th sai ch no, ti sao
sai, ngi ta cn c vo u a ra nhng lun chng nh th. Tuy vit v nhn vt
chnh l Nguyn Vn Tng, nhng thc s Nguyn Quc Tr tri di lch s n gn nh
c ba triu Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr, T c.

Nguyn Vn Tng v cuc chin chng h Php ca nh Nguyn s l tc phm s hc

u tin vit theo li nhn mi thot hn cc khun mu c. Tc gi iu tra n tn
ngun nhiu s vic, nhiu bin c lch s; d nhin ng cha lm c tt c, nhng nhng
g ng em ra nh sng cng khi mo cho mt khuynh hng nghin cu li lch s,
trung thc v o su hn, tr li gi tr cho i thn Nguyn Vn Tng v triu i nh
Nguyn, nht l vua T c, trong sut thi k tr v, tm mi cch chng li s xm lng
ca Php.
Chng 3: Tm tt giai on lch s 1777-1802

(Phn 1)

Trc khi tm hiu cng trng ca nhng ngi Php gip vua Gia Long dng nghip,
chng ta cn nhn li bi cnh chung ca cuc chin gia Nguyn nh v Ty Sn, trong 25
nm, t 1777 n 1802, khi Gia Long thng nht t nc.

Chng ny tm lc bi cnh chin tranh qua lng knh ca i Nam Thc Lc v i Nam
Lit Truyn. Tuy gi Ty Sn l ngy, l gic, nhng s gia triu Nguyn ghi chp rt k v
giai on ny.

Nhng chng k tip, chng ti s gii thiu ti liu ca nhng ngi Ty Phng sng
cng thi, xem h vit nh th no; i chiu vi nhng iu do cc nh nghin cu, cc
s gia thuc a vit, xem s khc bit ra sao.

Tng hp c ba loi ti liu trn, chng ta s c th tm ra s thc lch s.

Cha Nguyn chy vo Gia nh

Cha Nguyn, trong Nam, k t Nguyn Hong (1600-1613) n V Vng Nguyn

Phc Khot (1738-1765) l i th tm. V Vng mt, di chc lp con th hai l Nguyn
Phc Lun, cha ca Nguyn Phc nh ln ngi. [Hong t c l Nguyn Phc Chng
mt sm, hong t th chn l Nguyn Phc Hiu c chn lm th t, cng mt; con l
hong tn Nguyn Phc Dng cn nh].

Trng Phc Loan chuyn quyn, bt Nguyn Phc Lun giam vo ngc, tha v th cht.
Phc Lun c gi l Hng t.

Nguyn nh mi 3 tui (tn hy l Chng, Non v nh, sinh ngy 8/2/1762). Chng l tn
lc nh, ln dng tn nh.

Trng Phc Loan lp con th 16 ca V Vng l Nguyn Phc Thun, sinh nm Gip
Tut (1754), ln ngi lc 11 tui, tc Du Tng Hiu nh Hong cn gi l nh Vng.

Thng 3/1773 (thng 2 Qu T), Ty Sn khi nghip. Chim Qui Nhn, Qung Nam, Qung
Ngi v Bnh Thun.

Thng 4-5/1774 (thng 4 Gip Ng), Tng Phc Hip, tng nh Nguyn, chim li c
Bnh Thun, Din Khnh, Bnh Khang.

Bc, cha Trnh Sm (1767-1782) thy trong Nam c bin, bn quyt nh nh.

Thng 6-7/1774 (thng 5 L.) qun Trnh do Hong Ng Phc lm thng tng cng Bi
Th t, Hong Phng C v Hong nh Th tin vo Nam.
Thng 11/1774 (thng 10 L.) qun Trnh vt sng Gianh.

Thng 12/1774 (thng 11 L.) Trnh Sm em thy qun vo Ngh An, ng H Trung
[Theo i Nam Nht thng ch, ph H Trung thuc tnh Thanh Ho, tp 2, t. 226]

Cui thng 1/1775 (thng 12 Gip Ng) Hong Ng Phc chim c Ph Xun [Hu].

Thng 2/1775 (thng 1/t Mi) nh Vng chy vo Qung Nam, lp chu l Nguyn
Phc Dng lm Th t (ng cung) sai li trn th Qung Nam, ri cng chu l
Nguyn Phc nh (13 tui) con th ba ca Hng t v cung quyn chy vo Gia nh.

Ch Gia nh, thi y, va ch Si Gn, va ch c min Nam.

nh, d nh tui, c d bn vic qun, vi chc Chng s, coi qun T dc. (Thc Lc,
I, t. 204). Tng Phc Hip lm Tit ch.

Mc Thin T em cc con n yt kin, c thng lm c, cc con lm Chng C,

Cai C, ng gi o Trn Giang [An Giang-H Tin].

Nguyn Nhc tin nh Qung Nam.

ng Cung ng qun Cu [ca bin Cu cch huyn Ha Vang 27 dm v phi Bc].

Thng 3/1775 (thng 2 L.) Hong Ng Phc vt Hi Vn vo nh Qung Nam.

Nguyn Nhc cng cc tng Tp nh v L Ti, ngi Tu, giao tranh vi qun Trnh ca
Hong nh Th v Hong Phng C Cm Sa. Thua trn, Tp nh trn v Qung ng. L
Ti chy v Bn Tn [bin gii Qung Nam].

Nguyn Nhc em ng cung v Quy Nhn.

Thng 6/1775 (thng 5 L.), Tng Phc Hip chim li Ph Yn.

Thng 8/1775 (thng 7 L.), Nguyn Hu tn cng Ph Yn. Hip thua, lui gi Hn Khi.

Thng 11/1775) (thng 10 L.), Hong Ng Phc, ng Chu [a gii Qung Ngi],
qun b bnh dch, cht mt na, xin Trnh Sm rt v Thun Ho, ri mt dc ng.

Chu Vn Tip, ngi Ph Yn, em 1000 qun v theo Tng Phc Hip. L Ti b Ty Sn
theo cha Nguyn.

Thanh Nhn chim li Gia nh

Thng 3-4/1776 (thng 2/ Bnh Thn), Nguyn Nhc sai Nguyn L vo chim Gia nh.

Tng Phc Hu a nh Vng chy v Trn Bin [Bin Ho], m qun cn vng.
Thng 4-5/1776, (thng 3 L.) Nguyn Nhc p thnh Tr Bn [Quy Nhn], ln ngi vua l
Ty Sn Vng. Cho L lm thiu ph, Hu lm ph chnh (Thc Lc ghi thng 3, Lit
truyn ghi thng 2 L.).

Thng 6-7/1776 (thng 5 L.), Thnh Nhn, th lnh ho hn Ba Ging tp hp

Nguyn Hunh c (Nguyn Hong c), Trn Ba, Vng, Tai, V Nhan, Bng v
3000 qun ng Sn cn vng, t xng l ng Sn thng tng qun, chim li Gia
nh.

Ba Ging tc Tam Ph, ni t hp ba sng Yn, K Ln v Qua Qua, c g ng chp chng,

cy ci um tm, v tr him tr, pha trc l sng ci, phi sau, rng chm, l ch t nghi
ca ng ng Sn, Thanh Nhn l ch soi (i Nam nht thng ch, Tp 5, t. 95).

Thanh Nhn v Nguyn Hunh c tr thnh nhng i tng ca Nguyn nh.

Qun ng Sn tin nh Gia nh, Nguyn L thua chy, kp ch kho thc 200 thuyn, v
Quy Nhn.

Thng 7-8/1776 (thng 6 L.), Tng Phc Hip cht. L Ti lm phn, gi ni Chu Thi.
Thanh Nhn nh khng c. nh Vng phi chy trn.

Thng 11-12/1776 (thng 10 L.), ng cung trn Nguyn Nhc v Gia nh, em qun dp
L Ti. Nhn thy c hiu, L Ti quy hng.

Thng 12/1776-1/1777 (thng 11 L.) L Ti n ng Cung v Si Gn. nh Vng

nhng ngi cho ng Cung lm Tn Chnh Vng, cn mnh ln lm Thi Thng Vng.

i trng V Di Nguy v T Vn oi em 200 qun, t Quy Nhn, v gip cha Nguyn.

Nguyn Hu nh Gia nh ln th nht, dit cha Nguyn

Thng 2/1777 (thng 1/inh Du) Nguyn Nhc xin Trnh Sm lm trn th Qung Nam
yn mt Bc. Sau khi Hong Ng Phc cht, Trnh Sm cng khng mun tip tc chin
tranh, thun cho.

Thng 4-5/1777 (thng 3 inh Du), Nguyn Nhc sai Nguyn Hu vo nh Gia nh.

L Ti gi Si Gn. Tn Chnh Vng gi Trn Bin [Bin Ho].

L Ti thua chy n Tam Ph [Ba Ging, thuc nh Tng] b qun ng Sn git cht.
Tn Chnh Vng lui v Tranh Giang [Gia nh].

nh Vng chy n ng Giang [nh Tng].

Nguyn nh em 4000 qun ng Sn n n, nh Vng em qun v Ti Ph [Ging

Ti, Gia nh].
Thng 5/1777 (thng 4 L.), Nguyn Hu nh Ti Ph. nh Vng chy sang Long Hng,
b ui, chy n Cn Th hp vi qun ca Mc Thin T, sau khi thua H Tin chy v.

nh Vng sai Thanh Nhn i Bnh Thun gi Chu Vn Tip, Trn Vn Thc v cu.

Ty Sn nh Tranh Giang. Tn Chnh Vng lui v Tr Tn [nh Tng], Chng c

Thim Lc n Vng n Ba Vit [Vnh Long].

Tn Chnh Vng sai Tng Phc Hu gi M Lung [Vnh Long], Thim Lc gi Hng i
[Vnh Long]. Tng Phc Ho thng lnh qun i.

Thng 8/1777 (thng 7 L.), Trn Vn Thc ko qun Ph Yn v gip, thua trn, cht
Bnh Thun.

Ty Sn nh Ba Vit, cc tng Tn Tht Ch, Nguyn Mn, Tng Phc Hu u b bnh

cht, ch cn mt mnh Chng c Tng Phc Ho chng tr, thng nhiu trn.

Thng 9/1777 (thng 8 L.), Nguyn Hu ch thn nh Hng i. Thim Lc chy i Ba

Vit. Tn Chnh Vng thy qun t th c, mun chy ln Bnh Thun, hp vi qun Chu
Vn Tip, nhng khng thnh. Tng Phc Ho thy khng th cu c cha, t t.

Ngy 19/9/1777 (ngy Tn Hi 18/8/inh Du) Tn Chnh Vng v 18 quan theo hu b

git. Sau c truy tng l Mc Vng.

Cn nh Vng Nguyn Phc Thun chy i Long Xuyn.

Thng 10/1777 (thng 9 L.), Nguyn Hu sai Chng c Thnh nh Long Xuyn.

Ngy 18/10/1777 (ngy Canh Thn 18/9/inh Du), nh Vng b git cng vi Tn Tht
ng (con th hai Hng t, anh rut Nguyn nh) v cc tng: Trng Phc Thn, Lu
th Lng (khng r h), Nguyn Danh Khong.

Mt mnh Nguyn nh, 15 tui, chy thot.

Nguyn Hu em qun v Quy Nhn, cc tng Chu, Hn, Oai, Ho, Chn (khng r h)
chia gi cc dinh Gia nh.

Nguyn nh ly li Gia nh, xng vng

Mt thng sau, Nguyn nh xut hin li Long Xuyn.

Thng 11/1777 (thng 10 L.), Nguyn nh tin n Sa c cng Thanh Nhn, L Vn

Qun, hp vi cc tng c: Nguyn Vn Hong, Tng Phc Khung, Tng Phc Lng,
Dng Cng Trng, H Vn Ln.

Thng 12/1777 (thng 11 L.), qun Nguyn nh p Long H [Vnh Long].

Thng 1/1778 (thng 12 inh Du) Thanh Nhn chim Si Gn.

Thng 2/1778 (thng 1 Mu Tut) Nguyn nh, 16 tui, c cc tng tn lm i

nguyn soi.

Thng 3/1778 (thng 2 L.), Tng c Chu (Ty Sn) nh Trn Bin [Bin Ho] v Phin
Trn [Gia nh].

Thng 4/1778 (thng 3 L.), Nguyn nh sai ng hn 50 chin hm gi tn l thuyn hiu

[tc l tu chin] Long Ln v mua nhiu b ho cng.

Thng 6/1778 (thng 5 L.), L Vn Qun v Thanh Nhn dp xong qun Ty Sn Gia
nh, L Vn Qun tin nh Bnh Thun.

Thng 6/1778, ti Quy Nhn, Nguyn Nhc ln ngi hong , hiu Thi c, phong
Nguyn L lm Tit ch, Nguyn Hu lm Long Nhng tng qun.

Trong hai nm (1778-1779), tui 16 v 17, Nguyn nh t chc li Gia nh.

Thng 4-5/1779 (thng 3 K Hi), nh rc T cung t Qung Tr v Gia nh (khi Hong

Ng Phc chim Ph Xun nm 1774, m Nguyn nh v cc cng cha chy ra Qung Tr).

Thng 7-8/1779 (thng 6 L.), nh sai Thanh Nhn, H Vn Ln, Dng Cng Trng
nh Chn Lp, git Nc Vinh (k thon ot), lp Nc n ln ngi, H Vn Ln li bo
h Chn Lp.

Thng 12/1779-1/1780 (thng 11 L.) nh chia li t Gia nh. Lp hnh chnh v quan
thu.

Ngy 28/2/1780 (ngy Qu Mo 24/1/Canh T) Nguyn nh xng vng.

Thng chc cho cc tng: Thanh Nhn, Tng Phc Khung, Tng Phc Lng,
Nguyn nh Thuyn, Trn i Th.

Lp cc b: Li, do H ng ph trch. H, Trn Phc Giai. L, Nguyn Nghi. Binh, Minh

(Khng r h). Hnh, Trn Minh Trit.

Ngy 6/4/1780 (ngy Tn T 2/3/Canh T) sinh hong t Cnh, con ca nguyn phi Tng
th, con gi Tng Phc Khung, nh ci nm Mu Tut (1778), lc 16 tui.

Thng 5/1780 (thng 4 L.) Thanh Nhn v Dng Cng Trng, tm cch mc cc
thuyn chin li vi nhau, nh chim c Tr Vinh.

Thng 7/1780 (thng 6 L.) Nguyn Vng sai 2 cai c Sm, Tnh sang Xim thng hiu.
Cng lc y, mt thuyn bun Xim i qua H Tin b lu th Thng cp v git; ri mt
ngi Chn Lp tu ba vi vua Xim l Gia nh gi mt th sai Tn Tht Xun, Mc
Thin T lm ni ng chim Vng Cc. Vua Xim ni gin, giam Sm, Tnh v bt gia nh
Mc Thin T hi ti. Mc T Duyn (con Mc Thin T) b nh cht. Mc Thin T t t.
Tn Tht Xun, Sm v Tnh cng quyn thuc ca Mc Thin T, 53 ngi u b hi.

Thng 8/1780 (thng 7 L.) Nguyn Vng li sai ng thm thuyn chin. Thanh Nhn
sng to thuyn trng (bnh li di), rt li hi.

Thng 4/1781 (thng 3/Tn Su) Thanh Nhn chuyn quyn b git. Qun ng Sn
ni dy.

Thng 5-6/1781 (thng 5 L.) Vng duyt binh: khong 3 vn qun, 80 thuyn i bin, 3
thuyn chin ln, 2 tu Ty, nh nh Ty Sn, nhng xy ra cuc bin ng Sn, phi rt
qun v.

Thng 6-7/1781 (thng 5 nhun), thuc h ca Thanh Nhn lm phn. Phi dp mi.

Nguyn Hu nh Gia nh ln th nh

Thng 4-5/1782 (thng 3/Nhm Dn) Nguyn Nhc v Nguyn Hu em 100 chin thuyn
nh vo ca Cn Gi.

Nguyn Vng sai Tng Phc Thim thng lnh qun i, by thy trn chng c Ng
By [cn gi l Tht k giang, ni by dng hp li chng cht nhau, Bin Ho, cch huyn
Phc An 37 dm v phi ty bc]. Qun Nguyn thua to.

Mt mnh cai c ngi Php tn l Mn Ho (Manuel hay Emmanuel) i tu Ty, c sc

nh rt lu. Mn Ho do B a Lc gii thiu, c gi chc cai c, coi i Trung Khung.
Ty Sn t tu, Mn Ho cht chy. c truy tng l Hiu nghi cng thn ph quc
thng tng qun. c th n Hin Trung Gia nh (Thc Lc, I, t. 211-212, Lit
truyn, tp 2, t. 506). i vi triu Nguyn, Mn Ho l ngi Php c cng ln nht trong
thi k lch s ny.

Nguyn nh c binh giao tranh Ng Ba [Ng ba Nh B, Bin Ho, cch huyn Long
Thnh 32 dm v pha ty Nam], nh thua, chy i Ba Ging [nh Tng]. Tng Phc
Thim, v lc trc xui vua git Thanh Nhn b qun ng Sn th, git cht.

Nguyn nh chy ra Ph Quc.

Thng 6-7/1782 (thng 5 L.) Nguyn Nhc v Nguyn Hu tr v Qui Nhn, hng
tng ng Sn l Nhn Trp li gi Gia nh.

Chu Vn Tip chim li Gia nh

Thng 9-10/1782 (thng 8 L.), Chu Vn Tip chim li Gia nh, n Nguyn nh v.

Nguyn nh sa sang qun ng:

Chu Vn Tip lm ngoi t Chng dinh, Tn Tht D lm ngoi hu Chng dinh, vv

Sai cai c Trung thy V Di Nguy, cai c Tin thu Trng Phc Dnh tp hp nhng thy
binh ngch c, sa ng chin thuyn.

Ty Sn quyt nh nh Gia nh.

Nguyn nh c tin Ty Sn sp vo, sai p n Tho Cu [Vm C] v n Dc Ng [C

Dc] phi Nam v pha Bc sng ln Gia nh, giao cho Dng Cng Trng v Tn Tht
Mn gi. Trn sng dn 100 chin thuyn do Chu Vn Tip, Tn Tht Cc, V Di Nguy
qun th. Gim qun T coi b ho cng.

Nguyn Hu nh Gia nh ln th ba

Thng 2/1783 (thng 1 Qu Mo), i binh Nguyn L v Nguyn Hu t ca Cn Gi nh

ln, t khu Nguyn Vn Kim nh b Bc, c L Vn K nh b Nam.

B ho cng ca qun Nguyn b ngc gi, quay tr li t thuyn mnh. Tn Tht Mn t

trn, Dng Cng Trng b bt. Chu Vn Tip chy sang Xim cu cu.

Nguyn nh chy i Ba Ging, by ti ch cn nhm Nguyn Kim Phm 5, 6 ngi. S qun

khng y 100.

Thng 5/1783 (thng 4 L.), Nguyn nh li tp hp cc o qun, Nguyn Kim Phm tin
phong, ng ng Tuyn [Gia nh].

Nguyn Hu tin nh ng Tuyn. Qun Nguyn thua to. Cc tng: ng b bt; Minh,
Qu, Thuyn, Hu, u t trn.

Nguyn nh chy i Lt Giang [Gia nh] nc sng chy mnh. nh bi gii, thot cht,
binh s cht ui nhiu. nh i M Tho, ly thuyn ch cung quyn ra Ph Quc, sai Tn
Tht Cc v Trn nh ra Cn Gi thm th tnh hnh. nh khng theo lnh, b Cc git.
ng ca nh l Trn Hng v Lm Hc (ngi Tu) chim gi H Tin. Nguyn Kim Phm
v H Tin thu qun.

Thi trng cng cha Ngc o (con th by V Vng, c Nguyn nh) cng n coi vic
qun nhu, u b bn Hng git. Nguyn nh hay tin, em binh thuyn n nh, Hng, Hc
b chy. Tng Xim Vinh Li Ma em 200 qun v chc chin thuyn n theo.

Thng 7/1783 (thng 6 L.) Nguyn nh ng hn ip Thch ( chng) Ph Quc,

Phan Tin Thun (Ty Sn) n nh, L Phc in mc o ng, liu mnh cu vua.

Thng 7/1783, Tn Tht in (con th su Hng t, em Nguyn nh), Tn Tht Cc,

chng c Hong v Vinh Li Ma u b Ty Sn bt, git. V Hong t t.

Nguyn nh chy thot ra Cn Ln.

Thng 8/1783 (thng 7 L.) Nguyn Hu sai ph m Trng Vn a vy Cn Ln. Nh bo,

thuyn Ty Sn b m, Nguyn nh vt vng vy, n o C Ct, ri quay v Ph Quc.
Qun lnh phi n c, n r cy. Nguyn c Xuyn liu cht kim n cho Nguyn nh.

Nghe tin B a Lc Chn Bn (Chantabun, Xim), nh sai ngi n mi. Trao hong t
Cnh, 3 tui, cng vi quc n cho B a Lc sang Php cu vin, mu hu v hong hu
li Ph Quc. (Thc Lc I, t. 218). Tuy nhin trong th vit t Pondichry ngy
20/3/1785 cho Hi truyn gio, B a Lc khng ni n vic ny (Launay, Histoire de la
Mission de Cochinchine, III, t. 84-92).

Thuyn Nguyn nh ti ca bin Ma Li [huyn Yn Phc, tnh Bnh Thun] b vy rt ngt,

chy quanh by ngy m, mi tr li c Ph Quc. Qun thn cn li: Tn Tht Huy, Tn
Tht Hi, Vn Hu, Nguyn Vn Thnh, L Vn Duyt, Nguyn Vn Khim v Nguyn
c Xuyn.

Nguyn Hu v Nguyn L v li Quy Nhn, Trng Vn a li gi Gia nh.

Nguyn nh cu vin qun Xim

Thng 2/1784 (thng 1 Gip Thn) Nguyn nh tr o Th Chu.

Thng 2-3/1784 (thng 1 nhun) H Vn Ln, Tn Tht Hi, L Vn Qun, thua trn, chy
sang Xim.

Thng 3-4/1784 (thng 2 L.) Nguyn nh chy sang Xim, c hn 30 quan i theo v vi
chc lnh.

Thng 4-5/1784 (thng 3 L.) Nguyn nh n Vng Cc, c tip n t t.

Chu Vn Tip sau khi thua trn sang Xim cu vin trc, c vua Xim chp thun.
nh ngy c binh.

Thng 7-8/1784 (thng 6 L.) Nguyn nh em qun v Gia nh. Vua Xim sai hai ngi
chu l Chiu Tng v Chiu Sng em hai vn thu binh v 300 chin thuyn v gip.

Nguyn nh phong Chu Vn Tip lm Bnh Ty i c, iu bt cc qun.

Thng 8-9/1784 (thng 7 L.) qun Nguyn v Xim tin nh Kin Giang, chim c Ba
Xc, Tr n, Mn Tht, Sa c.

Ly Mc T Sinh (con Mc Thin T) lm tham tng H Tin.

Thng 11-12/1784 (thng 10 L.) Chu Vn Tip nh trn trn sng Mn Tht [Vnh
Long], chng vi Chng tin Bo ca Ty Sn, b gm m trng, t trn.

Thng 12/1784-1/1785 (thng 11 L.) Nguyn nh sai L Vn Qun lm Tng nhung,

chim li c 2 n Ba Lai v Tr Tn nh Tng.

Thi gim L Vn Duyt v i trng L Vn Khim, trc b Ty Sn bt, nay trn v.

Nguyn nh sai cai i Nguyn Vn Thnh i thu phc qun ng Sn.

Qun Xim tn bo i n u l cp bc.

Nguyn Hu vo Gia nh ln th t, i ph qun Xim

Thng 1-2 /1785 (thng 12 Gip Thn) Nguyn Hu vo Gia nh, phc qun Rch Gm
(nh Tng) v sng Xoi Mt (nh Tng), d qun Xim n, ph tan 2 vn Xim. L
Vn Qun thua chy.

Nguyn nh chy i Trn Giang (An Giang), by ti cn li hn 10 ngi.

Trong khi y, B a Lc, vn cn quanh qun li trong vng, cha i. Sau khi Nguyn Hu
ph tan qun Xim, Nguyn nh khn cp gic Phm Vn Nhn, Nguyn Vn Lim v B a
Lc em hong t Cnh (4 tui) sang Ty. B a Lc n Pondichry (n ) cui thng
2/1785 (th B a Lc vit ngy 20/3/1785 cho Hi truyn gio, Launay III, t. 84-92).

Thng 2-3/1785 (thng 1 t T) Nguyn nh o Th Chu.

Thng 4-5/1785 (thng 3 L.), qun Ty Sn ui n Th Chu, Nguyn nh chy qua o

C Ct, ri sang Xim.

Nguyn Hu rt qun v Quy Nhn ng Vn Trn (Chn) gi Gia nh.

Nguyn nh tm tr Xim La

Theo Nguyn nh sang Xim c 30 qun thn, 200 qun v 5 chin thuyn: Phng Phi,
Bng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuyn (Thc Lc I, t. 223). iu ny chng t Nguyn
nh ng c thuyn i hiu bc ng, [tu chin bc ng theo kiu Ty Phng
nh Phng Phi v Bng Phi] t nm 1785. Tu Phng Phi nm 1790 s giao cho Trn
Vn Hc v Nguyn Vn Chn (Vannier) cai qun (Lit truyn II, t. 282).

Trong s qun thn i theo: Tn Tht Hi, Trng Phc Dnh, Nguyn Vn nh, Trng
Phc Lut, Tng Phc Ngn, Nguyn Vn Thnh, Vn Hu, T Vn oi, Nguyn Vn
Mn, L Vn Duyt, Nguyn c Xuyn, Nguyn Vn Khim nhiu ngi s lp cng ln
sau ny.

Nguyn nh xin tr Long K (Xim gi l ng Khoai), ngoi thnh Vng Cc, sai ngi i
n quc mu v cung quyn sang.

Thng 6-7/1785 (thng 5 L.), L Vn Qun em 600 qun n Vng Cc, nhiu qun thn
c tip tc sang theo. Nguyn nh sai lm n in nui qun, sai ra hi o ng thuyn
chin, sai ngi ngm v Gia nh m lnh.

Thng 1/1786 (thng 12 t T) Dng Cng Trng sau khi thua trn Dc Ng b bt, trn
thot, hp cng L Thng v Nguyn Tn do Nguyn nh sai v do thm, cng chim li
Long Xuyn. Thi bo Ty Sn l Phm Vn Tham em qun t Si Gn ra nh.
L Thng v Nguyn Tn t trn. Dng Cng Trng b bt ln th hai, khng chu hng,
b Phm Vn Tham git.

Thng 3/1786 (thng 2 Bnh Ng) Din in nh Xim. Vua Xim hi k hoch. Nguyn
nh thn chinh tr chin, sai L Vn Qun, Nguyn Vn Thnh i trc, dng ng phun la
nh. ch qun thua to, rt v. Vua Xim ngh gip nh thu phc Gia nh. Nguyn
Vn Thnh gt i. nh khen phi.

Thng 4/1786 (thng 3 L.) nh sai Hong Tin Cnh, Nguyn Vn Nhn, V Di Nguy,
Nguyn Vn nh, Trng Phc Lut, em qun ra ni Giang Khm ng mt chc chin
thuyn.

Qun Ch V (M Lai) nh Xim. Nguyn nh sai L Vn Qun em thu binh dp tan.

Nguyn Hu dit h Trnh Bc

Bc, ngy 19/10/1782 (13/9/Nhm Dn) Trnh Sm mt (Hong L Nht Thng Ch, Ng
Th Ch, bn dch Ng Tt T, nxb Phong tro vn ho Si Gn, 1969, t. 27). Lp con th l
Trnh Cn, 5 tui, con ng Th Hu ln ngi, c Hong T L (tc Huy qun cng Hong
nh Bo) lm ph chnh.

Ngy 28/11/1782 (24/10 Nhm Dn) (Hong L, t. 37), qun Tam ph (lnh Thanh-Ngh
tc kiu binh) o chnh, theo m mu ca Trnh Khi (tc Trnh Tng), con trng Trnh
Sm. Tam ph git T L, b Trnh Cn, lp Trnh Khi.

Thng 12/1782 (thng 11 L.) Nguyn Hu Chnh Ngh An, l thuc tng ca T L,
vt bin vo Qung Nam theo Nguyn Nhc, c Nhc tin dng, phong chc c.

Qun Tam ph cy cng lm lon t Bc.

Nguyn Hu Chnh xui Nguyn Nhc nn nhn c hi chim Ph Xun.

Ngy 25/5/1786 (28/4 Bnh Ng) (Hong L, t. 77), Nguyn Nhc sai Nguyn Hu thng
lnh thu b tin nh Ph Xun: Nguyn Hu Chnh, t qun c; V Vn Nhm (con r
Nguyn Nhc), hu qun c; Nguyn L, thu qun. Qun Trnh thua to.

Ngy 31/5/1786 (4/5/Bnh Ng) chim c Ph Xun, Hu cn lng l, Chnh xui tin
qun ra Bc (Hong L, t. 81).

Nguyn Hu Nguyn L gi Ph Xun, em qun ra Bc. Vit th v bm Nguyn Nhc.

Nhc khng bng lng, gi ngi chn li, nhng ti ni, Hu vt bin i ri.

Thng 7/1786 (thng 6 L.), Nguyn Hu tin nh Thng Long.

inh Tch Nhng i bi L Giang (Sn Nam)

Hong Phng C i bi sng Thy i. Su ngi con u t trn

Nguyn Hu tin thng n bn Ty Long, Trnh Khi ra trn ch huy. Ty Sn t ng phun
la xng vo, qun Trnh tan v.

Ngy 21/7/1786 (26/6 Bnh Ng) Nguyn Hu vo Thng Long. (Lit truyn, II, t. 538).

Trnh Khi b chy ln Sn Ty th b bt, ct c t vn, ngy 22/7/1786 (27/6 /Bnh Ng)
(Hong L, t. 82).

Nguyn Hu vo Thng Long, c vua L Hin Tng g Ngc Hn cng cha.

Ngy 3/8/1786 (10/7/Bnh Ng) Nguyn Hu a snh l: Hai trm lng vng, hai nghn
lng bc, hai chc tm on.

Ngy 4/8/1786 (11/7/Bnh Ng) lm l rc du (Hong L, t. 103)

Ngy 10/8/1786 (17/7/Bnh Ng) vua L Hin Tng mt (Hong L, t. 105). L Duy K ln
ngi, hiu l Chiu Thng.

Nguyn Nhc hay tin Hu dit xong Trnh, s em cy cng kiu ngo, khng kim sot c;
tc tc ngy m ra Thng Long. li 10 ngy.

Hai anh em cng rt qun v Nam. B Nguyn Hu Chnh li.

Chnh s, chy theo n Ngh An. Hu cho li gi Ngh An cng vi Nguyn Vn Du.

Tr v Quy Nhn, Nguyn Nhc xng l Trung ng hong , phong Nguyn L lm ng

nh Vng trn t Gia nh, Nguyn Hu lm Bc Bnh Vng, trn t Thn Ho.

Anh em Ty Sn bt ho

Nguyn nh tr v Gia nh

Ma ng, 1786, anh em Ty Sn bt ho. Nguyn Hu em qun nh, Nguyn Nhc gi

c ng Vn Trn Gia nh v cu.

ng Vn Trn Trn T gi Gia nh, em qun v n Tin Chu (Ph Yn) th b qun
Nguyn Hu bt c. Nguyn Hu vy Quy Nhn, Nguyn Nhc phi ln thnh ku khc,
Nguyn Hu thng tnh rt qun v.

Thng 2-3/1787 (thng 1 inh Mi), B o Nha sn sng gip nh qun i v 56 thuyn
chin u thnh Goa (n ). Vua Xim khng bng lng, nh phi t chi.

Thng 3-4 (thng 2 L.), Tng Phc m, Nguyn , Tng Phc Ngc, Nguyn Vn
Thim n yt kin. Tng Phc m bo tin anh em Ty Sn bt ho, Gia nh n yu,
nh c v trnh by sch lc tn cng.

Nguyn Nhc sai Nguyn L gi Gia nh cng vi thi bo Phm Vn Tham.

Ngy 13/8/1787 (1/7 inh Mi) Nguyn nh vit th t t vua Xim, ang m xung
thuyn em cung quyn v nc, tr Hn Tre. Sai V Di Nguy v Phm Vn Nhn trng
nom cung quyn Ph Quc.

Thuyn Nguyn nh n Long Xuyn.

Nguyn Vn Trng, Chng c Ty Sn, em 300 qun tinh nhu v 15 chin thuyn v
theo, nh trao chc Khm Sai Chng C, qun o Tin phong Thu dinh Trung qun.

Nguyn Vn Trng chim n Tr n [Vnh Long].

Nguyn Vn Nghi em qun s b n gip, c trao chc Chng c.

Thng 10-11/1787 (thng 9 L.) Nguyn nh n ca Cn Gi. Nhiu o qun theo gip.

Nguyn L, hay tin, lui v Lng Ph [Bin Ho], p lu t gi.

Phm Vn Tham gi vng Si Gn, qun Nguyn khng th h c.

Tng Phc m bn gi th Nguyn Nhc gi Nguyn L sai git Phm Vn Tham v ti

lm phn, ri b th vo nh Tham. Tham s qu, ko c trng, em qun n Lng Ph. L
nhn thy c trng tng Tham ra hng, vi chy v Quy Nhn ri cht. Phm Vn Tham
li chng .

Tng Ty Sn Nguyn K Nhun em 10 chin thuyn n hng, nh phong cho lm Hu

qun khm sai bnh Ty c.

Nguyn Vn Qun thng Ty Sn Ba Lai [nh Tng] tin ng M Tho.

Phm Vn Tham tin nh M Tho, Nguyn ng Vn (hng tng Ty Sn) b bt, b git.

Qun Nguyn thng nhiu trn, nhng Phm Vn Tham vn kin tr chng gi.

Nguyn Hu ra Bc ln th nh

Bc, Trnh L [con cha Trnh Doanh (1740-1767)], em rut Trnh Sm, trc mu
cp ngi anh; nay thy Nguyn Hu v Ph Xun, bn ni ln tranh quyn vi Trnh Bng
[con cha Trnh Giang (1730-1740), Bng l ch ca L]. Vua L Chiu Thng bt c d
phi phong cho Trnh Bng lm n Vng, dng li ph cha nh c.

H Trnh tr li chuyn quyn, L Chiu Thng gi Nguyn Hu Chnh Ngh An ra gip.

Trnh Bng thua chy. B i tu. Nguyn Hu Chnh c phong chc i T .

Dp xong h Trnh, Chnh mu vic gi t sng Gianh tr ra, nh thi cha Trnh tha
trc. Nguyn Hu gi v, khng v, Hu sai V Vn Nhm ra dit Nguyn Hu Chnh. L
Chiu Thng b kinh , theo Nguyn Hu Chnh ln ng Mc Sn (Yn Th). Nguyn
Hu Chnh thua trn, b bt v Thng Long hnh ti.
Git Chnh ri, Nhm tm vua Chiu Thng khng c, bn tn L Duy Cn lm Gim quc.

Thng 4-5/1788 (thng 3 Mu Thn) li nghe tin V Vn Nhm chuyn quyn Bc,
Nguyn Hu tc tc ra Thng Long, bt git i. Chiu Thng chy sang Tu.

Nguyn Hu Ng Vn S li gi Thng Long, ri v Ph Xun.

Ti Php, ngy 28/11/1787, B a Lc k vi de Montmorin hip c cu vin Versailles.

Nguyn nh chim li Gia nh

Thng 5/1788 (thng 4 L.) V Tnh em qun v gip. Tnh ngi Bnh Dng. Anh l V
Nhn, thuc tng ca V Thanh Nhn. Khi Nhn b git, Nhn hp qun ng Sn chng
li, b bt v b git. V Tnh t ng G Cng hn vn ngi, phc kch nh Ty Sn.

V Tnh, Chu Vn Tip v Thanh Nhn c Ty Sn coi l ba anh hng.

Nguyn nh phong V Tnh lm Khm Sai Tng nhung Chng c dinh Tin phong, em
cng cha th hai ca Hng t l Ngc Du (ch/em Nguyn nh) g cho.

Cc din qun s ca Nguyn nh, t khi c Nguyn Vn Trng (Ty Sn) v V Tnh v
gip, thay i hon ton.

Thng 6/1788 (thng 5 L.) Nguyn nh sa p n lu, cng lm vi cc tng s. (Thc

Lc I, t. 233).

Thng 7/1788 (thng 6 L.) nh cho Mc T Sinh (con Mc Thin T) lm lu th H Tin.

Ly Nguyn Vn Nhn lm khm sai cai c v Thn Sch (Cng binh v Pho binh), dinh
Trung qun.

Thng 8/1788 (thng 7 L.) Nguyn nh c i binh tin nh Gia nh.

Ngy 7/9/1788 (8/8 Mu Thn), qun Nguyn chim li thnh Gia nh. Phm Vn Tham
dn hng ro chng c t ch iu Khin n ch Khung Dung. V Tnh em qun i vng
phi nam ng Tp Trn [ ngoi thnh Si Gn] nh thng vo Bn Ngh, chn no sau.
Qun Phm Vn Tham tan v. Phm Vn Tham lui gi Hm Lung [Vnh Long] ri Ba Xc
[Ba Thc, An Giang?].

Nguyn nh sai ngi n d hng. Tham khng chu hng, p thnh t hai bn b
sng Ba Xc, by chin thuyn chng gi.

Nguyn nh vo thnh Si Gn, Tn Tht Hi ch huy trn i.

Thng 10/1788 (thng 9 L.) n cung quyn t Ph Quc v.

Chm dt giai on lu vong. Bnh nh min Nam.

Nguyn Vn Thnh c b lm Tng nhung dinh Trung qun.

Sai Trnh Tn Ti v Chu Vn Quan i H Chu (Singapor) mua sng n, lu hong v dim
tiu. Sai Nguyn Thi Nguyn ph trch b Li; Phan Thin Trc Nguyn Bo Tr, b H;
Tng Phc m, b Binh; Ng Hu Hu, b Hnh.

Tuy cha c b L v b Cng, nhng nh lp v Thn Sch, tc l Cng binh v pho

binh, do Nguyn Vn Nhn iu khin.

Phan Nh ng, Trn i Lut, L Quang nh, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu, v Hong
Minh Khnh, lm Hn Lm Vin ch co (bo trnh, lut, tc). L Xun Minh, L Phc Mo,
H Phc Un, V Cng Chn, H Vn nh v Hong Vn lp Hn Lm Vin.

Khai khn t hoang. Sa sang lut php. Thnh lp mt triu nh vng chc. Thng
11/1788 (thng 10 L.) ra lnh cm nh bc. T chc li qun i. Bt u t ph binh.
Lp s inh. Ly mt na trng inh lm ph binh, kt thnh i, thp (10), ng (5).

Theo chnh sch khng vic th i cy rung, c vic th lm binh ca nh ng (ch

khng phi do B a Lc ngh ra, nh Faure vit sau ny).

Thng 11/1788 V Di Nguy c thng chc qun Ni thu thu Trung thuyn.

Vua Quang Trung i ph qun Thanh

Bc, L Chiu Thng chy sang Tu cu cu. Vua Cn Long sai l Tn S Ngh, tng c
Lng Qung chia qun lm bn o tin nh Thng Long, Ng Vn S lui v Tam ip,
cp bo Nguyn Hu.

Ngy 22/12/1788 (25/11/Mu Thn) Nguyn Hu ln ngi hong Ph Xun, nin hiu
Quang Trung.

Thng 2/1789 (thng 1 K Du), Quang Trung i ph qun Thanh: Sm Nghi ng cht.
Tn S Ngh chy v Tu. L Chiu Thng chy theo.

Quang Trung sai con l Quang Thy v V Vn Dng gi Bc Thnh.

Quang Bn gi Thanh Ho.

Nguyn Vn Du gi Ngh An, ri tr v Thun Ho.

Quang Trung xy dng kinh Ngh An, t tn l Phng Hong Trung , p thnh
lu, t kho tng, dng trng binh coi gi.

Tm tt vic B a Lc cu vin Php

Nh trn ni, theo Thc Lc, thng 8/1783 (thng 7 Qu Mo), nghe tin B a Lc
Chn Bn (Chantabun, Xim), Nguyn nh sai ngi n mi, trao hong t Cnh, 3 tui,
cng vi quc n cho B a Lc sang Php cu vin. Nhng B a Lc cn li trong vng
ny sut nm 1774. n khi Nguyn Hu i ph qun Xim thng 1-2/1785, Nguyn nh
thua to, by ti ch cn li 10 ngi, lc mi khn cp gic Phm Vn Nhn, Nguyn Vn
Lim v B a Lc em hong t Cnh (5 tui) sang Ty.

Cui thng 2/1785, B a Lc v hong t Cnh ti Pondichry (n ).

Thng 7/1786, B a Lc t Pondichry em hong t Cnh, 6 tui, i Php. Phm Vn

Nhn, Nguyn Vn Lim, H Vn Ngh tr v Vng Cc.

Ti Php, ngy 28/11/1787, B a Lc k vi de Montmorin hip c cu vin Versailles.

Ngy 18/5/1788, B a Lc v hong t Cnh t Php v ti Pondichry. Vic thi hnh hip
c cu vin gp kh khn v Conway, ton quyn Php Pondichry, chng. Sau cng
chnh vua Louis XVI, theo bo co ca Conway, i , lnh cho Conway khng gip Nguyn
nh.

Thng 7/1789, B a Lc tr v tay khng vi hong t Cnh, 9 tui. Vua sai Tn Tht Hi
em binh thuyn ra ca Cn Gi n.

Trong sut thi gian ny, Nguyn Vng vit nhiu th gi Hi tha sai Macao hi tin con,
nhng hu nh ng khng nhn c tin tc g c.

Php, ngy 14/7/1798, qun cch mng ph ngc Bastille. Phe bo hong trong c Hi
tha sai phi chy sang Anh.
 Chng 3: Tm tt giai on lch s 1777-1802

(Phn II)

Nguyn Vng thu phc Gia nh

Cui nm 1788, Nguyn Vng chim c Si Gn v phn ln t Gia nh nhng

Phm Vn Tham vn cn cm c Vnh Long v An Giang.

Vng sai L Vn Qun, Tn Tht Hi, V Tnh, Nguyn Vn Trng hp nhau nh Phm
Vn Tham H Chu [An Giang]. Phm Vn Tham rt v Ba Xc [Ba Thc, An Giang?]. Th
cng, phi ra hng.

Ton b Gia nh v tay Nguyn nh.

Thng 4/1789 (thng 3 L.) xy hai thnh C Dc [Dc Ng] v Vm C [Tho Cu] l hai
ni xung yu, c hng ca Si Gn, sai Nguyn Vn Thnh trn gi.

Vng rt ch trng n V Thn Sch (Cng binh v Pho binh): sai Tn Tht Huyn cai
qun cc i ban trc tin v Thn sch dinh Trung qun; Tn Tht Chng ban trc hu,
Phm Vn Nhn ban trc t, T Vn oi ban trc hu.

Thng 7/1789 (thng 5 nhun) Vng bn nh nh Ty Sn. Nhng nghe tin Nguyn Hu
Thun Ho ng nhiu chin hm, ang nh nh vo Nam, li thi.

Bt u t chc quan in tun (trng coi nng nghip), dng 12 ngi trong Hn Lm
Vin ch co (Trnh Hoi c, L Quang nh, vv) trng coi vic m mang canh nng, khai
ph t hoang cho bn dinh: Phin Trn (Gia nh), Trn Bin (Bin Ho), Vnh Trn (Vnh
Long), Trn nh (nh Tng), khuyn khch dn trng trt, ngi no khng thch ngh
nng th vo ph binh. Lp trng v b, chn nhng ngi c kh nng chin u trong
qun ng, cho luyn tp tr thnh qun tinh nhu.

Thng 8-9/1789 (thng 7 L.) hng tng Phm Vn Tham b kt ti lin lc vi Nguyn
Hu khi phc li min Nam, b git.

Thng 9-10/1789 (thng 8 L.) sai ng hn 40 chin thuyn ln, hn 100 thuyn i bin.

Ci t ni cc: Lp thm b L, Nguyn Thi Nguyn coi, Nguyn Bo Tr, b Li, Nguyn ,
b H.

Thng 11-12/1789 (thng 10 L.) i duyt binh tng s cc dinh ng Tp Trn (ngoi
Si Gn).

Ch nh cc tng lnh ch huy cc o, cc dinh, cc chi trong ton b qun i.

Sai dinh Trn Bin mua ng ct, mi nm 10 vn cn, c sn, i cho ngi Ty
Dng ly binh kh.
Ci t binh thuyn.

Ngy 22/4/1790 (ngy K su, 9/3 Canh Tut), p thnh t Gia nh, Tn Tht Hi trch
nhim cng vi Trn Vn Hc (Lit truyn II, t. 77-282).

Nguyn Vng mua sng n, ng tu, xy dng thnh quch

Thng 5-6/1790 (thng 4 L.) L Vn Qun ch tr bn vic xut qun, Nguyn Vn Thnh
can khng c. Nguyn Vng sai L Vn Qun lm t lnh, V Tnh v Nguyn Vn
Thnh, tin phong, tin nh Bnh Thun. Chim c.

L Vn Qun tin nh Din Khnh, thua to, lui v gi thnh Hng Phc. Vua v Gia nh.

Thng 6/1790, mt s lnh Php theo gip Nguyn Vng, c nhn chc cai i. Hai nm
sau nhiu ngi b i. Ch Chaigneau v Vannier li n u i Minh Mng.

Thng 11/1790 (thng 10 L.) bt u lp n in, cp tru b, in kh v ht ging, khai

ph t hoang. t thi y vin. Dng kho ho dc. Thng 12/1790 (thng 11 L.) sai Cai
c V Di Nguy coi ng mt chin thuyn ln v 15 thuyn i bin.

Thng 1/1791 (thng 12/ Canh Tut) sa p thnh t Gia nh. Sai Trn V Khch i
Giang Lu Ba (Jakarta, th Indonesia) tm mua binh kh.

Lp xng thu s, t b sng Tn Bnh n b sng Bnh Tr, trn ba dm, thuyn i bin,
thuyn chin (hnh thc nh thuyn bun, khng mui m nh) thuyn (sn en nn gi l
thuyn), thuyn son (sn gi l chu thuyn), thuyn l (u ui thuyn u chm v
gi l

l thuyn), u u .

Thng 2/1791 (thng 1 Tn Hi) nh l hng nm duyt binh.

L Vn Qun t khi thua trn, co bnh, vua vi khng n, b nh thn kt n. T vn.

Thng 3/1791 (thng 2 L.) nhn dp ngi B o Nha tn l Chu Di N Nhi n bun bn,
Nguyn nh gi th cho quc vng B mua binh kh (1 vn cy sng chim, 2.000 c sng
gang, mi c nng 100 cn, 2.000 vin n).

Gin ip qua li lun, tin tc Ty Sn, khng vic g l khng bit.

Ngy 25/5/1791 (23/4 Tn Hi) Minh Mng ra i, con phi th hai Trn Th, con gi tham
tri b L Trn Hng t. Sau ny, ng c Siu, Nguyn Vn Trng s l thy dy.

ng hn 100 chic chin thuyn.

Thng 11/1791 (thng 10 L.) lp n Hin Trung, th cc cng thn, theo vua t Vng Cc.
Nm Tn Hi 1791 (khng r thng) Nguyn nh b mt sai ngi cu ng c Siu, cu
thn cha Nguyn, khng ra gip Ty Sn. Siu ln vo Gia nh, hin k nh Ty Sn, tr
thnh qun s, lun lun bn mnh Nguyn nh. Tt c nhng chin dch sau ny, phn
ln do ng c Siu lm c vn.

Thng 2/1792 (thng 1 Nhm T) ng nm hiu thuyn Hong Long, Xch Nhn, Thanh
Tc, Bch Yn v Huyn Hc.

Nguyn nh s dng chin thut gi ma: Hng nm, khi gi nm thi, thu qun thun
chiu gi ra nh, ht gi quay v.

Sai p thnh M Tho, gc thnh p nh dng hoa mai, chu vi 499 trng.

Hai bn sa son chin tranh

Thng 4-5/1792 (thng 3 L.) vua Xim vit th mun lin kt nh Quang Trung. Bi
v Quang Trung em qun nh Vn Tng, qun Xim thua to.

Nguyn nh hay tin Nguyn Hu sa son hai, ba mi vn binh thy b nh Gia

nh. Qun b qua Lo nh Nam Vang, tin vo sau lng Si Gn. Thu qun vo Cn Ln,
chim H Tin, ri theo ng Long Xuyn, Kin Giang nh mt trc Si Gn.

Thng 5-6/1792 (thng 4 L.), Nguyn nh t chc phng v.

Thng 6/1792, Quang Trung em 30.000 nh Lo ri xung Cao Mn, nhng li rt v

(th ca LM Le Labousse, 16/6/1792, Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine III, t.
223).

Trong lc tnh hnh si bng, nhng ngi lnh Php theo gip t 1790 chun b rt lui.

Thng 6/1792, phn ln nhng ngi Php u b i hoc b ui v k lut. B a Lc

cng mun xin v. [Th ca Lavou gi Ltondal, vit ti Li Thiu ngy 16/6/1792. Th Le
Labousse gi Ltondal, vit t bin gii Cambodge ngy 17/6/1792. Th B a Lc gi
Boiret ngy 20/6/1792 (Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine III, t. 295-297)].

Thng 6-7/1792 (thng 5 L.), Nguyn Hu lin kt vi 40 thuyn T Ngi (gic bin, ngi
Tu) tn cng min Bnh Khang, Bnh Thun.

Thng 7-8/1792 (thng 6 L.) cai i livi (Olivier de Puymanel) c thng chc V U
ban trc tuyn phong hu v Thn sch.

Trn Th Ni 1792

c tin gin ip cp bo Nguyn Nhc ng nhiu thuyn chin u ca Th Ni, sa

son chinh pht Gia nh, Nguyn nh quyt nh nh trc.
Lnh cho tng s cc dinh Tin Phong v Chn V chun b lng thc kh gii hnh qun.
nh ngy th chin hm bin (thuyn i hiu v thuyn sai, 128 chic).

Tn Tht Huy, V Tnh v Tng Phc m gi Si Gn.

Bit Th Ni khng phng b, Nguyn nh, xut qun t ca Cn Gi, gp gi nam thi
mnh.

Cc tng thng lnh: Qun Tin phong dinh Nguyn Vn Thnh, Trc t Phm Vn Nhn;
gim qun Trung qun Nguyn Vn Trng h gi, tin thng ti Th Ni.

Sai qun tinh nhu phng ho t thu tri.

Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh i thuyn Long [Long Phi] v thuyn Phng
[Phng Phi], nh thng vo. c Thnh b chy. Qun Nguyn chim c 5 thuyn
ln, 30 thuyn i bin, 40 thuyn sai, ba chic thuyn ca T Ngi.

Trn ny ch c 10 ngy, chin thng ln u tin ca Nguyn nh, t khi v Gia nh, khin
Quang Trung ni gin. Hch Quang Trung (s ng trong chng sau) ch trch s thua trn
ny.

Ngy 27/8/1792, Quang Trung truyn hch cho quan, qun, dn hai vng Qung Ngi v
Quy Nhn: s san bng Gia nh.

Cha kp tin qun, Quang Trung bng h ngy 16/9/1792.

Quang Ton, 10 tui, ln ngi, hiu Cnh Thnh. Cu rut l thi s Bi c Tuyn lm ph
chnh.

Php, vua Louis XVI v hong hu Marie-Antoinette ln on u i. Nc Php ri vo

thi i Kinh Hong (La Terreur). S ngi b git c lng 100.000, trong c khong
17.000 b ln my chm.

Nguyn nh nh Quy Nhn ln th nht, 1793

Sau khi Nguyn Hu mt, Nguyn nh li c tin triu nh Quang Ton v Nguyn Nhc
nghi k nhau, bn quyt nh nh Quy Nhn.

Thu binh l im ct yu ca qun Nguyn.

Thng 2-3/1793 (thng 1 Qu Su) Nguyn nh sai ng thm cc thuyn i hiu (tu
chin): Long ng, Long thng, Long hng, Long Phi, Bng phi, Phng phi, Hng phi, Loan
phi, ng phi. (Chc l sa li cc tu Phng Phi v Bng Phi, v c t nm 1785).

Thng 3-4/1793 (thng 2 L.) sai Phm Vn Nhn lm ph tng T qun kim Tri Tu v.

Thng 4-5/1793 (thng 3 L.) lp hong t Cnh (13 tui) lm ng Cung.

Dng nh Thi hc. t mt ng cung ph o [B a Lc] v 2 ng cung th ging [Trnh
Hoi c v L Quang nh].

Thng 5-6/1793 (thng 4 L.) em i binh nh Quy Nhn, ng cung li gi Gia

nh cng ph tng T qun Phm Vn Nhn v Gim qun Trung dinh Tng Phc m.

B binh do Tn Tht Hi thng lnh, Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh trc thuc,

tin nh Phan R.

Cai c trn Thun Thnh l Nguyn Vn Chn (Vannier) v Nguyn Vn Ho; Chng c
o Ba Ph l C v iu khin Cng, em qun Man (ngi Thng) theo ng b tin
nh Phan Rang.

Nguyn nh xut qun ra ca Cn Gi. Nguyn Vn Trng v V Di Nguy tin phong, V

Tnh h gi. Phan Thin Phc, b H v tham tri Nguyn c Ch trng thuyn lng.

Thng 6-7 (thng 5 L.) Nguyn nh n Phan Rang, sai Nguyn K Nhun nh bo [bo l
thnh t, rt vng] Mai Nng, qun Ty Sn b chy.

Nguyn nh n Nha Trang, sai V Vn c v Nguyn Vn Lng nh bo Hoa Bng, Ty

Sn b chy, chim c ph Din Khnh. Nguyn nh ng vng Hn Khi. V Tnh
chim ph Bnh Khang.

B binh ca Tn Tht Hi nh bo Phan R, chim c Bnh Thun.

Thuyn Nguyn nh n ca Xun i. Sai V Tnh nh bo La Thai [La Hai], Phm Vn

im thua chy. V Tnh chim c Ph Yn.

Nguyn nh tin n Th Ni, V Tnh chim cc bo ch Th Ni.

Thng 7-8 (thng 6 L.) V Tnh thng trn cu Tn Hi, tin nh cnh ng Bnh Thnh.

Nguyn Nhc sai con l Nguyn Bo em qun tinh nhu v voi c ra tip chin.

B binh Tn Tht Hi cng va ti.

Nguyn Bo t lin n tri t Th Sn n c Sn chng c.

Nguyn nh dn Tn Tht Hi gi v tn cng t g Ph Qu, ri n m cng Nguyn Vn

Thnh lng l vt K Sn, hp vi V Tnh nh sau lng.

Nguyn Bo khng ng, qun v voi ton lon.

Nguyn nh sai V Vn Lng nh bo c Sn, phng la t tri. L Vn Duyt em qun

trn ni nh xung, qun Ty Sn thua to.

Nguyn Bo v o Vn H phi lui qun v thnh Quy Nhn.

Nguyn Nhc sai c u em 4000 qun tinh nhu gi bo Kh Sn, ni Cn Dng,
ph mi ca Nguyn Nhc.

Nguyn nh thn c cm binh i nh, nhng khng th tin c.

Bn sai Nguyn c Xuyn ti trc thnh khuyn d, qun lnh nghe theo khng bn na,
nh Trn Cng Hin lm ni ng, gy lon trong thnh, mi h c.

Nguyn nh tp hp cc o qun ca Tn Tht Hi, V Tnh, Nguyn Hunh c, Nguyn

Vn Thnh vy Quy Nhn, h lnh dng ho xa i bc (i bc ca ngi Ty c bnh xe
di ng), qun trong thnh cn 10.000, Nguyn Nhc c gi, khng th h ni.

Thng 9/1793 (thng 8 L.), Nguyn Nhc cu cu Ph Xun, triu nh Cnh Thnh (quyn
hnh trong tay Bi c Tuyn v Quang Ton cn b) c i binh do Thi u Nguyn Vn
Hng (hay Phm Cng Hng), h gi Nguyn Vn Hun, i t l L Trung, i t m Ng
Vn S, em 17.000 b binh, 80 tht voi, cng c H v chng c Thim em hn 30
chin thuyn, n cu vin.

Nguyn nh liu nh khng li, phi rt qun v Din Khnh.

Nguyn nh p thnh Din Khnh, v tr a u

Thng 10/1793 (thng 9 L.), Thc Lc ghi: Ng gi v Din Khnh. Thy thnh t Hoa
Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000
dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l Din Khnh (tc tnh l
Khnh Ho ngy nay. Thnh cao 1 trng, chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam
u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t). (Thc Lc I, t.
299).

Hai ngi trc tip xy thnh c ghi trong Lit Truyn:

[Tn Tht] Hi cng o binh hp li bao vy [Quy Nhn], gic c qun cu vin ngoi
n, bn gii vy v p Din Khnh.(Lit Truyn II, t. 78).

Ma h nm Qu Su [1793, V Vit Bo] theo i nh Quy Nhn, n khi v, p thnh Din

Khnh () Nm [Gia Long] th t [Bo] em qun cng vi cc qun sa p kinh thnh
[Hu] (Lit truyn II, t. 321).

Din Khnh s l ni xy ra nhng t xung phong khc lit khi Trn Quang Diu vy nh
thnh. V tr quan trng v s vng bn ca thnh Din Khnh, s c pha Php nhn
cng l thnh ny do Olivier de Puymanel xy (s ni n sau).

Trong thnh Quy Nhn, cc tng Nguyn Vn Hng, Nguyn Vn Hun, sau khi Nguyn
nh rt, bc bch Nguyn Nhc. Vua Thi c ut c m cht.

Triu nh Cnh Thnh phong Nguyn Bo, con Nguyn Nhc, lm Hiu cng, n lc mt
huyn, Nguyn Bo ut hn. L Trung v Nguyn Vn Hun li gi thnh Quy Nhn.
Thng 11/1793 (thng 10 L.) Nguyn nh tr v Gia nh. Nguyn Vn Thnh gi Din
Khnh. i V Thn Sch thnh Qun Thn Sch, tc l m ln hn.

Thng 12/1793, sai cai i Qung Ni V, i trng Pa Ch (u ngi Ty) sang thnh
C [Goa, n ] v x M La Kha [Malacca] tm mua binh kh.

L ngi thch xy dng, Nguyn nh t hc, bn cnh li c nhng chuyn vin kin trc
nh Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo nhng ngi ng tu gii nh Thanh
Nhn, V Di Nguy nht l t nm 1793 (khng r thng), Nguyn nh c thm mt
chuyn gia mi, s tr thnh b trng b Cng chnh sau ny: Trn Vn Thi, cai b kim
b Cng ca Ty Sn v quy thun, ng l ngi gii vic ng thuyn. Ma thu Bnh Thn
(1796), ng cng V Di Nguy, kim qun c doanh ng thu phm ch bo cch thc ng
cc thuyn u do tay Thi c. Trn Vn Thi gi b Cng, n nm Gia Long th 8, i
thnh Cng b Thng th, thng qun thu qun n khi mt. (Lit truyn II, t. 474).

Thng 12/1793, Nguyn nh triu Nguyn Vn Thnh v Gia nh. Theo l cc cha
Nguyn, Vng bt con phi tp vic cai tr v gi thnh, nn sai ng Cung Cnh (13 tui)
trn Din Khnh, v tr a u chng vi Ty Sn. Vng sai cc thy dy B a Lc, Trnh
Hoi c, Ng Tng Chu v cc tng: Phm Vn Nhn, Tng Phc m, Mc Vn T,
Nguyn c Thnh h tng ng cung. n thng 2/1794, Chng dinh hu qun Nguyn
Hunh c cng xin li Din Khnh gip ng cung. Nguyn nh sai qun ng thm
thuyn chin v c thm binh kh, ly cai i Nguyn Vn Khim lm ph V u v tc trc
qun Thn Sch, sai n Din Khnh ph ng Cung. Nh vy, hong t Cnh Din Khnh
vi trn b tng t lnh qun i v cc quan i thn l thy dy hc. Nhng lun iu sau
ny cho rng B a Lc ch huy v gi thnh Din Khnh ch l o tng.

Trn Quang Diu vy thnh Din Khnh

Thnh Din Khnh s l ni xy ra chin trn khc lit gia hai bn.

Thng 4/1794 (thng 3 L.) triu nh Cnh Thnh (tc thi s Bi c Tuyn v Cnh
Thnh cn nh) sai thi u Nguyn Vn Hng v tng qun Trn Quang Diu em qun thy
b vo Quy Nhn.

c gin ip bo tin, Nguyn nh truyn cho ng Cung phng b. Hong t Cnh tu

lng Din Khnh ch n mt thng. Vua sai Nguyn Vn Thnh ch lng ra cu ng,
ng thu b ngc gi, phi sai Nguyn Vn Tnh, lu th Bnh Thun, ch 3000 phng
go i ng b sut ngy m ra cu.

Thi y Ty Sn Nguyn Vn Hng em 40.000 qun b nh Ph Yn, qun Nguyn phi

rt lui.

Thng 5/1794 (thng 4 L.) Trn Quang Diu em thy binh vo ca bin Nha Trang, b
binh ca Nguyn Vn Hng cng tin n Bnh Khang, hp qun ba mt vy thnh Din
Khnh. Vy my ngy lin, sng trong thnh bn ra nh ma, qun Ty Sn b thng rt
nhiu nhng thnh kin c khng th tin vo c.
Nguyn nh thn chinh c thu binh gii vy: Tn Tht Hi tin phong, V Tnh tp hu, V
Di Nguy, h gi. Trn c Khoan, Nguyn Vn M v Nguyn K K coi lng.

Nghe tin i binh Nguyn nh n, Trn Quang Diu rt v Quy Nhn, Nguyn Vn Hng lui
v Ph Yn.

Thng 6/1794 (thng 5 L.), qun Nguyn chim li c mt s thnh v t mt: Tiu
C, Mai Nng (Phan Rang), Ph Yn.

Thng 7/1794 (thng 6 L.) Vng li sai V U Phan Vn Triu, livi (Olivier de
Puymanel), Trn Vn Tn, L Vn Duyt, Cao Vn L cng b thuc, n gip ng Cung.

Nguyn nh thy cha th nh c thy binh ca Ty Sn, bn sai Tn Tht Hi v V

Tnh em tt c thuyn v u ca Xun i.

Thng 7-8/1794 (thng 7 L.) Nguyn nh rt qun v Din Khnh.

Sai sa sang p li thnh Din Khnh.

Thng 8-9/1794 (thng 8 L.), cho ng Cung tr v Gia nh.

Thng 9-10/1794 (thng 9 L.) Vng cng em qun v Gia nh.

V Tnh li gi Din Khnh.

Trn Quang Diu vy Din Khnh ln th nh

Thng 10-11/1794 (thng 10 L.) Trn Quang Diu v L Trung li em qun thy b nh
Ph Yn. Nguyn Long v V Vn Lng lui v gi Bnh Khang. V Tnh nhn trn gi c hai
mt. Thng 11-12/1794 (thng 11 L.) Vng ban thng cho V Tnh v qun s.

Vng sa p quch ngoi bn mt thnh Gia nh.

Gim qun Trung dinh Tng Phc m mt, ng c cng ln gip ng Cung gi thnh
Din Khnh nm 1793.

Vng bt u t chc Gim thnh s (cai qun vic phng gi kinh thnh).

Ty Sn nh Bnh Khang. Nguyn nh bit ch Ty Sn l nh Din Khnh, dn V

Tnh phng th, sai Nguyn Vn Tnh t Bnh Thun em qun tip vin Din Khnh, ri
sai Nguyn Hunh c iu b binh cng Nguyn Vn Thnh lm ph, tin ra Phan Rang.

Trn Quang Diu trc ch nh Din Khnh. L Trung nh Du Lai chn ng tip vin ca
qun Nguyn t Bnh Thun.
Thng 1-2/1795 (thng 12 Gip Dn), Trn Quang Diu ct t ng ly nc vo thnh
Din Khnh. V Tnh nh c. Trn Quang Diu sai qun ln st tro ln thnh, b sng
bn cht rt nhiu, sai p lu cao vy bn mt thnh. V Tnh c gi. Diu nh rt gp.

Trong thnh thiu mui, tng s n ung rt kh. Nguyn nh gi th dn Tnh kin quyt
gi, i mnh chun b xong ghe thuyn s tin qun tip vin.

Sai TnTht Hi ng qun B Ra iu khin cc o qun chng gi.

L Trung nh Phan R. Nguyn Hunh c lui v Ph Hi (huyn Tuy L, Bnh Thun)

Nguyn nh ra lnh cho Nguyn Hunh c v gi Ma Li (huyn Yn Phc, Bnh Thun),

Cn Nguyn Vn Thnh v thuc b phi li Ph Hi chng ch.

Thng 2-3/1795 (thng 1 t Mo) Nguyn nh sai ng Trn Thng, tn l binh v n

B Ra hp cng Chng tin qun Tn Tht Hi tr hoch chin lc.

Vng sai Tn Tht Hi em nghn qun ch sng n n Ph Hi v Phan Thit, hp cng

cc o tin phong, ngn qun ch.

L Trung nh Ph Hi. Nguyn Vn Thnh chy v B Ra.

Nguyn nh hay tin, lp tc sai gim thnh s T Vn oi bt Nguyn Hunh c v

Nguyn Vn Thnh v Gia nh, lt ht qun i, giao cho Tn Tht Hi thng lnh gi Ma
Li. Ri gi mt d cho V Tnh: i thu s tin n C Hun (gn huyn Vnh Xng,
Khnh Ho) th s nh p, mt trn c th thnh cng.

Thng 3-4/1795 (thng 2 L.) sai V u ban trc tuyn phong hu qun Thn sch l livi
(Olivier de Puymanel) sang Hng Mao (n ) mua binh kh.

ng cung trn gi Gia nh, c T qun Phm Vn Nhn, Gim thnh s T Vn oi, L
b Nguyn , Tham mu Nguyn Thi Nguyn, H b Phan Thin Phc, Hnh b Nguyn
Vn Ngh, tr gip.

Nguyn nh thn chinh em thu binh cu Din Khnh.

Nguyn Vn Trng thng lnh thu binh Tin, Hu, Trung qun. Tn Tht Hi thng lnh
b binh tin nh Phan Thit. Trng Phc Lut iu khin thy binh cc v tin nh kho
Phan Rang, cp go.

Thu binh Ty Sn t Vng Din n, Tng Vit Phc ph c, chm u c Nguyn

Vn S, c thng chc Chng C.

Thng 4-5/1795 (thng 3 L.) Vng tha ti v phc chc cho Nguyn Hunh c v
Nguyn Vn Thnh: sai c i theo Tn Tht Hi, Thnh ng gi.
Nguyn Vng ra ca bin Cn Gi, Tn Tht Chng, Trng Phc Lut i tin phong, ti
Cam Ranh, qun Ty Sn b chy.

Vng n ca C Hun. Trn Quang Diu, L Vn Li, Nguyn Vn Gip, Nguyn Vn Thn,
Trn Vit Kt vn vy thnh Din Khnh.

Sai Nguyn Vn Thnh v L Vn Duyt ln b, ng n, bn i bc trong thnh bit.

Cn i qun thng tin n Ch Chu (Ph Yn), xem xt tnh hnh, chia qun chn ng
v ca Ty Sn, ri Vng ko v qua vng Hn Khi.

Sai Nguyn Vn c nh bo Lp Trng, chm c c Gia v binh b Tin, chim

c Bnh Khang. c c phong Chng C. Nguyn nh v ng C Hun.

Trn Quang Diu t nhiu n tri Kh Sn chng li.

L Trung bt u thiu lng thc, mun lui gi Phan Rang, bo tin cho Trn Quang Diu,
Nguyn nh bt c, lin sai Nguyn Vn c v Nguyn Cng Thi ngm qua sng Phan
Rang t n ngn chn, Nguyn Vn c tin nh kho lng Mai Nng, Ty sn em
qun v voi n, qun Nguyn phi lui v Ba Ngi.

Tn Tht Hi ng qun sng Lu (Bnh Thun) nh nhau vi L Trung, thng th. L

Trung lui qun v sng Cn (Bnh Thun).

Nguyn nh tp trung qun i gii vy Din Khnh.

Thng 6-7/1795 (thng 5 L.), V Tnh ang m m ca thnh nh ra, t tri ca L

Vn Li t bo gi t ni S Lm n cu Hoa Bng.

Ph Xun c lon, Trn Quang Diu rt qun v

Nguyn do: Quang Ton cn nh, quyn hnh trong tay thi s Bi c Tuyn, Tuyn sai
Ng Vn S ra trn Bc Thnh, thay V Vn Dng. V Vn Dng t Bc Thnh v, gp Trn
Vn K (qun s ca Quang Trung ngy trc, b Tuyn y ra trm M Xuyn), k ti
Tuyn chuyn quyn. Dng v Ph Xun, mu cng Nguyn Vn Hng v Nguyn Vn
Hun, git Bi c Tuyn, triu con l c Thun Quy Nhn v Ng Vn S Bc v, git
c. Trn Vn K tr li lm ph chnh.

Thng 8-9/1795 (thng 7 L.) Trn Quang Diu vn gi Kh Sn, n lu vng khng th
ph c. Nh lnh tun Ty Sn l Nguyn Danh Nho u hng, dn ng tt cho qun
Nguyn, ang m b ln nh p, phng la t vo, ph lin 12 n t ca Ty Sn.

Nguyn nh tin nh Ch Chu (Ph Yn). Trn Quang Diu rt v Quy Nhn.

Nguyn nh vo thnh Din Khnh.

Trn Quang Diu (v ng l Bi Th Xun, chu h Bi c Tuyn) em qun v Ph Xun,
hi ti vua ti sao git hi nh thn. Quang Ton phi dn xp, phong Trn Quang Diu
lm Thiu Ph, Nguyn Vn Hun lm Thiu Bo, V Vn Dng lm T , Nguyn Vn
Danh lm T M: l t tr triu nh.

Thng 9-10/1795 (thng 8 L.) Nguyn nh sa li thnh Din Khnh, lm thm kho tng.
Tn Tht Hi li trn gi.

Thng 10-11/1795 (thng 9 L.) Nguyn nh v Gia nh.

Thng 11-12/1795 (thng 10 L.) sai ph tng t qun Phm Vn Nhn lm ph o ng

Cung. Vic ny c th l h qu ca vic: Trn i Lut dng s xin chm u B a Lc v
cy cng bo h ng cung, c kiu ngo.

Phong cho V Tnh lm Khm sai chng hu qun dinh Bnh Ty i Tng qun.

Php, thnh lp Chp Chnh Hi Ngh (Directoire) do 5 hi vin cm quyn

(26/10/1795- 9/11/1799).
Chng 3: Tm tt giai on lch s 1777-1802

Phn 2 (tip theo)

Trn Th Ni, 1801, V Di Nguy t trn

Thng 1-2/1801 (thng 12/Canh Thn) Nguyn nh vn cha gii vy c Bnh nh m

ca bin Th Ni thu qun V Vn Dng vn ng gi cht.

Thng 2-3/1801 (thng 1/Tn Du), Vng sai Nguyn Vn Thnh tit ch cc o b binh.

Trn Quang Diu vn vy cht thnh Bnh nh my vng.

Ban m V Tnh m ca thnh ra nh t tri ch, qun Ty Sn b chy, nhng sng

sm li tr li vy ng hn.

ng c Siu dng chin thut nh ho cng, nay dng c cho chin thut lm
xong.

Vng mt nh hm 28/2/1801 (16/1/Tn Du), ct qun nh p. Phm Vn Nhn

gi C Mng. Vng thn chinh em thu qun tin pht.

Na m hm y, qua Tiu C, Nguyn Vn Trng tin phong, bt c lnh tun ca Ty

Sn, bit khu hiu, Trng cho thuyn nh ln vo Tiu Ki, cho qua thuyn ln ca ch,
n miu Tam To, chm c c Tr, t rt nhiu thuyn ch. (Lit truyn, II, t. 147)

V Di Nguy, L Vn Duyt em i binh va n, nh nhau kch lit vi qun V Vn Dng

t gi Dn (6 gi sng) n gi Ng (12 gi tra).

V Di Nguy b bn cht.

L Vn Duyt mc k, c xng ln, cui cng, n gi Thn (4 gi chiu) lt vo c vo

ca bin, dng uc ho chin, hp chiu gi, phng ho t thuyn i hiu. V Vn Dng
thua chy, thuyn Ty Sn b t chy gn ht.

Trn Th Ni 1801 l v cng ln nht ca Nguyn nh.

Lm xoay i hn cc din chin tranh.

Trong trn ny c ba ngi Php tham d l cai i Nguyn Vn Chn (Vannier) qun tu
thuyn hiu Phng Phi; Nguyn Vn Thng (Chaigneau) qun thuyn Long Phi, v L Vn
ng (de Forcanz), qun tu Bng Phi, i theo Trung qun do Tng Phc Lng iu
khin. (Thc Lc, t. 407). H s cn tip tc cc chin dch Qung Nam v Ph Xun. Cng
trng h nh th no? Chng ta s tm hiu sau.

Sau khi thua trn Th Ni, V Vn Dng thu thp tn qun hp li vi Trn Quang Diu, sai
T khu nh gi Thch Tn [bin gii Bnh nh-Qung Ngi], c Nguyn Vn Ng gi
m Thu [Nc Ngt, Bnh nh], c V Vn S gi Tn Quan [Qung Ngi].

Thng trn Th Ni, nhng Nguyn Vng vn khng gii vy c Quy Nhn.

Ngy 20/3/1801 (ngy Qu Su 6/2/Tn Du) hong t Cnh mt v bnh u ma ti Gia

nh, tui 22. Vng sai Nguyn Vn Nhn v Nguyn T Chu gi Gia nh.

mt trn Ph Yn, Phm Vn im chim bo Hi An. Nguyn c Thin, Trn Vn Trc,

Phm Tin Tun lui gi Xun i. Vng sai Nguyn c Xuyn v Tng Vit Phc ra
nh, Ty Sn rt qun v.

Nguyn Vn Trng chim Qung Ngi, Qung Nam, 1801

Thng 3-4/1801 (thng 2 L.) Vng sai Nguyn Vn Trng em thu binh ra nh
Qung Ngi, Qung Nam cng vi cc v qun Thn Sch ca Phan Vn c, v Phn Dc
Trung qun Tng Phc Lng, v Thun V Vng Vn Hc v cc cha tu hiu Phng
Phi, Long Phi, Bng Phi l bn Nguyn Vn Chn (Vannier), Nguyn Vn Thng (Chaigneau)
v L Vn Lng (De Forcanz) u thuc quyn (Thc Lc, t. 432).

Thng 4-5/1801 (thng 3 L.), Nguyn Vn Trng tin n ca bin C Ly [Qung Ngi]
nh ph kho Tr Khc, c Tun b chy.

Ph c Tr Khc, Nguyn Vn Trng tin vo ca bin i Chim, chim Hi An v Ph

Trim. Hong Vn T em binh bn b tip ng, bt c 24 tht voi Ty Sn. i c
Ty Sn Nguyn Vn Xun v trn th Vn Tin Th gi i La Qua, b Nguyn Vn Trng
nh p, thua chy, thu c 80 khu i bc.

Nguyn Vn Trng chim li dinh Qung Nam.

Nguyn Vng sai Phm Vn Nhn qun ba chic thuyn i hiu tin vo Nng, kim
qun c tng s cc thuyn hiu Long Phi, Phng Phi, Bng Phi cng sch ng.

Cho tham qun tng dinh L Nguyn, qu Qung Nam theo Nguyn Vn Trng iu
khin, dn Trng chn ni him yu t ba bo theo hnh tam gic, sau bo c Trng
Giang (sng ln ni ca i Chim vi Tam K) thu b tip ng c nhau (Thc Lc, t.
434).

Trn Quang Diu v V Vn Dng sai t n bo lin tip Ph Ho, cu ng Giang, cu

Tn Hi, chng li.

Nguyn Vng sai L Vn Duyt v Nguyn Vn Khim tin nh, thng, bt c c

Nguyn B Phong, nhng V u v ban trc t l V Vn Ti trng n cht.
Nguyn Vng vo n cu Tn Hi [Qung Ngi].

Ty Sn nhiu ln nh bo Vn Sn, Nguyn Vn Thnh sai L Cht chng .

Phm Vn im tn cng Ph Yn: Nguyn Long gi n La Thai, Lu Tin Ha gi bo Hi

An, c hai thua trn, Ha b git. Long chng khng ni mt qun lng, b ti.

Hong t th hai l Hy mt, nguyn gi chc cai i, i theo qun, tui 20. Sai a v Gia
nh chn ct.

Trong hai thng mt trn, Nguyn Vng cht hai con trai.

Quyt nh b Quy Nhn nh Ph Xun

Nguyn Vng xut qun t thng 5-6/1800 (thng 4 L.), trong gn mt nm, vn cha
gii vy c Bnh nh.

V Tnh v Ng Tng Chu b vy t thng 1/1800, trong mt nm ri.

Thnh Bnh nh gn ht lng, Trn Quang Diu v V Vn Dng bao vy cng cht.

Vng sai ngi mt bo cho V Tnh nn ph vng vy ra hi vi i binh. Tnh tr li:

Liu cht gi ti cng. Tt c qun ch lc ca Ty Sn hin y, hong thng nn li
dng nh Ph Xun (Lit truyn II, t. 108). ng c Siu v Trn Vn Trc [tham thi b
Hnh, Lit truyn chp Chc] cng khuyn vua nn nh Ph Xun hin ang b trng. ng
c Siu bit r a hnh Ph Xun, dng chin thut: Chia qun thuyn lm hai o: mt
o nh ca T Hin, mt o nh ca Non Hi (ca Thun An) (Lit truyn II, t. 188).
Vng mi quyt.

Trn Ph Xun, 1801

Ngy 5/6/1801 (ngy Canh Ng 24/4 Tn Du), Vng thn chinh c thu qun ra ca
Th Ni.

Ngy 7/6/1801 (ngy Nhm Thn 26/4 Tn Du) thuyn vua ti C Lao Chm. Gi Nguyn
Vn Trng ti Nng ch lnh.

Tng Vit Phc, Trn Vn Trc gi Qung Nam.

Ngy 8/6/1801 (ngy Qu Du 27/4/Tn Du) Vng ti Nng hp vi cc tng.

Vng quyt nh nh Ph Xun theo chin lc ca ng c Siu: Thu qun tin lm

hai o; mt vo ca Eo (ca Thn An); mt vo ca T Dung (tc T Hin).

Ngy 9/6/1801 (ngy Gip Tut 28/4/Tn Du) chia ct nhim v: Nguyn Vn Trng v
Phm Vn Nhn tin ra ca Eo. Hong Vn T v Bch Vn oi em binh voi theo ng
b Cu . Thuyn vua tin ng vng Chu Mi.
Ngy 11/6/1801 (ngy Bnh T 1/5/Tn Du), i binh tin vo ca T Hin.

Vua Cnh Thnh sai ph m Nguyn Vn Tr v i c Trn Vn T gi ni Quy Sn

(Linh Thi), cho ng cc g di lch sng ngn qun Nguyn.

L Vn Duyt v L Cht i tin phong. Qun Ty Sn trn cao bn i bc xung, qun

Nguyn nh sut ngy khng tin c. n m, mi sai qun ngm i my chc thuyn
chin, vt bi ct vo ph H Trung, pha sau lng ch, chia qun theo ng lch, nh
cc m tin.

Ngy 12/6/1801 (ngy inh Su 2/5/Tn Du) Vng thn c qun n bn Trng
H, L Vn Duyt bt c ph m Nguyn Vn Tr v c Phan Vn Sch. Qun Nguyn
tin n ca Thun An.

Vua Cnh Thnh em i qun ra ca Thun An chng vi qun Nguyn Vn Trng v

Phm Vn Nhn, nhng cha giao chin, b chy.

Ngy 13/6/1801 (ngy Mu Dn, 3/5/Tn Du) Nguyn Vng vo Ph Xun.

Cnh Thnh chy ra Bc. Vng sai L Cht em b binh ui theo, L Cht (nguyn hng
tng Ty Sn) khua trng i thong th, Quang Ton thot, b gi v. Nhng Nguyn nh
l i, khng bt ti.

c tin Ph Xun b tn cng, Trn Quang Diu sai i c Trng Phc Phng v cc
tng em i binh i ng ni v cu Ph Xun; nhng b ngi Man [ngi Thng]
nh la, dn i quanh co, ht lng thc, Trng Phc Phng u hng T Trch
nguyn. Qun T khu nh n Cao i gp qun ca L Vn Duyt v L Cht, giao chin,
thua trn, nh cht t Man. Cc o qun khc b bt c.

Nguyn Vng sai Nguyn Vn Trng em thu binh tin nh Linh Giang (sng Gianh),
chn ng lui ca Ty Sn. Phm Vn Nhn gi ca Thun An, Phan Vn Triu v Tng
Phc Chu gi T Trch nguyn v Tam i.

Ra lnh ai bt c Ty Sn th trng thng, che giu th x t.

L Vn Duyt, L Cht chim li Qung Ngi

Tng Vit Phc t trn

Thng 6/1801, mc d Ty Sn mt c Qung Nam ln Ph Xun, Trn Quang Diu v V

Vn Dng vn vy sit Bnh nh.

Khng nhng th, Trn Quang Diu cn mun chim li Qung Nam, bn sai ngu Nguyn
Vn Gip, i c L Danh Phong, c Nguyn Vn Khn, tham c H Vn T, em
hn 7000 qun v 40 tht voi, ra ng Lng Chu v Ph Hoa, tin n in Bn, chim
li Qung Nam.

Tng Vit Phc xin cu vin. Nguyn Vng h lnh phi gi thnh, khng ra nh i
vin binh. Ri sai L Vn Duyt thng lnh b binh cng L Cht quay v Qung Nam v sai
Tng Vit Phc em thu binh v cu Bnh nh. L Cht v L Vn Duyt ti Qung Nam,
Nguyn Vn Gip b chy.

Sau khi chim li c Qung Nam, Nguyn nh sai L Vn Duyt, L Cht v Tng Vit
Phc, em qun nh xung Qung Ngi.

i binh ca Tng Vit Phc, L Vn Duyt, L Cht n Qung Ngi, bt c Nguyn Vn

Khn, H Vn T, bo Tr Khc, gii v Kinh.

Trn Quang Diu nghe tin Tr Khc mt, thn hnh cng vi L Danh Phong, T Vn Chiu,
em qun, voi ra Tn Quan [Qung Ngi] t n tri dc ni chng gi.

L Vn Duyt tin ng n Thanh Ho [Qung Ngi] p ly di phng b.

Tng Vit Phc em thu binh vo ca Sa Hunh [Qung Ngi] thng cc trn My Sn v
Cung Qung, tin ti Bc Cc [tc Hang Di Bn Bnh nh] th b phc binh Ty Sn
git cht.

i c L Danh Phong, thuc tng ca Trn Quang Diu, gi Tn Quan u hng. Qun
Nguyn chim xong Qung Ngi.

Trong dp thng thng tng s thng 7/1801, c ba ngi Php Nguyn Vn Thng
(Chaigneau), Nguyn Vn Chn (Vannier), L Vn Lng (de Forcanz) vn qun cc thuyn
hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, c thng t cai i ln cai c (TL, t. 451).

Thng Nguyn Vn Trng lm Khm sai Chng Trung qun Bnh Ty i tng qun
qun cng. (TL, t. 452).

ng thi, Nguyn Vng bt u chun b nh ra Bc. Sai gim thnh cai i Nguyn Vn
Yn n ng Hi ngm o lu Trn Ninh (tc trng lu ng Hi), xem khp tnh th t
ni u Mu n ca Nht L, v bn (ly di 5.120 trng) (TL, t. 453).

Sai khm sai thuc ni cai i Ba La Di (Barisy) i H Chu (Singapore) tm mua sng n.
(TL, I, t. 456)

Sai p ng quan t Ph Xun n ng Hi (Trn Ninh).

Ngy 30/8/1801 (22/7 Tn Du) Vng i Qung Bnh, xem hnh th ly Trn Ninh, chia
n t sng chng gi.

Thng 8-9/1801 (thng 7 L.) Qun Nguyn gi t Thch Tn [Qung Ngi] n sng Gianh
c khong 4 vn ngi, Quy Nhn c hn 3 vn (TL, t. 453).
Trn Quang Diu chim li Quy Nhn

V Tnh, Ng Tng Chu t tit

Trong khi i qun ca L Vn Duyt, L Cht v cn b kt Qung Ngi, cha tin c,

th V Tnh v Ng Tng Chu, ht lng thc, khng th cm c.

Thnh Bnh nh b Trn Quang Diu, V Vn Dng bao vy t thng 1/1800 n thng
6/1801, l mt nm ri. phi git c nga, voi n. Th cng, V Tnh a th, mt
tnh vi Nguyn Vn Thnh liu cht nh ra, nhng pht cht thy mu b l, khng lm
na. Bn vi Ng Tng Chu, np thnh ri cht.

Ng Tng Chu ung thuc c t t ngy 5/7/1801 (25/5/Tn Du). V Tnh chn ct
cho Ng Tng Chu. Sai ly ci kh cht di lu bt gic, vit th cho Trn Quang Diu,
khuyn tng s khng c ti, khng nn git hi, ri phng la t t, hm l ngy
7/7/1801 (27/5/Tn Du).

Tnh cht v nghi, Diu dn qun vo thnh, trng thy thng chy nc mt ra, ly l thu
chn, tng s trong thnh, gic khng git hi ai c. Ri cc tng s y ln lt ra v.
(Lit truyn II, t. 110).

Trn Quang Diu v V Vn Dng ngay sau khi vo thnh Bnh nh, sai p mt lu ngang
Vn Th chn ng qun Nguyn vn lng cho Th Ni. Li sai Phm Vn im ra
nh Ph Yn.

Thng 9-10/1801 (thng 8 L.) Trn Quang Diu V Vn Dng nh Hoa An, Hoa Lc,
chim ng tin nh Ph Yn. Qun Nguyn Vn Thnh b thit hi nng.

Thng 10-11/1801 (thng 9 L.), Trn Quang Diu v T Vn Chiu em 18.000 qun tinh
nhu ln ng a phn Thanh Ho [Qung Ngi] trc din vi qun L Vn Duyt v L
Cht.

mt trn Ph Yn, Nguyn Vn Thnh nh nhau vi V Vn Dng. Dng sai Nguyn Vn

Tr em 700 qun tip vin, Tr b Ty Sn, theo Nguyn Vn Thnh.

T Qung Ngi, Trn Quang Diu nghe tin V Vn Dng bi trn Ph Yn, bn em qun
tr v bo Lnh Vn, T Vn Chiu li chng vi L Vn Duyt Thanh Ho.

V Vn Dng chim c bo Khi Diu (L Vi), p lu t t Thp Ci n Sn Sn.

Nguyn Vn Thnh nh p, thng c.

Thng 12/1801 (thng 11 L.), mt trn Qung Ngi, i c Ty Sn L nh Chnh ra

hng Thanh Ho. L Vn Duyt sai ng gng gii v kinh, c tha. Chnh dng bn 13
o tha tuyn Bc H.

Ph Xun, Nguyn Vng tin hnh vic chun b nh ra Bc. Sai Tng Phc Lng
em binh thuyn ra sng Gianh hp vi ng Trn Thng.
Li sai hu tham tri b Cng Nguyn Khc Thiu em hai c Kin Chu v Thin Chu cng
hn 390 ngi ty Cng b v Gia nh ng 200 thuyn , thuyn sai [thuyn i nhim v]
v thuyn chin.

Sai Tng Quang Lu i H Tin nu luyn dim tiu sung qun dng.

Sai cha tu Phng Phi l Nguyn Vn Chn (Vannier) v cha tu Bng Phi l L Vn Lng
(de Forcanz) ch 15.000 phng go t Qung Nam n qun th Th Ni (Thc Lc I, t.
474).

Trn Trn Ninh, 1802

mt Bc, thng 12/1801 (thng 11 L.) Nguyn Vn Trng ng ng Hi [tc Trn

Ninh, huyn Phong Lc, tnh Qung Bnh] c thm t bo tin i binh Ty Sn t Thng
Long sp vo, bn dng s xin thm qun.

Vua Cnh Thnh cng em l Quang Thu c i binh thy b 30.000 ngi vo nh. Quang
Thu v con v th, nn l em, nhng nhiu tui hn Quang Ton, tnh can trng, c
Quang Trung cho lm trn th Ngh An t 1789. Bi Th Xun, phu nhn tng Trn Quang
Diu cng em 5000 qun bn b n gip.

T l inh Cng Tuyt lm tin phong, ng vi qun ng Trn Thng Honh Sn.
200 binh Nguyn u hng, ng Trn Thng rt v bo Thanh H [huyn B Trch,
Qung Bnh].

inh Cng Tuyt tin ng n Bt Sn, Thiu t Nguyn ng n Php K, Tng qun
Siu ng n Ba n. ng Trn Thng li lui qun v Ngo Dinh (Dinh Ngi) [huyn
B Trch, Qung Bnh].

Nguyn Vng quyt nh thn chinh, quc thc (ch vua) Tn Tht Thng gi Ph
Xun, cng Nguyn Vn Khim qun qun ng lm v cc i Thn sch. Nguyn Cng H
v Nguyn Hu Chnh gi ca Thn An.

Nguyn Vng n ng ng Hi (Trn Ninh).

Thng 1/1802 (thng 12/ Tn Du), Vng triu Phm Vn Nhn (ang gi ca Thn An)
n hnh ti (ch vua ng qun).

Ty Sn nh Nga Dinh, ng Trn Thng lui v ng Hi. Tnh hnh qun Nguyn kh
khn cp.

Va lc , binh thuyn Tng Phc Lng n ca Nht L.

Ty Sn tin n lu Trn Ninh.

Lc mt trn Bnh nh cng ng gng, Nguyn Vn Thnh dng mt s ni Trn Quang
Diu liu cht gi thnh khng th nh c, m lng qun Th Ni gn ht. Vua bn
sai Nguyn Hu Chnh ch 25.000 phng go kinh ra gip.

Thng 2/1802 (thng 1/Nhm Tut) Nguyn Vng ang ng ng Hi [Trn Ninh].

Vua Cnh Thnh sai Nguyn Quang Thy v tng qun Siu em b binh nh Trn Ninh.
Cn T l inh Cng Tuyt, c Nguyn Vn ng, c Lc, kt hp vi hn trm
thuyn ca T Ngi (gic bin theo Ty Sn) by thy trn ca Nht L.

Nguyn Vng sai Nguyn Vn Trng iu bt thu binh ra bin tham chin. Cn Phm
Vn Nhn v ng Trn Thng chng gi mt b.

Qun Ty Sn tn cng Trn Ninh. Bm st nh kin b ln. Qun Nguyn t trn ni th

xung, Ty Sn cht rt nhiu. Quang Ton mun rt qun. Bi Th Xun nm cng nga
gi li. B ci voi xut trn, cm t thc qun nh t sng n tra, khng lui (Lit
truyn, II, t. 570, Thc Lc, t. 479).

Thy qun ca Nguyn Vn Trng nh gi bc thun, cp c 20 chin thuyn ch

ca Nht L.

Thy thy binh thua, b binh ri lon, Quang Ton chy v ng Cao (huyn B Trch,
Qung Bnh), Nguyn Vn Kin u hng.

Bit thuyn lng Ty Sn cn u 50 chic sng Gianh, Tng Phc Lng v Nguyn
Vn Vn [con Nguyn Vn Trng] n nh, bt c ht c thuyn lng v 700 qun.
Qun Ty Sn tan v. Thng th Nguyn Th Trc, c Trn Vn M, tham c Bi Vn
Ngon, thiu t Nguyn u b bt.

i thng, Nguyn Vng bn rt qun v Ph Xun. Cc tng u mun tha thng tin
ra Bc, Nguyn Vng ni: Trong bn gic ch c Trn Quang Diu l gh nht. Diu cha
tr xong khng nn khinh tin (Thc Lc, I, t. 480). Ngy 15/2/1802 (ngy t Du
13/1/Nhm Tut) Nguyn Vng v ti Ph Xun.

Mt nam, qun Nguyn, vn khng h c thnh Bnh nh.

Thng 4/1802 (thng 3 L.), tnh th Ty Sn trong thnh cng ngy cng khn cp. Nghe
tin i binh thua trn Trn Ninh, Trn Quang Diu v V Vn Dng cng cc tng s T
Vn Chiu, Nguyn Vn Mn, Nguyn Vn Gip, Nguyn Vn im, L Vn Hng hn 80
ngi v 3000 qun thin chin em 86 tht voi c ban m b Quy Nhn, theo ng
Lo, v Ngh An (TL, t. 499).

Nguyn Vng i ph Gia nh lm trn Gia nh.

Thng 5/1802 (thng 4 L.), Vng sa p hong thnh (Hu) (TL, t. 487).

Vua Gia Long ra Bc

Theo li khuyn ca ng c Siu (tham tri b L) v Trn Vn Trc (tham tri b Hnh),
Nguyn Vng ln ngi hong ly hiu l Gia Long trc khi tin nh Thng Long.

Ngy 31/5/1802 (ngy Canh Ng 1/5 Nhm Tut) lp n ng An Ninh t tri t co v

vic t nin hiu.

Ngy 1/6/1802 (ngy Tn Mi 2/5 Nhm Tut) knh co lit t. t hiu l Gia Long. Ban n
cho Quc thc qun cng Tn Tht Thng. Thng chc cho cc tng s: Nguyn Hunh
c, Nguyn Vn Nhn, Phm Vn Nhn tc qun cng.

Cho thng ch T dinh qun Thn Sch l L Vn Duyt lm khm sai Chng T qun
bnh Ty tng qun, i T n qun Ng Lm lm Hu qun.

Cho L Cht lm Khm sai Chng Hu qun bnh Ty tng qun, vv

Truyn hch 6 im cho dn Bc H. nh 8 iu qun chnh.

C Trnh Hoi c i s Thanh, c gia chc Thng th: Trnh Hoi c lm thng th
b H.

Ngy 20/6/1802 (ngy Canh dn 21/5/Nhm Tut, vua ri Kinh s, cho hong t th t
(Minh Mng), 11 tui, i theo, chinh phc Bc H.

Ngy 22/6/1802 (ngy Nhm Thn 23/5/Nhm Tut, n An Lc (Qung Tr).

Ngy 25/6/1802 (ngy t Mi 26/5/Nhm Tut) n ng Hi (Trn Ninh, Qung Bnh).

Ngy 26/6/1802 (ngy Bnh Thn 27/5/Nhm Tut) n Thanh H.

Sai ng Trn Thng theo ng thng o nh p Honh Sn (o Ngang).

Nguyn Vn Trng iu khin thy binh. L Vn Duyt iu khin b binh, i ng trung

o. Nguyn Vn Xuyn em voi qua sng Gianh. Tham tri b H Nguyn Hu ng ch
lng.

Thu binh ca Nguyn Vn Trng n ca Rn (Qung Bnh) c Nguyn Vn Ng v

Nguyn Vn Lc thua chy, tin ly c dinh H Trung.

L Vn Duyt chim n i Ni (s l huyn Thch H, H Tnh)

Ngy 30/6/1802 (ngy Canh T 1/6 Nhm Tut) vua ngng H Trung [theo i Nam
Nht thng ch, th H Trung Thanh Ho, m thng 6/1802, vua Gia Long cha th n
Thanh Ho, vy H Trung ny c l l dinh H Trung, H Tnh hay Ngh An chng?]

Thu binh tin vo ca bin Hi Thng, ng l Nguyn Vn Thn thua trn.

B binh tin n trn Ngh An, bt c Nguyn Ln con Nguyn Nhc (TL, t. 499), chim
c n Tin L (ph Din Chu, Ngh An).

Ngy 3/7/1802 (ngy Qu Mo 4/6/Nhm Tut) vua n thnh Ngh An. Thiu u ng
Vn ng, c o Vn H n hng.

Qun tin o tin n Thanh Hoa (Thanh Ho), bt c con Nguyn Hu l c trn
Quang Bn, ng l Nguyn Vn Thn (TL, I, t. 499). T m Nguyn Vn T em qun trn
i.

ng Trn Thng n hnh ti, dng t bt c: Con Nguyn Hu l Tht, tham c

Phm Vn im, c Nguyn Vn Ng. Sai git c. (TL, I, t. 499).

Sai Hong Vn Ton, Trnh Ngc Tr v Tn Tht Lim rc T cung [ Gia nh] v kinh
(TL, t. 499).

Ph Thng ch T dinh V Vn Don v Chnh thng Tin n L c nh bt c

Thiu Ph Trn Quang Diu trn ng thng o Ngh An (TL, I, t. 499).

Ngy 13/7/1802 (ngy Qu Su 14/6/Nhm Tut) vua n Thanh Ho.

Bn Phm Ngc Phc, Phm Ngc Thy v 19 ngi dn lng Ng X (huyn Nng Cng,
Thanh Ho) bt c T V Vn Dng. Sai ng xing giam li.

L Vn Duyt chim Tam ip, ti Thanh Hoa Ngoi (tc Ninh Bnh), c Ti u hng.

Ngy 16/7/1802 (ngy Bnh Thn 17/6/ Nhm Tut) vua ti Ninh Bnh.

Thy binh ca Nguyn Vn Trng thu phc Sn Nam H, Trng li trn gi.

Ngy 17/7/1802 (ngy inh T 18/6/Nhm Tut) vua n Sn Nam Thng (H Ni),
c L Vn Ho, hip trn Tn u hng.

Ngy 20/7/1802 (ngy Canh Thn 21/6/ Nhm Tut) vua Gia Long vo thnh Thng Long.

Vua Cnh Thnh b chy trc cng vi cc em l Quang Thu, Quang Duy, Quang Thiu,
t m Nguyn Vn Dng, t m Nguyn Vn T, c T qua sng Nh H n Xng
Giang (thuc Bc Ninh), m tr cha Th Xng. Dn thn mu cp. Qun i theo tan
v. Quang Thy tht c t t, c T v v t t. Tt c b ng ci a v Thng Long
(TL, I, t. 504).

Ngy 24/10/1802 (ngy Bnh Thn 28/9 Nhm Tut) vua ri Thng Long, Nguyn Vn
Thnh lm tng trn Bc Thnh.

Ngy 27/10/1802 (ngy K Hi 1/10 Nhm Tut) n Thanh Ho yt lng miu ni

Thin Tn.
Ngy 10/11/1802 (ngy Qu Su 15/10 Nhm Tut), vua Gia Long v n Ph Xun.

ng c Siu lm bi ca Hi loan cu khc.

Trn Quang Diu b bt

Thng 7/1802, ph thng ch T dinh V Vn Don v chnh thng Tin n L c

nh bt c Thiu Ph Trn Quang Diu trn ng thng o Ngh An.

Thc Lc chp: Diu t Quy Nhn em ng chy trn, chui rng li sui, gp cc sch
Man c ai ngn gi th ra sc nh g m qua, trong khong vi thng lng thc cn ht,
qun lnh hao tan. n sch Quy Hp, cht gp quan qun, tng s gic u mi, khng th
nh c. Diu bn b bt. Bt c ng l bn T Vn Chiu, Nguyn Vn Gip, L Vn
Hng, Nguyn Vn Mn v 76 tht voi c. Tin thng trn bo ln. Vua sai L Vn Duyt ng
xing giam li, dn khng c t tin git. Sau Vn Chiu m, sai git (TL, I, t. 499).

Ngy Qu Su [14/6/Nhm Tut, tc ngy 13/7/1802] xa gi n Thanh Hoa [Thanh

Ho] Bn Phm Ngc Phc, Phm Ngc Thy v 19 ngi dn lng Ng X (thuc huyn
Nng Cng) bt c t gic l V Vn Dng v 3 ngi ng, gii n hnh ti. Sai
ng xing giam li. (TL, I, t. 500).

Lit Truyn chp hi khc:

B qun ca L Vn Duyt, L Cht n sng Thanh Long cp kho K Ln. Trn th Ngh An
ngy l Nguyn Vn Thn, hip trn Nguyn Trim, thu qun thng lnh i, thiu u ng
b thnh chy n n Tin L (tc thnh ph Din Chu), Trim t tht c cht, Thn chy
n Thanh Ho. Quang Diu t Quy Hp xung Hng Sn (Ngh An), nghe thy Ngh An
ph, bn qua Thanh Chng sang sng Thanh Long, nhng ngi i theo dn dn tn i c.
Diu v v l Th Xun u b quan qun bt sng; Vn Dng cng b th dn Nng Cng
(Thanh Ho) bt gii. i binh n Thanh Ho, ngy c trn l Quang Bn v Thn cng
ng u xin hng. (Lit truyn II, t. 570-571).

Lit truyn chp: Diu v v, trong khi Thc Lc khng ni g n Bi Th Xun.

Thc Lc thng vn tt k cc d kin, chp nhng g thc chnh xc. Cn Lit Truyn k
chuyn, i khi c suy on thm.

V vy, vic bt c Bi Th Xun cn l mt tn nghi. Cha chc Bi Th Xun b bt,

bi trong Thc Lc cng nh Lit Truyn khng thy ni n vic Trn Quang Diu gp Bi
Th Xun u v ch no.

S phn vua, quan, tng lnh Ty Sn b bt

Sau y l danh sch nhng ngi b bt t thng 6/1801 n thng 7/1802:

L Vn Duyt bt c ph m Nguyn Vn Tr v c Phan Vn Sch mt trn Ph

Xun (TL, I, t. 441).
Cc em ca Quang Ton l: Quang Cng, Quang T, Quang in v hn 30 ngi n b
con gi b em np ly thng, Qung Bnh (TL, I t. 442).

Ni hu L Vn Li, Thiu y Vn Tin Th, Ph chnh Trn Vn K, Thng th b Li H

Cng Diu ra hng. Vng Nguyn Thip tr v Ngh An (TL, I, t. 444).

ng ci Nguyn Quang Cng, Tham lnh Ngon, Tham lnh Tun gii v Bnh nh. Cn
Nguyn Quang T, Nguyn Quang in, ph m Nguyn Vn Tr b gii v Gia nh, ri sai
git i. (TL, I, t. 446).

Thng 6/1801, bt c Nguyn Vn Khn, H Vn T, bo Tr Khc [Qung Ngi] em

gii v Kinh. (TL, I, t. 449).

Thng 11-12/1801 (thng 10 L.) ph chnh Trn Vn K ra hng, tm cch lin lc vi

vua Cnh Thnh, b git. (TL, I, t. 470)

Thng 12/1801 (thng 11 L.) Ph hu m Ty Sn Nguyn Hu, b sng, phi thy, bu

u ch. Con trai, con gi, h hng v tng hiu, 31 ngi, u b lng tr ct nt thy
(TL. I. t. 473)

Ra b co: Bt c con ci tng t ca Nguyn Vn Hu nhiu khng k xit () Nay

ph hu m ca v chng gic Hu, bu u phi xc. ng ca chng bt c cng u
git ht (TL. I, t. 473).

Thng 4/1802 (thng 3 L.) Nguyn Vn Vn bt c ba ngi con ca Nguyn Nhc l

Thanh, Hn v Dng, em np, sai git c. (Thc Lc, I, t. 485).

Thng 6/1802, bt c Nguyn Ln con Nguyn Nhc, Ngh An. (TL, t. 499)

Ngy 3/7/1802, thiu u ng Vn ng, c o Vn H n hng Ngh An. (TL, I, t.

499).

Bt c con Nguyn Hu l c trn Quang Bn v ng l Nguyn Vn Thn Thanh Ho

(TL, I, t. 499). T m Nguyn Vn T em qun trn i.

ng Trn Thng dng t bt c: con Nguyn Hu l Tht, tham c Phm Vn im,

c Nguyn Vn Ng. Sai em git. (TL, I, t. 499)

Thng 7/1802, Ph thng T dinh V Vn Don v Chnh thng Tin n L c nh

bt c Thiu ph Trn Quang Diu trn ng thng o Ngh An (TL, I, t. 499).

Ngy 13/7/1802, bn Phm Ngc Phc, Phm Ngc Thy v 19 ngi dn lng Ng X
(huyn Nng Cng, Thanh Ho) bt c t V Vn Dng. Sai ng xing giam li (TL, I,
t. 500).

Ngy 20/7/1802 (ngy Canh Thn 21/6/ Nhm Tut) vua Gia Long n thnh Thng Long.
Ra lnh: Nhng k c nhn quan chc ca gic ra th th c min ti, gn th hn 3 ngy,
xa th hn 5 ngy. Nu qu hn m khng ra th, b ngi ta bt c th lm ti. Nhng tn
qun ca gic mang theo binh kh trn v, th lp tc phi n ca qun trao np, nu ct
giu th x theo qun php. (TL, I, t. 503)

Vua Cnh Thnh b chy cng vi cc em l Quang Thy, Quang Duy, Quang Thiu v t m
Nguyn Vn Dng, t m Nguyn Vn T, c T, n Xng Giang (thuc Bc Ninh).
Qun i theo tan v. Quang Thy tht c t t. c T v v t t. Tt c b ng ci a
v Thng Long. (TL, I, t. 501, Lit truyn, II, 571)

Nm Minh Mng th 12 (1831), bt c con Nhc l Vn c, Vn Lng, chu l Vn u

(con Vn c) u em chm ngang lng. By gi dng ging Ty Sn khng cn st mt
ngi no na (Lit truyn II, t. 571).

Hnh hnh

Thng 11-12/1802 (thng 11/Nhm Tut) lm l tuyn co v cng.

Ngy 30/11/1802 (ngy Qu Du, 6/11 Nhm Tut) t thin i.

Ngy 1/12/1802 (ngy Gip tut, 7/11 L.) t hin ph (dng nhng ngi bt c)
Thi Miu. Thc Lc vit:

Sai Nguyn Vn Khim l thng ch dinh Tc trc, Nguyn ng Hu l Tham tri Hnh
b, p dn Nguyn Quang Ton v em l Quang Duy, Quang Thiu, Quang Bn ra ngoi ca
thnh, x n lng tr cho 5 voi x xc. (Dng 5 con voi chia buc vo u v hai tay hai chn,
ri cho voi x, l mt th cc hnh), em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu
gi nt ri vt i, cn xng u lu ca Nhc, Hu, Ton v mc ch [bi v] ca v chng
Hu th u giam Nh Ngoi (sau i l V Kh) nm Minh Mng th 2, i giam vo
ngc tht cm c mi mi. Cn ng l bn Trn Quang Diu, V Vn Dng u x tr ht
php, bu u cho mi ngi bit. Xung chiu b ci trong ngoi (TL, I, t. 513).

Trong bi chiu gi ton dn, c ni r tn chc ca cc quan tng b git: Thiu ph Trn
Quang Diu, T V Vn Dng, T m Nguyn Vn T, ng l Nguyn Vn Thn, ngu
Nguyn Vn Gip, Thng tng L Vn Hng, cng vi b l u s u bt giam, u em
git c, bu u bo cho dn chng. (TL, t. 533).

B l u s y c th hiu l mt phn hay ton b nhng ngi b bt k trn.

Tng b bt nhng xt v danh nh c inh Cng Tuyt, cng khng n git.

Trn nguyn tc, ngi u hng khng b ti, tr khi, trc hng, sau theo li Ty Sn,
nh thi bo Phm Vn Tham, ph chnh Trn Vn K, tham c Phm Vn im, c
Nguyn Vn Ng, u b git. Cng khng thy tn b Bi Th Xun. Vy c th b trn
thot.
Chng 4: Tc phm ca John Barrow (1764-1848)

Vo Google nh ch Olivier de Puymanel, Wikipdia Php, thy ghi: Olivier de Puymanel

l mt nh kin thit v l ngi t chc qun i Vit Nam di triu i nh Nguyn.
Wikipdia Vit, ghi: Olivier de Puymanel l ngi gim st thi cng to thnh bt qui, theo
thit k ca k s ngi Php, Thodore Lebrun, ng hun luyn cho hn 50.000 qun
Nguyn, cn Jean-Marie Dayot th lo v thu qun.

Nhng iu c truyn tng khp ni trn th gii, tr thnh s thc, cho n

ngy nay l: Puymanel l cha cc thnh tr xy theo kiu Vauban ti Vit Nam trong th
k XIX, B a Lc b tin ring ra mua tu v kh gii, mn ngi, em cc k s, s
quan Php v xy dng qun i Nguyn nh, ng cn l thy dy Nguyn nh v mi mt,
chin lc, cai tr, vv

Tt c nhng thng tin loi ny thot thai t s xc nh ca cc s gia thuc a, cch y

hn 100 nm, rng: B a Lc v nhng s quan Php gip Gia Long dng li c .
n lc chng ta cn phi kho st li nhng cng trng ny. u l s thc? u l
huyn thoi?

Hc gi Trng Vnh K l ngi u tin vit nhng dng xuyn tc lch s nc mnh,
theo ng quan nim thc dn trong cun Cours dHistoire Annamite, Saigon, Imprimerie du
Gouvernement, 1875.

Nhng hc gi Php nh Maybon, Cadire, c li vit ca h, chng ta s nghin cu sau,

u ng thanh trch i Nam Thc Lc khng nhc nh n cng trng ca nhng
ngi Php ny.

Vy chng ta cn phi iu tra xem Thc Lc v Lit Truyn thiu st ch no.

Cng vic u tin l tm xem nhng tc gi Ty phng ng thi vit g v giai on ny.

John Barrow v cun A Voyage to Cochinchina (Chuyn i Nam H)

Mt trong nhng tc phm sm nht ca ngi ngoi quc vit v giai on Gia Long dng
nghip, l cun sch ca John Barrow (1764-1848), in ti Lun n, nm 1806, ta -theo
li ca thi y, tn sch rt di- nh sau:

A Voyage to Cochinchina in the years 1792 and 1793: containing a general view of the
valuable productions and the political importance of this flourishing Kingdom; and also of
such European settlements as were visited on the voyage; with sketchs of the Manners,
Character and Condition of their several inhabitants, to which in annexed an Account of a
Journey made in the year1801 and 1802 to the Residence of the Chief of the Booshuana
nation (London, 1806).

Sch ny c Malte-Brun dch v ch gii sang ting Php, ta : Voyage la Cochinchine

par les Iles de Madre, de Tnriffe et du Cap Verd, Le Brsil et lIle de Java, contenant des
renseignements nouveaux et authentiques sur lEtat naturel et civil de ces divers pays (Paris,
1807).

Dch: Hnh trnh sang nc Nam qua cc o Madre, Tnriffe, Mi Verd, Brsil, o Java,
vi nhng thng tin mi v xc thc v tnh trng thin nhin v dn s nhng x khc
nhau ny

John Barrow (19/6/1764 23/11/1848) l nh thm him, nh qun tr v ngoi giao Anh.
Khong 1792-1794, ng gi chc th v ca George Macartney, s thn Anh u tin
Trung Quc. Hm i ch phi on s thn Anh n Trung Hoa, ngng li Nng t
14/5 n 16/6/1793, di triu vua Cnh Thnh. Tc phm vit trong khong 1797-1798,
tc l 4 nm sau khi Barrow ri Nng.

Cun sch c nhiu ngi trch dn khi vit v Vit Nam.

Bn dch Php vn gm 2 tp: Tp I (do Imprimerie de Jeunehomme in Paris, 1806) v

Tp II (Arthus- Bertrand, 1807), u vit v cc x k tn trn, di dng hi k lch s,
a l, kinh t v chnh tr.

Sch in km vi mt tp hnh gm 18 bc khc ha ghi li chuyn i, do Tardieu thc hin,

trong c mt bc v Hi An vi nhng kiu tu, thuyn m tc gi m t trong sch.

Chng ti gii thiu phn Barrow vit v Vit Nam, trong chng IX, X v XI (t. 182- 361),
tp II, qua bn dch Php vn ca Malte-Brun, trch dch sang ting Vit, s dn l Barrow II.

son ba chng ny, Barrow cho bit, ng da vo nhng ngun tin sau y:

Hu ht nhng chi tit m ti va a ra hoc s ni n, thot thai t bn tho hi k ca

. Barisy, mt s quan Php gii giang, qun mt chic tu phc v vua Gia Long. Chc
chn phn th nht [tc l phn ni v Quang Trung] hon ton n khp vi nhng g ti
tip nhn c Nng t mt ngi th k ca chnh ph Trung Hoa sng ti y, c
ngi thng ngn ca chng ti dch li. Nhng k s ca cc v tha sai sng x ny,
cng ph hp [vi nhng iu ny]: v vy, ti hon ton tin tng. Ngoi ra, nhng s kin
chnh cn c hai ngi Anh sng Si Gn nm 1799-1800, xc nhn. (Barrow II, t. 221).

(Il est bon de dire au lecteur, que jai tir la plus grande partie des dtails que je viens de
donner, et de ceux qui vont suivre, dun mmoire manuscrit de M. Barisy, officier franais dun
grand mrite, qui commandoit une frgate au service de Caung-shung. Il est certain que la
premire partie saccorde parfaitement avec ce que nous avons appris dans la baie de Turon,
dun secrtaire du gouvernement de la Chine, rsident en ce lieu, et dont les rcits nous taient
transmis par notre interprte. Les diffrentes relations des missionnaires qui ont rsid dans
ce pays, sy accordent galement: ainsi, je nhsite pas donner au reste la plus entire
confiance. Dailleurs, les faits principaux mont encore t confirms par le tmoignage de
deux Anglais, qui ont t Sai-gong dans les annes 1799 1800). (Barrow II, t. 221).

Tm li, Barrow da vo:

- Bn tho hi k ca Barisy, mt trong nhng ngi lnh Php gip Nguyn nh.

- Li ngi th k lm vic cho chnh ph Trung Hoa, Nng (1793) k li, qua thng
ngn.

- Hai ngi Anh Si Gn nm 1799 v 1800.

- V t liu trong cc tp Les Nouvelles des Missions Orientales (Tin tc cc hi tha sai ng
phng), in nm 1785, 1787, 1789, 1794 v 1797.

Cu ngi th k lm vic cho chnh ph Trung Hoa ny, Taboulet, khi trch dn Barrow,
li vit thnh: Mt ngi th k Tu ca chnh ph Vit Nam (Un secrtaire chinois du
gouvernement vietnamien) (Taboulet, La Geste Franaise en Indochine, Tome I, note 1,
trang 270).

Taboulet ch chp li ci sai ca Maybon: Thay v ngi th k ca chnh ph Tu li i

thnh ngi th k Tu ca chnh ph Vit Nam. (Maybon, Introduction, La relation de la
Bissachre, trang 37, note 1).

Nhng t hi hn c l ci sai ca T Ch i Trng.

T Ch i Trng chp theo Taboulet, nhng li vit nh th ny: John Barrow da trn
cc ti liu ca L. Barisy, ca mt vin th k Tu ca chnh quyn Gia nh (Trnh Hoi
c?) v cc gio s m v r mt Nguyn nh lc ng tui (TCT, Lch s ni chin Vit
Nam, trang 96, chng ti in m).

Khng hiu ti sao T Ch i Trng li thm cu chnh quyn Gia nh vo, mc ni

vi Trnh Hoi c?

Barrow c n Gia nh hi no u m gp Trnh Hoi c? ri sau , T Ch i

Trng dn n nhn xt: s quan nh Nguyn khng tic dp cao hong ca h.
Chng ti xin nhc li: nhng iu vit v Gia Long trong cun sch ny l do Barrow vit
ra, khng phi do s quan nh Nguyn hay Trnh Hoi c vit.

v chn dung Gia Long, Barrow da vo hi k Barisy, v 2 ngi Anh Si Gn nm

1799 v 1800, h l nhng chng nhn ngoi quc gn nht ca thi k ny. Ring Barisy,
nu nhng iu ng k trong my bc th [c Cadire su tp] l ng, th ng c
gn Nguyn Vng trong nhiu nm. Barisy l ngi gip vua mua bn my mc, v kh,
nguyn liu nc ngoi, ng hay i i v v Gia nh v bn Hong t Cnh, khi hong
t mt v bnh u ma, trong lc vua ang nh trn.

Cn v thut ng tu v tu chin ca Vit Nam, Barrow quan st tu thuyn vnh

Nng v Hi An, nm 1793 (mt nm sau khi Quang Trung mt).

Nhng iu Barrow vit v thut ng tu Vit Nam ni ring, Trung Hoa v phng
ng ni chung, gin tip phn bc tt c nhng lun iu cho rng cc s quan Php
c bit Puymamel v B a Lc dy Gia Long ng tu, c sng

C l v l do , nn khi trch dn Barrow, Taboulet b hn hai on quan trng

nht, l on k thut lm tu chin Vit Nam v on Gia Long trc tip trng coi v
iu khin tt c nhng cng xng ng tu v c sng Gia nh.

Maybon cng loi tr tc phm ca Barrow bng cch ch trch nhng on vit sai v lch
s, ch yu v v Conway khng chu thi hnh hip c cu vin Versailles 28/11/1787;
nhng ng Maybon li gi li mt sai lm khc ca Barrow dng, l vic B a Lc
cu sng Nguyn nh nm 1777, cn thit cho s xc nh v tr hng u ca B a Lc
bn cnh Nguyn nh.

S lc ni dung tc phm A Voyage to Cochinchina (Chuyn i Nam H)

Phn vit v Vit Nam gm ba chng: IX, X v XI, in trong tp II.

Chng IX: Gm hai phn:

1- Xc nh v tr nc Nam v hon cnh hm i Anh gh Nng (t. 182-191).

2- Lc kho lch s nc Nam, tnh hnh tranh chp lc by gi (t. 192-219). Hnh trnh
B a Lc (t. 200- 219) v Chn dung vua Gia Long (t. 220- 240).

C th ni, Barrow c bit ch n hai ngi anh hng ca giai on ny, v vua Quang
Trung, ng ng trong quan im chung lc by gi (k c Hong L nht thng ch ca Ng
Th Ch), u gi l ngy, nhng cng khng km s khm phc, knh n thin ti chnh tr
v qun s.

V chn dung vua Gia Long, y l mt trong nhng bi vit r v c nhiu chi tit nht v v
vua ny. Barrow c bit knh trng vua Gia Long, coi Gia Long nh mt thin ti, khi
phc li nh Nguyn sau nhiu nm b Nguyn Hu nh ui, khng cn mnh gip, phi
sng lu y, khn kh; lc u ch c mt chic thuyn m hn 10 nm sau c c mt
hm i 1200 chin thuyn, khng nhng ginh li min Nam ca t tin cc cha Nguyn
m cn nh ra Bc thng nht t nc. Phn chn dung vua Gia Long, chng ti s trch
dch ring, in trong chng nm, sp ti).

Chng X: Lc kho i cng v phong tc, tnh tnh v hon cnh sng ca dn
Nng. Triu nh Cnh Thnh tip i hm i Anh (241- 306).

Chng XI: Nhng li ch trong vic bun bn vi nc Nam (t. 307- 345).

Trong chng IX, phn lc kho lch s nc Nam, Barrow vit v nhng vic:

Anh em Ty Sn khi binh, 1774. Vic ni chin (t. 192-193). Vua L sang Tu cu cu.
Quang Trung thng qun Thanh. Vic sc phong v triu cng (t. 194-199). B a Lc gip
Nguyn nh. Chin tranh Nguyn nh-Ty Sn (t. 200-206). B a Lc a hong t Cnh
sang Php cu vin, hip c Versailles 1787 (t. 207-211). B a Lc gp kh khn
Pondichry vi Conway. B a Lc v Si Gn (t. 213-216).

Nh phn ln cc tc gia ngoi quc khng phi l chuyn gia lch s, khi vit v lch s Vit
Nam, qua li k li ca ngi Tu, Barrow mc nhng sai lm khng trnh c v thiu
kin thc v lch s, vn ho nc ta. on vit v Quang Trung, c s lm ln gia hai
nhn vt: Tn S Ngh v Phc Khang An (ngi Barrow gp Bc Kinh).

Tuy vy, c mt thng tin ng ch : Nguyn L l thy tu (Barrow II, t. 192).

Barrow vit: Ngi li bun [Nguyn Nhc] xa x trong tic tng, l hi, t pho bng. ng
tng [Nguyn Hu] thu phc qun i v ng thy tu [Nguyn L] c ting ni ca bn gio
phi (t. 192).

S kin ny, nu ng, gii thch ti sao Nguyn L thng trn vic nh nhau v khng c
con.

Chng X: (t. 241-306) on Barrow vit v tp tc, tnh tnh, v tnh trng thin nhin
Nng, Barrow ang k chuyn cc quan chc Nng mi phi on Anh d hi ngy
4/6, xem tung, ht, cc tr chi nh chi g, nh c v n tic. C s chuyn ng ca
qun lnh Ty Sn (h qu ca v Manuel Duom tuyn truyn tu Anh n chim Nng,
s ni n sau) pha Anh cng chun b gip chin, nhng cui cng khng c chuyn g;
phi on c mi xem ht tung, n ung vui v (t. 241-256).

Tip , ng ni v tnh tnh ngi Vit: nhanh nhn, vui v, ni nhiu Barrow gi mt
ging khch quan khi ni v ngi Vit v cc tn gio, phong tc, tp qun ca dn Vit.
Nhng g ng cho l d th ph bnh, nh chuyn ngi Vit m tn hoc hay n cp vt,
nhng cng ni thm l ti khng lu, nn c th phn on sai lm.
ng vit v ngn ng, tn gio, nh ca, y phc, o c, v tr ngi ph n: kh t do v
lm mi vic nh n ng (t. 257- 276). Nh ca, sn phm, hi sn Nng, lm sn,
n, hoa qu, sn xut, vic tha k gia ti (t. 277- 287). K thut ng tu v tu chin ca
Vit Nam (t. 287-293). Bn i chiu mt s t ting Anh, Hn, Vit (t. 295-297). So snh
gia ngi Tu v ngi Vit. Ngi Vit theo o Pht, th thn, th Pht trn cy; m tn,
lp bn th nhng ch c tai nn (t. 299-304). V hnh lut, so snh vi Tu, cng chung
lut, nhng trong thi gian ng Nng khng thy p dng cc hnh pht, cn Tu, i
u cng thy ti nhn b nh p d man, rn sit di gng cm (t. 305-306).

Chng XI: K khai nhng li ch trong vic bun bn vi nc Nam (t. 307- 345), phn ny
cng s c trch dn di rng di.

Tm li, tc phm ca John Barrow, phn c gi tr nht, l nhng iu ng vit do mt thy

tai nghe hoc do nhng nhn chng nhn trc tip sng thi i ny. Chng ti trch dch
sau y, nhng on c ch i vi chng ta, trong vic nghin cu bi cnh x hi v lch
s, ngoi nhng g thy trong chnh s Vit.

L do hm i Anh gh Nng nm 1793

Phn ng ch u tin l on tc gi ni hon cnh no khin hm i Anh gh

Nng nm 1793, (trong chng IX), ng vit:

Bi v lc by gi phi nh thun gi [mi i c], v tnh trng sc khe ca nhng ngi

bnh bt chng ti phi gh li t lin.

Chng ti nh li mt vnh, i din vi qun o Cn Ln. Nhng khi nhn thy cc tu

ln ca chng ti, ngi dn y s qu, h b chy ln ni, li cht lng thc ca h
trc ca lu, ri vit my ch Hn, bo chng ti c vic ly ht nhng g h c, nhng tha
cho nhng mi nh khn kh ca h.

Thy tnh trng ca o ny, chng ti vi v nh neo, trc ch mt phn khc ca Chu,
phn ny ng l phi c bit n nhiu hn, v chng ti dm tin on rng ch trong vi
nm na, n s c mt s nc u Chu bit n (Barrow II, t. 183).

Tip ng phn bc quan nim ca Pinkerton, cho rng vng ny (Lo, Mn, Vit) chng
c g ng ch c; ngc li v tr chin lc v s ph nhiu, giu mnh v th sn khin
vng ny l mt trong nhng vng t thit yu cn c quan tm hn. Tuy nhin trn
bn cng nh trong nhng m t a l, ngi ta [Anh] b qua vng t ny. Nhng
nhn xt ca Barrow, vo lc y, kh thc thi; nhng cng nn bit rng s thc thi ca
ng phc v quc Anh v s chinh phc t ai thuc a ca ngi Anh. Trn ng
i, h lun lun vp phi tr lc t cc nc u chu khc, hoc ganh t, chn p, hoc ph
hoi.

Khi thy r iu , chng ta c th hiu ti sao vua Gia Long, ri vua Minh Mng, Thiu
tr, T c, u rt thn trng khng cho ngi u lp quan h ngoi giao v m thng
im, bi v ng sau l bi thng im, l s do thm, dn ng cho qun i vin
chinh.

B bin nc Nam, s tip xc u tin

Barrow vit:

Nhng a danh c ghi trn cc bn ca chng ta [Anh] hon ton khng bit n
phn t ny [ch Tonquin, Cochinchine, Tsiompa, Cambodia, tc l Bc H, Nam H, Chm,
Chn Lp], tr ch Tung-quin [Bc H]. Ba min kia c thay bng tn An-Nam, v c nc
c chia thnh ba vng:

Vng th nht, t mm cc nam gip vnh Xim La, tc l t v 9 n v 12, c gi l

Don-nai [ng Nai].

Vng th nh, t v 12 n v 16, c gi l Chang [Trung?]

V vng th ba, t v 16 n v 17, gi l Hu.

Sau l a phn Tung-quin [Bc H].

B bin ca ba min ny cng hin nhng vnh v nhng hi cng an ton v thun tin. Con
sng ln ng Nai (trn bn Cambodie) c m t l cc hm i ln nht u c th
vo su trong t lin n 40 hi dm, ni c thnh ph Sai-gong [Si Gn] vi mt bn tu
rng ln v thun tin, v mt xng ng tu chin ln.

Mt ngi Anh trn ng t Trung Hoa n n i trn sng ny trn mt chin hm

B o Nha, ni vi ti rng l dng v hng mnh nht. Con sng ny chia lm nhiu
nhnh rng; nhng nhnh m anh ta i qua, khc rng thng khng qu 2 dm, v nhiu
khc ch khong 1 dm. ().

min Chang [Trung?], khong v 13 pht 50 giy, v phi bc, c vnh v hi cng Chin-
Cheu [Th Ni?]. Hi cng rt rng v hon ton khut gi; nhng nhng chin hm ln phi
u ngoi khi, v c mt ghnh xuyn ngang ca lch ni lin hi cng vi vnh ngoi,
u hi cng l thnh ph Quin-nong [Quy Nhn].

Thnh ph chnh trong a phn Hu mang cng tn; trn b mt dng sng m cc chin
hm c th vo c, c mt hi cng ln; nhng li c mt ghnh ct xuyn ngang ca bin.
Vnh Han-san [Ca Hn] phi nam con sng ny, trn bn thng c ghi l vnh Turon
[Tourane, Nng].

Ton th phng ng, kh c mt vnh no snh c v tnh an ninh v thun tin. Cng
khng c vnh no tt hn.

Chnh vnh ny chng ti trc ch khi ri Cn Ln.

Chng ti n Nng ngy 24/5 [1793]. Khng c bn tra cu, thy gia chng ti v
b bin l hng h sa s ghe chi li, chng ti bn th mt ci x-lp (chaloupe) i tm
mt ngi li tho b bin (pilote-ctier) nhng nhng ngi nh c nhn thy [tu
chng ti] vi vng giong bum chy li.

Cui cng chng ti cng bt c mt chic ghe khng c bum, li ra mt ng gi khn

kh. Ti cha tng nhn thy ai kh nh th bao gi, mt ng y rnh nhn; i mt l lo,
hm su trong s, da mt mu g si gi, mt vi ln tc xm li ra khi ming khn d qun
u; y phc vn vn mt chic o cc v hai chc mnh khc mu nhau, vi chic qun rch
ri, x tung ra tng ming nh ci vy.

Mu ngi dn va thy, khng cho cho chng ti mt cm gic tt p. Khi ng gi khn kh

ny t chn ln tu, ng ta c v cc k dao ng, do dc nhn bn xung quanh trn boong
tu; ri nhn nhng khu i bc ln, ngc nhin khi thy nhiu ngi nh th. Nhng iu
lm cho ng gi ch nht, l nhng ct bum cao. ng ta vt v khc lc. Chng ti phi
ht sc d dnh cho ng ta yn tm, ra du cho ng ta hiu chng ti mun g v ti sao li
bt ng ta ln tu. Lc , ng gi mi ch tay cho bit li vo vnh, tht kh cho nhng ai
khng bit ng. V tri dng bo, phi n ti hm sau chng ti mi vo c vnh.

L do chnh thc thc gic chng ti vo ca sng Nng, sau khi gp bt trc Cn
Ln, l tnh trng ti t m bnh st rt v kit l cp i nhiu ngi bnh. Trong thi
gian Batavia [Jacarta], hu ht chng ti u b mc bnh. Bn cng hiu mi lo u v bun
b ca chng ti, khi c ngi thuyn trng tu B o Nha, trong vnh cho bit,
Nam H ang c gic gi ni dy, c nc i, rng y chng c g cung cp lng thc
m chng ti cn kp c. ng ta khuyn chng ti nn i thng ti Macao, hn l mt th gi
ch i y v ch, c th ngi ta s ha ho, nhng ng ta bit chc h chng c th cung
cp g ni.

Nhn tnh trng khn kh ca ng gi nh c, tnh trng chung b ngoi ca ni ny, v sau
cng tt c nhng g chng ti nhn thy xc nhn li tng thut ng bun ca ng
Manuel Duom.

Rt t ngi bn x n gn hm i chng ti. H c v lo ngi v ng vc. Sau cng, khi

chng ti ln b, h c trnh. Khng mt ai n tu trao tng cht thc phm no c, v
chng ti cng phi kh khn lm mi mua c trn b vi con g, mt cht hoa qu v
vi c khoai sn.

Tuy nhin, ngay ngy th nh, c ch, y hn, v vi ngy sau, bit chng ti tr ng gi,
bng tin tt, h em n rt nhiu n, hoa qu, rau c, loi.

Nhng v chc sc y bt u hin din, c cht n cn i vi nhng thnh cu ca chng

ti v t ra lch s, l . Sau cng, h ln thm chng ti trn tu v mi tt c s quan ti
hm y ln b, d tic.

T hm , mi lin h ca chng ti vi dn tc ny, tr nn thng thn v bn vng; c s

tin cn ln nhau; sau ny chng ti mi khm ph ra mt iu t v vang cho ng bn Manuel
Duom: l, ng bn, nh bun B o Nha ny, v cnh tranh thng mi, chnh ng,
gy s nghi ng cho ngi Vit, bng cch mt bo cho h rng: hm i Anh n y th no
cng c gy chin; v dng nh anh ta ht sc tuyn truyn tng ny, hy vng rng
ngi Vit s ng ca ch khng bn g cho chng ti, bt buc chng ti phi nh neo,
mt mnh anh ta bun bn min b bin ny (Barrow II, t. 185-191).

S tuyn truyn ca ngi B ui tu Anh

V vic thuyn trng B, Duom, vu khng tu Anh n chim Nng, Barrow cn

vit thm:

Chng ta ang mu xun nm sau, 1793, khi hm i Anh, trn ng i Trung Hoa,
ngng li vnh Nng. Lc , c min ng Nai v tay vua chnh thng. K son ot
Nguyn Nhc vn min Trung; v vng quc Hu, bao gm nhng t ph thuc vnh
Nng, c con trai ca Quang Trung cai tr, nh ti [Barrow] ni trn, ng Hu.
Trong hon cnh ny, ta khng ngc nhin, khi hm i ca chng ti n, ngi bn B o
Nha, Manuel Duom, kho li dng hon cnh, gieo mi lo ngi v ng vc, khin chng
ti khng th [ li ] lm hi vic bun bn c quyn v bo b, ca y vi dn bn x. Hnh
nh, u tin ht, h tng chng ti phc v vua chnh thc, t Si Gn ra vi nh chim
Nng. Trong s tin tng nh vy, h hi t gn thnh ph mt binh i ng k, vi
nhiu voi trn. Tnh hnh gay go ny ko di trong nhiu ngy, sau mi thi. (Barrow II, t.
219- 220).

S kin ny chng t, c s tranh chp quyn li gay gt gia nhng ngi u thi by gi,
chim c quyn bun bn trc, ri chim thuc a sau. H khng t mt th on
no ui nhau ra khi nhng vng m h cho l mu m.

Hnh trnh B a Lc

V B a Lc Barrow vit trong chng IX:

Trong thi gian Ty Sn ni dy Nam H, ba anh em git vua [nh Vng Nguyn Phc
Thun] v tt c nhng ngi b bt, gia quyn v tu tng; trong triu c mt gio s
ngi Php, tn Adran [tc B a Lc, chc Gim Mc Adran], trong nhiu vn bn in trong
tp Lettres difiantes et curieuses, t nhn l khm s ca Gio Hong Nam H.

V gio s ny rt thn vi hong gia v cng nhn c nhiu n hu, ng lp y mt

h o v nh vua, thay v n p, li che ch. Nh vua rt tin tng ngi ny, d khc
o, giao cho vic dy d ngi con trai duy nht ca ng, ngi s ni nghip. [Ch ny
Barrow nhm Nguyn nh vi nh Vng]. Adran, ngay t nhng ngy la n u tin
ca cuc khi lon, thy, ng v bn hu, mun sng cn, phi trn trnh.

Nh vua b ch bt, nhng hong hu, hong t, cc con v mt ngi ch hay em, c
Adran cu thot. Nh m ti, h ri xa kinh thnh [Gia nh] v trn vo rng. y, trong
nhiu thng, v vua tr ca nc Nam cng nh mt ng Charles mi [ch Charles I (1625-
1649) vua Anh v i Nh Lan], trn cng vi gia nh, khng di lm cy si rm rp m
di lm a hay b v [thing] y khng ai dm xm phm. Mt nh tu cng gio tn
Paul [Paul Ngh, tc H Vn Ngh] liu mnh em n mi ngy, cho n khi [qun i i
lng] khng cn tm kim na v sau cng c lnh rt v.

Sau khi qun th rt lui, nhng ngi i trn tr v Si Gn, dn chng ko nhau n di c
ca v vua chnh thc, c h tn ln lm vua di tn ca cha ng, v vua cui cng, Caun-
shung.

Cng thi im ny c chin hm Php do mt ngi tn l Manuel iu khin, u Si Gn

cng vi 7 tu bun B o Nha v rt nhiu thuyn bum v tu Trung Hoa. Theo li khuyn
v s gip ca Adran, hm i B nhp trn [nh Ty Sn] vi kh gii c trang b b
mt, tn cng chp nhong hm i ch u Qui Nhn. Gi ma thn tin. on chin hm
xng vo vnh ni hm i ch ang b neo bt ng. c cp bo, qun ch ln tu, x
ra nh, chin hm Php thua, ngi Php khng tic li ca tng lng dng cm [ca
Manuel]. Bn ch huy tu B b chy tut sang tn Macao. ng hong tr tui t ra cam m
v im tnh nhng v t qun nh phi rt lui (Barrow II, t. 200-202).

y l on vn tiu biu c th l on vn u tin, vit v giai on ny.

N c nhiu sai lm tiu biu, v nhng sai lm nh vy, s cn c lp li nhiu ln trn

cc vn bn ca nhng ngi vit sau.

Sau y l nhng sai lm chnh:

1- V khng hiu r lin h gia nh phc tp trong triu Nguyn lc by gi, cho nn ngi
vit thng ln ln cha, con, chu, vi nhau, v vit sai i.

2- Nguyn nh khng phi l con nh Vng, m l chu gi nhVng bng ch rut.

3- Nguyn nh trao con l hong t Cnh cho B a Lc dy, ch khng phi nh Vng
trao con cho B a Lc.

4- Tuy nhin sau , Barrow cng khng i su na trong s sai lm ny, ng vn coi Hong
t Cnh l hc tr ca B a Lc, khng phi nh Sainte-Croix, t u n cui u nhm
Nguyn nh vi Hong t Cnh, v coi Nguyn nh l hc tr ca B a Lc. Ri sau ,
mt s tc gi Php Vit, s bin s sai lm ny thnh s tht thi phng cng nghip
ca B a Lc bn cnh Nguyn nh, s ni n sau.

5- Vic git nh Vng Nguyn Phc Thun l do Nguyn Hu trch nhim, bi ln nh

Gia nh nm 1777, khng c Nguyn Nhc v Nguyn L.

6- Lc y, Nguyn nh trn mt mnh, cha c v, cng cha c con. B m ang Qung

Tr, n thng 4/1799, mi rc v Gia nh.

7- Vic Adran (B a Lc) a Nguyn nh v gia nh chy trn l khng c thc.

8- H Vn Ngh, liu mnh em thc n cho Nguyn nh, c th rt thc, chng ti s ni
n sau.

9- Sau khi trn, v li Si Gn, Nguyn nh c dn chng tn lm vua, cng sai. Nguyn
nh xng vng nm 1780, tc l ba nm sau.

10- Manuel hay Mn Ho, cht mt trn Ng By (Bin Ho) nm 1782, ch khng phi
Quy Nhn. Vic 7 tu B o Nha tham chin cha bit h thc th no.

u, Barrow c nhc n tp Lettres difiantes et curieuses, vy xem chng ng ly t liu

ny t nh dng. V nhng sai lm cng pht xut t y. Tuy nhin Maybon li dng thoi
B a Lc cu Nguyn nh ca Barrow, (Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam,
Plon, 1920, t. 192-193, note s 2) c l bi v n ph hp vi thoi B a Lc cu mng
Nguyn nh, c pha Php ch trng.

Nhng, nhng on Barrow vit v thi k tri ni ca Nguyn nh, vic gi hong t Cnh
cho B a Lc sang Php cu vin, kh gn vi nhng iu ghi trong chnh s.

Barrow c chp li bn hip c cu vin Versaillles 28/11/1787] (t. 208-210), nhng bn

ny hi khc vi bn chnh thc. Rt c th Barrow c mt vn bn khc.

Theo Barrow, qua nhim v ny, B a Lc c thng thng nh sau:

Ngoi nhng iu c [ghi trong bn hip c], cn c vi iu na, t quan trng hn,
nhng tt c, nh chng ta thy, u rt c li cho nc Php. Adran c gio hi thng
chc Gim Mc Nam H v c nhm chc c s ton quyn (Ambassadeur extraordinaire
et plnipotentiaire) [ca Louis XVI] triu nh ny [triu nh Gia Long] (Barrow II, t.
211).

V vn xung t gia Conway v B a Lc Pondichry, khin Conway t chi khng

chu xut qun gip Nguyn nh, Barrow a ra mt giai thoi lm bm c l c truyn
tng trong gii ngoi giao Anh Pondichry: v B a Lc khinh b mt ngi p, b de
Vienne, l v mt s quan tu vin ca tng Conway v cng l nhn tnh ca tng
Conway, nn mi c s khng hong trong mi lin lc gia hai ngi.

S thc c l n gin hn: De Conway, gi tu v Nam H thm thnh, bit tnh trng sc
mnh v ch ca Quang Trung lc by gi, v khm ph ra nhng bo co lo ca B a
Lc v s ti t yu km ca qun Ty Sn, nn ng vit th thng cho Louis XVI; v th
Louis XVI quyt nh khng gip na.

V vic B a Lc tr v Si Gn tay khng, Barrow cho bit: B a Lc v Si Gn trn mt

tu bun nh, em theo kh gii v n dc, nhng thuyn trng Richerie [Richery] (b
buc ti) bn phn ln trng ti ca tu ny Malaca, ly tin b ti (Barrow II, t. 213-
216).

Sau cng, Barrow dnh cho B a Lc, nhng li l c bit tn knh:

Phi cng bnh vi linh hn Adran, ngi mt nm 1800, [ng mt ngy 9/10/1799] m
cng nhn rng, tnh tnh ca v vng, s tr v nc ca ng, chin thng ca ng,
nhng tin trin nc ng, trong khong thi bnh v tt c nhng tin b nhanh chng
trong mi a ht khoa hc v ngh thut, nhng c s, nhng cng xng, hon ton nh
vo s hiu bit, vo ti nng v vo s gn b trung thnh ca gio s ny. Nh vua cng yu
qu ng n khm phc. Vua thng gi ng l danh s (matre illustre) [thc ra l
thng s], bn Tu ting ny ch dnh ring ch Khng T (Barrow II, t. 234-235).

Sau Barrow k mt chuyn, c l vn rt t ti liu nh dng: Khi B a Lc mt, c

chn ct theo thnh l cng gio, nhng sau vua sai ci m v chn li theo nghi l Vit
Nam, lm cho cc cha c ht sc phn n. ng vit: Nhim v ca B a Lc lc sinh thi
cng khng d dng, v va l c vn ca vua li l thy dy con vua, d nhin ng b cc quan
ganh t (Barrow II, t. 235). Tuy nhin vn theo Barrow, nh vua lc no cng gi trn tnh
bn v lng tin i vi ng cho n khi ng mt (Barrow II, t. 236).

Nhng nhn nh ca Barrow v B a Lc, tuy rt t t liu nh dng, nhng c vit

vi s thn trng cn thit, khc hn li vit sau ny ca nhng ngi Php nh Faure. Ri
chng ta s khm ph ra mi lin h gia Nguyn nh v B a Lc khng phi hon ton
tt p nh nhng g vn c nh dng truyn tng. Nhiu ln B a Lc mun b i,
trong nhng trng hp khn cp, vv Tt c nhng vn ny, s c bn li sau.

V cng trng ca nhng ngi lnh Php gip Nguyn nh, Barrow c nhc n trn Th
Ni 1792, ng vit:

Ma xun 1792, ng [Nguyn nh] xung thuyn i nh Qui Nhn, trn u hm i, 2 s

quan Php, qun hai tu chin Ty phng. Ngi ta n rng, mt trong hai ngi ny, ng
Dayot, lm cho hm i ch thit hi ln, t chy, nh m, hoc xm chim tt c
nhng thuyn gp trn ng. Hng say chin thng, tin su qu, thuyn ng b nn. Ngi
ta cng n rng, nh vua, tuy chng kin tai nn c th lm cho ng thua trn, vn t cht
mn nguyn, ni: ng y lm nhim v ca mnh, ti khng mong ng y lm c nhim v
ca ti. Nguyn Nhc khng ng trn tn cng ny, ngy hm y, ng cng triu nh i sn
cch [Quy Nhn] ba mi dm (trang 117-118).

l on vn duy nht Barrow vit v cng trng ca nhng ngi lnh Php gip vua Gia
Long, v vit vi s thn trng ngi ta n rng.

Triu nh Cnh Thnh tip hm i i s Anh

Phn quan trng nht trong chng X, l on Barrow m t vic triu nh Cnh Thnh
tip phi on Anh. Barrow vit:

Nh ti ni trong trn, khi nhng li vu khng man tr ca Manuel Duom loan truyn
bo ng v s gh bn ca hm i chng ti, c gii to, ch ba cng ngy cng c
nhiu thc phm hn v cc quan chc i i vi chng ti bt gay gt hn. c s tin cy
ln nhau, c nhng thng giao ni kt khng ngng gia nhng ngi dn cng vi tt c
thnh phn ca hm i: cc s quan v quan chc ngoi giao on, v cng vic, hay v hiu
k, mun ln b vi ngy, u c chnh thc mi n ti; v phi Vit, mi ngy c mt vi
ngi ln thm hm i ca chng ti, h cng c mi n ba thng, mc du mn n
ca chng ti chc khng hp v h lm ()

V trong thnh ph khng c ni no ln tip i mt phi on ng ngi nh chng ti,

nn quan trn th cho dng mt phng ln, bng tre, lun lun tin dng trong nhng lc
cn kp, xong trong vi gi: mi v bn pha c ph bng chiu an sit v dy. Trong
phng by mt dy bn nh t gh ngi hai phi, khong 20, 24 ngi ngi thoi mi.

Ngi Trung Hoa c thi quen by y kn bn n nhng i, hay nhng bowls (bt, t?).
Nhng ngi Vit, cn l qu dn lng ging, nn h khng ch by y bn thc n, m
cn by bowls t trn hai ba chng. Ti ngh, c th m khng di 200 bowls, cha k
nhng chn cm m h a tay cho thc khch, thay th bnh m. Cm x ny cng nh
Tu v hu nh tt c phng ng, l nn ca thc n. H khng dng khn n, khng dng
dao v ni, cng khng c ung, khng c cc; nhng h trc mt mi ngi mt thi
bng t nung, hai ci g ging nh ng hay que [a] bng tre, hay g hng, hay g n
hng (santal), nhiu khi bc bc, ging nh [a] Tu, m ngi Anh gi l chop-sticks.

Nhng bowls (t, bt) ng ninh nu (ragouts), tht b, tht ln, tht g, c, ct ming nh,
hm, nu vi rau, lm sp v nc ct, nm khc nhau, v d cc th gia v khc nhau. Khng
c tht quay, cng khng c mn g kh; khng c ru vang, cng khng c ruu mnh g c;
cng chng c nc ung trong c ba; nhng sau khi n, c mi seau-chou Tu [tr
Tu?] trong chn s.

V c hai bn u khng bit ting ca nhau nn khng ni chuyn c, chng ti khng ko

di ba n. Quan trn th hay tng trn th khng cho chng ti danh d c n cng.

Nhng bnh thng trong nhng dp nh th ny, ng ngi u phng n, da trn sp

vung, c tri chiu, ht thuc, n tru, trong khi hai ba tn hu phe phy ko ci qut lng
cng cho mt. Bnh thng n xong chng ti sang phng xem ht, cng l mt nh rp bng
tre. , cng ging nh bn Tu, c sn nhng din vin sn sng ng tung sut ngy, lc
no cng din hng say, d khng c ngi xem cng nh lc y khn gi, bi v c thu
din c ngy, cho nn h hon ton thn nhin trc s ng hay vng khch, min l c
tr lng mi khi din xong.

Tt c phn khu Nam H, ni c vnh Nng, di quyn cai tr ca vua tr Quang-tung

[Quang Ton], con trai ca ng tng ngy [ch Bc Bnh Vng] ngi chin thng Tng
c Qung ng ()

Cung vua Hu, cch Nng 40 dm. Ngay khi bit chc s thng thun ca chng ti i
vi ng, ni khc i, s trung lp ca chng ti [i vi min Nam], ng gi mt quan i
thn n mi ng i S vo triu. S thn tr li t chi, v nhiu l do, m l do chnh l v
thi gian khng cho php d bui l ny () Chng ti thch li dng c hi c t ngy i
thm cc lng xm xung quanh ().
L th ca ng vua tr [lc Quang Ton mi 11 tui, thi s Bi c Tuyn lm ph
chnh] biu dng y tnh cm cao p ca nh vua i vi dn tc Anh; v chng minh,
ng gi quan qun mang mt mn qu nh cho nhng ngi trong hm i (ch vua dng
nh vy). Mn qu gm 10 con tru, 50 ln, khong 300 g vt, vi hoa qu, rau v hnh c.
Nhng thc bi b ny c ch n bng thuyn bum, ng trc c mt chic thuyn
cho di, sn v trang hong bng c v biu ng, c cc quan, theo nghi l.

S thn vit th tr li v tng li vua 1 khu sng trng p, bn hai pht lin, km ph
tng v mt cp sng lc bng gang c li l, mt thanh gm cn ng, nhiu tm vi v n
ln mu thm. S gi ca vua, lc u mc o di la, thu hnh h v rng, ging nh bn
Tu, nhng khi ln tu Lion, ng i y phc v mc hai ba chic o lng bng t trng mng.

Mt s t m, do li chng ti, ph ri trong chc lt, s thng cm gia hai bn. V mun
v mt bn ng ca vng vnh tuyt diu ny cng vi hi cng, mt bui sng, my
ngi trong bn ti ly thuyn, i su vo b ng, o mt cn c v ly cc gc cn thit
xc nh v tr nhng im chnh. Chng ti chn gi sng sm v lm thc nhanh, tng
thot khi con mt ca ngi dn y; no ng mt ng quan n ngay, bo cho bit l
quan trn th rt bt bnh v li hnh s ny v yu cu ngng ngay mi vic o c.

Mt s vng v na, cng lm tng mi nghi ng, khin h cho rng chng ti c nhng mc
tiu mun giu: Mt vin s quan tu Lion, ban m, i d dng sng [Hn] dn ra Hi An, anh
ta qu st sng nhng li bt cn, b bt vi c -kp v chic x lp, b giam trong mt n
nh. Khng thy tin tc g, chng ti tng x-lp b chm, khng ai thot nn. Sau cng,
quan qun ln tu Lion, bo cho chng ti bit, v cay ng than phin chng ti hnh s
khng thng thn. S thn ni ng khng bit vic ny v xin th ngay vin s quan, gi v
tu, anh ta s phi tr li trc cp trn.

Rt cc ri mi vic cng c b qua. Barrow vit tip:

Nh vua, trong l th th nh, c mun m ca bun bn hp php vi chng ti. ng gi

km vi th ny, qu cp gm ng voi v 10 gi ht tiu, biu S thn v tng thy th on
3000 gi go, nng khong 100 t.

ng i s cha bit thnh ph Nng; nn nhng v chc sc y, t cht lng thnh,

mun t chc mt bui l tip n. ng i s chn ngy 4/6, s ln b d l sinh nht c
vua cng vi ngi Vit. Nhng ti hm trc, chng ti thy mt chuyn ng bt
thng trong thnh ph, mt s binh s ln lao hnh qun trong v ngoi thnh, v sau cng
l n voi trn. Khng th bit l ngu nhin, hay do nhng nghi ng trc, hay biu
dng s rng r cho bui l; nhng v pha mnh, chng ti lun lun phng, gi ngay
hai n v qun i n con sng i din vi thnh ph bo m s trit thoi nu cn.
Tuy nhin ngy hm mi vic din ra trong khng kh ht sc ho hp (trch dch
Barrow, t. 241- 251).

on vn ny cho thy nhiu vn :

Trc tin l s hiu khch hay l s vn v thi qu ca chnh quyn Ph Xun, mun kt
thn vi ngi Anh, cho nn khng nghe nhng li vu khng ca ngi B o Nha. Mc
d tip khch t t, vn v, nhng vn cha bit lng d ca h nh th no.

V pha Anh: t chi khng n Hu, theo Barrow, ly l do l khng c th gi, v ng c

vit thm: v bit sang Tu s c l to hn, p hn Hu. Cng ng. Nhng c l cn
nhng l do khc tc gi khng ni ra:

- Khng mun c lin lc chnh thc vi Ty Sn v s Nguyn nh nghi k, khng giao

thip, nht l lc Quang Trung mt, Nguyn nh th thng phong.

- li Nng o c, d thm vng t ny m h cho l c gi tr chin lc. Sau ny,

cc s b Anh n Hu u xin C Lao Chm lm t m thng im, chng t nhng g
Barrow vit y, chc ng bo co vi chnh ph Anh trc ri.

Sau cng, s tin cy ln nhau gia i bn Anh-Vit ch l b ngoi. C th ni chnh l

bn cht mi ln h ca ngi u i vi cc dn tc m h nhm ng.

Thut ng thuyn, tu ca ngi Vit

Mt im ng ngc nhin na l ch trong mt thng, m Barrow c nhng khm ph

su sc v k ngh ng tu, thuyn ca ta, ng vit:

Mt ngnh c bit m hin nay ngi nc Nam c th t ho rt hon ho l ng tu; v

phi ni ngay, h c nh vy mt phn l nh c nhiu g qu v g ln. Nhng du thuyn
ca h p tuyt vi: di t 50 n 80 pieds [1 pied Anh=0m3048]. i khi tu ch ng bng
5 mnh vn, mi mnh di sut chiu dc tu, ghp li vi nhau bng mng v cht g, ri
sit cht bng si tre, khng cn np m cng chng cn dy. u v ui tu rt cao c
trang tr bng nhng hnh hi trm tr rng, rn k d, sn mu v dt vng. Mt s ln ct
bum treo y c hiu hay bng-rn. Nhng b lng ui b nhum , n, , d, v nhiu
loi trang tr khc, buc trn u cc cm hai bn mn tu, cho bit cp bc cc v quan trn
tu; v v h ng ng trc, nn nu ngi cho quay lng li h l bt nh (tc l ca
nhng dn tc ny cng nh ngi Tu khc hn phn ng nhng nc khc trn th gii),
cho nn, ngi cho phi quay mt v phi u tu, v y cho ng trc h, thay v ko
cho sau lng, nh Ty phng. K hu ngi h v hnh l pha sau tu.

Tu bun gn b bin, tu nh c, nh hi sm v tm t yn qun o Hong Sa, c

nhiu loi kin trc khc nhau. Phn ln ging nh nhng thuyn tam bn ca Tu, sn tri
chiu cho c gia nh ngi. Mt s khc, c thn tu ln thuyn c, ging tu M Lai.

Cn tu bun ca h ging nh ghe bum ca ngi Tu, c hnh dng ln kin trc, nu nhn
theo li ng tu [Ty phung] hin nay, th chng th coi l hon ho; cch ng tu ca h
khng h thay i t nhiu nghn nm nay, song li kin trc thng c , ng c knh
trng. V li tu bun khng cn phi chy tht nhanh khi ln trn hoc rt bt, l phm
cht chnh ca tu chin. Ch tu cn an ninh hn thn tc. Ngoi ra, nh bun va l ch
va l ngi li tu, vn trng ti i vi h l quan trng hn c. ch c nhiu
hng ha ca cc thn ch khc nhau, tu bun c chia ngn dnh cho mi thn ch. Vch
ngn y l nhng tm vn dy 2 tc c sp t v trm kn cc l h, khin nc khng
th thm qua. D c chng vic chia hm tu thnh ngn n th no (bi n gy kh khn
cho vic cht hng) cng khng ai chi ci c, l li kin trc ny em li nhng li im
quan trng cho hi hm: Nh nhng bc vch giao nhau di hm, tu vng chc thm, c
th chm vo m khng suy suyn g. Hoc nu hm tu b thng mt ngn no , th
hng ho nhng ngn khc khng b thm nc ly; v v tt c u c lin kt bn cht
vi nhau nn thn tu chu c nhng sc khng qu mnh. Thu th no cng bit khi mt
hi hm b trng [sc hay n] nu n gy th du hiu u tin l sn tu ri ra tng mnh.
Nhng khi sn tu c ni kt cht ch bng nhng vch vn giao nhau th n kh bung ra.
Cho nn, Anh by gi ngi ta cng ang nghin cu li lm tu thng c ny ca ngi
Tu. Ngi ta cn ngh cho chng ti nhng phng tin du lch bnh yn, trn nhng
thuyn cho ln, c bnh xe nc (roues de puits) t cnh sng tu (quille) hoc thay th
sng tu, v cn c nhng pht minh khc, d ngi ta cho n nhng tn g i na, th tt
c, u c ngi Tu s dng thng thng t hn hai ngn nm nay.

Mc d v vua tr v x ny [Nguyn Vng] hin nay, trong chng mc no , chao o

li lm tu chin c, tuy nhin ng cng khng b hn nhng l thi bnh dn - nhng x
Chu ny, dn l tri- tr thnh thing ling, kh p . ng vn knh trng nhng l
thi y, nn ng ch thay i nhng g trong bng tu (carne) v tt c phn chm di
nc, cn phn ni ng vn gi nguyn li kin trc ca nc Nam, nh ct bum, bum v
thuyn c [dy, cp, trc, bum, rng rc ...] Thc ra, th nhng dy cp dy [ca Ty
phng] lm sao c th thay th c nhng si tre mm, dai, bn v nh trong cu trc
chnh phn ni ca tu; v th, ta khng th no khng thn phc s phn on hon m ca
nh vua, va thn trng va nng ng, chn gii php trung dung, t c li ch thc
th m khng cn mt s thay i trng thy.

Vi nm trc y, Nht Hong cho mt bi hc ng nh v s kin tr theo c l. Khi

ngi Ho Lan n Batavia, em biu Nht Hong mt s qu trong c mt chic tu
chin. S thn thy hong xem xt k tu ny, liu tu s em th Ho Lan sang ch cho
ngi Nht nguyn tc ng tu. Nht Hong sai ngi n hi S thn rng ngi Ho Lan
bit ng tu nh th ny t bao lu ri. S thn cho bit 300 nm. Nht Hong bo:
Ngi v ni vi ng y [s thn] rng hng ngn nm nay thn dn ca ta bit ng nhng
chin thuyn m ng y thy u trong cc hi cng ca ta, v ta thy chng ai than phin g
v cng dng ca chng c. Vy ta khng vic g phi t lng nhc mnh v dn tc mnh,
bng cch b nhng g c tri nghim qua bao nhiu th k, ly mt ci mi ci cch
hm qua. Nhng hm i Ho Lan c th tt Ho Lan, nhng khng tt nc Nht. Ngi
nh ni thm rng ng y c th em ci qu ny v (Barrow II, t. 287-293).

Nhng dng trn y khin nhng ai cho rng ci g Ty phng cng lm ch c, s phi
thn trng hn. D c ni n cc s quan Ty phng, ni n cng trng ca qun s
B a Lc, Barrow lun lun gii hn cng trng ny trong mt chng mc no . ng
tn trng cc gi tr phng ng v khng h xc nhn: trc khi ngi u n, nc
Nam khng c tu chin, khng c thnh ly (Vauban), khng c i bc, khng c t chc
qun i nh mt s ngi Php lm tng. Sau cng, cng nn ni thm: vic chia ngn
trong hm tu ch hng ca ngi Tu v ngi Vit hin nay vn cn thy p dng
nhng cc- g trn th gii.

Nht Hong cho nhng k ao to ba ln v s sc mnh Ty phng mt bi hc i.

Cng nn ni thm mt chuyn na, nm 1942, H Ni, Van Imbert cho in cun Le sjour
en Indochine de lambassade de Lord Macartney (1793) [Nhng ngy lu li ng Dng
ca c ng i s Anh Macartney], ni dung c nhng iu chng bit Imbert ly u, v
khng thy c trong tc phm ca Barrow, v d nh vi vic sau y:

Ngi Anh i lc trong thnh Qung Nam khng thy c mt khu i bc no.

Hoc:

Khi Macartney ti, vin trn th Qung Nam ni n ngi Anh bn kh gii v n dc, l
cho h thy rng Ty Sn cn c gip vi bt c gi no! (T Ch i Trng trch dn
trong Lch s ni chin Vit Nam, trang 218 v 220).

Li vit ca Van Imbert dng nh cng nm trong ng li h b ngi Vit ni chung:

phi Ty Sn, l khng c sng ng g c, phi van ly ngi Anh gip, cn phi Nguyn
nh v c ngi Php gip nn c kh gii ti tn.

Thc ra, chng ta c k ngh c t trc, trong khong hai mi nm t 1660 n 1682,
mt ngi n lai B o Nha hay Y Pha Nho, tn Joao Da Crus (Jean de la Croix) m
l c sng i bc cho cha Hin Nguyn Phc Tn (1648-1687) dng nn khu Th c
Hu (Cadire, Le quartier des Arnes, Jean de la Croix et les premiers Jsuites, (BAVH, 1924,
IV, t. 307- 332). Ngh c sng, nh vy c ta, t nht, t th k XVII. H Ni cng c
ph L c.

Khi Nguyn Hu chim Ph Xun, ng chim c c khu Th c Hu. Sng i bc ca

Ty Sn, khi cng kch cc thnh Din Khnh v Quy Nhn li hi chng km g sng ca
Nguyn nh. iu cng chng t khng phi ngi Php dy chng ta c sng.

Nhng li ch bun bn vi nc Nam

Trong chng XI, ta Nhng li ch bun bn vi nc Nam (Barrow II, t. 307-309),

Barrow t ra mt nh chnh tr v chin lc tm c. C l ng l ngi ngoi quc u tin
nhn ra thm ca B a Lc, khi k kt tho c cu vin Versailles thng 11/1787.

V tha c ny chng ti vn tin rng B a Lc t bin t son khng h hi Nguyn

nh; bn quc th ng a ra chng t triu nh bn xong tho c v trao cho
ng thm quyn k ch l bn quc th gi, v khng tm thy bn gc u. Vy ta cn phi
nghin cu tt c nhng chi tit ny bi v khng mt ng vua no li trao mt lc bn v tr
chin lc quan trng vo bc nht ca nc mnh l Nng, Hi Vn, C Lao Chm v
Cn Ln, cho Php i ly mt s lnh v vi tu chin.

Nhng khi c nhng dng sau y ca Barrow, chng ta mi thy ng ch Nng c

mt thng m thng sut i l chnh tr ca nc ta. ng vit:

Gim mc B a Lc, khi thng lng bn ha c gia vua Louis XVI v vua nc Nam,
cho thy r mi rng buc no ca ng i vi v vua ny, nhng ng ta cng khng
qun quyn li ca vua Php. Nhng iu kin trong bn hip c t cho bit khi i nhng
bn o Turon [ Nng] cho nc Php, ng rt ch n nhng im [chin lc] trn
b b nc Nam. ng ta bit rt r nu nc Php c c mnh t ny, th n s lm ch
mt c s vng chc nc Vit. Thc vy, mm bn o Turon (hay Hansan) [Ca Hn] i
vi nc Nam cng nh Gibraltar i vi nc Y Pha Nho, m cn hn th, bi ngoi v tr
kin c khng th nh chim c, n cn quan trng hn na v c mt hi cng v mt
bn tu quanh nm khut gi, hon ton thch hp vi mt hm i ln. cng l ni cc
hm i c th dng li bt c lc no chn chnh, sa cha trong vnh, nht l hai bn b
c nhiu thung lng ph nhiu, nhiu sui trong mt. Ngay cnh c mt o nh ni vi t
lin bng mt gii t khi thy triu xung mi ni ln [Hn Sn Tr?], chin hm ln th
no cng c th phi mnh trn y sa cha thn tu. Trc din vi bn o l mt vng
t cao xy mt thnh ph nh vi mt xng ng tu v loi ca hng, c th tr
thnh a im phng th nu xy thm cc thnh ly kin c.

Mt o nh tn Callao [C Lao Chm], cch vnh Nng 30 dm v pha nam cng thuc
vo vng t s nhng [cho Php]. o ny ch ng hon ton ca chnh [Ca i] ca con
sng [Thu Bn] chy qua Fai-Fou [Hi An], thnh ph m ngy trc ngi ngoi quc n
bun bn. o ny hon ton khng th vo c, tr pha i din vi ca sng [Ca i]
ni c mt thung lng nh c nhiu nc, ngay bn b bin, v tt c cc hm i ln
nh u c th vo u mt cch an ton.

Rt d nhn ra quan im ca Php i vi b phn ny ca b bin Vit. Nhng iu khon

trong bn hip c cho thy r ch ch kin to v trang b mt hm i kh quan trng
e da nhng t ai s hu ca chng ta n ; v chc chn l nh ny s cn c
lp li. Nc Php- quc [La France-Empire, ch thi Napolon] bit thi hnh nhng iu
m nc Php-Vng quc [La France-Royaume, ch thi Louis XVI] ch mi dm ra. Vic
Php b ui khi b bin n cng lm cho b bin nc Nam tr nn hp dn hn nhiu;
nht l nu ta nhn thy v tr ny cng s nguy him v khng thun tin cho nn thng mi
bo b (profitable) ca chng ta ti Trung Hoa, cng nh nhng s hu ca chng ta n
(Barrow II, t. 309).

Khng nhng Barrow nhn thy v tr chin lc hin nhin ca Nng v C Lao Chm,
ng cn lo ngi nu Php chim c nhng ni quan trng ny th s tr thnh k th
ng ngi cho quc Anh ca ng. V th, tip theo , Barrow dng ti hng bin
thuyt phc chnh ph Anh, phi bng mi gi, thng thng vi Vit Nam, v mi li khng
l, khng th cho Php cum mt, v cc mt giao thng, chnh tr v chin lc. ng
khuyn chnh ph Anh nn xin C Lao Chm lm ni lp thng im. ng cng
nghin cu cn k nhng th sn v ti nguyn, ca Vit Nam c th ln mt chng
trnh i chc bun bn (Barrow II, t. 310-321).

Barrow vit tip:

Xt cho cng, chng ta tin su, c l qu su vo con ng [thuc i] ny c th li

m khng nguy him; by gi chng ta phi ht sc thn trng tin ti ch, bo ton
v gi vng nn thng mi ny, chnh n gip ta phng tin sc vi mt k th
va gh gm va hng mnh [ch Php]. Con s t Anh cn phi to rng nanh vut hn na
bo m cho dn tc Anh nhng cuc chinh phc [mi] ni tip vi nhng cuc chinh phc
c, bng v dng, k ngh, v s to bo ca mnh.

Nhng ngoi vn an ninh m s s hu bn o phn vinh Nng mang li cho hng

bao hm i m chng ta ang s dng bun bn vi nc Tu, cn c s tai hi nu n
ri vo tay mt k th ch ng v kin quyt [ch Php]. Ta chng nn trng mong vo
nhng nh nhoi m nn thng mi n em li; [ta cn] mt hi cng vng ny ca
th gii, ni cc hm i ca chng ta lun lun c c nc ngt, c th ngh ngi, sa
cha. Ch nhn di gc ny khng thi: khi cc chin hm ta n nc Tu cn cha r
hng i, khi nhng phng tin gi gn sc kho cho thu th on cn km hn hin ti,
m chng ta c c mt ca b nh th ny, ngh ngi, ch tu i chm hoc b bo chn
li, l nhng trng hp d xy ra, th tt bit my. S cn nhiu kho st na chng minh
vic cn phi bun bn vi nc Nam. y ti ch a ra vi nhn xt cho thy cng ty n
[Anh] c li khi lp mt thng im trong vng bn o vnh Nng (Barrow II, t.
312-313).

Sau , Barrow phn tch s tht bi ca phi on Hastings nm 1778, v khng chun b
k. K c ch sau cng cch y 2 nm [tc l nm 1804], cng hng, v trong triu ch cn
thng ngn l tha sai Php, lm sao bit c h dch cho vua nhng g m h mun, chng
ta tha bit h i vi Anh nh th no! V cui cng, Barrow vn nht quyt rng vua Gia
Long c cm tnh vi nc Anh, mun giao dch vi nc Anh m b Php cn tr (Barrow
II, t. 325-327).

i vi chng ta, nhng dng trn y chng t nh thc dn ca Php v ca Anh, c

t thi chin tranh Ty Sn-Nguyn nh, qua hnh ng kn o v khn kho ca B a
Lc v qua nhng iu Barrow vit trong tc phm ny. Vua Gia Long khng chp nhn vic
cho Anh t quan h ngoi giao v nhng cho Anh C Lao Chm m thng im
sau ny, l sng sut v nhn rng. Vua Minh Mng nht quyt ngn nga Anh v Php t
chn n Vit Nam d ch l m thng im (vi nhng iu kin nhng t) v khng
nhn Chaigeau lm lnh s nh ngi Php m c, l ng. Nhng s kin ny gip ta
hiu hn chnh sch ca cc vua Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr, T c: khng cho ngi
u lp thng im, bi ch l mt tin ca hnh ng xm chim s n sau. S sng
sut ca cc vua, cng l mt trong nhng l do khin nc ta khng b xm lc t i Gia
Long.
Chng 5: Ai cu Nguyn nh khi s lng bt ca Nguyn Hu, thng 9-10/1777

im chnh ghi cng trng ca B a Lc i vi vua Gia Long, khng phi l vic ng a
hong t Cnh sang Php cu vin, bi v nhng ai thng tho tnh hnh u bit rng v
gim mc tht bi trong nhim v ca mnh, nhng im m ng thnh cng v c
cc s gia Php ghi nhn, l cng ng cu vua Gia Long thot cht khi s lng bt ca
Nguyn Hu, trong thng 9 v thng 10 nm 1777, i n kt lun: nu Gim mc B a
Lc khng cu sng Nguyn nh, th khng c triu Nguyn.

S thc lch s ny, s bin thnh cng n ca nc Php i vi triu Nguyn, c

lp i lp li nhiu ni, c bit trong cc vn th chnh thc ca chnh ph Php hoc ca
cc thy s c gi triu nh cc vua Minh Mng, Thiu Tr, T c, i tr cc gio
s b bt, hoc xin thng thng.

n lc chng ta cn iu tra li s kin ny, xem h thc th no.

Nguyn Quc Tr cng bt u cng vic trong tc phm Nguyn Vn Tng, y,

chng ti a ra mt cch kho st khc.

Ngoi nhng thng tin chnh thc, chng ti n mt cun s ngoi lung, l cun
S k i NamVit, c mt s thng tin khc l, khng thy trong chnh s, tn y ca
cun sch ny nh sau:

Annales Annamites [S bin nin An Nam]. S K i Nam Vit. Quc triu. Nht l don
tch t Hiu V Vng cho n khi vua Gia Long (Nguyn nh) ng tr ly c v nc An
Nam.

Nhm Nghin Cu S a, in li sch ny Si Gn nm 1974 v Montral nm 1986, ghi:

Chng ti ch c mt bn do nh dng Tn nh (Imprimerie de la Mission de Tn nh) in

nm 1909 v ghi r l in ln th nm. Nh vy tt bn in ln th nht phi ra i nhiu
nm trc nm ny.

Bn in ny c ghi cc dng ch Annales annamites v Quc triu, c l l do ngi ng thi

ghi chp (Nguyn Khc Ng, Li ni u).

Nguyn Quc Tr c c sch ny, nhng ng khng tin nhng iu vit trong sch.
Ngi vit (hoc nhiu ngi vit) cun S K i Nam Vit, chc chn thuc nh dng,
thn thuc hoc l con chu linh mc Paul Ngh, ngi m chng ta s bit l ai. Ngi vit
l ngi Vit, nn cung cp mt s thng tin khc v vic Nguyn nh chy thot nm
1777, khng ging thng tin ca Php, v cho ta bit nhng chi tit v Nguyn nh hi tr,
hoc nhng vic xy ra khng c lch s chnh thng ghi li. Ngi vit, vi ch quc ng
cn phi thai thi y, li khng chuyn v nghin cu, c l t hc, nn c k chuyn theo tr
nh, c nhng ch khng n khp lm vi thi gian lch s, tuy nhin, nhng d kin trnh
by, nhiu iu c th dng c so snh vi cc ti liu khc.

Trc ht, xin nhc li s kin lch s xy ra trong hai thng 9-10/1777, khong thi gian
gia nh v qun thn ca cha Nguyn b Nguyn Hu lng bt v tn dit:

Ngy 19/9/1777, Tn Chnh Vng (Hong Tn Dng) v 18 quan theo hu b git.

Ngy 18/10/1777 nh Vng Nguyn Phc Thun b git cng vi Tn Tht ng, anh
rut Nguyn nh v cc tng: Trng Phc Thn, Lu Th Lng, Nguyn Danh Khong.

Mt mnh Nguyn Phc nh, 15 tui, chy thot.

Trn trnh u? Ai nui n? Ai cho ?

Thc Lc v Lit Truyn khng vit r vic ny, ti sao?

i Nam Thc Lc

V vic ny, Thc Lc ghi nh sau:

Thng 8 [L, thng 9/1777] gic Nguyn Vn Hu thm qun nh Hng i. Chng c
Thim Lc chy i Ba Vit, Tn Chnh Vng thy qun t lng ht, bn k chy v Bnh
Thun cng Chu Vn Tip hp qun, rt cc khng xong. Cc tng u tn mt. Chng c
Tng Phc Ho than rng: Cha lo th ti phi cht, nghi khng th trnh c, ri t t.

Ngy Tn Hi [18/8/inh Du - 19/9/1777] Tn Chnh Vng b hi cht ()18 ngi quan

theo hu u b gic hi c.

Cha [nh Vng] i Long Xuyn.

Thng 9 [L, thng 10/1777], gic Nguyn Vn Hu sai Chng c gic l Thnh (khng r
h) phm Long Xuyn.

Ngy Canh Thn [18/9/inh Du- 18/10/1777] cha bng. Tn Tht ng (con th hai ca
Hng t) cng cht theo (NTL, I, t.190-191).

Vi trang sau, vit v vua Gia Long, Thc Lc ghi thm:

Ma xun nm inh Du [1777], gic Ty Sn Nguyn Vn Hu vo nh cp Si Gn
(thuc tnh Gia nh) Du Tng i ng Giang (thuc tnh nh Tng). Vua [Nguyn nh]
em binh ng Sn n ng vin, n Du Tng n Cn Th (tc o Trn Giang thuc tnh
An Giang), ri n Long Xuyn (thuc tnh H Tin).

Thng 9 [L, tc thng 10/1777] ma thu, qun gic theo ngt, ngy Canh Thn, Du Tng
b nn bng. Mt mnh vua c thot, ln thuyn u sng Khoa (thuc Long Xuyn),
nh nhn ban m vt bin lnh gic. Bng c con c su cn ngang mi thuyn
ba ln, bn thi. Sm mai d bit m y c thuyn gic phi trc. Vua bn di sang ng
o Th Chu. Gic Ty Sn Nguyn Vn Hu lui qun v Quy Nhn ().

Thng 10, ma ng [thng 11/1777] vua c binh Long Xuyn, tin n Sa c

(thuc tnh An Giang) (TL, I, t. 205) (Chng ti in m)

Nhng ghi chp qu s si cho mt giai on lch s quan trng nh th. Phi chng v
nhng ngi i theo u b git cht nn khng cn ai bit r thut li? Phi chng v
c thoi chnh thng c su cn thuyn, nn khng ai dm hi Nguyn nh, s vic lc y
ra sao, s quan ghi li?

Cc huyn thoi v vic Nguyn nh chy thot nhiu ln, c cc s gia triu Nguyn vit
vo bi Biu, ghi u b Thc Lc phn v Gia Long, vi nhng cu: Sng Khoa c ngc
ng [c su] cn mi. Tru thn h gi ng Giang (nh qua sng Chanh nh Tng
nhiu c su, c con tru m mnh bn b, bn ng ln mnh, tru a qua sng). Rn
thing n cng thuyn ni Ph Quc (nh i thuyn ra H Tin m ti khng thy g, bng
c n rn cng thuyn sang H Tin) l nhng chuyn vit trong Biu, vi tung h.
V nhng huyn thoi ny, s c vit thnh tiu thuyt, v li trn cc bt s c cc giai
thoi v vic Gia Long tu quc, l chnh sch tuyn truyn cho mt qun chng m tn.
Thc Lc l b s, khng th vit k cc nh vy, cho nn cc tc gi b bt nhng iu
huyn hoc i, v d ni con c su cn ngang mi thuyn ba ln. Nhng chng ta khng
th bng lng vi nhng lp lun nh th.

Cu hi u tin y l: Ti sao phi ba chuyn ra nh vy? C l y l l do:

Ngi Vit hay tin im, lc y Nguyn nh hy cn nh, kh t mnh nhn danh c dng
h ca cha Nguyn, ng ln pht c dng li c ; nn phi da vo im
vng, i loi nh L Li c ra thn dng kim bu. y, im c su cn
thuyn rt xng vi ngi thin t, c l l do cc cn thn truyn ra t u.

Khi Nguyn Hu tiu dit gia nh v qun thn ca cha Nguyn nm 1777, ch cn mt vi
cn thn sng st, trong c quan Thi bo Tng Phc Khung (nm sau ng s g con
gi cho Nguyn nh) c th chnh v i thn uyn bc ch mu vic ny. y l mt
hnh ng chnh tr cao siu, Nguyn nh lc mi 15 tui, chc cng khng ngh n
mu lc ny, ch tun theo. Vic Nguyn nh ra o Th Chu, c l cng trong chin
lc ny m thi. Thc ra c l Nguyn nh trn ch khc.
Mt khi a ra thoi chnh thc ri, th khng ai dm nghi ng g na. Cc s thn
sau ny c th m chp, khng phi iu tra xem h thc ra sao.

Nhng tc gi S K i Nam Vit c v bit r hn (s ni n sau).

Trc ht, chng ta xem phi Php xem cc nh nghin cu vit g.

Thoi ca Maybon

Sau y l s phn tch ca s gia Maybon, s c hc gi Cadire chp li.

Trc ht ng t vn phi xc nh lc no Nguyn nh gp B a Lc ln u:

Vn t ra l lm sao bit c lc no th v gim mc v con ngi tha k bt hnh

cc cha Nam H gp nhau ln u.

Nhng sch An Nam u cm nn v s gp g gia hai nhn vt ny v nhng tc gi Ty

phng khng thng nht vi nhau v ngy thng. Tuy nhin ta cng c th xc nh s kin
vi chnh xc no . Nn nh rng Hu Vng [nh Vng] v cc hong t [anh em
Nguyn nh] c quan trn th H Tin [Mc Thin T] tip n nng hu khi h b
Nguyn Vn L ui nh; mt khc, Pigneau [B a Lc] c Mc Thin T khn khon
gi t Cam-bt v nm trc, lc ny ang cnh quan trn th v c th v gim mc
gp cc ng hong trong thi im ny. (Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam,
t.192[1])

c gi c th hi: vic Nguyn nh v B a Lc gp nhau ln u th c n nhp g n

vic B a Lc cu Nguyn nh? C ch. Bi v, c gp, c c gii thiu, th mi bit l
l ng hong, l con ca v cha ng l c ni ngi V Vng. Nu khng, th nh lc
ch l cu nh 15 tui, cha c danh phn g, lm sao m c Gim Mc B a Lc li
bit, m cu? Tuy nhin lp lun trn y cng ch l nhng gi nh, Maybon cha chng
minh c l c cc cuc gp g .

Nhng phi cng nhn s sp t ca ng rt logique. Sau ng vit n on ct li:

Nu gim mc khng gp thiu nin Nguyn nh lc y, th c l l sau khi Si Gn b chim

ln th nh; bi v, dng nh dt khot theo nhng chng nhn Ty phng th vo
khong thng 9-10/1777, Nguyn nh trn trnh mt thi gian trong khu rng ngay cnh
chng vin v gim mc Adran sai Paul Ngh em n tip t u u v ngi gip
[nh] trn sang o Poulo Panjang [Th Chu] ngay khi qun Ty Sn rt lui. (Maybon,
Histoire moderne du pays dAnnam, t. 193[2]).

cui trang c ch thch s 2, in ch nh, nh sau: l kt lun trong li bnh ca M.

Maitre (sd, t. 344-347), ca chng nhn xut pht t nhng gio s; ca ng Barrow v ca
ng La Bissachre, m chng ti khng ngn ngi chp nhn l ca chng ti na; tuy nhin,
rt t kh nng nhng chng ca Barrow v La Bissachre l t hai ngun thng tho khc
nhau, bi ngi vit cun k s [ch Montyon] k tn Bissachre, n hnh Lun n, rt c
th sao chp tc phm ca Barrow. V vn ny xin xem cun K s Bissachre do
chng ti [Maybon] in[3].

n y mi thy s khn kho v th on ca s gia hc gi Maybon.

Nu ch c on u m khng c ch thch, th cu vo khong thng 9-10/1777,

Nguyn nh trn trnh mt thi gian trong khu rng ngay cnh chng vin v gim mc
Adran sai Paul Ngh em n tip t u u v ngi gip [nh] trn sang o
Poulo Panjang ngay khi qun Ty Sn rt lui, i vi chng ta l mt xc nh c c s,
nh cu vn i trc bi v, dng nh dt khot theo nhng chng nhn Ty phng.

Nhng nu mun bit thm ngun gc ca nhng chng nhn Ty phng ny th ta s

phi c phn ch thch v thy l:

1- Li bnh ca M. Maitre [khng bit ng ny l ai, ni g, v ta khng c sch ca ng

Maitre].

2- Chng nhn xut pht t nhng gio s [khng ni chng nhn no, gio s no].

3- Ca ng Barrow v ca ng Bissachre [ch l mt, v ngi vit cun cch k tn

Bissachre (tc l Montyon) ch chp li thoi ca Barrow].

Tm li, cu vo khong thng 9-10/1777, Nguyn nh trn trnh mt thi gian trong khu
rng ngay cnh chng vin v gim mc Adran sai Paul Ngh em n tip t u
u v ngi gip [nh] trn sang o Poulo Panjang ngay khi qun Ty Sn rt lui, m
ta va c, ch rt ra t mt ng Barrow, v cc ng khc chng c g.

Vy ta coi, xem Barrow vit nh th no, th y l nguyn vn li Barrow:

Nh vua b ch bt, nhng hong hu, hong t [ch Nguyn nh], cc con v mt ngi
ch hay em, c Adran cu thot. Nh m ti, h ri xa kinh thnh [Gia nh] v trn vo
rng. y, trong nhiu thng, v vua tr ca nc Nam () trn cng vi gia nh, khng
di lm cy si rm rp m di lm a hay b v y khng ai dm xm phm. Mt
nh tu cng gio tn Paul [Paul Ngh] liu mnh em n mi ngy, cho n khi [qun
i i lng] khng cn tm kim na v sau cng c lnh rt v. (Barrow II, t. 201)

Ch sai lm ca Barrow trong cu ny l:

1- ng tng nh Vng l cha ca Nguyn nh, nn gi Nguyn nh l Hong t, thc ra

nh Vng l ch ca Nguyn nh.

2- ng ni Nguyn nh [hong t] trn vi m [hong hu] v cc con l sai, v lc y

Nguyn nh cha c v con g c, v cng khng phi do Adran cu thot (s chng minh
sau). Ch c cu Mt nh tu cng gio tn Paul [Paul Ngh] liu mnh em n mi ngy
ca Barrow l ng.

Nhng cu vn ca Barrow, c s gia Maybon bin tp li:

Trc ht, ng ch ly mt ca Barrow: c Adran cu thot v ct ht cc khc,
ri thm vo nhng thng tin khc:

1- Ch trn ca Nguyn nh ngay cnh chng vin (khng c trong li Barrow) thit
lp mt th logique cho vic B a Lc cu sng Nguyn nh.

2- Sau ng vit: gim mc Adran sai Paul Ngh em n tip t u u. (Ch

ny, Barrow khng nhc n Adran, ch vit: Mt nh tu cng gio tn Paul liu mnh em
n mi ngy)

3- V ng thm vo cu: ngi gip [nh] trn sang o Poulo Panjang (Cng khng c
trong Barrow).

hon tt, ng a ra li bnh lun ca M. Maitre, nh mt xc nh c uy tn, v sau cng

ng nhn nhn vit: chng ti khng ngn ngi chp nhn [lp lun ny] l ca chng ti.

Maybon bin mt cu sai lm ca mt tc gi m ng khinh mit l Barrow, v ng cho

rng Barrow vit by b (s ni n sau); thnh mt thng tin kh tn bng cch ct xn v
thm tht nhng iu khng c trong vn bn ca tc gi.

l li vit tinh xo ca mt hc gi khi mun ch to nhng thng tin khng c thc.

Ngi i sau, khi thy s gia hc gi Maybon vit nh th, th khng ngn ngi g m
khng chp li nh mt s thc hin nhin. Rt may l chng ta tm c nhng chng
nhn khc, vit v vic ny.

Gio s Faulet

Julien Faulet, sinh ngy 21/11/1741 Guilliers (thuc vng Morbihan, Bretagne, Php) i
truyn gio t ngy 29/11/1773, c chuyn n Cao Mn thng 6/1775, lm tr t cho
gim mc B a Lc. Trong sut thi gian truyn gio min ny, ng v gio dn sng
trong tnh trng cc k khn kh v chin tranh v cp bc, ci cht lun lun gn k, cui
cng ng b bnh tm thn, phi quay tr v u Chu nm 1781, v mt trn ng v, nm
1783.

Gio s Descouvrires, b trn ca ng, nm 1784, tm kim v ci cht ca ng, ch bit

c th ng cht Batavia, cng nhiu ngi Php khc, trn chuyn tu v le de France
(tc le Maurice by gi), v mt ngi Php cng n Batavia mt lc vi tu ny, li
y mt nm nhng khng gp ng Faulet bao gi. (Launay, III, t.13 v t.153).

Faulet vit nhiu th m t tnh hnh chin s, gio x v gio dn Cao Mn v H Tin.
Trong c hai ti liu quan trng:

1- Bn K s di, thut vic gim mc B a Lc phi tu thot khi tu vin Cay-Quao [do
gim mc xy dng phi Nam H Tin, di s bo tr ca quan trn th Mc Thin T];
v gim mc phi b tt c con chin v gio s li thot thn. Gim mc B a Lc chy
ngy th ba [29/7/1777] m ti th su ngy 1/8/1777, linh mc Faulet mi dm bo tin
cho nhng trch nhim a phng bit (Relation abrge de ce qui est arriv au collge de
Cay-Quao depuis lvasion de Mgr Pigneaux, par M. Faulet- K s v nhng g xy ra cho tu
vin Cay-Quao sau khi Gim Mc B a Lc tu thot) (AME, quyn 800, t. 1559), Launay
III, t.131-136).

Sau , qua nhng g ghi trong S K i Nam Vit, m ta s c di, th li bit thm
rng: gim mc chy sang Cao Mn. Tm li: B a Lc chy khi H Tin ngy 29/7/1777
v chy sang Cao Mn.

Nh vy, gim mc khng th no cu Nguyn nh trong thng 9- 10/1777 c.

2- Trong mt bc th khc, Faulet cho bit ai cu thot Nguyn nh thng 9-10/1777.

l l th Faulet vit Cao Mn ngy 25/4/1780 gi M. Descouvrires, k v tnh trng

cc k khn kh ca h o H Tin, gia cp bc v gic gi, on cht c cu:

Chnh cha Paul [Paul Ngh] nui n v giu ng vua tr trong chic thuyn nh ca
ng v bo cho c thnh cha [B a Lc] bit.

Cest le P. Paul qui a nourri et cach le jeune roi dans son petit bateau, qui a fait
connaitre Monseigneur et la saintet de notre religion (Launay III, t.70).

L th ny l mt t liu qu, bi v linh mc Faulet lc H Tin, c l ng ang trong

nh Gim Mc B a Lc ti y, nn bit r chuyn: cha Paul Ngh giu vua trong thuyn
ca mnh.

S sai lm ca T Ch i Trng

T Ch i Trng, c c cu ny ca Faulet, nhng ng li hiu v vit li nh sau:

Lc by gi Nguyn nh u m li thot khi ci v dit tc ny? S quan nh Nguyn

khng lu nhiu n vic chy trn khng ly g lm v vang cho cha ca h nn khng xt
n ni chn lu lc ca ng. H thay th ci nhc ln trnh Ty Sn bng cu chuyn c su
a qua sng, mt bng chng mang s vng ca ng hong ny Th m ch trong mt
thng sau ta thy ng c mt Long Xuyn vi Thanh Nhn. iu chng t ng vn
theo Du Tng t lc ri Ba Ging. Nh m c Pigneau em du trn v sai H Vn
Ngh em thc n nui sng (Ch thch: Th ca ng Faulet cho ng Descouvrires (T
Ch i Trng, Lch s ni chin Vit Nam, t. 91).

Vic mt cu b 15 tui, mt mnh chy thot k mun git c h mnh, th c g l xu h, l

ci nhc? Thc Lc, Lit truyn, ghi c nhng chuyn c th gi l nhc hn: Vua i mt
ngy m cha n, [Nguyn c] Xuyn chy vo nh dn xin cm (Lit truyn, 2, t.157),
Gp lc ht lng n, qun i xanh mt, c thuyn bun H Chu i qua, [Nguyn Vn]
Thnh em qun i cp b l li bun chng li rt d, Thnh b vi vt thng c nhy ln
cp c thuyn go em v (Lit truyn, 2, t.370).
Nhng ci l l ti sao T Ch i Trng li c th mc ni cc s kin nh trn. Ti sao
Mt thng sau, Nguyn nh c mt Long Xuyn li chng t l nh theo Du Tng t
lc ri Ba Ging? V v nh i theo Du Tng nn nh m c Pigneau em giu
trn? Pigneau gp Du Tng hi no? Hin gi ch c nhng gi nh m cha c xc nh.

Nhng ci l nht vn l cu vn trong th ca Faulet: Cest le P. Paul qui a nourri et cach

le jeune roi dans son petit bateau, qui a fait connatre Monseigneur et la saintet de notre
religion (Chnh cha Paul nui n v giu ng vua tr trong chic thuyn nh ca ng v
bo cho c thnh cha [B a Lc] bit), li c T Ch i Trng hiu thnh: c
Pigneau [B a Lc] em du trn v sai H Vn Ngh em thc n nui sng.

Faulet vit r rng nh vy, v l do g m T Ch i Trng li xoay hn nghi cu ny cho

ng vi lp lun ca Maybon v nhng ngi Php thc dn?

Chng ti nhn mnh im ny, v cu vn ngn ngi ca Faulet ht sc quan trng, y l

ln u tin v duy nht, v phi Php, c mt ngi ni khc quan im thc dn: ngi y
l gio s Faulet, ng xc nh: Paul Ngh mi l ngi cu sng Nguyn nh, khng
phi B a Lc.

kin ca Faulet cn trng hp vi mt kin khc, ca tc gi S K i Nam Vit.

S ghi chp ca S k i Nam Vit

V vic Nguyn nh chy trn, S k i Nam Vit a ra ba iu, c lin quan mt thit vi
nhau:

1- V ngi m ca Nguyn nh, S K i Nam Vit vit nh sau:

Con th hai ca ng V Vng [V Vng Nguyn Phc Khot], tn l Chng V [Nguyn

Phc Lun], chng khc tnh cha l bao nhiu [tc l cng n chi nh cha]. Trong cc v
ng y c mt a con ht sinh ng nhiu con trai; trong nhng con trai y, th con th hai
tn l c Hong Nguyn nh, c danh ting, v n sau c ni dng cng tn ln lm vua,
gi l Gia Long (SKNV, t.3).

Chi tit b m Nguyn nh l con ht rt ng ch , bi lc Nguyn nh b nn, cng theo

SKNV, s c mt ngi con ht cu thot.

2- im th nh, tri vi Thc Lc, ni rng, Nguyn nh chy vi nh Vng, S K i

Nam Vit, li ni rng Nguyn nh chy vi Tn Chnh Vng.

Di tiu Qun Ty Sn git ng Hong Tn, S K i Nam Vit vit nh sau:

n sau, qun lnh Hong Tn [tc Hong Tn Dng hay Tn Chnh Vng] phi thua
mt trn c th lm, qun gic bt ng ng Hu Vng [tc nh Vng Nguyn Phc
Thun] m git ng y i vi cc anh em. ng Hong Tn vi ng Nguyn nh th trn
c vo n kia vi mt t qun. Song bi qun y thy ng Hong Tn c th, th chng
c lng vi ng y l bao nhiu, nn giao vi qun Ty Sn, m chu hng cng np ng
Hong Tn vi ng Nguyn nh cho n. Song ng Nguyn nh trn khi. Vy qun gic bt
ng Hong Tn m git i mt cch kn o, chng dm git trc mt ngi ta, ko cn
nhiu k phc ng y m thm lon lc chng (SKNV, t.12).

Nu thoi ny ng, th Nguyn nh chy thot t thng 9, bi v Tn Chnh Vng b

git ngy 19/9/1777.

3- V vic Nguyn nh chy trn, S K i Nam Vit vit trong on Nguyn nh trn
gic nh sau:

y vy m tng tc nh Nguyn gn tuyt, cn li mt ng Nguyn nh cng ba anh em

m thi. Chng khi bao lu th ba ng ny li phi s khn kh m cht ht. Vy cn mt ng
Nguyn nh mi ln mi bn hay mi lm tui m thi.

ng y tuy khi cht, song phi tng cc lm v chng cn ca g, chng cn ai gip cng
chng bit tin ai na. May cn mt a nh tr c lng trung tn, ban m kim ng
mt chic thuyn nh, th hai thy t lin em nhau tm ni m n trong rng lau lch. Tnh
c li gp thuyn ng Phaol [Paul Ngh], l thy c bn quc, cng ang chy gic. By
gi ng Nguyn nh, tuy cha quen bit thy Phaol, song bit l thy c bn quc, cng
bit l thy o, th xng danh mnh ra, xin thy Phaol cu. Thy Phaol lin chu v em
qua giu trong thuyn mnh v cho thng qua H Tin, m giu trong nh c Thy
Vro [B a Lc]. Khi y c thy Vr sang bn Cao Mn, cho nn thy c Phaol vi
vng gi tin cho ngi bit s y cho kp.

ng Phaol c giu ng Nguyn nh trong nh c Thy Ver cho k, nn chng cho ai bit.
Song cng kh lm, v qun Ty Sn bit t ng y trn sang H Tin, nn truyn tm
bt ngi m np. Vy qua mt thng th chng cn l no m giu trong nh na, nn ng
Phaol phi a ng Nguyn nh ln rng ni vng v. on hoc ng Phao L, hoc thy
ging kia, tn l ng Ton, thnh thong ln ch n n cho m thi. Vy ng Phao l
chu kh m liu cch khn ngoan th y ng hai ba thng, th c cng vi ng Nguyn nh
c th lm. V chng nu chng c thy c y, th ng Nguyn nh phi bt chng khi.

Khi y quan ph kia tn l Nht Trnh, nghe tin ng Nguyn nh hy cn, th ly mt t qun
mnh bo i tm m git. Qun Ty Sn canh gi n kia p x ng Nai v Cao Mn, nhng
ra sc tm cho ng ng Nguyn nh. Dn dn th n bit ng ng y cn n mnh trong
thuyn ng Phaol trong Rch Gi.

Cng mt khi y c Thy Vr Cao Mn m v, tm c ng Nguyn nh; ngi li em

mt Langsa, tn l Gioang [Jean] c ngh v cng bo dn gan m v c ti nh gic lm.
(SKNV, t.12-13).
Nu ta tin tc gi S K i Nam Vit, th c ba ngi gip Nguyn nh thot nn:

- Mt a nh tr c lng trung tn, tc l mt tiu ng con nh ht, lin h vi m

Nguyn nh, trung tn theo hu, chnh cu nh nh tr ny tm thuyn cu ch, giu vo
lau lch.

- H Vn Ngh, hay Paul Ngh, thy ging, l ngi thn tn ca B a Lc, cu Nguyn
nh em v nh B a Lc H Tin v bo tin cho B a Lc bit, lc y gim mc B a
Lc ang Cao Mn.

- Thy ging Ton, cng liu mnh em n n cho Nguyn nh.

Sau , khi B a Lc t Cao Mn tr v Gia nh, mi gp Nguyn nh, vo thi im no,

l mt vn khc, chng ti s xc nh sau.

Tt c cu chuyn ny, n khp vi nhau: Nguyn nh, sau khi Tn Chnh Vng b bt ri
b hi, ln trn vi s tr gip ca ba n nhn trn y. V h giu ng trong khong hai
thng, n thng 11/1777, Nguyn nh xut hin Long Xuyn, trong trn nh Long H,
s ni n sau.

Th ca gio s Le Labousse

Mt chng sau cng, l l th ca M. Le Labousse gi cho M. Ltondal, qun th

(procureur) chng vin Macao, ngy 15/6/1789:

n lc phi trnh ng tin v s thng thng ca cha Paul [Paul Ngh]. Chng cn lm
quan, m ng y c hng tt c cc c quyn; c l cn hn cc quan na; ti bit chc
rng ng y c mt tm th bi ca vua, hay mt d, ra lnh cho cc quan phi tun lnh v
cng hin tt c nhng g m ng y cn. iu ny lm cho con ngi u t ny tr ra mt
cht: cc quan n ly cho, chng ti cng c thm ly. (Launay, III, t. 227).

iu ny chng t vua Gia Long kn o thng cng cho n nhn cu mng.

Hn th na, qua th t giao dch gia cc gio s, ta c th bit Nguyn Vng trao cho H
Vn Ngh nhng trng trch t nh, bn ba khp trong vng bin ng, i v gia Ma Cao,
n , Phi Lut Tn vi nhng s mnh, c th l b mt.

Khi giao Hong t Cnh cho B a Lc a sang Php, Vng sai ng i thp tng hong
t cng vi Phm Vn Nhn, Nguyn Vn Lim; nhng khi n Pondichry, c l B a Lc
khng mun c ngi Vit cng sang Php, hoc v l do g khc, nn gi tt c phi on
tr v Vng Cc.

Ci cht ca linh mc H Vn Ngh

Tin linh mc H Vn Ngh qua i c thng bo nh sau:

M. Paul Ngh mt Si Gn ngy 19/2/1801.

Th ca M. Le Labousse gi cho cc Gim c Hi truyn gio ngoi quc

Bnh Khang ngy 20/4/1801

Nm nay, chng ti thng bo cng qu v ci cht ca M. Paul, linh mc ngi nc Nam.

ng mt sau na bui b au bng, ngy 19 thng 2 nm nay.

Xin ni gn rng hi truyn gio Nam H mt i mt trong nhng tc nhn hng u. l

mt ngi c th lc qua s nghip v li ni. c o luyn theo ng li ca c Gim
mc Adran, ngi ging dy v ban cho ng danh hiu t t v ng chng t, cho ti
tui 67, xng ng l t ca ngi thy nh th. ng thp tng v ch gio trong mi
chuyn i v chia s vi ngi nhng nhc nhn v bt hnh. H ch tm xa nhau
Pondichry, khi ng Paul phi li trng nom nhng ngi hu cn hong t trong khi
ch i hong t tr v. Nh vua, trong thi im tai bin, may mn c ng cung cp
nhng nhu cu ti thiu, v vy rt qu mn ng. Chnh ng l ngi m c ng nh cy
mi ln phi gi n triu nh vic g v t khi c ng v tri, ng l ngi chnh yu gii
quyt vn v tr gip hng u ca chng ti. Sau khi Thng ct i cnh tay ny,
chng ti ch cn mt mnh ng Liot.

Linh mc Le Labousse, mt ngy 25/4/1801 Nha Trang, bn ngy sau khi vit bc th
ny. (Launay, III, t. 480-481).

Mt im cn nhn mnh na:

Trong bc th trn y, linh mc Le Labousse cng ch ni: Nh vua, trong thi im tai
bin, may mn c ng cung cp nhng nhu cu ti thiu (Le roi, dans le temps de ses
dsastres, fut heureux de lavoir pour lui procurer les choses de dernire ncessit), tc
l linh mc Le Labousse cng ch ni n cng lao ca Paul Ngh nui Nguyn nh, ch
khng ni g v s tham d ca B a Lc.

Tm li, hai gio s gn gi gim mc B a Lc nht, trong thi k ny l Faulet v Le

Labousse, cng xc nhn vic H Vn Ngh nui vua, m khng ni n n cu t ca B
a Lc. Nht l Faulet vit r c chi tit, cu, ri mi bo cho c thnh cha bit, ng nh
nhng iu tc gi S K i Nam Vit thut li.

Barrow c th l ngi u tin, v phi Ty phng, vit v chuyn ny, ng cng xc nh

vic Paul Ngh nui vua, nhng ng thm vo on B a Lc a gia nh vua chy trn l
hon ton sai s thc, v lc vua cha c v con.

Montyon, ngi vit cun sch k tn Bissachre (chng ti s gii thiu sau) chp li thoi
ca Barrow.

Nhng sai lm pht xut t Barrow, s c hu nh tt c nhng ngi vit s v B a

Lc chp li, ghi n cu t vua Gia Long, nh mt thnh tch ch thc ca v gim mc.
Ri s kin ny li c hc gi s gia Maybon xc nh mt cch chnh thc, bng cch
bin tp li li Barrow, nh chng ti chng minh trn, bin n tr thnh s
thc.

Qua nhng chng t m chng ti trnh by trn y, xin minh nh li mt ln na:

- Ch tiu ng, con nh tr, tm thuyn cu ch Nguyn nh.

- Linh mc H Vn Ngh tip cu Nguyn nh khi s lng bt ca Nguyn Hu, trong

hai thng 9-10/1777, vi s tr gip ca thy ging Ton.

_______________________________

[1] La question sest pose de savoir quel moment staient noues les premires
relations entre lvque et lhritier malheureux des Seigneurs de Cochinchine.

Les ouvrages annamites sont muets sur la rencontre des deux personnages et les auteurs
europens ne saccordent pas sur la date de ce fait. Cependant on peut, semble-t-il, la fixer
avec une certaine exactitude. On se souvient que Hu Vng et les princes trouvrent
auprs du gouverneur de H-tin un accueil empress lorsquils furent chasss de Saigon
par Nguyn Vn-L; or, Pigneau, appel avec insistance du Cambodge par Mc Thin-t
lanne prcdente, se trouvait auprs du gouverneur cette poque et il nest pas
impossible quil ait vu les princes.

[2] Sil ne connut pas le jeune Nguyn nh ce moment, ce fut sans doute aprs la seconde
prise de Saigon; car il parat acquis, selon les tmoignages europens, quen septembre-
octobre 1777, Nguyn nh se cacha pendant quelque temps dans une fort voisine du lieu
o tait install le collge, que lvque dAdran lui fit parvenir rgulirement des
subsistances par lintermdiaire de Paul Ngh et quil favorisa sa fuite Poulo Panjang ds
que les Ty-sn se furent retirs

[3] Telle est la conclusion de la critique que fait M. Maitre (ibid. p.344-347) de tmoignages
manant des missionnaires, de Barrow et de La Bissachre; nous nhsitons pas la faire
ntre, bien quil soit infiniment probable que les tmoignages de Barrow et de La
Bissachre ne constituent pas deux autorits distinctes, le rdacteur du mmoire paru
Londres sous le nom de La Bissachre, stant trs vraisembablement inspir de louvrage
de Barrow. Voir, ce sujet, notre publication de La Relation de La Bissachre.
Chng 6: Chn dung vua Gia Long

c mt bc chn dung ng tin cy v v vua v vua sng lp li nh Nguyn, chng ta cn

nhiu ng knh khc nhau, t nhng ngun khc nhau, nhng im ng quy ca cc ngun
t liu ny, s cho ta bc chn dung ch thc ca vua Gia Long.

Lit Truyn phc ha mt chn dung m nt v ngy Quang Trung, k th khng i tri
chung ca Gia Long: Ting ni nh ting chung ln, mt sng nhoang nhong nh chp,
gio hot khn ngoan, hay nh nhau, ngi u s c () Ra trn tt thn i trc tng s,
hiu lnh nghim ngt, r rng, b khc u c lng mn phc c. (LT, 2, t. 534-535).

V Gia Long, Thc Lc a ra on vn m t s trung thnh tuyt i ca Nguyn nh i

vi nh Vng: lun lun k cn, kin tr bo v v cha cui cng (TL, I, t. 204); nhng
chng ti tin rng, nhng iu ny cng vn nm trong chnh sch tuyn truyn, c th do
chnh v i thn trong t tr triu nh l Thi bo Tng Phc Khung a ra, cho thy
Nguyn nh ph nh Vng ti pht cht, n Long Xuyn (TL, I, t. 205), chng t
Nguyn nh va c o c trung qun, va c chn mng vng (c su cn thuyn)
xng ng tr thnh ngi lnh o chnh thc ca nh Nguyn.

Cn v chn dung ch thc ca vua Gia Long, Thc Lc ch vit gn mt cu: Vua chm lm
mi vic, sut ngy khng lc no ri. Sai Th th vin sung chc khi c ch (chc quan ghi
chp nhng li ni vic lm ca vua), phm vua lm cng vic g u chp ht (TL, I, t. 257).
Cu ny s c nhng nhn chng khc nhau chng nhn l ng.

Nguyn nh, Gioang v trn Long H, theo S K i Nam Vit

Chng nhn u tin m chng ti tm c, ni v tui tr ca Nguyn nh, l tc gi S K

i Nam Vit, cng l ngi cho ta bit vic a tiu ng v linh mc H Vn Ngh cu
Nguyn nh thot cht khi bn tay Nguyn Hu (xem chng 5).

y, S K i Nam Vit k mt cu chuyn, nu r tnh tnh thiu nin Nguyn nh,

trong chin thng u tin i vi Ty Sn, l trn Long H.

Xin nhc li: trong hai thng 9-10/1777, Nguyn Hu truy lng Tn Chnh Vng v nh
Vng, vi mun tiu dit nh Nguyn. Theo Thc Lc, lc Nguyn nh ang ph nh
Vng. Cn S K i Nam Vit cho rng Nguyn nh theo Tn Chnh Vng.

Thuyt th nht, nh trn ni, c l c tung ra vi mc ch tuyn truyn. V vy cc

s gia triu Nguyn, khi vit v giai on ny kh lng tng, s vic trnh by khng r rng
(TL, I, t. 204-205).

Thuyt th nh ca S K i Nam Vit, c v ph hp vi thc t hn: Lc Tn Chnh

Vng l ngi c kh nng chin u, Nguyn nh cn rt tr, nhng c ti m lc,
i theo Tn Chnh Vng chng gic, th c l hn l ph nh Vng, v ng ny chng
tho vic qun binh.

V i theo Tn Chnh Vng, nn Nguyn nh trn thot trc ngy 19/9/1777, khi
Tn Chnh Vng b hi. Cn nh Vng th b bt v b hi mt thng sau, tc l ngy
18/10/1777.

Vn theo chnh s th ch mt thng sau na, tc l thng 11/1777, Nguyn nh xut

hin Long Xuyn, v cng trong thng ny, qun Nguyn nh c Long H.

V trn Long H, Thc Lc ch ghi vn tt mt dng: Thng 11 [L, thng 12/1777] nh

p iu khin gic l Ho dinh Long H, (tc tnh Vnh Long ngy nay) c ph c. (TL, I,
t. 205). Khng ni ai nh p.

S K i Nam Vit vit r v khc. Sau khi k chuyn H Vn Ngh giu v nui Nguyn
nh trong hai thng, tc gi vit tip:

Cng mt khi y c Thy Vr [B a Lc] Cao Mn m v, tm c ng Nguyn nh;

ngi li em theo mt ng Langsa, tn l Gioang [Jean], c ngh v cng bo dn gan [can]
m v c ti nh gic lm (SKNV, t. 13).

Theo S K i Nam Vit, th B a Lc tm gp Nguyn nh, khi Cao Mn v, v c em

theo Jean v gip Nguyn nh, vy ch c th vo khong thng 11/1777. Trong khi Lit
Truyn ghi nh sau: Nm Canh t (1780), Th t Cao hong ln ngi vng Gia nh,
a Lc n yt kin xin c sc gip vic, vua nhn li (LT, 2, t.505).

S K i Nam Vit vit tip:

Khi ng Nguyn nh tu binh ng t nhiu, th ng Gioang gip ngi nhiu vic.

Vy trc ht, khi thy quan Nht Trnh [iu khin Ho?] ly ng n kia, th ng
Gioang c php ty m lm nhiu tri ph, on xung thuyn ln. By gi Nht Trnh
cha ng iu g, th vo Long H, l ni qun Ty Sn ng nhiu tu lm. Vy ng
Nguyn nh lm tng cai qun, v ban m, thnh lnh, th xng vo nh qun Ty
Sn. Khi y ng Gioang ch t v bn tri ph, nn qun Ty Sn bt thnh lnh nghe
ting tri ph, v thy nhiu ngi cht, th s hi lm, v cha tng bit s lm vy, cng
cha thy tri ph bao gi; nn b tu m nhy xung sng. Nhng k phi cht chm hay l
b tri ph th chng bao nhiu; song k cht ui v s m vi nhy xung sng ln nhau,
th khng bit l ngn no. Trong trn ny, ng Nguyn nh lm tng rt khn ngoan
v gan m lm, v cng nh nh lnh; du xung quanh ngi cht gn ht, song ng y
chng phi nao. Khi tn trn, m thy ng y nhng mu dm d c mnh, m chng b vt
tch g, th ai ai u k l php l. Nhng tu qun Ty Sn trong Long H th ng Nguyn
nh ly c ht. (t. 12-14).

Nh vy, theo S K i Nam Vit, th chin thng u tin ca Nguyn nh nh vo Jean,

ngi Php, k bit lm tri ph. Tri ph y c th ch l th m sau ny ngi ta gi l
cocktail Molotov, ch cha chc l lu n. Bi lu n th phi mua, khng th lm ly
c.

Cng ca Jean khng c ghi trong chnh s, tri vi Manuel (Mn Ho) v cng khng
c cc nh nghin cu Php tm kim hoc nhc ti.

Duy c mt ngi, H. Cosserat, i l thng mi, trong bi Notes bioghaphiques sur les
franais au service de Gia Long, BAVH, 1917, III (165- 206), vit nhng dng sau y:

Joang (Jean) (?-?) C l Nam H vo khong 1782. Trong tt c nhng t liu m ti kho
duyt, ti ch tm thy mt ch ni n ng trong tc phm LAnnam et le Cambodge ca
gio s C.E, Houillevaux.

Trong ch thch s (1), tc gi k rng c hai k phiu lu ngi Php c v c lc gip

Nguyn nh (Gia Long) trong nhng bc u tin qun: mt ngi c cc nh bin nin
s hay nh bo (chroniqueurs) gi l Joang (Jean), ngi kia l Mannoe (Manuel), thy th
min Bretagne, u tin lm vic cho gim mc Adran Joang dng nh dng lu n
nh Ty Sn, v c l nh kh gii ny m cha Nguyn (Gia Long) ln u tin chim li
c min nam t Nam H. Trc ht, ngy qun chng bit ci th qu qui ny l g, vi
v trn bit. Vic ny c th xy ra nm 1782 (?). Cun Gia nh Thng ch ca G. Aubaret,
im lng khng ni g n tn Joang ny. Cng ging nh Manuel, hy vng rng vn kh An
Nam ngy no s mang li cht nh sng v vn ny (Cosserat, BAVH, 1917, III, t.169).

Cosserat l nh nghin cu thc lng, ng son lot bi tiu s nhng ngi Php gip
Gia Long, tuy s lc nhng ngay thng, ch ghi li nhng iu kh tn. ng cng l ngi
duy nht nhc n tn Joang. Cosserat khng c c Thc Lc v Lit truyn, nn khng
bit l hai sch ny c ni n Mn Ho. Cn cun Gia nh Thnh Thng Ch ca Trnh Hoi
c th khi Aubaret dch sang ting Php qun khng tn tc gi, v khi ngi Php
trch dn sch ny, k c Maybon, cng l ca Aubaret!

Chng ta khng th bit ti sao chnh s ch nhc n Mn Ho m khng nhc n Gioang.

C th Gioang vo thi k huyn thoi c su cho nn khng ai dm hi k Nguyn nh,
hay chnh Nguyn nh cng khng mun k g v giai on ny. Mc nhin Gioang c
mt qua hai vn bn khc nhau, mt Php, mt Vit, c hai u ni n lu n, tri ph,
th chng ta phi tin l thc. Nht l phi cng nhn s ng gp ca Gioang trong chin
cng u ca Nguyn nh. Nh chin cng ny, Nguyn nh mi c nhiu thuyn tu cp
c ca Ty Sn m tip tc hnh trnh vi Thanh Nhn v qun ng Sn.

Tc gi S K i Nam Vit, y, cn cho ta nhng nt s khi v Nguyn nh: Gioang ch

t v bn tri ph cn Nguyn nh lm tng cai qun, v ban m, thnh lnh, th xng
vo nh qun Ty Sn, cng nh nh lnh, nhng mu dm d c mnh

Mt thiu nin 15 tui nh th, qu l can m v xng ng lm i nguyn soi tui 16.
Nhng S K i Nam Vit khng dng li hnh nh ngi thiu nin 15 tui, m cn m
t hnh nh mt v vua trng thnh, kh ring t, khng c trong chnh s.
Chn dung vua Gia Long, theo S K i Nam Vit

Di ta Vua tt tr khn v gan m tc gi SKNV vit v Gia Long:

Cc quan thy vua mau mn dn dp mi s, li mau hiu cc vic th y, th ly lm l lm.

V chng u [iu] g vua cha thy cng cha bit mc lng, song nh cc quan ni mt
ln, th hiu tc th cng bt chc ng. Cho nn ai ai cng khen vua l ngi tt tr v khn
ngoan lm. V li, vua chng ngh yn bao gi: khi th c sut cc th, khi th i bin cc
kho, hoc coi tp binh hay l p ly. Ngi cng kho by t nhiu u khn ngoan, li
thng tr sng d cng chm hc hnh; nn du ngi phi khn kh t tha b, nhng
chy ng n no kia, chng my khi c ngi mt ni cho yn, chng kp hc hnh l bao
nhiu, song cng hay ch nho lm.

Khi no thy s g l, lin chm hc cho hiu. Vn vua chng bit ch bn Ty, nn phi cy
cc quan ct nghi mi u. Nht l cc t v hnh tng cc kh gii [gii] v nhng
cch p ly xy thnh, ng tu hay l cc u khc th y, th vua ch xem nhng s y
lm. V li nhiu sch v a mua bn Ty, th ngi chm hc m hiu hu ht.

Vua cng l ngi gan m lm, kho by mu k m bt qun gic. Ngi chng nhng l
sai cc quan i nh gic, m li ngi i cm qun m nh na. Cho nn ai ai cng ni
rng: V bng cc quan c gan m v hay mu k nh vua, th u l qun gic chng ng
trn no.

Mt t u trch nh vua: Song cng c k ch vua rng: chng c vng lng, v khi no
ng thnh s th vui mng qu; bng khi phi khn kh t nhiu, hay l khi b trn, th ra
nh ng lng v s hi qu. Vy khi no c trn th vui mng qu l, chng bit tha
dp thng trn m theo bt qun gic v p n chu php cho xong. C k li trch rng:
chng hay cm gi qun mnh cho , nn bt ngi ta nng vic quan qu (SKNV, t. 57-
58).

on vn trn tot ra ging k chn cht ca mt ngi thnh thc khng xu nnh; ch cn
t dng vn tt m cho ta nhng thng tin y v ng tin cy v vua Gia Long:

Nh: chng kp hc hnh l bao nhiu, song cng hay ch nho lm. Nht l on ny:

Vn vua chng bit ch bn Ty, nn phi cy cc quan ct nghi mi u. Nht l cc t

v hnh tng cc kh gii [gii] v nhng cch p ly xy thnh, ng tu hay l cc u
khc th y, th vua ch xem nhng s y lm. V li nhiu sch v a mua bn Ty, th
ngi chm hc m hiu hu ht l mt chng t xc nh vic vua t hc p ly xy
thnh v ng tu nh th no. y, khng c du vt ca vic B a Lc dch sch ting
Ty cho vua (v nu c, th con ngi chn cht ny, rt tn sng B a Lc, k li ri) m
ch ni l vua khng bit ting Php nn cy cc quan ct nghi mi u. Trong s cc
quan y, chc chn l c Trn Vn Hc, chuyn gia xy dng v linh mc H Vn Ngh,
u l nhng ngi bit ting Php.
Nhng iu ghi trong S K i Nam Vit trn y li ng quy vi mt ngun thng tin
khc, mt chn dung khc, do linh mc Le Labousse vit v Gia Long di y.

Chn dung vua Gia Long, theo linh mc Le Labousse

Pierre-Marie Le Labousse, sinh ngy 22/1/1759 Pluneret (Morbihan, Php), i truyn

gio ngy 20/9/1787, c th mt Ch Mi, tnh Khnh Ho, ngy 25/4/1801 (Launay
III, t. 214). ng l mt trong nhng ngi ph t, thn cn nht ca gim mc B a Lc,
chnh ng a thi th v gim mc t Quy Nhn v Gia nh v chnh ng ghi li l
chc th ca v gim mc. Ngoi s tn sng c gim mc b trn ca ng, nh tt c
nhng ngi di quyn khi vit v c thnh cha, ng cng l ngi gn cn vua Gia
Long v a ra nhiu thng tin ng tin cy, trong giai on ng phc v hi truyn gio
Vit Nam.

Trong nhng th t ng vit c lu tr li, c l th ngy 14/4/1800, khng thy tn

ngi nhn, ni dung ghi li chn dung vua Gia Long, nh sau:

ng hong ny c l l ngi sc so nht v si ng nht trong triu, nhng li can

gin ca c Gim Mc B a Lc cng lm gim bt bu mu nng ny. ng khng cn l
ng vua ch cai tr bng roi, kim v ni chuyn cht chc na. By gi l mt v vng,
bit mnh l cha ca thn dn, ch khng phi l nh c ti

ng cng rn nhng khng tn c; ng nghim tr nhng theo ng nguyn tc php lut.

ng c tt c cc c tnh ca lng tm ln tr tu. ng c lng tri n, ho hip, tinh t v

im danh d; anh hng trong nghch cnh, chu ng tht bi vi lng can m xng ng
vi v hin nhn [ch B a Lc] rn luyn ng.

Thi tr, ng c say m ru ch, nhng t khi ng thy mnh phi cm u s nghip, ng
hon ton sa mnh khng nhp mt hp ru Cng nh ng ra nhng hun lnh rt
nghim khc cm say ru v ng quyt on nh vy

Nhng c tr tu khng lm gim c ca lng thng yu. Linh li, su sc, thng thn,
nhn thong qua l nm bt c trng tm ca nhng s th phc tp nht. C tr
nh hn ngi khin ng ghi nh tt c, cng nh d dng thin bm bt chc c
tt c.

Nhng cng binh xng, v nhng bn tu chin ca ng lm cho ngi ngoi quc
thn phc v con mt c chu u s khen ngi nu chu u n y chng kin.

Mt bn, ngi ta thy sng ng, i bc kiu, pices de campagnie (?), gi sng i bc
(affuts), n i bc, vv m phn ln ch thua kiu mu p nht.

Mt bn l thuyn tu khng m xu, nhng chin hm ln lao, loi hnh thi, kin c n
lm cho ta knh n.
Tt c u l sn phm ca ng hong ny, va hot ng va kho lo, lun c cc s quan
Php gip, bi v k thut v ngh nghip y cn km tinh xo rt xa u chu

ng c kin thc v tt c v c nng khiu lm tt c

ng cc k sing nng. Ban m ng ng t, c nhiu. ng c tnh hiu k v thch hc hi.

Trong cung ca ng c nhiu sch v kin trc, thnh i. ng thng gi tng trang
xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c nhng gii thch bng ch
Php v ng khng c c. Mi ngy, ng c mt bc tin mi. ng l v vua ln nht
ti nay cha bao gi c nc Nam. c Gim Mc B a Lc v ng hong ny l hai ngi
xut chng, m s sch ca triu nh s lu danh thin c (Arch. Miss. trang. vol.746, p.
869. Recueil de lEvch de Saigon, t. 131-135, in li trong Taboulet I, t. 268)

Bc chn dung Gia long ca Le Labousse c nhng im ng quy vi S K i Nam Vit

v tnh tnh vua Gia Long: s sng d, d bt chc, ham hc m chng ti in m trn.
Ngoi ra, v nhng ti liu hc hi, v linh mc ny cng ghi gn ging nh SKNV: Trong
cung ca ng c nhiu sch v kin trc, thnh i. ng thng gi tng trang xem nhng
th v c gng bt chc, khi cn c nhng gii thch bng ch Php v ng khng c
c. Nh vy, Le Labousse v tc gi SKNV, u khng ni g n vic B a Lc dch
sch chin lc v xy dng thnh i cho Nguyn nh bi nu c th nh vua khng
phi gi tng trang xem nhng th v c gng bt chc v chc chn Le Labousse l
ngi u tin phi bit v ng vit ra ri.

V s m t cc cng binh xng ca Nguyn Vng, Le Labousse cho mt ci nhn tng

qut v s si, nu mun bit r hn, chng ta c th c Gia nh Thnh Thng Ch ca
Trnh Hoi c. Ni chung khng kh phn vinh v hin i ca thnh Gia nh lc by gi
vi nhiu thuyn b ngoi quc ra vo u c nhng ngi ngoi quc ghi li, sau y l
ci nhn ca Shihken Seishi, ngi Nht.

Nguyn Vng v thnh Gia nh, di mt Shihken Seishi

Trong s tm kim cc bi vit v Gia Long thi y, chng ti may mn thy mt tc gi na,
cng ng tin cy, l Shihken Seishi, ngi Nht. ng n Gia nh trong khong
1794-1795, tc l sau khi Barrow n Nng vi nm. Tu ca ng b bo, m, thu th
phiu bt n Gia nh, c vua Gia Long, lc cn l Nguyn Vng gip, cho phng
tin tr v Nht. Cun tiu thuyt ca ng ni v chuyn i ny nhng c mt on t
phong cnh xung quanh Si Gn, t thnh Gia nh, v bui ra mt Nguyn Vng kinh
thnh.

Tc phm Nampyki [m tu Nam Hi] ca Shihken Seishi, do b Muramatsu

Gaspardone dch sang ting Php, gii thiu v ch gii, in trong Bulletin de lEcole
Franaise dExtrme-Orient (BEFEO), 1933, t. 35-120.

Shihken Seishi i tu Hinoshita, b m trong thng 9/1794, phiu bt n thng ging

nm 1796 mi tr v Nht. Cun sch xut hin ln u ngy 16/2-16/3/1798 ti Kyoto,
do nh Zeniya Chb in. Sau b cm, v thi im , Nht vn cn b quan ta cng, cm
dn Nht ra ngoi quc, m cun sch t chuyn vin du.

Chng ti dch hai trch on lin quan n thnh Gia nh v Nguyn Vng. Theo li tc
gi, ta c th on s vic xy ra vo khong sau thng 9-10/1794, lc hong t Cnh
khng cn trn Din Khnh m v Gia nh v Nguyn Vng cng rt qun v Gia nh
V Tnh trn th Din Khnh. n thng 11-12/1794, Trn Quang Diu li tn cng Din
Khnh, v thng 3-5/1975 Nguyn Vng hnh qun cu Din Khnh. Vy thi im k
trong tiu thuyt ny l t khong thng 10/1794 n thng 3/ 1795.

Phong cnh xung quanh Si Gn

C ni cao n tn chn my, nhiu cy v mt con sng nc trong. Bin bao bc ba phi.
Nhng tu bun Ho Lan, Qung ng, Macao, v nhng ni khc, y trong cng
sng. l ni bun bn sm ut. Nh nhng lng chi li ven bin, th sn trn ni nn
ch ba y c v mung th, y dy c ng; trong s c bin, loi akaei nhiu nht. Quanh
nm th rau r, li cn hoa qu ln nh, thm vo thc n. C th tre, khong cch gia
hai t di l lng. C c vng, bc. ng th n t Qung ng. Mt nm ba ma gt lu,
u v u vn cng th. Ngi ngho khng bit i l g. Con ngi t t v nhn t. Vua
tr v vi lng tt v dn chng khng kh. Nhng nc ny cui Nam Hi, ni c nhiu o
quc, lc no cng phi phng xm lc. Khng ngng vn dng kh gii. Thng th t
nm Cnh Hng th 54 [thc ra l nm Cnh Hng th 34, 1773, Ty Sn ni ln], x Ty
Sn ni ln chng kinh [Gia nh], vua gi qun chinh pht, nhng cha bit thng bi
th no. Ngi ta no ng sa son chin thuyn, phn ng khi hnh ri (BEFEO,
1933, t. 57-58).

Kinh thnh Gia nh v vua Gia Long, khong 1794- 1795

Chng bao lu n ca chnh ca hong cung, chng ti xung kiu i b, ti vng

thnh th nh, c hai lp to thnh kin c cho m cn thn . Trn mi ca, c mt loi
bng hiu hnh bn nguyt (ci gi l dahaimot. Ngi ta dng ch nh ngi th ca
mi nh). T ca chnh, chng ti i v gho khong gn 3 ch [330m] trong khi t cao
ln 1 ch [109m10]. ca vo vng thnh th nh, c mt i thm thnh cao 40 ken
[72m80] Mt vin quan v thng ln quan st v phi bin, l b phn phng v. Cc
quan thay phin nhau trc mi ngi na ngy. Pha tay phi c ba ci nh vung. l
phng bo ch y dc, trong c nhiu ngi ang ct, gi thuc nam. Ci ci th cng y nh
ci ca ta [Nht]. Xa hn cht na c ca hng bn thuc v sn rng phi thuc. Tt c
cc loi dc phng u c ct ming to trn hoc ch nht.

i khi ni ny, chng ti thy cung in chnh hin ra ng xa. Nn lt o v trn rt

cao. C hai hng gh, nm dc theo chiu di gn mt ch [109 m10]. Trn v tng sn ,
c ch nm vng hoc bc. K quan ny p vo mt chng ti. Cc gh ngi u tay bnh v
tc tng vi nhng hnh khc mu, cng khm vng, bc. Ngi ta bo y l gh ca cc
quan trn th cc min. min Nam, t quan ln n dn en, tt c mi ngi u ngi
gh ni chuyn, hoc n cm. Theo ng nghi l, ngi ta ng, hoc i i li li t ngi ny
n ngi khc, cho th nghing mnh ba ln, khng ci rp thng tay [nh ngi Nht].
Hnh lang ny di 50 ken [91m]. t li cao ln na. Ba ken [5m46] trc ca cung, c 14
ng quan.

Mt lc sau, thy vua hin ra trn gh bnh ton b khm vng bc v git ngc gia
chnh in. Hai hong t ngi hai bn [mt ngi l ng cung Cnh, ngi kia chc l Hy].
Vua trc 40 tui (), mc o gm en thu rua vi qun gm en v mang ai lng. Mt
ngi hu cn cm kim ca vua ng sau lng. Hong Thng i khn la qun nm vng,
u ch h bi tc ci lc vng. Hai hong t cng mc o en v ci lc vng. Cc quan
ngi gn vua, u mc o la xanh, vng, hay trng, mang lc i mi, sng tru hay t
gic. Y phc long trng, khng ai mc en, tr vua v hong t. Thi t trc hai mi
tui, rt p v sang trng khng ai snh ni. Trong tt c cc nc m ti gh qua trn
ng tr v [Nht], chng ti cha thy ai p nh ng. Sau cng, ngi thng ngn -x
ny ngi ta hc thuyt Khng T, nhng li khng hiu ting Tu; thng ngn l ngi Nam
Kinh, lm vic lu nm ti (b trng), ri t sang An Nam- n tu vua, ci cho ba
ln, v ni vi vua v chic tu Hinoshita ca chng ti b m. Nh vua bo s gip. Chng
ti khn cu ngi cho v x. Hong thng tr li qua ngi thng ngn, bo c, nhng
phi i vi ngy, v ngay hm nay, ngi s cho thy thuc n thm nhng ngi b bnh.
Chng ti cm n ngi v c cc quan v thp tng tr ra, chng ti ln kiu tr v ch
vo gi ng [12 gi tra] (BEFEO, 1933, t. 60-62).

Nhng iu Shihken Seishi vit v thnh Gia nh nm 1794-1795 rt ng qu, bi c th

ng l ngi ngoi quc u tin m t kinh thnh ny, sau khi xy xong vi nm. Nhng
iu ng vit rt hu ch cho s kho cu thnh Gia nh, m trong hu ht cc vn bn ca
Php u cho rng Puymanel v Lebrun l tc gi, ri mt s ngi Vit ph ho. Chng
ti s tr v vn ny.

Chn dung sau cng v Gia Long cp n y l ca Barrow.

Chn dung vua Gia Long, theo Barrow

Barrow tuy cha gp, nhng t Nguyn Vng rt k, ng da vo Barisy, v hai ngi
Anh sng Si Gn vit. C l cha c chn dung no r rng nh th. Barrow vit:

T nm 1790, nm Gia Long v li Nam k, ti 1800, ch c hai nm khng nh nhau l

1797 v 1798, cng chnh l hai nm quan trng nht di triu i ca ng, cho ti nay y
bo t. Di s tr lc ca gim mc Adran, m ng tham vn nh mt ngi thng bc, ng
lm ht sc t nc tin trin: lp xng lm thuc sng Fen-tan [Hi An?] (thuc
t Chm trn bn ), m mang ng x, trng cy, trng ma, trng tru cau b chin
tranh tn ph, khuyn khch vic nui tm, dt la, lp xng iu ch nha thng, hc n;
ch to hng nghn sng ho mai, khai m st v xy l nung. Lp qun i chnh quy v lp
trng v b, vi cc hun luyn vin ngi u luyn tp cho cc s quan cch bn v phng
pho. Adran cn dch sang ch Hn mt bn nghin cu chin lc dng trong qun i.

Trong hai nm ny, nh vua cho ng t nht 300 chin thuyn c i bc hoc ghe cho, 5
thuyn 3 ct bum, mt chin hm theo li Ty phng. ng sng ch ra mt chin thut mi
cho thy binh v dy s quan hi qun bit dng du hiu. Mt trong nhng ngi Anh m ti
 ni trn, cho bit nhn thy Si Gn, nm 1800, mt hm i 1200 thuyn bum do
chnh ng iu khin, nh neo v tin trn sng vi mt trt t tht p, chia lm ba on,
thng hng tip chin, m, ng hng ng v thi hnh tt c nhng thao tc theo ng hiu
lnh.

Trong khong thi bnh ny ng cn sa i c lut php na, v chc l c bn tay gim
mc gip sc. ng b nhng hnh pht tn c vn c p dng cho ti ng lp trng
cng, bt tr con t 4 tui tr ln phi i hc. ng xc nh h thng li xut hp php cho
ngnh thng mi, xy cu trn sng, lm cu phao, t phao ni trn bin bo hiu nhng
ni nguy him c ngm, thanh tra cc hi cng v nhng vnh chnh, gi nhiu phi vin v
cc rng ni min Ty ni c ngi Mo v ngi Lo sinh sng trong tnh trng bn khai
dn h v vi i sng vn minh hn, nhng ngi min ni ny m ngi Tu vn gi mt
cch h thp l ngi c ui, mc du, c th, tin nhn ca h ngy trc xy dng
nn nn vn minh ca quc hin thi.

V vua ny, ht sc chuyn tm v m thut v cng ngh, ng snh ngang hng vi i

Pierre ca nc Nga, nhng khng tn bo kch ng nh th, bi ci gng c th ca ng,
bi ngh lc ca dn tc ng, v ging nh Alfred bt t ca chng ta [Alfred i ca Anh
(871-899)] ng khng ngn ngi lm bt c vic g hi sinh t nc.

c mt nim v hot ng v thin ti ca ng, ch cn xem nhng tnh hung m ng

tri qua: mi u ch c mt chin hm, m trong vng khng n 10 nm, c mt hm i
1200 chin thuyn, trong c 3 tu kin trc Ty phng, khong 20 thuyn bum ln theo
kiu Trung quc hon ton trang b v kh, ch cn li l tu chuyn ch, trang b i bc.

Gia Long c miu t nh mt ngi lnh hon ho, trong nghi mnh m nht. Ngi ta k
ng thch l tng qun hn vng. Ngi ta t ng can m, khng th bo, lm mu.
Nhng nhn thc ca ng thng ng; kh khn khng chn nn, cn tr khng li bc;
thn trng trong mi quyt nh, mau l v rn ri khi thc hnh iu nh, lun lun v
tr ch cht trong trn, i tin phong trc ba qun. Tnh tnh vui v d chu, nh nhn, lng
nghe quan qun di quyn, trnh ban n hu ring t; c tr nh c bit, ng nh hu ht
tn ca lnh trong qun: ng thch th ni chuyn vi h, nhc h hnh ng v chin cng
ca h, hi thm v con h, hi cho con nh i hc u cha, hi chng mun lm g khi
ln, ng bit ht nhng chi tit nh nht v gia nh h.

i vi ngi ngoi quc, ng rt t t v n cn. ng qu mn nhng s quan Php gip ng:

i x vi h lch s, thn tnh v rt tt. Khng bao gi ng i sn hay d cuc vui no m
khng mi mt ngi trong bn h tham d. ng tuyn b cng khai lng knh trng ca ng
i vi cc tn ch ca o thin cha, ng dung o cha nh cc o khc trong nc: ng
cc k tn knh o nghi gia nh nh Khng T dy trong kinh sch; ng trc m, b hy
cn sng, ng tn knh nh a b ng trc mt thy. ng thng thuc nhng tc gi ln
ca Trung Hoa. Nh gim mc Adran dch mt s mc t trong Bch Khoa ton th sang ch
Hn, ng bit c khoa hc v ngh thut Ty phng, c bit ng ch trng n thut
hng hi v thut ng tu. Ngi ta n, iu ny khng c php ni ra, rng kt ni l
thuyt kin trc tu vi thc hnh, ng mua mt chin hm B, ri tho ra tng mnh,
tng tm vn mt, bt chc ng kch thc m lm li, cho n khi ng thay th tt c
cc b phn bng nhng mnh mi lm, hon thnh mt chic tu mi.

Ngh lc tr thc ca ng ngang bng vi kh phch v hot ng th xc. Chnh ng ch ng

s bng ln mi mt ca t nc, chnh ng qun c cc hi cng v cc cng binh
xng, chnh ng l gim c xy dng nhng xng ng tu, chnh ng ch huy cc
k s trong tt c mi cng vic, khng c g thc hin khng c g chp hnh m
khng hi kin v nhn lnh ca ng. Khng ai ch to mt b phn no m khng
hi ng; khng ai lp mt khu i bc no m khng c lnh ca ng. Khng nhng
ng trng coi tng chi tit nh, m cn phi lm trc mt ng.

iu khin tt c cng vic ca mnh mt cch vng vng, ng t ra mt thi biu sng c
nh v k lut. Sng dy 6 gi, tm nc lnh; 7 gi, cc quan vo chu, m tt c cng vn
n t hm qua, ng truyn lnh cho cc th k ghi chp, sau ng ra xng tu thy, duyt
li tt c nhng g lm xong lc ng vng mt, ri ng t cho thuyn i khp bn cng,
kim sot cc chin hm, c bit ch n sng i bc; ng i thm l c sng, c loi
i bc ngay ti cng binh xng.

n 12 hay mt gi tra, ng n cm xng ng tu. Cm vi c mui. Hai gi ng v

cung ng ti 5 gi; sau ng tip cc quan v thu b, cc quan to, hay quan cai tr, ng
ng , hoc bi b hoc sa cha nhng kin ngh ca mi ngi. Thng th cng vic triu
chnh ko di n na m, ng mi tr v phng lm vic, ghi nt v ch thch thm cho
nhng vic ngy hm nay; ri ng n mt ba cm nh, gp gia nh mt gi, n 2, 3 gi
sng ng mi i ng. ng ch ng 6 gi mt ngy.

ng khng ung ru, n t tht, c, cm, rau, hoa qu, cht bnh tri v ung tr, l tt c
n ca ng. Nh mt v dng di vua Minh bn Tu, m ng cng nhn, ng n cm mt
mnh, khng cho php v con ngi cng mm. Vn nguyn tc kiu k ny, ng khng tip
nhng ngi Anh n cho nm 1799, ly c lc ny tnh hnh ln xn khng cho php sa
son tip n theo ng nghi l. Ta s lm nu ph bnh s t chi ny nh [thi ca] mt
ng vua nc Tu; nhng vi ng, chng v him t m ng khng lm tho mn lng hiu k
ca ngi ngoi quc. Tri li, h c th t do n thm xng ng tu, thm nhng thp
canh, nhng thnh n. ng tip h d dng trong t th tng qun. Nhng vi t th
vng, ng khng tip.

Ngi ta bo ng dng tm thc, nt mt u n d coi. Da hung hung nu v gii du

nng gi v hin nay (1806) ng khong 50 tui.

ng ch bit n ngi Anh qua tn gi; nhng nghe ni rng, trong mi trng hp, ng
lun lun t du rt knh trng dn tc ny; v nht l nu li l nhng iu do ngi
Php mch li [ ni do Barisy], th cng ng tin. iu chc chn rng ng lun lun t
nhng nh tt i vi nc Anh. ng tuyn b qua mt o d, rng tt c nhng hm
i ca chng ta [Anh] u c min thu vo cc hi cng ln, nh.

Mt ln, s rng lng ca vua r thc ngi sng: Ngi thuyn trng v vin nht s
quan mt tu bun Anh, c hai u b cht, khi tu i t Qung ng ti Si Gn. phng
cp bc, gian ln, c th gy thit hi cho ch tu, v hai ngi ch huy u cht c; vua bn
gi thuyn trng Barisy vi mt i qun cm v, i h v chic tu Anh yn lnh tr li
Qung ng hay Macao, tr cho ch hay vin i l ang cn ().

Ngi ta ni v ng l mt b hong o c gng mu, c mt tm hn cng quyt

nng v an i ng trong nhng tht bi chua cay nht. H c 7 ngi con. Hai con trai u
giao cho Adran dy d. ng cung, ng hong tr, m gim mc a sang Paris, cht sau thy
t lu. Tnh tnh hin lnh, st sng v bt thip, thin t o c; nhng c tnh hp vi mt
i sng yn lnh ca mt t nhn, hn l vi a v cao c dnh cho t lc sinh ra. Ngi
em, tha hng s k v, l mt qun nhn u t. Ba nm i lnh, nm nm lm h s
(caporal) ri ln trung s (thy i, sergent), v phng s c lc trong nhng nm chin
tranh. Nm 1787, c ln cp cai i (lieutenant-colonel); v nm sau, c thng trn th
mt vng ven bin. Nm 1800, c thng tng (gneral) cai qun mt dinh qun 35.000
ngi. Chnh trong nm ny, ng t chin thng quan trng nht i vi qun Bc H, h
li trn 9.000 ngi cht v bt c tt c voi v i bc.

y l sc mnh qun s ca vua Nam H, nm 1800, theo i u Barisy:

B binh

24 i k binh (ci tru) 6.000 ngi

16 i voi (200 con) 8.000

30 i pho binh 15.000

25 chi on 1.200 ngi trang b v kh u chu 30.000

B binh trang b kim v sng c trong nc 42.000

V binh tp luyn theo li u chu.12.000

Tng cng b binh.. 113.000 ngi

Thu binh

Lnh th trong xng ng tu.. 8.000

Lnh thu, m hay ni di (cha, anh), trn nhng chin hm u cng 8.000

Lnh bit phi sang nhng tu chin kiu Ty phng1.200

Lnh bit phi thuyn bum (jonque) 1.600

Lnh bit phi 100 thuyn chin cho (galre) 8.000

Tng cng thy binh.26.800

Tng cng ton b: 139.800 qun

(Barrow II, t. 224-238).

Sau y l mt s nhn xt v chn dung vua Gia Long do Barrow khc ha:

1- V bn k khai sc mnh qun s ca Gia Long do Barisy cung cp, chng ti s tr li

trong chng sau, vit v tc phm ca Montyon, v Montyon ghi chp cn k v qun i
Gia Long hn Barrow nhiu. V i k binh ci tru, bn ca Montyon ghi thm: Tru thay
nga trong chin trn xa, nay b. Taboulet ghi li gii thch ca tng Lemonnier: i
k binh ci tru c l l mt th k binh c nhim v an ninh gn. Khng thy ni n cc
hnh ng sc ca i qun ny. Cng khng c chin tch g, nn b bi b ngay
(Taboulet, I, t. 257, note 1).

2- V b Chnh hu, tc Tha thin Cao hong hu, l con gi thi bo Tng Phc Khung,
m h L, ly Nguyn nh nm 1778, hn nh 2 tui. Lit truyn ghi: Sinh c 2 con trai,
con c l Chiu, cht sm, con th l Cnh, mi khi vua i nh gic, Hu thng i theo
t dt vi mng, dy cho qun lnh, phn nhiu khuyn chm chnh s gip vua trong lc
gian nan () Trc kia trong lc xiu git, phng dng Hong Thi hu, nm tri mi mi
gian nan him tr, thng thn hnh dt ci, chnh tay may ly o trn, cp cho qun s.
Mt hm thuyn i gp gic, vua c qun c sc nh, hu cng cm di nh trng, qun
lnh tranh nhau phn khi thnh ra nh c. B mt ngy 22/2/1814 (3/2/t Mi) (LT,
2, t. 25-27-32) .

Nhng iu Barrow ghi v b ng c, ch c 7 ngi con l nhm vi con ca cc b phi

khc, c l do b trng nom. Minh Mng cng l b nui. Hong t Hy, con th nh ca
Nguyn Vng, khng bit tn m. Hong t Tun, mt sm, m l Chiu Dng. n Minh
Mng, th t, l con Thun Thin Cao hong hu, con gi Th Quc Cng Trn Hng t

3- V hai hong t Cnh v Hy, Barrow ghi tnh tnh kh ng, tr ng khng bit vic
hong t Hy mt sau anh 2 thng.

4- Vic Barrow tng vua Gia Long min thu cho cc tu Anh, chc khng ng, Thc Lc
ghi 2 ln ngi Anh n, thng 4/1798: Ngi Hng Mao n hin phng vt (TL, I, t.
366), khng ni thm g. V thng 5/1801: Nc Hng Mao sai ngi em th n dng
phng vt m xin min thu cng cho thuyn bun. Vua h lnh cho lu trn Gia nh vit
th tr li, nh thu theo nh th l thuyn bun Qung ng (TL, I, t. 438)].

5- Vic Adran dch sang ch Hn mt bn nghin cu chin lc dng trong qun i,

khng bit Barrow ly u, v khng thy ni no ni n. Sau , Maybon dng thng tin
ny ca ng, v nhng ngi khc chp theo.

Cn cu gim mc Adran dch mt s mc t trong Bch Khoa ton th sang ch Hn c

th rt ra trong chc th ca B a Lc do Le Labousse vit: c Cha tng vua mt hp
ng thuc bng vng nm kim cng, im mt vin kim cng trm cng phu, knh thin
vn v knh vin vng ca ngi, bn quyn Bch Khoa Ton Th (Launay, III, t. 384),
y l ni duy nht ni n Bch Khoa Ton Th, chnh Le Labousse cng khng ni g n
vic dch sch, m S K i Nam Vit cng khng. Nhng cu ny ca Barrow cng s
c Faure, Maybon v nhng ngi tn vinh B a Lc chp li v phng i ln sau ny.

Xin ni thm: hp thuc l bng vng nm kim cng, theo Faure, l vua Louis XVI thng
cho v gim mc, sau khi k hip c 28/11/1787 vi Montmorin. Nguyn Vng khng
nhn cc mn qu ca B a Lc. Chng ti s tr li vic ny.

6- Vic mt ngi Anh nhn thy nm 1800, Nguyn Vng c hm i 1200 chin thuyn,
trong c 3 tu kin trc Ty phng, chc khng sai, chng ta ch cn lt qua con s
thuyn v tu chin cc kiu, ghi trong Thc Lc m Nguyn nh cho ng t thng 4/1778
n nm 1800, th bit, d nhng thuyn, tu ny b m, b t, b h hi, s cn li vn
rt cao.

Qua nhng nhn chng trn y, chng ta c mt hnh nh kh m nt v vua Gia Long,
qua s c kt nhng li ca cc tc gi hp li:

15 tui, Nguyn nh lm tng, xng vo nh nhau cng vi lnh. Khn ngoan v can
m. Thng minh, nhn qua mi s l bit ngay, chm vic: khi th c sut cc th, khi th
i bin cc kho, hoc coi tp binh hay p ly. T hc, bit ch nho, khng bit ting Php.
Xem cc ha v vic p ly, xy thnh, qua nhng sch mua bn Ty, ri bt chc
lm theo. Nhc im: c trn th mng thi qu, m thua th d nn. (SKNV)

Linh li, su sc, thng thn, nhn thong qua l nm bt c trng tm ca nhng s th
phc tp nht. C tr nh hn ngi, ghi nh tt c, d dng thin bm bt chc c tt
c. Nhng cng binh xng, v nhng bn tu chin ca Nguyn Vng lm cho ngi ngoi
quc thn phc. Thuyn tu m khng xu. Nhng chin hm ln lao, loi hnh thi, kin
c. Tt c u l sn phm ca ng hong ny () ng cc k sing nng. Ban m ng t, c
nhiu. C tnh hiu k v thch hc hi. Trong cung c nhiu sch v kin trc, thnh i. ng
thng gi tng trang xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c nhng gii
thch bng ch Php v ng khng c c. (Le Labousse)

Gia nh c nhng tu bun Ho Lan, Qung ng, Macao, v nhng ni khc, y trong
cng sng. l ni bun bn sm ut. (Shihken Seishi)

Chnh Nguyn Vng qun c cc hi cng v cc cng binh xng, chnh ng l gim c
xy dng nhng xng ng tu, chnh ng ch huy cc k s trong tt c mi cng vic,
khng c g thc hin khng c g chp hnh m khng hi kin v nhn lnh ca ng.
Khng ai ch to mt b phn no m khng hi ng; khng ai lp mt khu i bc no m
khng c lnh ca ng. (Barrow)

Kt lun

Barrow l ngi khng gp Gia Long, nhng bc chn dung Gia Long do ng khc ho rt
y v c nhiu im ging vi nhng iu do Le Labousse v S K i Nam Vit vit.
Barrow cho bit ng da vo bn tho Hi k Barisy. M Barisy, qua vi l th li, l
ngi tnh tnh hi ba hoa nhng thc lng, chnh ng lm bn thng k lc lng qun
i Nguyn nh trn y v nhng iu v cuc sng hng ngy ca nh vua ch c th do
Barisy cung cp, bi v Barisy l ngi c dp gn gi vua v ng cung.

Tuy nhin c mt im ng ch sau y:

Barisy, l ngi cng thi v l bn ng hnh ca Puymanel, Dayot, Vannier, Chaigneau

nhng ng khng h ni n vic Puymanel xy cc thnh Gia nh v Din Khnh, hay
vic Dayot lm tng t lnh hi qun mc d Barisy c mt trong nhng thi im .

Cc hc gi Php khng nhc n Hi k Barisy. Cadire cho cng b hai bc th di ca

Barisy vit v trn Th Ni v trn Ph Xun, v trong ni n nhng ngi Php tham
d.

Taboulet cho bit Hi k Barisy tht lc (Taboulet, I, t. 256).

Chng ta c th t cu hi: Hi k Barisy tht s tht lc hay chnh gii nghin cu Php
thy n khng ph hp vi nhng iu m h mun, nn khng dng hoc coi nh tht
lc.

Khi trch dn Barrow ng trong sch ca ng, Taboulet b on Barrow vit v k

ngh ng tu thuyn Vit Nam v khi ng trch on vit v chn dung Gia Long, ng
khn ngoan ct lm hai bi, loi tr nhng dng Barrow xc nh chnh Nguyn Vng
qun c cc hi cng v cc cng binh xng, chnh ng l gim c xy dng nhng xng
ng tu, chnh ng ch huy trong tt c mi cng vic

Phn Maybon, kch Barrow, trong cun Histoire moderne du pays dAnnam v trong
bi Introduction in trong La Relation de La Bissachre (chng ti s gii thiu sau), Maybon
a ra mt vi chi tit m ng cho l sai ca Barrow v s xung t gia B a Lc v de
Conway ti Pondichry; v vic vn bn hip c cu vin 28/11/1787, do Barrow in trong
sch, khc vi vn bn chnh thc, ng kt lun rng cun sch ca Barrow a ton
nhng thng tin sai lm v cn c m li c nhiu ngi chp li.

Ngoi vic Barrow v mt chn dung Gia Long v s xy dng Nam H, khng ph hp vi
nhng iu m h mong mun, c l cn mt l do na khin Maybon loi b Barrow, bi
trong s tranh ginh thuc a m nc Anh l k th khng i tri chung ca nc Php,
Barrow vch r nhng ca B a Lc v ca nc Php thc dn.
 Chng 7: Montyon v cun Thuyt trnh thng k v Bc H

Trong chng 6, chng ti trnh by Chn dung vua Gia Long qua bn ngi bt khc nhau
ca tc gi S K i Nam Vit, ca linh mc Le Labousse ph t gim mc B a Lc, ca
Shihken Seishi, thy th Nht b m tu, n Gia nh cui nm 1794 v ca John Barrow,
nh ngoi giao Anh. Cc tc gi ny khc ha nn nhng nt chnh ca vua Gia Long, m
cho ti by gi chng ta cha c bit.

Chng ny, xin gii thiu cun sch Expos statistique du Tunkin ca Montyon, hc gi
Php, xut hin gn nh cng thi vi sch ca Barrow v cng b Maybon ht sc ch bai,
khi ng cho in cun La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de M. de la Bissachre (K s
v Bc H v Nam H ca ng de La Bissachre) (s dn l K s Bissachre), l thy t s
xuyn tc lch s, m sau ny ngi ta thng da vo vit lch s cn i Php-Vit.
Nhng trc khi Maybon cho in thnh sch, th K s Bissachre xut hin di hai hnh
thc, t hn 100 nm trc:

- Nm 1810, Sainte-Croix in K s Bissachre nhng khng tn tc gi, trong cun

sch ca mnh ta Voyage commercial et politique aux Indes orientales (Hnh trnh
thng mi v chnh tr ng n).

- Nm 1811 Lun n v 1812 Paris, nam tc de Montyon vit cun Expos statistique
du Tunkin sur la Relation de M. de la Bissachre, missionnaire dans le Tunkin (Thuyt trnh
thng k v Bc H v K s ca ng de La Bissachre, tha sai Bc H), nhng ni dung
li c rt t iu do Bissachre vit ra.

Tm li, ci gi l K s Bissachre, xut hin 2 ln: ln u trong sch ca Sainte-Croix,

(1810) v ln th nh trong cun K s Bissacchre do Maybon bin son (s gii thiu sau).

Tc phm ca Montyon, tuy trn ba c tn Bissachre, nhng li l mt b sch hon ton

khc bit vi K s Bissachre, xut hin sau tc phm ca Barrow vi nm. y l mt cun
bin kho, o su vo x hi Vit Nam cui th k XVIII, tinh thn vt trn nhng toan
tnh tn gio ca phi tha sai v mu toan chnh tr ca phe thc dn, tc gi ch n
nhng vn lin quan n Gia Long nh t chc qun i, x hi dn s di thi chin
tranh Nguyn nh-Ty Sn l cun sch ca mt tr thc Php, ng trn s xuyn tc
lch s.

Nam tc Jean-Baptiste de Montyon (1733-1820) l mt nh ho tm v kinh t gia Php;

khi cht, ng gia ti cho Institut de France (Php quc hc vin) qun l, lp ba gii
thng hng nm v o c, vn chng v khoa hc, mang tn Montyon. Nm 1789, cch
mng bng n, Montyon phi sang Anh t nn chnh tr, ng tr v Php nm 1814, di
thi Vng chnh trng hng (Restauration).

Nm 1811 v 1812, Montyon cho in Lun n mt b sch ta y nh sau: Expos

statistique du Tunkin, de la Cochinchine, du Camboge, du Tsiampa, du Laos, du Lac-Tho, par
M. M-N sur la Relation de M. de la Bissachre, missionnaire dans le Tunkin (Thuyt trnh
thng k v Bc H, Nam H, Cao Mn, Chim Thnh, Lo, Lc Th, ca ng M-N [M-N l ch
Montyon vit tt] v K s ca ng de La Bissachre, tha sai Bc H. (Imprimeries de
Vogel et Schulze, Lun n, 1811). Nm 1812, ng ti bn sch ny Paris, thay ch Expos
statistique (Thuyt trnh thng k) bng ch Etat actuel (Tnh trng hin thi) v b ch
ca M-N (Nxb Galignani, Paris, 1812). Tc phm in Lun n nm 1811, gm 2 tp: tp
I, 364 trang v tp II, 162 trang, s dn l Montyon I v II.

c b sch dy 532 trang ny[1] ta khng hiu ti sao Montyon li ly tn sch l Thuyt
trnh v K s ca ng de La Bissachre, tha sai Bc H v trong bi Introduction (Ta)
li cao ng s mt cch qu ng: ng Bissachre Bc H 18 nm, i khp ni,
bit nghe v ni ting Vit quen bit nhng ngi cm quyn quan trng, thng bn
lun vi cc quan, chnh ng cng c lm quan nhiu ln c vua tip bi v trong
sch c rt t vic rt ra t ca Bissachre (v nhng ch y phn nhiu l sai). Vn phong
v t tng cao hn Bissachre rt nhiu. Montyon cho bit: Cn v nhng d kin m ng
[Bissachre] a ra nhng khi nim, chng ti, t do tm thm qua nhng hi k, th t,
ca nhng ngi sng nhng nc y, d kin vo nhng bin c xy ra, c t
cch v xng ng tin cy (Introduction, Montyon I, t. 7-8).

Chng ti nhn thy, trong sch ny, c:

1- Nhng iu chp ca Bissachre: Trong phn hnh lut di thi Gia Long, Montyon vit:
Nhng hnh pht cho nhng ti thng thng c xc nh bng iu lut mi ngi u
bit, nhng nhng ti nng, nht l ti v quc phng, th hnh pht c p dng mt cch
b mt, ch quan to x ti bit, i khi vua hay vin c mt cn lm nng thm. V th m
hong cho voi x xc phn lon Ty Sn, v ct tng ming tht qun phn lon cho lnh
n tht (Montyon I, t. 230) Nhng ngi n b b t hnh cn gh hn. H b voi tung ln
tri, v khi rt xung sng voi m thng v b chn voi dy xo (t. 231). C hai on ny
u sai v phng theo on Bissachre vit v vic Gia Long x ti voi x xc anh em Ty
Sn v hai m con tng Bi Th Xun ri cho lnh n tht b Bi Th Xun! Chng ti s
ni r hn trong phn vit v Bissachre.

Montyon cho nhng chi tit v vic Quang Trung ra Bc nh qun Thanh: trn ng i,
bt tt c nhng ai c th cm kh gii phi tng qun, khng theo th git, t nh
(Montyon, Tp II, t. 27). on ny cng chp ca La Bissachre; chng ti s tr li sau.

2- Nhng iu phn bc Bissachre: Phn vit v tn gio chng t Montyon bit kh r v

tn gio phng ng; ng chng li quan nim ca Bissachre, v ch trch ngi u -
nht l cc tha sai, cho rng dn Vit theo o th cng ma qu (Idoltrie)- v h khng
hiu nim tin ca ngi Vit, ch bit ly o thin cha lm chun mc cho cc dn tc
khc. Bc H, s ngu dt ca ngi u khin h coi tt c nhng vic th cng l h
lu, phi bc b. o gio phng ng, nht l nc Nam bt ngun t Trung Hoa v
Trung Hoa bt ngun t n Ngi Bc H c truyn thng a thn, th nhiu v thn
linh siu hnh, v h tin rng t rng ni n ng bng, mi ni u c mt v thn ng tr,
c nh hng n i sng con ngi (Montyon I, t. 266- 267).

3- Nhng iu chp ca Barrow: Sch ca Montyon c vi im ging sch ca Barrow

chng t hoc Montyon c sch ca Barrow, hoc h dng chung ti liu.

V vic Nguyn nh chy trn nm 1777, Montyon vit: Ngi thiu nin Nguy-en-Chung
[Nguyn Chng, Chng l tn Nguyn nh hi nh, ch nhng ngi khng bit r nh
Montyon hoc nhng ai mun h thp Nguyn nh, mi dng tn ny] c m dn dt,
trn vo rng, trong nhiu thng di mt lm cy rm rp (Montyon II, t. 22), on ny
chp Barrow, m chng ti trch dch v ni nhng iu sai, trong phn vit v Barrow.

V Ty Sn, Montyon vit: Ngi em th nh, Nguyn L l mt thin s, khng thit vic
cng, khng c kh nng iu khin, nhng c gii tng l ng h, v gii ny nh hng
n qun chng, to ra mt b ngoi cng l, mt gi tr cao c cho ng [Ty Sn]
(Montyon I, t.19). Ch ny Montyon dng chung ti liu vi Barrow nhng vit r hn.

Sch ca Barrow v Montyon, u nn dch sang ting Vit, bi l nhng iu m ngi

ngoi quc u th k XIX nhn v vit v nc ta, vi nhng thng tin, ph phn i sng
dn tc, t tp tc n cch n , tn gio, li xy nh, ng thuyn, kin trc cung in
Hu mt loi ton th nh, theo quan im ngoi quc, kh khch quan, khng c ch
bnh vc chnh sch thuc a. D nhin c nhng ci sai khng th trnh c, nhng
chng ta c th nh chnh d dng.

iu ng ch trong b sch ca Montyon, ngoi nhng g c tnh cch nghin cu dn tc

hc, a l chnh tr x hi, t chc hnh chnh ni chung m chng ta c th kim chng
li qua b sch s Khm nh i Nam Hi in S L [thng gi l Hi in, ca Ni
Cc triu Nguyn]; tc phm cn ng ch nhng im m quc s khng vit, hoc vit
thiu, hoc vit vi ci nhn khc, cn vi ti liu ca ngi nc ngoi. Tm li,
Montyon a ra nhiu nhn nh mi v Vit Nam cui th k XVIII, khng thy trong cc
sch khc.

V kin trc

Montyon nhn xt:

y khng thiu g cht liu xy dng, nhiu p, cng v bng nh cm thch, c

t tt nung gch, nhiu g qu, p. Dn tc ny kho lo, tinh xo l lng; tuy vy kin
trc li khim khuyt; v khng bit nguyn tc; ngoi ra, thin nhin v lut hnh chnh cn
tr vic xy dng nhng to nh cn i, p , honh trng. nhiu ni, s m t bt
buc phi gia tng trt v mt t mt khong trng. Dn chng khng c quyn xy nh
bng v nhiu tng; nhng c s ln nh cha chin v n i cng lm bng g, khi
bo, d chng , b tn ph. Rt nhiu dinh th ln ch c tng chnh lm bng hay
gch, ch cn li l g c. Nh ca khng cn i, tuy cng c cht i xng, trng nh mt
khi nhiu nh rng, khng ra hnh dng g, tuy nhin, ci v trt t cng c v uy nghim
ring, n phn nh a v quan trng ca ngi ch nh (Montyon I, t. 148-149).

Nhn xt kh tinh t, Montyon ph bnh kht khe kin trc Vit, v ng nhn kin trc v
trang tr theo quan nim u chu, coi nhng g Chu lm l khng c nguyn tc. im
ng ch y: tuy ch, nhng ng khng vit nh nhng ngi bt thuc a, thng cho
rng kin trc thnh tr ca ngi Vit, ton l Vauban do Puymanel xy dng, trc khi
ngi Php n Vit Nam khng c g c!

V cung in Ph Xun, ng vit:

Nhng thnh ph c nhiu nh p nht l Bac-Kin, th Bc H v Ph Xun, th Nam

H, ni hong ng tr cng gia nh v qun cm v, y l mt thnh i chin u
(forteresse). Qun thn v dn chng ngoi thnh. T khi kinh Bc b trng, mt phn v
b chin tranh tn ph nhng vn li nhng di tch huy hong, th Hong cung (le palais de
lEmpereur) l dinh th p nht nc, c nhiu dinh c, vn rng mnh mng, c thnh lu
bao quanh, chu vi hai, ba dm [4 n 8 cy s], c bn ca, theo ng bn phng chnh. Vo
trong cung in phi xuyn qua nhiu sn, c sn dnh ring cho tri cm v, sn dnh cho
chung nga v voi; cung vua hnh vung, hnh thc c bit ca bc vng; bc ln my
bc cm thch mi ti tin nh. Cung in c hai tng, nhiu snh ng ln vi rt nhiu
ct, c man l vng, trang hong k qui v nng n, trm tr khng p, nhng hnh nh u
m, vng dt khng t hiu qu. S trang hong duy nht ng khen ngi l nhng ct g
lim, rt cng, c, chc, nu sm, th g ni ting p, nht l khi n ng sang mu g, c vn
ging nh cm thch, ch bng l chui th gn ni ln, nhn, bng, p nh vc-ni ho hng
ngang nh thy tinh; nhng ct ny phn chiu nh sng, khin ta lin tng n nhng lu
i pha l, kim cng, trong truyn thn thoi; nhng chng v i m khng cn i; nhng
ct ca cung in c khi cao ti 40 pieds [12,96 m], chu vi chn ct l 5 pieds [1,62m] ln
trn thon dn, khng c b, khng c u. Ct t thng trn mt hn vung, chn su
di t, tri ln mt hai tc.

Nht cung in nh vua, nh n cha ngoi Bc, ln rng v trng l hn trong Nam. Vi du
khch u c nh nhen, hiu lm, gi ch cha t nhuyn l n (Montyon I, t.149-151).

C l y l s m t sm nht ca ngi ngoi quc v cung in Hu khi Gia Long mi xy

xong phn ct li nm 1805, l Cung thnh (sau Minh Mng gi l T cm thnh) v in
Thi Ho. Khi y, Kinh thnh cn p t, n nm Minh Mng th 17 (1836) mi bt u
xy gch (i Nam Nht Thng Ch, tp I, nxb Thun Ho, 1992, t.18).

Montyon khng thot khi u c c hu ca ngi Ty phng, vn em nhng mu mc

v ci p ca ngi u v ch cch bi tr cung in ca Gia Long.

V Lim, trong bi La Capitale de Thun Ho (Hu) (Kinh ca Thun Ho (Hu), BAVH,

1916, III, (t. 277-288), chng minh s xy dng Kinh thnh Hu do chnh vua Gia Long
thc hin. H. Cosserat trong bi La citadelle de Hu, Cartographie, sau khi trch dn V Lim,
li khng nh mt ln na: Hai trch on m ti va dn trn, nh ta thy, tuyt i
chnh xc, khng cho php bng bt c cch no, c th ngh rng ngi u xa gn nhng
vo vic xy thnh i Hu (BAVH, 1933, tp I v II, t. 3-4).

Theo Hi in v i Nam Nht Thng Ch, cng trnh xy ct cung in Hu tri di sut
i Gia Long sang i Minh Mng.

Phn Montyon m t chnh l Hong thnh v in Thi Ho, xy nm 1805, i Nam Nht
Thng Ch ghi: Chu vi 4 dm linh, cao 1 trng 5 thc, dy 2 thc 6 tc, xy gch, nam v
bc u di 151 trng 5 thc, ng v ty u di 155 trng 5 thc, m bn ca: phi
trc l Ng Mn, phi t l ca Hin Nhn, pha hu l ca Chng c, phi sau l ca
Ho Bnh. Phi trong Ng Mn l in Thi Ho, l chnh in i triu (NNTC, tp I, t.
20).

Nhng thng tin ny xc nh kinh Hu l sn phm hon ton Vit Nam, khng h c bn
tay Php, cng khng theo kiu Vauban, nh Cadire lp l xc nhn, s ni n sau.

V cha Trnh v vua Gia Long

Montyon ch trch cha Trnh Bc tn c c ti v t knh phc c ca cha Nguyn

trong Nam, ng vit:

Trong thi gian y, ng Trong do cc cha cai tr, hu ht u c ti, c, mt s l nhng

v nhn, t luyn, t hc, t c s kin quyt ln lao, tr thnh ch th ca th lc m h
cn ph thuc vo [ch cha Trnh].() Ngi ni ting nht l Hien- Nquien-Vuong [Cha
Hin Nguyn Phc Tn], nh ng m ng Trong chim thm mt phn t Chim Thnh,
thm nhng tnh ven bin ca Chn Lp, v kin ton nn vn minh ng Trong (Montyon II,
t. 14-15). Montyon k khai tn cc cha trong Nam kh y , ch thiu Quc Cha Nguyn
Phc Chu (1691-1725). S nhn xt v cc cha cng ng, c bit ng bit cha Hin
Nguyn Phc Tn l bc anh hng, trong khi cc ti liu ca nh dng thi y, cha Hin
b cc tha sai gi l bo chu.

V vua Gia Long, Montyon vit:

Vua Nam H, b nh ui, ln trn, ri tr li t mnh. Li b ui nh, li tr v. Bao ln

thng, bi, cui cng khi phc c ngai vng, nh quyn tha k, nh sc chinh phc,
ng thu hi c min Bc, quan trng hn; v nh th trong vng bn o n , ngoi ci
sng Hng, mt cng quc cha bao gi ln nh th xut hin. Qua bao thng trm
tri ni, ta thy mt bn l nhng thm su phi hp nh th, nhng bt trung bt
nghi qu quyt nh th, nhng mu lc c gan, k l nh th, nhng cnh tng bi t v
tn nhn nh th; mt bn l s can m chng li nhng bt hnh nh th, mt thin ti
trc tuyt nh th, v cui cng a n mt kt qu [bt ng] khng lin lc vi nhng g
xy ra trc nh th [ch s thng nht t nc]; t nhng bin c ny, ni bt ln mt
du n phi thng, khng ging bt c lch s ca mt x no, ca mt th k no, c xa
hay hin i (Montyon II, t. 3-4).
Chn dung Gia Long, do Montyon phc tho, cng kh gn gi gi vi nhng m t ca Le
Labousse, Barrow, m chng ti trnh by trong chng trc. V ng cng xc nh Gia
Long khi phc c ngai vng, nh quyn tha k, nh sc chinh phc, ch khng
phi nh s gip ca nhng ngi lnh Php, nh sau ny ngi ta tm cch thu dt
nn.

Anh em Ty Sn bt ho

V vic anh em Ty Sn nh nhau, Montyon vit: Qu mnh chp nhn ng anh l b

trn, Hu sai ngi n trnh by vi anh l mnh mun ng ring mt ci. Ngi anh ni
gin, sai cht u cc s gi ca Hu, v ln cn tn bo qu ng. Quang Trung tr th, cm
qun n nh anh. Nhng kt qu ca s phn lit ny l h hi m vi nhau v tnh hnh
ni dy min Nam, v bt buc h phi b qua th hn (Montyon II, t. 28).

S Nhc cht u cc s gi ca Hu, khng thy ghi u. C th Montyon c thng

tin ca mt v tha sai sng trong triu nh Thi c. Nu ng, y l mt nguyn nhn
gn, cn tm hiu thm, n gii thch l do ti sao Nguyn Hu em binh vy Qui Nhn, m
cc nh nghin cu thng ch a ra gi thuyt v Hu khng chia cho anh ca ci cp
c Bc H.

V vic lnh Php gip Nguyn Vng

Montyon c l l ngi Php him hoi vit mt cu nh sau: Vi s quan Php theo gip
Nguyn Chng, tp cho qun s k cng v vi nh bun Php bn tu cho ng.

Dn chng mi mt v chin tranh, v cng v kit sc hai bn tm dng trong mt thi gian:
nhng Nguyn Chng li dng c hi ny xy dng n lu theo li Ty phng, lm tu
chin theo mu nhng tu Php m ng mua c (Montyon II, t. 34).

iu Montyon xc nhn vi s quan Php theo gip Nguyn Vng s c chng minh
dn dn qua cc t liu. Nhng ngi bt thuc a thi phng con s ln thnh vi trm.

V k ngh ng thuyn v thuyn chin bc ng ca Vit Nam

V k ngh ng thuyn Vit Nam, Montyon, trong phn trch dn di y, so vi nhng

g Barrow vit v vic ny ( trch dn trong chng 4) cho thy hai ngi c nhng im
ng quy, nhng Montyon c thm nhng thng tin khc:

V vic ng thuyn, nc ny [nc Nam] c mt k thut c bit: nhng tm vn lm

thuyn c buc cht vi nhau bng dy my, thay inh, li rp ny khin thuyn uyn
chuyn hn, c bit chng li sng bin.

Nhng thuyn ln, ngoi tay li thng, cn mt tay li phng h c hnh th c bit.
Tay li thng, ngn, c gn gn nh thng gc; tay li khc thng di hn, c
gn gn nh nm ngang: khi gi to, ngi ta dng tay li khc thng, khin tu i
nhanh hn. Khi bin ng, dng c hai tay li.
Tu i gn bin nh hn tu ca ngi Hoa, c hnh dng c xa, thu bn (vnh nc)
cn khim khuyt nn tu i chm.

t lu nay, ngi Bc H lm tu i b theo li Tu, nghi l phn chia hng ho ra tng ngn
ring dnh cho mi ch, bng vn gn vo tu v trt cc k h cho kn nc khng thm
c; v vy, khi tu nhn mt c sc mnh, khng b ri lon ngay tc khc, v khi tu b
thng mt l hng nc chy vo, cng d bit l y u.

Tu chin chia lm 2 loi: thuyn bum nhiu tay cho (galre) hoc chin hm (vaisseau).
Thuyn chin bum, di t 50 n 80 pieds [16,20m n 25,92m] lm bng vn di nh chiu
di thuyn. Mi bn c mt hng ngi cho, trang b t 15 n 20 i bc, t 6 n 12 n v
n.

Chin hm, ln hn, thn tu vng hn v kin trc tt hn tu Trung Hoa. T vi nm

nay, cn c bin chuyn thun li: chp nhn phng php u chu lm tu, nhng
phn ct bum v cnh bum cha hon ho, nhiu ct bum cn lm bng mt thn cy c
nht, khng vng nh khi c gi bng cc ngn trong t\u, li khng c i (hune) trn
ct bum nn li kh; trc bum buc vo ct bum, ch hai u ch khng gia, cnh
bum c b tr kh ngh thut, ct gi, nhng v lm bng l hay nhng cht khc
khng bn nh gai, nn khng vng chng gi; khi b thm ma, phi ti nc b ln, v d
b thm nc g, nu khng kh ngay trong vng 24 ting ng h th s b mc.

Vic bc ng v nhng k thut tn tin khc cng c bit n, nh s kim tra cc tu

Ty phng, nhng cha thy thc hin. (Montyon I, t. 128-130).

Montyon v Barrow, dng nh dng hai ti liu khc nhau, nhng gp nhau im: k
thut ng tu ca Vit Nam khc vi k thut Ty phng.

Montyon c bit ch n tay li khc thng ca tu chin Vit Nam:

Nhng thuyn ln, ngoi tay li thng, cn mt tay li phng h c hnh th c bit.
Tay li thng, ngn, c gn gn nh thng gc; tay li khc thng di hn, c
gn gn nh nm ngang: khi gi to, ngi ta dng tay li khc thng, khin tu i
nhanh hn. Khi bin ng, dng c hai tay li.

S khc thng ny, chng ti li thy Trnh Hoi c c vit. Trong on ni v vic cht
cy, ly g, lm lt, ng tu thuyn; ng ghi s sng to ca Thanh Nhn, c bit trong
vic ng tu chin, c cu:

Thng 7 nm Canh T (1780) Thanh Nhn mi sng ch ng thuyn chin, lm bnh li

di i ng bin yn n, nhng vn bnh li trn khi trc dng khi i ng
sng, gi l thuyn hai bnh li, phi trn gc sn chin u, hai bn treo phn tre che cho
thu binh di chuyn lo cho chng, trn th b tr b binh xung kch, nh vy m k xo
ca thu s cng tinh nhu, n nay [khong 1820] cng vn theo (Trnh Hoi c, Vt sn
ch, Gia nh Thnh Thng Ch).
Theo Montyon, khi ng vit nhng dng ny (vo khong sau 1800) th Nguyn Vng
bit cc k thut mi nh tu bc ng, nhng cha p dng. Nhng c l ng lm, Nguyn
Vng c tu bc ng t rt sm, bng cch no th ta s phi iu tra thm. Ch bit:

Ngy 9/4/1785 (ngy 1/3t T), Nguyn nh sang Xim vi 30 qun thn, 200 qun v 5
chin thuyn: Phng Phi, Bng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuyn (TL, I, t. 223).

iu ny chng t Nguyn nh mua hoc ng c thuyn bc ng (v Phng Phi

v Bng Phi l tu bc ng) t nm 1785. Tu Phng Phi nm 1790 giao cho Trn Vn
Hc v Nguyn Vn Chn (Vannier) cai qun (Lit truyn II, t. 282). Thng 3/1801, Long
phi, Phng phi v Bng phi giao cho Nguyn Vn Thng (Chaigneau), Nguyn Vn Chn
(Vannier), v L Vn Lng (de Forcanz) iu khin (TL, I, t. 432).

Lit truyn v V Di Nguy, ghi: Nm Mu Thn [1788], ma thu, ly li c thnh Gia nh,
vua gi Di Nguy v, sai coi thuyn Ni thy, Trung thy, b lm Khm sai thuc ni cai c, c
lm thuyn i Chin, thuyn Hi o.

V: Nm t Mo [1795] qun gic vo Din, Di Nguy em thuyn qun tin st n o

Sm, hp vi Trng Phc Lut nh gi, gic phi lui. Di Nguy cng ngay vi Phm Vn
Nhn em T qun i thuyn ln bc ng chy n thnh Din Khnh. (LT, tp 2, t. 121).

Nh vy, ngay t nm 1785, Nguyn nh c thuyn chin bc ng, nm 1788, sai V Di

Nguy c lm thuyn i Chin, thuyn Hi o.

Vy, Montyon cng nh Le Labousse u chp lm khi tng rng n nm 1800, Nguyn
nh mi ng c tu bc ng, nh trong th ngy 24/4/1800 ca Le Labousse, c
nhiu ngi trch dn.

Thm mt chng na, l trong Hch ca Quang Trung thng 8/1792 (s ng k ti) cng
ni n tu bc ng, vy c th xc nh chc chn l Nguyn Vng c tu chin bc
ng t trc 1792, c th vo nm 1788, khi sai V Di Nguy ng thuyn i chin v
thuyn Hi o.

Theo bn thng k ca Hi in v cc tu thuyn Hu, khng ghi r nm, nhng ta hiu

l u i Gia Long, v thi Minh Mng bt u c tu chy bng hi nc hay my:

Kinh s c 265 chic. (Cc hng thuyn bc ng 29 chic, thuyn vn chuyn ng

bin 10 chic, thuyn vn chuyn ng sng 3 chic, thuyn vt bin ln 25 chic, thuyn
vt bin va 15 chic, thuyn vt bin nh 10 chic, thuyn tu 9 chic, thuyn sn 6
chic, thuyn sn en 14 chic, thuyn u nh 2 chic, thuyn con 19 chic, thuyn xung 11
chic, thuyn xung kiu mi 6 chic. Cc hng thuyn con 34 chic, thuyn lng 2 chic,
thuyn nh 11 chic). (Hi in, Bn nxb Thun Ho, 1993, Tp 13, quyn 205, t. 16-17).

Sau chin tranh, m Hu cn 29 tu bc ng, vy trong thi chin, Nguyn Vng c bao
nhiu tu bc ng? Chc chn khng ch c ba tu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, do
Chaigneau, Vannier v de Forcanz iu khin, c cc s gia thuc a ht sc cao, coi
nh ch c ngi Ty mi iu khin c tu Ty bc ng.

Gia Long trc tip iu khin vic ng tu

Nh trong chng 6, Chn dung vua Gia Long, tt c cc tc gi u ni Nguyn nh trc

tip iu khin mi vic, y, Montyon li xc nh thm mt ln na:

ng [Gia Long] l ngi gii nht v chin thut, l k s gii nht, l ngi kin trc tu
gii nht, x ng. V ng ch thch: thu thp kin thc ng tu, ng khng lm nh
Csar Pierre nht, l cm ba, cng khng tr thnh th mc, m ng mua mt chin hm
kin trc Ty phng, ri tho ra tng mnh v lp li, bit r i tng: v tnh cht kin
c, v ch lc ca n v v s chp ni tt c nhng thnh phn khc nhau. (Montyon II, t.
52).

Vic Gia Long mua tu chin ca Ty phng lm mu, Barrow c ghi li v Le Labousse
cng vit trong th ngy 28/4/1800. Theo Hi in, phng php lm tu thi Minh Mng
tin dn n k ngh ho: ch mu sn tng mnh ca mi loi thuyn, tu, th c
theo th m rp, lp.

Tr li vic ly mt tu Ty phng lm mu, vic ny c t thi cha Si Nguyn Phc

Nguyn (1613-1635), cha ly nhng tu Ty phng b bo dt vo b lm mu,
hin i ho tu thuyn ca mnh. V th, cha Hin Nguyn Phc Tn (1648-1687), khi
cn l Th t Dng L Hu thng hm i ca Ho Lan Ca Eo (ca Thun An) nm
1644.

Ngi c hm nay s hi: lm sao c th ng tu bng cch tho ra ghp li nh Nguyn

nh lm? Nhng cui th k XVIII, s tin b v khoa hc ca Ty phng cha thc xa,
tu Ty v tu Ta, cha khc nhau nhiu. Trong phim The Bounty ca Roger Donaldson
(I984) vi Mel Gibson v A. Hopkins, o din thit k rt r chic tu chin bum ca
qun i hong gia Anh nm 1787, v m t cuc sng, trnh lnh thy v cc s quan.
Chng ta c th xem phim ny hiu iu kin sng tn tu, ti sao lnh thu o ng, khi
ti chu c, chu , nhng vng t ha; v li c ngi b tu i nh thu cho Nguyn
nh hoc i bun, tm ca, tm vng Chuyn nhng thy th ni lon trn tu The Bounty,
cho chng ta nhng bc hnh ni ca cc chuyn tu Ty phng sang Chu thi y.

Barrow v Montyon u cho bit Gia Long khng lm tu ging ht Ty phng, m ch ly

nhng ci hay ca tu Ty v gi li ci hay ca tu Vit.

T chc qun i ca Nguyn nh

Hu ht cc s gia thuc a u cho rng nhng ngi Php ng vai tr hng u trong t
chc qun i ca Nguyn nh, chnh h xy dng nn qun i ny v gip Nguyn nh
khi phc li ngai vng. Chng ta cn tm hiu r t chc qun i l g? c cu trc
nh th no? Nhng ngi Php gi nhng chc v g trong v h lp nhng chin
cng no? Montyon l ngi bit kh r v tnh trng qun i ca Nguyn nh, nh nhng
iu ng vit, m ta c c hnh nh r nt ca t chc binh b ny; trc ht, v i sng
qun ng, y phc, kh gii, sau n cch chia n v v b ch huy.

V iu kin sng v qun phc di thi Gia Long, Montyon vit:

Khu phn lnh mi ngy l mt i [t] ri go, tc l vo khong 5 hay 6 cc caf ca

chng ta [Php] do vua ban. Cn lng bng v qun o th a phng lo () Thp nht l 2
quan tin mt thng, cao nht l 6 quan tin [tc gi ch thch: chiu theo gi n rt r
thi , th nghi c s sai lm trong thng tin] nn c bt cng trong s khc bit ny.

Lnh c pht y phc mt nm hai ln, gm c mt o nt mc st ngi, bng vi hay la,

th; trn o nt l mt o chin bng toan hay n dy mua ca Tu c l bun t u chu sang.
o chin tay rng, c ng, di ti ngang lng, qun di qu u gi; ng chn v bn chn
trn. u i m trn c chp, trang tr bng mt chm lng g. M bng rm hay si tre
bn li, nh vec-ni, khng thm nc, u qun mt mnh vi hay la di 15 n 20 pieds [4,
86m n 6, 48m] trnh b kim chm, c m i ln trn.

Tt c qun o ny, tr o nt, l ng phc, mu quc gia, c vi du hiu phn chia

binh chng khc nhau. Ngi lnh eo trn c hai ti nh, mt ng tru cau v ti kia
thuc l. Ngoi ra, cn khoc trn vai mt ti dt ng qun o c, tin bc v khi i hnh
qun nhng ni khng c trm lng thc, h em theo go n cho su by ngy.

V trang b v kh v cch dn trn, chin u, Montyon vit:

Hong cung cp v kh: mi ngi mt sng trng v dao nhn cm u sng, mt

thanh kim, mt thng di, mt ba, mt gy chp hai: tc l hai gy bng nhau, g rt
cng, u b vo nhau bng mt chm tc nhi vo trong. l th v kh kinh hn nht: khi
bit s dng, bng mt c ng chp nhong, n chm t kim, thng, v chn n.

Kh gii v cch vn dng tin trin nhiu. Ngi ta cn mua ca Anh v Php sng
my v sng li l. Hin nay, hu nh tt c qun i Bc H u c trang b nh
th, cn sng ho mai rt him.

Hong cung cp cho qun i i bc u chu, tt hn i bc bn x. Trong nhng

cng binh xng, kh gii c qun l k, s lng rt ln, ct gi ch kn trnh bn bt
lng nhm ng.

Dng c m nhc trong qun i l trng, cng ging nh trng u chu, cn thm trng
chung, ng tiu, cc loi kn khc nhau, chm cho (cymbale), hai ming g g vo nhau.
Qun nhc kh hay, nhng hi n, cho php qun i ng iu.

Thuc sng ch to tt hn trc, nhng vn cha bng thuc sng ca ngi u; chy
chm hn, v n nh hn.
Nh vy, c hai min Nam Bc u mua kh gii ca nc ngoi, b sung cho phn v kh
ch to trong nc. Montyon cho rng cch luyn tp chin u cng t nhiu c hin
i ho theo li Ty phng, ng vit:

Cc quan ch huy, iu khin trn a bng nhng l c nh, v tr v hng c ch lnh.

Nhng khi nh nhau, cc quan khng i trc: cai i i sau i qun, trng hiu i sau
hiu qun.

Ni tm li, tri qun, dn trn, chin u, tt c u c iu khin theo li Ty phng,

tuy nhin cch vn dng kh gii cha c kho lo, mau l; mt nhiu th gi ln n,
bn cha trng lm, i bc cha bit nhm trng.

Trong nhng trn nh cui cng, ngi ta dng pho bay (artillerie volante), hiu qu v
cng, ngi trong nc [ch qun hai bn] s lm; h bo l sm dy v l kh gii tn
ph khng th chng li c.

H thng n ly theo kiu chu u c s dng xy thnh i, khng th xm nhp

c khi b nhng ngi trong nc bao vy [ch qun hai bn, y ni n s kin c
ca thnh Din Khnh, b hai bn nh i chim li nhiu ln, chng ti s tr li vn
Din Khnh sau] (Montyon I, t. 254-258).

Thu binh

Theo th Victor Olivier (de Puymanel) gi Stanislas Lefbvre ngy 16/4/1798, th hi qun
ca Nguyn nh lc [1798] gm 447 chin thuyn v 42.000 ngi (Salles, Jean
Baptiste Chaigneau et sa famille, BAVH, 1923, I, t. 54).

Thu binh l sc mnh ca qun i Nguyn nh, chuyn ng rt nhanh khi thun gi
ma. Theo Montyon, thy binh c trang b v kh nh sau:

Thy binh c t chc nh b binh. Thy th l nhng ngi lnh, kh gii ch khc [b
binh] l thng ca h di hn. Lc lng thy qun quan trng hn [lc qun], khi cc
vng -hin nay quy vo mt mi- cn di s lnh o ca nhiu lnh t. V cc nc ny
u nm trong vnh, nn mt b bin c th tn cng d dng b bin khc, ng bin ngn
hn ng b nhiu.

Vua Nam H khi cn dp lon, ch mi chim li vi tnh, m c 200 thuyn chin bum
(galres) v 25 chin hm (frgates) trang b 10 i bc, ngoi hai c u v cui tu.

[Sau chin tranh] s thuyn tu gim i, nhng c v li kiu, trc ht l phn di,
ri n phn trn, v sau cng l ct bum. C thuyn chin (barque de guerre) ch 50 ngi
v nhng tu nh (chaloupe) trang b 25 i bc v ng trc c mt khu i bc di, nh
kiu xa (coulevrine). Nhng tu thay th thuyn chin bum, ln hn v tt hn, trang b t
12 n 20 i bc, t 6 n 12 n v n. Ngoi ra hm i cn c tng cng bng
nhng tu chin mua ca ngi u.
T khi ho bnh, hong quy t c tt c cc sc mnh thy binh chng i di
trng, ng coi nh thy binh hn trc, bi khng tht cn thit na; hai phn ba lnh thy
c ci ch v st nhp vo b binh; ng khng mua tu ngoi quc na v cng t ng
thm tu. Cn ba chin hm c gi li trong s nhng tu mua, cng khng dng n,
mc cn trong bn, 200 chin thuyn khc ch dng ch g, lng thc, hng ho, l th
thu ng bng sn vt, dnh cung cp t liu cho nhng ch bin ca nh nc.

Mc du cha bit r li ng tu bin theo kiu Ty phng, v cng cha bit thut vn
dng, thm nhng ngi ch huy khng bit thut s ng ca thy binh; v khi thy binh
khng c kin thc, khng bit dng a bn (boussole), th khng th lm g c cho s vn
chuyn, cho nhng cuc hi chin.

Tuy nhin im lm cho thy binh ny rt d di, l nhng ho pho to bng cnh tay,
cha ng ho cht dng t ph thuyn, tu ch; nc di tu, thay v dp tt la,
li lm cho la bng ln, ch c th dp tt bng t; ngi ta cng dng ho pho ny trn
b, nhng n bt nguy him hn v d dp tt. (Montyon I, t. 258-261).

Nhng thng tin trn u rt ng ch , duy c nhn xt: nhng ngi ch huy khng bit
thut s ng ca thy binh, khng bit dng a bn, khng bit vn chuyn cn phi xt
li, bi nu qu thc tnh trng ch huy nh th th ai l ngi cai qun hm i Kinh
gm 265 chic tu thuyn, vi 29 tu bc ng, 25 thuyn vt bin ln, v v ghi trong Hi
in? V ly g gii thch cc chin thng ca Nguyn Vng trn qun i Ty Sn, phn
ln da vo thy chin?

Ngoi ra, ho pho m Montyon ni ti y, khng bit c phi l H la m Tn S

Ngh ni ti trong iu th nm ca bn Tm iu qun lut, rn tng s, nh sau:

Qun Nam khng c s trng g khc. H ch dng cc ng phun lm th li kh. Th li

kh y gi l H la. Trong khi hai bn gip nhau h dng vt y t chy qun o ngi ta,
cho ngi ta phi lui. Nhng ci thut y cng ch nh th m thi, so vi sng ng ca ta
cn km xa lm. Hin cha sn vi trm l chn bng da tru sng, nu gp ng phun
ca ngi Nam phun la, qun ta mt tay chn la, mt tay cm gm chm ba, h s
phi lt ng (Hong L nht thng ch, t. 283).

H la c l khng d dp tt nh vy, cho nn Tn S Ngh khng i thng. Nhng

ngi ngoi quc khi n nc Nam c kinh mn thng hay gp chuyn bt ng.

Tnh trng dn chng trong chin tranh

Theo Montyon, trong chin tranh Nguyn nh-Ty Sn, ngi dn khng bt buc phi
theo phe no, h c quyn ng trung lp, ng vit:

Chin tranh x ny gy nhng tn ph ln lao, tn c khn lng, tuy nhin c nhng

trng hp cc tng thit lp mt qun lnh nghim minh cha tng thy u chu;
trong cng chin tranh ny, ngi ta thy mt binh i tin nh qun Tu xm nhp min
Bc lnh th trn ng i dng bo lc, cp bc, v cng tn c, bt tt c nhng ai c th
cm kh gii phi i theo, nu khng th git; khng chu tip t cho qun i hay ln trn th
b t nh; ngi gi, n b, tr con khng cn g n.[on ny vit theo Bissachre ch
thi ca qun Quang Trung khi i nh qun Thanh, nn rt sai lm; Thc Lc v Lit
Truyn, ghi r v ng hn]. Nhng trc t lu, mt on qun khc [qun Ty Sn] n
vy thnh ca vua Nam H [Gia nh] nhn c k lut st: lnh khng c ly g ca dn
m khng tr ng gi, khng c vo nh dn m khng c h cho php. Binh lnh hai
bn nh nhau, dn ng nhn, tip t cho qun i v c tr ng gi nhng g h
cung cp, ch bt buc phi cng nhn ngi chin thng lm minh ch.

y cng l mt nhn xt v cuc chin kh c bit, cho ta hiu r hn tm l ngi dn,

ti sao dn min Nam c th sng cn qua bn ln Nguyn Hu em qun vo Gia inh
nh ui Nguyn nh, ri li tr v Trung. V Nguyn nh, sau bn ln thua chy, vn
ng nhin tr li Gia nh v c qun chng chp nhn.

T chc qun i thi L

Phn ct li ca vn l Nguyn nh t chc qun i theo cch no, ngi Php c

nhng tay vo khng, hay Nguyn nh vn gi truyn thng qun i Vit, i L?

Theo Phan Huy Ch, v c bn, qun i Vit Nam t thi L trung hng chia ra nh sau:

Binh ch i L, t Trung hng tr v sau, t lm: Dinh, C, i, Thuyn; B binh l Dinh,

C, i; Thu binh l Thuyn. Dinh ln th 800 ngi, th n 160 ngi. C ln th 500
ngi, th n 200 ngi. i ln th 275 ngi, th n 15 ngi. Thuyn ln th 86 ngi,
th n 20 ngi. C 12 Dinh; 58 C, 238 i v 62 Thuyn, i lc l nh th (Lch
triu hin chng, Binh ch ch, tp III, t. 22).

Nhng Phan Huy Ch cng lu n s qun i L, m ng cho l thng k khng ph

hp: Cc qun trong, ngoi, i a s bt qu 56.500. n i Cnh Hng [1740-1786] li
t thm 24 c v binh. Tng s binh ch c hn 65.700 ngi thi, ti [Phan Huy Ch]
tng ly lm l, binh ca nh L, bui u c vic gi ra n 20 vn ngi, khi mi trung
hng ch ly binh hai x cng n hn 12 vn, m sau i Bo Thi li tuyn thm, i Vnh
Hu li m thm, i Cnh Hng li t thm v binh, th m s qun li khng y 7 vn l
c lm sao? (Lch triu hin chng, t. 22-23). Phan Huy Ch cho rng, u i L, lut tc
nghim minh, ghi chp cn thn, khng ai trn lnh c. n cc i sau, khng nghim
cn, n lu nhiu, ghi chp khng cn thn, nn s qun sai v km i. Montyon, khng bit
ly ti liu no, chp qun s Bc H l 140.000 ngi, tc l gp i con s ghi nhn chnh
thc.

T chc qun i thi Nguyn nh

Thi Nguyn nh, Montyon ghi chp kh r rng, trc ht v tnh trng chung:

Nm 1806, tnh trng qun i thi bnh l 150.000 ngi. () Thi chin qun i gia tng
tu theo tnh hnh chin trn. Trong thi k ni chin, tt c nhng ai c th cm c v kh
u phi tng qun; v nm 1800, nm m hong cn l vua Nam H, cha chinh phc
xong c nc, m qun i ca ng cng ln ti 139.400 ngi () ngi ta chc chn
rng trong thi bnh, qun i Bc H c 140.000 ngi (Montyon I, t. 250).

Lc lng qun i c chia lm 6 Dinh (Armes): Dinh I, phng v vua, t qun nht. Bn
dinh k tip c 4 i thn ct tr triu nh thng lnh. Dinh th su, ng nht, c mt
v i thn c bit do hong ch nh, iu khin.

Mi Dinh li c chia thnh 5 Chi (Corps), Chi th nht ng bn quan i thn v cng l
tng ch huy. Bn chi kia, mi chi do mt tng nh phm iu khin. Chi li chia lm Hiu
(V hay C) (Rgiment) do mt chnh, ph Trng hiu (Colonel ou Sous-colonel) ng u.
Mi Hiu (V, C) gm 12 i (Compagnie). Mi i c 50 hay 60 ngi, do mt Cai i
(Capitaine hay Sous-capitaine) iu khin. Lnh c chia thnh nhm 10 ngi, do i
trng (Premier soldat) ch huy. C 7 phm ngch quan v, Cai i (Capitaine) l ngch cui
cng. (Montyon I, t. 252).

Montyon dch kh st nhng chc v trong qun i Vit, so vi Thc Lc thng 6/1790
(thng 5 L) ghi: Nm dinh Trung qun, T qun, Hu qun, Hu qun v Tin phong, mi
dinh u l 5 Chi, mi chi 5 Hiu, mi Hiu 3 i, mi i 4 Thp (TL, I, t. 259). Chi t
chnh ph Trng chi, Hiu t chnh ph Trng hiu, i t Cai i, thp t i
trng. (TL, I, t. 260).

Theo Thc Lc, thi im 1790, nhng ng tng cm u cc Dinh l: L Vn Qun lm

Chng dinh Tin Qun. Tn Tht Hi lm Chng dinh Hu qun. Nguyn Hunh c lm
Chng dinh Hu qun. V Tnh lm Chng dinh Tin phong. Nguyn Vn Thnh ch l
Hiu y tin chi Trung qun, c th chnh Nguyn nh trc tip ch huy Trung Qun. Thng
7/1793, L Vn Duyt vn cn lm Cai i. n thng 12/1793, mi c thng V U.

Tm li, khong 1790, b binh ca Nguyn nh chia n v nh sau: Thp: 10 ngi; i:

40 ngi; Hiu (V, C):120; Chi: 600; Dinh: 3000. Thi y cn t qun, sau c thay i.

Montyon cho rng, nm 1800, c khong 139. 800 ngi (theo thng k ca Barisy). Ring
b binh c phn chia nh sau: i: 50-60 ngi; Hiu (V, C): 600; Chi: 3000 ngi.
Dinh: 15.000 ngi.

Montyon cho in bn thng k ton b lc lng qun i Nguyn nh nm 1800, bn ny

gn ging bn Barrow m chng ti in trong chng 4; cho thy Nguyn nh c 12.000
V binh. Di nh vua l 5 ng tng coi 5 dinh, mi dinh 6.000 ngi. Tng s qun i
ca Nguyn nh, nm 1800 l 139.800 ngi. Trong phn ph lc di, chng ti in li c
hai bn ny.

Phc trnh ca Chaigneau

Mt ti liu kh quan trng na l bn phc trnh ca Chaigneau ln chnh ph Php

nm 1820 ni v tnh hnh ni tr, qun s, kinh t, ngoi giao ca nc Vit thi u Minh
Mng v s li hi nu chim Vit Nam. Trong bi phc trnh mt ny, Chaigneau cho bit:
Sc mnh qun i ti ng trong thi bnh ca vua l 80.000 ngi; nhng n thi chin,
con s ny c th d dng ln n 200.000 ngi.

V tnh trng binh b, Chaigneau vit:

B binh: Trong thi bnh, Hong vn lun lun phng b. i V binh ca vua gm 30.000
ngi, c lp vi 40 Chi (Rgiments) [qun chnh quy] chia lm 5 Dinh (Colonnes): Tin
phong (Avant-garde), Hu qun (Droite) T qun (Gauche), Hu qun (Arrire-Garde) v
Trung qun (Centre) () Ngoi 5 dinh b binh, Hong cn mt binh i khc gm 5 binh
on (lgions), mi binh on c 5 Chi c t chc v phn phi nh nhng Dinh, cng do
nhng v i thn iu khin. Cn phi k thm lc lng cc Chi mi tnh, m con s thay
i ty vng. Si Gn c khong 16 Chi.

Nh vy, Chaigneau, khi lm thng k qun i u triu Minh Mng, cng vn ghi t chc
ging nh thi trc, ch c s qun trong mi n v, c t nhiu thay i:

Mi Dinh c 8 Chi. Mi Chi c 10 i. Mi i c 60 ngi (ring i V binh c 120 ngi).

Tm li: mt Chi c 600 ngi. Mt Dinh c 4800 ngi. Mt v i thn ch huy mt Dinh.
Mt chnh, mt ph trng Chi (Colonel, Lieutenant-colonel) cho mi Chi, v mt chnh, mt
ph i trng (Capitaine, Lieutenant) cho mi i, to thnh b ch huy

So vi Thc Lc th thy: Chaigneau dch i l Compagnie (40-60 ngi), Chi (600 ngi)
l Rgiment, v Dinh (3000-5000 ngi) dch l Colonne (4800 ngi). Nh vy, khong
1820, khi Chaigneau lm bn phc trnh ny, th hoc ng b qun n v Hiu, V (120
ngi) hoc t chc qun i nh Nguyn n gin ho i, tc l b n v Hiu gia i
v Chi, quay v vi t chc thi L, tc l ch cn ba n v c bn: i (40-60 ngi),
C (hay Chi, 600 ngi) v Dinh (trn 3000 ngi).

im c bit l Chaigneau cho bit c s voi trn:

Ton b voi trong qun i l 800 con, k c 120 con trong i V binh. Tng binh di
quyn iu khin ca mt v i thn (Andr Salles, Notice sur la Cochinchine fournie par M.
Chaigneau (Tiu dn v nc Nam ca ng Chaigneau), BAVH, 1923, II, t. 265-266).

Thng k ca Chaigneau cng t m nt t chc qun i ca Nguyn nh, t cch phn

chia i ng n ni dung qun i: k binh tru, tng, khng c g l Ty phng c.[2]

Chc v v nhim v ca nhng ngi Php trong qun i Nguyn nh

Cadire tm cch dch cc chc v trong qun i ca Gia Long sang ting Php, phn ni v
chc v ca Chaigneau, ng vit nh sau:

Chaingeau, trc 1802, l Cai c Commandant de rgiment. Nm 1802, Gia Long cho thng
Chng c Gnral de rgiment. Qun i Vit chia thnh compagnies (i), do mt i
trng Premier de la Compagnie v mt Cai i Commandant de compagnie iu khin,
chc sau cao hn chc trc. Chng ta s thy c Ph cai i Commandant de compagnie en
second. Nhiu i lm thnh mt C Rgiment. Mi Rgiment do mt Cai C Commandant
de rgiment v mt Chng c, m ti dch l Gnral de rgiment iu khin. Chng C
ln hn Cai c. Ti khng bit nu Chng c coi mt hay nhiu C. Nhng c l mt C th
ng hn, bi v, nh ta thy, trong vn bng ca Chaigneau, sau khi c thng Chng
c, cng ch coi c hai i qun, tc l i mt v i hai Kin-Thu.

Trong Lit truyn, c mt bi m ta s thy sau, ni rng a-t (i vi ti liu ny l

Chaigneau), Ba-ni-, L-Vn-Lng (de Forcant) v -li-vi, khi mi t u chu n, u c
nhn chc Cai-i. iu ng vi Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, v Lebrun. Khng c ai,
trong bui u, nhn chc ph Cai i. Vy chng ta nh phi cng nhn, mc d vn c
cht h nghi, rng Chaigneau, khi n Nam H, cng nhn c chc Cai i, tr phi ng
c hng n hu c bit, ln thng chc Cai c.

Nm Cnh Hng th 51, 1790, t lu sau khi n Nam H, nhng ngi bn ca Chaigneau,
nhn c chc Cai i hay ph Cai i. Chaigneau n vi nm sau, 1794, lc y mi nhn
chc Cai i hay Cai c. (Cadire, Les francais au service de Gia Long, Leurs nom, titres et,
BAVH, 1920, I, t.150)

Thc ra, Vannier, Chaigneau v de Forcant (c ch vit Forcanz), n thng 2-3/1800

(thng 2 L) khi c cai qun cc tu hiu: Phng Phi, Long Phi v Bng Phi, vn cn l
Cai i (TL, I, t. 407). Ni khc i, Vannier chc Cai i 11 nm (1790-1801), Chaigneau 7
nm (1794-1801), de Forcant khng bit n Gia nh lc no; v trong sut thi gian ny,
h ch c cai qun khong 40- 50 ngi lnh, k c khi c li cc tu hiu Phng
Phi, Long Phi v Bng Phi, h vn phi di quyn mt vin Cai c ngi Vit. Nh vy
bit vic ln chc khng d dng.

n thng 7/1801 (thng 6 L), ba ngi ny mi c ln chc Cai c [c th cai qun t

120 n 300 ngi, v cc tu Phng Phi, Long Phi v Bng Phi c th ch ti 300 lnh].
Thc Lc vit: Cho Khm sai thuc ni cai i Nguyn Vn Thng [Chaigneau], Nguyn Vn
Chn [Vannier] v L Vn Lng [de Forcant] lm Khm sai thuc ni Cai c, vn qun cc
thuyn hiu Long phi, Phng phi v Bng phi (TL, I, t. 451).

Cui cng, n thng 6/1802, sau chin thng ton din, c ba c thng ln Chng c
[c th cai qun 600 qun], theo s ln chc chung ca ton th qun i. Vn bng ca
Vannier ghi ngy 6/12/1802; Chaigneau ghi ngy 6/12/1802, (Andr Salles, Notice sur la
Cochinchine fournie par M. Chaigneau, BAVH, 1923, II, t.270).

Nhng Chaigneau cng ch c coi c hai i qun, tc l i mt v i hai Kin-Thu,

nghi l vo khong hn 100 qun.

De Forcant mt nm 1811, sau ch cn Chaigneau v Vannier li trong triu, vi chc

tc v c hu i: vua cho gi li 50 lnh thu lm qun hu cn, nhng h khng c
qun v cng khng cho thuyn hiu cai qun. l nhng ngi lm vic lu nht
cho Gia Long.
Ring trng hp Olivier de Puymanel, t thng 7-8/1792 (thng 6 L) c thng t
Cai i ln V U ban trc tuyn phong hu v Thn sch (TL, I, t.286), n thng 6/1795
Puymanel b i Macao ri li tr v lm mt s nhim v khc cho vua, v mt nm 1799,
Malacca.

Kt lun v t chc v s ci t qun i ca Nguyn nh

Nhn li t chc ny, ta thy c nhng im ng ch sau y:

1/ Nhng iu Montyon, Chaigneau, v c Cadire vit, chng t qun i Nguyn nh

khng c g l Ty phng c, t cch trang b v kh n ni dung cc binh on.

2/ Qun i Nguyn nh c t chc ging nh i L: i, C, Dinh, ch thay i tn, s

ngi v chc tc cc quan v. n v qun i vn bt u t i (40-50) ngi, n
Hiu, (V, C) (t 3 n 10 i), sau ti Chi (5 n 10 C) v sau cng l Dinh (5 Chi tr
ln). Hai n v gia: C v Chi, c th b i mt, ty theo thi im.

3/ Khng c g chng t nhng s quan Php ci t qun i Nguyn nh theo li Ty

phng. Chnh hc gi Cadire, mt trong nhng ngi bin h cho iu ny, cng rt bi
ri khi ng phi dch nhng chc v trong qun i Gia Long sang ting Php. Nu qun i
ny c t chc theo kiu Php, th ng khng gp kh khn .

4/ C th ni Nguyn nh ci t qun i, theo i hi ca cuc chin: V Ty Sn c lc

lng pho binh v cng binh hng hu, c kh nng xy thnh lu chp nhong, Nguyn
nh nhiu ln tng trng i ng qun Thn Sch (cng binh v pho binh); v Ty Sn c
lc lng Tng binh hng hu, Nguyn nh cng phi c i voi trn ng u,
Nguyn c Xuyn l ngi ch huy kim c Thn Sch ln Tng binh, hai i qun c
bit theo s ci t qun i ca Nguyn nh.

5/ Nhng ngi lnh Php n nh gip Nguyn nh, t mnh khai man hoc do chnh
B a Lc khai man h l s quan (thc ra h ch l binh nh, binh nht, chng ti s chng
minh sau), nn c Nguyn Vng cho chc Cai i (thng 6/1790), l cp thp nht
trong phm trt quan v.

6/ Phn ln nhng ngi ny khng c ln trt nhanh; v d Vannier, n Gia nh sm

nht v c nhiu kinh nghim thu qun nht, trong 11 nm, ng vn nguyn trt Cai i,
v Chaigneau, l thy th i bin t tui 12, vy m trong 7 nm khng c ln trt. iu
chng t h khng c cng trng g nhiu.

7/ Ai c cng, u c ghi r, Lit truyn ghi tn nhng ngi:

- Mn Ho (Manuel) vi lng qu cm, cht trn, c a vo n Hin Trung.

- Puymanel mua bn v kh cho Nguyn Vng v chuyn hng pho binh. Nm 1792,
c thng chc V u qun Thn Sch. Nm 1797, theo Nguyn Vn Khim i nh
Nng, lp k ho cng t thuyn ch (Lit truyn, tp 2, t. 228).
Thn sch l pho binh v cng binh, ch khng phi l mt th qun ch lc hay l qun
Kinh nh T Tr i Trng lm tng khi ng cao Puymanel l ngi tp luyn
cho m cn v 12 ngn ngi theo chin thut Ty Phng (Lch s ni chin Vit Nam, t.
231), hoc cho rng Puymanel l ngi xy thnh Vauban Gia nh, cng Lebrun, theo li
yu cu ca Nguyn nh (LSNCVN, t. 205, 233), hay ng vit: Thnh Din Khnh l ca
Olivier v ra, n l em sinh sau ca thnh Gia nh (LSNCVN, t. 267), l nhng xc nh
khng c c s, chng ti s tr li vn ny trong phn vit v Olivier de Puymanel.

- Ba ngi cn li l Vannier, Chaigneau v de Forcant, iu khin ba tu ng Phng Phi,

Long Phi v Bng Phi, h tng Nguyn Vng trong cc chin dch 1801-1802. Nm 1802,
sau chin thng, c ba c thng chc Chng c.

l bn chc quan v ln nht ca ngi Php, c Lit truyn ghi nhn (tp 2, t. 507).

7/ Sau cng, xin tm tt li tnh trng ca nhng ngi Php n gip Nguyn nh:

Thng 6/1780, mt s ngi nh: Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, Puymanel, Lebrun
c nhn chc Cai i. Thng 7-8/1792 (thng 6 L) Puymanel c thng V U.

Thng 7/1801 Vannier, Chaigneau, de Forcant, c thng Cai C.

Thng 12/1802, Vannier, Chaigneau, de Forcant, c thng Chng C.

l tt c nhng ngi Php c chc v cao nht v li lu nht trong qun i Gia
Long.

Nhng ngi khc u b i, qua hai t: t u, 1792, khi hay tin Nguyn Hu quyt
nh san bng Gia nh, nhng cha thc hin, th Nguyn Hu mt. t th nh nm 1795.

Vai tr ca ngi Php trong qun i Nguyn nh kh r rng. Thc Lc v Lit Truyn
u ghi cng y , khng h thp hoc l i gi tr ca h. Cc hc gi v s gia Php nh
Cadire, Maybon cng khng tm c g mi hn, ngoi s tn vinh v bng c v a vo
danh sch ny, Dayot, mt ngi phn bi Gia Long, chng ti s ni n trong phn vit v
Dayot.

Ti sao Maybon trit h cun sch ca Montyon?

B sch ca Montyon, gip ta lm sng t mt s vn lin quan n cng trng ca

ngi Php i vi Nguyn nh. Ti sao s gia Maybon li c c cm vi cun sch ny?

Khi vit bi gii thiu tc phm ca Montyon, in trong cun La Relation de La Bissachre (t.
33-67), Maybon khng tic li ch trch tc gi: tch t nhng ln ln v sai lm qu
ng, phm nhng ci sai rnh rnh v d kin, bt lng, nh la c gi. ng lit k
nhiu ti lm, ng k nht l ti, dm tn La Bissachre ba sch.

V vic ny, chng ti tm a gi thuyt: l thi k qu tc Php phi trn cch mng
1789, v hng trm nghn ngi b e da my chm. Nam tc Montyon trn sang Anh,
nn khng th tn mnh mt cun sch d in Anh hay Php; ng bn mn tn
Bissachre, l mt v linh mc sng nhiu nm Bc H v c nhiu ngi bit n.

Tip , Maybon a ra n th nh: ng trch mt on rt di trong bi ta ca Montyon,

trong c nhng cu ca ngi Gia Long, ma rng: tc gi chuyn ngh ca tng.

n th ba, v ni dung cun sch, Maybon ph: Ngi ta thy Montyon m rng ca
cho loi tin tc, loi ngun, v ta s kinh ngc thy trong hai tp sch ny mt s pha
trn y liu lng gia nhng iu ng, nhng bo co hon ton ba t v nhng
thng tin khng c ngun no khc ngoi tr tng tng phong ph (Maybon, Relation
Bissachre, t.43). Vi mt li gii thiu nh th, ai cn tm c cun sch ny?

Mc nhin, khng thy Maybon vch ra c mt on no l hon ton bi t hoc do

tr tng tng phong ph.

n cht, chng minh Montyon chp ca Barrow, Maybon in li trn hai ct, mt bn l
phn vit ca Montyon, mt bn l phn vit ca Barrow, vi li ro n:

cung cp mt vi th d v cch vit ca ng [Montyon], tt hn l in bng trnh by

nhng s vay mn ca ng (Maybon, Relation Bissachre, t. 54).

Nh chng ti trnh by, c nhng im ging nhau gia hai cun sch, nhng kh quyt
on l Montyon chp ca Barrow, ch c th kt lun: hai ngi ny dng chung ti liu.

B sch ca Montyon dy 532 trang, bn n rt nhiu vn khng c trong sch ca

Barrow [179 trang] v Bissachre [72 trang]. Bo rng Montyon chp ca hai tc gi ny l
khin cng.

Maybon khai tr cun sch ca Barrow. By gi ng li x tot b sch ca Montyon.

Chng ta c th hiu mt s l do khin Maybon hnh ng nh vy:

1- V vic khi phc ngai vng, Montyon vit: [Gia Long] khi phc c ngai vng, nh
quyn tha k, nh sc chinh phc (Montyon II, t. 3), ch khng phi nh B a Lc v cc
s quan Php.

2- V vic ngi Php gip Gia Long, Montyon vit: Vi s quan Php theo gip Nguyn
Chng, tp cho qun s k cng v vi nh bun Php bn tu cho ng (Montyon II, t. 34).
S xc nh vi s quan Php, i ngc vi iu m nhiu ngi trong s c Maybon,
thi ln thnh vi trm.

3- V vic ng tu, Montyon vit: ng [Gia Long] l ngi gii nht v chin thut, l k s
gii nht, ngi kin trc tu gii nht, x ng (Montyon II, t. 52). iu ny i ngc vi
s cao: Puymanel v Dayot, ch huy vic ng thuyn tu Vit Nam.

4- V kin trc thuyn, Montyon vit: V vic ng thuyn, nc ny [nc Nam] c mt k

thut c bit: nhng tm vn lm thuyn c buc cht vi nhau bng dy my, thay inh,
li rp ny khin thuyn uyn chuyn hn, c bit chng li sng bin. (Montyon I, t. 128).
Chin hm, ln hn, thn tu vng hn v kin trc tt hn tu Trung Hoa (Montyon I,
t.129). Nhn xt ny tri vi lp lun: Trc khi ngi u n, ngi Vit khng bit ng
thuyn, tu.

Nh vy, ta c th kt lun rng: hai cun sch kh quan trng, mt ca ngi Anh Barow
v mt ca ngi Php Montyon vit v thi i Ty Sn-Nguyn nh, xut bn rt sm, t
u th k XIX, khng xuyn tc s thc lch s. S xuyn tc n t Bissachre v
nhng ngi i sau.

______________________________________

[1] Tm tt ni dung tc phm ca Montyon: Quyn I (364 trang)

Phn th nht: M u: Con ngi bit r mt a cu, vy ta phi s dng li ch :

khm ph t Bc H (Montyon I, t.1).

Chng I (t. 11): Xc nh a danh t Bc. Ch trch ngi u bp mo tn nc, tn thnh

ph Chu, v khng hiu nghi: Gi tn Tunkin l khng ng: tn ca x l Nc
Nam bao gm hai min Tunkin (Bc H) v Cochinchine (Nam H). V phn bit, ngi
ta gi Nam H l ng Trong v Bc H l ng Ngoi. S sai lm n t vic [ngi u] ly
tn ng Kinh (Tunkin) l kinh gi c min. (on ny vit theo Bissachre).

Ch. II (t.16): a l Bc H (ni non, sng ngi, b bin, o). Ch.III (t. 26): Kh hu (m du,
cc ma, gi bo). Ch.IV (t. 37): a cht (tnh cht t ai, hang ng, m vng, m bc,
nc c). Ch.V (t. 48): Chng tc (din mo, tnh tnh, th cht, phong tc, bnh tt). Ch.VI
(t. 56): Dn c (thng k dn s, phn phi, nn i v chin tranh). Ch.VII (t. 64): Sc vt
(gia sc, th rng, b st, c, chim). Ch.VIII (t. 84): t ai v trng trt (nng sn, hoa qu,
tho mc, gia v, v thuc, lm sn). Ch.IX (t. 117): Chi li v ng thy (ngh nh c,
ngh lm tu bin). Ch.X (t.130): Cng ngh (cc l do v tr ngi khin cng ngh v ngh
thut thp km). Ch.XI (t.139): Ngh thut (m nhc, ngm th, hi ha (ch ngi Vit
khng bit v) iu khc, trm tr, nhy ma (ch), kin trc: t cung in Ph Xun
(t.148). Ch.XII (t. 154): Thng mi (ni thng: tr ngi pht trin, o lng, tin t; ngoi
thng: min Bc b gii hn, min Nam m rng hn, th ch, sn vt trao i). Ch.XIII
(t.173): Thc phm (di do, nhiu loi tm c, gia sc, cch thc n ung. Khen ngi Bc
n ngon hn ngi Nam v ngi Nam n ngon hn 4 dn tc xung quanh). Ch. XIV (t. 187):
Y phc. Ch.XV (t.192): Nh ca.

Phn th nh: Trt t x hi (t.197)

Ch.I (t. 199): T chc chnh tr Bc (thn phc Tu trn nguyn tc, thc t c lp, t
ch). Ch.II (t. 215): Lut vua, l lng (ci hi, quyn huynh th ph, kin tng, lut php).
Ch.III (t. 235): Ti chnh (thu kho). Ch.IV (t. 247): Lc lng qun s (cch nh nhau
ngy xa, tnh trng hin thi, t chc, lng bng, y phc, kh gii, thao luyn, k lut, hi
qun). Ch.V (t. 262): Tn gio (sc mnh, nh hng, gio l, gio hun, th phng, t t,
th cng t tin, o Pht, o Khng, lch s ngi u n Vit Nam, o Cha v cm
o). Ch.VI (t. 290): Tnh tnh ngi Bc (trng quyn s hu, ght mu, t thin, thn
i, yu knh m cha, trng ngi gi, n mc kn o, t mi dm, vui v, thch thanh lch, c
c cng dn, can m, trng danh d, li bing, hu n, khoe khoang, lng cm th dn
tc). Tnh tnh ca dn Chm, Lo v Lc Th [Lc Th c tc gi xc nh: nam gip Lo,
bc v ng gip Bc H, ty gip Tu, chc l vng Lai Chu, Sn La]. Ch.VII (t. 313): Tp
tc (trang im, tc di, nhum rng en, n tru, m ma, tung cho, cc tr chi: chi
g, c tng). Ch.VIII (t. 331): Ngn ng (so snh vi ting Tu, t chc ngn ng Vit, tnh
cht, cch pht m, ch vit v ci cch ch vit). Ch.IX (t. 350): Khoa hc (s chm tin ca
khoa hc, c nhiu khoa: thin vn, thuc ta, in n, trng dy). Ch.X (t. 358): Vn chng
(Ngi Bc t kiu v vn chng ca h, s giu c ca ting Bc khng gip ch cho vn
chng. Vn phong tit . Ni gii. S khng ng v vit khng hay. Tnh cht ca th,
kch, s thoi tro ca vn chng, kh nng khi phc.)

Quyn II (168 trang)

Phn th ba : Chng I (Montyon II, t.1- 54): Nhng bin c chnh Bc H, Nam H v cc
nc khc. Tc gi chia lch s Vit Nam lm 4 thi k: Thi k 1 (t. 4): T lp quc n nh
L. Thi k 2 (t. 10): Vua L-cha Trnh. Thi k 3 (t.13): Nam Bc phn tranh. Thi k 4 (t.
15): Chin tranh Nguyn-Ty Sn. Ch.II (t. 55): Tm lc cc d kin v cc nguyn nhn.
Ch.III (t. 97-131): D kin tng lai.

Ph lc: Mt s ti liu (t.133)

D phong Hong t Cnh lm ng cung (1793) (t.135)

D phong chc quan khm sai (t.137)

Hch ca vua Quang Trung gi dn hai min Qung Ngi v Quy Nhn (t.140)

Bn k khai lc lng qun s ca Nguyn Vng trong cuc chin khi phc ngai vng
(t.141-142)

L th ca B a Lc (t.143-144)

L th ca tha sai Grillet ngy 4/8/1793 (t.145)

Bi ta ting La tinh cho cun t in Vit-B-La (t.147-148)

10 iu rn ca Cha, song ng Vit-Php (t.149-151)

Trch di chc Khang Hy (1723) (t.152-156)

[2] Trong phn ph lc, Montyon cho in bn thng k ton b lc lng qun i Nguyn
Vng nm 1800, tm gi bn Montyon phn bit vi bn Barrow. Hai bn c l cng
ngun Barisy; c th Montyon chp li bn Barisy vit tay; cn Barrow thu gn v sp xp
li cho d hiu. Bn Montyon cho thy Nguyn Vng c 12.000 V binh. Di Nguyn
Vng l 5 ng tng coi 5 dinh, mi dinh 6.000 ngi.

Lc lng qun s ca vua Nam H trong cuc chin khi phc lnh th

Can-hung:

Fenk-junk.. 4 bataillons 3.200

Iro-junk 4 4.000

Iro-haim.. 4 4.000

Coupeurs de ttes 12 compagnies 800

Ong-jong-don-ton 5 rgiments 10 compagnies 6.000

Ong-jong-don-sna. 5.. 10 6.000

Ong-jong-don-ham 5.. 10 6.000

Ong-jong-don-thien 5 10 6.000

Ong-ban-jouk-thien 5.. 10 6.000

Bufles espce de cavalerie anciennement dusage, mais aujourdhui dcrdite (Tru thay
nga trong chin trn xa, nay b) 24 escadrons 6.000

Le Prince Royal .. Corps de Saakoun 20 escadrons 12.000

Ong han-Quoan.. Corps don-han. 14 . 11.200

Ong-han-Quoan. Corps Don-han-Quoan 14. 7.000

Ong-jien-Quoan. Corps Jien-Quoan 14. 7.000

Tng cng . 85.200

Ong-jien-Shpaon Corps de Jien-Shpaon.. 6 btiments 4.800

Can-King. Artillerie (pho binh) 30 15.000

Thiy-Chooa et Ong-yamElphants (voi) 200 16 8.000

Ong-jong-joany Galres, 100. 12 8.000

Ong-haa. Thao (thuyn) 4. 1.600

Ong-jam. Arsenal (xng ng tu).. 12. 8.000

Ong-Koan-baux Charpentiers calfats (th trt) 12 8.000

Vaisseaux europens (Tu Ty phng) 2.. 1.200

Tng cng tt c.. 139.800

(Montyon II, t. 141-142)

Chng ti nguyn ting Php, khng dch v khng bit r nhng ch phin m t ting
Vit ra nh Ong-jam, ch on l ng Gim (qun); Ong-jien-Quoan l ng Tin qun; Ong-
han-Quoan l ng Hu Qun, v.v. Chc l nguyn bn ca Barisy, v Barisy c li vit nh
th. Barrow sa cha v sp t li cho c h thng, d hiu hn:

y l lc lng qun i Nam H nm 1800, theo i u Barisy

B binh

24 i k binh (ci tru) 6.000 ngi

16 i i voi (200 con) 8.000 ngi

30 i i pho binh 15.000 ngi

25 chi on 1.200 ngi trang b v kh u chu 30.000 ngi

B binh trang b kim v sng c trong nc 42.000 ngi

V binh tp luyn theo li u chu.. 12.000 ngi

Tng cng b binh. 113.000 ngi

Thu binh

Lnh th trong xng ng tu.. 8.000 ngi

Lnh thu, m hay ni di (cha, anh), trn nhng chin hm u cng 8.000 ngi

Lnh bit phi sang nhng tu chin kiu Ty phng 1.200 ngi

Lnh bit phi thuyn bum (jonque) 1.600 ngi

Lnh bit phi 100 thuyn chin cho (galre) 8.000 ngi

Tng cng thy binh. 26.800 ngi

Tng cng tt c: 139.800 ngi

(Barrow II, t. 237-238)

Nhn xt: C hai bn k khai ny, c th thiu st, sai lm, bi nu so vi s thuyn tu v
thuyn chin bc ng ghi trong Hi in v Thc Lc, th khng th gi l y .)
Chng 8: Hch ca Quang Trung

Sau khi i ph qun Thanh nm 1789, uy th Quang Trung lng ly, nhng s kin anh em
bt ho t 1787 vn cn hn vt. Giang sn chia hai, Nguyn Hu gi t Ph Xun ra Bc,
Nguyn Nhc t Qung Nam ti Quy Nhn. t Ph Yn, Khnh Ho, Bnh Thun, trn
nguyn tc ca Nguyn Nhc, nhng l vng tranh chp thng xuyn. Nguyn nh gi
min Nam. H xng l ba nc.

V pha Nguyn nh, s bnh nh min Nam xong, c s hnh chnh v qun i
vng. K hoch chin tranh cng c vch r: s khng nh lin tc m nh theo gi
ma, thun gi th em tu thuyn ra tn cng chim t, qun, tng, li gi; ht gi,
li rt v Gia nh, cho qun lm rung, i nm sau. Chnh sch khi c gic th nh, khi
ngh th cho qun v lm rung, c t thi nh ng; ta, cc i vua u t nhiu s
dng, khng phi do B a Lc dy nh Faure vit, ri nhng ngi sau chp li.

V pha Quang Trung, chin lc cng r rng, sau khi dp tan qun Thanh, Quang Trung
thm d mt Bc, va ho hiu, va c i li t Lng Qung. V ni tr, xy dng kinh
Phng Hong Ngh An, trn t Vinh ngy nay, tin ng vo Nam ra Bc. Nhn
vic L Duy Chi, em Chiu Thng lin kt vi qun Lo, Quang Trung sai Trn Quang Diu
chinh pht Vn Tng, chim nc Lo. Sau nh xung Cao Min v Nam H, nhng
gp tr ngi, ng thay i chin lc, rt qun v; lin kt vi chin thuyn ca T Ngi, tn
cng mt bin. Sau khi Nguyn nh tn cng chp nhong tiu dit thu qun Nguyn Nhc
Th Ni thng 7-8/1792, Quang Trung quyt nh san bng min Nam, truyn hch cho
dn hai min Qung Ngi v Quy Nhn, trc khi hnh qun thng qua t ca Nguyn
Nhc nh vo Gia nh. Bn hch ca Quang Trung m chng ti trnh by di y,
nm trong bi cnh .

Lch trnh din bin s vic

Lch trnh cc bin chuyn, theo th t thi gian nh sau:

- Thng 6/1791, Quang Trung sai Trn Quang Diu v Nguyn Vn Uyn chinh pht nc
Lo, vua Lo thua chy sang Xim. Thng 10/1791, chim xong Vn Tng.

- Thng 9/1791, B a Lc bit trc tnh th Quang Trung sp nh vo Nam, tm mi

cch b i, ko theo tt c ngi Php, mc ch ly lng Quang Trung nu Quang Trung
thng, hoc i xong chin tranh, ai thng th theo. Nguyn nh cho php B a Lc v
Php, nhng ri B khng i.

- Thng 2/1792, Quang Trung em khong ba chc ngn qun, qua ng Lo nh xung
Cao Min, ti bin gii Min Vit, nhng li rt v.

- Thng 4-5/1792 (thng 3 L), vua Xim sai ngi a th xin Nguyn nh gip sc
bo th cho vua Lo. Nguyn nh d bit k hoch ca Nguyn Hu: iu ng hai, ba
mi vn qun thu b; b binh theo ng ni qua Lo nh xung Cao Min, chim mt
sau Si Gn; thu binh vo ca b H Tin nh ln Long Xuyn, Kin Giang, chim mt
trc Si Gn.

- Thng 6/1792, nhng ngi lnh Php hoc phm k lut nh Dayot, b Nguyn nh ui
i, hoc chnh h mun b i. B a Lc xin i ln th nh. Nguyn nh gi li.

- Thng 6-7/1792, thng 5 L, Nguyn Hu lin kt vi gic bin T Ngi, em chin thuyn
nh ph Bnh Khang, Bnh Thun.

- Thng 7-8/1792, thng 6 L, c gin ip cho bit Nguyn Nhc tp trung chin thuyn
ca Th Ni, nh nh vo Nam, Nguyn nh ra tay trc, em thu binh tn cng Th
Ni, tiu dit lc lng thu binh ca Nguyn Nhc, trong lc Nguyn Nhc i sn vng.

- Trn Th Ni 1792, chin thng ln u tin ca Nguyn nh, lm cho Quang Trung ni
gin, quyt nh qut sch Gia nh.

- Ngy 27/8/1792, Quang Trung truyn hch cho quan, qun, dn hai min Qung Ngi v
Qui Nhn sa son n i binh i qua chinh pht Gia nh, san bng min Nam cho
ti bin gii Xim La.

- Ngy 16/9/1792, Quang Trung bng h.

Xy Phng Hong Trung Ngh An

Sau chin thng qun Thanh, Nguyn Hu quyt nh dng nghip ln, vic u tin l
thnh lp mt kinh , ring, khng phi Ph Xun, thuc v Cha Nguyn, cng khng phi
Thng Long, thuc v vua L. Nguyn Hu chn t Ngh An, gia, lp Trung .

nh thnh lp triu nh Ngh An i vi Nguyn Hu c t bao gi?

Theo Hong Xun Hn vic ny lin quan n La Sn Sn phu t Nguyn Thip. Nguyn
Hu mi phu t ra gip, ba ln:

Ln u, th vit ngy 5/2/1787 (18/12 Thi c nm th 9) (Nguyn Hu Chnh va dp

Trnh Bng, c phong chc Bng Qun Cng, cm quyn Bc). Phu t t chi. Thng
5/1787 (thng 4 L), Nguyn Nhc xng Quy Nhn, phong Nguyn Hu lm Bc Bnh
Vng ng Ph Xun. Anh em Ty Sn bt ho. Hu vy Quy Nhn; t xng l Chnh
Bnh Vng; sai V Vn Nhm ra chim Ngh An. Nguyn Hu Chnh chuyn quyn Bc.
Hu c gin, sa son chim Bc H.

Ln th nh, Hu vit th ngy 21/9/1787 (10/8/Thi c th 10) cu La Sn phu t. Phu

t t chi.

L th th ba, Hu vit th ngy 23/10/1787 (13/9/ L), li th thm thit, l lun cht
ch. Phu t vn t chi.
Ba thng sau khi gi l th th ba, Hu sai Nhm ra nh Chnh. Thng 1/1788 (thng 12
L) Chnh thua, b git. Nhm ng Thng Long.

Thng 5/1788 (thng 4 L) c tin Nhm mun t lp, Hu ra Thng Long git Nhm.

Trn ng ra Bc, Hu ng i doanh ni Nghi Lit, gn bn Ph Thch v vit th

ngy 23/4/1788 [18/3 L] mi phu t ra tip kin. Li l ca phu t trong bui hi kin
cng lm cho Hu khm phc. V cng chnh trong cuc hi kin ny Hu nh phu t coi a
l gip tm t lp Ngh An.

Cui thng 6/1788 [thng 5 L], Hu v n Ngh An, vn cha thy phu t chn, bn vit
th trch, trong c c cu: tu phu t ly con mt tinh m xt nh. Sm sm chn ly,
giao cho trn th Thn chng dng cung in. Hn trong ba thng th xong, tin vic gi
ng. Vy Phu t ch chm chp khng chu xem. Trong th tr li, nay khng cn,
Nguyn Thip can Nguyn Hu ng lp Ngh An, s gy phin kh cho dn. Mi
ngy sau, Hu vit th tr li, ngy 22/7/1788 [19/6 L], trong c cu: Li bn y, nh
liu thuc hay, rt xng vi ta. Nhng v lc u mi ly c nc, lng ngi mi theo.
Nu khng ly t Ngh An thng thng chng thng du, th ly u khng ch
trong ngoi. Chc phu t xt r nh vy.

Ngy 5/8/1788 [4/7 L] trn th Thn li vit th gic, t vic nh xy Hnh cung Ph
Thch, nhng phu t khng tr li. Hai thng sau Nguyn Hu vit th trch: Nhiu ln
phin nh Tin Sinh xem t. Nhng ch ni sng kt pht x ny, Tin sinh tng ch
xt nhn, th m lu cha thy tr li.

Nguyn Thip chm tr khng tr li, bi lng vn thm mong min Bc tr v nh L,

khng mun Nguyn Hu b Ph Xun; nn vic lp Ph Thch, trn sng Lam, di
chn ni Nghi Lit khng thnh. Nhng Nguyn Hu vn kin tr gi nh lp Ngh
An, ln ny Yn Trng, tc l Vnh by gi (thng c lm l Vinh), trong th vit ngy
2/10/1788 (3/9/Thi c nm th 11) gi La Sn Phu T, Hu vit r l do: Nay kinh Ph
Xun th hnh th cch tr. xa tr Bc H, s th rt kh khn. Theo nh thn ngh rng: ch
ng Ngh An l ng va cn, va c th khng ch c trong Nam ngoi Bc, v
s lm cho ngi t phng n ku kin, tin vic i v ()

Nh li bui hi loan k trc, lc qua Honh Sn, qu cung tng m xem a . Thy
huyn Chn Lc, x Yn Trng, hnh th rng ri, kh tng ti sng c th chn xy
kinh mi. Thc l ch t p ng vy.

Nm 1789, sau khi i thng qun Thanh, Quang Trung quyt nh xy cung in ni
Dng Quyt tc Phng Hong Trung ,

Ng Th Ch vit: Bi thy Ngh An vo gia nc, ng x cc ni n cng va bng

nhau, ngi lin bt rt nhiu th thuyn khun vc g, , gch, ngi sa sang cung ph
dng lu n, p mt vng thnh bn trong. Trong thnh dng to Long Lu ba tng v in
Thi Ho hai dy, lm ni chu mng, gi l Chung khnh Phng hong thnh (Hong L
Nht thng ch t.322).
Phng Hong l tn ni Quyt hay Dng Quyt cnh ng Vinh i Bn Thu by gi,
Hong Xun Hn vit: C th tin chc rng Phng Hong trung khong gia ni Mo
(ni K Ln) v ni Quyt. Trong thnh y c xy lu ba tng, xung quanh c cc n, trn ni
c kho la. Cui i Ty Sn, lu ; trn th Thn ph ly g ng chin thuyn.

a th thnh rt d gi. Pha trc c sng Cn Mc v sng Lam, phi bn c ni Quyt,

u l ho v thnh thin nhin.

gia thnh, cn du thnh trong, v nn nh. Nht l c nn cao ba bc phn bc, m

ngy sau, i Nguyn dng lm nn x tc. Chc l ch Quang Trung ng triu trong khi
tm ngh Ngh An.

Tuy gi l Trung , nhng thnh Phng hong nh, thnh nam ch di chng 300 mt, bc
thnh ty di 450 mt, v ci nn cao th ngang dc cng ch c chng 20 mt m thi.
(Hong Xun Hn, La Sn Phu T, T sch Vit Nam, Paris, 1983, t. 118-128)

Trong sch La Sn Phu T, trang 245, c ghi bn Phng hong Trung , mt gc c

v hnh dng Vnh Thnh (thnh c Vinh), hnh lc gic c gc cnh. Li thnh nh th ny,
thng c ngi Php v mt s ngi Vit ha theo, v vo, gi l thnh Vauban.
Nhng Vnh Thnh c t trc thi Quang Trung, vy khng hiu kiu thnh Vauban ny
do ng Puymanel a lt vo bng cch no? l nhng cu hi chng ta cn phi t ra
v tm li gii p, hiu v kin trc thnh tr Vit Nam, chng th cho ngi Php
mun vit sao th vit.

Quang Trung chim Lo

Sau khi i ph qun Thanh, xy Phng Hong Trung Ngh An nm 1789, Quang
Trung tiu tr tn qun ca L Duy Chi, em L Chiu Thng, chinh pht Vn Tng.

V vic ny, Lit Truyn ghi r: Trc y, Chiu thng sang nc Thanh, em l Duy Chi
chim c a phng Tuyn Quang, Cao Bng, nng ta vi th t [t trng Th] l Nng
Phc Tn, Hong Vn ng, lin kt vi cc bn Mn Vn Tng, Trn Ninh l Trnh Cao,
Quy Hp, mu ph thnh Ngh An. Hu sai c trn Ngh An l Nguyn [Trn] Quang Diu
lm i tng qun, c l Nguyn Vn Uyn em 5000 qun tinh binh, theo ng min
trn trn Ngh An n nh. Thng 6 [L, thng 7/1791], ly c Trn Ninh, dit c
Trnh Cao, Quy Hp. Thng 10 [L, thng 11/1791], quc trng nc Vn Tng b thnh
chy, bt c voi nga ching, trng, ui di mi n a gii Xim La, chm c tng
bn t l Phan Dung, bn hu l Phan Siu, bn ko qun v Bo Lc. L Duy Chi cng Phc
Tn, Vn ng, th lc khng ch c, u b hi. (Lit truyn Nguyn Vn Hu, tp 2, t.
557).

S Quang Trung chim Vn Tng lm rung ng c khi Xim, Lo, Min v Nam H, Thc
Lc ghi vic thng 4-5/1792 (thng 3 L):

Nc Xim La a th n ni xin gip qun i theo min thng o nh gic Ty Sn.

Trc l gic Ty Sn gy on vi nc Vn Tng, li dn qun n nh Vn Tng, Vn
Tng thua to. Vua Xim mun bo th cho Vn Tng, xin ta gip qun v yu cu ta em
Long Xuyn, Kin Giang cho Mc Cng Bnh, v em Ba Xc cho Chn Lp. Vua sai vit th tr
li rng:

Qu nhn t khi ly li c Gia nh ti nay, dn dc mt ni, n khng bit ngon, nm

khng yn gi, rt lo ngh th nc cha tr xong. Nay nghe gic Nguyn Vn Hu chn qun
H Bc c hn hai ba mi vn ngi, mu c i binh thu b vo cp. Qun b
th trc nh cc dn Man min thng o, tin nh Nam Vang, quay li nh sau lng
Si Gn. Qun thy th vo Cn Ln ph H Tin, theo ng Long Xuyn, Kin Giang nh
mt trc Si Gn. Nu thng s nh ti Xim. chng nhng l th ring ca qu nhn,
m cng l th ca nc Xim na. Tnh k ngy nay th qu nhn em qun thu qun b
nh Quy Nhn, m vng th em trng binh nh Ngh An. Gic gi Ngh An th vng
nh ng trc, qu nhn nh ng sau; nu gic gi Ph Xun th vng quy ri ng sau,
qu nhn nh ng trc, u ui gip nh th gic khng cn i u c na. n nh
Long Xuyn v Kin Giang () Mc Cng Bnh cn nh, cha c th ng vic qun () cn
t Ba Xc khng cho Chn Lp l v (TL, I, t. 284)

Xem th i p gia vua Xim v Nguyn nh, ta thy vua Xim mun cu Vng chung
sc tr th cho Chn Lp, nhng nhn tin li i lun c Long Xuyn, Kin Giang, v
Ba Thc, v Vng tr li thng l khng tr. Tuy nhin k lin minh ba nc chng
Quang Trung, cho thy tnh hnh nguy ngp l nhng no.

B a Lc chun b b i, trc khi Quang Trung tn cng

Trong lc tnh hnh ht sc khn cp, B a Lc v nhng s quan Php tnh chuyn b i.

D tnh ny, ring v phi B a Lc, c t trc, bi ng thy r tnh hnh t nm 1791.
Trong th gi cho M. Ltondal ngy 14/9/1791, v gim mc vit:

Nh vua khng bit li dng c hi m ng ta c c nh bi k th, m li

chng c th gi hon hn v chng thy r tt c nhng n i v vic ngi u n
gip ch l chuyn ho (leur a donn le temps de revenir de leur frayeur et de sassurer que
tout ce quon disait du secours des Europens ntait que chimres). ng ta bt dn ng
thu v lm dch v nng n, v lc ny, dn chng b nn i e da nn h c v mong qun
Ty Sn n. Trong tnh trng hin thi, nu chng qu quyt n tn cng, th nh vua
kh c th ng u li u c.

Ti khng cn ni, ng cng c th thy trc, iu g s xy ra nu nh vua li b bt buc b

x chy ln na. V qun Ty Sn s kch lit bo th nh th no ln u gio dn v gio s,
nu ti c khng khng li y n pht cht? Ngc li, nu ti b i trc khi s bin
xy ra, tt c ngi Php u s i theo ti, ti thy l phng tin lm cho Ty Sn
ngui gin, v buc h phi khen ngi cch ng x ca ti. Tt c lo lng ca ti, ng hn, lo
lng ln nht ca ti lun lun l lm sao nh vua chp nhn cho ti rt lui, t nht trong mt
thi gian. Ti mun i Macao, Manille, ngay c qua Xim, i [xong] bin c, ri sn
sng tr v hi truyn gio sau, hay l c th gip hi bng bt c cch no, nhng
ti khng th ni thng vi ng Hong, s lm pht lng ng y, v nh vy s gy mi
hi ln nht cho hi truyn gio, trong trng hp ng ta thng trn. Con ng duy
nht m ti c th chn v ti lm l xin vi ng y cho tr li Php thu xp cng vic.
Nh vua cho php rt d dng bi v, ng c nhng ngi B cho bit tin v Cch mng
Php, v ng hiu ti sao ti bt buc phi quay v. Nhng iu lm cho ng y dt khot
quyt nh, chnh l v ng mun gi mt chic tu i mua nhng th ng cn, v vic ny ng
khng th lm nu khng c s ng thun ca triu nh. Do , dng nh h quyt nh ti
c php i vo cui thng 11 u thng 12, trn chic tu ng m vua va mua ca ng
Gombra. Tu ny chy tt, s tr li y trong vng 18 thng. Trong mi trng hp, ti rt
mun tr li y khng mt nhng mi lin lc vi t nc ny v cht vi thnh gi
trn tay, nu c Thng an bi. Mc d ti ht sc mong mun, nhng ti vn c th
gp nhiu kh khn ln; du sao chng na, ti c gng ch lm nhng iu m ti tin rng
tt cho hi truyn gio () Ti ng Liot li cai qun hi truyn gio () Ti s tn phong
cho ba tu s, hoc c th bn. Ti cho rng, iu bt cn l nu gi gio s n y m cha
bit r vic g s xy ra t y n thng ba sang nm [thng 3/1972]. Ti rt s khng i
kp trc khi tai ha xy ra cho nh vua, nu c s y. (Launay, Histoire de la Mission de
Cochinchine III, t. 294)

L th ny cho thy tt c nhng tnh ton ca v gim mc, v nhng ai tn vinh B a Lc

l lnh t bn cnh Nguyn nh trong vic nh Ty Sn dng li ngai vng, s phi
kim im li cng trng ca v Richelieu ny. ng tnh vic b trn, khi qun Quang
Trung n, nhng ng li mun bt c hai tay: lm sao c th quay v, khi mt trong hai bn
thng cuc, m khng b thit hi g. T thng 9/1791, ng bit r chng trnh ca
Quang Trung l thng 3/1792 s dng ng Lo nh xung Nam H. ng mun i trc
khi chin tranh xy ra, nu Quang Trung thng khng th trch ng c, v nu Nguyn
nh thng, ng vn c ch dung thn.

L th ca gio s Le Labousse vit ngy 16/6/1792, ni ln sc mnh ca Quang Trung v

s s hi ca tt c mi ngi. Th ny khng r tn ngi nhn, v cng khng ni
vit, nhng c th on l H Tin:

Chng ti lun lun sng trong tnh trng thng trc bo ng; tnh th bp bnh ca nh
vua lm cho s phn ca chng ti cng bp bnh theo. Trong thng 2 [1792] va ri, chng
ti b bt buc phi b ri con chin, i trn, thot khi tay k th [Ty Sn]. Chng trn
vo khong ba chc ngn qun, qua ng Lo m chng chin thng, ti Cao Mn
Nhng Thng o ngc bo t, cho chng ti cht yn thn; hoc v chng s nhng
tu bun Ty phng n y kh nhiu; hoc v chng b hai o qun Xim chn li khng
cho vo Cao Min, nn chng rt lui. Gi y chng lm ch gn ht Nam H, chinh phc
tt c Bc H v c l c nc Lo m chng va cp bc.

Vng quc Nam H b chin tranh tn ph t 20 nm nay. Dn chng rt lm than, b nhng

cng trnh xy dng nt, thu nng, i kht xu x, chin tranh tn dit, s phn h nh
th . Nm ri tri qua mt nn i rt nhiu ngi cht. Nam H trong tnh trng tuyt
vng; nhng k theo vua tht khn kh; nhng nhng k theo ngy cn kh hn. (Launay,
III, t. 223).
V Quang Trung, hy nghe li mt cung n ni vi m Chiu Thng: [Tn S Ngh] khng
bit Nguyn Hu l bc anh hng lo th hung tn v gii cm qun. Coi y ra Bc vo Nam,
tht l thn xut qu nhp, khng ai c th d bit. Y bt Nguyn Hu Chnh nh bt tr con,
git V Vn Nhm nh git con ln, khng mt ngi no cn dm trng thng vo mt.
Nghe lnh ca y, ai cng mt c hn vi, s hn sm st. E rng bt nht y s li ra, qun Tn
tng c cn c ci lo bn trong, ch lm sao ni (Hong L nht thng ch, t. 301). Nhng
li trn y do Ng Th Ch vit ra, t nhn s Bc H s Quang Trung nh th no.

D nhin trc mt ci ha Quang Trung trc mt nh th, cc s quan Php lc

phi tm ng tu thot, li c thm mt vic na gip vo, l vic b Nguyn nh ui
i, nn h c th i m khng b mt mt. Theo th ca Le Labousse vit ngy 17/6/1792
cho Qun s Letondal Macao, nguyn do s kin b ui ny, v Dayot tht kt, l nh sau:
Chuyn i xui xo t Macao sang Manille ca Dayot v s sch cc k thm lm ca anh ta
lm cho vua gh tm, bc qu khng thm ni g thm, vua sai ui ht khng ch cc
lnh thy, m tt c s quan, ai mun i th i, khng gi (Launay III, t. 296).

Th ca M. Lavou vit cho M. Ltondal t Li Thiu ngy 16/6/1792, cng mt nh th:

Nh vua bt bnh vi nhng ngi Php, cho ui tt c trong nhng ngy u thng nm
[1792]; hay l nhng ngi Php, bt bnh vi vua, xin i v c chp nhn ngay lp tc
(Launay III, t. 295).

Tm li, nhng s quan n nh gip Nguyn nh, trong lc kinh hong nht, u may
mn c b i.

V phn B a Lc, trong th ngy 20/6/1792 gi M. Boiret, ng vit: T hai nm nay, ti

tm cch thot ra khi vng ny [Nam H] ra Bc [Tonkin] tn phong cho cc gim mc
a phn ny, nht l v tr l ca ti. Nh vua khng bao gi cho php. V vy, ti phi
khn thit chm dt cng vic, v nh thc nh vua khi trng thi hn m, ti hai ln
xin v u Chu. ng nhiu ln tm cch gi ti li v ha l s c gng lm nhanh hn.
(Launay III, t. 297).

Th Le Labousse gi M. Boiret, vit Nam H ngy 20/6/1792:

C l ng bit tin c Gim Mc Adran, nm ngoi tnh v Php; tu chun b xong,

bng nhin Thng nhim mu cn tr tt c. Trong lc ti vit th ny, ngi ta cng
ang sa son tu Php Saint-Esprit cho mt chuyn i nh th; nhng chng ti hy vng l
chnh v Thng y, ph chuyn i u, s ph c chuyn i sau.

Ri ng vit tip:

V c ng mun b i, chng ti cng phi sa son cuc tu thot theo, v khng th li

c khi k th n. D nh ca chng ti v s l, nu cn, bt buc, phi trn v vnh
Xim La; i thun gi dong bum i Manille, ri t tr li Bc H, Hu, hay mt ni
no Nam H ng ca cho chng ti vo. Chng ti c cc gio s Franciscains ngi
B tt bng Manille ha s cu mang. Chnh ng Boisserand bn ng gio s l hoa tiu
ng ang nghin cu bn , vv v sm sa dng c i bin. (Launay, III, t. 298)
Nhng l th ny cho bit kh r tnh trng ca nhng ngi Php lc by gi: qu s
Quang Trung, tt c u mun b i. Nhng phe gio s, ch mun b i trong thi gian
chin tranh, sau h li quay v tip tc truyn gio d Quang Trung hay Gia Long thng
cuc. Cn nhng s quan, v b tha, ru ch, c bc, b Nguyn nh ui i. Nhn dp ny,
h c c i lun m khng b b mt l hn nht. Tuy nhin cui cng, Nguyn nh bt
gin ngh li v d B a Lc li (chng ti s ni r hn vic ny sau).

y ta c th hiu, ti sao v gim mc li: bi v B a Lc ch da, ng khng th v

Php khong 1791-1792, v Php ang trong giai on khng b Kinh hong (La Terreur)
thanh trng qu tc v thy tu. Cn Nguyn nh cn s c mt ca B a Lc v hai l:
tuyn truyn l vn c ngi Php gip v th nh khng th cho B a Lc i, v rt c
th ng ta s tm cch ra Bc vi Quang Trung, v nh vy ng ta s dng ht nhng iu
ng ta bit v Nguyn nh lp cng.

Nguyn nh v trn Th Ni 1792

Theo Thc Lc, th t thng 2/1792 (thng ging Nhm T) Nguyn nh hoch nh
chin lc chng Ty Sn:

Vua hng ch nh gic, bo cc tng: Hin nay th gic ng mnh m qun ta va mi

tp hp, cha c th nm ngay ci cht ca qun ch. Nhng th nc mt ngy cha tr th
lng ta cn lo mt ngy. Nu nm nay khng nh, sang nm khng nh, c cho gic
c ri th th khng phi l k hay. Chi bng dng nhiu phng la n, nh gp
cho n mt. Hng nm gp ma gi, thu qun theo ng bin m tin, nhn ch h m
nh. B binh i t Bnh Thun, Bnh Khang [Khnh Ho], ln lt tin ly c mt chu th
xy thnh mt chu, c mt huyn th ng n mt huyn, lm phn giu cho Gia
nh, khin th gic chia ra, sc gic yu i, nh th th c th ly thin h c.

T nm y tr i, h gp gi nm l ra qun nh gic, gi thun th tin, gi vn th v. Khi

pht th qun lnh hp ht, khi v th tn ra ng rung. Qun ta khng v ng lu m mi,
khng v ngi n m tn; m qun gic Ty Sn th phi chy vy i ph, khng ri m tnh
mu. (TL, I, t. 283).

V phi Nguyn Hu, chim xong Lo, ma xun 1792, Hu em 30.000 qun qua Lo, nh
xung Cao Mn, tin vo Nam. Nhng ti sao Hu li dng qun bin gii Min-Vit m
khng nh tip vo Gia nh? Theo th ngy 16/6/1792 ca Le Labousse (Launay, III, t.
223), th c l v Quang Trung thy Gia nh c nhiu thuyn bun u Chu, nn ngi,
hoc b qun Xim nh sau lng. Gi thuyt ny kh ng vng v theo hch Quang Trung
di y th ng chng coi bn mt xanh ra g, v qun Xim th s ng hn cp, sau v
Rch Gm, Xoi Mt.

Thc Lc, ghi vic thng 6-7/1792 [thng 5 L] cho bit: Gic Ty Sn Nguyn Vn Hu kt
vi 40 chic thuyn ca bn gic bin T Ngi khin chng men cc vng bin t min Khang,
Thun [Bnh Khang v Bnh Thun] tr vo, cp bc nhn dn (TL, I, t. 286). Nh vy,
Quang Trung b chin dch nh qua Lo, Mn, m chn nh thng qua min Trung
xung.
V phi Nguyn nh, t thng 2/1792 n thng 6/1792, vn th th, chc s sc mnh
thn tc ca Nguyn Hu khng dm phiu lu. n khi c gin ip bo tin Nguyn
Nhc tch t thuyn chin Th Ni m khng phng b, mi quyt nh nh. Nhng trc
khi xut qun, Nguyn nh vn s Nguyn Hu nh p min Nam, nn chun b rt k,
cc tng: Tn Tht Huy, V Tnh v Tng Phc m gi Gia nh; Tn Tht Hi gi
Vnh Long v nh Tng v Nguyn Hunh c gi B Ri. i qun Nguyn nh cng ch
nh Th Ni chp nhong 10 ngy, xong l v ngay. Cc s trch c Nguyn nh khng
tha thng chim Quy Nhn v nh ra Bc (Nguyn Hu) ca B a Lc, ca cc cha c v
s quan Php, m sau ny Maybon v nhng s gia chp li, l hon ton khng hiu tnh
th lc by gi: Quang Trung cn , khng ai c th chng c ni.

V Trn Th Ni, thng 7-8/1792 (thng 6 L) Thc Lc ghi nh sau:

Gic Ty Sn Nguyn Vn Nhc ng nhiu chin thuyn ca bin Th Ni, mu toan

vo cp, k gin ip bo tin. Vua mun ra nh trc chn gic, mi d cho tng s cc
dinh Tin Phong v Chn V thuc Trung Qun chnh b lng thc sng ng kh gii nh
php hnh qun, nh ngy th cc chin hm ngoi bin, thuyn i hiu (l loi thuyn
ln) v thuyn sai (l thuyn nh sai phi, sn en), 128 chic (TL, I, t. 286).

Vua sai Tn Tht Huy, V Tnh, Tng Phc m gi kinh thnh Gia nh. Tn Tht Hi gi
Vnh Trn [Vnh Long] v Trn nh [nh Tng], Nguyn Hunh c gi B Ra.

Nguyn Vng xut qun qua ca Cn Gi, thun gi i thng ti Din o (Vng Din),
Nguyn Vn Thnh tin phong, Phm Vn Nhn, th nh. Nguyn Vn Trng h gi, Nguyn
Vn Nhun tip sau. Khi qun n ngoi ca bin Th Ni, th trc ht sai qun tinh nhu
b phng la t thu tri gic. Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh dng thuyn Long
v thuyn Phng [nh] thng vo, cc qun tin theo. c gic l Thnh (khng r h)
thy i qun cht n, b chy, thuyn ghe v kh gii b qun ta bt c ht (thuyn ln
5 chic, thuyn i bin 30 chic, thuyn sai 40 chic). Li sai tm bt bn gic bin T Ngi,
bt c ba chic thuyn. Vua ng ch Th Nai, dng c chiu an ph d dn chng, cm
qun s khng c cp bc. Ri ra lnh rt qun v. Chin dch ny, t lc xut qun n
lc khi hon ch hn 10 ngy. Ngi ta cho l thn binh. (TL, I, t.286-287)

Thc Lc khng ni c ngi Php tham d trn ny; ch ghi vic, Olivier de Puymanel,
thng 7-8/1792 (thng 6 L), c thng t Cai i ln V U ban trc tuyn phong hu v
Thn sch. Nh vy, Puymanel trong i cng binh v pho binh, thuc b binh, m trn
ny, Nguyn nh khng dng n b binh, vy ta c th hiu l Puymanel khng d trn
ny.

Xc nh ngy thng trn Th Ni, 1792

Thc lc ghi vic hng thng, tr chuyn quan trng lm mi ghi r ngy. Nhng c mt l
th ca B a Lc, c th gip ta xc nh c ngy ca Trn Th Ni 1792. L th ny
c in li hai ni: Trong cun Montyon II, t.143, c y on u, nhng khng
ngy. Trong cun Launay III, t. 284, c ngy 18/7/1792, v cho bit th ca Mgr
Pigneaux gi cho M. Boiret; nhng li b on u, ni v chin tranh, v on cui c thm
vi cu khng quang trng. Chng ti trch dch on in Montyon II c lin quan n trn
Th Ni:

Trong tm ngy na, vua s i nh Quy Nhn, nh vua khng c nh ly thnh ny,
m mun cho Nhc gi nh mt thnh lu ngn cn qun Bc H [Nguyn Hu]. Thnh tr
s gi li, cn vua mun tiu hy tt c, cho Nhc khng cn phng tin hi ng; v nh
vy, ng c th ra nh Bc H m khng s Nhc, ng ch mang theo mt na qun i. B
binh ca ng c 40 ngi u, trong c mt ngi c lnh trng trch cai qun 600
binh; cn thu binh, c hai chin thuyn Ty phng trang b y v kh. Ti tin rng, nu
chin dch ny thnh cng, ta s c c gi nhng gio s ra Ph Yn, Nha Trang Bnh Khang,
v Bnh Thun (Montyon, II, t.143).

Trong th ny, B a Lc ni v vic Nguyn Vng sa son i nh Quy Nhn, v qua

nhng yu t trong th, ta c th bit l trn Th Ni 1792. Ngi cai qun 600 binh l
Puymanel, v anh ta mi c ln chc V U.

Nh ngy thng ghi trong l th m ta bit ng ngy Nguyn Vng khi hnh i nh
Quy Nhn, v th vit ngy 18/7/1792, v ni tm ngy na vua khi hnh; vy Nguyn
nh xut pht ngy 26/7/1792, v theo Thc Lc, chin dch ko di 10 ngy, do ta c
th xc nh, chin dch nh Th Ni bt u t ngy 26/7/1792 v chm dt ngy
5/8/1792.

Tc gi S k i Nam Vit cho chng ta mt s thng tin khc v trn Th Ni, ng ch :

Nm 1791 [thc ra l 1792] () khi vua dn c nhiu tu chin, nhiu kh gii [gii], v tu
b thnh Si Gn cho vng th on, th dc lng i tm qun gic cng em quan qun ra
khi ca Lp, l ca Si Gn, m ko ra Qui Nhn. Khi y ng Thi c chng h nghi u g,
nhng ng mnh ng bng yn v s; li i sn xa lm, bao nhiu tu ng y th hp
trong ca Ch Gi gn Quy Nhn ht thy.

Vy tu ng Dade cai th i trc, m Nguyn nh cng cc tu th i sau, cch xa mt trng

canh ng. ng Dade vo mt mnh m bn sng nh cc tu qun gic. Qun gic thy tu
Ty th s hi lm; song cng ra sc bn tr, m khng mi no nhm st. ng Dade vo ca
nhm khi nc rng, nn tu ng y phi mc cn chng i c na ()

Qua mt t lu, th vua cng cc tu khc mi vo ca m nh: qun gic phi thua trn c
th () Khi u vua thy mnh c trn lm vy th mng qu, m truyn t cc tu qun
gic. By gi c mt tu ln v mt kho y tin, cn hai kho khc y c, qun o, th
vua truyn t ba kho y i, cho qun gic chng dng ng na. Nhng khi vua thy la
pht ln chy by nhiu tu th ly lm tic lm, li truyn ra sc cha la i; nn cn gi ly
nm chic tu trn ln, hai mi chic nh, v bn mi thuyn nh. Vua cng lm mt
iu na, l khi ng Thi c i khi nh ni trc, m quan qun kinh khip, v thua,
th vua phi tha dp m vy thnh Quy Nhn v bt cc x xung quanh na. Nhng m vua
ngi, v t qun chng dm ln vy Qui Nhn, mt em binh khi [khi] hon m thi.
SKNV, t.58-59).
S K i Nam Vit cho ta bit mt chi tit quan trng: Thi c i sn xa, vng. cng
l mt trong nhng l do chnh khin Nguyn nh thnh cng d dng.

Mt im na, tc gi ni n ng Dade, v mt on trc cho bit Dade l Puymanel. C

l tc gi nhm, nh trn ni Puymanel trong b binh. Dade y ch c th l Dayot,
v tn Dayot cng c Barrow nhc ti: nghe ni Dayot v xng xo qu m tu b mc cn.
Nu ng Dayot, th ta c th hiu: sau v thm lm b Nguyn nh ui i, nhng anh ta
xin li v mun lp cng chuc ti. n thng 4/1795, Dayot b tha, lm m tu,
trc khi Nguyn nh hnh qun, mi b kt n t hnh v trn i lun.

SKNV cng nhc n v Nguyn nh t tu Ty Sn ri ngh li, cho cha la, khng ghi
trong chnh s. Nht l tc gi ni n bn Hch Quang Trung, hon ton khng c du vt
trong chnh s:

ng Quang Trung khi nghe anh mnh phi thua lm vy, th gin by gan; li s e ng
Nguyn nh li ra nh mnh, nn hp binh s li v sm sa cc tu cc ghe cho ng cu
gip anh. Li mun gic lng binh s, th thng d nhc li cc vic c th mnh lm, v
nhng trn c xa nay; li thm nhng li khinh d ng Nguyn nh rng: Danh
Chng (tn Nguyn nh khi cn nh) trn n mnh ni n ni kia, v cu nhng Ty dng
nhn n cu gip. Du danh Chng, du cc Ty Dng nhn th cng chng lm chi c,
v chng c gan [can] m cng chng hay ngh v; ch kh em lng s lm chi.

Ngi ni nhiu iu khc kiu cng lm vy, song chng kp lo liu vic g; v Quang Trung
m tu sc lm, chng ra h thn, nhng bun b qu l, hay l hong ht cung tm m
cht, khi mi bn mi lm tui. (SKNV, t.59-60). Theo Lit truyn, Quang Trung mt nm
40 tui.

Chng ny cho thy tc gi S K i Nam Vit bit r nhiu chuyn, c bn Hch ca

Quang Trung, m Hch ny c l hon ton b th tiu.

Hch Quang Trung

Hch Quang Trung c in trong K s Bissachre (t.173-176) do Maybon bin son, Paris,
1920 v in trong phn Ph lc tc phm ca Montyon (Montyon II, t.138-140), London,
1811. Bn Bissachre ghi tn hch ny nh sau:

Manifeste de Quang Trung, Roy de la Haute-Cochinchine et du Tonquin tous les Mandarins,

Soldats et Peuple des provinces de Quang-Gai et de Quin-Hone

(Tir des Nouvelles des Missions Etrangres de 1802, traduction faite par M. de La Bissachre)

Hch ca Quang Trung, vua min Bc Nam H v Bc H gi ton th Quan, Qun, Dn vng
Qung Ngi v Quy Nhn

(Rt ra t Thng Tin ca Hi tha sai Ngoi quc, 1802, do . de La Bissachre dch)
Maybon ch thch: Bn hch ny chng ti cho rng in ln u trong Les Nouvelles des
Missions Orientales (Thng tin ca hi Tha sai ng phng) do nhng gim c Hi tha
sai Ngoi quc nhn c Lun n nhng nm 1793, 1794, 1795, 1796, t. 142; khng
tn ngi dch. Montyon in li, II, trang 306 [Maybon dng sch Montyon, bn Paris, nn
khng cng s trang vi bn in Lun n m chng ti dng], nhng li chnh t v du sai
trong bn La Bissachre c sa li (Maybon, Relation de La Bissachre, t.174).

Bn Montyon c tn nh sau:

Manifeste

De Quang Trung, Roi de la Cour de Cochinchine et du Tonkin

A Tous les Mandarins, Soldats et Peuples des Provinces de Quang-Ngai, et de Qui-Nhon

So snh hai vn bn, chng ti thy Montyon khng ch sa li chnh t v du, m cn vit
li nhng cu vng; c cu khng thy trong bn Bissachre. Nh vy, c bn gi thuyt:

- Bn Bissachre, khng phi do chnh Bissachre dch, v ng km ting Php, m ng ch

chp li mt bn ngi khc dch hoc dch chung vi ngi khc.

- Montyon dng bn Bissachre nhng sa cu, sa li.

- Montyon c mt bn khc, dch ng hn, khng tn ngi dch.

- Montyon dch thng t bn ch Hn ca Quang Trung.

Chng ti dng bn Montyon, v t li hn. y ch l s dch li mt bn dch, nhng

khng th lm khc, bi nguyn bn ca vua Quang Trung chc khng cn na.

Hch

ca Quang Trung, Vua Nam H v Bc H

gi ton th Quan, Qun, Dn hai x Qung Ngi v Qui Nhn

Cc ngi, ln, nh, t hn hai mi nm nay khng ngng sng nh n hu ca anh em ta.
nh rng nu chng ta gt hi c nhng chin thng trong Nam ngoi Bc trong thi
k ny, qu ng cng nh vo s gn b ca nhn dn hai x; , ta tm c nhng
ngi can m, nhng quan li c kh nng xy dng triu nh.

Qun ta tin n u, gic ti bi, tan tc. Qun ta chinh pht n u, gic Xim, gic Tu
tn c buc phi chu ch ci u

Cn l nh bn ca triu nh c, t hn ba mi nm nay, ta cha thy chng lm c vic

g ra hn! Trm trn ta nh vi chng, qun chng tan r, tng chng b tiu dit; vng
Gia nh trn y xng ct chng. Nhng iu ta ni y cc ngi tng chng kin; nu
cc ngi khng thy tn mt th cng nghe k li.

X g tn Chng khn nn i chui lun nhng triu nh u Chu ti bi? Cn m qun chng
khip nhc Gia nh by gi dm ng ln u qun, cc ngi h g m s chng th?
Sao cc ngi li b khng hong tinh thn n vy? Nu b binh v thy binh ca chng bt
ng xm phm nhng ca bin ca cc ngi; th c theo nhng ch d ca Hong [Thi
c] vit sn m lm. Ta thy cc ngi, quan cng nh qun, c hai x, u khng c can
m chin u. Thc ch v l ch khng phi v qun gic c ti cn g m chng lm ch
c ht cc vng chng xm lc. B binh ca cc ngi hn nht trn chy.

Nay, chp lnh ca Hong , anh ta, ta chun b mt binh i thu, b kinh hn, nhn danh
ta, nghin nt chng d nh bp tan mnh g mc.

Cn cc ngi, cc ngi khng cn m xa n k th, cng ng s chng, ch cn m mt,

dng tai, m nhn, m nghe, nhng g ta s lm. Cc ngi s thy cc x Bnh Khang, Nha
Trang y mnh vn xc ngi Gia nh, s thy Ph Yn, lun lun l trung tm ca chin
tranh v t Bnh Thun n bin gii Cao Mn, tt c, chp nhong, s tr v tay ta, mi
ngi bit rng chng ta ch thc l anh em, khng bao gi ta qun tnh mu m.

Ta khuyn cc ngi, ln nh, hy ph tr Hong gia, trung thnh vi Hong , trong khi
ch i ta qut sch Gia nh, thit lp li chnh quyn, th tn tui ca hai x s tr thnh
bt t trong s sch.

ng c tin nhng g l ngi u ni. Kho lo tinh xo g chng n? Tt c u mt bn mt

rn xanh. Cc ngi ch nn nhn chng nh nhng xc cht tri c vt xung t bin Bc.
C g gh gm u m ba hoa chin hm bc ng, n ng.

Tt c lng mc trn ng hnh qun trong hai x phi gp sc lm cu cho qun i qua.
Nhn c lnh ny, phi trit thi hnh ngay.

Khm tai! c chiu.

Quang Trung nm th 5, ngy th 10, tun trng th by.

Tc ngy 27/8/1792.

Montyon II, (t.138-140). Thy Khu dch.

Ngy 27/8/1792 Quang Trung truyn hch san bng Gia nh. Ngy 16/9/1792, Quang
Trung mt. Bi hch cho thy ba im: ch quyt lit chim li min Nam; s khn kho
ca Quang Trung v tnh hnh chnh tr lc by gi. Anh em Ty Sn cha thot khi nghch
cnh bt ho. Vic hnh qun nh Nguyn nh qua hai vng Qung Ngi v Quy Nhn, l
t ca Nguyn Nhc, khng d, nn Nguyn Hu phi c hch truyn i trc, :

1- Chng t mnh theo lnh anh m nh. Tn anh lm Hong . Mnh ch l vua, nhng
vua tr v c Nam H ln Bc H.
2- nh gic cho anh. Nhng nhn danh mnh v qun i ca mnh.

3- Mng quan, qun, dn hai min Qung Ngi v Quy Nhn ca Nguyn Nhc l hn nht
mt t v tay Nguyn nh.

4- Khng khin dn qun hai min ny gp phn vo chin trn, ngoi vic lm cu ng.

5- Gi Nguyn nh bng Chng, tn tc hi b, l mt x nhc.

6- Khinh b ngi u, cho s cu cnh ngi u l tin.

Bi hch va dn mt va khch l dn chng ca Nguyn Nhc; mng nhic Nguyn nh v

vic nh ngi u, ng thi cng cho thy hiu qu chnh sch tuyn truyn ca Nguyn
nh: vic ngi u n gip ch l huyn thoi, B a Lc t Php v tay khng, Louis XVI
t chi khng gip; ngi ta n ln l B a Lc t tm ly ngun ti tr, nhng chnh B
a Lc cng cho bit vic gip l chimre tc l o tng, nh ta thy trong bc
th ng vit ngy 14/9/1791, m chng ti trch dn trn.

Theo Trnh Hoi c ngay t nm 1778, Nguyn nh ng nhng tu u bc nhn, gi

lm tu Ty phng: phm ti cc ca sng u ng cc cy ngn cn tu chng gi
v b mt ng hn 50 chic chin hm ti sng nh Th Tnh thuc sng An Thng. My
chin hm ny u bc nhn, u v thn u gn ba tm vn c v hnh nh hm ca
Ty dng, li ging li gi l Long Ln thuyn, li chnh b b cho ho cng. (Gia nh
Thnh thng ch, Vt sn ch).

Nh vy, loi thuyn Long Ln, ghi trong Thc Lc (I, t. 206), ng nm thng 4/1778
[thng 3L], chnh l thuyn Ty dng gi.

Nguyn nh lm thuyn Ty dng gi, ri n m ln l c qun Php gip, gy p lc

cho ch, khin Quang Trung cng tin l c tht.

Vic dng ba ngi Php Chaigneau, Vannier v Forcant ch huy ba thuyn ng Long Phi,
Phng Phi v Bng Phi h tng vua trong chin dch 1801-1802, cng nm trong chnh
sch tuyn truyn y.

Vic B a Lc tm mi cch b i trc khi Quang Trung nh, v nhng s quan Php
b i theo, t r cng lao ca nhng ngi Php ny nh th no trong vic gip
Nguyn nh tr li ngai vng.

S thnh cng ca Gia Long, phn ln ph thuc vo ci cht ca Quang Trung. Nu Quang
Trung khng cht, cc din chin tranh cha bit s th no. Ngay c sau khi Quang Trung
cht, vi s non yu v s git hi cng thn ca Quang Ton, Trn Quang Diu vn cn cm
c thm c 10 nm na. Nh vy bit, chin thng Ty Sn khng phi d dng,
nhng ngi nh B a Lc, hay cc gio s v cc s quan Php thng trch Nguyn nh
khng nh mnh, nh ngay, bi h khng hiu g v sc mnh qun s ca Ty Sn.

Ph lc, bn ting Php

MANIFESTE

De Quang Trung, Roi de la Cour de Cochinchine et du Tunkin,

A Tous Les Mandarins, Soldats, et peuples des Provinces de Quang-Ngai et de Qui-Nhon

Vous tous grands et petits, depuis plus de 20 ans ne cessez de subsister par nos bienfaits,
nous frres (Tay-son), il est vrai que pendant tout ce temps, si nous avons remport des
victoires dans le nord et dans le sud, nous reconnaissons que nous les devons
lattachement des peuples de ces deux provinces. Cest l o nos avons trouv des hommes
courageux et des mandarins capables pour former notre cour. Partout o nous avons port
nos armes, nos ennemis ont t dfaits ou disperss; partout o nous avons port nos
conqutes, les Siamois et les cruels Chinois ont t obligs de subir le joug Quant aux
restes impurs de lancienne cour, depuis plus de 30 ans avons-nous jamais vu quils eussent
rien fait de bien! Dans cent combats que nous leur avons livrs, leurs soldats ont t
disperss, leurs gnraux mis mort, la province de Gia-Dinh a t remplie de leurs
ossemens. Ce que nous disons ici, vous en avez t les tmoins, et si vous ne lavez vu de
vos propres yeux, au moins lavez-vous entendu de vos oreilles, quel cas faire de ce
misrable Chung (Roi actuel rgnant) qui sest enfoui dans les malheureux royaumes
dEurope? Quant au peuple timide de Gia-Dinh, qui ose aujourdhui de mettre en
mouvement, et lever une arme, pourquoi les craignez-vous tant? Pourquoi votre coeur est-
il saisi deffroi? Si leur arme de terre et de mer sest prsente dans tous vos ports, et sen
est empare dans un temps o vous ne vous y attendiez pas, le grand empereur nous en a
dj fait connatre les raisons par lettres; et nous avons vu que les mandarins, les soldats et
vous tous dans ces deux provinces, naviez pas eu le courage de combattre, et que cest par
cette raison plutt que par leurs talens quils staient empars de tous les endroits qui sont
aujourdhui en leur possession. Votre arme de terre, sest enfuie lchement. Maintenant,
par lordre de notre frre empereur, nous prparons nous-mmes une arme formidable
par terre et par mer, et nous allons rduire les ennemis de notre nom avec la mme facilit
que nous froisserions un morceau de bois pourri ou du bois sec. Quant vous tous, ne faites
en aucun cas de ces ennemis; ne les craignez point; mais seulement ouvrez les yeux et les
oreilles pour voir et entendre ce que nous allons faire. Vous verrez que les province de Binh
Khang et de Nha Trang qui ne sont que des dbris de Gia-Dinh, que la province de Phu-Yen
qui a toujours t le centre de la guerre, et quenfin depuis la province de Binh-Thuan,
jusquau Cambodge, toutes dun seul coup vont rentrer sous notre puissance; afin que tout
le monde sache que nous sommes vritablement frres, et que nous navons jamais pu
oublier que nous tions du mme sang. Nous vous exhortons tous, grands et petits, de
soutenir la famille de lempereur et de lui rester fidlement attachs, en attendant que
notre arme purifie la province de Gia-Dinh et dy tablisse notre autorit, et les noms de
vos deux provinces seront immortels dans nos annales. Ne soyez pas assez crdules pour
ajouter foi ce quont dit des Europens. Quelle habilet peut avoir cette espce
dhommes? Ils ont tous des yeux de serpens verds, et vous ne devez les regarder que
comme des cadaves flottans qui nous sont jetts ici par les mers du nord. Quy a-t-il l
dextraordinaire pour venir nous parler de vaisseaux de cuivre, et de ballons? Tous les
villages qui se trouvent sur les chemins dans vos deux provinces auront soin de faire
partout des ponts, afin de faciliter la passges de nos troupes. Aussit que cet ordre vous
parviendral, vous aurez soin de vous y conformer. Recevez avec respect ce manifeste; car
tel est notre bon plaisir.

Le 10me jour de la 7me lune, de la 5me anne de Quang Trung.

Chng 9: K s Bissachre, thu t s bp mo lch s

S gia Charles B. Maybon v linh mc hc gi Cadire l hai ngi c cng u trong vic
xy dng li s nghip ca nhng ngi Php n gip Gia Long. Cadire su tm ti liu,
vn bn, th t, du vt, dch cc vn bng, tc v, tm li i sng, ni c ng, m phn
ca nhng ngi Php; cn Maybon vit li giai on lch s ny. S nghin cu ca
Cadire v nhng tc gi khc trong tp san Thnh Hiu C (Bulletin des Amis du Vieux
Hu, BAVH) v nhng nhn vt ny thc l cn k, v d: khng mt chi tit nh no v i
sng ca Chaigneau l khng c truy lng tm kim, ri chiu t ln, ng c thng
din nh mt v i thn, c vai tr ch yu trong triu i Gia Long.

V phn Maybon, tc phm nng ct ca ng l b s thi danh, ta Histoire moderne du

pays dAnnam, (1592-1820), tude sur les premiers rapports des Europens et des Annamites
et sur ltablissement de la dynastie annamite des Nguyn (Lch s hin i nc Nam (1592-
1820), kho lun v nhng giao tip u tin gia ngi u vi ngi An Nam v v s xy
dng triu i An Nam nh Nguyn), Librairie Plon, Paris, 1920. Phn ch yu trong cun s
ny vit v giai on Gia Long dng nghip. hu thun cho nhng lp lun trong cun
Histoire moderne du pays dAnnam, Maybon cho in cun La Relation sur le Tonkin et la
Cochinchine de Mr de la Bissachre (K s v Bc H v Nam H ca ng de La Bissachre)
vi nhng nh r rng:

1- Bc b nhng iu Barrow v Montyon vit v Gia Long bng cch ph phn gt gao hai
tc gi ny.

2- Xc nh s ng tin cy ca Bissachre v Sainte-Croix, hai tc gi c ng gii thiu

trong La Relation de la Bissachre (K s Bissachre). Maybon da vo nhng iu
Bissachre v Ste-Croix vit trong K s Bissachre, thit lp s thc v cng trng ln
lao ca B a Lc v nhng s quan Php n gip Gia Long, m ng cho rng Thc Lc
v Lit Truyn c tnh b qua.

3- Cch trnh by chng t v lp lun t ra vng vng v khoa hc ca Maybon khin

cho hu nh tt c mi ngi u khm phc v tip nhn nhng iu ng vit nh nhng
s thc cui cng, ri ph ho hoc chp theo m khng cn t cu hi.

4- Tnh cch nghim tc ca tp san Thnh Hiu C (Bulletin des Amis du vieux Hu,
BAVH) v tp san Trng Vin ng Bc C (Bulletin de lEcole Franaise dExtrme Orient,
BEFEO), m hai hc gi ny ph trch, bo lnh rng ri cho nhng iu m h a ra v
giai on lch s ny.

5- V phn ngi Vit, sau hn th k b Php h, mt gn ht bn tnh t cng v t

tng, khng cn kh nng lm ly vic ca mnh, tr thnh li, ci g ngi ngoi, ngi
u, nht l ngi Php lm, u hn ta c. l l do gii thch ti sao, trong mt trm nm
qua, khng c ly mt bi vit no ph nhng s ba t th thin ca nhng ngi bt
thc dn v giai on ny, cng khng c b s no kh d c th thay th c cun s ca
Trn Trng Kim. V cng l ci nhc tinh thn ca mt dn tc, ngoi ci nhc mt nc.
*

Cun La Relation sur le Tonkin et la Cochinchine de Mr de la Bissachre (K s v Bc H v

Nam H ca . de La Bissachre) do Charles B. Maybon trnh by, vit li gii thiu v ch
thch, nxb Champion, Paris, 1920 (s dn l K s Bissachre, hoc Bissachre) v gn b vi
tn tui s gia Maybon, nn c nhiu ngi trch dn, k c cc hc gi ni ting.

Bn Maybon in nm 1920, l bn th ba, tc l ra i kh chm, nhng ti sao mt s iu

ghi trong sch ny li c nh hng rt su, t trc nm 1920? Bi v, cch y hn mt
th k, nm 1810, Sainte-Croix cho in ln u bn K s ny trong cun sch ca ng ta
Voyage commercial et politique aux Indes Orientales (Hnh trnh thng mi v chnh
tr ng n); v nhng s bi nh Gia Long c tnh cch git gn, kinh d do Bissachre
vit ra, c truyn i t 1810, tc l cch y hn hai th k.

Maybon cho in li nhng iu nh nhuc y nm 1920, v ba l do:

Th nht: xc nh li tn tc gi K s ny l Bissachre ch khng phi Sainte-Croix.

Th nh: gii thiu nhng iu Sainte-Croix vit trong bi Introduction (Nhp ) nh mt

loi chng khc, cha h in u. Bi vit ny a ra nhng thng tin qui n khc v
Gia Long v nht l thi phng cng trng ca cc s quan Php.

Th ba: C Bissachre ln Sainte-Croix u tn sng B a Lc v cao s nghip cc s

quan Php, trong vic gip Gia Long ly li ngai vng, iu m Maybon mun xc nh
trong b s Histoire moderne du pays dAnnam vinh danh cng trng ca ngi Php
trong vic Gia Long thng nht nc Nam.

Relation de la Bissachre, thy t vic bp mo lch s Php-Vit

Bissachre l ai?

Pierre-Jacques Lemonnier de La Bissachre sinh khong 1764 ti Angers. Hc o. Gia nhp

hi Tha sai Ngoi quc Paris. Thng 3/1790, ng ri Orient; sang Bc H hot ng vng
Ngh An. Theo Maybon, nm 1795, o cha vng Ngh An b n p, ng phi trn trnh.
Nm 1798, 1799, c nhng n p mi, Bissachre phi sng chui nhi kh cc. Ti 1800,
tnh trng kh hn, Bissachre tr li Ngh An. Khi Gia Long nh ra Bc, u thng 7/1802
n Ngh An, vn theo Maybon, Gim Mc Castorie [La Mothe] v La Bissachre n cho.
Nm 1806, Bissachre b bnh, phi v Macao, ti y, nm sau, ng gp v trao cho vin s
quan k binh Renouard de Sainte-Croix, tp bn tho k s ca ng, trc khi v Anh t nn
[Hi tha sai Php sau cch mng 1789 phi chy sang Anh]. Ti Lun n, sinh sng kh
khn, ng gp nam tc de Montyon Php sang t nn chnh tr; c l h trao i vi
nhau v cun k s ny. Nm 1815, Php tr li ch vng triu, Louis XVIII ln ngi,
Bissachre v Php, tr thnh chuyn gia ca chnh ph Php v tnh hnh ng, c bit
Vit Nam. ng mt nm 1830 (Theo tiu s Bissachre do Maybon son trong bi
Introduction, K s Bissachre, t. 5).
V gim mc cai qun a phn Bc h t 1773 n 1823 l Jean Labartette. ng sinh
Ainhoa, min nam Pyrnes ngy 31/1/1744, i truyn gio ngy 29/11/1773, thng gim
mc nm 1774 v mt C-Vu, thuc Qung Tr ngy 6/8/1823 (Launay III, t. 12).

Theo th t ng vit v hi truyn gio, ta c th bit i lc tnh hnh: t 1773 n 1785:

o Gia T Bc H c an ton. T khi Nguyn Hu, chim c chnh quyn Ph
Xun, nm 1786, mi s thay i: Nguyn Hu khng thch o gio ni chung, buc cc s
si v nh, lm rung, i lnh, ng ca cha chin, gio ng v cho lnh tm bt gio s.

Khi Bissachre n Bc H trong nm 1790, vua Quang Trung ui xong qun Thanh v
thu phc ton th t Bc, thi im ny Phng Hong Trung Ngh An cng xy
xong. Bissachre trong vng Ngh An, chc l phi chu s h khc .

Flix Renouard de Sainte-Croix (1767-1840)

Ngi th nh ng gp vo s xuyn tc lch s l Flix Renouard de Sainte-Croix, s tc

hi ca nhng iu ng vit trong bi Introduction (Nhp ) di 28 trang, c Maybon in
li, tng ng hay t hn Bissachre.

Sainte-Croix l ngi c Bissachre ph thc nhng dng k s ca mnh, ng l cu s

quan k binh, sang Chu theo hm i ca tng Decaen [c nhim v tip nhn cc
thuc a Php Chu c Anh tr li sau hip nh Amiens 27/3/1802)], ng n
Pondichry (n ) thng 7/1803. n mt nm, ri sang Phi Lut Tn. Tr v Macao
cui 1806. Sang Qung ng, qua Nng nhng khng gh li. Gp Bissachre Macao v
c trao bn tho tp k s, nm 1807.

Ba nm sau, Ste-Croix cho in b sch nhan Voyage commercial et politique aux Indes
Orientales, aux Iles Philippines, la Chine, avec des Notions sur la Cochinchine et le Tonkin
pendant les anns 1803, 1804, 1805, 1806 et 1807 (Hnh trnh thng mi v chnh tr
ng n, Phi Lut Tn, Trung Hoa, vi nhng khi nim v Nam k v Bc k trong nhng
nm 18031807) (Aux Archives du droit franais, Imprimerie Crapelet, Paris, 1810).

B sch ny gm ba tp, vit di hnh thc 80 l th gi bn, k li nhng iu Ste-Croix

ghi nhn trong 5 nm cng tc Chu. L th cht, tr Nng ngy 25/12/1807 [v
Ste-Croix khng vo Nng, ch i qua] ta l Notions prliminaires sur la Cochinchine et le
Tonkin (Khi nim s b v Nam H v Bc H) (t. 221-289), vit v tnh hnh nc Nam; v
chnh l K s Bissachre, c sa i cch sp xp, khng tn tc gi, ch ni l ca
mt gio s sng Vit Nam nhiu nm.

K s Bissachre do Ste-Croix in nm 1810, s l ngun pht xut nhng thng tin bi nh

Quang Trung, Gia Long v dn tc Vit, cch y hn hai th k, in Paris.

Maybon v K s Bissachre

Mt th k sau, Maybon tm thy trong vn kh B ngoi giao Php, tp bn tho gm c:

- Mt bi Avant-propos (Ta) khng k tn, ca Sainte-Croix (4 trang).

- Mt bi Introduction (Nhp ) khng k tn (28 trang) cng ca Ste-Croix.

- Mt bi Rcit abrg de quelques circonstances de la conqute du Tonkin par le prince

annamite connu sous le nom de Gia Long (Bi tm lc vi cnh nh chim Bc H ca ng
hong nc Nam tn l Gia Long) do Bissachre vit (17 trang).

- Mt bi k s ta Des Notions sur le Tonkin (Nhng khi nim v Bc H) ca

Bissachre (49 trang).

- Hai t liu nh km (Hch Quang Trung v Nhng thng tin v Bc H).

Maybon thu thp tt c nhng ti liu ny v in trong cun La Relation sur le Tonkin et la
Cochinchine de Mr de la Bissachre (K s v Bc H v Nam H ca . de La Bissachre) do
chnh ng trnh by, vit li gii thiu v ch thch.

Maybon ni r mc ch ca mnh trong bi Introduction u sch:

C ba iu b ch trong vic in li sch ny: Th nht, tr li cho cun sch dng thc ban
u m tc gi vit. Vn bn cn km theo nhng ch thch ca Renouard de Sainte-Croix,
b b i trong ln in ln u. Sau cng, hai bi Avant-Propos v Introduction ca Sainte-
Croix hon ton indits, cha in u, tr vi lm li, cha ng nhng thng tin v lch
s Vit Nam, li cng qu gi hn na, v n t Jean-Marie Dayot, mt s quan Php
phc v c lc cho ng hong An Nam t u cuc chin chng phin lon (Maybon,
K s Bissachre, Introduction, t. 6-7).

Cu ca Maybon tr vi lm li, cha ng nhng thng tin v lch s Vit Nam, li cng
qu gi hn na, v n t Jean-Marie Dayot xc nh iu ny: Maybon nh gi cao bi
Introduction ca Sainte- Croix v bi ny Ste- Croix vit theo li Dayot thut li.

(Dayot, l mt trong nhng lnh Php n gip Gia Long, c vua tin dng, nhiu ln c
trao nhim v i mua kh gii nc ngoi. Nm 1792, Dayot phm ti thm thng ngn
qu trong mt chuyn i, b ui, nhng xin li. 1795, Dayot lm m tu, b x t, trn i
lun, sng Phi Lut Tn, ti y, gp Ste- Croix, v k cho Ste-Croix nhng iu y vit
trong bi Introduction ny).

Cun K s Bissachre chia lm ba phn:

- Trang 5-70: l bi Introduction do Maybon vit, v s ra i ca cun sch ln ny, v hai

n phm in nm 1810 ca Sainte-Croix v nm 1811 ca Montyon. Bi Introduction ny di
hn 1/3 cun sch (bi Introduction ca Maybon di 64 trang, bi Introduction ca Ste-
Croix di 28 trang v K s Bissachre di 66 trang), c ba im ni bt: kch v trit h
tc phm ca Barrow v Montyon v vinh thng s nghip Dayot.

- Trang 71-104: Bi Avant- Propos v Introduction ca Ste-Croix.

- Trang 105-172: dnh cho phn K s Bissachre.

Maybon trn trng gii thiu cun K s Bissachre trong bi Introduction di 64 trang, nn
cun sch ny s c mi ngi s dng nh nhng t liu ng tin cy, nh tn tui ca
Maybon. Trong sch, v c ti 2 bi Introduction, mt ca Maybon v mt ca Ste-Croix, cho
nn nhng ngi trch dn sch ny, thng khng phn bit: on no do Maybon vit,
on no do Ste-Croix vit, thng ch vn tt ghi Bissachre hoc Maybon.

Nhng s bi nh Quang Trung v Gia Long ca Bissachre trong K s, c Maybon in li

m khng ch thch, s tr thnh s thc.

Nhng s thi phng vai tr ca B a Lc v nhng ngi lnh Php ca Sainte-Croix

trong bi Introduction, c Maybon cho in, m khng ch thch, cng s tr thnh s
thc.

V vy cho nn chng ti thy cn phi gii thiu li cun K S Bissachre do Maybon ch

bin, c gi bit cc tc gi ny vit nhng g v sau , ta s tm hiu tin trnh bp
mo lch s thnh lch s ca nhng cy bt thuc i.

Chng ti gii thiu phn K s Bissachre trc, bi Introduction ca Ste-Croix s c

gii thiu sau.

K s Bissachre chia lm 2 phn:

Phn u (t. 105-122) mang tn: Rcit abrg de quelques circonstances de la conqute du
Tonkin par le ci-devant Roy de Cochinchine Ngu-Yen-Anh qui aujourdhui porte le titre
dempereur Gia Long (Tm lc vi cnh chinh phc Bc H ca vua -trc y l vua Nam
H- by gi mang danh hiu hong Gia Long): Ni dung ni s lc v Nguyn nh v
nguyn nhn thnh cng: Nh s gip ca Ty phng, ch yu l B a Lc. Lc thut
trn Trn Ninh v s can m ca Bi Th Xun. M t vic Gia Long trng pht Ty Sn.

Phn th nh (t. 123-172), mang tn: Notions sur le Tonquin (Nhng khi nim v Bc H):
M u, ni qua v ngun gc ch Tonquin, theo ng phi vit l Nc Nam mi ng (t.
123-124), tip theo l ni dung, nh sau:

K ti Gia Long n p dn chng, su cao thu nng, xy thnh i, dng hnh pht d man,
bt dn vo rng r tm lm sn, quan li tham nhng, lm giu trn thu m, ch rnh
rp, mt thm c tr lng cao. Sau khi xy dng xong thnh quch, quan li vinh thn
ph gia, dn cht i phi bn con sng. Ting Bc nghe hay, ting Nam th l vv Tt c
nhng on ny s c nhiu tc gi trch dn chng minh s bt ti ca Gia Long.

V lch s Bc H: Bissachre m t s nhc nh trong vic nhn l tn phong ca Trung

Hoa: vua Vit phi qu gi trc s gi mang thnh ch ca thin triu (t. 131). Qun ca
Quang Trung (nh Thanh) l mt bn th ph, tn st, cp bc dn chng (t. 132). Tn
gio Bc H ton mt bn m mui, sng bi qu thn, th cng ma qu (Idoltrie). Qun
chng m tn d oan, b cc thy php m hoc, b ma lm (t. 134-135).

V Gia Long, Bissachre cho rng Gia Long v thn, khng c thn no khc ngoi ng v
bng ng, Gia Long ch knh trng Khng t (t. 137). M v em gi vua u tin ma qu (t.
138). Bissachre tip tc ch trch tn ngng ca ngi Vit nhng ng t ra khng hiu g
v vn ho Vit, trn chuyn Liu Hnh vi chuyn ma rung thuyn, vv (t. 140). ng k
tnh hnh khn kh ca o Cha (t. 141). Quan li tham nhng, lm tin (t. 143). Ti c. L
lng. Lut php. Binh lnh. T chc lng thn (t. 148). Trn h hip di, c ln nut c b
(t. 152). t Bc mu m hn t Tu (t. 154), c m (t. 155). Gia Long b dn Bc ght (t.
156). T i voi trn (t. 157). Ngi Vit khinh ght ngi Tu, gi l Ng ch (t. 157).
Ngi Vit qy ly trc ngi trn. Tc qu. Cch ngi n: chiu trn, chiu di, ty theo
ngi th (t. 159). V tr ngi ph n trong gia nh. a th (t. 160-161). Ci hi, hi mn
trang sc, y phc (t. 162-163). Cm [dn] lp ngi mi nh tr n th t tin ca vua (t.
166). Ngi Vit khng khuyn khch ngh thut (t. 167). ng bng thuc loi ph nhiu
nht th gii v m nhiu nh Prou (t. 167). Ngi Bc kho ni v ni hay, mm ming
chn tay (t. 168). n c vi cm (t.170). L phc p, ging nh i ht ng ca dng
Bndictine (t.170). n tt c cc th tht k c tht ch, n c con tm, n nhau cc con vt,
dng nhau b cha bnh, n tt c cc loi su thot ra t t (ri) (t. 171-172).

Bissachre l ngi t hc, khng quen vit lch, cho nn ng k chuyn v trt t, cu c li
thi, gp u vit y. D Maybon c sa cha v sp xp li cu ch, nhng vn cn nhiu
on lng cng ti nghi.

im ng ch nht: Bissachre l ngi tu hnh, nhng c l v phi sng trong nhng

iu kin kh khn trn trnh, nn ng vit v nc Vit vi mt lng th hn kh t, ng
ch nhn thy nhng kha cnh xu xa, ng khinh b, tm lm m t c s tn trng, thng
cm.

Cha ni n nhng thiu thn kin thc v lch s, vn ho, tn gio Vit Nam v ng
phng, li k chuyn ca ng i khi kh hiu, v cch ngt cu. Th d, m u, ng vit:

Ngu-yen-anh d sinh Nam H, nhng gc Bc dng di cc quan ln trong triu: khong

25 nm nay, trn qun Ty Sn cp ngi, lang thang trn b bin ca vua Xim, c cc
gio s u chu nui nng trong vi thng. Nhng chng bao lu li c dn ng Nai thuc
Cao Mn n tip, cng vi Nam H v Bc H b qun Ty Sn chim ng; ng li trong
vng ny, di danh nghi l Cha, nh s cu gip ca vi chin hm Ty phng m qun
Ty Sn rt s, tn cng; mt mt, Nguyn nh c li th trn bin nh i bc v ha lc u
Chu bn xa hn i bc v ha lc Bc H (t. 106-107).

Cu trn chng t ng khng bit r Nguyn nh, ng khng rnh a l nc Nam, ng a

ra nhng xc nh v bng c, kiu: Nguyn nh c cc gio s u chu nui nng trong
vi thng, nh s cu gip ca vi chin hm Ty phng m qun Ty Sn rt s., c li
th trn bin nh i bc v ha lc u Chu bn xa hn i bc v ha lc Bc H
Nhng nhng li ni vu v ny s c ngi ta chp li nhiu ln, v tr thnh s thc
lch s.

V vic Nguyn nh nh Ph Xun nm 1801, Bissachre vit: ng cng c khuyn

khch bi kin ca vi ngi u k rng l mt trong nhng k hoch ca c Gim
Mc qu c B a Lc, nh thun gi [gi ma] em ton lc qun i n vy kinh Nam
H, ni vua tr Cnh Thnh vi mt t qun Cu ny cng s c nhng ngi vit s
v B a Lc, t Faure n Maybon chp li, cho rng cch nh thun theo gi ma ca
Nguyn Vng l do B a Lc dy, v khi Vng nh Ph Xun nm 1801, theo chin
lc ca ng c Siu, Maybon vn dng li ny ca Bissachre, kt lun: l
thc hin k hoch ca linh mc qu c B a Lc!

Ti sao mt vn bn lch s sai lm nh vy li c mt s gia tm c nh Maybon ht

sc bnh vc v gii thiu? Bi l vn bn u tin (t nm1810) ni rng: Nguyn
nh nh tu b, sng n ca ngi u, nh B a Lc lm qun s, m dng nn s nghip.

Nh trn ni: K s Bissachre chia lm hai phn; phn u rt ngn, nhng li cha
ng nhng tc hi ln i vi lch s dn tc, v s bi nh Quang Trung v Gia Long v h
thp Vit Nam nh mt dn tc mi r, khng c lut php:

Bi nh Quang Trung

V cm th Ty Sn khng dung o gio, Bissachre tm cch trit h Quang Trung bng s

ba t th thin v vic Quang Trung m binh ra Bc nh qun Thanh, ng vit:

Quang Trung ang Nam H, hay tin qun Tu sang, chy vi ra Bc vi vi trm lnh, i
ngy m, lm trn ng tt c nhng k c th cm c kh gii, cp lng
thc trong cc lng mc i qua, cht u k no khng theo lnh, t nh k no khng
hin go, tru, ln cho qun n, thng ni cn gin hoc ln cn in, hay ra lnh
git ngay trc mt ng nhng ngi, nga khng bc kp theo. ng ta tin gn n
tri qun Tu vi on qun mi mt, qu ct v ng xa, d sng d cht, chng lm
khip s qun ch; ng ta tn cng v git khong 40.000 ngi ngay hm mi n, nhng
k thot c trn vo rng ri cng cht. Ch cn li rt t chy v Tu bo tin thua trn (t.
132-133),

Li vit ny thc l u tr, bi nu Quang Trung l k cp, git ngi nh th, vi mt

i qun mi mt, qu ct d sng d cht nh th m ti sao li tn cng v git c
40.000 ngi ngay hm mi n?

Nhng iu l khng phi y, m l ch s gia tin s Maybon, ngi bin tp v ch

gii k s ny, li khng c mt li ch thch, gii nghi cho c gi bit ti sao c nhng
mu thun ny!

V vic Quang Trung m binh nh qun Thanh, Lit truyn vit r nh sau:
Hu c tin bo c mng rng: con ch Ng l hng g, li dm ngng cung nh vy? Tc
th h lnh c binh. Cc tng u xin chnh v hiu trc, rng buc lng ngi. Hu
bn p n bn nam ni Ng Bnh, ly ngy 25 thng 11 [22/12/1788] t lp ln ngi
hong , i nm u l Quang Trung (1788); ngay ngy hm y em c tng s, qun thy
qun b u tin i; ngy 29 [26/12/1788] n Ngh An ng qun li hn 10 ngy,
chn thm dn Ngh An, c ba inh ly mt, chia thn binh Thun, Qung lm 4 doanh
Tin, Hu, T, Hu m tn binh Ngh An l Trung Qun, qun c thng c hn 10
vn ngi, voi chin hng trm tht, duyt i binh trn doanh. Hu thn ci voi ra
ngoi doanh u lo qun lnh, bn h lnh tin qun i. n ngy 20 thng 12
[15/1/1789] n ni Tam ip (Lit truyn, tp 2, truyn Nguyn Vn Hu, t. 548).

V vic Quang Trung i ph qun Thanh, Lit truyn ghi r tng chi tit mi trn nh, kh
tm ra mt ngi bt s sau ny vit c y v c ng nh th. S khch quan ca cc
s gia triu Nguyn khi vit v ngy Quang Trung, s thit tha v hnh din ca h khi
vit v s dng cm ca Bi Th Xun, tng ngy, v nhng s thc lch s, d ca bn
thng cng nh bn bi, l iu m nhiu ngi vit s sau ny khng c c. Nhn danh
s trung lp ca mt s gia, h thng c ging ma mai, i khi cay c i vi Gia Long
v cho rng cc s gia triu Nguyn tng bc nh vua, v chp nhn hoc bin h cho s
ngy bin ca cc s gia thuc a, n phn bi s thc, phn bi dn tc m khng
bit.

Bi nh Gia Long

Bi nh Quang Trung cha , Bissachre cn dnh cho Gia Long mt on tiu thuyt
hoang ng v s trng pht Ty Sn, sau khi thng nht t nc. Bissachre rt cm
phc Bi Th Xun, ng vit nhng dng ht sc hm m s can m dng mnh ca b
[vi nhng chi tit sai lm, v d: ng k Bi Th Xun tp hp c 300.000 qun! Maybon
bin h cho s sai lm ny: khng phi li Bisssachre, ng ch vit theo mt bi dn ca!
(Maybon, Note 1, Bissachre, t. 110]; sau Bissachre m t cnh Gia Long lm nhc s
cc vua Ty Sn v cnh m con b Bi Th Xun b x voi dy vi nhng li gio u nh
sau:

Vua Gia Long tr v Kinh Nam H ngh ngi khong hai thng. Sau ng lo vic hnh
hnh t nhn. Mt trong nhng ngi y t m ti [Bissachre] gi vo triu xin vua cho
ti mt giy php, trong danh sch nhng ngi c th vo cung, ng trc mt vua trong
mt thng, y lm vic trong ngy x ti, nn y nhn thy r t u n cui. Khi tr v, y
k cho ti nghe, hm nay ti khng nh ht tt c quang cnh cc k kinh tm ny, ti ch
k li nhng iu khng khip nht m v sau mi ngi trong nc Nam u bit (K s
Bissachre, t. 117-118)[1].

on vn ny cho thy:

1- Vic Gia Long hnh hnh m Bissachre m t sau , khng phi ng c xem tn mt,
m do ngi y t ca ng k li.
2- Ngi y t ny c ng sai vo triu xin mt giy php ca vua (hay xin php
vua) lm g, khng thy vit r.

3- Ti sao ngi y t ca mt gio s, khng c chc g c bit trong triu, li c

quyn ng trc mt vua trong mt thng?

4- Tm hiu l y c php hu vua trong mt thng. Ti sao nh vua li c chung ngi

hu vi mt gio s? Nht l v gio s ny, mi y cn phi sng ln lt trong rng.

5- Ngay c Gim mc Labartette, ngi cai qun gio phn Bc h (tng ng vi Gim
mc B a Lc trong Nam) cng sng ln trn, khi Gia Long chim Ph Xun khng dm
ra trnh din. Theo th ca Barisy gi M. Marchini, ngy 15/7/1801 (Launay, III, t. 423) vua
sai anh ta i kim v th lnh o Gia T ny. Theo Labartette (ng Hu) vic c vua
vi ra l mt n hu ln. Mt gio s v danh nh Bissachre lm sao c th giao thip vi
vua, cha ni n vic gi y t vo triu, xin vua ny, n?

6- Bissachre khng hiu nghi l triu nh nc Nam, hoc c tnh vit lo ngi Php
rng triu nh Vit Nam nh ch khng ngi, ai vo cng c. ng th lc n c
quyn gi y t vo cung xin giy ca vua. ng khng bit l s thn cc cng quc
Anh, Php n xin yt kin m khng c quc th cng khng c vua tip.

7- Vic x t khng th xy ra trong cung (palais), nh y t k li. Theo Thc Lc, x

t ngoi thnh.

By im trn, chng t Bissachre ba chuyn ph trng s quan trng ca mnh.

Sau , Bissachre m t s hnh hnh:

Vic u tin chiu c n ng vua Ty Sn tr [Cnh Thnh] l h bt ng mc kch cnh

au n: qut xc cha m cht t 10, 12 nm, cng xc nhng ngi thn. Xng ct
cha m [vua Quang Trung v Hong Hu] c by li ri chm u theo ng hnh thc,
lm cho nhc nh, v theo s m tn ca nc ny, chnh l cho [hng hn] nhng hi ct
ny khng th ph h phc lc cho con chu. Sau , h b tt c xng ct Ty Sn vo mt
ci thng ln, bt lnh i tiu ln, ri nghin nt thnh bt, b sang thng khc cho vua tr
Ty Sn nhn thy m au lng.

Cho vua n mt ba tht sang trng, ng nh th tc y i vi t ti; ngi em t, can

m hn, thy vua n, trch, v v ci bn n c du hiu vng gi, y ni: Nh ta
khng thiu g bn n m anh phi n bn mn; sau ba, ngi ta nht gi vo ming y v
nhiu ngi khc v s y li nguyn ra vua mi, ri buc t chi ca y vo bn con voi x
xc. B voi x xong i v gn ct ri, y cn ngonh li nhn ci thng ng xng ct cha m.
Nhng k hnh hnh, dng mt th dng c m bn u Chu khng th tng tng ni, chia
lm bn nhng phn hy cn dnh nhau, cng vi ci i ri, thnh nm phn tht, em
by nm ch ng nht thnh ph, mi ming trn mt ct rt cao; c canh gc ngy
m; k no xm phm s b ti nng. i cho thi tha hay b qa ri ht.
Cn v ng tng Thin Ph ni ting [Thiu ph Trn Quang Diu] c gia nh v nhng
ai quen bit knh trng v thng tic, ngy hm trc hay chnh ngy cht, ng hiu tho
xin vua tha cht cho m gi 80 tui, khng th lm hi ai, v ng c toi nguyn; ng b
cht u, ng c ngi con gi tui 15, ht sc kh i, khi c trng thy con voi ln sng sng
tin n qut c, c ht ln mt ting tht thanh th thm v pha m, ni vi b rng: i m
i cu con vi! M c l ngi cm u qun i, bo con: M cu thn m cn cha
c lm sao cu ni con. Con phi chu cht nh cha v c gia nh, cn hn sng nhc vi
nhng k ny Nhiu ngi xem mun cu c gi, phi quay mt i khi nhn thy
cnh c b hai ln voi tung ln tri, ri xung trng hai sng voi m thng.

Khi n lt v n anh hng, tc v ca v Thiu Ph, b hin ngang tin n trc voi kch
thch n. Khi b n gn, ngi ta ht ln bt b phi qu xung cho voi d qut, nhng b
khng qu, b tip tc i ti; ngi ta k rng, mc d con vt b kch thch mnh, vn phi
bt buc n mi nm b ln, v n nhn ra b l mt trong nhng ch c ca n; trc khi
b hnh hnh, ngi n b can m ny cho em vo nh t nhiu tm la qun chn
v thn mnh ti ngc, trnh cho thn khi b lo l khi chu cc hnh.

Nhng k hnh hnh, nghe ni c can m, n tim, gan, phi, v cnh tay mp mp
ca b, v b lm cho bao nhiu qun lnh s hi, c tng ca chng na, khi leo tng
[Trn Ninh], h giao chn tay b cho s hu i ca bn n tht ngi ny. Bc H,
tht ngi nhm ru n sng (nhng ngi ta ch n trong nhng dp nh vy).
(Les excuteurs pour avoir dit-on son courage, mangrent son coeur, son foie, ses poumons et
ses bras potels, elle avait caus tant de peur aux soldats et mme leur Chef lescalade de
la muraille quon livra ses membres la voracit de ces cannibales. Au Tonquin, la chair
humaine se mange crue en buvant du vin (mais on nen mange que dans de semblables
occasions) (K s Bissachre, t. 121).

Maybon cho in li nhng dng nh th ny v cng khng c mt li ch thch. Chng ta

th tng tng trng hp ngc li: mt tc gi Vit Nam k chuyn ngi Php n tht
ngi c Hong Xun Hn hay o Duy Anh cho in li m khng ch thch, th ngi
Php s nh gi dn tc mnh ra sao?

Tr li nhng iu Bissachre vit trn y: Vic qut m Quang Trung v hong hu, Thc
Lc ghi lm hai giai on:

- Thng 12/1801 (thng 11 Canh Thn) Ph hu m Ty Sn Nguyn Hu, b sng, phi

thy, bu u ch. Con trai, con gi, h hng v tng hiu, 31 ngi, u b lng tr ct nt
thy (TL. I, t. 473).

- Ngy 6/12/1802 (ngy Gip Tut thng 11 Nhm Tut), lm l hin ph (l dng t binh):
em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu gi nt ri vt i, cn xng u lu
ca Nhc v Hu th u giam nh Ngoi. (TL. I, t. 531).

Nh vy, mi vic kh r rng: Thng 12/1801: qut m, phi thy, bu u. Mt nm sau,

thng 12/1802, lm l hin ph: em xng gi nt v giam u lu vo ngc. Vy cn u
xc na m qut ln trc mt anh em Quang Ton, nh Bissachre tng tng ra.
Nhng g Bissachre vit v vic Gia Long hnh hnh Ty Sn, c Sainte-Croix in nguyn
vn nm 1810, Montyon tm lc, in nm 1811. Maybon ti bn K s Bissachre, nm
1820. Taboulet trch in on hnh hnh ny, nm 1955, trong b sch La geste franaise en
Indochine, tp II, t. 265-266. Theo Nguyn Quc Tr, th Hong Xun Hn cng trch dch
Montyon, ln n Gia Long. Ring cnh hai m con tng Bi Th Xun b voi dy c
tc gi Qunh C m t li ton b trong tiu thuyt lch s c Bi Th Xun (nxb Ph
N, 1985), tr on n tht ngi! Nh vy bit tc dng tai hi ca Bissachre.

Nguyn Quc Tr trong b Nguyn Vn Thnh, (quyn I, t. 350-368), t co cc s ba t

vu co cho Gia Long, c bit v bt lnh i tiu ln s cc vua Ty Sn.

Vic Gia Long tiu dit gia nh Ty Sn nm trong bi cnh tr th dng h, c Thc
Lc ghi r tn tng ngi v chng ti trch dn trong chng ba Tm tt lch s. y
ch ghi li nhng on Thc Lc vit v vic hnh hnh, tng i kh y :

Thng 11 [Nhm Tut, tc thng 12/1802] lm l tuyn co v cng. Ngy Qu Du

[5/12/1802] t thin a thn k. Ngy Gip Tut [6/12/1802] hin ph Thi Miu.

Sai Nguyn Vn Khim l Thng ch dinh Tc Trc. Nguyn ng Hu l Tham tri hnh b
p dn Nguyn Quang Ton v em l Quang Duy, Quang Thiu, Quang Bn ra ngoi ca
thnh, x n lng tr cho 5 voi x xc (dng 5 con voi chia buc vo u v hai tay hai chn,
ri cho voi x, l mt th cc hnh), em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu
gi nt ri vt i, cn xng u lu ca Nhc v Hu th u giam nh Ngoi [Ngoi
gia, sau i l V kh] (nm Minh Mnh th hai i giam vo ngc tht cm c mi mi). Cn
ng l bn Trn Quang Diu, V Vn Dng u x tr ht php, bu u cho mi ngi
bit (TL, I, t. 531).

Bi chiu on sau, vit r hn:

Ngy mng 6 thng ny, t co Tri t; ngy mng 7 yt t Thi miu, lm l hin ph, bn
Nguyn Quang Ton v ngy thi t Quang Duy, Nguyn sy Quang Thiu, c trn Quang
Bn, Thiu ph Trn Quang Diu, T V Vn Dng, T m Nguyn Vn T, ng l Nguyn
Vn Thn, ngu Nguyn Vn Gip, Thng tng L Vn Hng, cng vi b l u s u
bt giam, u em git c, bu u bo cho dn chng. Nhc Hu tri git ri, cng em
phanh xc tan xng, tr th cho Miu X, ra hn cho thn nhn. (TL, I, t. 532-533).

Xem nh vy, bn ngi c ti nng nht l bn con vua Quang Trung b voi x xc: Gia
Long bo on s Ty Sn git gia nh mnh, o m cc cha Nguyn.

Cn cc i tng Trn Quang Diu, V Vn Dng cng vi b l u s, u b chm bu

u. Bi Th Xun, nh chng ti nhc n trong chng ba Tm lc lch s, khng thy
Thc Lc ghi tn b trong s nhng v tng b bt, cng khng thy tn b trong danh sch
cc tng b hnh hnh. Lit Truyn c cu: Quang Diu t Quy Hp xung Hng Sn
(Ngh An), nghe thy Ngh An ph, bn qua Thanh Chng sang sng Thanh Long, nhng
ngi i theo dn dn tn i c. Diu v v l Th Xun u b quan qun bt sng (Lit
truyn II, t. 570). V Lit truyn mun k mt cu chuyn cho nn c th tc gi suy ra
vic Bi Th Xun b bt cng vi Trn Quang Diu; nhng nu c k Thc Lc v Lit
truyn v giai on cui cng ca Trn Quang Diu, cm qun t Qui Nhn v, li o vt
sui, lun lun phi phng b qun Nguyn truy kch mi ng; khi b bt, c qun tng u
hon ton kit sc khng cn chng ni na. Nh vy th kh c th ng gp c v, m
b Bi Th Xun c mun i tm chng cng khng bit u m kim; nht l Thc Lc
chuyn chp nhng d kin xc thc, khng ghi vic ny. Cho nn vic bt c Bi Th
Xun hay khng cng cn l mt nghi vn lch s.

ng c s knh trng nhn ti m nhng ngi thin cn nh Bissachre khng th hiu

c: cc tng ti khi b bt thng c d hng, nu khng theo mi x t. Trong thi
gian ni chin, c nhng tng ca Nguyn nh sang hng Ty Sn v ngc li. Trn
Quang Diu vo thnh Bnh nh, khc trc thi hi V Tnh, lm l chn ct v anh hng
ca nh Nguyn, t tit, rt trng th. B Bi Th Xun thc qu cm c s thn triu
Nguyn m t vi s khm phc knh n, nu b b x t, chc chn c vi dng trong
Thc Lc hoc Lit Truyn.

Bissachre coi nc ta l man di mi r, n tht ngi, khng c lut php g c, nn ng

mun vit sao th vit. Ngoi ra ng cn mc thm bnh ph trng v khoc lc, ta c th
thy s ny trong sch ca Montyon. y l nhng iu Bissachre ni vi Montyon v
c Montyon ghi li trong bi ta sch ca ng:

ng Bissachre sng 18 nm Bc H v Nam H, i hu ht khp ni trn nc ny

v cc nc ln cn; ng nghe v ni c ting [Vit] v c quan h vi tt c mi tng
lp dn chng y. L v cha thc t, tm giao, c vn ca gio dn, kh nhiu trong x ny,
ng giao thip vi nhng nhn vt hng u ca quc gia, ng thng hi hp vi cc
quan, chnh ng cng c vn bng lm quan; theo lnh triu nh, ng c nhng ngi
Bc phc dch ring cho ng; nhiu ln ng c b kin Hong . (Montyon I,
Introduction, t.7-8)

Bissachre n Ngh An nm 1790, khi Quang Trung tr v, phi trn chui trn nhi qua cc
t n p o gio nm 1795, 1798, 1799, nh Maybon ghi trong tiu s Bissachre. Vy
Bissachre lm quan vi ai, vo lc no? Nhiu ln b kin Hong no? Quang Trung hay
Quang Ton?

Ngay c vic Maybon k: khi Gia Long hnh qun ra Bc qua Ngh An, Gim Mc Castorie
[La Mothe] v La Bissachre n cho, cng chng c g l chc chn, v lc y, b trn ca
cc ng l Gim Mc Labartette cn i trn, v cha bit thi ca Gia Long nh th no.
n khi Gia Long, v tnh vi B a Lc m sai Barisy i tm, gim mc Labartette mi dm
ra. Tm cho l Bissachre c th gp Gia Long nm 1802 Ngh An. Nm 1806,
Bissachre v Macao. Trong thi gian gia 1802 n 1806, Bissachre lp c nhng
cng trng g thnh quan trong triu Gia Long v c nhiu ln b kin Hong ?
Khng thy Maybon gii quyt nhng vn ny.

Ti t hnh Vit Nam

Nhn vic Bissachre k hai m con b Bi Th Xun b x voi dy. Chng ta th xem li
cc loi hnh hnh trong lut php Vit Nam. V ti x t, i L, Phan Huy Ch vit:

T hnh (git cht) c ba bc (t gio, trm n lng tr gm lm ba bc. Gio vi trm k l

mt bc, khiu v lng tr k ring l 2 bc, c thm bt):

1- Gio (tht c) v trm (chm u)

2- Khiu (chm bu u)

3- Lng tr (cht chn tay, xo tht, lm cho cht dn).

Xt: Php ng hnh, t trc i Tu (589-618) l: mc (thch ch vo mt), gio, trm, khiu,
lit (x xc) () n nh Tu mi nh li (), t hnh cn hai bc: gio, trm; b nhng hnh
tn khc, nh tin (nh roi da hoc st), bu u, x thy. Nh ng (618-907) cng theo
nh th () thnh php i sau khng thay i () n i Nguyn (1206-1368) li t thm
hnh lng tr, tc i trc gi l oa. i trc hnh ny du c dng ngoi php lut,
nhng ch l x tr nhng k c nghch cc nng, khng ghi vo hnh th. n i nh
Nguyn mi thy hnh th m lut triu L ta cng nhn theo . (Phan Huy Ch, Lch
Triu Hin Chng, Tp II, Hnh Lut Ch, t. 306)

Ti x t i Nguyn, theo Khm nh i Nam Hi in S L:

C 5 ti hnh: 1- Ti nh roi. 2- Ti nh trng. 3- Ti . 4- Ti lu. 5- Ti x t.

Ti x t li chia lm 5 loi nh sau:

C ti gio, ti trm v ti lng tr, cu th, lc thi. Nu k no ti c qu nng, th em thi

hnh ngay, khng phi i n k xt n; cn cc ti khc u i n hn ma thu mi em
thi hnh n (Khm nh i Nam Hi in S L, Trn Huy Hn dch, tp 11, t. 19)

Gio l tht c, trm l chm u, lng tr l xo tng ming tht, cu th l chm ri ly u

em bu, lc thi l bm xc ra.

Nh vy, Gia Long cho thm ti lc thi l bm xc khi x t Ty Sn, v ng p dng ba

loi cc hnh sau y:

i vi cc con ca Quang Trung: Quang Ton, Quang Duy, Quang Thiu, Quang Bn x n
lng tr cho 5 voi x xc (dng 5 con voi chia buc vo u v hai tay hai chn, ri cho voi x,
l mt th cc hnh), em hi ct ca Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu gi nt
ri vt i Cn ng l bn Trn Quang Diu, V Vn Dng u x tr ht php, bu
u cho mi ngi bit. (TL, I, t. 531), tc l:

- Lng tr: x cc con Quang Trung, nhng khng ct tng ming tht, m cho voi x xc.

- Lc thi: nghin hi ct Quang Trung v Hong hu.

- Cu th: chm bu u cc i tng Trn Quang Diu, V Vn Dng, vv

Khng ni g n Bi Th Xun.

Lut Gia Long trong Hi in khng ghi cc hnh voi dy. V trong cc hnh lut trc, t
i L ngc ln n nh Tu bn Tu, cng u khng thy ghi li x t ny.

l nhng chng c cho thy nhng iu Bisschre vit ra l khng c c s.

n t hnh Php

Cng nn nhc li cho Bissachre bit v n t hnh Php: trc cch mng 1789, c
nhng cch x t sau y: la potence (treo c), le bucher (t), la roue (nghin xay bnh xe),
lcartlement (x xc bng nga), cn dcapitation (chm) ch dnh cho qu tc.

S nghin xay bng bnh xe, s t chy v nga x xc cn c c hn b voi x xc.

Ngy 11/11/1789, bc s Guillotin, ngh vin, i s cng bng trc ci cht. 1/12/1789,
ng tuyn b: Chm, di hnh thc n gin my mc. 1791, lut hnh ghi: Mi n t
hnh u chm. Antoine Louis c lnh sng to my chm. 17/4/1792, th my bnh
vin Bictre trn ba xc ngi. My c t trn b cao, gi l chafaud (on u i).
Tn Guillotin c bt t ho thnh tn my chm: La Guillotine. Php bc vo giai on
Kinh Hong (La Terreur): Vua Louis XVI ln on u i ngy 21/1/1793 ti qung trng
La Rvolution (nay l Concorde), hong hu Marie Antoinette ngy 16/10/1793. Trong thi
Kinh hong (1792-1794), s ngi ln my chm c lng 16.000 n 17.000; tng cng
s ngi b git khong 100.000.

___________________________

[1] Nguyn vn: Le Roy Gia Long tant arriv la Capitale de la Cochinchine sy reposa
pendant deux mois ou environ. Ensuite il soccupa du supplice de ses prisonniers; un de mes
gens que javais envoy la cour, pour mobtenir une permission du roy et qui fut port sur la
liste de ceux qui pouvoient entrer au palais et se tenir devant Sa Majest pendant un mois, se
trouva de service le jour de lxcution, et il la vit tout entire depuis le commencement
jusqu la fin. A son retour il men a fait le rcit, je ne puis men rappeler aujourdhui toutes les
circonstances qui dailleurs sont extrmement dgoutantes, je ne rapporterai dont ce que je
me souviens, ou ce qui ma frapp le plus du rcit qui men a t fait et qui depuis a t
publique dans tous les tats du roy de Cochinchine (t. 117-118).
Chng 10: Bi Introduction ca Sainte-Croix

S gia Maybon khng ch cho in li bn K s ca Bissachre vi ni dung xuyn tc Quang

Trung, Gia Long, ph bng dn Vit, nh chng ta thy trong chng 9, ng cn a vo
cun sch ny hai bi indits Avant-Propos (Ta) v Introduction (Nhp ) ca Ste-Croix.
Hai bi ny, Ste-Croix vit gii thiu K s Bissachre, nhng sau ng b nh in ring
tp k s, cho nn chng vn nm trong Vn kh B ngoi giao Php, v c mt s
ngi tham kho v s dng trc Maybon, nhng khng xut x. n nm 1920, khi
Maybon cho xut bn v gii thiu nh nhng ti liu gi tr, chng mi chnh thc tr
thnh ti liu lch s v c nhng ngi i sau nh Taboulet, khuch trng, ph bin
thm ln v c T Tr i Trng tip ni, dng trong cun Lch S Ni Chin Vit Nam.

Bi Introduction ch ngn c 28 trang nhng cha ng nhng bp mo lch s quan trng

v nhng iu dng ng ny tr thnh s thc sau hn mt th k c truyn b
rng ri, nht l ngy nay trn Internet, c Wikipdia ting Vit.

Trong bi Avant-Propos (Ta), Ste-Croix gii thch ti sao ng c c nhng ti liu vit
bi Introduction ny, sau khi Gia Long ln ngi:

T nhng ngy Manille, ti mun c nhng thng tin v cc cuc chinh phc mi y
ca vua Nam H, l Bc H v Cao Mn l nc m rt t ngi bit () Ti ch nhn c
nhng khi nim rt thiu st (notions trs imparfaites) t cc ng DAyot [hai anh em Dayot
lc sng Manille] lm quan Nam H, trong chin tranh i mt phn nc Cao Mn
vi qun i Nam H. Phi n thng 8/1807, ng de La Bissachre, gio s vng ny 18
nm, ti Macao, lc ti ang . Ti yu cu ng vit mt bi yu lc (prcis) v Bc H v
ng vui lng vit nhng dng ghi chp m chng ta s c sau y. (Avant-propos, K s
Bissachre, t. 73)

Ste-Croix cho bit: Anh em Dayot ch cho ng nhng khi nim rt thiu st v bn K s l
do ng yu cu Bissachre vit ra. Tip , Ste-Croix gii thch:

c gi hiu r, khi c bi yu lc ca Bissachre, ti vit bi Introduction ny theo

nhng g ti hc c t cc ng Dayot, nhng bin c xy ra Nam H t khi v vua tr b
ui khi t nc ca mnh v c c Gim Mc B a Lc dn n triu nh
Php xin cu vin, cho ti by gi (Avant-Propos, K s Bissachre, t. 74, chng ti in
m).

Nh vy: Ste-Croix da vo nhng khi nim rt thiu st ca anh em Dayot vit bi

Introduction ny. Nhng iu ng ch hn m c l c gi c qua s khng nhn thy,
l cu m chng ti in m trn: v vua tr b ui khi t nc ca mnh v c
c Gim Mc B a Lc dn n triu nh Php xin cu vin.

Qua cu ny, ta thy ngay Sainte-Croix lm hong t Cnh vi Nguyn nh.

Thot tin, ta tng ch l mt li nh khi ngi ngoi quc vit v lch s Vit Nam. Nhng
trong trng hp ny, n trm trng hn nhiu bi v, trong ton bi, Ste-Croix s coi vua
Gia Long l hc tr ca B a Lc, v s sai lm ca y s c cng nhn v chnh thc
ho thnh s thc, theo tin trnh m chng ti s trnh by dn dn di y.

Bi Introduction ca Ste-Croix c Maybon gii thiu bng nhng li l sau: Hai bi

Avant-propos v Introduction ca Renouard de Sainte-Croix u hon ton cha in u c,
tr vi lm li, n cha ng nhng thng tin v lch s Vit Nam, li cng thm qu
gi, v n t Jean-Marie Dayot, mt s quan Php phc v c lc cho ng hong An
Nam t u cuc chin chng ngy qun (Maybon, Introduction, K s Bissachre, t. 6-7).

Nhng li trn trng ny ca Maybon khin c gi tin tng. ng c nhc n vi lm li

(quelques erreurs), ng cng c ch thch vi ln nhng lm li y nh vic nhm hong t
Cnh vi Nguyn nh, hay vit sai ch Cnh Thnh, vv nhng ng b qua tt c nhng
nhm ln kch s l hu qu ca s nhm Nguyn nh vi hong t Cnh. Khng nhng
th, ng cn dng kt qu ca nhng lm ln ny trong b s ni ting Histoire moderne du
pays dAnnam (1592-1820) (Lch s hin i nc Nam (1592-1820) ca ng, cng in nm
1920.

Mt im ng ch na: d Ste-Croix ni l ng ch nhn c nhng thng tin thiu st

ca Dayot v phi nh Bissachre vit bi K s, nhng c xong bi Introduction ny, ta c
th xc nh: Ste-Croix hon ton vit theo li k ca Dayot, bi nhng g ng vit, hu nh
khng c trong K s Bissachre.

Con s 250 ngi lnh v vic Dayot li tu theo B a Lc v gip Nguyn nh

M u Ste-Croix thut chuyn B a Lc em Nguyn nh sang Php cu vin c

Php hong chp nhn cho 2 corvettes (tu chin nh), trang b 18 i bc v 800 lnh,
nhng n n gp tr ngi:

thi hnh lnh ca vua Php, . de Cossigny, ton quyn n lc y cp cho hai
corvettes, khng thuc hi qun hong gia v ch ch c 250 ngi; mt tu ng giao cho
ngi b con l thanh nin dAyot [Dayot] iu khin, v gp phn ln vo s thnh cng
ca ng hong [Nguyn nh], cn tu kia do . de Marigny hay Martigny cai qun vi nhim
v theo lnh ca vua Nam H Php v vi ng B a Lc (Ste-Croix, Introduction, K s
Bissachre, t. 77-78).

on ny c bn im sai:

1- Cossigny lc thi chc ton quyn, Conway ln thay.

2- Conway khng cp g cho B a Lc c v Louis XVI ra lnh b hip c Versailles.

3- B a Lc v tay khng, khng c tu no i cng; theo 2 th ng vit cho qun s

Ltondal Macao, th u, thng 7/1789 c cu: Ti va v ti Nam H. ti v khng c
s cu tr m vua Php thun gip vua Nam H (Launay III, t. 209). V th th nh, vit
ngy 17/8/1789, c cu: Ti v vi c mt chic tu nh (une seule frgate) n li phi lp
tc i Manille ngay (Launay, III, t. 210).

4- B a Lc v vi hong t Cnh ch khng phi vi Nguyn nh.

Bi Introduction ny l vn bn u tin ni n vic Dayot li tu v Vit Nam cng vi B

a Lc, tri hn vi nhng iu do B a Lc vit ra.

Vy ta c th on rng chnh Dayot ba ra iu ny xc nh mnh l ngi u tin

theo v gim mc v gip Nguyn nh.

Con s 2 corvettes v 250 lnh hon ton v cn c, c l cng do Dayot ba ra.

Maybon s dng nhng thng tin v cn c ny, c bit im: Dayot li tu v VN cng
vi B a Lc, v ng s tm cch chng minh rng chnh B a Lc xoay tin m lnh,
mua tu v v kh n c gip Nguyn nh. Con s 250 ngi lnh, sau ny s c
ngi ta sa thnh my trm do B a Lc b tin ra m v mua 2 chic tu v gip Gia
Long.

l s xuyn tc, th nht, trong bi Introduction ca Ste- Croix, sau ny tr thnh s

thc lch s.

Nh B a Lc m Nguyn nh chim li Gia nh

Tip tc cu chuyn hoang tng, Ste-Croix k tip rng (chng ti tm tt li Ste-Croix):

Khi Nguyn nh [vn nhm hong t Cnh vi Nguyn nh] v ti Si Gn vi hai tu
chin Php v 250 ngi lnh th qun Ty Sn chim ht min Nam [thc ra khi B a
Lc em hong t Cnh v Si Gn thng 7/1789, th Nguyn Vng bnh nh xong
min Nam], B a Lc v Nguyn nh phi nh nhau vi Ty Sn chim li Gia nh,
nhng qun Ty Sn mnh, ui Nguyn nh khi min Nam, Nguyn nh chy sang Xim
cu cu. Ty Sn ngh vi vua Xim nu bn Nguyn nh cho h, th h s tr gi cao, tc
l h s nhng cho Xim nhiu tnh min Nam.

Ti y vai tr cu tinh ca B a Lc hin ra, Ste-Croix vit:

Nh vua tr nh do thm bit c s phn trc ny [vic Xim bn ng cho Ty Sn],

nhng khng kinh nghim v sng sut trong nhng trng hp t nh, mi b mt hi
ng B a Lc () c Gim Mc B a Lc, trong hon cnh tuyt vng ny, c li khuyn
ngoan cng l nn tp hp nhng thuyn tam bn cn li, tn cng ngay vo Kinh m
Ty Sn ng, v bt ng, h khng kp chun b i ph, trc mt d tnh phi thng nh
th.

Vua Nam H khn kho thi hnh k hoch ny, ng trn khi triu nh Xim, ly c i duyt
nhng thuyn tam bn v tiu hm ri bt ng dong thng bum v chim c Si Gn l
ni cc lnh t Ty Sn ng tr, hu nh khng c s khng c no; lnh t ngy khng ng
n s thm ving ny, ch c my ngi gc bn mnh, cn lnh trng th v qu- vic
ny thng thy Nam H trong thi bnh. (Ste-Croix, Introduction, t. 80-81).

c on trn y, chng ta c th on rng Ste-Croix nghe Bissachre hay Dayot k l m

v hai vic: Nguyn nh rt qun t Xim v chim li Gia nh, nm 1787 (lc y B a
Lc v hong t Cnh cn Php) v trn Th Ni, 1792 (Nguyn nh chp nhong tn
cng Quy Nhn) ri thm tht vo, i n kt lun : chin cng u tin ca Nguyn nh
l do B a Lc ch o: tn cng bt ng v chp nhong vo kinh , chim c Si Gn
m vua Ty Sn ang ng tr.

Tuyt nhin khng thy s gia Maybon ch thch g v nhng sai lm nh ny.

D ba t hon ton nh th, nhng huyn thoi B a Lc cm qun chim li Gia nh

ca Ste-Croix c truyn b rng ri. c bit Alexis Faure khi vit cun Monseigneur
Pigneau de Bhaine, 1891, da vo im ny tng B a Lc ln hng nguyn soi,
cm c lnh i u, chim li Gia nh, v Faure thng phong B a Lc lm B trng
b chin tranh t nm 1780! sau tr thnh Richelieu ca Nguyn nh (Faure, chng 18, t.
72-76, bn in in t). Faure dng nhiu thng tin trong bi Introduction ca Ste-Croix,
nhng li ch rng rt t Mmoire sur la Cochinchine, par de la Bissachre, 1807, (Vn Kh
Ngoi Giao). C l ci tn Bissachre ng tin cy hn, v l thy tu chng?

l s xuyn tc th hai, trong bi Introduction ca Ste-Croix, s l u mi cho cc lp

lun: B a Lc trc tip ch huy qun i Nguyn nh.

Nhng ng bun hn c l s vinh thng B a Lc lm ch soi ca T Ch i Trng,

ng T vit nhng hng sau y:

- Vo gn na m mt ngy no , ng [Nguyn nh] i tm B a Lc hi kin [v

vic git Thanh Nhn]. ng ny phn vn gia Thanh Nhn v Nguyn nh, c hai
ngi ng u c gi lin lc li dng truyn o, nn tr li thi thc mt cch khn
ngoan, nh khc v. (LSNCVN, t.100-101). Khng bit ti sao T Ch i Trng li bit r
n nh vy, nht l cu chuyn ny xy ra lc na m v bit c Nguyn nh khc na!
Cha k s ngn ng i hi thy tu v d nh git ngi!

- Chnh B a Lc bng cch ni chuyn chi cng thu thp kin thc, k thut mi vo
Gia nh khi ng dy Thanh Nhn li dng lu n (LSNCVN, t. 107). c Cha B a Lc
dy ng tng cp dng lu n, tht ngc i. Nht l cha c g chng minh gim
mc B a Lc quen Thanh Nhn, v tng hiu st, git ngi nh c rc (c l TCTT
nhm Thanh Nhn vi Mc Thin T l ngi vn hc v n nhn ca B a Lc, trong
tt c phng on ny).

- T u thng 3/1783, B a Lc phi hi bn vi Nguyn nh v vic trnh Ty Sn

(LSNCVN, t. 113). y, r rng B a Lc l ch, gi Nguyn nh ln hi bn.

- Vic xy ra Ph Quc vo khong u thng 7/1783. Nguyn nh n hi B a Lc tm

cch gip ly li nc LSNCVN, t.177).
Khng cn dn thm, chng ta thy tinh thn Ste-Croix tri di trong cun Lch S Ni
Chin Vit Nam ca T Ch i Trng, thng qua Faure, Maybon, Taboulet

Olivier de Puymanel, k s trng

Sau khi v chn dung B a Lc, nhng mt v nguyn soi, ch huy Nguyn nh chim
li c Gia nh, Ste-Croix gii thiu nhn vt quan trng th nh: Olivier de Puymanel,
bng nhng hng nh sau:

Vo khong thi gian ny . Olivier, ngi Php, v gip, tr thnh k s trng.

L ngi tr tui c cao vng, c kin thc su rng, l Chun u thy qun (garde marine)
trn mt trong nhng tu ca Cng ty Php gh Nam H, trn ng n Trung Quc, hay tin
ng vua ang nh nhau, cn ngi u gip, b tu n gip, c chp nhn. Nh vua
khng tic vic ny v, ngoi kin thc hon ho v vic xy thnh tr, v thut binh b, .
Olivier cn c phm hnh v tho vt, hai c tnh chnh ca mt v ch huy qun i.

Nhng chin thng ca vua Nam H mt phn l nh ng, ng v bn cc thnh

quch, sng to nhiu cng binh xng.

ng c thng tc v hng nht, l K s ch huy trng ng u cc cng binh

xng v T lnh mt qun on gm 3000 cm v ca vua do ng thnh lp v hun
luyn theo kiu Ty phng. Nhng sau ng gh tm cng vic ny v khng c hu i
v cc i thn x t vi nhng ngi Php gip vua m ti s gii thch sau.

Hot ng ca nhng ngi Php gip vua Nam H i i vi nhng i bc v sng ng

m nc Php cho h, gp phn khng nh vo vic nh vua dn dn lm ch li x s
trong mt thi hn kh ngn. . Olivier lm kin c n ly bng nhng chin ho trang b
sng i bc iu khin theo li Ty phng, v li nh nhau ny rt mi l Nam H, lm
cho qun Ty Sn khip m thua chy mi ln gp qun nh vua, chng khng th chng li
ho lc mnh m do . Olivier iu khin v chng thng b ko vo nhng ho h m dn
tc ny khng c nim g (Ste-Croix, Introduction, Bissachre, t. 82-83).

y l on vn ch cht m sau ny cc tc gi Php Vit u da vo vinh thng

Puymanel ln hng u cc ngnh: Xy dng thnh i, chin lu, thnh ph, c sng, t
chc v hun luyn qun i

Vn t ra l: Khi mi o ng, t chn ln t H Tin, Puymanel ch l binh nh, t hc

(s chng minh bng vn bn trong phn vit v Puymanel). Vy Puymanel hc k s lc
no? Hc ngh binh trng s quan no? M va ti lm vic vi Nguyn nh tr
thnh K s trng? ng u cc cng binh xng no? L t lnh qun on no? M c
th cng mt lc, va l k s trng cc cng binh xng, va xy cc n lu, va l T
lnh qun cm v, va hun luyn qun i, va iu khin cc trn nh

l s xuyn tc th ba, trong bi Introduction ca Ste-Croix, s xuyn tc ny s c

trch dn, thi phng a Puymanel ln v tr th nh, sau B a Lc.
Dayot lnh o thu qun v v bn b bin Vit Nam cho Nguyn nh

Sau khi vinh thng Puymanel l cha t cc ngnh b binh, Ste-Croix, (vn theo li k ca
Dayot), a Dayot ln hng ch soi ngnh thu binh. :

Vua Nam H rt ch n thu qun, ng c mt trong tt c nhng cng trnh xy dng ti

cc cng binh xng do ng Olivier iu khin cng nh cc xng ng tu do ng Dayot
iu khin. ng Dayot l linh hn v lnh o ngnh thy qun. ng theo qun i dc b
bin, vn ti lng thc; nu thy ch xut hin, nh cch iu khin v nh ho cng mnh
ca chin hm, ng khin ch phi chy trn. Vua bt cc quan phi phc tng mnh lnh
ca cc v ch huy Ty phng ny cho nn h b ghen ght. (Bi dn, t. 83).

n y, chng ta mi hiu ti sao c s vinh thng Puymanel trc , bi v nu Dayot t

vinh thng mnh ngay, th khng tin, nn thng Puymanel trc khi t thng mnh.

Vn theo Ste-Croix: sau mt thi gian Nam H, Jean-Marie Dayot gi em l Flix sang
gip vua: Flix Dayot, l mt thanh nin ti ba. C hai ng nhiu chin hm cho nh
vua v v bn b bin VN, rt hu dng cho hi qun (Bd, t. 84).

l s xuyn tc th t trong bi Introduction ca Ste-Croix. S xuyn tc ny s c cc

hc gi Maybon v Cadire tn dng ca tng s nghip anh em Dayot. Nhng trong bi
vit v Vannier, Andr Salles li nht quyt rng Vannier mi l cha t ngnh thy qun
Vit Nam (BAVH, 1935, II, t. 155). Ho ra chng ta c ti hai cha t ngnh hi qun!

Chng ti s trnh by cn k nhng vn ny trong chng vit v Dayot; y ch xin

ni s lc: Nhim v chnh ca anh em Dayot l mua bn vt dng nc ngoi v tip t
cho qun i. Trong khi di chuyn, h xin Nguyn Vng cho thm phng tin v
bn b bin nc Nam. Sau ny Dayot gi ton th bn ny cho b Hi qun Php,
ch khng phi cho vua Gia Long dng. Qun i Php s dng bn ny nh nc ta
nm 1862. Cng trng ny c Maybon ghi li nh sau:

Trong nhng chuyn i i v v, dc theo b bin nc Nam, khng ch i theo qun m c

khi i ti lng na, anh em Dayot lm mt cng vic ng vinh danh l v thu o b
bin v nhng hi cng. Chnh Renouard de Sainte-Croix em v Php tp hi c v bn
ca Dayot. Trong th Dayot vit cho Ste-Croix t Macao ngy 15/11/1807, c l t ngy sau
khi Ste-Croix ri Macao, c nhng dng hi l ny: Cht ti mn khng cho php ti m c
chc hi vin thng tin ca mt c quan bc hc [Vin Lu Tr] nh th, nhng ti s rt
mng nu nhng cng trnh ca ti c chp nhn. Ti c th gi tip nhng nhn xt b
ch v ci x, c th ni l v danh ny, v s cn th v hn nu n c chiu thm cht nh
sng. Anh de Sainte-Croix thn, ti tin trc nhng chm sc st sng v t nh ca anh. Ti
giao cho anh kt qu cng vic su nm cam go ca ti, tt c nhng g anh s lm, i vi ti
s l tt p, v nu c tr ngi g vi vic anh v tnh bn gip ti v lng mong mun ca ti
phc v t quc [Php], th cng khng gim bt c lng bit n sut i ca ti i vi
anh. (Maybon, Introduction, Bissachre, t. 31-33).
 ca Dayot l r qua nhng dng th vit cho Ste-Croix c Maybon trch dn trn
y: y mong mun c phc v t quc Php vi tp bn ny. Dayot l ngi c cng
vi nc Php, nhng i vi Vit Nam, l k phn bi: li dng lng tin ca vua v bn
nc ta dng cho vua Php. Ste-Croix gi bn ca Dayot v B Ngoi Giao v c
Hong [Napolon I] xem. Maybon vit tip:

Nm 1820, chnh ph quyt nh dnh cho Dayot mt cu lc b thin vn; nhng s tng
thng n qu mun, Dayot mt t nm 1809. ng cng khng nhn thy nhng bn
ca ng c Vin lu tr hi qun pht hnh nm 1818, v cng khng bit li khen ngi
ht mnh ca Abel Rmusat: chng ta bit c nhiu ngi nc ta gi nhng chc v
quan trng trong triu nc Xim v nc Vit, v nh vo mt trong nhng ngi , ng
Dayot, nay qua i, m chng ta c tp a (Atlas) cc k qu gi v nc Nam, c
vua [Louis XVIII] sai khc nm 1818, l mt trong nhng cng trnh bt h ca khoa hc
a l v ci x rt xa u chu ny T khi cc bn ca ng Dayot c in ra, chng ta
bit r b bin nc Nam c l cn r hn mt s b bin u chu (Abel Rmusat, Mlanges
asiatiques, 1825, t. 74, 79).

Nm 1817, vua Louis XVIII sai Kergariou sang bin ng, vi bn ca Dayot. Trong th
ngy 28/3/1818 gi b trng Hi qun, Kergariou vit: Ti i khp cc ca bin ca
nc Nam v trong hi trnh chng gai ny, ti c dp kim chng, o ln hu nh tt c
cng trnh ca ng Dayot. Chng c li no khm phc s chnh xc, nht l s chnh
xc m t ai c chiu li trn cc bn . (Maybon, Introduction, Bissachre, t. 33).

Tm li, Jean-Marie Dayot k li cng trng ca mnh cho Ste-Croix ghi li. Cng trng
ny c cc s gia thuc a tung ln.

T Ch i Trng, nh thng l, vn rp theo phi Php m vinh thng Dayot, ng vit:

Dayot l linh hn v ch tng ca thy qun Nguyn nh Gio s La Bissachre ni
(Lch s ni chin Vit Nam, t. 204), thc ra l Ste-Croix vit cu ny. V ng T dng
nhiu trang ca ngi cng lao ca Dayot, Puymanel v nhng ngi Php (LSNCVN, t.
231-237).

Jean- Marie Dayot l mt ngi c vua tin dng v trng i, qua nhng chiu d vua sai
phi, m chng ti s trch dch trong phn vit v Dayot; y ch ni s lc hai v Dayot
b kt ti. Hai v ny lin quan n hai t lnh Php b i nm 1792 v 1795. Trong
chng 8 Hch Quang Trung, chng ti ni kh r vic B a Lc v lnh Php b i nm
1792, khi thy Quang Trung chun b nh Nam H.

Linh mc Le Labousse, trong l th vit ngy 17/6/1792 gi qun s tu vin Letondal

Macao, ng vit v trng hp Dayot nh sau: Chuyn i xui xo t Macao sang Manille ca
Dayot v s sch cc k thm lm ca anh ta lm cho vua gh tm, bc qu khng thm
ni g thm, vua sai ui ht khng ch cc lnh thy, m tt c s quan, ai mun i th i,
khng gi (Launay III, t. 296). Tm li, trong t lnh Php b i nm 1792, Dayot, v thm
lm s sch, b qu pht, nhng cha b ui. Anh ta xin li, chc mun lp cng, cho nn
c hai chng cho bit Dayot d trn Th Ni 1792, nh chng ti ni trong chng 8.
Nm 1795, li c v ngi Php b i ln th hai, ln ny trm trng hn, lin quan n hai
vic quan trng: Trn i Lut dng s xin vua chm u B a Lc v Dayot lm m tu.

Trn i Lut dng s xin vua chm u B a Lc

Quan hn lm Trn i Lut l mt trong nhng ngi theo Nguyn Vng sang Vng
Cc t nm 1785. Khi Nguyn Vng chim li Gia nh, c b chc hn lm ch co. Tuy
l quan vn nhng ng vn d cc bui lun bn chin lc vi cc quan v v tham d
cc trn nh Din Khnh v Quy Nhn.

Khong thng 3-4/1795, ng dng s ni v ci hi ca o gio ni chung v ca o Gia

T ni ring m B a Lc em vo, xin vua chm u. ng bit nu vua khng nghe th
c th b mt u, nn trc khi dng s, dn ngi nh ng o quan i.

Lit truyn vit:

n khi ra coi vic qun, [Trn i Lut] thy ngi Ty l B a Lc kiu ngo, dng mt
s ni: Ci hi v o Pht Lo t hn o Dng Mc, m ci hi v o Gia T li t hn
o Pht Lo, nn tr mi d oan, thnh nhn rn v hi y, gi v t o, tin vng [ch V
Vng Nguyn Phc Khot] bo tt phi git, l rt ght v lon chnh, di dn ha v
sau. Nay a Lc mang gio cho Thin Chu la dn ngu, khng c tnh thn cha con, nghi
ln vua ti, li t cy l bo h ng Cung c cht cng lao, sinh lng kiu ngo, khng s hi
g, nay nh th, ngy khc li nh th no, k y m khng git, sao gi l php lut c. Ti
xin c thanh gm ca vua dng chm u hn treo ca ch, t c nc m b c
s m hoc ca mi ngi. T s dng vo vua rt khen, nhng s b hn th, bn co b tn
h [Trn i Lut] v ct vo hm, ri triu Lut bo mt rng: Ngi c li ni thng,
trm khng phi l khng tin, nhng nay nh ng dp ty, v vic dng ngi, rt l vic
cn, k di tr v ngu cng nn dng, khng nn t cho ngi bit l hp hi, tm hy .
(Lit truyn, Trn i Lut, tp 2, t. 295-296).

Tt c vic ny chng t s sng sut v ti chnh tr ca Gia Long.

Theo th ngy 27/4/1795 ca Lavou gi Ltondal (Launay, t. 301-302), th v ny xy

ra vo khong thng 3-4/1795. Thc Lc, thng 3-4/1795 (thng 2 L.), ghi rng: ng
cung trn gi Gia nh, c T qun Phm Vn Nhn, Gim thnh s T Vn oi, L b
Nguyn , Tham mu Nguyn Thi Nguyn, H b Phan Thin Phc, Hnh b Nguyn Vn
Ngh, tr gip. (TL, I, t. 318). iu ny chng t: B a Lc khng cn l mt trong nhng
ngi thy ca ng cung, c l ng mt chc ph o t lc ny, v n thng 11-
12/1795 (thng 10 L.), Thc Lc cho bit: vua sai ph tng t qun Phm Vn Nhn lm
ph o ng Cung vi li d: ht thy mi vic u u cho khanh. Ct sao gip thi t,
hun c c tt (TL, I, t. 327-328). Nh vy, vua nghe li khuyn ca Trn i Lut,
khng thi t gn B a Lc nh trc na.

Ngoi ra, gio s Lavou, vn trong l th ngy 27/4/1795 ny, k li s vic gn ging
nh Lit truyn:
Trong ng lc ny [lc xy ra v Dayot lm m tu] th cc quan dng vua l s chng
c Cha; vua c v im lng. c Cha c bo tin ngay, nhng gi v [khng bit] trong vi
ngy; sau thy vua khng ng g n v ny v cn t ra ng vi cc quan; c Cha
mi cay ng than th, vua nghe mch li, lc mi gi cho c Cha l s (Launay, t.
302).

cui th, Lavou, v khng bit tc gi vit s l ai, cho nn ng on m:

Trong s nhng ngi buc ti c hai i thn, hin ang t v ti hn nht b ri hai
quan khc ang b ngy qun vy nguy khn. H xin c Cha che ch v ni rng s phn h
trong tay cha. S phn h s ra sao? Cha bit th no, nh vua i nh trn ri
(Launay, t.302-303).

Nhng Gim mc B a Lc li trnh by vic ny mt cch khc hn. Trong hai bc th di

gi qun th Ltondal (Launay, t. 303-306) ng phn trn v v ny, th u vit ngy
18/5/1795, ng ch ni n vic cc quan vit s xin vua cho hong t t gn ng hn, v s
chu nh hng ca ng, v vy ng li dng c hi ny xin i Macao, v theo ng nh
vua khc xin ng ng b ng ta, ri vua bt hai v i thn u triu ch trng vic
ny em chm u, nhng h c ng xin n x (Th B a Lc gi Letondal ngy
18/5/1795, Launay, III, t. 303).

L th th nh vit ngy 30/5/1795, B a Lc li ni khc hn: ng k chuyn 19 v i

thn, v ght o, vit l s tu vua, vua c xong ni gin, nm l s xung t v da
s trng tr nng n nhng k vit. Sau , 2 i tng trong s 19 ngi ny b x t, v
chnh c Gim Mc phi can thip, h mi khi b chm u!

Nh vy bit, ngay c c Gim Mc, khi cn, cng c th bp mo s thc.

Nhng n khi T Ch i Trng thut li chuyn ny, ng cn gia tng mc tng

tng ln mt bc na:

Sa son i cu Din Khnh b vy ln th hai, Nguyn nh tng giam Dayot v mt ty

tng v ti lm chm chic tu c giao trng coi, h hi n ni khng th sa cha
dng c g c. Nguyn nh tc gin chi lung tung. ng dp y, 19 ngi i thn trong
s c ngi ch vua (Tn Tht Thng?) v mt ngi hong phi, dng s by t mi nguy
hi nu c hong t Cnh cho B a Lc dy d theo mt tin tng khc hn mi tin
tng c truyn. H cu xin Nguyn nh ct t mi lin lc y v Cnh cho cc quan triu
dy. Nghe chuyn, B a Lc khn ngoan n trnh vi ngy. Thy Nguyn nh c v nghe
theo li s, ng ln ting phn nn th nh n tn nh a t biu cho ng coi.

Sau khi k chuyn B a Lc nhc li cng lao ng gip Nguyn nh v i v, ng T vit

tip: nn nghe B a Lc i v, nhn dp hai ngi c tn trong s l Nguyn Hunh c
v Nguyn Vn Thnh khng i cu Ph Hi, ng ku v tng giam, va tr ti, va lm
va lng Gim Mc. (T Ch i Trng, Lch s ni chin Vit Nam, t. 298-299).
Thc kinh hong, khi thy mt ngi vit s Vit Nam, khng nhng ph ho s sai lm
ca Lavou, s ni di ca B a Lc m cn thm tht vo xuyn tc lch s n nh
vy.

Nguyn Vn Thnh v Nguyn Hunh c b pht v ti rt qun, khng dm ng u vi

L Trung ch khng phi v b ri ai ht, xy ra vo thng ging nm t Mo (thng
2/1975), c c Thc Lc (Tp I, t. 317) ln Lit Truyn vit r, tm tt nh sau: Ma
ng Gip Dn (1794) Trn Quang Diu li vy thnh Din Khnh; vua pht cho Nguyn
Vn Thnh 3000 qun, sai i gi Bnh Thun, Thnh ni:Qun gic nhiu, Bnh Thun li l
ni t chin khng cho ti 5000 qun khng gi c. Nguyn Hunh c xin i, vua bn sai
Nguyn Hunh c iu bt, Thnh lm ph. Qun n Phan R, T l gic l L Trung chn
ch him chng c, v lng qun khng n, trc dn qun i, Thnh cng lui qun
v Na Ly cng hp vi qun c, bn lui gi B Ra. Vua gin l hn nht bt Thnh cng c
v cho nh thn xt. Thnh dn bin vic lui qun c s trng, vua chiu tha khng hi ti
na (Lit truyn, I I, Nguyn Vn Thnh, t. 374).

Khng c chuyn Nguyn Vn Thnh, Nguyn Hunh c v 19 i thn k s g c. Bi v,

nu c, th ti sao cc s gia triu Nguyn li khng ghi li?

Dayot lm m tu

Vic Dayot lm m tu c phn nh trong th ca hai gio s Lavou v Le Labousse.

1- Gio s Lavou, trong mt th di vit ngy 27/4/1795, gi M. Ltondal, c on lin

quan n Dayot lm m tu, nh sau:

Nh vua va ni cn thnh n vi nhng ngi u gip vua, v va tng giam 2 ngi trong
bn h: ng Dayot v vin thng s hi qun ca ng ta [son premier matre, c l l ph
i trong ting Vit, v Dayot l cai i], tu b m v b h hi nng; ngi ta tu
vua l khng th dng c na, vic ny khin vua ni trn li nh, v thot u nng gin,
chi ra thm t bn ngi u n gip; sau ng ngh li, v c l ng cn ng ngh
li, bi v cng vic ca ng ngy cng xu i. [ ni vic Trn Quang Diu ang ro rit bao
vy Din Khnh ln th nh, vng chun b hnh qun gii vy Din Khnh] (Launay, III, t.
302).

2- Th Le Labousse vit, Si Gn ngy 22/6/1795 gi Ltondal, cho bit mt s chi tit

khc:

Vng ang trong th kt Tt c ngi u b i. Ti s rng l tin khi ca chng

ta. c ng [B a Lc] sa son mt chic tu tt ri

ng s thy cc ng Olivier v Dayot ti Macao. Dayot phi trn khi chin hm ca mnh
khi ra hng cng Saint Jacques. S tu thot ny s l tn tht nng n cho nh vua.

(Documents relatifs lpoque de Gia Long, Cadire, BEFEO, s 12, 1912, t. 35).
Trong lc Nguyn Vng phi trc din vi Trn Quang Diu, Din Khnh trong v th
cc k nguy him, Vng chun b xut qun cu Din Khnh, th Dayot lm m tu. Tt
nhin y b bt, v trn ra Vng Tu, b truy n, y ra hng, sau y li trn c i Macao.

Tm li: v B a Lc v nhng ngi Php b i nm 1795, do hai l do chnh:

- Trn i Lut dng s xin vua chm u B a Lc.

- Dayot lm m tu, b ti, hai anh em tm cch tu thot.

Puymanel nh b i theo, hoc b i, nhng ri quay tr li, tip tc gip vua mt s

vic c ghi trong i Nam Thc Lc v Lit truyn cho n khi mt Malacca ngy
22/3/1799.

Vic m tu v b i, theo Ste-Croix vit li

Khi Dayot k cho Ste-Croix v vic m tu ny, th khc hn, Ste-Croix vit:

Cc ng Dayot v Olivier b i sau 8 nm phc v m khng c ca ci g, mc d vic [tr

n] y khng kh. Nhng kh chu m vua v cc quan gy cho ng Dayot khin ng b i.
Hin nay ch cn 3, 4 ngi Php di quyn li, l nhng ng Vannier, khng c ca,
ch c chc quan v nh nhng ngi u khc khng ngng b bn quan li ganh t ti nng,
vua nghe li h. (Ste-Croix, bd, t. 85).

Cu ny phn nh mt s tht: Sau nm 1795, ch cn 3, 4 ngi Php li. Nhng

ngi lnh Php n y tm ca, nhng khng t c s mong mun, tht vng, h b
i. Vic li cho cc quan, s ch l mt cch chy ti. Ste-Croix vit tip cu chuyn Dayot
k:

V y l nhng g khin cho ngi Php mch lng:

ng Dayot nh ti cho bit, lm cho vua nhng dch v quan trng, v ht lng vi vua
v c vua tin cy, nn b cc quan ghen t. ng chng khng cho h n hi l nhng ngi
em g n [bn] ng tu. Dayot mch vua, h mt mi b nn tm mi cch h
Dayot. H ra tay nhiu ln nhng khng thnh. Mt hm, Dayot khng c mt trn tu ca
mnh, tri bo, tu b gi thi xung nc, lt. Vua ang sa son hnh qun, rt bc mnh v
s mt tu ny, cc quan bn li dng, tu vua l tu chm do Dayot bt cn mun lm chm
tr vic hnh qun, Dayot b ng gng, ng l b x t ngay, nu cc bn ng khng tm
cch chn li. Khng may l GM B a Lc i vng. Dayot b ng gng 4 ngy, vua khng
chu nghe li xin khoan hng. Sau cng, gim mc v qu trch vua, bo cch hnh x ny s
lm cho ngi Php gh tm mi mi v iu c th lm tn hi rt nhiu cho nh vua.
Vua vn tn knh c gim mc nn nghe li v th ngay Dayot.

Nh vua gi Dayot n gii thch mnh lm, v s sa li li nhng qu mun. Dayot

khng th b qua, v li nhng iu gim pha ny s cn xy ra, s cn lp li; Dayot thm
vi thng ri c hai anh em xin t chc vua khng t chi c. Mt thi gian sau vua bit
ti ca bn quan li, em x t ht.

Tt c ngi Php u thm tha hnh pht v l cho v ch huy v ng bo ca h; ng

Olivier cng ngh mt ngy no chuyn ny cng c th xy ra cho mnh mc d ng c
u i, cng xin t chc. D ng lm vic ht lng, qua nhiu chin dch thng trn, m vua
khng ban cho ca ci g c.

Khi [Olivier] ni r d nh vi vua, vua thy s mt mt ny, ng bo anh rng: cho n

nay, c mt s tr ngi khin ng cha th tng cho anh mt phn ca ci, nhng ng s lo
vic ny, Olivier c ni n, v anh bit tnh cc k h tin ca ng, cho rng vua ch gi v
gi anh li. Nh vua bn ni: Nu ta l vua ca nh ngi, ta c th bt buc nh ngi, nh
mt thn dn, li, khng cho i, nhng ngi khng phi th v ta cng khng th chng li
k hoch ca ngi, cng nh ta khng th v n, qun nhng g nh ngi lm cho ta,
vy ta cho ngi mt chic tu nh ngi c th ch cau mua cc ca hng. Ta cng cho
ngi quyn ra vo tt c cc hi cng ca ta bun bn m khng phi tr bt c thu g.
(Ch thch ca Ste-Croix: thu nhp khu vo nc Nam l 3.000 ng cho tt c cc th
thuyn tu ln nh). . Olivier em tu ny ch cau ti Macao, bn c c thy 3.000 quan
tin. ng tr li Cao Mn vi tu ny, mang nhng th hng ho dng ring cho x ny, ri b
bnh kit l khi vo cng, v cht t lu sau (Bd, t. 85-89).

Nhng dng trn y ca Ste-Croix (vit li li Dayot), cho bit mt s thng tin:

- Dayot sut b chm v ti lm m tu.

- Theo li y, th nh B a Lc xin, m y c tha.

- Nhng theo nhng iu trnh by trn, th lc B a Lc cng cn ang lo cho s

phn ca mnh, v l s ca Trn i Lut.

- Theo th ca Le Labousse, Dayot trn n Vng Tu, ri b bt li, y trn thm ln na,
mi thot sang Macao.

- Vn theo th ca Le Labousse, th Olivier de Puymanel cng i Macao vi anh em Dayot.

Nhng sau y li quay v, cho nn mi c on Olivier i thoi vi vua, nh Ste-Croix vit
trn.

B a Lc l thy dy Nguyn nh, theo Ste- Croix

T u n cui bi Introduction, Ste-Croix u nhm hong t Cnh vi Nguyn nh, cho

nn y vit nhng cu: V vua tr Nam H, c vua cha giao ph cho v gim mc, trc khi
cht, v cn dn ng lm thy ch o cho (Bd, t. 76); hoc: Nhng ngi Php m ng
hong ny mang n nng, nhng cng lao ca h khng c n b xng ng, nht l
sau ci cht ca Gim Mc B a Lc, ngi thy y quyn uy i vi a con u
(Bd, t. 85). V Ste-Croix k nhng cu chuyn hoang tng v vai tr ca B a Lc bn
cnh Nguyn nh:
 u, che ch v a ng hong tr sang Php xin cu vin, c Gim Mc t hn
ch mnh trong a v mt ngi c tui, dy cho ng vua hc tr nhng nguyn tc i
cng ca o c () ng dch cho hc tr nhiu sch ting Php sang ch Nm
[Cochinchinois] ch yu l nhng sch chin lc v xy dng thnh quch () ng hong
ny c kin thc i cng v khoa hc v lun lun c nhng sch m gim mc dch
ra, ng mun hc hi cho bng ngi u.

i vi v gim mc dy d nh vua () vua coi ng nh ngi cha th nh v gi ng l

Thng S [Grande Mare]. Ta c th tin rng nu Ngi [gim mc] cn sng, th s chng
cho nh vua tn st d man nhng th lnh Ty Sn khi ln lm vua. Ngi sng trong
triu ca hc tr, c hng nhng u th nh vua, ngi ngang hng vi vua, v nu
ngi khng vo triu th vay n thm ngi ti nh, nht l thi gian cui khi ngi b
bnh (Bd, t. 91-92).

S lm ln ca Ste-Croix, lc u, tng l v can, nhng dn dn dn n nhng hu qu

tai hi nh on vn va dn trn: Y hon ton coi vua Gia Long l hc tr ca B a Lc!

Trc ht, phi ni r li: B a Lc thp tng, trng nom v dy d Hong t Cnh
trong 4 nm i Php, t 1785 n 1789, (5 n 9 tui). Gia Long khng qun ci n ny, nn
ng lun lun i x t t vi v gim mc, cho con gi B a Lc mt cch tn knh
bng Thng S. Khi em hong t v li Si Gn, B a Lc gi chc ph o, nhng bn
cnh cn c nhng thy khc nh L Quang nh, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu u l
nhng hc gi thi by gi. Tuy nhin, ngi Php khi vit v vic ny, h khng bit hoc
h c , ch coi nh c mt mnh B a Lc l thy ca hong t.

Nm 1794, khi Nguyn Vng sai hong t Cnh, mi 13 tui, i trn th Din Khnh
hc ngh binh v ngh cai tr, cc thy dy cng phi i theo, cng vi cc i tng Phm
Vn Nhn, Tng Phc m, Mc Vn T, Nguyn c Thnh, Nguyn Hunh c, h tng
gi thnh. Nhng i vi ngi Php cng vn ch mt mnh B a Lc gi thnh,
ch huy vic bn i bc, vv. v T Ch i Trng cng c th chp li.

S lm ln, cho B a Lc l thy ca Gia Long, s l s xuyn tc th nm ca Ste-Croix,

c nhiu ngi thi phng, ph bin v tr thnh s thc lch s.

Chn dung Gia Long, theo Ste-Croix

T nh hng Bissachre v Dayot, Ste-Croix khng th cng li s bi nh Gia Long:

Tnh tnh vua nc Nam c tt ln xu, c s nhy cm ln s hung c, ng ta c kin thc

hn bt c qun thn no, nhng ging nh tt c nhng ngi Chu khc, ng tng
mnh bit nhiu thc ra ng chng bit bao nhiu. ng ph trng lng can m v s im
tnh, theo li khuyn ca ng Olivier. Nhng thng li m ng t c trn k th, thc ra
ch l nhng s tn bo git qun Ty Sn mt cch chp nhong, m t tn mu qun ca
ng, nh i bc do ngi Php iu khin. Ti nghe nhng ngi thy tn mt n rng
trn ln nht khng mt qu 5 pht nh nhau, bi khi qun ch bt u tan r th s
tn st tr thnh khng khip, khng ai ngn cn ni; theo truyn thng ng, ngi
thua cho ngi thng chm git tha h m khng chng li, phn ng vt kh gii
chy cho nhanh, h khng bit thut rt qun, khin cho trn a nc ny tr thnh nguy
him v m mu, sau khi lm trn hn l lc vo trn (bd, t. 93- 94).

Nhng iu hoang tng trn y, chng t s quan k binh Ste-Croix khinh mit v cm
th ngi Chu. Tic rng s gia Maybon khng c mt li ch thch no v nhng s
lon ngn ny. Ste- Croix vit tip:

Ta c th ni rng: trong nc ny ch mnh ng [Gia Long] l giu, trong khi tt c cc dn

tc di s cai tr ca ng u cc k i kh, v b cc quan nh sch nhiu cha tng thy,
ri quan nh li b quan ln cp bc sch nhiu, v sau cng nh vua chm u bn quan
ln chim hu tin bc ca ci m h kim chc bt hp php. Nhng cuc hnh hnh
xy ra lun lun, v ngi ta vn lm. Hnh nh n cp l tnh thin bm ca tt c cc
dn tc Chu, c bit ngi Tu v ngi Vit (bd, t. 94).

Ngi ta qu quyt rng nh vua c nhiu kho tng ln lao, chn giu nhiu vng thoi. ng
thch dng tin mt, tr lng cc quan bng tin ng km, ly kho tng, m khng bao
gi tr bng bc. Nhng quan ngi u c tr 150 quan mt thng chi tiu trong nh,
cho v hay ngi hu, hay lnh hu rt ng cc nh quan (bd, t. 94-95).

bit r hn s h tin ca vua nc Nam, ti [Ste-Croix] phi k ra y hai chuyn m ai

cng bit:

ng hong theo li Tu ny c tin ng, c bng ng rng, mua v tr lng lnh,

nhng ng b casin [khng r l cht g] vo, lm cho n d v nh thy tinh, vi cch lm
gian ln ny ng kim chc v k [C l Ste-Croix nhm tin ng vi tin km].

ng hong y quyn lc v giu c ny cho ngi u bp mt na ng tin mi ngy i

ch. G u bp i ch vi lnh, v tt c nhng th m hn mun, khng tr tin, bn lnh
cng lm y nh vy, nhng ngi bn hng khng dm than phin g c. Tm li, bn n ca
nh vua y cc th cao lng m v m ton n cp ca dn (bd, t. 95-96).

Min ph bnh. Nhng thng tin: vua tr lng ngi u bng tin km v tr mt cch
bc lt s c Taboulet chp li. Cn chuyn vua Gia Long sai u bp i n cp ch,
th c l cc s gia Php hi ngng nn khng thy h ph bin.

n y chng ta c th hiu ti sao s gia Maybon cho in bi Introduction ca Ste-Croix.

Bi ng cn da vo nhng thng tin tht thit ny xc nh cng trng ca B a Lc
v nhng ngi Php gip Gia Long.

Bi Introduction ca Ste-Croix, khi cn trong kho lu tr b Ngoi giao Php cng vi K

s Bissachre, c nhng ngi nh Trng Vnh K s dng trong Cours dhistoire
annamite (Gio trnh lch s An Nam), 1875, Alexis Faure trong cun Monseigneur Pigneau
de Bhaine vque dAdran (c Gim Mc B a Lc), 1891, Louis Eugne Louvet trong
cun La Cochinchine Religieuse (o gio Nam K), 1885, Silvestre, trong Politique
Franaise dans LIndochine (Chnh tr Php ti ng Dng), Annales de lEcole des
Sciences Politiques, 1896, Charles Gosselin trong cun LEmpire dAnnam ( Quc An
Nam), 1904 N l ngun gc hai huyn thoi: B a Lc l nht cng thn v Puymanel,
Dayot l thy t nn binh b v xy dng thnh quch ti Vit Nam.

Khi Maybon vit cun Histoire moderne du pays dAnnam (1592-1820) (Lch s hin i
nc Nam (1592-1820)), ng kho st nhiu ti liu u-Vit (Barrow, Montyon, Thc
Lc, Lit Truyn) u khng thy ai ni n nhng cng trng ny, nn ng phi cho in
Ste-Croix v Bissachre, chng minh nhng iu ng a ra, c nhng ngi i
trc vit cch y hn mt th k.

kt lun, xin tm tt hai iu v Ste-Croix:

- Ste-Croix, v lm Nguyn nh vi hong t Cnh cho nn cho B a Lc l thy dy vua

Gia Long, l ngi cm u trong triu, c ngi ngang hng vi vua, c vua n s,
bo sao vua nghe vy. Faure s da vo chn dung ny m t B a Lc nh mt
Richelieu y quyn nng bn cnh Gia Long.

- Ste-Croix da vo li k ca Dayot, mt k b Gia Long kt ti phi chy trn, bi nh

Gia Long v a ra nhng thng tin t cao, bin Dayot thnh nh lnh o thy qun,
cng vi Puymanel, tr thnh nhng nh sng lp cc ngnh c sng, ng tu, xy dng
tt c thnh i Vauban Vit Nam.
Chng 11: Alexis Faure v cun Monseigneur Pigneau de Bhaine

Nm 1891, Alexis Faure, b th ca B trng Hi qun Php Chasseloup-Laubat, xut bn

Paris cun Monseigneur Pigneau de Bhaine vque dAdran, (c Gim Mc B a Lc)
(s dn l Faure, B a Lc) Augustin Challamel, Paris, 1891.

V lm vic di quyn B trng, nn Faure c iu kin tham kho cc ti liu chnh tr,
qun s, ngoi giao. ng vit li cuc i gim mc B a Lc, nh mt s t liu lu tr
trong b ngoi giao v quc phng, ng ch l nhng vn bn sau y:

1- Bn ghi chp nhng iu B a Lc tu vua Louis XVI, vi hai yu t chnh:

- V nhng li ch mang li cho nc Php nu em qun gip Nguyn nh: ngoi s giu
c v sn vt ca nc Nam, Php cn chn ng s bnh trng ca quc Anh
Chu.

- Tnh trng ti t ca qun Ty Sn: nu nh l c ngay. im ny B a Lc hon

ton khai man, v lc Nguyn nh b Nguyn Hu ui n bn ln ra khi lnh th.
V c l chnh v im man tr ny, nn khi bit r s thc, Louis XVI bi b hip c
Versailles, chng ti s tr li vn ny khi vit v B a Lc.

2 Bn ghi bui khu cung Pondichry, Conway buc B a Lc phi tr li trc b

t lnh v nhng im chin lc khi em qun vo Nam H: phi tn cng u, nh th
no, nhng v gim mc , khng tr li c.

Hai ti liu ny rt quan trng cho vic tm hiu B a Lc. Faure hn nhin a ra, nhng
Maybon khng thch, cho nn ng ch trch Faure khng xut x cc ti liu, thc ra l c.

3- Faure tm c danh sch 369 (c ch ng ghi 359, nhng m th ng 369) ngi lnh
o ng, trn cc tu Php c dch v bin ng t 1785 n 1789, trong s ch c mt
s quan, v vin s quan ny khng n Vit Nam. Nh t liu ny, chng ta c th bit r
hc lc v cp bc ca nhng ngi lnh o ng nh Puymanel, Lebrun, v.v. Nhng ci t
l Faure li v c con s 369 ny vo thnh 369 ngi n gip Nguyn nh, mt lp lun
ht sc sai lm khng th chp nhn c. Chng ti s m x vn ny trong chng Con
s nhng ngi lnh Php n gip Gia Long.

l ba im hu ch m cun sch ca Faure c th gip chng ta ri su vo s nghip B

a Lc v nhng ngi lnh Php.
Nhng sch ca Faure cn c nhng kha cnh xuyn tc lch s trm trng m chng ta cn
bit:

1- Faure c bi Introduction ca Sainte-Croix trong Archives des Affaires trangres,

fonds Indes Orientales (Vn kh Ngoi giao, ti ng n) trc Maybon gn 30 nm.
Faure s dng hon ton lun iu ca Ste-Croix (k nhm Nguyn nh vi hong t Cnh)
v t im thm v chn dung B a Lc, nh ngi thy ca Nguyn nh, tn B ln
thnh Richelieu ca Gia Long.

2- Faure tm thy trong Archives des Affaires trangres, fonds Indes Orientales, nhng bn
bo co ca de Guignes, mt nhn vin hay ip vin (nguyn ting Php l agent) ngoi
giao ca Php ti Qung ng, gi v B Ngoi Giao Php; nhng ng nng cp cho de
Guignes thnh lnh s (consul). De Guignes c Faure gii thiu l ngi hiu r tnh
hnh Nam H. Nu c nhng bn bo co ny, ta thy Guignes cng ch cung cp nhng ti
liu gi tr kiu Ste-Croix, nu lm ip vin cho chnh ph Php, th ch l mt ip vin
ti. Nhng mt s thng tin ca de Guignes s l nn tng cho cu chuyn Le Brun l nh
thit k th u tin v Puymanel l kin trc s xy tt c nhng thnh tr Vauban Vit
Nam. l hai tc hi chnh trong cun sch B a Lc ca Alexis Faure.

Khi thu ca vic Le Brun v Puymanel tr thnh k s v kin trc s xy dng

thnh tr

Trong s nhng bo co ca nhn vin hay ip vin de Guignes gi v B Ngoi Giao Php,
bn vit ngy 29/12/1791, c cu: Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php, cho ng
ta [Nguyn Vng] mt ci bn thnh i. (Chng ti nhn mnh) (MM Olivier et
Lebrun, officiers francais, lui donnrent un plan de ville fortifie). Cu ny l khi thu ca tt
c nhng xc nh: Le Brun v Olivier xy thnh Gia nh, Olivier xy thnh Din Khnh, t
Trng Vnh K n Nguyn nh u.

Trng Vnh K, tip nhn nhng thng tin trong sch ca Faure, a vo cun Bin tch
c thy, Pinho Qun Cng, Si Gn, 1897.

Taboulet chp li bn bo co ca agent de Guignes trong b sch La geste francaise en

Indochine, (1955) v bin n thnh mt ti liu chnh thc, vi ci tt: ng Lnh S Php
Qung ng gi ng B trng Ngoi Giao, (Taboulet, I, t. 242) v thm tht vo chnh
thc ho bn bo co ny thnh mt t liu lch s.

T Ch i Trng, chp li Taboulet, chnh thc ho thm mt ln na s kin Olivier de

Puymanel v Lebrun xy thnh Gia nh, bin h cho lp lun ca Php v xc nh lun
rng Puymanel xy c thnh Din Khnh.

Nguyn nh u, da theo cc sch ca Trng Vnh K, Taboulet v T Ch i Trng

xc nhn Lebrun l k s thit k th u tin ca Vit Nam.

Chng ti s khai trin nhng vn ny trong chng 12: Ai xy cc thnh Gia nh v

Din Khnh.
Tm li, Faure, nm 1891 dng ti liu ca Ste-Croix v de Guignes ri thi phng ln
kt lun: B a Lc l Richelieu ca Gia Long v Puymanel v Le Brun l thu t vic xy
thnh quch Vit Nam.

Tin trnh Puymanel t binh nh, thnh s quan, ri tham mu trng qun i Nam
H

Faure l ngi hn nhin, ng khng mu tnh su sc nh hc gi Maybon, v vy, nhng

thng tin ng a ra, c ci tht, c ci ng tng l tht, c ci ng thi phng qu l v
thiu t nh, nn chng ta phi cn thn khi dng ti liu ca ng.

Trc ht, cp bc ca Oliver de Puymanel v Le Brun trc khi o ng, chnh Faure a
ra, v ng chp li trong h s ca b quc phng, th khng th sai c.

V Olivier de Puymanel, Faure vit:

- La Dryade ti o Cn Ln ngy 15/9/1788, li y cha Paul Ngh [H Vn Ngh], ngi

thn cn ca B a Lc v 10 lnh thu Nam H c a [t Pondichry] v x. Tu cng
li mt ngn sng c mua t Php cho vua Nam H. Tu mt y mt lnh tnh nguyn
binh nh, ng Olivier de Puymanel o ng cng vi thy th bn pho. Ngi lnh tnh
nguyn trn thot ngy (19/9/1788) Cn Ln, chng bao lu s ni ting Nam H, s tr
thnh V u Olivier de Puymanel.

Olivier de Puymanel lc 20 tui, sinh ti Carpentras thng 4/1768, con ca Augustin

Raymon v Francoise-Louise Vitalis. Ngi ta khng bit thm g na v tnh trng h tch v
gia nh ca anh. Ch chc chn rng, Gim mc B a Lc tt nhin ch v thch anh
trong chuyn vt bin trn tu La Dryade [i t Orient n Pondichry, khi B a Lc v
hong t Cnh t Php v nm 1788] bi v ngi khng ngn ngi trao cho anh chc
Tham mu trng qun i Nam H (Chef dEtat Major de lArme Cochinchinoise) v anh
thc thi nhim v mt cch cao c ti cht, ti Malacca, ni anh i cng v, ngy
23/3/1799. (Faure, B a Lc, Chng 17, t. 199-200).

Chng ta thy ngay, trong ch c my hng cch nhau, m Faure tng chc cho Puymanel
t binh nh ln Tham Mu Trng qun i Nam H v c c Cha B a Lc ch n!
Tr vic y, nhng iu khc u dng c.

Bc chn dung ny s c ngi ta chp li, trch dn, sa i, theo nhu cu. V d: ngi
ta hon ton qun xut x binh nh, o ng, ca Puymanel, ch gi li chc Tham mu
trng qun i Nam H. Mt ngn khu sng Gia Long mua, s bin thnh 1000 khu
sng do B a Lc mua v gip Gia Long, v.v. trong sch ca cc s gia Php Vit. Ring
vic Puymanel lm Tham mu trng qun i Nam H, s c t v kiu, ty theo
tc gi, t Trng Vnh K, Cosserat, Maybon, Cadire, Taboulet, n T Ch i Trng

Tin trnh Le Brun t binh nht ln k s thit k th u tin ca Vit Nam

V Le Brun, Faure vit nhng on sau y:

1- Le Brun (Thodore), lnh tnh nguyn binh nh (cp bc ngy 8/2/1788) ln tu La Mduse
ngy 19/6/1788. (Faure, Pices justificatives, t. 241).

2- Tn nhng lnh thu o ng, hoc b ui trong hnh trnh, l: Le Brun (Thodore), lnh
tnh nguyn binh nht (cp bc ngy 1/1/1789), vo bnh vin Pondichry ngy 28/6/1788,
ra ngy 28/8/1788. Ngy 13/1/1790, xung Macao v li; n ng Nicolas Lolier 45 piastres
5, 8 (?), tnh l 243 livres (Faure, Pices justificatives, t. 243).

3- Brun (Thodore), lnh tnh nguyn binh nht (cp bc ngy 1/1/1789), ln b Macao
ngy 13/1 v li y. Lnh tnh nguyn Le Brun chng bao lu s sang Nam H vi bn l
Olivier de Puymanel (Faure, chng 17, t. 205-206).

4- Chc chn rng ngi lnh tnh nguyn binh nht Le Brun khng li Nam H qu 15
thng. Le Brun b i, khng phi v vua tin binh chm qu [nh de Guignes ni] m bi v
anh thy vua tr lng t qu, v nht l anh khng chu lm vic di quyn Olivier, ch l
lnh tnh nguyn binh nh, m nay tr thnh Tham mu trng qun i Nam H, iu khin
anh (Faure, chng 18, Note s 2, t. 215).

Theo nhng ngy thng trn y, ta c th tm tt rng: ngy 13/1/1770, Le Brun n

Macao ri li. Sau tm cch sang Vit Nam. Le Brun phi n Gia nh trc ngy
27/6/1790, l ngy c nhn chc cai i. Trn vn bng thy ghi nh sau:

Hong thng thy ti tr v kh nng ca Theodore Le Brun, quc tch Php, n sng cho
bng vn bng ny, cp k s, danh nghi Khm sai cai i thanh oai hu. Hong thng giao
cho vic b phng n lu trong nc v lnh cho ly tt c mi phng tin bo m an
ton. Nu v bt cn, khng thi hnh nhim v, s b trng tr theo ng php lut. Ngy th
15, tun trng th nm, Cnh Hng th 51 (27/6/1790) (Louvet, La Cochinchine religieuse,
Ernest Leroux, Paris 1885, Pices justificatives, t. 531).

Nh vy khi Le Brun n Gia nh, thnh Gia nh lm xong. Thc Lc, ghi ngy K Su
[9/3 Canh Tut, tc 22/4/1790], Trnh Hoi c ghi ngy 4/2/ Canh Tut [tc 19/3/1790],
p thnh t Gia nh. Ch c 10 ngy p xong. Vy Le Brun nhp vo hng ng qun i
ca Nguyn nh lc no? V v bn thnh Gia nh lc no? M trong hu ht sch Ty,
ta u thi nhau chp Le Brun l ngi v bn thnh Gia nh?

Nu Le Brun ch khng y 15 thng nh Faure vit, th y b i vo khong gia nm

1771. Theo Faure, v ch lng t, v v phi lm di quyn ca Puymanel. Nhng c l cn
c mt l do na, nu c vn bng trn y, ta thy ghi k s, v vy vua giao cho vic b
phng n ly. Nh hu ht cc lnh o ng ny, khi n Vit Nam u khai man l s quan
v c bng cp, nn vua cho chc cai i, tng ng vi capitaine, nhng t lu sau, c
th Le Brun khng c kh nng lm cng vic ca mnh, b ui, hoc t b i.

iu m chng ta thy r nht y: khng phi ch c lnh o ng khai man vi vua

nhn chc cai i, m nhng ngi vit s thc dn, da vo s khai man, t tin thng
chc cho nhng ngi ny, bt k l-gch, ri ngi Vit c th chp li, khng my may
kim chng.
Chng ti chng minh Ste-Croix, da vo li k ba t ca Dayot t thng chc cho
mnh v Puymanel trong chng 10 vit v Ste-Croix, y Faure cng bi t trng trn
khng km:

chng 18, Note s 2, t. 215, Faure vit: Le Brun l binh nht, Olivier l binh nh, th
trc 5 trang, chng 17, trang 210, ng vit:

s lnh thu Php b tu trong khi thi hnh nhim v, ln ti 359 tn, m hu ht, nu
khng mun ni l tt c u u qun cho vua Nam H, v tr thnh linh hn ca b
binh v thy binh x ny. Trong s , c nhng s quan, nhng sinh vin s quan, kh
nng ch huy nh cc ng Olivier de Puymanel, Le Brun, Guillon, Magon de Mdine,
Tardivet, Malespine, Dayot, nhng ngi ny, di tay Gim Mc B a Lc, mi ngi, vi
kh nng ca h, s gp phn xy dng li vng quc Nam H, mau chng khi phc sc
chin u ca nc ny n thng li v chng bao lu nghin nt cuc ni lon v bo do
anh em Ty sn khi xng v cm u. (Faure, Chng 17, t. 210).

T con s 359 [c ch ghi 369] ngi lnh Php o ng vng Thi Bnh Dng v n
Dng m Faure kim ra (trong s ch c mt s quan, khng n Nam H) m ng dm
qu quyt tt c nhng ngi ny u u qun theo Nguyn nh, nh th c vng Chu
Thi Bnh Dng ch c mnh Nguyn nh m qun! Sau , ng thng chc cho h t
binh nh, binh nht, ln hng s quan c kh nng ch huy, lnh o, ri tr thnh linh
hn ca b binh v thu binh ca x ny; sau cng, ng kt lun: chnh nhng ngi ny
gp phn xy dng li vng quc Nam H, nghin nt Ty Sn! Tt c ch trong c 8
dng ch. Thc cha tng thy hin tng binh nht, binh nh no m tin nhanh nh th,
trong lch s qun i loi ngi.

Faure phong thnh cho gim mc B a Lc

Sau Ste-Croix, Faure vi nhng thng tin nh vy to thnh mt cun sch phong
thnh linh mc B a Lc v a Puymanel, Dayot ln tt nh. Theo Faure, th v Gim Mc
gi a v thng soi qun i Nam H ngay t 1779-1780:

S phng th Si Gn do Gim Mc iu khin, ngi ng chin lm B trng Chin

tranh. Di sc xung ng mnh m ca ngi, [b ny] c pht trin trong vi nm
yn tnh va qua (Chng 3, t. 41). Cu ny hon ton sng tc, da theo nhng li tng
tng ca Ste-Croix.

Tip , Faure hng hn m t cc trn nh do v gim mc cm qun, c trn cht nh r,

nhng thin ti ca v gim mc bao gi cng sng t. Vua i theo ngi trong tt c hnh
trnh si ni ny v cng trnh ln nht l ngi cu vua thot cht, em hong t
Cnh sang Php cu vin, Faure vit:

Nh c Hng y gio ch Richelieu [i vi vua Louis XIII], c gim mc B a Lc

trc tip thng lng vi cc cng quc bn ngoi, t chc cc hm i v qun
i, lnh o hoc ch huy nhng on qun ln, c th tnh n 50.000 ngi m khng
s ni qu. Cng nh c Hng y Richelieu, c gim mc B a Lc c on v binh ring,
c c lnh ring bng la (nhng khm sai ca gio hong k nhim ng nc Nam,
gi gn l c cn thn, nhng c l, do lnh trn, khng cho ai xem), ng i tin phong ra trn;
l c lnh c treo cng vi c trng ca vua trn cc chim hm. Theo ng Bissachre,
trong nhng hi ng chin tranh v cc bui hp khc, c cha lun lun ngi cnh
v ngang hng vi vua. Vy ta c th ni, c gim mc B a Lc l v gio ch chin
tranh cui cng ca lch s chng ta (Chng 18, t. 220-221).

Faure lm y, khng phi Bissachre vit cu: c cha lun lun ngi cnh v ngang hng
vi vua m l Ste-Croix, y vit cu ny v lm Nguyn nh vi hong t Cnh!

Vn theo Faure: c gim mc thy vn qun s l ct yu nht v khn thit nht, nn

ngi cho Dayot lm t lnh hi qun vi chc v hi qun i t. (Chng 18, t. 217).

Li lm na: Dayot, b kt n t hnh v ti lm m tu, phi trn i, t phong chc cho

mnh v k li vi Ste-Croix.

Faure vit tip: Sau thy binh, c gim mc B a Lc tm t chc b binh, hi ch l

nhng bng ng. Ngi thanh nin Olivier de Puymanel tr thnh i din c trch nhn
lnh trc tip ca c Cha, ni cch khc Olivier l Tng Tham Mu Trng qun i
di quyn iu khin ca c Cha. (Chng 18, t. 221).

T Tham mu trng (Chef detat major) li c thng Tng Tham Mu Trng (Chef
dtat major gnral) !

Ri ng tng nh Puymanel: Ngi s quan cht tui 31 ny, hon tt Nam H mt

cng trnh s, nhng ai bit r bao nhiu thnh tr Vauban m ng xy trong thi
k 10 nm, u ngng m, knh phc (Chng 17, t. 200-201).

Li hoang tng v bng c ny: bao nhiu thnh tr Vauban m Puymanel xy trong 10
nm, ca Faure s c ngi ta chp li, c bit hc gi Cadire.

Sau y, ng hng hi k tip cu chuyn gim mc B a Lc lp trng v b:

Phi tm thi hn ch, thnh lp mt i qun 3000 ngi, do nhng ngi lnh thu m
c Gim Mc em v, thng trc tp luyn cho h. Ngi ngh rng s qun i nng ct
ny cha , [tuy vy] trong khi ch i, n phi l mt trng qun s cho lnh v nht l
cho s quan bn x, tuyt i khng bit g v thut nh gic.

khai tm cho chng v thut ny, chnh ngi dch v ch thch nhng sch Php thch
hp sang ch nm (idiome cochinchinois); nhng cun sch ny nhiu bn cn ri rc u ,
ngi ta lm khi giu i, nh tng giu l c lnh vinh hin ca c cha. Olivier de
Puymanel li hn hnh c c cha chn iu khin trng v b tng hp ny,
pht xut nhng s quan v h s quan ngi bn x, hc v quy lut trn a, h s th
hin gi tr v kinh nghim y trn chin trng (Faure, Chng 18, t.221-222).
C on ny s bin thnh cc s quan Php hun luyn v ci t qun i Nguyn nh theo
li Ty phng m ta c th c c hu ht mi tc gi Vit Php!

Cha ht, Faure cn k tip: hai v tng ni ting Ka-Kun [cha bit l ai, c th ng
mun ch Nguyn Vn Thnh] v Ta-Koun [chc l V Tnh, v on sau ni n vic t tit
trong thnh Qui Nhn] cng xut thn t trng v b ca GM B a Lc, do Puymanel iu
khin! Vn theo Faure, cnh trng v b, cn c tri M binh, do Laurent Barisy ch huy!
(Faure, chng 18, t. 222-223)

V sau y l s kin B a Lc xy thnh Si Gn v quyt nh xy cc thnh Vauban:

Trong khi t chc qun i v thy qun, Gim Mc B a Lc khng b qun s cng c cc
thnh i trong h thng phng th. Thnh c Si Gn xy di s iu khin ca ngi
mi nm trc, c sa cha v m rng ln lao thm theo nhng bn mi. Ngi
cng quyt nh chng trnh kin thit cc thnh Vauban, s c xy ngay Vnh Long, H
Tin, Chu c, M Tho, Bin Ho, v.v che ch cho nhng v tr chnh yu ca c x, trnh
nhng xc phm ca qun th, n t Ty hay ng, t Xim La hay Bc H. (Faure, chng
18, t. 224).

c mt s trch on trn y qu thy r tinh thn tc gi:

Ton th qun i thy b ca Nguyn nh u do c GM B a Lc to ra! Nhng s

quan, k s, kin trc s Le Brun, Puymanel, Dayot, Barisy l nng ct xy dng nn
qun i Nguyn nh! Tic rng cc sch c gim mc dch ra, khng bit k no giu i,
khin nay khng cn vt tch! Chng giu sch dch ca c cha cng nh chng giu c
hiu xng trn ca c cha vy!

Nhng sng tc v cng n tri bin ca B a Lc v cc s quan Php, xut pht t

cun B a Lc ca Faure m ra, s c nhiu ngi chp li, x l, t im thm ri rc
khp ni, tr thnh nhng s tht.

T Ch i Trng: B a Lc dy Thanh Nhn dng lu n

T Ch i Trng l ngi khng nhng chp nhn vai tr lnh o ca B a Lc, thy
ca Nguyn nh, thng qua Faure, Taboulet, m ng cn a thm nhng tin indit rt l
nh: na m Nguyn nh i tm B a Lc hi kin v vic git Thanh Nhn, m
chng ti ni trong chng trc.

y, ta th xem T Ch i Trng k li chuyn B a Lc xoay c hai chic tu B

cho Nguyn nh v dy Thanh Nhn dng lu n nh th no.

Trong chng ta K thut Ty phng rt r bc vo chin tranh Nam H (Lch s

Ni chin Vit Nam, t. 106-115), c on vn sau y m t B a Lc phn trn v hnh
ng can d vo chin cuc i Vit nh th no:
Trong khi phn trn v hnh ng can d vo chnh tr i Vit, Gim mc DAdran
chng minh cho ta thy xc nhn trn trong bc th ngy 26-7-1779: Hai chic tu t
Macao n Bassac trong nm nay bun bn Mt ngi Trung Hoa a kin vi ng ln
ca x Cochinchine cho ng ta bit rng tu cha y i bc, dim tiu, lu hong v cc
th kh gii, n dc khc. ng quan m ti rt quen ng ht sc cn cc th hong
ho ny, vi v bt ti vit th cho cc quan coi tu yu cu h bn cho ng ht hay mt phn.
Hay nu c th, h em tu gip x Cochinchine; i li, h c hng quyn gh bn v
nhng quyn li khc na. (TCT ch thch: ng quan ln ny l Thanh Nhn)

Tuy cc v ch tu c phn nn v thi tham d ca B a Lc, cch giao thip ny cng

a ti kt qu l vo khong thng h 1781 trong cuc duyt binh thng 5 Tn Su vi
khng di 3 vn qun, 80 thuyn i bin, 3 i chin thuyn, s quan ghi r c hai chic tu
ty (Ty dng thuyn).

Thc ra, B-a-lc v cc LM ging Franciscain ghi nhn ti 3 chic tu B o nha ch y

binh lnh, kh gii, sng n v lng thc. Chnh B-a-lc, bng cch ni chuyn chi
cng du nhp kin thc, k thut mi vo Gia nh khi ng dy thanh Nhn li dng
lu n, lm gip mt thc o gc c in, mt rapporteur, mt ng loa, mt dng c thin
vn (?) v nhng dng c ton hc khc Hn na, ng cn cho ngi gip vic ca ng,
Mn-noi, Emmanuel mt tay lnh thu breton, sang ph t Nguyn nh, iu khin mt
chic tu B. (Lch s Ni chin Vit Nam, t. 106-107).

on vn trn c v quan trng nhng hi kh hiu. Chng ti xin tm tt my chnh:

C hai tu bun v kh Macao n Nam H. Thanh Nhn mun mua, nh B a Lc

vit th cho thuyn trng, ngh h bn c tu hoc mt phn cho ng, hoc em c tu
v gip Nam H th s c quyn vo cng khng phi ng thu. (?)

Cc ch tu phn nn v thi tham d (?) ca B a Lc.

Cch giao thip ny a n kt qu l cuc duyt binh nm h nm 1781 (?).

B a Lc ghi nhn khng phi hai m ba tu B o Nha ch y binh lnh kh gii v

lng thc (?).

Chnh B a Lc bng cch ni chuyn chi du nhp kin thc k thut mi ca Ty

phng, dy Thanh Nhn dng lu n, v.v.

Tuy tm tt li, nhng nhng ch nh du hi vn cn kh hiu, chng ti phi tm li

l th ca B a Lc, xem ng vit g. Sau y xin dch nguyn vn l th ny:

26/7/1779

Pierre-Joseph-Georges, gim mc Adran, i l gio hong Nam H, Cao Mn v Chm, gi

ti tt c nhng ai cn bit, li cho.
Nm nay [1779] c hai tu bun [B] t Macao n Bassac [C Mau], mt ngi Hoa bo
ngay cho quan i thn Nam H bit tu ch i bc, salptre, lu hunh v nhiu qun nhu
khc. V quan ny, rt thn vi ti, ang cn n tt c nhng hng ho ny, khn khon nh
ti vit th cho cc thuyn trng, ngh h bn cho ng mt phn hay tt c, hoc c em
tu gh thng vo Nam H, s c min cc th thu nhp khu. Ti lm gip v hai v
thuyn trng ny, lc t Cao Mn tr li, gi ngay nhng ngi li tu sang iu nh
vi ng quan, xong vic, c hai hoa tiu u bng lng, mt ngi quay v Bassac mt ngi
li y. Cn ti, sau khi lm xong vic gii thiu cc thuyn trng vi ng quan, ti i thm
mt phn gio phn ca ti, v cc tu s v gio dn ang i t mt thng nay.

Nhng v thuyn trng khi n y cng vi tu ca h li tng rng ti ct trnh v

than phin thi ca ti i vi h. Li c mt gio s, c c cm vi ti, ph ho, h bo
rng:1- H nghi ti mun cp quyn t do ca tu [B] Macao n bun bn y. 2- H
than phin ti lm vi vic xu vi vua Cao Mn. 3- H buc ti ti dy ngi Nam H cch
c i bc, lm bom v nhng kh gii khc[1] (Histoire de la Mission de Cochinchine
1658-1823, Launay, III, t. 75).

L th ny c Launay in li v c trnh by di ta : V tu B o Nha, tuyn b

ca c GM B a Lc (Affaires des vaisseaux portugais, Dclaration de Mgr Pigneaux).

Li tuyn b Ba a Lc trn y l phn bc v trnh by cho mi ngi bit s th

xy ra, v ba ti m v gim mc b ngi B t co, l:

1- H nghi ng cp quyn t do ca tu [B] Macao n bun bn ti Nam H.

2- H than ng lm nhng vic xu vi vua Cao Mn.

3- H buc ti ng dy ngi Nam H cch c i bc, lm bom v nhng kh gii

khc.

V vy, B a Lc phi vit bn tuyn ngn ny bo v danh d thy tu, i l gio hong.

Tuy ng khng ni r a danh y l u, nhng ta c th on l H Tin, v H

Tin trn ng bin t Macao n Cao Mn v cnh C Mu; v cu mt ngi Hoa
bo ngay cho quan i thn th chc l ngi Minh hng H Tin bo cho quan trn th.

Khng hiu ti sao mt l th vit kh r rng, rnh mch nh vy, li c T Ch i

Trng hiu v vit li nh trn kia. Li vit s nh th ny tht ng ngi:

1- V ng hiu sai cu ch (xem bn ting Php ch thch), v d cu hoc c th a tu

gh vo Nam H, s c min cc th thu nhp khu li c ng hiu thnh: em tu
gip x Cochinchine; i li, h c hng quyn gh bn v nhng quyn li khc na.
Hai thuyn trng lm sao c th em tu gip x Cochinchine c, h c phi l ch
tu u, v biu tu ri cng ch c quyn gh bn v nhng quyn li khc l g? Ai li
em cho khng tu, i ly quyn gh bn?
2- ng tip tc hiu sai na, khi vit: Tuy cc v ch tu c phn nn v thi tham d ca
B a Lc. Hai thuyn trng ny (h khng phi l ch tu) chng h phn nn v thi
tham d no ca B a Lc c, h phn nn v ng B khng li H Tin (hay Gia nh,
v trong vn bn, B khng ni r ni) n h m li i mt.

3- T ci sai trn, T Ch i Trng cn mc ni thm na: ng cho rng cch giao thip
ny (c hiu l nh cch giao thip vi tu B, khin h np khng hai chic tu gip
Nam H, ly quyn vo ca min thu) a n kt qu l cuc duyt binh nm
1781 vi 3 vn qun, 80 thuyn i bin, 3 i chin thuyn, s quan ghi r c hai chic tu
ty (Ty dng thuyn) Ni khc i, nh B a Lc kho giao thip nn c hai chic
tu B cho khng, v th Nguyn nh mi t chc c cuc duyt binh nm 1781 vi hai
tu Ty Dng! V khng phi ch c hai, thc ra, B-a-lc v cc LM dng Franciscain ghi
nhn ti 3 chic tu B o nha ch y binh lnh, kh gii, sng n v lng thc. Mt s
suy din nh th ny th thc l ng ngi.

4- Nhng on sau cng cn t hn na:

Chnh B-a-lc, bng cch ni chuyn chi cng du nhp kin thc, k thut mi vo
Gia nh khi ng dy thanh Nhn li dng lu n, lm gip mt thc do gc c in,
mt rapporteur, mt ng loa, mt dng c thin vn (?) v nhng dng c ton hc khc
Hn na, ng cn cho ngi gip vic ca ng, Mn-noi, Emmanuel mt tay lnh thu
breton, sang ph t Nguyn nh, iu khin mt chic tu B.

Mun hiu r ci sai ca on ny, chng ta cn nhn li lch s trc :

K t thng 6/1775, B a Lc c Mc Thin T cho chnh thc lp tr s ti Hn t

(H Tin). V i thn m B a Lc ni n y, ch c th l Mc Thin T (1718-1780),
quan trn th H Tin, cng thn nh Nguyn, l n nhn ca B a Lc, cho php ng
lp tr s v ging o khp H Tin. Khng th l Thanh Nhn nh T Ch i Trng
tng, bi v khng c g chc l B a Lc li rt thn vi Thanh Nhn, mt ng tng
c cng, c ti, nhng tn c git ngi nh ngo m tc gi S K i Nam Vit gi l
tng cp, nn Nguyn nh mi phi git i.

B a Lc dng ch rt chnh xc, ng vit r grand mandarin (quan i thn), ch khng

vit grand gnral (i tng).

B a Lc trnh by r rng: ng chng lm g tr ngi cho vic bun bn kh gii ca tu B

vi Nam H c, ng ch gip v quan i thn lin lc vi h m thi; xong vic, ng i thm
con chin ca ng. Nn khi n H Tin (hay Gia nh) hai v thuyn trng B hiu lm,
tng ng trn khng mun tip h. Hai v ny li gp mt gio s vn ght ng, nn c ba
v ha, thu dt, t co ng ba iu ni trn.

S d c nhng tranh chp, t co ny v thi , Php v B cnh tranh kch lit trn a ht
tn gio cng nh bun bn.
Trong bi tuyn b ny, ch ch ca B a Lc l phn bc ba iu b ngi B ln n, iu
th nht va ni; iu th nh lin quan ti vua Cao Mn, khng cn dch, v iu th ba,
xin trnh by tip theo y, ng vit:

Cn v iu th ba, ti khng bao gi lm v gip ai lm bom, lm i bc, hay bt c

kh gii no khc. Ti bit qu r vic ny khng ph hp vi tnh trng [thy tu] ca ti.
Mt iu c th dn n nhng nghi ng ny, l vic ng quan hi ti v cch np mt qu lu
n ng c t Cao Mn, v vi th vn vt khc v loi ny, ti gii thch cho ng trong lc tr
chuyn. Ti cng chia mt graphomtre, mt phn t vng trn, mt thc o gc cho ng
v t lm cho ng mt loa phng, mt vnh thin vn v vi dng c ton hc khc. l
nhng g ti thy c bn phn phi ghi ra ngn chn hu qu nhng vu co v bo co ca
nhng k c xu. [2] (Launay III, t. 76).

B a Lc vit r rng: mi s n i ch v ng quan (le mandarin) hi ng cch np mt

qu lu n ng c t Cao Mn (charger une grenade quil avait eue du Camboge). Trong bi
cnh ca cu ny, ta ch c th hiu: le mandarin vn l Mc Thin T, quan trn th H
Tin, mt nh vn hc v khoa hc, khng bit dng lu n, cn nhng dng c thin vn,
o lng ngi khng th l Thanh Nhn. V B a Lc cng nh mt s thy tu
uyn bc, u rnh v thin vn v khoa hc, nn gip Mc Thin T nhng vic .

T Ch i Trng a tn Thanh Nhn vo, ri lin kt vi vic Mn Ho (Manuel),

vinh thng B a Lc:

- tin c Mn Ho, mt anh hng chng Ty Sn n cht.

- xoay x cho Nguyn nh c c 2, 3 tu Ty phng ca B o Nha.

- du nhp kin thc mi vo Gia nh bng cch dy Thanh Nhn, mt v tng tinh
tho kh gii, bit ng tu cch dng lu n!

Li tuyn b ca B a Lc trn y, bc b tt c nhng thng tin cho rng ng c

dnh lu xa gn n chin tranh. ng xc nh mnh ch l thy tu, lo chuyn o. Trong s
nhng ngi b B a Lc gin tip o thi, c Alexis Faure, ngi tn ng ln hng
nguyn soi cm u qun i Nguyn nh, ri tr thnh B trng b chin tranh, t
1780, v sau tr thnh Richelieu ca Gia Long!

2- Gabriel Aubaret dch Gia nh Thnh Thng Ch

Nm 1862, ngoi Bc c lon T Vn Phng, t xng dng di nh L. Phng c hc o v

theo Charner v nh Qung Nam. Khi y ni ln nh ph, c Php, Y Pha Nho v gii
tha sai gip , vi ch xy dng mt nh nc cng gio. Phng chim c nhiu
tnh min Bc.
Vua T c, mun yn mt Nam c th sai Nguyn Tri Phng ra Bc dp lon ny,
nh phi k ho c Nhm Tut, nhng cho Php ba tnh Bin Ho, Gia nh v nh
Tng. Nhng sau , vua ht sc mun chuc li, bn sai Phan Thanh Gin sang Php iu
nh. Napolon III cn lng l, phi trung t hi qun Gabriel Aubaret sang Vit Nam xem
xt tnh hnh. Aubaret t ra n ho, c nhiu s gia Vit c cm tnh. Trn Trng Kim,
Phan Khoang u cho rng s d vic khng thnh v vua T c khng dt khot, c tnh
ko di vic thng thuyt hy vng s chin thng, hoc qun Php thy nh bt li s
t rt lui. Nhng Thc Lc cho bit chnh pha Php c tnh ko di thng thuyt v mt
mt vn tn cng.

Ta c th hiu l Aubaret c lnh gi v thng thuyt chng t thc tm ca nc

Php. V mt Php, b trng Hi qun v Thuc i Chasseloup Laubat, nm 1864,
dng s tu vua khng cho chuc ba tnh Nam k. S kin ny c th lin h ti cun sch
ta :

(Gia-inh-Thung-Chi) Histoire et description de la Basse Cochinchine (Pays de Gia nh)

traduites pour la premire fois, daprs le texte chinois original, par G. Aubaret, capitaine de
frgate, publies par ordre de s. exc. le comte de Chasseloup-Laubat, ministre de la Marine et
des Colonies. Paris, Imprimerie Impriale, 1864.

(Gia nh Tng Chi) Lch s v miu t min nam nc Nam (Vng Gia nh), do G. Aubaret,
hi qun trung t, dch ln u, theo bn gc ch Hn, n hnh theo lnh ca Ngi B Tc
de Chasseloup-Laubat, b trng Hi qun v Thuc i. Paris, nh in Hong gia, 1864.

Trn ci ta rt di ny, c hai im nh ch :

1- Bin tn ch thc ca cun sch Gia nh thnh thng ch (Ghi chp thng sut v thnh
Gia nh) thnh Gia nh Tng chi (Gia nh, nhiu chi hp li) v b hn ch thnh. Chng
ta s hiu r, ti sao, di.

2- Khng tn tc gi Trnh Hoi c, ch ghi m h: dch theo bn gc ch Hn. c

gi c th nhm l sch ca ngi Trung Hoa. Mt s mit th v gian di ca dch gi.

Bi Introduction (Nhp ) cn i xa hn na, Aubaret vit:

c gi s kinh ngc khi thy s vong n bi nghi ca s gia [ch Trnh Hoi c]; khng
nhng khng ni g n Gim mc B a Lc m cng khng nhc nh g n nhng s
quan li lc ca Php m Gia Long hon ton da vo khi phc li ngai vng.
Nhng c gi cng ng qun rng cun sch ny c vit di triu Minh Mng, ng
hong bm sanh c tnh v n, cho nn nu vit theo ng cm tng ca mnh th c th rt
nguy him. Tuy nhin ch Php c thy nhiu ln trong sch, v ngi ta cn ca tng
mt ngi lnh thy gc Breton [Mn Ho] sau khi cht c thn thnh ho Nam K (t.
IV).

Ging iu l lng ca mt dch gi ni v tc gi ca cun sch m mnh dch, cha k s

suy din c tnh bnh hon ca dch gi v mt ng vua bm sanh c tnh v n.
Nhn ni qua v thnh Gia nh, Aubaret khng qun nhn mnh:

Ngy nay [1864] ngi ta cn gi l thnh Phan Yn, khi ni n cng cuc v i do i t
Php Olivier thc hin (t. VII).

V cui cng, ng cho bit mc ch ca mnh khi dch cun sch ny:

Mc ch ca chng ti, khi dch sch ny, trc ht l thc tin v mun gii thiu mt x
ng ch trn nhiu bnh din, v a th cng nh v s giu c ca t ai, c th tr nn
ngun li tc quan trng i vi nc Php, ng thi Php c th truyn b nh hng tinh
thn mt cch chnh ng trong vng vin ng, ni nhng th lc thng mi u chu hm
nay ang nhm ng. Paris ngy 1/7/1863 (t. XIII).

Chng ta c th hnh dung cu chuyn nh th ny: sch dch xong ngy 1/7/1863, Aubaret
trnh cho b trng Chasseloup-Laubat. Sau khi tham kho k cng cun sch, bi y l
cun sch ton th v min Nam, c th so snh vi b Lch triu hin chng loi ch ca
Phan Huy Ch v min Bc. Nm sau, 1864, ng b trng tu ln Php hong: mt x cc
k giu c v ti nguyn nh vy, ta khng th khng chim cho c.

Nhng mc ch ca s dch khng ch ngng , Aubaret cn mui mt b hn

chng quan trng nht l Thnh tr ch, Trnh Hoi c vit v thnh Gia nh v cc
thnh n khc c xy dng di thi Gia Long. Khng nhng Trnh Hoi c m t
thnh Gia nh r rng v tng tn, v ng cn m t nhng thnh khc xy theo li bt
gic nh thnh Gia nh. Nu c gi c chng Thnh tr ch ny, th khng th coi thnh
Gia nh l mt thnh Ty do ngi Ty xy.

Ti sao? Bi v trong chng ny, Trnh Hoi c, ngoi vic m t thnh ph Gia nh,
tng nt, tng nt, r rng. ng cn k khai v tr cc a im ng ch :

Cng binh xng (Cc Ch To) trong thnh sau ng Cn Ch v oi Duyt. Kho bc
phi phi ng Cn Nguyn v Khm Him. Kho th sn bn tri ng Cn Khm. Tri
c sng phi trc, bn tri Cc ch to, c cc loi sng ln bng ng, bng st, v
sng ho xa tr. Kho thuc sng mt sau ni thnh. Xng thuyn chin phi ng, cch
thnh mt dm, trn sng Tn Bnh, xng di 3 dm, lm thuyn hi o, chin hm, ghe
chin c Xng voi, Xung thuc sng, Khm ng, S qun, Trng hc, Trng Din
v u, u, Trnh Hoi c u ni r c.

Nht l ng cn cho bit v cc n lu xy cng thi y: n Gic Ng (tc n C Tr)

(xy ngy 1/4/1789) v n Tho Cu (trn Bin Ho), i din nhau trn 2 bn b sng
Tn Bnh. Ly Hoa Phong Bnh Dng, do Tng sut trng c Nguyn L, bnh nh Cao
Min ri p nm 1700. Lu Bn Bch a phn Bnh Dng v Tn Long, do c chin
Nguyn m xy, hnh ging mt trng xp, sau khi thng qun Xim nm 1772 [Lu Bn
Bch s l khi thu ca thnh Gia nh]. n Tn Chu, do trn th Vnh Thanh l Nguyn
Vn Xun p nm 1818. n M Tho, hnh vung, p nm 1792. n trn Vnh Thanh
(Vnh Long v An Giang), bt gic, do trn th Lu Phc Tng xy nm 1813. n Chu
c, bt gic, Lu Phc Tng xy 1815. n Chu Giang, bt gic, Nguyn Vn Xun xy
nm 1818, v.v. Lu Bn Bch, l nn mng chnh ca thnh Gia nh sau ny, v Nguyn
m hay Nguyn Cu m l tc gi u tin xy dng nn mng thnh Gia nh.

Tt c nhng cng trnh ny u do ngi Vit xy, khng thy c du vt Vauban no c v

cng khng thy Trnh Hoi c ni n cng lao ca mt ng Le Brun hay ng Olivier de
Puymanel no. l l do khin Aubaret b hn chng su: Thnh tr ch ca Trnh
Hoi c, khng dch. V sau ny Cadire c th nhn v tt c nhng cng trnh ny l do
Puymanel xy, hoc dy dn ta xy, m khng s chng c rnh rnh, nm trong Gia
nh Thnh Thng Ch ca Trnh Hoi c.

__________________________________

[1] Nguyn vn ting Php:

26/7/1779

Pierre-Joseph-Georges, vque dAdran, Vicaire apostolique de Cochinchine, Camboge et

Ciampa, tous ceux qui besoin sera, salut.

Deux vaisseaux tant venus cette anne de Macao Bassac, pour y faire le commerce, un
Chinois en donna aussitt avis au grand mandarin de Cochinchine, et lui annonca que les
vaisseaux taient chargs de canons, de salptre, soufre, et autres munitions de guerre. Le
mandarin, avec qui je suis fort li, se trouvant dans un grand besoin de toutes ces
marchandises, me pressa vivement den crire aux capitaines et de les prier, de sa part, de les
lui vendre tout ou en partie, ou mme de passer en Cochinchine avec leurs vaisseaux si cela
tait possible, remettant cet effet tout droit dencrage et autres. Je fis sa commission et les
capitaines, au retour du Cambodge, envoyrent tout de suite leurs pilotes pour sarranger
avec lui. Les arrangements pris, et les pilotes contents, lun retourna Bassac, lautre demeura
ici. Pour moi, aprs avoir recommand les capitaines au mandarin, je partis pour aller faire la
visite dune partie de mon Vicariat, o les missionnaires et les chrtiens mattendaient depuis
plus dun mois.

Les capitaines arrivs ici avec leurs vaisseaux simaginrent que je mtais loign dessein,
et se plaignirent de ma conduite leur gard. Confirms dans leur opinion par un religieux
missionnaire, qui, de son ct, na pas tout lieu dtre content de moi, on dit que: 1- ils me
soupconnrent de vouloir ter aux vaisseaux de Macao la libert de venir faire le commerce
ici; 2- ils se plaignirent que javais quelques mauvaises affaires avec le roi du Camboge; 3- ils
maccusrent davoir enseign aux Cochinchinois la manire de fondre des canons, de faire des
bombes et autres armes

[2] Nguyn vn ting Php: Quant au troisime article, je nai jamais fait ni aid faire
aucune bombe, canon ou autre arme quelconque. Je sais trop que cela ne convient en aucune
manire mon tat. Ce qui a pu donner lieu ces soupons, cest que le mandarin mayant
interrog sur la manire de charger une grenade quil avait eu du Camboge, et autres
bagatelles en ce genre, je le lui avais dit par manire de conversation. Je lui graduai un
graphomtre, quart de cercle, un rapporteur et lui fis faire un porte-voix, un anneau
astronomique, et autres instruments de mathmatique. Voil ce que jai cru devoir remarquer
pour empcher les effets que pourraient causer les calomnies et les rapports de personnes mal
intentionns
Chng 12: Huyn thoi Le Brun v Puymanel xy thnh Gia nh v Din Khnh

Trong chng ny, chng ti kho st nhng ngun ci m cc s gia thuc a da vo

chng minh Puymanel v Le Brun xy thnh Gia nh v Din Khnh.

Ngun pht xut thng tin Le Brun v Puymanel l k s xy dng u tin Vit Nam,
khng nhiu, ch c hai:

1- Bn bo co ca de Guignes

2- L th ca gio s Lavou

Nh ni trong chng trc, de Guignes l mt agent ca lnh s qun Php ti Qung

ng, thng gi nhng bn bo co v B Ngoi Giao. Ch agent c nghi l nhn vin hay
ip vin, nhng mt nhn vin ca to lnh s chuyn vit nhng bn bo co mt v B
ngoi giao th ch thc l ip vin. Alexis Faure, khi son cun B a Lc, su tm
trong Vn kh ngoi giao nhng vn bn ny, v cho in li mt s trong sch ca ng. Ring
bn bo co ngy 29/12/1791, c mt cu, s c cc ngi bt thuc a s dng nh ti
liu chnh xc nh: Olivier de Puymanel v Le Brun l tc gi thnh Gia nh, v
Puymanel l ngi xy thnh Din Khnh v cc thnh tr Vauban khc Vit Nam. Ri mt
s tc gi Vit, coi thng hoc khng c quc s, c th chp li lp lun ca Php.

ip vin de Guignes, k sng to cu chuyn Puymanel v Le brun xy thnh

Chng ta th xem ngy 29/12/1791, ip vin de Guignes ca Php Qung ng vit g

v tnh hnh Vit Nam lc by gi:

Nu vua Nam H mun, trong hai nm 1789 v 1790, ng ta c th khi phc ngay tc
khc vng quc ca ng. Vic cc tu La Dryade, Le Pandour v La Mduse, cng nhng tu
khc n t Pondichry, LIle de France [tc Ile Maurice] v Macao, lm cho k th khip
s. Bc H ang i c hi thot khi gng cm nhn din v vua thc s ca mnh. Nhng
mt vi thnh cng ca ng vua ny t c hiu lc hoc khng bn. ng ta chim c mt
vng (Bnh Thun) li t qun, th l b nh ui ngay; ngy qun li hy vng, v hy vng
cng tng v t cch ca ng ta. Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php, cho ng ta
mt ci bn thnh i. Nh vua mun xy ngay mt thnh, mc d cn phi c thi gian
thun li. V vy phi sch nhiu dn chng, ph nh ca, bt 30.000 dn cng lm thnh cho
vua c ni rt qun khi thua trn. Qun chng v qun thn ni dy. Olivier v Le Brun, hai
tc gi cng trnh ny cng b v ly. Gim mc B a Lc, phi a hai ng v trn nh
mnh mi trnh khi tai nn ny. Tuy nhin tnh hnh yn tnh tr li, nh vua cho gii binh
mi ngi v cy cy. Hy vng s c ma. Dn chng khng ta thn na.[1] (Bo co ca
de Guignes gi B trng Ngoi giao ngy 29/12/1791, Archives des Affaires trangres;
Faure, Chng 18, t. 214-215).

on bo co trn, tr vic Nguyn nh chim Bnh Thun, ri khng gi c, phi tr v

Gia nh, l ng (Theo Thc Lc, thng 5-6/1790, L Vn Qun, t lnh qun i bn nh
Quy Nhn, Nguyn Vn Thnh gt i, Nguyn nh ng . Qun Nguyn chim c Bnh
Thun nhng thua to Din Khnh, Nguyn nh phi rt v Gia nh. Thng 2/1791, L
Vn Qun, b nh thn kt n, t t). Nhng cu cn li trong bn bo co ny hon ton
sai, chng t de Guignes khng bit g v tnh hnh Vit Nam lc , nu y l ip vin cho
chnh ph Php, th tht v dng:

1/ Nm 1789-1790, Quang Trung va i thng qun Thanh, de Guignes Qung ng m

khng bit chuyn Sm Nghi ng tht c t t, Tn S Ngh chy trn v Tu, m li cn
trch Nguyn nh, nu em qun nh th c th khi phc ngay tc khc vng quc.

2/ Cu: Vic cc tu La Dryade, Le Pandour v La Mduse, cng nhng tu khc n t

Pondichry, LIle de France, Macao, lm cho k th khip s, cng chng t de Guignes
khng tho tin: cng Si Gn lc tu ngoi quc ra vo thng xuyn, m xem hi trnh
ca ba tu Php La Dryade, Le Pandour v La Mduse, th mt nm mi n Si Gn mt vi
ln, c thm g i vi s lng cc tu B, Y, Anh, Ho Lan hp li, m de Guignes tng
l tu Php khin k th khip s. Hch Quang Trung vit nm 1792, chng t ng chng
coi bn mt xanh ny ra g c.

3/ Bc H c truyn thng ph L, dn Bc nm 1791, cha bit Nguyn nh l ai, khng

th c s: Bc H ang i c hi thot khi gng cm nhn din v vua thc s ca
mnh, nh de Guignes vit.

4/ Cu sau cng l s ba t chnh v quan trng hn c, n l thu t ca huyn thoi

Olivier v Le Brun l k s, kin trc s, xy cc thnh i Vit Nam, de Guignes vit:

Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php, cho ng ta mt ci bn thnh i. Nh

vua mun xy ngay, mc d cn phi c thi gian thun li. V vy phi sch nhiu dn chng,
ph nh ca, bt 30.000 dn cng lm thnh cho vua c ni rt qun khi thua trn. Qun
chng v qun thn ni dy. Olivier v Le Brun, hai tc gi cng trnh ny cng b v ly.
Gim mc B a Lc, phi a hai ng v trn nh mnh mi trnh khi tai nn ny.

Khng bit gin ip ly nhng tin ny u, m li u Ng mnh S n th:

Cu u l mt xc nh v cn c: Cc ng Olivier v Lebrun, s quan Php, cho ng ta

mt bn thnh i (MM Olivier et Lebrun, officiers franais, lui donnrent un plan de ville
fortifie). Y nm u m bit chuyn hai anh binh nht, binh nh Olivier v Le Brun, va
o ng, cho vua mt ci bn thnh i? Nu ta s thy de Guignes ch vit:
Olivier v Lebrun cho ng ta mt ci bn thnh i, nhng, nhng sch s Php Vit v
sau, s bin cu ny thnh Olivier v Lebrun xy thnh Gia nh. Tc l mt s bin ci
hon ton.

De Guignes k tip: sau khi c Olivier v Lebrun cho mt ci bn thnh i, th l

Nguyn nh vi xy ngay! Cu ny thc ngy ng, v ta tha bit, v v bn thnh i th
Nguyn nh thiu g, m phi i hai ng Olivier v Lebrun cho, cc tc gi u Vit, t
Barrow, Montyon, Le Labousse, n S K i Nam Vit u vit: trong cung Nguyn nh
c nhiu sch v v thnh i, ng thng d ra xem v hc ly. Vy khng vic g m
Nguyn nh li phi v vp ci bn thnh i m hai ng binh nh, binh nht mi o
ng cho ri hp tp xy ngay, nn mi sinh lon.

Nu xem li ngy hai ngi lnh ny n Vit Nam, Olivier de Puymanel n trc, anh trn
thot ngy 19/9/1788 Cn Ln, cn Le Brun ngy 13/1/1790 mi n Macao, li, ri
sau mi tm cch sang Nam H vi bn Olivier. Ngy 27/6/1790, Le Brun c chnh thc
nhp ng, nhn vn bng cai i cng ngy vi nhiu ngi khc.

Vy nu Lebrun v Olivier c cho vua ci bn g , th cng phi l sau khi Le Brun n

Vit Nam, m theo lch trnh trn, sm lm l t thng 3 n thng 6/1790.

Nhng thnh Gia nh, theo Trnh Hoi c, p ngy 4/2/Canh Tut [19/3/1790],
Thc Lc ghi ngy K Su [9/3 Canh Tut, 22/4/1790] p thnh t Gia nh. p 10
ngy xong. Ta nn ch n chi tit thnh t tc l t trn rm (torchis) rt vng chc,
l kin trc thnh i kiu ng phng. Ty ch bit xy thnh hoc gch. Cn v
ngy p thnh Gia nh, cha bit ti sao c s sai lch trong hai b s, hin gi chng ti
dng ngy ca Trnh Hoi c v ng sng Si Gn lc y, v Gia nh Thnh Thng Ch
vit trc Thc Lc. Tt c nhng im trn dn n kt lun:

Thnh Gia nh xy trc khi Le Brun t chn n Nam H.

Nhng bn thnh Gia nh sau ny ngi ta a ra, bo l do Le Brun v, nu l y v

thc, th nn hiu l y li bn thnh ph Si Gn xy xong ri.

S th rnh rnh nh vy, khng hiu sao cc s gia Vit khng nhn thy l hng ny trong
lp lun ca s gia thuc a.

Tr li vn bn ca de Guignes, c n cu k tip: lm thnh cho vua c ni rt qun khi

thua trn, th chc de Guignes mun ni n thnh Din Khnh ch khng phi thnh Gia
nh, bi v Gia nh lc l kinh , khng phi l ch cho vua c ni rt qun khi thua
trn, ch Din Khnh mi l ni cho vua dng chn mi khi nh Quy Nhn thua tr v.

Nhng de Guignes li khng th vit v thnh Din Khnh, v ngy 29/12/1791, khi y vit
cu ny, th Nguyn nh cha h chim c vng Din Khnh (nh trn ni, thng
5-6/1790, Nguyn nh nghe li L Vn Qun nh c Bnh Thun, nhng thua Din
Khnh, phi rt qun v).

Cn cu cui: v xy gp, mn n 30.000 nhn cng cho nn Qun chng v qun thn
ni dy. Olivier v Le Brun, hai tc gi cng trnh ny cng b v ly. Gim mc B a Lc,
phi a hai ng v trn nh mnh mi trnh khi tai nn ny, th hon ton khng bit
de Guignes ly u, v khng thy ni no ghi vic ny c; c bit cc gio s, h khng
th b qua mt bin c quan trng nh vy m khng thng bo cho Macao hay. Cu ny s
c cc s gia Vit chp li, qua Taboulet, nh ta s thy di.

L th ca gio s Lavou
C l thy nhng li l trong bn bo co ca de Guignes cn qu mng chng minh
Puymanel xy thnh Din Khnh, cho nn hc gi Cadire, trong phn ch gii tp ti liu
ca Brda, lin quan n Nguyn Suyn, lu th Bnh Khang (1793) (BAVH, 1926, III),
nhn mnh 2 im: th nht, xc nh thnh Din Khnh do Puymanel xy, v th hai:
Puymanel c ng gp c lc trong trn Din Khnh 1795 (phn ny s ni sau).

bo v lun im th nht, Cadire a ra mt chng mi: l th ca gio s Lavou vit

Tn Triu ngy 13/5/1795 gi Boiret v Descourvires Paris.

c gi nm r ton cnh, trc khi c trch on th ca Lavou, chng ti xin tm tt

tnh hnh:

Thng 5-6/1793, Nguyn nh nh Qui Nhn ln th nht, ng cung Cnh gi Gia

nh. Nguyn nh sai cc tng: Tn Tht Hi, V Tnh, Nguyn Hunh c, Nguyn Vn
Thnh vy Quy Nhn, Nguyn Nhc c th, khng th h ni. Thng 9/1793, Nhc cu cu
Ph Xun, Cnh Thnh gi i binh n cu. nh phi rt qun v Din Khnh. Nhc b qun
ca Cnh Thnh vo thnh uy hip, ut c m cht. Vic xy thnh Din Khnh xy ra vo
ma h nm 1793, khi Nguyn nh rt qun t Quy Nhn v Din Khnh, c ghi ba
ni:

- Thng 10/1793 (thng 9 L.), Thc Lc ghi: Ng gi v Din Khnh. Thy thnh t Hoa
Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000
dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l Din Khnh (tc tnh l
Khnh Ho ngy nay. Thnh cao 1 trng, chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam
u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t) (Thc Lc I, t.
299).

- Hai ngi trc tip xy thnh, c ghi cng trong Lit Truyn:

1/ [Tn Tht] Hi cng o binh hp li bao vy [Quy Nhn], gic c qun cu vin ngoi
n, bn gii vy v p Din Khnh. (Lit Truyn II, Tn Tht Hi, t. 78).

2/ Ma h nm Qu Su [1793], [V Vit Bo] theo i nh Quy Nhn, n khi v, p thnh

Din Khnh (Lit truyn II, V Vit Bo, t. 321).

Nh vy thnh Din Khnh c p vo ma h nm 1793, sau khi Nguyn nh rt

qun t Quy Nhn v Din Khnh.

- n thng 11/1793, Nguyn nh tr v Gia nh. Nguyn Vn Thnh li gi Din

Khnh.

Tr v vi l th ca gio s Lavou, th kh di, vit nhiu chuyn lin quan n vng Quy
Nhn Din Khnh. on u, ng s lc k li chuyn t lc Nguyn nh vy thnh Quy
Nhn, n khi Nguyn Nhc b bc bch, ut c m cht. Ri on k tip c lin quan n
thnh Din Khnh, ng vit:
Nh vua tr v Gia nh ni ng chim lc u. ng ht sc cng c thnh tr, lm
thuyn chin, v.v. v mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li
Ty phng mt trong nhng vng t va mi chim c. Thnh va xy xong,
ngy qun ti vi s lng 40 ngn ngi, nht nh tro vo; nhng mi c gng ca
chng u v ch. [2](Cadire, Documents relatifs lpoque de Gia Long, BEFEO, 1912, no 7,
t. 33).

Trch on trn bt u bng cu: Nh vua tr v Gia nh, chng t Lavou k cu

chuyn sau khi Nguyn nh tr v Gia nh, tc l sau thng 11/1793, nhng cu ny s
c Cadire khn kho ct i, ng bt u trch on bng cu: mn . Olivier, s
quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li Ty phng trong mt vng t va
mi chim c Ti sao vy?

Ti v nu c cu u th ngi tinh s nhn thy: khi Nguyn nh tr li Gia nh

thng 11/1793, mi mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li Ty
phng mt trong nhng vng t va mi chim c, th ci thnh ph Ty phng
y khng th l Din Khnh, v Din Khnh xy xong t h 1793! Lm sao li c chuyn
vua mn Puymanel xy thnh Din Khnh ln na! V thy ngay ci v l trong cu vn ca
Lavou. Tm li:

- Ci thnh m Lavou bo vua mn Olivier xy, n khng phi thnh Gia nh, v Gia
nh xy xong t u nm 1790; n cng khng phi thnh Din Khnh, v nu khi
Nguyn nh rt qun v Gia nh thng 11/1793, mi mn Olivier xy; th qu tr, v
Din Khnh xy xong t ma h nm 1793!

- Nhng Lavou khng h ni vua sai Puymanel xy thnh Din Khnh, ng ch ni bng
qu: mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li Ty phng mt
trong nhng vng t va mi chim c, nhng ngi ta da vo cu sau: Thnh va
xy xong, ngy qun ti vi s lng 40 ngn ngi, nht nh tro vo; nhng mi c
gng ca chng u v ch, xc nh l thnh Din Khnh.

- Nhng cu Thnh va mi xy xong, ngy qun ti cng vn sai, bi v: thnh Din

Khnh xy xong h 1793, Nguyn Vn Thnh li trn gi, sau khng c trn tn cng
no c. Phi gn mt nm sau mi c t tn cng u ca Ty Sn, v trn ny (thng 4-
5/1794) Nguyn Vn Hng em 40.000 b binh hp vi thu binh ca Trn Quang Diu,
nh Din Khnh.

Tm li, Lavou ch tp hp nhng chuyn n thi v cc trn nh d di vy thnh Din

Khnh, ri ng v vu li thnh mt cu chuyn v thm vo cu ni vu v: mn . Olivier,
s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li Ty phng, chng dnh dng g n thnh
Din Khnh c, v Din Khnh, theo s m t ca L Vn nh (s ni sau) cng khng c g
l mt thnh ph theo li Ty phng. Cho nn li Lavou cng khng th dng lm t
liu lch s.
Nhng cc s gia thuc i s chp hai mm cu, mt ca de Guignes: Olivier v Le Brun,
cho vua mt ci bn thnh i v mt ca Lavou: vua mn . Olivier, xy mt thnh ph
theo li Ty phng, lm mt, ri chia n lm ba cu khc:

- Le Brun v bn thnh Gia nh.

- Vua sai Olivier v Le Brun xy thnh Gia nh (v thnh Gia nh c v Ty phng).

- Vua mn Olivier xy thnh Din Khnh.

Th l c ba cu ny c lu thng trong s sch Php Vit nh nhng xc nh lch s.

Lp lun ca hc gi Cadire

Hc gi Cadire kin quyt bo v s kin Olivier de Puymanel xy thnh Gia nh v Din

Khnh. Nhng ng khng tm c chng no ng tin cy v vic Puymanel xy nhng
thnh ny, cho nn, v thnh Gia nh, ng khng ngn ngi xc nh thng rng: Theo
chnh s bin nin i Gia Long, ng [Olivier de Puymanel] bt u xy thnh Gia nh thng
3-4 nm 1790 (BAVH, 1921, t. 283-288), cu ny do Nguyn Quc Tr khm ph trc tin,
l mt s ba t lm u m danh v hc gi.

Cn v vic Puymanel xy thnh Din Khnh, th Cadire chng minh trong phn ch
gii nhng t liu v Nguyn Suyn (BAVH, 1926, III, t. 264). ng c rng, bit nhiu,
khng phi ng khng bit ai xy thnh Din Khnh, bi v ng c ni n chuyn nm
1793, Nguyn nh, sau khi thng trn [ Quy Nhn] sai mt vin Cai B (quan b Ti
Chnh) v K Lc (quan b Hnh), ph trch vic xy thnh Din Khnh (Cadire, Nguyn
Suyn, BAVH, 1926, III, t. 264), tc l ng c bit chuyn ny. Nhng nhng iu vit trong
s Vit khng va ng, nn ng phi tm cch vit li; v th ng b vo li Lavou, vi
nhng vu v v v l nh chng ti va phn tch trn, xc nh Olivier de Puymanel l
ngi xy thnh Din Khnh, nh sau:

Thnh i Bnh Khang, ng hn l thnh Din Khnh, bi n c xy ti th ph ca

tnh ny, l tc phm ca i T Olivier. Nh vua mn . Olivier, s quan Php, xy cho
ng mt thnh ph theo li Ty phng mt trong nhng vng t va mi chim c.
Thnh va xy xong, ngy qun ti vi s lng 40 ngn ngi, nht nh tro vo; nhng
mi c gng ca chng u v ch. (Th ca M. Lavou, 13/5/1795 trong L. Cadire:
Documents relatifs lpoque de Gia Long, BEFEO, 1912, no 7, trang 33). V thnh Din Khnh
b vy vo thng 5-6/1794, vy thnh ny c xy khong cui 1793, u 1794.

L tt nhin l trong Thc Lc i Gia Long, khi ni n vic xy thnh Din Khnh,
khng ng n i t Olivier (Cadire, Nguyn Suyn, BAVH, 1926, III, t. 264).

Tm li, hc gi Cadire khng chng minh g c, ng xc nh thng ut rng: Thnh Din

Khnh l tc phm ca i T Olivier, v Lavou bo vy l ng nh vy! V ng cn ln li
trch Thc Lc khng ng n i T.
L ngi cn trng, Cadire khng nhc n li ca de Guignes, bi v de Guignes l gin
ip, v ch ni bng qu: Olivier v Le Brun cho vua mt ci bn thnh i, ch khng
ni Olivier v Le Brun xy thnh i, v xy thnh i no.

Nhng y, lp lun (cng cha phi l lp lun, ch l mt xc nh v bng) ca hc gi

Cadire c mt l hng ln:

Linh mc Lavou khng ni Puymanel xy Din Khnh, chnh ng, hc gi Cadire, xc

nh Puymanel xy thnh Din Khnh. Hc gi xc nh nh vy, th xin hc gi chng
minh, Puymanel xy thnh ny vo lc no? Nh ng ni l cui nm 1793, u nm
1974. M theo Lit Truyn th thnh Din Khnh xy xong t ma h 1793 v n
thng 11/1793, Nguyn nh v Gia nh. im ny chng t hc gi khng c k
Lit Truyn, cho nn ng mi phm li c bn ny. Ngoi ra, ta cn bit: Nguyn nh lun
lun trc tip th st tt c nhng cng vic t ng tu, c sng n xy dng thnh lu,
th ng khng th khng c mt trong vic xy mt n lu quan trng nh thnh Din
Khnh.

Tm li, ngi ta dng hai cu ni vu v, mt ca ip vin de Guignes: Cc ng Olivier

v Le Brun, s quan Php, cho [vua] mt ci bn thnh i, v mt ca gio s Lavou:
[Vua] mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo li Ty phng mt
trong nhng vng t va mi chim c, xc nh hai ngi lnh binh nh, binh nht
Puymanel v Le Brun va t chn n Vit Nam, l tc gi xy dng hai thnh tr kin c
nht ca vua Gia Long thi by gi, bt k nhng g ghi trong Gia nh Thnh Thng Ch,
Thc Lc v Lit Truyn.

Taboulet v ngh thut xuyn tc lch s

Taboulet c nhng ngi vit s Vit Nam chp li nhiu nht, v ng tr hn Cadire v
Maybon, li trnh by lch s ca ng c v khch quan hn, nhng th php xuyn tc
lch s ca ng thm hu hn nhng ngi i trc: Khng l liu v th thin nh
Bissachre, Ste-Croix, Faure. Cng khng l lun, bin gii, chng minh nh Maybon,
Cadire. Th php ca ng n gin hn nhiu v hiu qu hn. Trong bi ta sch La geste
franaise en Indochine (Hun trng ca nc Php ng Dng) in nm 1955, ng gii
thch cch lm vic ca mnh, nh mt li vit lch s trung thc nht: thay v vit li lch s
nh mt ngi bt s gia thng tnh, ng ch trng ch trnh by nhng chng liu lch
s, nhng vn bn gc, c gi c v phn xt:

c lc chng ti tnh gi li lm t u sch, s phn xt sau y ca Rmy de

Gourmont: Ngay thng nht l nhng li cho nhng nhn chng gc (tmoins originaux);
c nghi l lch s Php ng n nht l mt su tp nhng t liu ch thc (receuil de
textes)

Qu vy, thc l him m mt bi vn xui do ngi th nh vit li c th ti to ng bu

kh ca nhng bin c xy ra. Rt nhiu khi, cun sch, ngay c nhng cun sch c thc
nht, vn lm bin dng d kin, xuyn tc bi cnh, khng ti to li c bu kh. Ngc
li, ta c th ni, s trch on, t liu vn kh, trong chnh nh nghi ca n, mang sn
mt m hng ca s thc khng th chi ci c, mt sc mnh ca s gi li v mt s
giu c hin nhin khng snh ni. V vy, tin tng rng s tit l nhng textes m t ngi
bit n s cung cp cho c gi nhiu li ch v l th hn l mt bi vit gin tip ca chng
ti, chng ti chn t xo mnh trc nhng din vin ca Hun trng ng Dng.[3]
(La Geste franaise en Indochine, I, Avant-Propos, t. 2-3).

mt on sau ng vit:

Thay v ch gii hn trong vic tch ri thng thng nhng textes, ci n cnh ci kia, chng
ti quyt nh trnh by, nhiu khi kh di, nhng trang c in li. Chng ti ni kt, hn
gn nhng textes li vi nhau, chng ti b sung bng nhng li bnh lun dn vo hon
cnh, i khi m rng, mc ch l cung cp s gii thch nhng bin c m s gia, tham vng
hn nh bnh bt, c gng lm sng t. [4](Avant-Propos, t. 3).

Trong cun sch ny, ng phn chia tng thi k lch s theo nin i, ng vit bi c kt
tng thi k, trc khi in nhng ti liu lin quan. Nhng bi c kt c in italique,
tn l Texte v nh t s 1 tr i. Ngay ch texte ny nhp nhng, v c hai nghi:
texte c th hiu l bi, vn bn, hoc: ti liu chnh xc, t liu ch thc (document
authentique). ng dng ch texte mt cch lp l, tc l ng t tn nhng bi vit ca
mnh l texte, khin ngi c c th tng lm ci m ng gi l texte chnh l t liu ch
thc ca lch s! Nht l trong bi ta, ng gii thiu cu ni ca Rmy de Gourmont:
lch s Php ng n nht l mt su tp nhng t liu ch thc (receuil de textes). Xng
ng vi nh nghi ny ca Gourmont, ch c b Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-
1823 ca Andrien Launay.

Sau y l cch lm vic ca Taboulet: Chng VI, di ta : Les volontaires franais au

service de la Cochinchine (Nhng ngi Php tnh nguyn gip Nam H), ng in ln lt
nhng bi sau:

- Bi c kt tnh hnh chung khng c tn, khng nh s, do Taboulet vit, in nghing.

- Bi La situation militaire en Cochinchine en 1790-91 (Texte 80) (Tnh hnh qun s Nam
H trong nm 1790-91. Taboulet vit. In nghing.

- Bn bo co ca de Guignes (trch trong sch ca Faure) vi ci ta nh sau: De Guignes,

Consul de France Canton, au Ministre des Affaires trangres (De Guignes, Lnh S
Php Qung ng gi B Trng Ngoi Giao). In thng.

- Bi Thodore Lebrun, le premier urbaniste de Saigon (Texte 81) (Thodore Lebrun,

nh kin trc th u tin Si Gn). In nghing.

Li trnh by ny rt tinh vi: nu c qua c 4 bi ny, ta tng tt c u l t liu lch s, v

s in nghing v v ch texte. Thc ra, ch c Bn bo co ca de Guignes l t liu, cn 3 bi
kia l do Taboulet vit, vi lun iu xuyn tc ca ng v giai on lch s ny.
K , de Guignes l agent, tc l nhn vin hay ip vin, c Faure n ln lm lnh
s, nhng ch lnh s Faure ch vit nh trong ch thch, t ai ; khi Taboulet a ra
thnh ci ta to tt De Guignes, Lnh S Php Qung ng gi B Trng Ngoi
Giao nh th, tc l ng thi phng ci m Faure thi phng ri, v cn ch thch
thm: Lnh s Php c thnh lp nm no, nm no nh cng c a v kh knh ca
de Guignes. Cch lm n ny tri di trong ton b sch ca ng; v d tn vinh
Puymanel, Taboulet t cho anh ta i hc trng Louis Le Grand l trng trung hc
ni ting nht ca Php, ch dnh cho nhng hc sinh u t, v.v.

Khng c g chng thc vic Le Brun xy thnh Gia nh, hoc v, hoc xy bt c thnh
ph no Vit Nam, th m Taboulet dm ci tt: Thodore Lebrun, le premier
urbaniste de Saigon (Thodore Lebrun, nh kin trc th u tin Si Gn).

l s xuyn tc lch s trong cch trnh by t liu: bin mt bn bo co ca ip vin

thnh th chnh thc ca ng Lnh S gi ng B Trng Ngoi giao, do gin tip cp
cho l th ny mt gi tr t liu v mt tm mc quan trng m n khng h c.

Hoc ba chuyn Puymanel hc trng Louis Legrand, cho xng ng vi danh v k s,

kin trc s, m ngi ta gn cho anh ta.

Hoc xc nhn Lebrun, lnh binh nht, l nh kin trc th.

Ta th xem Taboulet vit g trong bi Texte 80, trang 241-242.

Bi ny, phn u vit v con s nhng ngi lnh Php n gip Gia Long (khng thuc i
ht bi ny, s ni sau); phn th nh vit v cng trng ca h vi nhng hng sau y:

Ngay t 1789, Nguyn nh quyt nh xy dng kin c Si Gn. ng sai hai k s Php
ca ng l Lebrun v Olivier de Puymanel xy cho ng mt thnh ph theo kiu Ty phng
v mt thnh n (forteresse). Vai tr ring ca hai v s quan ny kh bit r; nhng phn
ca Lebrun, ri Si Gn u nm 1792, chc l khng quan trng bng Olivier.

Bn thnh ph Si Gn dng nh do Lebrun v. iu quan h l xy mt thnh ph theo

kiu Ty phng, kiu M, nh ta ni by gi, vi khong 40 i l (artres), rng t 15 n
20 mt, thng gc nhau, thnh ph c bao bc bng mt vng thnh c nhng cht gc
cch nhau u n. Bn v i ny d nhin l c v cho mt tng lai xa; dng nh
cha bt u xy.

Ngc li, thnh i m Olivier de Puymanel l tc nhn chnh, xy rt nhanh. Theo cha
Boisserard (thng 2/1792) l mt thnh ly tt, vi pho i (bastions), ho (fosses), cu
rt (ponts-levis), ng trn (chemins dcouverts), b nghing (glacis) v l hnh bn nguyt
trn tng thnh (demi-lunes) Thnh hnh bt gic, bng ong hay Bin Ho, c tng
cao su mt v c tm ca ()
Cng cuc xy dng ton b ny, s i vi thi y, ch c th thc hin tt p nh dng
nhiu nhn cng. Nhng kh dch hao tn sc lc p ln u dn chng, sut gy bo lon,
din t s bt mn ca h i vi nhng s quan Php b coi nh vt t thn.

Khong ba chc thnh i khc cng th loi, theo kiu Vauban, c xy lc Olivier cn
sng, v sau khi ng mt c thc hin bi nhng hc tr Vit m ng o to trong trng
ca ng. Nhng thnh lu ny hin cn nhiu trong nhng thnh ph ng Dng; nhng di
tch ca chng chng nhn rng mt t tng Php vi nhng bn tay Php l ngun ci
s thnh cng ca Nguyn nh. (Taboulet, La geste franaise en Indochine, I, Texte 80, t.
242).

on vn ny c my im ng ch :

1- Khng cn dn chng, bin lun, Taboulet xc nh nhng s kin gp nht trn y,

nh l lch s.

2- ng nhp li ca de Guignes vi Lavou lm mt: sai hai k s xy cho ng mt thnh

ph theo kiu Ty phng (v Lavou khng ni n Le Brun).

3- Cu Bn thnh ph Si Gn dng nh do Lebrun v cng nh ci tt: Thodore

Lebrun, nh kin trc th u tin Si Gn u l sn phm ca Taboulet.

5- Trnh Hoi c m t thnh Gia nh ch c 8 con ng. Bn thnh Bt qui, in li

trong a ch vn ho H Ch Minh, do Nguyn nh u su tp, cng khng ra ngoi con
s ng s y. Vy ci Bn v i vi 40 i l, kiu M, ny khng bit Taboulet ly
u ra? V ni l bn thnh ph cha xy, thnh ph no?

Mt ci bn , cha chc c, c a ra nh mt chng t c tht v nh kin trc

th u tin Si Gn: Le Brun, thc cht ch l ngi lnh binh nht, o ng. Th m
ngi Vit cng c chp li y nh vy. Tht l xu h v v n i vi tin nhn, nhng
ngi ch thc v, p cc thnh Gia nh, Din Khnh v cc thnh tr khc trn ton
ci Vit Nam.

6- on sau cng: Puymanel xy hn ba chc thnh i Vauban, Taboulet chp trn s nhn
v ca Cadire, chng ti s ni n trong phn Cadire.

l li vit Texte ca Taboulet: Tt c nhng li l tng bc s nghip ca cc s quan

Php, c ng chp li t Bissachre, Ste-Croix, Faure, de Guignes m khng xut x,
cng khng chng minh, bin lun, nh:

Thodore Lebrun: Nh kin trc th u tin Si Gn (Texte 81, t. 243).

Olivier de Puymanel: Tng t lnh qun i Nam H, i mi hon ton qun i ca

Nguyn nh (Texte 82, t. 245).

Jean-Marie Dayot: Linh hn ca thu qun Nam H, Nm 1792, tiu dit ton b hm i
Ty Sn, gm 5 tu chin ln (5 gros btiments), 90 chin thuyn (galres), 100 chin thuyn
nh (demi-galres), tch thu 137 i bc loi. Nm 1793, Dayot cn chim thm c, 60
galres Ty Sn gn min bc Quy Nhn (Texte 83, t. 249).

T Ch i Trng s tip nhn cc loi thng tin nh th ny trong cc Texte ca

Taboulet v a vo Lch s ni chin Vit Nam.

Hc gi Trng Vnh K

Vn au n nht y, l chnh nhng ngi vit s Vit Nam, khng nhng coi
thng s gia triu Nguyn, hoc khng c, hoc c c m coi nh khng, v thi nhau
chp li, p im thm cho nhng lun im h ca nhng ngi bt thc dn, bin
chng tr thnh s tht lch s. Nhng s gia nh Trn Trng Kim, Phan Khoang v hu
nh tt c mi ngi trong chng ta, u b ng c quan im thc dn, li cho triu
Nguyn b quan to cng v dit o nn mi b mt nc. Tuy vy, s gia Trn Trng
Kim vn vit rt st vi Thc Lc v Lit truyn, nn ng c rt t sai lm.

Trng Vnh K l ngi ng u, v ngoi kh trong vic ni gt thc dn. ng c gio

dc t nh trong nh chung, cho nn trong cun Cours dHistoire Annamite (1875), ng s
dng nhng iu cc oan ca gii cha c v nhng iu ba t ca gii thc dn, m
khng kim chng, cho nn on s ng vit v nh Nguyn, c bit v vua Minh Mng
nhiu ch thc ng xu h.

V vic xy thnh Gia nh, Trng Vnh K, nm 1897, hp nht Thc Lc v li ca de

Guignes, a ra xc nh sau y: Thng 2 trong nm (1790) vua dy ng Olivier vi ng
Lebrun coi xy thnh Gia nh ti lng Tn Khai, xy thnh bt qui c 8 ca, xy vch thnh
bng ong Bin Ha (Trng Vnh K, Bin tch c thy, Pinho Qun Cng, Si Gn, 1897,
t. 33, trch theo Nguyn nh u, a l lch s thnh ph, in trong tp a Ch Vn Ho
thnh ph HCM, t. 183).

Chng ti khng c cun Bin tch c thy Vr Pinh qun cng ca Trng Vnh K, ch
c li Nguyn nh u trch dn sau y: Theo Bin tch c thy Vr Pinh qun cng
ca Trng Vnh K, th B a Lc tr v x Si Gn, em theo, khng phi s vin tr ca
vua Php k kt m ch c my chic tu, ch sng ln 100 c, sng tay my ngn cy,
thuc n c tc [y ] v gip vua An Nam. Theo sch trn ca Trng Vnh K th, t
vic t chc v tp rn b binh ca Nguyn nh (ti Gia nh) do Olivier de Puymanel lm
ln ng u ht, c thy xin vua thng th quan nm ren vng cho J.M. Dayot lm thu
s cai qun c o thy qun vi Vannier cha tu Long, de Forcant cha tu Phng,
Chaigneau cha tu Long Phi, Magon de Mdine cha tu Le Prince de Cochinchine. Nhiu
quan thu khc gip cho Dayot (Nguyn nh u, bd, t. 177).

Thay v dng nhng t liu gc do chnh B a Lc vit ra v nhng vic ny, trong ng
B ghi r: ng v tay khng, chng c tu no i theo c, c sn trong kho t liu ca hi
truyn gio, ti sao Trng Vnh K khng dng, m ng li i chp nhng thng tin ba
t, ly t Ste-Croix, Faure hay nhng tc gi khc, ri ng vit li chc chn nh inh
ng ct, v thm vo vi ba cu ca Thc Lc. V uy tn hc gi ca ng, nn nhng ngi
i sau nh Nguyn nh u cng chp li ng m khng kim chng.
T Ch i Trng

Taboulet c ngi Vit chp nhiu nht. V T Ch i Trng l mt trng hp kh

trung thnh.

Nh trn, ta thy hai on vn bng qu ca de Guignes v ca Lavou, khi vo tay

Taboulet, tr thnh s kin lch s sau y: c hai thnh Si Gn, mt Si Gn to, do
ng Lebrun v, ln lao v i vi 40 i l, nhng cha xy v mt Si Gn nh, do ng
Puymanel xy, l thnh bt gic, ging ht nh thnh Bt Qui Gia nh c Trnh Hoi
c v Shihken Seishi m t.

T Ch i Trng chp li Taboulet, v sng tc thm, nh sau:

Vic xy thnh ny [Gia nh], cc ti liu Ty phng cho bit l do Le Brun v Olivier
de Puymanel theo li yu cu ca Nguyn nh. Ha ph x hnh nh ca Le Brun gm
c 40 con ng rng t 15 n 20 thc ct nhau theo hnh thc th v d n ny khng
c thc hin nhng Le brun cn n u nm 1792 th r rng vic thit k th chu
nh hng ca ng rt nhiu. (LSNCVN, t. 234).

cng c lp lun thnh Gia nh do Puymanel xy, sau khi nhc li vic Trnh Hoi c
khen thnh ph Si Gn sau khi xy xong, c hng li hn trc nhiu, v th ca M.
Boisserand (2/1792) cho bit c pho i, ho, v.v. nh Taboulet dn, T Ch i
Trng vit tip: Nguyn nh mun lm tc khc tuy cn phi i thi c thun tin hn,
ngi ta phi ph nh ca, bt n 30 ngn dn lm vic. Lon ni ln, dn chng v quan
binh rit cho Olivier v Le Brun gy nn ti mun bt git lm hai ng ny phi chy trn,
nh B a Lc che ch. Bnh yn tr li, Nguyn nh cho lnh v v dn rnh rang cy cy. Chi
tit sau ph hp vi vic s quan ghi ti hai ln xy ct thnh m khng ni l do ngng ngh:
mt ln vo thng ba Canh Tut nh ni v mt ln sa sang li vo thng chp nm .

Qua nhng chng dn trn ta bit thnh xy theo kiu phng th Ty phng nhng c
un nn theo quan nim phong thy ng phng (bt qui). Tuy nhin hiu qu phng
th ca n vn khng thay i. T y Ty Sn khng vo Gia nh ln no n c th
thch nhng a em sinh sau n, thnh Din Khnh, chng t hiu lc trc m qun
Trn Quang Diu thiu v kh cng ph tng xng (LSNCVN, t. 234).

Ri ng xc nh: Bi v thnh Din Khnh l ca Olivier v ra. N l em sinh sau thnh Gia
nh (t. 267).

Li vit ca T Ch i Trng vn khng thay i, ng thng mo u bng nhn hiu

ti liu Ty phng cho bit, ri da vo mt thng tin do cc s gia thc dn a ra,
vit theo v bin lun c lc cho thng tin ny.

y ng chp li vic nhn dn ni lon ca de Guignes, qua Taboulet, nhng ng cn i

xa hn Taboulet, khng nhng chp li m cn bin h iu ny l ng, bng cch kt hp
hai s kin: thnh Gia nh xy thng 4/1790, nhng n thng 1/1791 phi sa li, suy
din rng: vy l ch thc c lon. Taboulet ch dm ni sut c lon (faillit se soulever)
ngha l cha c lon v Puymanel c cng xy thnh Gia nh; T Ch i Trng chng
minh l c lon v Puymanel xy c thnh Din Khnh na, lp lun ca ng da trn nhng
im sau y:

- V thnh xy ng ngang dc, trt t nh th, chc chn phi do Ty xy.

- V thnh xy ma xun m n u nm sau ni sa [Thc Lc] tc l phi ngng vic xy

trong nhiu thng m khng ni r l do, vy l c lon.

- Thnh xy theo kiu Ty nhng phi lm b un nn bt qui cho c v ta.

- Thnh Din Khnh l em thnh Gia nh, v c cng cha Puymanel.

Thc ng bun cho mt s khinh r dn tc v cao ngoi bang n th: Ly c g m

bo: thnh Ty, ri c un nn theo kiu phong thy bt qui ca ta?

Nh nghin cu Nguyn nh u

Bi a l lch s thnh ph H Ch Minh, in trong cun a ch vn ho thnh ph H Ch

Minh, nxb TpHCM 1987, t. 127-231 ca Nguyn nh u l mt bi nghin cu c gi tr.

Da vo Trnh Hoi c, ng tm n ngun ci ca thnh Bt Qui Gia nh: Nm 1772,

sau khi nh thng qun Xim, Nguyn Cu m xy lu Bn Bch bo v i phng Si
Gn: Bn bch Nguyn Cu m khp kn a bn Si Gn vi ba mt sng, gm thu hu
ht cc ph, ch v cc kin trc ca chnh quyn, to nn mt tng th thng nht v i l,
kinh t, x hi v b phng (Nguyn nh u, bd, t. 168). Lu Bn Bch c coi l nn
mng u tin ca thnh Bt Qui Gia nh.

ng cng thy thnh Bt qui mang mu sc ng nhng ri ng vn b ri vo ci by

ca Taboulet v nhng xc nh v bng ca Trng Vnh K, khi ng vit:

Tn gi cng nh cch nh hng v nhng chi tit kin trc, thnh ny mang mu sc
ng. Nhng v b cc v cu to c bn, th thnh li c xy p theo kiu Vauban ty
phng. Nhng ai trc tip xy dng thnh B Qui? Chnh s ta khng thy k tn, song
nhiu ngun s khc cho rng: Thng 2 trong nm (1790), vua dy ng Olivier vi ng
Lebrun coi xy thnh Gia nh ti lng Tn Khai, xy thnh Bt qui c 8 ca, xy vch thnh
bng ong Bin Ho (Trng Vnh K, Bin tch c thy, Pinho Qun Cng, Si Gn, 1897,
t. 33). C th c l Lebun ra ho thnh Gia nh v c mnh danh l kin trc s quy
hoch u tin ca Si Gn. Cn Olivier l k s n c xy dng thnh. Nhng chc th no
cng c ngi Vit tham d (t. 184-185).

Ngi Vit m Nguyn nh u mun ni y l Trn Vn Hc, ng c ghi li cng lao

ca Trn Vn Hc on sau; nhng theo ng, ngi Php vn ng u, vi bn Si
Gn ca Lebrun 1795 (mc d Lebrun b i t gia nm 1791).

on k tip, ng chp li de Guignes, v dng s suy din ca T Ch i Trng, vit

thnh cu chuyn sau y:
Nguyn nh phi huy ng ti ti 30000 dn phu thy th p thnh Bt qui, phi
trit h mt s nh ca lng mc ly mt bng. Dn chng cc kh. Mm bt mn c c
nguy bin thnh ni lon vo ma ma, lc rung vn i hi khn cp nhn cng tr v
canh tc. nh nhng b, gii tn a s dn phu; n thng chp mi gi li tip tc cng
trnh. Hnh nh thnh Bt qui ch tm xong, ch cha bao gi hon thnh ng y bn d
thit k bui u () C nh s hc cho rng mt trong nhng nguyn nhn khin thnh Bt
qui khng c hon thnh l v 30000 nhn cng ca Nguyn nh tp hp xy thnh
c ln ni dy tm cc k s c cng ngi Php m git, cn nhn dn b buc phi gp
cng ca nhiu qu trong lc chin tranh vn tip din, nn ni bt bnh chng cht, Nguyn
nh b buc phi tm ngng vic xy dng thnh Bt qui l v vy. (Nguyn nh u, bd,
t. 185).

Kh nht l nhng thng tin v cn c ca ip vin ti de Guignes, li c nhng nh

nghin cu ca ta chp li, m khng t cu hi: ti sao mt cuc lon to nh vy, m t s
chnh thng nh Thc Lc, Lit Truyn, n th t ca cc v tha sai, ca nhng ngi
lnh Php gip Nguyn nh, hoc nhng cun s ngoi lung nh S K i Nam Vit, Quc
s di bin ca Phan Thc Trc, v.v. khng thy ai ni g c?

Mt im nh na cng cn nu ra, chng ti ch n ch thch s 4, trang 183, sau y:

Plan de la ville de Sai Gn fortifie en 1790 par le Colonel Victor Olivier, rduit du grand plan
lev par ordre du Roi en 1795, par Brun, ingnieur de Sa Majest. Par JM Dayot, 1799. Tm
dch: Bn thnh ph Si Gn, do i t Victor Olivier b phng nm 1790, c ng Brun,
k s ca Hong thng v ln bn ln theo lnh Vua nm 1795, nay JM Dayot v nh li.
1799. Tic rng cha tm li c bn ln v nm 1795. Nu c, c l cn bit thm nhiu
chi tit b ch v Si Gn xa (Nguyn nh u, bd, ch thch 4, t. 183.)

Nh nghin cu khng cho bit cu ny ng trch u. C th c rt ra t cu: C

mt bn thnh Si Gn do i t Olivier v. Rt nh bn ln do k s Le Brun v theo
lnh Vua nc Nam (Schreiner, Abrg de lHistoire dAnnam, t. 104, note 1.), m Cadire
trong bi din vn c trc Thng Ch Joffre, dng lm chng cho vic Le Brun c v
bn ln, nhng Cadire cn vit thm: Ri thay chng ti khng c bn ny trong
th vin (Cadire, BAVH, 1921, t. 283-288).

Nhng ta c th on l n c in trong mt b sch v cc bn Si Gn do Ty in.

Mc d trang sau (t. 185) Nguyn nh u c nghi ng con s 1795, v ng bit Le Brun
b i t 1791. Nhng tt c nhng sai lm tch t trong on vn ny, ti sao ng khng
phn bc: ngoi vic Puymanel xy thnh Si Gn nm 1790, m chng ti chng minh
trn l khng th. Ri n nm 1795, vua sai Le Brun v tm bn ln. Bn no? Le
Brun b i t nm 1791, th sao nm 1795, vua li c th sai y v bn ln? Ri Dayot
li v nh li nm 1799. Dayot b n t hnh trn bit t nm 1795, lm sao nm 1799 y
cn m v li ci bn ln ca Le Brun?

V chng ta khng cn k tm ti, phn tch mi s n ni n chn, cho nn ngi Php

thc dn mun in g th in, mun vit g th vit.
_______________________________________

1] Nguyn vn ting Php: En 1789 et 1790, si le roi de la Cochinchine lavait voulu, il aurait
reconquis sur-le-champ son royaume. Larrive des frgates (la Dryade, le Pandour et la
Mduse), ainsi que celle des navires venus de Pondichry, de lIle de France et de Macao,
avaient jet lalarme chez les ennemis. Le Tonkin attendait le moment de secouer le joug
pour reconnaitre son vritable roi. Mais les succs de celui-ci furent peu consquents, ou
mal soutenus. Il prit une province (le Binh Thuan), y laisser des troupes; leur petit nombre
les fit chasser; lespoir revint aux rebelles, outre quil fut augment par le roi lui-mme, par
sa conduite. MM. Olivier et Le Brun, officiers franais, lui donnrent un plan de ville
fortifie. Le roi voulut de suite en faire btir une, quoique cela exiget un temps plus
favorable. Il a fallu alors vexer le peuple, abattre les maisons et occuper 30.000 hommes
pour fortifier une place o le roi esprait se retirer, en cas de revers. Le peuple et plusieurs
mandarins se sont soulevs. MM. Olivier et Le Brun ont couru des dangers comme les
auteurs du projet. M. lEvque dAdran, en les retirant chez lui, les a dlivrs de tout
accident. Cependant le calme est revenu, le roi ayant licenci ses troupes et permis tout le
monde de semer du riz. On espre dune bonne rcolte. Alors le peuple ne se plaindra plus.

[2] Le Roi sen revint Gia nh dont il stait dabord empar. Il se fortifia de son mieux,
construisit des galres, etc et engagea M. Olivier, officcier francais, lui faire une ville
leuropenne dans une des provinces nouvellement conquise. Elle tait peine achev lorsque
les rebelles y accoururent au nombre de quarante mille hommes, rsolus de lescalader; mais
tous leurs efforts furent vains.

[3] Nous fmes un instant tent de retenir pour pigraphe de notre ouvrage ce jugement
de Rmy de Gourmont: Le plus honnte serait de donner la parole aux tmoins originaux;
cest en ce sens quon a dit que la meilleure histoire de France serait un recueil de textes

Il est rare, en effet, quune prose de seconde main parvienne restituer vraiment
latmosphre exacte des vnements. Trop souvent, le livre, mme le plus consciencieux,
altre les faits, fausse la perspective, ne peut parvenir recrer latmosphre. Au contraire,
et par dfinition mme, si on peut dire, la citation, le document darchives comportent un
indniable accent de vrit, une puissance dvocation, une richesse expressive ingalabes.
Cest pourquoi, persuad que la rvlation de textes peu connus fournirait au lecteur plus
de profit et dagrment quun rcit indirect de notre plume, nous avons pris le parti de nous
effacer devant les acteurs de la Geste indochinoise.

[4] Plutt que de nous borner grener schement des textes lun aprs lautre, nous
avons tenu prsenter, assez longuement parfois, les passages reproduits. Nous avons
reli, soud les textes les uns aux autres; nous les avons complts par des commentaires
de mise en situation, parfois assez dvelopps, destins donner autant que faire se
pouvait lexplication des vnements, que lhistorien, plus ambitieux que le chroniqueur,
sefforce de tirer au clair.
Chng 13: Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo, nhng ngi gip vua Gia Long
trong vic p thnh t Gia nh v Din Khnh

Theo bn in trang 184 v trang 229, trong cun a ch vn ho thnh ph H Ch Minh,

do Nguyn nh u su tp v v li, ta thy thnh Bt qui Gia nh, cn gi l thnh Qui,
nm trong khung vung gii hn bi cc ng L Thnh Tn, mt tin, Nguyn nh Chiu
(Phan nh Phng), mt hu; Nam K Khi Nghi (Cng L) v inh Tin Hong.

Hai ca Tin trn ng L Thnh Tn: Ca Cn Nguyn m trng ra ng ng Khi (T

Do) v Ly Minh m trng ra ng Ng Vn Nm hin nay.

Hai ca Hu trn ng Nguyn nh Chiu: Ca Khm Him m ra ng Phm Ngc

Thch v Khn Hu m ra ng Mc nh Chi.

Hai ca T trn ng inh Tin Hong: Ca Chn Hng m ra ng Nguyn Trung Ngn
v Cn Ch m ra sn banh Ho Thnh.

Hai ca Hu trn ng Nam K Khi Nghi: Ca Tn Thun m ra ng L T Trng v

oi Nguyt m ra ng V Vn Tn

(Theo Nguyn nh u, i l lch s TPHCM, in trong i ch vn ho TPHCM, nxb TPHCM,

1987, t.180-181).

Ch Bn Thnh nm trn b ch gp nhau ca hai sng Bnh Dng v Bn Ngh. Nhng

ngi ngoi quc n y, cp bn ch u tin, nn c cm tng nh vo mt thnh ph
cng sm ut.

Thnh Bt qui hay thnh Qui l thnh t, p thng 3-4/1790, u nm 1791 sa li

(Thc lc, I, t. 268). n nm 1829, [L Vn] Duyt li ngh Gia nh l trng khn Nam K,
bn tu xin thu dn nh ong, cp thm tin go v ly c dn inh, xy p thnh ho
cao rng thm ln phng th cho nghim. Vua [Minh Mng] nghe cho lm. (Lit truyn, II,
t. 426). Vy c th hiu l L Vn Duyt xy thm lp thnh ong bn trong, v o ho
su hn.

Nm 1833, L Vn Khi, b h c ca L Vn Duyt ni lon, git b chnh Bch Xun

Nguyn l k tham tn, chim thnh Gia nh (lc vua Minh Mng i tn l Phin
An), nh ph cc tnh min Nam. Qun triu nh vy thnh Phin An gn ba nm khng h
c. V s kin c y, m L Vn Duyt b buc ti xy thnh cao, o ho su c t tr
mt ci. Nm 1835, khi h c, Minh Mng ra lnh ph thnh c v xy thnh mi, nh
hn, gi l thnh Phng. Quyt nh ny c do hai l do: thnh Qui b h hi nng n sau
gn ba nm b tn cng v vua Minh Mng mun ph mt biu tng ni lon.
Thnh Phng nm trong khung bn con ng: Nguyn Du, mt tin, Nguyn nh Chiu,
mt hu, Nguyn Bnh Khim, mt t v Mc nh Chi, mt hu. (Nguyn nh u, bd, t.
212). Thnh Phng s b lin qun Php Y Pha Nho chim (sau khi tht bi Nng,
khng th vt o Hi Vn chim Hu, bn xung chim Si Gn), Rigault de Genouilly
cho n mn ph sp thng 2/1859.

Trong chng 12, chng ti chng minh Le Brun v Puymanel khng th l tc gi xy

cc thnh Gia nh v Din Khnh, v hai chng t m ngi Php a ra bin minh cho
vic ny khng th ng vng c.

Cc s gia triu Nguyn li rt kim li, ni thc vn tt, c l v cho l vic khng quan
trng, cc quan ch thi hnh nhim v ca mnh. Cho nn phi d k mi tm thy vi cu,
ghi trong Lit truyn:

- Nm Canh Tut (1790), ma xun, [Tn Tht] Hi p thnh t Gia nh (Lit

truyn II, Tn Tht Hi, t. 77), Nguyn Quc Tr l ngi u tin tm thy cu ny.

- Nm Canh Tut (1790), p thnh Gia nh, [Trn Vn] Hc nu o phn t v cc ng

ng () Nm Nhm T (1792), lm n M Tho, Hc dng bn , cch thc, Hc v
gii, phm lm n ly, o ng s, v bn , nu du, u do tay c (Lit truyn II, Trn
Vn Hc, t. 282).

l v thnh Gia nh v thnh M Tho.

V thnh Din Khnh, cng ch c my ch vn tt:

- Nm Qu Su (1793) () Hi cng o binh hp li bao vy [Quy Nhn], gic c qun cu

vin ngoi n, bn gii vy v p thnh Din Khnh (Lit truyn II, Tn Tht Hi, t.
78).

- Ma h nm Qu Su, [V Vit Bo] theo i nh Quy Nhn, n khi v p thnh Din

Khnh, vua sai V Tnh [V Tnh] trn, cho Bo lm cai i coi thuyn Kin sng doanh
Bnh Khang. (Lit truyn II, V Vit Bo, t. 321)

V nhng cu ngn ngi nh th, cho nn khng my ai tm ra tn nhng ngi ph trch

xy p cc thnh ny, khin ngi Php tha h ba hoa v thnh tch ca hai v binh nh,
binh nht Puymanel v Le Brun khi h mi o ng, t chn n nc Vit.

Vy chng ta cn bit nhng ngi ph trch vic xy p cc thnh tr ny l ai?

Tn Tht Hi (1757-1798)
Theo Lit truyn, ng l con th ba cai i Tn Tht Thng. Nm 18 tui, ng theo nh
Vng Nguyn Phc Thun vo Gia nh (1775), tip ng theo Nguyn nh, hai ln
chy sang Xim, lm ti chc i tng, Chng dinh Hu qun.

Nm 1787, anh em Ty Sn bt ho, Nguyn nh t Xim v chim li Gia nh. Trong

nhng trn nh quyt lit nm 1788-1789, Tn Tht Hi gi vai tr ch cht:

Ma thu nm Mu Thn (1788), i binh n ng Tam Ph. Hi cng V Tnh [V Tnh]

nh gic Ng Kiu, ly n lng st t vo sch [?] ca gic, gic s tan v c. Bt sng
c khng bit u m k. Bn nhn th c, tin st n Si Gn, nh ph c Thi bo
ca gic l Phm Vn Tham chy n gi Ba Thc [Sc Trng]. Ma xun nm K Du (1789)
Hi iu khin qun cc o cng bn V Tnh nh gic H Chu. Tham sc km bn u
hng. Li cng Nguyn Vn Trng nh dp bn l cn li ca ngi Man c Nha c. Tn
Hi (1791), b lm Chng Tin qun doanh [Chng dinh Tin Qun]. Nm Qu Su (1793)
thng Khm Sai Bnh Ty i tng qun, tc qun cng (Lit truyn, II, t. 78).

Nm 1797, Nguyn Vng i nh Quy Nhn, Hi li trn Gia nh. Uy lnh nghim tc,
trong ci yn lng. Ma ng nm Mu Ng [1798] b bnh cht, tui bn mi hai [Lit
truyn ghi tui ta, tc l 41 tui ty] Th T rt thng tic, tng l Nguyn ph cng thn,
Thng ph quc Chng doanh. [Lit truyn, II, t. 79).

Nhn li cng trng ca cc quan theo Nguyn nh t thi lu vong Vng Cc, Tn Tht
Hi ng hng u: Hi l ngi nghim trng, knh gi l , cng cao m khng khoe,
ngi tn m cng khim tn, mi khi vo chu ra mt i ng c ch thng, n mc nh nh
Nho, cc tng u knh m s. L Vn Duyt tng bn v iu c iu hng ca cc
tng, bo rng: Tng Vit Phc hng mnh m khng c mu, Nguyn Vn Thnh c mu
m t hng mnh. Duy Hi tr dng gm , tht l bc danh tng. (). Nm [Gia Long] th
16 vua thy Hi l ngi hun nghip danh vng r rt ng u cc b ti i trung hng,
cho ph t V Miu. (Lit truyn, II, t. 80).

L ngi trong hong tc, Tn Tht Hi hay Nguyn Phc Hi hn vua 5 tui, cha bit
ngi th trong h th no. ng trng thnh khi phi b kinh vo Nam, nn c
thi gian hc hi hn Nguyn nh (lc mi 13 tui). ng c kh nng ca mt v
tng vn v kim ton, cho nn L Vn Duyt, vn rt cao ngo, mi c nhng li nh trn
v ng.

iu ny gii thch l do ti sao vua trao cho ng c trch trng coi xy p hai thnh tr
ln nht thi , l Gia nh v Din Khnh.

Vic p thnh Din Khnh th nh sau: ma h nm 1793, Nguyn nh nh Quy Nhn

theo ng thy, Tn Tht Hi tin cng mt b. Lit truyn ghi: i binh vo ca bin Th
Ni; Hi t H Nha, C Mng chia lm hai ng n nh p tn Bo l con ngy Nhc
Th Sn, Bo thua chy v thnh Quy Nhn. Hi cng o binh hp li bao vy, gic c
qun cu vin ngoi n, bn gii vy v p thnh Din Khnh. (Lit truyn, II, t. 78).
Cng ch vn vn c my ch! Thc l tri ngc vi s hunh hoang ca ngi Php v
huyn thoi Puymanel v Le Brun xy thnh Gia nh v Din Khnh!
Ta c th hiu Tn Tht Hi l tng kim vic cng chnh, mt loi k s trng c trch
nhim cao nht, nhng ngi ph t c lc ca ng trong vic xy p thnh Gia nh l
Trn Vn Hc.

Trn Vn Hc

Lit truyn c ghi tiu s Trn Vn Hc, nhng chng ti thy Nguyn nh u tham kho
thm Nghim Thm v Thi Vn Kim, ri c kt li, y hn:

Trn Vn Hc sinh qun Bnh Dng (tc Si Gn) tng theo B a Lc, bit quc ng, La
tinh v ting Ty dng. Sau Lc gii thiu Hc lm thng ngn cho Nguyn nh. nh c
Hc theo hong t Cnh sang Php; nhng n Pondichry c trc trc, Hc tr v. Trn Vn
Hc ph trch vic dch sch, nht l sch k thut Thi ty cho Nguyn nh. ng thi Hoc
kim c ch to ho xa, a li v cc hng binh kh. n nm 1790, xy thnh Bt qui,
Trn Vn Hc ph trch vic phc ha ng x v phn khu ph phng. Sau cng
vi Vannier, Hc iu khin vic ng tu ng theo kiu mi [Lit truyn ghi: cng Vannier
trng coi chic thuyn ln bc ng, theo quan qun nh gic]. Nm 1792, Hc v xong
ha thnh M Tho. Hc rt c ti v a v ha k thut. em so snh bn Si
Gn 1799 ca Dayot vi bn Gia nh 1815 ca Trn Vn Hc th, v k thut bn nh
trc a hay t l, bn sau chnh xc hn bn trc nhiu. Hnh nh Trn Vn Hc v
hu ht cc thnh tr v cng s phng th cui th k 18 v u th k 19. Ta c th coi
Trn Vn Hc l ngi Vit Nam u tin bit v bn i l v ho k thut theo
phng php Ty phng (Nguyn nh u, theo Nghim Thm, Nguyn Vn Hc hay
Trn Vn Hc? trong Vn ha nguyt san, Si Gn, 1961, s 61, t. 532 v Thi Vn Kim, Qui
tait Trn Vn Hc trong BSEI, s 4, 1962, t. 441, bd, t. 190). Nh chng ti ni trong
bi trc, nhng tn: Bn thnh Bt qui ca Le Brun 1795 v Bn Si Gn 1799 ca
Dayot trong bi ca Nguyn nh u u phi xem li, v Le Brun b i nm 1791 v Dayot
trn i nm 1795.

V Vit Bo

Thnh Din Khnh c th xy theo quy m thnh Gia nh do Trn Vn Hc o c v v

th, nhng thu nh li; V Vit Bo l ngi ph t, t hc qua kinh nghim thc tin.

ng ngi gc Thanh Ho, t tin theo cha Nguyn Hong vo Thun Ho. Nm 1775, ng
theo nh Vng Nguyn Phc Thun vo Nam v c b vo i qun ca Thanh
Nhn. C l chnh vo thi gian ny ng hc cch ng tu chin vi Thanh Nhn. V
vic Thanh Nhn ng tu, Trnh Hoi c vit:

Cy sao c 4 th, th ho hng c c trm thc ta, s g bn cht, dng lm ghe thuyn,
nh ca th tt nht, c lnh cm dn gian khng c dng () Thng 7 nm Canh T
(1780) vua sai qun n ngun Quang Ho n g lm thuyn chin. ngun Quang Ho
c cy sao lu i, ban m thng thy c la sng nh hai cy n, ngi dn min ni u
knh s m trnh () qun khng dm n. Thanh Nhn ra lnh n, ngi no trn th b
x theo qun php (). Thanh Nhn mi sng ch ng thuyn chin, lm bnh li di
i ng bin yn n, nhng vn bnh li trn khi trc dng khi i ng
sng, gi l thuyn hai bnh li, phi trn gc sn chin u, hai bn treo phn tre che cho
thu binh di chuyn lo cho chng, trn th b tr b binh xung kch, nh vy m k xo
ca thu s cng tinh nhu, n nay [khong 1820] cng vn theo. (Gia nh Thnh thng
ch, Vt sn ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).

Nhng tu chin c hai bnh li i bin v i sng ny, c Montyon m t trong tc

phm ca ng, m chng ti chp li trong chng 7 vit v Montyon.

Tr li vi V Vit Bo, ng may mn c gn gi nhng tng ti, sau Thanh Nhn,

ng li di quyn Nguyn Vn Khim, mt ngi gii v pho binh v xy dng thnh
lu: Nm 1805 xy dng x miu, cung in, hong thnh, Khim u d coi cng vic. Ma
ng nm y, Khim trng coi c 9 c sng ln (Thc lc, II, t. 233).

V Vit Bo chuyn v ho pho v xy thnh lu. Nm Nhm T (1792), di quyn

Nguyn Vn Khim, lp cng trn Th Ni, t thuyn Ty Sn. Nm Qu Su (1793), ng
theo Tn Tht Hi i nh Quy Nhn, nhng v Ty Sn c tip vin, phi rt v p thnh
Din Khnh vi Tn Tht Hi. Nm K Mi (1799) ng c gi v Gia nh, coi hai i
Chn Uy nht v Chn Uy nh kim ph qun cc thuyn trung hu tin nh Quy Nhn; ri
ng li theo L Vn Duyt p cc n Thch Tn v Sa Lung, chn qun tip vin ca
Ty Sn. Thng 7/1799 V Tnh h c thnh Quy Nhn, li trn th, V Vit Bo qun
l thuyn b v trng coi sng ng bn ca thnh. Khi Trn Quang Diu vy Quy Nhn, V
Tnh m ca thnh ra nh, V Vit Bo iu khin sng ho xa bn lui qun ch. Nm
1802, c triu v kinh thng chc Thuc ni Cai c, sau ny s c thng Th ni Thng
ch. Chin tranh chm dt, ng tip tc trng coi vic sng ng, n nm 1806, d vo vic
sa p kinh Hu. (Theo Lit truyn, II, V Vit Bo, t. 320-321).

Lc s thnh Gia nh

Trnh Hoi c vit:

Trn Gia nh xa c nhiu ao m, rng r, bui u thi Thi Tng (Nguyn Phc Tn
(1648-1687), sai tng vo m mang b ci, chn ni t bng rng ri, tc ch ch iu
Khin ngy nay, xy ct n dinh lm ch cho Thng sut tham mu tr ng, li t dinh
Phin Trn ti ln Tn Thun ngy nay, lm nha th cho cc quan Gim qun, Cai B v K
lc , c tri qun bo v, c ro giu ngn cn hn ch vo ra, ngoi th cho dn chng
trng chim, chia lp ra lng xm, ch ph. Ni y nh hn tp, ng s ch cong ch
thng, tm tu tin cho dn m cha kp phn chia sa sang cho ngn np. Chc Khn sy
thay i lm ln cng y nh vy. n ma xun nm t Mi (1775), i vua Du Tng
(Nguyn Phc Thun) th 11, xa gi phi chy n tr thn Tn Khai. Ma thu nm Mu
Thn (1788), nm th 11, bui u i Th T (Nguyn Phc nh) Trung hng, vic binh cn
b bn, ngi phi tm tr ni n c ca Ty Sn phi ng sng Bnh Dng cho
ngh qun dng dn. Ngy 4 thng 2 nm Canh Tut th 13(1790), ti ch g cao thn Tn
Khai thuc t Bnh Dng, ngi mi cho p thnh bt qui nh hnh hoa sen (Gia nh
Thnh thng ch, Thnh tr ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).

Theo s tm kim ca Nguyn nh u, th Ch iu Khin trc dinh iu Khin, nm

trn ng Nam Quc Cang, gia Ng Su vi ch Thi Bnh ngy nay. V dinh iu Khin,
nm gc Nguyn Tri-Phm Ng Lo by gi, ng thi to lc ti mt v tr trung tm
va thun tin giao thng thu b (Nguyn nh u bd, t. 163-164). Nh vy dinh iu
Khin i ht Ch Ln, khng nm trong thnh Bt qui.

Tm li, theo Trnh Hoi c, thi cha Nguyn Phc Tn (1648-1687), xy dinh iu
Khin ( gc Nguyn Tri-Phm Ng Lo by gi) v dinh Phin Trn ln Tn Thun (?).
Khi Nguyn Phc Thun chy vo Gia nh nm 1775, tr thn Tn Khai. Khi Nguyn
nh chim li c Gia nh nm 1788, tr n c Ty Sn, phi ng sng Bnh Dng.
V nm 1790, Nguyn nh cho p thnh Bt qui g cao thn Tn Khai.

L Vn nh (cng Ng Tng Chu v Trnh Hoi c l mn sinh ca V Trng Ton,

nhng tr thc uyn bc thi by gi) vit trong Hong Vit nht thng i d ch mt on
lin quan n thnh Gia nh, khc Trnh Hoi c:

Ghi ch v ph Gia nh: Ngy xa l t Thu Chn Lp, sau thuc t Cao Min, Hiu
Ninh Hong (Nguyn Phc Tr) triu ta m mang t ny, lp ra ph Gia nh t Bnh Ho
vo phi trong, t ra nm dinh ri c quan vn v kinh n mi ni mt vin iu khin
tng s, lp n dinh Phin Trn thnh Gia nh. Cuc binh bin nm Gip Ng (1774),
Hiu nh Hong (Nguyn Phc Thun) chy vo y, vi nm sau Hu Vng (Nguyn
Phc Dng tc Tn Chnh Vng) nhn mnh y v cng dng ch ny lm ni hnh
ti [cung vua khi i khi kinh ] chng li nh Ty Sn. Trong chng mi nm y l
vng tranh chp. Nm inh Mi (1787), qun ta t Xim La ko v nh ui qun Ty Sn,
bt c tng Ty Sn l Thi bo Tham v thu phc c ton ci; nhn dng n c
ny lm ni tr tt. Ma h nm Canh Tut (1790) mi cho m rng thnh ny ra ci
thnh ngy nay. Thnh ny c lm nh hnh hoa sen, chu vi (in khng r) tm, c 8 ca,
u xy bng t ong. (L Vn nh, Hong Vit nht thng a d ch, Quyn 2, t. 88-89).

Theo L Vn nh, th tt c u xy ra cng mt ch l n dinh Phin Trn. Khi Nguyn

Phc Thun chy vo Gia nh dng ch ny lm ni hnh ti. Khi Nguyn nh chim li
Gia nh dng n c ny lm ni tr tt. V ma h nm Canh Tut (1790) mi cho m
rng thnh ny ra ci thnh ngy nay.

Thc lc vit: [Nm 1698, cha Nguyn Phc Chu (1691-1725)] bt u t ph Gia nh,
sai thng sut Nguyn Hu Knh kinh lc t Chn Lp, chia t ng Ph, ly x ng Nai
lm huyn Phc Long, dng dinh Trn Bin (Bin Ho), ly x Si Gn lm huyn Tn Bnh,
dng dinh Phin Trn (Gia nh), mi dinh u t cc chc lu th, cai b, k lc v cc c
i thuyn thy b tinh binh v thuc binh (Thc lc, I, t. 111).
Thc lc vit s si hn. Gia Trnh Hoi c v L Vn nh, dng nh L Vn nh c l
hn, bi v dinh Phin Trn (hay dinh Tng Trn) chc chn l ni tt nht trong mt thnh
ph, nhng v th lnh ; nu chp nhn lp lun ny th dinh Phin Trn phi l n
Tn Khai c. Hin gi ta c tm coi nh th. Theo Nguyn nh u th n t Tn Khai
gn sng Th Ngh, nhng theo chng ti, n Tn Khai c th trung tm thnh Bt qui,
khong ng t Hai B Trng v i L 30 Thng T.

Nu ta c li Gia nh Thnh thng ch:

Ngy 4/2/ Canh Tut [tc 19/3/1790] ti ch g cao thn Tn Khai thuc t Bnh
Dng, ngi mi cho p thnh bt qui nh hnh hoa sen, m ra tm ca. C l Trnh Hoi
c mun ni: thnh p ti g Tn Khai l thnh mi. Nhng nu ta c k Thc lc mt
ln na: Ngy K Su [9/3 Canh Tut, tc 22/4/1790] p thnh t Gia nh. Vua thy
thnh c thn Tn Khai cht hp, bn m rng thm, th thc l sng t, Thc lc
chp ging nh L Vn nh, nhng xc nh thm ni chn l Tn Khai.

Tm li, c th c hai gi thuyt:

- Vua Gia Long san bng thnh c Tn Khai xy thnh mi (nh Nguyn nh u vit).

- Vua Gia Long khng xy cung in mi, m ng gi li thnh Tn Khai gia lm cung
in, ri vch rng thm din tch, chu vi, o ho v p thnh Bt qui bng t ngoi.
Chng ti cho kh nng ny thch hp hn, v vy mi nhanh: ch 10 ngy xong. V thnh
trong, hay l cung in m Shihken Seishi m t, ch c th l dinh phin trn c, xy t
nm 1698, c sa sang li m thi, ch kh c th xy mi m xong trong 10 ngy c.

S khc bit trong kin trc thnh lu ca ngi u v ngi

V khng bit r v kin trc, nn chng ti phi tm hiu i lc xem kin trc thnh lu
Ty v ng, khc nhau nh th no, th c c mt lun vn c nhn lch s ti i hc
Nice Sophia-Antipolis, Php, 1999; ta : Les citadelles dans le VitNam du XIXe sicle
(Nhng thnh i ca Vit Nam trong th k XIX) ca Nicolas Micalef (net4war.com), xin
trch dch mt on sau y:

Chng ta bn n nhng thnh tr Vit Nam th k XIX, nhng ti sao li chn ti ny,
nu ta ch coi l nhng s v vu gch va, trong ci nhn th thin?

ti ny tng i quan trng bi v thnh tr hay chin lu, l nng ct ca chnh sch
phng th t nc ca Gia Long, lp ra ngay t 1790 (Olivier de Puymanel, k s Php,
xy thnh Si Gn) [thc ng bun khi ngun tin tht thit ny tr thnh lch s
khp ni!] khi ng nh nhau vi Quang Trung.
Mt mt khc, cc chin lu Vit Nam, t ra trong th k XIX, i mi i vi th k XVI-
XVIII, bi v, v thi gian ny, Samuel Baron xc nh: Ngi Bc k khng c thnh ly
(chteaux-forts), khng c pho i (forteresses) v thnh quch (citadelles), chng bit g v
ngh thut kin trc n i, vng v trong vic xy dng nh chng ti va nu ra. (Samuel
Baron, Description du royaume du Tonquin, Revue Indochinoise, 2e srie, 1914, t. 201).

Bng cch xc nh trn y, Samuel Baron a ra mt s tht khng phi l s tht. Bi tt

c u tu thuc nu ta ng quan im u hay .

T th k XVI n XVIII, ngi Vit cng nh ngi Chu , khng bit li xy thnh ly ca
ngi u, nghi l xy thnh bng , nhng khng th ni l h khng bit xy thnh. H
hc bn Tu, t thi Tam Quc, c li xy: thnh l mt ci sn vung ln c bn bc
tng cao lm bng t trn rm (torchis) bao quanh, mi mt tng u c mt l
nh, mi gc c t lu canh hai tng, trn c nhiu l t sng bn ra ngoi
(meutrires). Ngi ta thm vo li xy s si ny, ba n nh dng st t, phi trc, lm
t chng c u tin. H thng phng th ny c dng n th k XVIII, trn ton th
Chu v sau h lm thm cc hng ro tre hoc cc tre cm xung t, ph giu i, lm h
thng tin n.

D sao chng na, ta khng th ni nh Baron rng ngi Vit thp km hn ngi u,
nhng ta c th xc nh rng chu c li pht trin khc chu u v mt binh b, tc l
v li nh nhau, ngay t khi ngi Tu khm ph ra ra bt en [thuc sng] nhng th k
u tin trc Thin Chu. Thot tin, ch dng t pho bng, ri sang th k X sau Thin
chu, h dng bn tn la. Tnh cht hin i ca chin tranh u chu s c ngi
Rp khai sng th k XIII vi h thng bn n u tin: Pho binh ra i.

S phn bit ca Nicolas Micalef v li xy thnh u, , rt ng ch , v cu thnh l mt

ci sn vung ln c bn bc tng cao lm bng t trn rm (torchis) bao quanh, mi mt
tng u c mt l nh, mi gc c t lu canh hai tng, trn c nhiu l t sng bn
ra ngoi hon ton thch hp vi s m t thnh Gia nh ca cc tc gi ng thi.

Nht l cu: mi gc c t lu canh hai tng, trn c nhiu l t sng bn ra ngoi

chng t thnh tr Chu cng c nhng yu t ging nh nhng yu t m ngi ta coi
l c tnh ca thnh Vauban.

S tm hiu kin trc thnh Gia nh, v th, nn quay v hng nhng kin trc xa ca
Vit Nam nh Thnh H Qu Ly, ly o Duy T, Vnh Thnh Vinh, ly Trn Ninh, v.v. hay
cc thnh ly Ty Sn xy nh thnh Quy Nhn ca Thi c Nguyn Nhc, Phng Hong
Trung ca Quang Trung, v.v. V Quy Nhn cng l mt kin trc cc k kin c khin V
Tnh, Ng Tng Chu cm c c gn hai nm vi Trn Quang Diu, V Vn Dng.

Hy vng mt ngy no , cc kin trc s Vit Nam s gii thch cho chng ta mt cch r
rng hn v ng thi cho bit, s i mi trong kin trc thnh quch ca Gia Long, so vi
nhng thi k trc nh th no?
Nguyn Cu m, ngi u tin quy hoch thnh ph Gia nh (Si Gn v Ch Ln)

Nguyn nh u trong bi nghin cu nghim tc i l lch s TPHCM (i ch vn ho

TPHCM, 1987, t. 127- 231) coi Nguyn Cu m l ngi p nhng thnh lu u tin,
quy hoch v bo v Si Gn.

ng vit: [Sau khi thng qun Xim nm 1772], Nguyn Cu m em i qun v Gia nh,
p lu t, phi nam t Ct Ngang, phi ty n cu Lo Hu, phi bc gip thng khu
Nghi Giang, di 15 dm, bao quanh n dinh, ct ngang ng b, ngn nga s bt trc
(Trnh Hoi c, Gia nh Thnh thng ch, tp trung, t. 90). Cu trch c nhn mnh ny
c mt nghi rt quan trng: n cho ta thy v tr chin lc ca thnh ph v a phn
chnh yu ca thnh ph xa (m nay cng vy).

Trn bn Trn Vn Hc v nm 1815 c ghi du Cu ly tc Bn Bch c lu ny, chi tit

ng nh Trnh Hoi c t (). Nguyn Cu m va l nh qun s c ti va l nh
quy hoch thnh ph c tm nhn ln. Hai u lu ni vo hai u rch Bn Ngh v Th Ngh,
to cho thnh ph bit lp nh mt hn o. Nhn tng th, bn o (ba mt sng) vi phn
lu phi Ty, coi nh hnh con c ln, c mt din tch gn mt trm dm vung (tc
trn 50 km2), ti nm 1931 khi nhp Si Gn vi Ch Ln lm n v chung, vn cha th
ho ht din tch (Nguyn nh u, bd, t. 163).

Tm li: Xem bn ca Trn Vn Hc v nm 1815 v vng Gia nh, do Nguyn nh u

su tm, t. 229, m chng ti mn php in li, nh km, th ta thy:

Bn Ph Tn Bnh

C lu Bn Bch, do iu khin (c chin) Nguyn Cu m xy nm 1772, di thi V

Vng Nguyn Phc Khot, lu di 15 dm (8km586), bt u t rch Bn Ng (cha Cy
Mai) trong Ch Ln bao vng ln trn Ho Hng, Tn nh, chy n rch Th Ngh, va l
quy hoch u tin ca vng Si Gn Ch Ln ngy nay, va l thnh lu ngn qun Xim t
min Ty sang quy nhiu. Theo Trnh Hoi c, mt nm trc, Nguyn Cu m xy
lu Tn Hoa: thn Tn Hoa, tng Chnh M. Nm Tn Mo (1771), trn H Tin tht th,
quan c chin Nguyn m p ly phng ng ng tin ca sn man Thu Vt, nn c
nay vn cn (Gia nh Thnh thng ch, Trn Bin Ho).

Lu Bn Bch l vng thnh ln hn na, bao vng tt c vng Ho Hng, Tn nh, Si Gn,
Ch Ln, vi ton b n dinh ca h thng cai tr ng thi, theo Nguyn nh u:
Nu tm c v tr phn b cc n dinh quan trng nm gia cc sng rch thin
nhin v lu Bn Bch, ta c th phc ho li i cng tm bn Si Gn 1772, mt thnh
ph c tm c v mi mt t trn 200 nm nay (Nguyn nh u, bd, t. 163).

Cng nm y, Nguyn Cu m o kinh Rut Nga: Nguyn xa t ca Rch Ct ra phi

bc n L Gm th c mt ng nc ng mng tru, ghe thuyn khng i li c
Nguyn Cu m c o con kinh thng nh rut nga, nn mi t ra tn y (M Trng
Giang (Trnh Hoi c, Gia nh Thnh thng ch, tp thng, t. 42). Kinh ny gip cho s i
li gia Si Gn vi min Ty thm thun li (Nguyn nh u, bd, t. 165). V ng kt
lun: Si Gn tr nn thnh ph v kh phn thnh k t khi Nguyn Cu m xy lu Bn
Bch v o kinh Rut Nga vo nm 1772 (Nguyn nh u, bd, t. 169)

S xy dng hay m rng thnh t Gia nh nm 1790

Thc lc chp hai ch:

Ngy K Su [9/3 Canh Tut, tc 22/4/1790] p thnh t Gia nh. Vua thy thnh c
thn Tn Khai cht hp, bn m rng thm (). By gi mi huy ng qun dn khi p,
hn trong 10 ngy p xong. Thnh p theo kiu bt qui, m tm ca, gia l cung in
() Thnh xong, gi tn l kinh thnh. Thng cho qun dn hn 7000 quan tin (Tm ca
u xy bng ong) (Thc lc, I, t. 257)

Thng 12 L (thng 1/1791), Thc lc li ghi: Sa p thnh t Gia nh. ng quan

bn bn thnh c m ca vo nh dn th pht tin cng cp cho (Thc lc, I, t. 268).

Qua nhng li ngn gn ny, ta vn cc s gia triu Nguyn ch vo vic p thnh t,

v lun lun dng ch p ch khng dng ch xy, y ch c mt cu gia l cung
in; Trnh Hoi c cng vit: Trong thnh, phi trc bn t dng Thi miu, gia lm
s hnh ti (ch vua ); li cng cho php ta chc chn rng: vua Gia Long dng thnh
phin trn c lm cung in, trng tu li, xy thm Thi miu, v m rng din tch, o ho
su v p thnh t bao quanh.

Xin nhc li mt ln na: thnh ngoi Gia nh l mt thnh t, p kiu bt qui, 10 ngy
xong. Thnh t trn rm; s bn vng khng km g thnh ca Ty phng. V b dy
ca thnh khin John White, mt lnh M n y nm 1819, phi git mnh.

Thnh t th ngi Ty phng khng bit p; li cng khng phi l sn phm ca mt

anh lnh binh nh Puymanel va n nc Vit, hay th ca mt binh nht Le Brun, lc
cn Macao hay n Nam H? H thng thnh t, Trn Quang Diu p rt nhanh
khi nh cc trn Din Khnh v Quy Nhn. V Nguyn Tri Phng vi cc i n Lin Tr
v K Ho lm cho qun Php khn n.
Nguyn nh u tm tt: Thnh Bt Qui c 3 lp bo v:

1- Lp trong cng xy bng Bin Ho cao 13 thc, chn tng dy 7 trng 5 thc.

2- Lp gia l ho rng 15 trng 5 thc, su 14 thc.

3- Lp ngoi l lu bng t vi chu vi 794 trng. (Nguyn nh u, bd, t. 178).

Tm li, vua thy thnh Tn Khai cht hp th m rng ra, vy ta c th gn nh chc chn
rng vua vn gi thnh Tn Khai gia, cho sa sang lm cung in, v xy thm cc lp
vng thnh bao quanh, thnh ba lp nh Nguyn nh u tm tt trn (xin lu : Lp
thnh ong bn trong l L Vn Duyt xy nm 1829, cn theo Thc lc, lc u ch c
tm ca bng ong) ph hp vi li Trnh Hoi c trong Gia nh Thnh thng ch v s
m t cung in ca thy th Nht Shihken Seishi khi n y nm 1794-1795.

Vic p thnh trong 10 ngy, ch vo vic p thnh t ngoi cng, cn cc s sa sang

cung in v cc dy nh bn trong thnh, c l cn nhiu thi gian hn. S sai lch ngy
xy thnh, gia Gia nh Thnh thng ch v Thc lc c th n t : Trnh Hoi c coi
ngy bt u l ngy u tin sa sang cung in, nh ca bn trong thnh, cn Thc lc ly
ngy bt u l ngy p thnh t ngoi cng.

Thnh Gia nh di con mt ca Trnh Hoi c v Shihken Seishi

Trnh Hoi c vit:

Ngy 4/2/ Canh Tut [tc 19/3/1790] ti ch g cao thn Tn Khai thuc t Bnh
Dng, ngi mi cho p thnh bt qui nh hnh hoa sen, m ra tm ca, c 8 con
ng ngang dc; t ng n ty l 131 trng 2 thc ta [524,80m] t nam n bc cng
nh th, b cao 13 thc ta [5,20m] chn dy 7 trng 5 thc ta [30m] p lm ba cp, ta
ngi Cn, trng hng Tn.

Trong thnh, phi trc bn t dng Thi miu, gia lm s hnh ti, bn t l kho cha, bn
hu l Cc Ch to, xung quanh l cc dy nh cho qun tc v . Trc sn dng cy ct c
ba tng, cao 12 trng nm thc ta [50m] trn c lm chi canh vng u bt gic to,
bn treo ci thang dy thng xuyn ln xung, trn y c qun ngi canh gi, c iu g
cn cnh bo th ban ngy treo c hiu, ban m treo n hiu canh gc, cc qun c trng
theo hiu tun theo s iu ng. Ho rng 10 trng nm thc [42m], su 14 thc
ta [5,6m] c cu treo th ngang qua, bn ngoi p ly t, chu vi 794 trng [3,176km] va
him tr, va kin c trng l. Ngoi thnh ng s ph ch ngang dc c xp rt th t,
bn tri l ng ci quan t ca Chn Hanh qua cu Ho M n sng Bnh ng ti trn
Bin Ho; ng ci quan bn phi gp ch no cong th ging dy un thng li, u t
ca Tn Thun qua cha Kim Chng, t ph Si Gn n cu Bnh An qua g cha Tuyn
n sng Thun An.

Bn Th on a qua sng Hng Ho, tri qua g Trn nh ri n g Triu. ng

rng 6 tm, hai bn u trng cy m u v cy mt l nhng th cy thch hp vi t ny.
Cu cng thuyn bn u lun c tng gia vic tu b, ng rng sut phng nh mi,
gi l ng thin l phi Nam (Trnh Hoi c, Gia nh Thnh thng ch, Thnh tr ch).

Shihken Seishi vit:

Chng bao lu n ca chnh ca hong cung, chng ti xung kiu i b, ti vng

thnh th nh, c hai lp to thnh kin c cho m cn thn . Trn mi ca, c mt loi
bng hiu hnh bn nguyt (ci gi l dahaimot, ngi ta dng ch nh ngi th ca
mi nh). T ca chnh, chng ti i v gho khong gn 3 ch [330m] trong khi t cao
ln 1 ch [109m10]. ca vo vng thnh th nh, c mt i thm thnh cao 40 ken
[72m80] Mt vin quan v thng ln quan st v phi bin, l b phn phng v. Cc
quan thay phin nhau trc mi ngi na ngy. Pha tay phi c ba ci nh vung. l
phng bo ch y dc, trong c nhiu ngi ang ct, gi thuc nam ().

i khi ni ny, chng ti thy cung in chnh hin ra ng xa. Nn lt o v trn rt

cao. C hai hng gh, nm dc theo chiu di gn mt ch [109 m10]. Trn v tng sn ,
c ch nm vng hoc bc. K quan ny p vo mt chng ti. Cc gh ngi u tay bnh v
tc tng vi nhng hnh khc mu, cng khm vng, bc. Ngi ta bo y l gh ca cc
quan trn th cc min.() Hnh lang ny di 50 ken [91m]. t li cao ln na. Ba ken
[5m46] trc ca cung, c 14 ng quan. (Trch dch tc phm Nampyki [m tu Nam
Hi] ca Shihken Seishi, do b Muramatsu Gaspardone dch sang ting Php, gii thiu v
ch gii, in trong Bulletin de lEcole Franaise dExtrme-Orient (BEFEO), 1933, t. 60-62).

Nhng iu Shihken Seishi m t u c th thy trong bn trang 184, trong cun i

ch vn ho TPHCM, do Nguyn nh u su tp v v li (m chng ti xin php tc gi
c nh km vi bi vit ny); v trong li Trnh Hoi c: t vic cung in nm trn g
cao, n i thm thnh, vin y dc, cc l chu mai trn tng thnh, v.v.

Xin lu : C Trnh Hoi c ln Shihken Seishi u khng h ni l thnh xy d dang,

iu m ngi ta n i ph ha cho gi thuyt c mt bn ln gm 40 i l ca
Le Brun v, cha thc hin m chng ti ni trong chng trc.

Bn Thnh Bt Qui

Thnh Gia nh di mt John White

John White l mt ngi lnh thy M, n Nam H trong khong 1819-1820, tc gi cun
sch Chuyn i Nam H (bn ting Php: Voyage en Cochinchine), in ln u nm 1823,
Boston. Cun sch ca John White c dch v in ton b trong tp san Thnh Hiu C
(BAVH, 1937, II), c th coi l mt loi K s Bissachre c ph bin trong tp san ny.
John White ch bai Vit Nam tt bc, i : nc ny chng c g ng ch , khng sn
xut ra g c, dn chng mi r, bt lng, nh cm quyn ti t, y vit: Nh vua [vua Gia
Long] l bo chu, hiu chin, bo bo gi quyn, h tin v gian tham, nm mt quyn lc v
hn. Hu qu t nhin: qu tc bn mnh, phn trc, chuyn quyn, hung bo v dn chng
ngu mui, dm dng, khng c mt cht ngay tht v yu thch lm vic g c (BAVH, 1937,
II, t. 258)

P. Midan, dch gi, trong bi ta, cho rng: sau khi cun sch ny in ra, khng c mt tu M
no gh bn Si Gn t 1820 n 1860; t nhng iu man r ca John White trong cun
sch ny, Midan khai thc chng minh cng lao khai ho ca B a Lc, nh sau:

Chuyn i ca John White xy ra trong khong 1819-1820, mt thi gian sau ci cht ca
c Gim Mc Adran [B a Lc mt nm 1799]. John White nhn mnh n tnh trng d
man m nc ny ri vo sau ci cht ca v sng to ho bnh ni ting Nam H. Tt c
nhng c ch m ngi lp ra bin mt. S thnh vng m ngi pht sinh ch cn l k
nim. Nhn chng ny li cng c gi tr bi n n t mt ngi ngoi quc. Tc gi tuyn
b rng ci cht ca c Gim Mc l mt thm ha cho x ny v s kin ny cha bao gi
c thm nh bng nhng li l xc ng n th.

Ngoi ra, John White cn lm sng li mt thnh ph mt: Si Gn (chng 14). Thnh i
c knh do i t Php Olivier xy khng cn na; n b nh vua ph hu sau cuc ni lon
ca Khi nm 1835. John White m t chi tit m ta khng th tm thy bt c u ()
S phc sinh thnh i bt h ny c mt li ch ch yu v phng din lch s (P. Midan,
Avant- Propos, BAVH, 1937, II, t. 94-95).

Chng ta khng cn n s ph bin v li dng nhng sch ti t nh th v Vit Nam

ca nhng tc gi thc dn, v y khng phi l ln u; ch ch on n on John
White vit v thnh Gia nh nm 1819, chng XIV:

Chng ti ln b, ng vo ch c mt lot hng tp ho ln hay l ch, c nhiu hoa qu v

n, do nhng ngi n b by bn v trt t [chc l ch Bn Thnh] ()

Kh nhc lm chng ti mi tin bc c, dc theo con ph treo loi bn thu d dy,

di nh nng gay gt, b hng ngn con ch gh bao vy m nhng ting sa ca chng lm
cho chng ti ngi cng thm nhng ting la li om xm ca bn bn x ngc nhin, hiu
k, s m qun o, v m v nn tay, khin chng ti phi ly gy p ui (BAVH, 1937,
II, t. 232). Vi hng ny cho ta thy tinh thn ca tc gi.

Nhng ng ch hn, l nhng dng vit v thnh Gia nh:

Chng ti n mt con ng di khong mt phn t mille [1mille=1609m] ngon ngo

gia hai bc tng gch v hi ln dc y cy l. Bn mt dy (canaille) bn x, i hai chn
hay b l b cng [chc y mun ni n ngi n xin], b ri chng ti v chng bao lu
chng ti ti mt ci cu p bng t v bc ngang qua ho rng v su, dn ti ca
ng Nam ca thnh, hay, ni ng hn, thnh tr qun s, bi v nhng bc tng ca n
cao ti 20 pieds [6,09m] v dy kinh khng, bao vng nn t trong thnh hnh t gic gn
ba phn t mille mi b. ng Tng trn v nhng quan chc nh binh ng . C nhng
tri lnh y tin nghi cho nm mi ngn binh. Cung in tri ln gia mt thm c trng
l, trong mt mnh t rng tm acres [32400m2] c bao bc bi mt hng ro cao. l
mt dinh th hnh ch nht di li 100 pieds [30,48m], rng 60 pieds [18,28m], ch yu xy
bng gch, vi nhng hng hin c che kn bng nhng bc mnh chiu. To nh to lc
trn mt thm gch cao 6 pieds [1,82m]c bc thang g nng i ln.

mi bn, cch khong 100 pieds [30,48m] mt tin, c mt ci i canh hnh vung cao
khong 30 pieds [9,14m], c mt ci chung ln. ng sau, cch cung vua 150 pieds
[45,72m] c mt dinh th na cng gn ln nh cung vua l ni ca cc b [phi] v cc
[nhn vin] trc thuc khc. (Bd, BAVH, 1937, II, t. 232).

L mt ngi lnh, vic u tin p vo mt John White, l s kin c ca thnh t Gia

nh. iu cng lm cho chng ta hiu hn: ti sao Thc lc ch ghi li vic p v sa
thnh t Gia nh, m khng nhc n cc vic khc, bi l du n ca Gia Long, v l s
thnh cng v kin trc thnh tr theo li phng ng.

Thnh Din Khnh

Thng 10/1793 (thng 9 L.), Thc lc ghi: Ng gi v Din Khnh. Thy thnh t Hoa
Bng a th tt, nh hay gi u tin, bn sai cc qun v pht 3000 dn Bnh Thun, 1000
dn Thun Thnh khi p trn mt thng th thnh xong, gi l Din Khnh (tc tnh l
Khnh Ho ngy nay. Thnh cao 1 trng, chu vi hn 510 trng, m su ca, ng v nam
u mt ca, ty v bc u hai ca, trn ca c lu, bn gc c cn t). (Thc lc I, t. 299).
Mi vic kh r rng. Thnh Din Khnh p ma h nm 1793, mt thng p xong. Vn
tt l nh vy.

i Nam nht thng ch vit: Thnh Din Khnh trc l th s Nha Trang, nm Qu Su
(1793) qun nh vua tin nh Qui Nhn, lc tr v, xa gi dng Din Khnh, xem xt th
t, sau nhn bo [n] c Hoa Bng p thnh bng t, thnh m 6 ca, u c nh lu, 4
gc thnh c ni t, ngoi thnh o ho, ngoi ho c tri; cc ca u c cu treo qua
ho, trc sau c ni sng bao bc, tht l ni thin him, nay b bt hai ca. Pho i v ni
t vn cn. (NNTC, III, t. 93)

Theo hai s m t ny th, thnh Din Khnh c cng mt li kin trc vi thnh Gia nh,
v khng c g l mt thnh ph theo li Ty phng c.

Thnh Din Khnh phi p mt thng mi xong, chng t c vic xy thnh Din Khnh,
hoc l kh khn hn, hoc v phi xy thm nhng to nh trong thnh cho vua , v
trc cha c g. Thnh Din Khnh cng c sa cha nhiu t, mi khi Gia Long
n :

Thng 8/1794 (thng 7 L): Sa p thnh Din Khnh, xong vic cho cc quan n yn
(Thc lc, t. 310)
Thng 9-10/1795 (thng 8 L.) Sa li thnh Din Khnh, lm thm kho tng. Tn Tht
Hi li trn gi. (Thc lc, I, t. 326)

Thnh Din Khnh, theo L Vn nh

Thnh Din Khnh c m t trong Hong Vit nht thng i d ch ca L Vn nh nh

sau:

Thnh ny mt trc x Ph M, tng Trung, huyn Phc in, thnh cao hai tm
[tm=2,125m; 2tm=4m25], chu vi l 1.019 tm, [2km165], chia lm 6 ca: phi nam mt
ca, phi ty 2 ca, phi ng mt ca v phi bc 2 ca, trn ca c lu. Thnh hnh t
gic, bn trong c ni t. Ngoi thnh c ho, ngoi ho c ca tri, phi trc c cu treo
bc ngang trn ho.

Xt thm v thnh Din Khnh: Thi trc l th s Nha Trang. Nm Qu Su (1793)

Vng s y lui qun Ty Sn, thu phc dinh Bnh Ho, ng gi n y thy vng t tt
nn mi lp ra n ny. Sai Tin qun Bnh Ty i tng qun Thnh Qun Cng (Nguyn
Vn Thnh) cm binh trn gi. n ma ng nm y li sai ng Cung ng lnh i qun
n thay gi trn, li cho p thm thnh bng t. (L Vn nh, Hong Vit nht thng
i d ch, Quyn 2, Phn vit v ng trm dinh Bnh Ho, t. 52-53)

Tm tt nhng thng tin ca Hong Vit nht thng a d ch, Thc lc, Lit truyn v i
Nam nht thng ch, ta c th hiu, thnh Din Khnh c xy v sa lm ba t:

- t u tin vo ma h nm 1793, khi b vy Qui Nhn v, Nguyn nh sai Tn Tht Hi

p thnh t Din Khnh, n Hoa Bng c.

- Thng 8/1794, Nguyn nh li sai sa sang thnh Din Khnh v ln ny c l sa to, v

sau n mng, cho cc tng s n yn. Ln ny c L Vn nh ghi li cho p thm
thnh bng t, tc l m rng thm thnh t (hoc lm kin c thnh t) xy nm
trc, v c l ln ny t thm i bc trn tng thnh cho nn sau qun Trn Quang
Diu khng lm cch no m tro vo thnh c.

- n thng 9-10/1795 (thng 8 L.) Sa li thnh Din Khnh, lm thm kho tng. Tn
Tht Hi li trn gi. Ln ny vua khng nhng sa m cn xy thm kho tng, tc l
cp cho Din Khnh mt a v hnh chnh, i u, quan trng th nh sau Gia nh.

L Quang nh tm tt cc trn nh khc lit Din Khnh nh sau:

n thng ba ma xun nm Gip Dn (1794) tng Ty Sn l in tin Hun (Nguyn

Vn Hun) v Tng qun Diu (Trn Quang Diu) ko qun thy b vy thnh ngoi hn 20
ngy, khng th cu vin c nn Hong thng phi thn chinh, Hun v Diu thua b
chy. Thng tm i binh khi hon, li sai Hu qun Bnh ty tham tha i tng qun
Tnh Quc Cng (V Tnh) n thay th. Thng 11 nhun, tng Ty Sn l Tng qun Diu,
Ni hu T em ht qun thy b n hm ngoi thnh, hng ngy nh vo thnh lm cho
tng s cht rt nhiu, tng Ty Sn cho p ly cao, o rch su quanh c bn mt
thnh. Khng th khc phc c, Tnh Qun cng t em qun ra nh, bt sng c
tng Ty Sn l c nh, qun gic tan tc u hng rt nhiu. Tuy nhiu go m thiu
mm, tng s trong thnh n ung rt kham kh nhng vn mt lng trung nghi, ngi
u vui v v c gng ht sc gi thnh. Thng t nm t Mo (1795) ng gi thn chnh
thng sut qun thy b n cu vin, qun gic i bi, Hong thng tin on chng tt
rt lui bn chia qun n chn ng rt ca chng, n thng by qu nhin tng Ty Sn
l Diu v T b vng vy tho chy, i qun ui theo sau thu c rt nhiu voi nga v
kh gii, tng s ca Ty Sn u hng v cht v k. Nay thnh y lp lm l s ca dinh
Bnh Ho, c kho lng v nh ca qun dn nhng hy cn tha tht. (L Vn
nh, Hong Vit nht thng i d ch, Quyn 2, Phn vit v ng trm dinh Bnh Ho, t.
52-53).

Chng ta nn ch n on cui: S d Trn Quang Diu b Din Khnh v trong triu

Ph Xun c lon, Quang Ton git hi nh thn, nn phi v, nu khng c bin c y cha
chc Trn Quang Diu b cuc.

Nhng cu cui cng mi thc l quan trng, L Vn nh vit v Din Khnh: c kho
lng v nh ca qun dn nhng hy cn tha tht. Cu ny xc nh: Din Khnh ch
l thnh tr qun s, ngi dn khng nhiu cho nn nh ca hy cn tha tht, Din
Khnh khng phi l mt thnh ph xy theo kiu Ty phng, nh cc s gia thuc a c
bm vo cu ca linh mc Lavou nhn thnh Din Khnh l Php xy.

Kt lun

D tng Tn Tht Hi iu khin mi vic xy thnh, nhng chc chn Gia Long ch tr tt
c, v th m nhng ngi mun c chnh xc trong sch nh Trnh Hoi c v cc s
gia triu Nguyn trong Thc lc, khng r tn ai xy thnh, h khng mun ghi mt
iu khng xc thc, v vy m ngi Php mi c c nhn v cc thnh Gia nh v
Din Khnh do Puymanel xy khin chng ta phi khn n trong vic xc nh li s thc.

kt lun, chng ti xin nhn mnh my im sau y:

1- Hu nh tt c cc thnh i ca ta, xy trong thi k ny u p bng t, theo s m

t cc thnh tr min Nam ca Trnh Hoi c (xem Ph Lc di) ton th u p t,
theo li kin trc bt gic, lc gic hoc t gic, c l Gia Long gp phn i mi, nhng
vn gi thnh t kiu ng phng m ngi Php khng bit lm. V th, Aubaret khi
dch Gia nh Thnh thng ch b hn chng quan trng nht l Thnh tr ch, khng
dch. Ngay c n kinh thnh Hu, p sau Gia nh hn 10 nm, Gia Long vn dng nguyn
tc y:
Kinh thnh nm Gia Long th 4 p t; nm th 17 xy gch mt trc v mt hu, nm
Minh Mnh th 3, xy gch mt sau v mt t (i Nam nht thng ch, I, Kinh s, t. 18).

V thnh Hu th Thc lc vit r hn: Vua thn nh cch thc xy thnh (Thc lc, I, t.
552).

2- Gia Long trc tip cai qun mi vic, p lu cng lm vi tng s, nhng nhn chng
u ng quy v vic ny:

- S K i Nam Vit: vua chng ngh yn bao gi: khi th c sut cc th, khi th i bin
cc kho, hoc coi tp binh hay l p ly. (S k i Nam Vit, t. 57)

- Thc lc: duy c vic sa p n lu th cng lm vi cc tng s (Thc lc, I, t.

233).

- Barrow:chnh ng qun c cc hi cng v cc cng binh xng, chnh ng l gim

c xy dng nhng xng ng tu, chnh ng ch huy cc k s trong tt c mi
cng vic, khng c g thc hin khng c g chp hnh m khng hi kin v nhn
lnh ca ng. (Barrow II, t. 224-238)

3- Gia Long tham kho nhng sch phng Ty:

S K i Nam Vit: vua chng bit ch bn Ty, nn phi cy cc quan ct nghi mi u.

Nht l cc t v hnh tng cc kh gii v nhng cch p ly xy thnh, ng tu V
li nhiu sch v a mua bn Ty, th ngi chm hc m hiu hu ht (S k i
Nam Vit, t. 57-58).

Le Labousse, th ngy 14/4/1800: Trong cung ca ng c nhiu sch v kin trc, thnh
i. ng thng gi tng trang xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c
nhng gii thch bng ch Php v ng khng c c. (Arch. Miss. trang. vol.746, p. 869.
Recueil de lEvch de Saigon, t. 131-135, Taboulet I, t. 268)

kt thc chng ny, chng ti c th xc nh chc chn rng: Gia Long l tc gi cc

thnh Gia nh v Din Khnh, cng nh kinh thnh Hu sau ny. Di quyn ng c Tn
Tht Hi, Trn Vn Hc v V Vit Bo. Nu Puymanel c ng gp th cng chng mc
khim nhng ca mt lnh thu pho binh, va mi c vua tuyn dng.

Gia Long khi p thnh Gia nh thu thp c g trong kin trc Ty phng qua
nhng sch ng xem c? Lc ng khng ch quen ngi Php m ng cn rt thn vi
ngi B o Nha na, vy nu ng c hc thm kin trc thnh ly Ty phng p
dng vo vic p thnh Gia nh v Din Khnh th ta nn hiu theo nghi rng, tc l u
chu, ch khng ring g kin trc Php.

n y c l c gi s hi: Ti sao chng ta phi kh cng tm kim li ai l tc gi thnh

Gia nh, mt thnh tr b tn ph 2, 3 ln, nay khng cn du vt?
Xin tr li: Ngoi vn ct li phi tm li s thc lch s b chn vi; cn c vn t
ho dn tc. Chng ta mt nc v tay Php, l phn ta phi chu trch nhim, nhng
ta khng th cho d vng lch s ca dn tc b cp trng, m khng c mt li phn
bc, khng c mt s nghin cu li, chng t nhng g cc s gia thuc a a ra
khng th chp nhn l s thc lch s.

Thy Khu

(Cn tip)

K ti: Chng 14: S gia Maybon

Ph Lc: Trch on Gia nh Thnh thng ch

Thnh Bt qui 3 ca Cn Nguyn, Ly Minh v Tn Thun c dng tri qun mi lp

ngi t rt p nghim tc; li cn sa son vch thnh v vng lu 4 ca Cn, Ly,
Chn, Tn; cu treo g vn 4 ca lu ngy h hng, nay cng xy li cu vng bng t
ong bc qua ho, cu va rng bn chc, di c cha khong trng cho nc chy, trc
ly c ca Ly Minh c dng nh Thn Minh lm ch nim yt trn bng nhng chiu,
co, d, ch.

Cc Ch to trong thnh sau ng Cn Ch v oi Duyt, c ba dy nh ngi i din

trc hai ng y. Phi tri l mt dy tri ngi l ni lm vic ca th rn, bui u
Trung hng ch ch to ngnh tp hp y ng thi lm ch cha th sn hng ho

Kho tin bc phi phi ng Cn Nguyn v Khm Him trong thnh, lc u lp ni kh

cha qu nh vng, bc, t on, vi la, sau b ni kh i lm kho Kin Tn, kho ny
thnh gm 5 gian nh ngi, thu cc loi thu v l ni 5 trn hi np tin bc, c i qun
Kin Tn canh gi y.

Kho n in bn tri ng Cn Khm trong thnh, nguyn thuc kho cha da. Nm
th 5 nin hiu Gia Long, xy hai dy ngi, mi dy mi gian thu cha la thc n in
cha y cc gian, s cn li em cha kho ca nm trn, c i qun An Ho canh gi.

Tri sng nm v phi trc bn tri Cc Ch to trong thnh, c 15 gian lp ngi, trn lm
gc vn dng t ph tng ca sng, trong tri t cc loi sng ln bng ng, bng st,
v sng ho xa tr, tt c u c c xe v mu en, mi nm trang sc tt p thn sng,
phi lau du mt ln cho khi r.

Kho thuc sng l dy nh 12 gian lp ngi xy gch mt sau ni thnh, thuc sng ng
trong thng g trn sn gc, cm tuyt la uc, ngi khng phn s khng c ra
vo ni y.
Xng thuyn chin v phi ng thnh mt dm dc theo b sng Tn Bnh quanh
qua sng Bnh Tr, gc v che thuyn hi o (l ngh bn nhn ca thu chin nc
Nam), chin hm (cch thc nh tu bun nhng nh, tc gi l thuyn), ghe sn en, ghe
sn (thuyn u gi l ghe. Ghe chin c, thn ln v di, dy v bn, t nhiu mi cho,
ngoi sn du en gi l ghe en, sn gi l ghe ) v ghe l (tc l ghe thuyn c
chm tr v vi t u n ui) u l dng c thu chin (thuyn tht ln l tu, trong
Nam gi thuyn ln l ghe, thuyn nh l xung).

Xng di n 3 dm [1,620km].

Xng voi phi ngoi ly t ca Khm Him, l ch thng tr, c khi chn trong
thnh, c khi pht tn theo ngun c nc Bin Ho, tu lc khng nht nh

Ni ch thuc sng ngoi ca Khn Trinh [Khn Hu trn bn ?] cch chng hai dm,
rng mt dm, bn phi trng cy c gai, trong dng dng c chy ci; khi ch to th ht
sc cn thn n la, ngn khng cho ngi ngoi c ra vo ln xn.

Khm ng v nh giam ngoi chn ly t ca Khn Trinh () trng cy ro c gai bao

quanh bn phi, o ho, trng cy tt l, phng th nghim mt.

S qun phi phi trc ca Ly Minh, cch thnh chng mt dm, trc sau c 2 to nh
ngi mi to 5 gian, c i lnh l gm 20 ngi; phi trc bn phi lm ph thm nh Hi
quan trng thu thu kho thuyn bun cc nc ti.

Hc ng, nm Gia Long th t (1805) vua sai t mt vin chnh c hc v hai vin nht
nh ph c hc. Khi u dng hc ng phi phi lu t ngoi thnh, nm th 12
(1813) cho lm ln trn nn c n dinh ch iu Khin.

Kho ca bn trn ti nn c kho Gian tho (Cu Kho), cch phi nam thnh 4 dm ri

Trng Din v cch phi ty nam thnh 10 dm [5,4km], ni y t bng phng rng
ri 50 dm [25km] thng thng ging chn ngy tt lm l t m (t thn), t c k o
(l t c trc khi xut chinh) v thao din trn php u c hnh ti y.

Cc thnh tr khc

n Gic Ng (C tr) b bc sng Tn Bnh thuc i gii trn Bin Ho, cch thnh 7
dm [3,7km]. n ny c khi cng vo ngy 2/4/K Du (1789), bui u Trung hng,
chung quanh trng cy m u, i din b bn kia c n Tho Cu lm th nng da
nhau.

n Tho Cu b nam sng Tn Bnh, cch thnh 6 dm, thuc a gii trn Phin An,
nm thng khi cng v th thc cng ging nh n Gic Ng.

Lu Bn Bch do c chin Nguyn m xy p, hnh ging mt trng xp, ch na vch

lu thi. n a gii hai huyn Bnh Dng v Tn Long, nay nn c vn cn (xem r hn
phn Cng vc ch).
Lu Hoa Phong huyn Bnh Dng, cch v pha ty ca trn 62 dm ri [33,75km].
Nm Canh Thn i Hin Tng th 10 (1700) (10), Thng sut Chng c Nguyn L bnh
nh Cao Min ri v p nn, nay nn c vn cn.

n Tn Chu Tn Chu l a u trng yu kim qun c 3 o Tn Chu, Chin Sai v

Hng (Hng) Ng. o chnh thc ngy trc thuc v thnh ln Gia nh t gia sng
Doanh Chu () Nm Gia Long th 17 (1818) () Trn th Vnh Thanh l Nguyn Vn Xun
p n vung Tn Chu, mi mt di 15 trng [60m], cao 6 thc 5 tc ta [2,5m], chn
dy 15 thc ta [6m] u thu hp 4 thc [1,6m] c hai cp; ch ngay gia ca 4 mt n
u p nhn ra thnh hnh bt gic, phi tri v phi gn trc gc nhn y u c ca lm
ch cho bin binh phng tr. Quy cch n Chin Sai cng phng theo n ny, ch ng
Hng Ng hi km hn, ch lm ni tun tra cha xy thnh n lu

Ch Bn Thnh Ph, ch, nh ca rt tr mt, hp ch dc ven sng. u bn, theo l

thng u xun gp nhm ngy t m, c thao din thu binh. Bn ny c ngang n ch
khch bun tu bin ln b. u phi bc l ngi Sa Ng, c bc cu vn ngang qua, hai bn
nch cu c ph bng ngi, t tp hng trm thc hng ho, dc bn sng thuyn bun ln
nh u ni lin nhau

Lu Tn Hoa thn Tn Hoa, tng Chnh M [Bin Ho]. Nm Tn Mo (1771), trn H

Tin tht th, quan c chin Nguyn m p ly phng ng ng tin ca sn man
Thu Vt, nn c nay vn cn.

n M Tho phi nam trn chng mt dm, trc kia y l rng hoang, l hang ca
hm beo. Nm Nhm T (1792) thi Trung hng mi p n vung [do Trn Vn Hc v],
chu vi 998 tm [2,455km] c m 2 ci ca bn phi v tri, ca c cu treo bc ngang, ho
rng 8 tm [19,68m], su 1 tm [2,46m], bn ma u nc ngt, c nhiu c tm, di cu
c dng nh thng vi sng ln M Tho, ngoi ho c p ly t c cnh gc li lm
nh hnh hoa mai, mt trc chn lu ra 30 tm [73,80m] n sng Ln. Trong n c kho
go, kho thuc sng, tri qun v sng ln, tch tr y nghim tc. Mt sng rng ln,
nm Gip Dn (1794) trn n t sng ln, c bn th qua b sng bn kia, cch xa 10
dm [5,4km] m cy cnh trong rng u b trc gy, y l do ng n i mnh th

Trn Vnh Thanh Vo thng 2 nm Qu Du, nin hiu Gia Long 12 (1813), khm mng,
Trn th Lu Phc Tng, p thnh t. Lng hng Kin (hng ty bc), mt hng
Tn (hng ng nam), t phi nam qua phi bc cch 200 tm [492m], t ng qua ty
cng vy, ch gia ca bn mt thnh lm vo, phi ngoi c thnh cong bao vng ch ca
hnh nh u ci khu (mt dng c ong ngy xa, cng c nghi l ngc khu, cha r
tc gi mun v vi ci no), bn gc thnh c sng nhn nh hnh kim quy, hay nh hnh
hoa mai. Trong thnh c hai con ng dc, 3 con ng ngang, trc dng hnh cung,
gia l 3 cng th, sau c kho cha, tri qun v nh tha ty u hai bn phi v tri. Ho
rng 10 tm [24,6m], phi tri thnh l sng Long H, phi phi l Ng Cu (Rch C), mt
sau l dng sng ln Tin Giang, mt trc thnh c o ngi c su, di 425 tm
[1,045km], b ngang 40 tm [88,40m] thng vi sng Long H v Ng Cu lm ho ngoi
thnh. Gc thnh phi ng c ng ci quan dc theo sng, phi tri l s qun, phi phi
l ch Vnh Thnh, ngi chy ngang u ng ci quan, bc cu di, i ngang l s c, qua
cu sng ln Long H. ngoi b ngi gc phi nam l xng thu qun, bn ngoi c n
nhn gc ba mt bao theo, gc phi ty nam ngi c bc cu thng qua, mt sau gip sng,
c nh ca tim qun, tht l ni trng yu b th p .

n Chu c phi ng sng Vnh T thuc Hu Giang, cch trn v phi ty 326 tm
[799,96m]. Nin hiu Gia Long 14 (1815), Trn th Vnh Thanh l Lu Phc Tng phng
sc iu qun dn trong trn ht gm 3000 ngi, mi thng cp cho mi ngi 2 quan tin
v mt vung ri go. Ngy 2/1/1816 (4/12 L) khi cng p n hnh lc gic, t trc
n sau 324 tm [797,04m] t tri qua phi 164 tm [403,44m], hai bn phi tri u c
hai ca, mt sau mt ca, b cao 7 thc ta [2,5m], chn dy 6 tm [14,76m], ngn tm bt
5 thc ta [2m], c hai bc, lng ta hng Kin, mt hng Tn, phi phi gip sng ln, 3
phi trc sau v tri c ho rng 20 tm [49,20m], su 11 thc ta [4,4m], thng vi sng
ci. Trong n c phng lnh , kho cha, sng ln v qun kh y , ly qun trong 4
trn v n Oai Vin mi phin 500 ngi n ng gi, nm ngang i din c n Tn
Chu Tin Giang cch v pha ng 32 dm ri [17,55km], phi ty cch trn H Tin
hn 203 dm [109,620km], phi bc cch thnh Nam Vang 244 dm ri [131,03km] tht
l mt ni bin phng trng yu vy.

n Chu Giang Trc l th s Chu c, u mm cn l vng t b nc v chp,

thng b nc lt xoy mnh st l, m li sng gi m, thng thuyn n dng ngh
khng tin. Ma xun nin hiu Gia Long th 17 (1818), vua ban ch cho Trn th trn Vnh
Thanh l Nguyn Vn Xun xem xt a im, di ln vng thng lu cch ch c mt
dm, p n vun, ta hng Qu (hng bc) mt trng n hng inh (hng nam)
mi mt 30 tm [73,80m], cao 6 thc 5 tc ta [2,6m] chn dy 3 tm[7,38m], ngn tm bt
4 thc ta [1,6m], ch chnh gia mt n u p nhn ra nh hnh bt gic. Mt phi mt
tri ch gn gc mt tin u m mt ca, ho rng 3 tm [7,38m], c lu dy 4 tm
[9,84m], mt trc bn phi cch sng 35 tm [86,10m], i tn l n Chu Giang, lm ch
ng qun phng th.

Trn H Tin Trn th H Tin, nm hng Kin (ty bc) trng ra hng Tn (ng nam)
ly ni Bnh Sn lm gi, T Chu lm tin n, bin c Minh Hi lm ho phi nam, ng H
lm ho phi trc, ba mt c lu t t Dng Ch n ca hu di 112 trng ri
[450m], t ca hu n ca t di 153 trng [612m], t ca t n xng Thuyn ra
ng H 308 trng ri [1,234km] cc lu ny u cao 4 thc ta [1,6m], dy 7 thc ta
[2,8m], ho rng 10 thc ta [4m]. gia lm cng th, vng cung li trc cng th, hai
bn t dy tri qun, trc sn c cu Bn , phi tri c s qun, phi phi c cng kh.
Dinh Hip trn chn ni Ng H, ngoi vng cung v phi tri c ch trn, phi tri cng
th c n Quan Thnh, sau th c cha Tam Bo. Bn tri cha c n th Mc cng. Ch
trn trng v ng l bn h, c tri c, phi bc cng kh l miu Hi ng, phi bc
miu c xng sa thuyn, chia thnh khu ngang dc, ly ng ln lm ranh; phi t miu
Quan Thnh l ph iu Kiu, u bn c bc cu vn thng ra bin tip vi hn i Kim,
phi ng ph iu Kiu l ph ch c, qua phi ng ch ny l ph ch T S, k na l
ph ln, tt c u do Mc Tng gy dng t trc. ng s giao nhau, ph x ni lin,
ngi Vit, ngi Tu, ngi Cao Min, ngi Ch V u hp nhau sinh sng, ghe thuyn
sng bin qua li ni y nh mc ca, tht l ni i hi di bin vy.

(Trch Gia nh Thnh thng ch, Thnh tr ch, bn dch ca L Vit Dng, in t)
Chng 14: Maybon v cun Histoire moderne du pays dAnnam

Hai hc gi Php, m chng ta rt bit n nhng cng trnh nghiu cu ca h v vn ho

Vit, l Maybon v Cadire.

Tic thay, h cng li l nhng ngi, t nh v su sc, tm cch thay th cng trng
chin thng v dng nc ca Gia Long v ton b cc tng lnh, qun thn, bng cng
trng ca B a Lc v nhng s quan Php.

Maybon, qua hai cun sch La Relation Bissachre v Histoire moderne du pays dAnnam, in
nm 1920, di li vit bin kho, khoa hc, lm hai vic:

1- Loi tr nhng ti liu ng n ca nhng ngi i trc, cng thi vi Gia Long, nh
Barrow, ngi Anh v Montyon, ngi Php, vit v thi k ny, bng cch a ra nhng
sai lm nh ca h, ph phn gt gao, khin c gi tng rng l nhng cun sch
khng ng c, ch v h xc nhn: Gia Long t hc, t quyt, iu khin v lm ly tt
c mi vic; h li khng ng n cng trng ca cc s quan Php, v h m t s
khc bit trong k thut thuyn chin ca ng v Vit Nam (c Ty Sn ln Nguyn nh)
v ca Ty phng, h ch n phng php Nguyn nh canh tn thuyn chin v canh
tn t nc.

2- Maybon cho in li La Relation Bissachre, mt cun sch t hi, vit nhng iu ba t

bi nh cc vua Quang Trung, Gia Long v dn tc Vit Nam. T hn na l ng trn trng
gii thiu bi Introduction ca Ste-Croix, mt vn bn y sai lm, ba t v Gia Long, do
Dayot, sau khi b ti, trn khi Vit Nam, k li, vinh thng mnh v Puymanel. T u
n cui bi ny, Ste-Croix nhm Nguyn nh vi hong t Cnh, cho nn y coi B a Lc l
thy Gia Long, y dng nhng ch dy hc tr, dch cho hc tr, bo ban, un nn, qu
trch. Nhng ch nh th c chp li khp ni, k c Cadire. Taboulet gng v bi
thm. T Ch i Trng chp li Maybon, Taboulet, v ph ho thm na em vo cun
Lch s ni chin Vit Nam, m ngi ta thng trch dn a ln Wikipdia ting Vit.

Sau khi loi tr nhng thng tin ng n v Gia Long ca Barrow v Montyon, Maybon
trn trng gii thiu nhng thng tin tht thit ca Bissachre v Ste-Croix. Vi chng t
ca hai ngi ny v s chp li nhiu chng ca Alexis Faure trong cun B a Lc,
Maybon c iu kin ph bnh Thc Lc v Lit Truyn l khng ng n cng
lao ca nhng s quan Php ny. ng tm cch chng minh cng lao ca h, c bit da
trn nn mng B a Lc, trong cun s Histoire moderne du pays dAnnam.

Maybon v Cadire cng tc c lc vi nhau to cho huyn thoi cng trng khai
quc cng thn ca nhng ngi Php n gip Gia Long, mt c s c chng t v bin
lun.
Trong bi din vn ta Une Histoire moderne du pays dAnnam, c ti o Runion ngy
20/4/1920 v in trn tp san Thnh Hiu C (BAVH, 1920, I), hc gi ch bt Cadire
m u bng nhng hng nh sau:

Mt trong nhng ng nghip ca chng ti, ng Charles B. Maybon, Gim c trng Php
ca th x, Thng Hi, va cho in, di ci ta trn y, mt tc phm quan trng hng
u; qua tc phm ny, ng phn u cam go ot chc tin s vn chng. Cc thnh
vin trong Hi Thnh Hiu C s tm thy mt tm lc ct yu tt c nhng d kin thuc
v lch s nc Nam trong thi k m tc gi hoch nh, nhng ch dn c phng php v
chi tit trn tt c mi t liu, c v phi bn x cng nh u chu, lm nn cho lch s ny,
v sau cng, mt s chi tit ln lao lin quan ti nhng bin c ly Hu lm t din, v, do
d, l mt kho di do phong ph cho nhng nghin cu c th. V tt c nhng l do , tc
phm kit xut ny xng ng c gii thiu. (Cadire, Une Histoire moderne du pays
dAnnam, BAVH, 1920, I, t. 177).

Mt li gii thiu nng nhit v cao nh th, mt hc gi ni ting nh Cadire, buc

chng ta phi c. Cun sch c ta y l:

Histoire moderne du pays dAnnam, (1592-1820), tude sur les premiers rapports des
Europens et des Annamites et sur ltablissement de la dynastie annamite des Nguyn.

(Lch s hin i nc Nam (1592-1820), kho lun v nhng giao tip u tin gia ngi
u vi ngi An Nam v v s xy dng triu i An Nam nh Nguyn (Librairie Plon, Paris,
1920).

Tn sch ni r ni dung: tc phm chia lm hai phn nhng phn hai quan trng hn
phn u. V trong phn hai vit v s xy dng triu i nh Nguyn, giai on Gia Long
dng nghip l ch yu, ni bt chn dung hai ngi: Gia Long v B a Lc, Maybon
dnh cho B a Lc hai chng v ng nh nhn xt ca Cadire: chn dung B a Lc
c vit k hn, vi nim thn qu hn.

V hc gi vit tip: Ti khuyn c gi Php, nhng ngi hiu k mun bit v qu kh An

Nam v hnh din v nhng g chng ta lm c y, nn c chng ta :
Concours apport par lvque au prtendant (S h tr ca v gim mc cho ngi chim
li ngi bu): mt tm l hc su sc nht lin kt vi s s dng vn bn mt cch khn kho
v uyn bc nht (la psychologie la plus pntrante sy allie la plus sage et la plus habile
utilisation des textes) (Cadire, BAVH, 1920, I, t. 180).

V vy, chng ti phi c k chng sch ny, th nht l hiu th no l mt tm l hc

su sc nht lin kt vi s s dng vn bn mt cch khn kho v uyn bc nht. V th hai
l gii thiu n c gi Vit Nam, cng hiu k mun bit v qu kh An Nam lm, th
no l s lin kt mt tm l hc su sc nht vi s s dng vn bn mt cch khn kho
v uyn bc nht, trong tc phm ca Maybon.

Chc c gi cn nh, trong chng 5 ta Ai cu Nguyn nh khi s lng bt ca

Nguyn Hu, thng 9-10/1777, chng ti cng trnh by phng php s dng vn bn
mt cch khn ngoan v kho lo ca s gia Maybon chng minh B a Lc cu
Nguyn nh thot cht thng 9-10/1777, nh th no ri.

Bi vit ny khng tr li vn y na, m s xoay vo hai ti chnh ca on Concours

apport par lvque au prtendant, l:

1- Maybon chng minh vic B a Lc t tm nhng ngun ti tr cho Nguyn nh

nh th no?

2- V Maybon chng minh vic B a Lc trc tip nh nhau vi qun Ty Sn mt

trn Din Khnh 1794, bng nhng chng c g?

Trc khi i xa hn, chng ti mong c th li v s i vo chi tit, i khi qu su ca

mt lp lun, rt d lm cho c gi bc mnh, nhng cn thit vch trn h thng ngy
bin c t chc, da trn s l i hoc che giu nhng t liu gc bng th t liu dng
ng, man tr, ba t, xo s thc lch s v thay th vo mt lch s khc, do
nhng ngi bt thuc a dng ln. Cng l cch chng ti m x th php ca s gia
Maybon trong b sch Histoire moderne du pays dAnnam.

Maybon chng minh B a Lc t tm nhng ngun ti tr cho Nguyn nh

Vic Louis XVI b, khng thi hnh hip nh Versailles 1787 kh r, nhng sau , nhng
ngi bt thuc a tung ra mt ngun tin khc: l vic B a Lc t xoay s tm vn mua
tu chin, n dc, v kh v m lnh v gip Nguyn nh.

Vy chng ta th tm xem, s gia Maybon, ngun tin ny c thit lp nh th no?

- Trc ht, theo hi trnh ca tu Mduse, do Alexis Faure ghi trong cun B a Lc, phn
Pices justificatives (Chng t), c ghi tn nhng ngi ln b Vng Tu (khi B a Lc v
hong t Cnh v n Vit Nam), nh sau:

Ln b Saint-Jacques [Vng Tu] ngy 28/7/1789: Hong t Nam H v ngi anh/em

h; Gim mc Adran; Paul, Gilles, Barthlemy v Nam, cn v ca hong t; Boisserant, Pillon,
Tarin, Leblanc, gio s; Grard, Le Tousse (Mathieu) u bp; Fransique, Bonaventure, Isidore,
ngi hu c Gim Mc. (Faure, B a Lc, Pices justificatives, 4e-La Mduse, t. 243).
Tm li, phi on thp tng hong t v v gim mc c 15 ngi: mt ngi anh em h v
4 cn v ca hong t, 4 gio s; 2 u bp v 3 ngi hu c gim mc.

Ngoi thng tin ca Faure trn y, cn c nhng ngun tin trc tip, qua th t ca gim
mc B a Lc v ca gio s Langenois.

C 3 l th ng ch :

- Th vit ngy 12/8/1789, Langenois gi cho qun s tu vin Ltondal Macao:

Gim Mc v thng nh 10 tui v ti triu nh Bn Ngh [Gia nh] ngy 29/7, ti cng
t Sadec ln ngy 5/8 thm c ng v bn v tha sai mi, v cng vi ngi m ti s dn
M. Jacques Pilon, 46 tui, dn Normandie, Coutances, mt khi c giy qua oan Nam H.
(Launay, III, t. 210)

- Hai th ca B a Lc vit cho Ltondal:

Th u, vit thng 7/1789 (khng ngy):

Ti va v ti Nam H. ti v khng c s tr cu m vua Php thun gip vua

Nam H; nhng ti tin rng Thng an bi nh th Ti i t ngy na, nu nhng tu
bun t Pondichry n, s d dng thay th cho nhng tu chin Nh vua s khi phi
nhng t cho h, v cng khi phi tr h tin ph tn v khi phi cho tin thng.
(Launay III, t. 209, chng ti in m).

Li l trong th ny hi kh hiu, c l v b Launay ct ngn. Tuy nhin chng ta vn c

th thy c nhng chnh:

- V gim mc v tay khng. Vua Php khng gip g c.

- ng i nhng tu bun Pondichry n, chng s d dng thay th cho nhng tu

chin. Cu ny c nghi g? Ti sao tu bun li c th thay th cho tu chin? Nhng nu
ta c tip cu sau: Nh vua s khi phi nhng t cho h, v th c th tm hiu:

- Hoc l, nhng tu bun ny em kh gii m B a Lc mua cho vua; trong trng hp

ny, vua vn phi cho tin thng, vy l khng phi, ch cn nghi th nh:

- Nu nhng tu bun Pondichry n, th vua s khi phi nhng t (v khng phi l

tu ca vua Php gip theo tho c), cng khng phi tr tin ph tn v cho tin thng
(v vua khng mua g), tu n ch th uy, ra v c tu Ty phng n gip m thi.

c l th k tip, ta s hiu r hn na.

- Th ngy 17/8/1789, B a Lc vit cho Ltondal:

[...] Hong t v ti c n rc vi tt c nhng tn hiu vui mng v toi nguyn m

vua ban cho chng ti. Ti ngh chng cn thm g vo tt c nhng vic xy ra hm .
Nh vua, mu hu, hong hu, tt c hong gia, tm li, tt c triu nh u khng t sit ni
vui mng thy li chng ti.

iu duy nht c th lm du bt nim vui tt ny l ti v vi c mt tiu hm (une

seule frgate) v n li phi lp tc i Manille ngay. [...]

Tt c triu nh u chng bit ngh sao v li hnh x ny v nhiu quan t cho ti mi

lo ngi ca h. Nh vua, tuy bit r tnh hnh, nhng khng c v lo lng lm, ti e rng ng
qu tin vo sc mnh ca ng, nhng nu khng c s tr gip ca ngi Ty phng, ng s
cn tri qua tht bi. Sc mnh ca b binh v thu binh ca ng thc l ln lao i vi x
ny, nht l nu chng ta thy s nhanh chng m ng thnh lp nn; tuy nhin dn chng
vn cn kinh hong, h ch c th yn tm khi thy qun ngoi quc n tr gip qun i
nh vua. Nu nhng tu bun t Ile de France v t Pondichry n, nh chng ti mong
i, th c nhiu hy vng, nh vua s d dng chim c phn cn li ca lnh th ng;
nhng nu s y khng n, nh bao nhiu iu khc m chng ti mong mi, th ch c
Thng mi bit chuyn g s xy ra khi nh vua gip chin vi qun ngy. Ti ph thc
chuyn ny cho s cu nguyn ca ng [Ltondal] v nhng ngi thn. Sau tt c nhng g
vn ng, ti ch cn bit gi vic ny trong tay Thng . (Launay, III, t. 210).

L th th hai ny lm sng t nhng iu m ta thy kh hiu trong l th th nht, n xc

nh nhng im:

- V gim mc v trn c mt chic tu v n phi i Phi Lut Tn ngay.

- Tt c triu nh u lo ngi [v thy Php khng thc hin ho c].

- Ch c nh vua l khng l v lo lng g v ng tin vo sc mnh qun i ca ng [lc

Nguyn nh bnh nh xong min Nam].

- Nhng dn chng vn cn kinh hong, h mun c qun ngoi quc ti gip [ l

ring ca B a Lc].

- Nu nhng tu bun t Ile de France v t Pondichry n, nh chng ti mong i cu

ny trit tiu tt c nhng lp lun cho rng B a Lc b tin ra hoc quyn tin mua v
kh gip Nguyn nh, bi v, nu ng mua c kh gii, th ng khng phi mong i
cc tu bun n, m nhng tu bun ny bt buc phi n Si Gn giao hng.

- Cu sau li cng c nghi hn na nhng nu s y khng n, nh bao nhiu iu khc

m chng ti mong mi, chng t s cc tu bun kia gh Si Gn ch l nim m c ca
ng nh bao nhiu iu khc. Ti sao?

- Ti v ng tin rng, nh trong l th th nht, nhng tu bun ny s thay th cho tu

chin, nghi l s nh la c c dn chng ln qun Ty Sn: dn chng thy tu ngoi
quc n gip s ln tinh thn v qun Ty Sn thy tu Ty n s khip s! B a Lc
hon ton tin tng iu ny, bi v ma thu 1791, khi thy Quang Trung chim Lo,
v chun b nh min Nam, ng s qu nh b i, ko theo tt c nhng ngi Php, trong
th gi cho Ltondal ngy 14/9/1791, B a Lc trch Nguyn nh nh sau:

Nh vua khng bit li dng c hi m ng ta c c nh bi k th, m li

chng c th gi hon hn v chng thy r tt c nhng n i v vic ngi u n
gip ch l chuyn ho (Launay, III, t. 294).

- Cu sau cht Sau tt c nhng g vn ng, ti ch cn bit gi vic ny trong tay

Thng , chng t ni tht vng gn nh tuyt vng ca ng, trong s nguyn cu bn
tay Thng gip cho c cc tu bun n Si Gn.

l nhng chng t chnh tay gim mc B a Lc vit ra v vic ng v tay khng, khng
tu, khng kh gii, khng lnh m.
Nhng s gia Maybon khng chp nhn iu v ng quyt chng minh ngc li
rng v gim mc khng nhng tm c cc ngun ti tr mua kh gii m cn vn
ng mt chin dch cc tu b ngoi quc n cung cp kh gii cho Nguyn nh na!

Maybon chng minh B a Lc c nhng ngun ti tr mua kh gii v tu chin

cho Nguyn nh

Maybon khng mun nhc ti nhng ti liu gc do chnh B a Lc vit ra, ng dng nn
mt s thc khc, qua sch ca Faure, m ng t khinh thng, ch v Faure a ra
nhng vn bn khng c li cho B a Lc (s ni n sau).

xc nh B a Lc c cng u trong s nghip ca Nguyn nh, ngoi cng cu t,

m chng ti ni n chng 5, Maybon khng ngn ngi dng ti liu ca Faure v
ca de Guignes do Faure in li, chng minh rng B a Lc, ngoi n cu t, cn c cng
cung cp thuyn tu v kh gii cho Nguyn nh, v trc tip nh nhau vi qun Ty Sn.

lm cng vic ny, s gia Maybon vn dng th php ct xn cc ti liu.

M u on Concours apport par lvque au prtendant (S h tr ca v gim mc cho

ngi chim li ngi bu), Maybon vit:

khi mi n Pondichry, trong mt cuc ci v, gim mc ni vi Conway, trc mt

Saint-Riveul rng Sau , ngy 11/7/1788, vit th cho ng tng [Conway] lp li vic
xin tr li Nam H, ng [B a Lc] li ni: Nu ng bng lng cho ti i ti s cho ng bit
nhng phng tin ca ring ti, lm cho chuyn i ny hu ch (Plus tard, le 11 Juillet
1788, crivant au gnral pour ritrer sa demande dtre envoy en Cochinchine, il disait:
Si vous consentez me laisser partir je vous ferai part des ressources que jai seul pour
rendre ce voyage utile). V gim mc khng ni nhng li nh th nu ng khng c trc
mt nhng phng tin bo m gp phn vo cuc vin chinh (Maybon, Histoire
moderne du pays dAnnam, t. 267).

c gi hiu r bi cnh hn, chng ti xin nhc li s lc: Khi B a Lc a hong t

Cnh v ti Pondichry th gp tr ngi: Conway, ton quyn Php y khng chu xut
qun gip Nguyn nh, v cuc tranh chp tay i gia B a Lc v Conway ko di nhiu
thng. Nhng li B a Lc c Maybon trch dn trn y, nm trong:

1/ Cuc ci v gia B a Lc v Conway.

2/ L th B a Lc vit cho Conway.

i : nu ng khng chu xut qun, th ti, B a Lc, ti cng c th lm c vic ny

mt mnh. Nhng s thc khng phi nh vy.

V cu ni u: mt mnh ti, gim mc Adran, ti cng c th lm cuc cch mng, ch

cch mng (rvolution) y khng thch hp, B a Lc thng dng ch rt chnh xc, v
vy, ch ny c phi v gim mc ch chuyn vin chinh hay l ng ni mt chuyn g khc,
m Maybon nhp nhng gn vo cu chuyn vin chinh.

V cu th nh: Nu ng bng lng cho ti i ti s cho ng bit nhng phng tin ca

ring ti, lm cho chuyn i ny hu ch th hon ton Maybon dng xo thut bp
ngi c khng hiu r tnh th. Xin gii thch:

Khi B a Lc v hong t Cnh v ti Pondichry thng 5/1788, Conway khng chu xut
qun, v ng nhn c lnh ca Louis XVI cho ng ton quyn quyt nh: nu nh m
thng ngay th mi nh, cn khng th dp v ny. Chc Conway d thm tnh hnh, bit
r sc mnh ca Quang Trung ( dit xong h Trnh t 1787), kh c th thng c. V
phn B a Lc, n h 1788, ng vn cha bit vic cu vin s b nh ch, m vn tin rng
ch b chm tr, v Conway chng ng, v ng vn vit th than phin vi nh cm quyn
Php. V th, ng mi xin Conway cho ng v Nam H trc, :

1/ Bo cho cho Nguyn nh bit tin: hong t v ti ni an ton nhng vic gi vin
qun s b chm tr v khng thun gi ma, phi i nm sau.

2/ Thuyt phc Nguyn nh sang Pondichry, , mt mt, lm p lc trn Conway, buc

Conway phi quyt nh gi qun v th hai, nh Nguyn nh dn ng cho qun Php
b vo cc ca bin, v ng khng bit g c, ng b Conway qun cho mt trn sng
cht v vic ny. Trong th ngy 20/5/1788 gi mt ngi (khng r tn), B a Lc than
phin nh sau:

Ti phi cc nhc lm mi lm ng Conway quyt nh gi cho vua Nam H nhng tin tc

m chng ti mun, l: hong t tr v bnh an kho mnh, s thnh cng ca chuyn i,
l do khin cho s vin tr ca Php hong khng gi kp nm nay, v sau cng, l thi gian
v phng tin s dn vo gi vin tr cho vua Nam H nm ti. Ti ngh vi ng de
Conway, l ti thn hnh i, nhng ng y khng thun (Launay, III, t. 180).

Cui cng Conway bng lng gi hai tu Dryade v Pandour do de Kersaint v de Prvillle
iu khin, v Nam H.

Trong l th vit ngy 11/7/1788, cho Conway, B a Lc khn khon xin Conway cho ng
v Nam H cng vi hai tu ny: Nu ng bng lng ti i Nam H vi nhng phng
tin v mc ch m ti hn hnh ngh vi ng, ti s cho ng bit nhng phng
thc, m ch mnh ti mi c, lm cho chuyn i ny hu ch (Si vous consentez me
laisser partir pour la Cochinchine avec les moyens et pour la fin que jai eu lhonneur de
vous proposer, je vous ferai part alors des ressources que jai seul, pour rendre ce voyage
utile) (Launay, III, t. 188).

Ni cch khc, cu ny ng : nu ng bng lng cho ti v Nam H, th ti s c cch ring

thuyt phc Nguyn nh sang Pondichry, nh vy ng ta s ch thn dn qun Php
b vo Vit Nam.
Nhng Maybon ct xn, lm cho n tr thnh: Nu ng bng lng cho ti i ti s cho
ng bit nhng phng tin ca ring ti, lm cho chuyn i ny hu ch, hng c
gi v vic gi qun vin chinh: nu ng khng gi qun vin chinh i, th ti s c phng
tin ring tc l ti c ngun ti tr khc lm vic ny!

Tt c l ch ressourses. Maybon li dng s a nghi ca ch ny, c nghi l

phng tin, l ngun li tc, l nhng phng thc, v ng ct xn li th ca B a
Lc, p c gi hiu ressourses theo nghi tin bc chi cho cuc vin chinh; hon ton
khng c trong bi cnh ca bc th ny. l v mt vn bn.

V mt thc t, B a Lc mun thuyt phc Nguyn nh sang Pondichry v hai l do: buc
Conway phi thi hnh tho c v chnh Nguyn nh s dn ng cho qun Php b;
nhng Conway ti k vic ny, v ng quyt nh: khng nh; cho nn ng dn
Kersaint v Prville, thuyn trng cc tu Dryade v Pandour, l i vi nhim v gin ip
thm d tin tc v v bn b bin nc Nam, nu c gp Nguyn nh, th tuyt i
khng c dn v Pondichry!

Ni tm li: Li th ca v gim mc m Maybon trch dn trn y, ch vo vic ng xin v

Nam H, khng lin quan g n chuyn tin bc chi cho mt cuc vin chinh.

V Maybon khng tm c chng c g ng tin cy, xc nh B a Lc c nhng ngun ti

tr cho cuc vin chinh, cho nn ng phi dng th on ct xn, ly hai cu ni ca v gim
mc, trong mt ng cnh khc, ri a vo y, lm cho c gi hiu lm rng B a Lc c
trong tay cc ngun ti tr khc, cho nn mi hng hi tuyn b: nu ng khng lm, th ti
c th t lm ly vic vin chinh!

Maybon trnh by nhng ngun ti tr ca B a Lc

Sau khi chng minh B a Lc c sn trong tay cc ngun ti tr nn mi dm qu

quyt pht biu cng rn nh trn; Maybon k khai mt s ngun ti tr chnh ca B a
Lc nh sau:

1- Ngun ti tr th nht : nhng nh bun yu nc

Maybon xc nh nhng nh ho tm i quc [Php] Ile de France [Ile Maurice] b tin

ra gip Gim mc B a Lc bng chng c sau y:

Ta c th c trong bn lc trnh, do dn c o [Ile de France] trnh trc quc hi

ngy 2/12/1790, rng nu nm 1787, B [Ngoi Giao v Thu Qun] quyt nh cho Ile de
France chun b gi qun vin chinh i Nam H; th ta tm c trn o ny nhng lnh
tnh nguyn, lnh Nam phi (Cafres), nhng hm i v n dc cho cuc vin chinh quan
trng ny. V cc tc gi ca bn lc trnh ny cn xc nhn: Nhiu nh bun i quc
[Php] ca vng thuc a ny, tng cho gim mc Adran tt c ti sn ca h
gip ng trong s thc hin mt d n s c li cho t nc nh th (Plusieurs
ngociants patriotes de cette colonie avaient offert lvque dAdran toutes leurs ressources
pour laider dans lexcution dun projet qui serait devenu si avantageux la nation). Sau
Maybon k tn hai ngi c th lc v tin bc, quen B a Lc, sau ny s tr thnh ngh
vin l Charpentier de Cossigny Ile de France v Louis Monneron Pondichry (Maybon,
sd, t. 268).

Nhn xt v trch on trn y:

- Nhng ngi m Maybon gi l dn c (habitants) o, thc ra ch l 24 v thc dn; v

dn c o (c gi l indigne) ch c quyn g m gi n ti Quc hi Php, khiu
ni vic mt ming n nc Nam v Louis XVI khng thc thi.

- Su thng sau khi ph ngc Bastille (14/7/1789) v lt Louis XVI; ngy 2/12/1790, 24
v thc dn ny mi gi n t co Louis XVI b cuc vin chinh, trong khi tt c chun
b xong, tc l c lnh tnh nguyn, c c lnh da en, hm i v sng n cn thit,
li c cc nh ho tm tng ht ti sn cho gim mc B a Lc ri, th m li ngu
mui b l mt chin dch li hi cho nc Php nh th! nh Louis XVI nh th ngi ta
gi l hi t, tc l nh tr li mt vic qua ri, khng vinh hin g; nhng im quan trng
y l cu ny: cc nh ho tm tng ht ti sn cho gim mc B a Lc ri. Cu ny
thc kh nghi, v nhng l sau y:

1- Ngy 28/11/1787 hip c Versailles c k kt.

2- Ngy 2/12/1787, Louis XVI quyt nh hy b hip nh Versailles qua l th B trng

Hi qun gi cho De Conway, gm hai lnh, mt lnh ph trng (ostensible): Php hong
giao cho Conway iu khin cuc vin chinh v mt lnh b mt (secrte): Conway quyn
quyt nh ngng hn, hoc lm chm tr chin dch ny, ty theo nhng thng tin m v
tng ny nhn c v tnh hnh, c th thng d dng hay khng (th ca B trng Hi
qun gi De Conway ngy 2/12/1787, Launay, III, t. 197-198).

3- Ngy 27/12/1787 B a Lc (v hong t Cnh) ri hi cng Lorient ln ng v Vit

Nam, trn tu Dryade, khng bit g v mt lnh ca vua Php.

4- Khi tu n Ile de France, B a Lc phi giu kn vic vin chinh (b mt qun s) v ng

cng khng bit g v mt lnh Php hong gi Conway. i vi ng mi vic ang tin
hnh tt p. Vy khng c l do g, v ng cng khng th, i xin tin cc nh ho tm yu
nc Php v c h cng tt c ti sn cho cuc vin chinh ny (mt khi vic ny l
mt). Lp lun ny va khng c c s va tai hi cho danh ting B a Lc, mt ngi tu
hnh.

5- Ngy 18/5/1788, tu n Pondichry. Trong sut thi gian Pondichry, s d phi

tranh chp, u vi de Conway, v B a Lc vn khng bit vic Php Hong cho
Conway mt lnh. V vy Conway a ng ra b t lnh hi khu cung v vic nh
nh th no, b u, v ng khng tr li c, do mi c vic ng xin v VN trc
thuyt phc Nguyn nh ch thn sang Pondichry (Faure, B a Lc, chng 13). Qua
tt c nhng vic ny, B a Lc vn hn nhin tin l v Conway xu bng, cho nn trong
th t trao i vi Montmorin v cc b trng hi qun k tip, ng t co s ngoan c
ca Conway v ng vn tin tng l mnh nm chc phn thng (Faure, B a Lc, chng
14). n pht cht, khi B a Lc nhn c l th ca La Luzerne, b trng Hi qun,
vit ngy 16/4/1789, Versailles, ng mi bit r quyt nh ny n t chnh ph Php:
Cuc vin chinh ny khng th thc hin c. Ti cho php b tc de Conway cp cho ng
phng tin v Php, nu ng mun nh th. (Cette expdition ne pouvait avoir lieu.
Jautorisais M. le comte de Conway vous fournir les moyens de revenir en France, si vous
prfriez ce parti) (Launay, III, t. 199). B a Lc ch bit tin ny khong hn hai tun trc
khi ng v VN (ngy 15/6/1789, B a Lc ln tu Mduse v ngy 14/7/1789 v ti Vng
Tu).

Lnh th c vit ngy 16/4/1789 Versailles, tc l ba thng sau khi Quang Trung i
ph qun Thanh, l mt quyt nh sng sut v hon ton c c s; v sm lm l hn mt
thng sau, B a Lc n mi nhn c, tc l vo khong cui thng 5, u thng
6/1789.

V khng thng tho tnh hnh hoc v qu ch quan, nn Ba a Lc, trong thi gian tranh
chp vi Conway, t thng 5/1788 n thng 6/1789, vn tin l cui cng mnh s thng.
iu ny chng t B khng c kinh nghim v chnh tr v qun s. Chnh bo co lo ca
ng vi vua Php v tnh hnh thm hi ca qun Ty Sn, v s chim Nng v Qui
Nhn d nh tr bn tay, lm hi ng. Thng ging 1789, Quang Trung ph tan
200.000 qun Thanh, trong hon cnh ny, nu qun Php b vi 3, 4 chic tu v cha
y 1500 lnh, th c nguy c b nut chng. Mt thm ca Conway (hay ca B Quc phng
Php) khng th khng bit r iu .

Kt lun: B a Lc khng th xin cc nh ho tm Ile de France b tin ra gip cuc vin

chinh, v cho n pht cht, trc khi ln tu Pondichry v Vit Nam, ng mi bit lnh
bi b ca chnh ph Php.

l l do khin cho ci c Maybon a ra v s B a Lc c cc nh ho tm i quc

Ile de France cng cho tt c ti sn ca h l khng th chp nhn c.

Sau ngun ti tr ca cc nh ho tm yu nc, Maybon a ra ngun ti tr th nh:

kho tng ca Nguyn nh.

2- Ngun ti tr th nh: Kho tng ca Nguyn nh

Ri dng nh chnh s gia Maybon cng khng tin lm ngun ti tr ca nhng nh

ho tm yu nc, nn ng khng ngn ngi k khai tip nhng ngun ti tr khc, ng
vit:

Mt ngun [ti tr] chc chn na, m gim mc Adran c th trng cy c l kho
tng ca chnh Nguyn nh v [s kin] nh vua c th vay mn c. Rt c th nh vua
mua c kh gii v thu tu, hoc bng cch i hng ho hay tr bng tin, hoc ha hn
s tr sau. V vy, ta thy trong Thc Lc lnh mua mi nm mt trm nghn livre ng
nhng nh sn xut Vit, thc phm ny dng i ly v kh do ngi Php cung cp
(Maybon, t. 268-269).
Maybon mun nhc n cu ny trong Thc Lc: lnh mua ng ct vo thng 11-
12/1789, Thc Lc ghi: Sai dinh Trn Bin t mua ng ct, mi nm 10 vn cn lm
hn, c s ng 100 cn th pht trc tin cng cho 10 quan. n ngy np ng cho nh
nc th theo gi ch m cp thm, sn m i cho ngi Ty Dng ly binh kh.
(Thc Lc, I. t. 253).

Thc khng khi sng s khi c nhng hng ny: s gia Maybon, v tng ti liu chng
minh B a Lc b tin ra gip Nguyn nh, phi mn tm kho tng ca Nguyn nh
lm ngun ti tr cho B a Lc gip Nguyn nh!

Chuyn kho tng ny, ng chp ca Ste-Croix, chnh ng cho in li trong La Relation
Bissachre: Ngi ta qu quyt rng nh vua c nhiu kho tng ln lao, chn giu nhiu
vng thoi (Ste- Croix, La Relation Bissachre, t. 94).

V vic vua sai mua ng tch tr i sng n th Thc Lc, vic thng 11 nm K Du
(11-12/1789) chp nh sau: Sai dinh Trn Bin mua ng ct, mi nm 10 vn cn,
sn, i cho ngi Ty Dng ly binh kh. (Thc Lc, I, t. 253).

S gia Maybon a chuyn ny vo danh sch cc ngun ti tr ca B a Lc gip

Nguyn nh th thc l cng qun qu!

Maybon chng minh B a Lc nh nhng ngun ti tr m t nhng thnh tu

Sau khi k khai y cc ngun ti tr ca B a Lc, Maybon k n nhng thnh tu

ca B a Lc, t trang 269 n trang 279, ng hon ton phng theo chng 17 ca Faure
m khng xut x, hoc thong qua. Bn thn Faure li da vo thng tin ca de
Guignes; khi n tay Maybon, s thnh nh th ny:

D t ngun ti tr no i chng na, th s vn ng ca c gim mc c hiu qu

trng thy t nm 1788. Tu Dryade, i t Pondichry ngy 15/8 cng vi tu Pandour, dng
Poulo-Condor cho Paul Ngh xung vi vi ngi An Nam, cng li 1000 khu sng
trng mua cho Nguyn nh (theo ng Faure, t. 199). Vo thng 12, cng thi gian tu
Dryade u Macao (t 13 n 29), v i l (agent) ca vua [Php] Qung ng, ng de
Guignes, con trai nh ng phng hc ni ting, vit cho ng B trng [ngoi giao],
quy nh s thnh cng ca Nguyn nh l nh nhiu tu ng ta mua Sau , vn ng
agent ny gi cho ng b trng nhng thng tin chi tit hn: Nhng ngi B Macao,
thun theo gi ma, gi tm chn tu ln nh khc nhau cho Nam H nhng tu ny
ch hng ho v sng n. Hai hi hm t Ile de France, ch sng v nhng th cn thit cho
vua vng ny, cng gh bn; tu ln Garonne cng gh qua Nam H v li my ngy
Cn tu kia, c l l Robuste, c l li Vng Tu ngi ta bit rng tu Garonne khi i
sang Xim bn hai trong s i bc ca tu cho nhng ng quan An Nam n y Nhiu
tu khc cng gh n Vng Tu trong thng 6 v 7; l, hnh nh, tu Moyse v
Capitaine CookTu St-Esprit, do Jean-Marie Dayot. .. cng i cng ti Phi Lut Tn mua
sng ng lng thc, ri t sang Macao ni Dayot phi mua hai tu B a v Vng
Tu. Trong nm 1790, Dayot cng li c gi mt ln na i Phi Lut Tn vi hai tu m
anh c nhim v sa cha, v anh cng c lnh mua lu hunh (Maybon, t. 269-270).
S gia cn tip tc vit thm nhiu trang k khai nhng loi thnh tu nh th ca B
Lc! Tm li, vi nhng hnh nh, c th, nghe ni Maybon a tn tt c nhng
tu b c th gh Nam H, c th ch sng n, c th bn cho Nguyn nh vo danh sch
cng lao ca B a Lc.

on vn ny Maybon tm tt chng 17 ca Faure (B a Lc, t. 193- 210). C hai tc gi

u mun ni rng: tt c nhng tu Php (v tu B) no gh qua Nam H, cng ch kh
gii cho Nguyn nh v cng do cng ca B a Lc vn ng h n gip Nguyn nh
dng nghip, hoc ch kh gii bn cho Nguyn nh!

Maybon chp Faure, nhng khng ni r tc gi. Faure li da vo nhng tin tc ca de

Guignes v Ste-Croix, v chng ta bit gi tr ca loi thng tin ny trong cc chng
trc. Maybon chp Faure nhng lm nh mnh ly tin mt ngun khc, ng tin cy hn,
ng vit: v i l ca vua Qung ng, ng de Guignes, con trai nh ng phng hc ni
ting, vit cho ng B trng

Vn l agent de Guignes y, ngi c Faure thng ln hng lnh s, y c

Maybon a ln lm agent du roi tc l i l ca vua. Nhng mt i l ca vua vit bo
co thng xuyn v b ngoi giao, theo ch chng ti bit, vn ch l gin ip.

Maybon thy i v i l ca vua vn cha cao, nn ng cn thm vo con trai nh ng

phng hc ni ting, chng ta khng bit l ai v cng ch cn bit; ch bit l nhng
thng tin ca agent du roi, ng hay sai, cng khng th dng chng minh rng c
Gim Mc B a Lc, c quyn sai khin nhng tu Php v B, c dch v trn Thi Bnh
Dng v n Dng, phi ch kh gii, lng thc n Vit Nam gip Nguyn nh!

Sau cng, khi Maybon vit cu ny: Tu Dryade, i t Pondichry ngy 15/8 cng vi tu
Pandour, dng Poulo-Condor cho Paul Ngh xung vi vi ngi An Nam, cng li 1000
khu sng trng mua cho Nguyn nh (theo ng Faure, t. 199). V Faure chp bo co ca
de Guignes. Th xin nhc s gia rng: Hai tu ny chnh l tu Conway gi i do thm tnh
hnh Vit Nam, ni trn, nu c ch 1000 khu sng trng mua cho Nguyn nh, th
phi l sng ca H Vn Ngh mua cho Nguyn nh; ng Ngh l ngi cu Nguyn nh
thot khi tay Nguyn Hu nm 1777; v nh vua thng sai ng i nhng nhim v b mt,
ln ny, ng mua sng ca Php em v; ch gim mc B a Lc, khng th qua mt
Conway, gi sng lu tri php v cho vua Nam H, trn tu ca de Conway.

Maybon chng minh B a Lc em tu v kh gii v gip Nguyn nh

Bt chp nhng iu gim mc B a Lc vit trong hai th thng 7/1789, dn trn,

rng gim mc v tay khng, trn c mt tiu hm (frgate Mduse) v n li phi i Phi
Lut Tn ngay, Maybon vit li lch s nh sau:

Chnh tu Mduse, di s iu khin ca hi qun i t Rosily, a gim mc Adran v

hong t Cnh v Nam H (thng 6-7 1789) hnh nh gp phn vo vic tip t cho nghi
qun ca Nguyn nh.
Trong chuyn i, chic tiu hm ny (frgate), hnh nh c hai tu h tng Renouard de
Ste-Croix xc nh r l hai chin hm dn ng (corvette). Chaigneau, sng vi nhng
ngi chng kin vic ny, 30 nm sau vit: V ch gio trung thnh t Php tr v khng c
qun theo, nhng n , ng quyt nh cho hai tu Php theo ng tr gip nhng
toan tnh ca ng. Chnh vi mt nhm ngi can m m trn u ngn tay ny m ng
n trnh din ch ca ng [nh vua]. (Maybon, t. 271-272).

V cui trang 271, note s 4, trang 271, ng vit:

Hu ht cc tc gi u ni v iu ny [hai tu h tng], li l khc nhau cht t, ch yu l

Louvet v Bouillevaux; Louvet ni rng: Gim mc Adran trang b hai tu bun, ng mua
v kh v n dc v b ln Nam H trong nhng tun l u tin nm 1789. B
tc de Conway, mc du chng i, cng khng th t chi khng cp cho gim mc mt
chin hm, ch v gim mc v on tu tng (Louvet, sd, t. 427-428), cn v Bouillevaux,
ng ni rng: ng (Conway) dng nh cho h tng v ch gio v hai tu bun bng tu
nh nc Mduse (Bouillevaux, sd, t. 393, note 1). Thng tin ny chc ly Vn kh Hi
Tha sai Ngoi quc (Maybon, note 4, t. 271).

l li lm vic ca s gia Maybon, c Cadire khen l s s dng vn bn mt cch

khn kho v uyn bc nht, tc l bc b vn bn gc ca B a Lc dng nhng thng
tin v cn c ca Ste-Croix, ca Chaigneau (nm 1789 cha n Vit Nam) v nht l li ba
t hon ton ca gio s Louvet: Gim mc B a Lc, mua v kh n dc v b ln
Nam H u thng ging nm 1789!. Ring gio s Bouillevaux, nh hai ch dng nh,
c hng trng hp gim khinh. Nhng s gia Maybon, ngi dng nhng thng tin
ny cn nhn mnh rng: thng tin ny chc ly Vn kh Hi tha sai ngoi quc, l
phm ti dng tn Hi tha sai bo tr cho nhng ngun tin tht thit.

Maybon chng minh Cng ty Php n tip vin cho Nguyn nh

Sau khi chng minh B a Lc em tu v kh gii v gip Nguyn nh, Maybon dng
ngun tin ca de Guignes vit tip:

Tu Mduse gh bn Vng Tu t 24/7 n 4/8 [1789], v li y hai tu m n i km;

sau n dng li Phi Lut Tn (t 4/9 n 13/12) ri t i Macao ly nhng lng
thc m ti [de Guignes] d tr sn cho n de Guignes ni nh th. Cng ty n
Qung ng c l cng quan tm ti tnh trng ca ng hong ang chim li ngai vng v
gp phn vo cng trnh ca v gim mc. Thc vy, M. Lavou vit ngy 10/10/1790 t
Chantaboun: Hnh nh Cng ty [Php n] m nhn vic tip t cho nh vua gip ng ly
li ngai vng.

Tu Mduse, khi ri Macao, li quay v Vng Tu, ngy 27/1/1790; y gn ba tun l

(ti 17/2) v s cp bn lu nh vy c th gii thch l d hng, mt th vt liu g quan
trng. Ghi ch thm rng, Thodore Lebrun, khi n Macao b tu, li thy c mt Nam
H gia nm 1790 v cui nm ny, nhng hm i u chu, kh ng, t tp sng Si Gn.
Chnh M. Lavou, ni iu ny trong l th va dn trn: qun chng n rng hin gi
trc thnh ph ny c n 14, 15 chin hm v ng [Lavou] cn ni thm: nu iu
ng, th hnh nh Cng ty Php n gi vin binh cho nh vua. Vn v gio s ny, vit
ch khc rng: nhng chin hm ny ca Php v B o Nha, v.v. (Maybon, sd, t. 272-
273).

Vn vi nhng hnh nh, c th Maybon mc ni nhng s kin khng lin h vi nhau,

ri suy din ra, nh vic tu Mduse gh Macao ly lng thc m de Guignes d tr sn,
ngm hi [lng thc ny vin tr cho vua Nam H chng?], ri vic Lavou vit: Cng ty
Php n hnh nh cng tip t cho vua Nam H; n vic tu Mduse quay li Vng Tu
gn ba tun [chc d hng quan trng?], vic Le Brun n Nam H gia nm 1790,
vic c nhiu tu u chu t hp Si Gn, v.v. chng minh: tt c nhng chuyn tu
ny l tip t cho vua Nam H. V ng kt lun:

Trong s thiu vng d hiu nhng thng tin chnh xc v y chi tit, ta nh phi
c lc lit k, trong khong nhng nm 1789, 1790, 1791, mt s ln nhng du hiu cho
thy c mt chuyn ng ng k nhiu tu gia Ile de France v bin ng, m mc
ch hin nhin l tip t cho Nguyn nh (Maybon, t. 273).

Thc l lng khi thy mt lp lun nh vy. Sau khi dng nhng ngun ti tr tng
tng v kho tng ca Nguyn nh mua v kh tip t cho Nguyn nh, by gi
Maybon li dng bn k khai tn nhng tu Php hot ng trong vng n Dng v
bin ng trong thi gian 1785-1790, ca Faure chng minh rng c nhiu chuyn
ng ca tu Php t Ile de France ti bin ng, vi mc ch tip t cho Nguyn nh!

Maybon chng minh B a Lc nh nhau vi qun Ty Sn Din Khnh

Mt im kh l th na l vic s gia Maybon chng minh c Gim Mc B a Lc

trc tip tham chin. im ny khng phi ng khm ph ra m ng ch din li ca
Faure, km theo nhn chng v bin lun.

Maybon vit: ng [B a Lc] ch thn tham d vo nhng trn nh. Ngi ta thy
ng, nm 1794, thp tng hong t Cnh ra Nha Trang v nh nhau vi qun ngu, nm
1797, ln hm i ca Nguyn nh (Maybon, t. 280).

chng minh cho iu ny, trong note s 1, trang 280, Maybon a ra ti liu sau y:

Li ca Le Labousse: trn tng thnh Din Khnh ngi ta gn mt s i bc bng g

sn da k th. Cu ny do Cadire thut li trong Les documents relatifs t. 34, note 1),
rng: Trong mt th ca M. Le Labousse ngy 12/7/1796, c ni trn tng thnh Din
Khnh, ngi ta t mt s i bc bng g sn m Gim Mc Adran cho t
lm cho k th s. Cn sng tht, cng , nhng theo li khuyn ca gim mc Adran,
khng dng.

Cu ny tht l k d: B a Lc t sng gi cho Ty Sn s, cn sng tht th khng cho

dng. Chng ti tm li l th ny ca Le Labousse, th khng thy u in li c: Launay in
hai l th khc ca Le Labousse vit cng ngy, khng h c cu ny. Ti sao Cadire khng
in ton b l th y trong tp Les documents relatifs lpoque de Gia Long (Ti liu lin
quan n thi Gia Long) ca ng, m ch thut li mt cu trong ch thch nh th?

K l nht l Maybon dng cu y chng minh gim mc B a Lc thc s iu khin

trc tip vic gi thnh Din Khnh!

Nhng iu l hn na l T Ch i Trng vn nh thng l, chp li s gia thuc i v

thm tht vo: Ngy 2-5 c b binh Hng v 50 voi vo Bnh Khang vy kn ba mt thnh
Din Khnh. Bn trong chng gi l B a Lc v Hong t Cnh, vi li dn d ca Nguyn
nh lc ra i nhc nh s quan trng ca ngi thnh: Ta m ngy hao mn, tng phi cay
ng mi c cht t ny .

By ngn qun bn trong chng vi 40.000 qun bn ngoi. Trn thnh, B a Lc cho t
thm nhiu i bc gi lm nghi binh. Qun Diu ngoi bn i bc vo khng hiu qu mi
p ly t vy quanh (Lch s ni chin Vit Nam, t. 279).

Ta kinh ngc khi thy hc gi Cadire a ra mt li th d dn bo ca linh mc Le

Labousse vit rng: gim mc B a Lc sai t i bc gi, cn i bc tht khng cho
dng.

Li cng kinh ngc hn khi thy s gia Maybon chp li ny v dng lm chng, cho s
c gim mc ch huy trn nh.

Nhng n T Ch i Trng th ngoi sc tng tng: Gia Long giao thnh Din Khnh
cho mt ng thy tu v mt a nh 13 tui chng vi Trn Quang Diu. V qun Trn
Quang Diu bn vo i bc gi m khng hiu qu nh phi xy thnh t vy quanh!

Khi vit nhng dng h trn, Maybon, Cadire v nhng ngi khc, khng bit hoc c
l i l th ca gio s Lavou gi cho qun th Letondal Macao, bc b tt c nhng
lun iu cho rng gim mc B a Lc nh trn:

c ng [B a Lc] c nh nhau khng? c ng c dm hnh ng tri vi lnh c

Thnh Cha [Gio hong] khng? Nhng k bit r c ng khng th no chp nhn l
iu tin c v h c l. Khng, c gim mc Adran khng nh nhau g ht. Nh vua
khn khon ni n c ng thp tng hong t ra Nha Trang, vng mi chim c,
gi thnh. Hong thng ni thm: Nu ngi khng i vi n, th n s qun nhng iu
ngi dy v chc chn s h hng c. Ta gi n i bi v ta bit tn n s to s knh n, bt
buc tt c cc quan phi can m, th chu cht ch khng b n. Nu khng c n, th bn
by ti ca ta s b chy ngay khi nghe tin qun Ty Sn n. (Th ca M. Lavou gi M.
Ltondal, ngy 27/4/1795, Launay, III, t. 286-287).

Vic vua sai ng cung i trn thnh Din Khnh nm trong thng l ca nh Nguyn c t
thi cc cha ngy trc: chun b cho ngi ni ngi c kinh nghim chin u v cai tr,
v vy, cc cha thng cho th t lm trn th Qung Nam, trc khi ln k v. Nh trng
hp cha Hin Nguyn Phc Tn (1648-1687) khi cn l Dng L Hu, chin thng
qun Ho Lan, nm 1644, vnh Nng. Gia Long tip tc truyn thng ny, bt ng
cung Cnh i trn Din Khnh tui 13, v khi i nh Quy Nhn nm 1800, dn Minh
Mng lc y mi 9 tui i theo.

V thnh Din Khnh: vua sai ng cung Cnh trn Din Khnh hai ln:

1- Ln u, t thng 12/1793 n thng 8/1794, Cnh mi 13 tui.

2- Thng 11-12/1798 vua sai ng cung, 18 tui, lm tng, thng lnh tng s dinh T
qun v v tin qun Thn Sch, n gi Din Khnh, ln th nh. C B a Lc, Tng Vit
Phc v Nguyn Cng Thi, hu thun. Tng Vit Phc tnh nng, lc gin, s nhc B a
Lc, b gi v Gia nh qu pht. T thng 11-12/1798 n thng 5/1799, mt trn Din
Khnh yn tnh, p lc dn v Quy Nhn. Cui cng, V Tnh h c Quy Nhn. Tng Vit
Phc t trn. B a Lc mt Quy Nhn ngy 9/10/1799 sau ba thng b bnh dch t.

Mt trn Din Khnh, phn quyt lit, xy ra khi ng cung trn th Din Khnh ln u (t
thng 12/1793 n thng 8/1794) cng B a Lc, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu v cc
tng: Phm Vn Nhn (Ph tng t qun), Tng Phc m (Gim qun trung dinh),
Mc Vn T, Nguyn c Thnh. Thng 2/1794, Chng dinh Nguyn Hunh c, xin li
Din Khnh gip ng cung. Nguyn Vng cn sai Nguyn Vn Khim, ph V u v tc
trc qun Thn Sch n Din Khnh ph ng cung (Thc Lc, I, t. 302, 305). Nh vy,
Cnh, 13 tui, trn Din Khnh, v tr a u, vi mt b tng t lnh qun i gm ba i
tng: Phm Vn Nhn, Tng Phc m, Nguyn Hunh c v hai i thn l thy dy
hc Trnh Hoi c, Ng Tng Chu, cng vi s ph B a Lc. n khi vua quyt nh
thn chinh cu Din Khnh, mi gi Nguyn Hunh c v trn Gia nh.

Trong s cc i tng li trong thnh Din Khnh vi ng cung, c Phm Vn Nhn l

thy dy v binh b, v Tng Phc m l mt v tng lo thnh, mu lc, h ngoi ca
ng cung (chnh ng dng chin lc cho vua b Xim La, tr li chim Nam H, khi
anh em Ty Sn bt ho, v lm k phn gin, chia r Phm Vn Tham v Nguyn L, nm
1787). Thc Lc ghi cng tng Tng Phc m gip ng cung c lc trong vic gi
thnh Din Khnh (Thc Lc, I, t. 314).

Ngoi tr Cadire, cc tc gi thc dn khi vit v giai on ny, thng khng thm bit
n ton b lc lng i binh ca Nguyn Vng, coi nh khng c, tn B a Lc ln lm
i nguyn soi, ch huy, gi thnh Din Khnh, vi nhng chng c khi hi, i ngc li
vi l th ca linh mc Lavou ngy 27/4/1795, xc nh v gim mc khng h tham d
vo cuc chin.

Maybon tng kt cng lao ca B a Lc

Sau khi hon thnh xong ton b lp lun v cng lao ca B a Lc v cc s quan
Php. Maybon tng kt cng trng ny bng nhng hng sau y:

Vai tr ca nhm ngi can m m trn u ngn tay ny, trong s thiu vng thng tin
mong i, khng th xc nh c mt cch chi tit. Nhng khng th chi ci c rng h
gp phn ln lao vo chin thng ca Nguyn nh. y l cha k n phn ca h trong
nhng trn nh quan trng nh trn tiu dit hm i ca Ty Sn nm 1792 v nhng
trn dn n chin thng Hu nm 1801. Ngi ta khng khi khm phc cng trnh kin to
m h thc hin trong nhng iu kin khng my thun li: h xy dng mt nn
hi qun theo li Ty phng v thnh lp i ng thy binh; h hun luyn qun
i, h a k lut vo qun i, thnh lp nhng cp ch huy; h c i bc,
dy cho ngi An Nam cch dng tri ph, h to ra i ng pho binh lu ng m
s di chuyn khin qun Ty Sn khip vi; h xy dng nhng thnh i
(Maybon, sd, t. 279).

Nhng dng ca tng cng trng ca nhng s quan Php ny hon ton chp li Ste-
Croix v Faure m chng ti trnh by trong cc chng trc. Khng c g ca Maybon
c, cho nn chng ta khng cn bn tm phn tch v ph bnh. V li vic a vi ngi lnh
Php, binh nht, binh nh, gn nh v hc, vit ch Php cha tho, ln a v hng u,
thnh lp v ch huy ton b qun i v xy dng cc thnh tr ca Gia Long v nc Vit
Nam nh th; nhng chng t nh th khin cho gii nghin cu ng n khng khi e
ngi v trnh hc thut v lng tri tr thc ca gii nghin cu thuc i.

Cui cng chng ta th c nhng hng Maybon vit v cng lao ca B a Lc:

Khng cn nghi ng g na, nhng ngi gp phn hu hiu nht vo cuc chinh phc ngai
vng, Olivier, Dayot, Vannier, Chaigneau, ch hnh ng di s thc y v di s iu
khin ca ng [B a Lc]; ng lp hi ng [ch huy] quy t h, gii quyt nhng vn
qun s v tm gii php cho cc vn c giao ph. Ngoi ra, ng cn dch sang ting
Nam, ngi ta thng k nh th, nhng tc phm v thut chin u v ng lm cch no
un nn u c nh vua khin cho ng ta c kh nng hiu im ct yu trong nhng
phng php Ty phng. Sau cng, ng ch thn d vo nhng trn nh. Ngi ta thy
nm 1794 ng i km hong t Cnh ra Nha Trang v ng chin u chng qun ngu; nm
1797, ng trn hm i ca Nguyn nh; nm 1799 (Maybon, sd, t. 279-280).

Sau khi tip tc k cng trng ca B a Lc c trang na, ng lit k nhng nhc im
ca Nguyn nh: tnh u oi bm sinh, lun qun, do d, thch an nhn, tho mn vi
vic tr v Si Gn, s him nguy ca vic tn cng, v.v. may nh c gim mc cnh gic,
kin tr theo ui mc ch vch sn l a ng hong tr li ngai vng ca tin nhn.
(Maybon, sd, t. 281-282). V sau cng ng v chn dung tng qut ca B a Lc nh sau:

Pigneau khng ch tha mn vi vai tr lnh o, ng cn quan tm n c nhng chi tit; ta

bit l th ca Nguyn nh vit cho Louis XVI, r rng Gim Mc l ngi c xu, nu
khng mun ni l ngi vit l th ny; cn nhng trng hp khc, dng nh li r rng
ng lm c vn khn kho cho mi lin h vi i din cc nc u chu trong bin n v
Trung Hoa, vi nhng chnh quyn Macao, Phi Lut Tn, Bengale; t th gi vua Anh n vua
an Mch cng mang du n thin ti ca ng.

Lm mt th B trng chin tranh kim b trng ngoi giao ca nh vua v trong tt c

mi trng hp, l bn v l ngi ht lng che ch, khn kho, cng rn, l vai tr ca v
ch gio tr danh bn cnh nh vua, l ngi dn dt ng ta ti ngai vng mt nc hng
mnh nht min ng bn o Hoa n. (Maybon, t. 283).
on ny, cng vn khng phi ca ng, s gia Maybon vn chp li Faure. Nhng nu
Faure ch tung ra nhng xc nh v bng nh: c gim mc B a Lc trc tip thng
lng vi cc cng quc bn ngoi, t chc cc hm i v qun i, lnh o hoc ch huy
nhng on qun ln, trong nhng hi ng chin tranh c cha lun lun ngi cnh v
ngang hng vi vua. c gim mc cho Dayot lm t lnh hi qun vi chc v hi qun
i t. Olivier l Tng Tham Mu Trng qun i di quyn iu khin ca c Cha.
(Faure, B a Lc, Chng 18), v.v. th Faure cha dm ni rng: B a Lc vit c th t
cho vua Gia Long na. Nhng Maybon dm lm vic ; trc tin, ng t cu hi: khng
bit v gim mc lm cch no un nn u c nh vua khin cho ng ta c kh nng
hiu im ct yu trong nhng phng php Ty phng?, mt cu hi xc phm tt im,
ri sau ng xc nh: chnh v gim mc vit th cho Gia Long, nht l bc th gi cho
vua Louis XVI, cm n v vic hy b vin binh.

Nu v s gia tr danh c k ti liu th ng khng th vit nhng hng hon ton bi

t nh th:

Th ca B a Lc vit cho Conway, t Virampatnam ngy 18/3/1789, c cu:

V s hiu nhm v ni hn, nn cha Paul [H Vn Ngh] gio s ngi Vit, khng kp a
cho hip s de Kersaint, thuyn trng tu Dryade, nhng gi m nh vua gi cho ti, gm
c:

1- Mt th cm n ca nh vua gi cho vua Php.

2- Mt l th khc gi cho hong t con ng y.

v.v. (Launay, t. 195)

L th ny B a Lc vit ngy 18/3/1789, khi cn n , bn thng sau ng mi v ti

Vit Nam (n Vng Tu ngy 14/7/1789), v ng ni n l th vua Gia Long vit
cm n Php hong. Vy c th no thin ti B a Lc vit th h vua Gia Long, khi
ng cn trn t n hay khng?

Cha k Gia Long thng tho tnh hnh hn B a Lc, c th ng bit tin Php khng gi
vin binh trc B a Lc, nhng l chuyn khc, s tm hiu sau.

L th ny c de Guignes dch sang ting Php, ngy 7/4/1789. (Launay, III, t. 204),
(trang 205, Launay cn in l th dch ngy 31/1/1789, chng ti s ni n sau).

Nhng chng t nh th, vi li suy din nh th, lm cho ngi c hiu r phong cch
ca tc gi Histoire moderne du pays dAnnam, ot hc v tin s v tc phm ny c
Cadire nh gi l kit xut. Dng nh l thc cht ca ni dung gio ho dn Vit.
Chng 15: Hc gi Cadire v tp san Thnh Hiu C

Lopold Cadire

Linh mc Lopold Cadire, ch bt tp san Thnh Hiu C Bulletin des Amis du Vieux Hu
(BAVH), l mt trong nhng hc gi Php ni bt nht trong gii nghin cu lch s v vn
ho Vit u th k XX ti H Ni. Nhng cng trnh nghin cu ca ng nh: Le mur de
ng Hi (Lu ng Hi) in trong tp san Trng Vin ng Bc C Bulletin de lcole
Franaise dExtrme Orient (BEFEO), s 6, 1906, (t. 87-254), hoc Le quartier des Arnes
Jean de la Croix et les premiers Jsuites (Khu vc H Quyn Jean de la Croix v nhng linh
mc dng Tn u tin), BAVH, 1924, IV, (t. 307-332), gp phn xy dng nn tn tui
v uy tn ca ng v s knh trng ca ngi Vit i vi tp san Thnh Hiu C, qua
nhng bi nghin cu v Hu v nhng g lin quan n c , trong qu trnh vn ho v
lch s.

V ti nhng ngi Php n gip Gia Long, Cadire bt u bng tp ti liu Les
documents relatifs lpoque de Gia Long (Ti liu lin quan n thi Gia Long) in trn
BEFEO, s 12, 1912. y l tp ti liu gc, c gi tr, gm mt s th t ca cc tha sai v
lnh Php vit trong thi k ny, do ng su tp.

T 1917 n 1926, hc gi Cadire bt u cho ng trn tp san Thnh Hiu C

(BAVH) lot bi Les franais au service de Gia Long (Nhng ngi Php gip Gia Long) ch
yu do ng vit, thm vi bi ca Cosserat v Salles.

Cng nm 1917, H. Cosserat, i din thng mi, vit bi: Notes biographiques sur les
franais au service de Gia Long (Ghi ch tiu s nhng ngi Php gip Gia Long), BAVH,
1917, III, t. 165-206), cng l mt bi nghin cu nghim tc, tuy thiu st, v tiu s
nhng ngi lnh Php m ng su tm c. Cosserat gt b nhng im ba t hoc tn
sng thi qu ca Faure, ch gi li nhng iu c th tin c.

Andr Salles, thanh tra thuc a v hu, cho in trn BAVH, 1923, I, mt h s y v
Jean-Baptiste Chaigneau v gia nh do chnh ng su tm qua con chu Chaigenau. Andr
Salles l ngi theo di hot ng ca Phan Vn Trng ti Php v tm cch trit h
nhm Ngi An Nam Yu Nc m chng ti c dp ni n kh nhiu trong cun
Nhn Vn Giai Phm v vn Nguyn i Quc. Ngoi ra Salles cn su tm v Philippe
Vannier (BAVH, 1935, II) v Laurent Barisy (BAVH, 1939, III) do Cosserat cho in v trnh
by, sau khi ng mt.

Nm 1926, Cadire a ra mt tp ti liu gc, trong lot bi Les franais au service de Gia
Long, ta Leur correspondance (Th t), gm 31 l th ca nhng qun nhn Php, in
trong BAVH, 1926, IV, c cun. Chnh nhng l th ny gip chng ta xc nh trnh
hc vn ca nhng ngi lnh Php, c tn ln lm k s, kin trc s.
Ngoi ra cn phi k n nhng bi nghin cu gi tr ca cc tc gi khc, lin quan n
triu i Gia Long, nh bi ca Sogny, chnh mt thm (Chef de la Suret de lAnnam) ta
: Les associs de gauche et de droite au culte du Th Miu (Bi v t hu Th miu)
(BAVH, 1914, II), dch nhng bi v cc i tng v i thn, th trong Th Miu. Bi ca
V T Lim, trc l T L sau l Thng Th B Binh, ta Capitale de Thun Ho (Kinh
Thun Ho) (BAVH, 1916, III), vit v lch s xy dng kinh Hu m Gia Long l tc
gi. Bi ca Colonel Ardant du Pisq: Les fortifications de la citadelle de Hu (Kinh thnh Hu)
(BAVH, 1924, III) xc nh li mt ln na Thnh Hu do vua Gia Long thc hin. V BAVH,
1933, I, c cun, dnh cho ti La citadele de Hu (Thnh Hu) BAVH, do Cosserat ch
bin v vit bi gii thiu, li xc nh li mt ln na chnh vua Gia Long ch tr vic xy
thnh Hu.

Qua nhng lot bi ny, chng ta c th rt ra hai nhn xt sau y:

1- Tp san Thnh Hiu C, do Cadire ch trng, c mt c gng ln, tm li du vt

ca nhng lnh Php n Vit Nam cui th k XVIII. Bn cnh v hc gi, cn c Andr
Salles, thanh tra thuc a, sau khi v hu, tm n hu du ca Chaigneau v Vannier
Php, c nhng giy t lin quan n t tin v con chu ca h. Salles, d c nhng suy
din mt chiu, vn cung cp c nhng chng t ng tin cy; khng phi l th ti liu
dng ng nh Bissachre, Ste-Croix hay nhng xc quyt v cn c ca Faure

2- i i vi lot bi ca Cadire v Salles, cn c nhng bi nghin cu ng n i ngc

vi ch trng bp mo lch s, th d, v kinh thnh Hu, ngoi bi ca V T Lim, cn c
cc bi ca Ardant du Pisq, Cosserat bc b lun iu cho rng ngi Php c bt c mt
cng trng g, trong vic xy thnh Hu.

Chng ti ghi li tn tt c nhng bi vit v vn Gia Long trn tp san Thnh Hiu C
trong phn Ph Lc 1, di y.

Hc gi Cadire

Hc gi Cadire tp trung vo li vit ca mt nh nghin cu, trong ba bi u tin ca lot

Les franais au service de Gia Long (Nhng ngi Php gip Gia Long), bi u tin, ng tm
li du vt nhng ngi Php ny trn t Hu, vi vic nghin cu v xc nh v tr dinh
c ca Chaigneau; bi th hai tm li ngi m ca de Forcant, bi th ba, ng su tm, dch
v ch gii nhng ch d sai phi, vn bng, vua ban cho h, vi mt ch ch su xa: nng
h ln i v qu tc, hiu theo nghi Ty phng, xng ng vi vai tr khai quc i vi
nh Nguyn. Cadire mun chng minh rng chnh vua Gia Long nhn thy cng lao rt
ln ca h, trng thng v a h ln a v cao cp trong hng ng qu tc.

Trong s nhng ngi ny, Chaigneau, c con chu cn gi nhiu t liu nht v Andr
Salles, cu thanh tra thuc a, xung Lorient, ni Chaigneau v Vannier c ng khi tr
v Php, tm li c. Ngoi ra Michel c, con trai Chaigneau, cng vit cun Souvenirs de
Hu, (Paris 1867), 47 nm sau khi v Php, vi nh vinh thng cha, lm p qu kh,
nhng tr nh c nhiu sai lm. Nh nhng t liu ph tr nh vy v chnh bn thn v hc
gi cng sao lc c nhiu th t ca qun nhn Php v cc gio s lin quan n thi i
ny, cho nn cch ng gp ca ng, khi cnh tp hp t liu, l ng qu. Cadire tm
li v tr dinh c c ca Chaigneau Hu, vi mt chnh xc ng trn trng.

Tr li vi bi th ba trong lot bi Les franais au service de Gia Long, Cadire dch v ch

gii chc v, ca nhng ngi Php ny, ngi u tin l B a Lc.

im l th l v hc gi ch ra ngun gc tn v gim mc ghi trong Thc Lc l Bch-a-

Lc (c th c l B) v ng gii thch nh sau:

Chng ta thy y tn ca Gim mc Adran vit sang ch Hn. Ba ch c dng, bng t

Hn Vit l Bch-a-Lc, c sang ting Tu l Pe-to-lou, nhng ch ny c ngi Tu
dng phin m ch Pierre, di dng La tinh l Ptrus, c l Petrous, hoc di dng B
o Nha l Pedro [...] Vy c Gim mc Adran c ngi Vit gi di tn ra ti, l
Pierre. Trong nh dng ngoi Bc, tn Pierre c gi l Ph-r, trong Nam gi l V-r [...]
Nhng V-r l ting bnh dn, khng sang trng, khng th vit trong vn bn chnh thc,
thng dng ch Hn, cho nn ngi ta dng t Bch-a-Lc (Cadire: Les franais au
service de Gia Long: III- Leurs noms, titres et appelation annamites (Nhng ngi Php gip
Gia Long, tn, chc v v tn Vit), BAVH, 1920, I, t. 138).

V trong phn gii thch v dch nhng tn gi c gim mc, hc gi Cadire cng l ngi
gii thch r nht: Ch Grand Maitre m ngi ta dng gi c gim mc, ting Vit l
Thy C, Maitre Grand. Ngy nay [u th k XX] ch ny dng gi nhng thy tu;
nhng c l Gia Long v triu nh dng gi c gim mc, khi ni chuyn vi ng, vua gi
ng l Maitre, chc ting Vit l: Thy (Bd, t. 142-143).

V nhng ngi lnh Php, Cadire cng dch cc chc v ca h, nhng c mt s vn ,

chng ti xin tm lc nh sau:

H u l lnh, binh nh, binh nht, o ng, nhng khi u qun cho Gia Long, th do h
khai man hay v mt l do no khc, h c nhn vn bng cai i (tht phm hay bt
phm) ngy 29/6/1790, tc l c cai qun khong 40-50 ngi lnh; l trng hp
ca Vannier, Dayot, Barisy, Isle-Sell, Lebrun, Despiaux, Guillon, Guilloux, c Louvet tm
thy vn bng.

Ring Olivier de Puymanel, u qun trc v c lp cng trong ngnh pho binh, nn
thng 7-8/1792 c thng t Cai i ln V U (tng tam phm) ban trc tuyn phong hu
v Thn sch (TL, I, t. 286). Thng 6/1795 Puymanel b i Macao ri li tr v, lm mt s
nhim v khc cho vua, v mt nm 1799, Malacca. Vannier, Chaigneau v de Forcant, n
thng 7/1801, mi c ln Cai c (t phm) v thng 6/1802, c thng Chng c
(tng nh phm). l ba ngi li trong qun i v c chc cao nht. De Forcant mt
nm 1811, cn Chaigneau v Vannier u ly v Vit, c nhiu con v li, c hng ph
qu, Gia Long cp cho 50 lnh thu hu cn, nhng ng cng thn trng, khng cho h cm
qun v cng khng cho thuyn hiu cai qun. l nhng ngi lm vic lu nht cho
Gia Long.
Khi Cadire, dch tc v ca cc qun nhn ny sang ting Php, th c vn : Th d: Vn
bng cai i ca h, c Louvet su tm v in trong cun La Cochinchine Religieuse, Pices
justificatives (Chng t) (t. 532- 565), cng vi mt s t liu khc, t nm 1885. Nhng
bn trong sch ca Louvet, dch sang ting Php, nhng vn nguyn chc v ting Vit,
v d vn bng ca Dayot ghi: Khm sai cai i qun chin tu nh chch tr lc hu; ca
Vannier ghi: Cai i chn thanh hu, v.v.

Nh trn ni, v khai man l s quan trong qun i Php, nn h c vua cho chc
tng ng Cai i l ngch cht trong ngnh quan v, tc l hng tht phm (v sau c
thm bt phm, cu phm). Nu tm mt t tng ng trong ting Php dch vn
bng ca h, th c l nn dng ch Chevalier. Nhng Cadire li dch l Marquis (ng trc
dch ch hu, trong Tr lc hu, Chn thanh hu), Marquis de Tr Lc hay Marquis au
Jugement rempli de Prudence.

Vn t ra y l nghi cc tc ny ca Php v Vit hon ton khc nhau. Pha

Php l th t qu tc: duc, marquis, comte, vicomte, baron, chevalier; ta dch l cng, hu,
b, t, nam, hip s. Phi Vit cng c nhng ch cng, hu nhng khng dng trong nghi
nh th, v Vit khng c qu tc theo nghi ca Php, cn trt t quan li Vit xp theo
phm: nht, nh, tam, t cu phm.

Do , khi Cadire dch tc v ca nhng Cai i ny thnh Marquis, th ng gy hiu

lm: Ngi Php hiu Marquis (Hu tc) l hng qu tc cao qu hng nh sau Duc (Cng
tc), nu so snh vi ta l hng nh phm quan v, tc chng dinh, thng ch, c

Chng ti khng ngh l ng c khi dch nh vy, v ng dch nh vy cng khng phi l
sai. Tuy nhin s s dng tc Marquis ny sau , ca ng v nhiu ngi khc trong sut
lot bi Les franais au service de Gia Long, v c nhng bi khc, nhng vn bng, nhng
ch d, sai phi, trong c ghi cht chc tc, u c dch i dch li, in i, in li, vit i,
vit li, mt cch kiu hnh v thch th, qu mc bnh thng, tri di trn nhiu s tp
san Thnh Hiu C; i nh thay v vit V Tnh, chng ta c ngm nga di di: khm
sai chng Hu qun, Bnh Ty tham thng i tng qun, Dc vn cng thn, c tin
ph quc thng tng qun, thng tr quc, thi u, quc cng, tn thy l Trung Lit.

Tm li cng vic ca hc gi Cadire, l xy dng mt nn mng cao qu, sang trng cho
B a Lc v nhng ngi Php ny, qua tc v, dinh c, di co, hnh nh, trang phc, vn
bng, bi v, v.v. nht l Chaigneau, Vannier, hai ngi sng Hu lu nht trong sut
thi k Gia Long tr v, sang nhng nm u Minh Mng. Cng vic ca Cadire v Salles, c
tnh cch nghin cu hn l tuyn truyn nh Maybon, i vo chiu su hn v c tc ng
kn o su sc hn. l b mt th nht ca hc gi Cadire.

Hc gi Cadire v bi din vn c trc Thng Ch Joffre

Linh mc Cadire cn mt b mt th nh, l r trong mt bi vit ngn, c ng, trnh by

r rng v y quan im ca ng; l bi din vn cho n thng ch Joffre, c in
di ci tn rt khim nhng l Notes sur le corps du gnie annamite (Ghi ch v cng
binh Vit Nam), trong tp san Thnh Hiu C (BAVH, 1921, t. 283-288). Nu ta khng
 th c th b qua d dng v ci ta Notes sur le corps du gnie annamite khng n o
ny. Tuy nhin, y l bi tuyn ngn v cng quan trng, n phn nh lp trng ca ng
v qua l lp trng ca tp san Thnh Hiu C, v mc ch m tp san ny quy
nh.

Bi din vn c trc Thng Ch Joffre, nhn dp ng sang ng Dng v li thm hi

Thnh Hiu C ngy 3/1/1922.

Joffre, xut thn trng Polytechnique, s quan cng binh, chuyn v chin ly, c gi
n Bc K nm 1885. Lp chin cng u tin nm 1887, khi cn l i y cng binh, di
quyn i t Brissard, trong cuc tn cng chin ly Ba nh ca inh Cng Trng (1842-
1887). Ba nh (Thanh Ho) l mt trong nhng cn c quan trng nht ca qun Cn
Vng, c lu tre kin c v ho cm chng bao bc. Thnh t, rng 400m, di 1200m, cao
3m, chn rng t 8 n 10m. Mt thnh t cc r tre cha t nho rm, cc khe h lm
l chu mai t sng chin u. Trong thnh c h thng ho vn chuyn lng thc v
kh gii. Hon ton lm theo mu n lu ca ta, khc hn n ly Ty phng.

Nm 1914, Joffre thng trn La Marne, cu Paris, tr thnh anh hng ca Php trong i
chin th nht. Joffre khi hnh cuc vin du th gii, t Php thng 11/1921, i Hoa K
trc, n Vit Nam ngy 1/1/1922, trc khi vo H Ni, c gh Ba nh l ni ng lp
chin cng.

Bi din vn ng trn tp san Thnh Hiu C (1921, t. 283-288) v Thng Ch Joffre li

thm hi Thnh Hiu C ngy 3/1/1922; vy c l bi ny c ng trc khi c,
tr khi tp san BAVH s 1921, ra vo nm 1922.

Lch trnh lot bi nghin cu v nhng ngi Php bt u trn tp san BAVH nm 1917,
vi bi ca Cadire v chm dt nm 1939, vi di co ca Salles ko di 22 nm. Nm
1921, l nm Cadire a ra nhng nt ln ca hot ng ny v bi din vn ca ng c
trc Thng Ch Joffre c th coi l bi tng quan, xc nh nhng nt chnh v gii thiu
nhng ti, nhng mc ch ca mt cng trnh nghin cu di hi do nhiu ngi ng
gp.

Bi din vn c mc ch xc nh cng trng nhng ngi Php gip Nguyn nh khi

phc li ngai vng, c bit trong a ht cng binh, n lu m thng ch l mt ngi sao
sng. Cadire vinh thng Puymenel, nh mt anh hng cng binh, ngm so snh
Puymanel vi thng ch Joffre. V s quan trng m chng ti dch ton bi v cho in
nguyn vn ting Php trong phn ph lc 2. Phn in m l do chng ti.

Bi din vn ca Cadire c trc Thng Ch Joffre

Knh tha Thng Ch,

Khi c thnh lp thng 11/1913, Hi ca chng ti t mc tiu nghin cu qu kh
Kinh nc Nam, v tm hiu tt c k nim ca ngi ngi u cng nh ngi bn x v
Hu.

Trong s k nim ny, nhng g ng qu nht i vi ngi Php chng ta, l nhng k nim
nhc nh ti nhng v s quan Php n y vo cui th k XVIII, u th k XIX, cu
nguy Gia Long v gip ng hong ny ly li c vng quc.

Hm nay chng ti gp nht c mt s ti liu, chng t nh hng ca nhng ngi

Php, nhng bc tin bi ca chng ta, triu nh An Nam. nh hng ny l iu khng
th chi ci c. Mt trong nhng ngi bn ng song ca chng ti, ng Maybon, tm
tt nh hng y qua nhng hng sau y:

Khng th chi ci c rng h gp phn rng ln vo chin thng ca Gia Long. Cha
ni n s ng gp ca h vo nhng chin cng quan trng, nh vic tiu dit hm i Ty
Sn nm 1792, v nhng cuc hnh qun khc dn n chin thng Hu, nm 1801, m ta
khng th khng khm phc c t chc ca h trong nhng iu kin khng my thun li:
h xy dng mt ngnh hi qun theo li Ty phng, thnh lp cc thy th on; hun
luyn qun lnh, a k lut vo qun i, thnh lp cp ch huy; c i bc, dy cho ngi
Vit cch dng tri ph, lp i pho binh d chin m s lu ng khin qun Ty Sn khip
s; h xy dng cc thnh i (Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam, t. 279).

Tha Thng Ch, tm li, h lm cho nc Nam nhng iu m thng ch lm cho

nc Php chng ta, trong nhng nm di u chin tranh, y, cng nh Php,
chin thng n n cng cho bao c gng nhc nhn.

nh hng ny c th hin trn nhiu phng din. C nhn, trc tip hoc gin tip.
y ti ch xin ghi li kha cnh c bit m v tng lnh cng binh nh ngi lu tm, ti
mun ni n s phng th cc n lu.

Trc ht, chng ta th xem nhng ngi to ra ci nh hng ny. May mn nh s

khm ph ca mt trong nhng cng s vin nhit thnh nht v c kin thc nht ca chng
ti, ng A. Salles, cu thanh tra thuc a, cho php ti c trnh ngi c trc, chn
dung ca ba ngi vinh hin nht gip Gia Long: J.B. Chaigneau, Ph. Vannier, v
Jean-Marie Dayot. Nhng chn dung ny, mi c ng Salles tm thy trong gia nh ca
cc v s quan ny, s c tp ch Thnh Hiu C cho in cng vi nhiu t liu khc v gia
nh ca nhng ngi Php n gip Gia Long.

Nh ti ni, nh hng ca nhng ngi Php trn triu nh An Nam l c nhn v trc
tip.

Trc ht l s hun luyn k thut, v iu l lng l do mt v gim mc ng l ng

lm b ch giai on ny, bng hnh ng, bng thin ti, bng o c cng nh bng
lng yu nc [Php] ngi sng ca ng c gim mc B a Lc gi vai tr khi thu.
Mt tc gi ng thi ni: ng dch cho hc tr ng tc l Gia Long nhiu tc phm
ting Php sang ting Nam (Cochinchinois) ch yu l nhng sch chin lc v sch xy
thnh lu. ng dch [ng] n ni ngi c hc v c kh nng nht ca nc ny l nh
vua cng phi chu (Relation de Bissachre, Introduction ca Ste-Croix, do Maybon in, trang
91). Chnh Dayot bo cho Renouard de Sainte-Croix bit nhng thng tin ny. hai mi
nm sau , nm 1819, Vannier v Chaigneau cng cho mt ngi du lch Anh n Hu bit
rng: [Gim mc B a Lc] dch sang ting nc ny [ch Nm] nhng mc t ch li nht
ca Bch khoa ton th v son trong th m ny [ch Nm] nhiu bn hip c cho Hong
s dng. (Trch Annales maritimes et Coloniales, Bin nin hng hi v thuc a, 1823,
tome 2, page 578).

Cng trng ca gim mc B a Lc c l gii hn : ng cung cp nhng sch nn

mng cho s nghin cu. Tt c nhng l gii k thut phi dnh cho cc chuyn vin:
Chaigneau, Vannier, ni c ting Vit, nhng nht l Olivier.

Tha Thng Ch, chng ti mong mun c trnh ngi b su tp nhng tc phm lin
quan n ngh thut xy dng v bo v thnh tr n lu, do gim mc B a Lc dch
sang ch Nm. C l mt ngy no , ta s tm li c trong vn kh Hong cung hay ca
cc B. Ngy hm nay, chng ti ch c th trnh ngi mt kiu mu c gi trong Ni-Cc,
l th qun s (bao gm) tt c cc b phn chnh ca mt thnh n, vi tt c cc
khu sng i bc ( phng th v tin th) ca mt chin ly do J.E. Duhamel, k s ca
Vua, nm 1773, dng theo k thut xy dng ca Thng Ch Vauban. Bn ny ghi bng
ch Hn, thnh thong c vi ch nm, tn cc b phn c v. Thc him, Th vin quc
gia khng c. N l mt trong nhng cm nang dng o to nn Gia Long; l mt
trong nhng cm nang ny m mt gio s thi , ng Le Labousse vit: Gia Long c
trong cung nhiu sch Php vit v vic xy dng n ly, v.v. ng ta lt tng trang xem
cc bn v tm cch bt chc (Nouvelles lettres difiantes, Tome III, trang 187). Mt
trong nhng cm nang ny dng thit lp i ng k s An Nam m chng ti s
ni ti. Tt c cc thnh lu Bc k v nc Nam u xy dng theo nhng hnh v
v nhng bi b trn th ny.

Thm vo cng vic gio dc binh b, cn c gio dc xy dng. Chnh Olivier de

Puymanel, l mt trong nhng ngi u tin n Nam H, nm 1788, lc cha y 20
tui, nhng kt hp nhiu gi tr vi hot ng thnh mt kin thc hon ho v vic xy
chin lu v thut dng binh, trn bnh din ny Olivier gi v tr hng u. ng c
thng chc cao nht l K s trng cc Cng binh xng (Relation Bissachre,
Introduction, trang 82). Chc v ca ng ting Vit gi l V U, dch l Colonel, trong nhm
qun Thn Sch, tc pho binh v cng binh. Theo chnh s bin nin i Gia Long, ng
bt u xy thnh Gia nh thng 3-4 nm 1790. Thnh hnh bt gic, tng bng
Bin Ho, tr tm ca, cao 6 mt (i Nam Thc Lc nht k, quyn IV, trang 31). C l
ng c Le Brun mt ngi Php gip. Qu l c mt bn thnh Si Gn do i t Olivier
v. Rt nh bn ln do k s Le Brun v theo lnh Vua nc Nam. (Schreiner, Abrg de
lHistoire dAnnam, page 104, note 1.) Ri thay chng ti khng c bn ny trong th vin.

Khong 1793, Nh vua mn . Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo

kiu Ty phng mt trong nhng vng mi chim c. Thnh ph ny va xy
xong th bn mi ngn ngy qun t kch tro ln nhng v hiu. (Documents
relatifs lpoque de Gia Long, par L. Cadire, pp. 31-34). V gio s cho chng ta thng tin ny
cng b vy hm trong thnh, cng vi gim mc B a Lc thp tng hong t Cnh, lc
thng lnh quan qun. ng cho bit thnh b hm trong 24 ngy vo khong cui thng t
1794, v qun ch bn hn chn trm su mi qu pho i bc. Chn trm su mi pht
i bc trong 24 ngy! Tha Thng ch, l cuc chin [ca ngi] qun t, tuyn chin
trc khi nht t x kch (guerre en dentelles), nu so snh vi nhng trn ma tri ph m
Thng Ch nhn c [trong nht th chin].

Ti xin k thm mt on na ca mt tc gi ng thi ni v cng trng ca vin s quan

cng binh 20 tui ny i vi triu Nguyn: . Olivier cng c n ly bng nhng chin
ho tt c trang b i bc iu khin theo li Ty phng, cch nh nhau rt mi
ny lm cho qun Ty Sn s hi, thua chy, mi ln gp qun nh vua v h khng
th no chu c ho lc vt tri do ng Olivier iu khin, nn h thng b d vo
nhng ho h v b chn li, bi dn tc ny khng c nim g. (Relation de
Bissachre, trang 83).

Nhng cng trnh ca [Olivier] ngi ng bo chng ta, c cn tn ti khng? Than i! Ti

s rng tt c u bin mt.

Thnh Si Gn, l ci chc: Bc s Finlayson trong phi on Crawfurd ca Anh n Si Gn

nm 1822 cho bit: Thnh c xy cch y t nm, theo li Ty phng. Thnh, c mt
b ly xin ng kiu, mt ci ho y nc, mt tng thnh cao, ch ng vng ln cn.
Thnh hnh vung, mi cnh di khong na dm. Nhng xy cha xong, ngi ta cha
c l sng v cng cha t sng i bc trn tng. ng [ho] ngon ngo qu
ngn, ca chnh to trn trc thng; cc ca u p v trang tr theo kiu Tu (Voyage de
Bengal Siam et la Cochinchine, dans bibliothque universelle des voyages, 1835, p.337).

Ci thnh cn dang d ny, hnh vung, khng phi l thnh i hnh bt gic do Olivier xy.
Hn na, trong khi L Vn Khi khi lon, c min Nam, nm 1833-34 Minh Mng bt buc
phi tn cng thnh Si Gn. ng ta ph n? D sao chng na th Hi in, quyn 209, xp
vic xy thnh Si Gn vo nm 1836. Hay ch l mt s trng tu. Tt c u b ph sau
khi Php chim.

Ti khng bit nu Nha Trang c cn du tch thnh do Olivier xy. Hi in ghi nm

1814, Gia Long th 13, xy thnh Khnh Ho [Hi in, quyn 209]. l mt thnh xy li
ch khc, hay l cng nguyn ch thnh c ph i, ti thiu ti liu v vic ny.

Theo Hi in [quyn 209] cc thnh tr ri rc hin nay trn nc Nam, xy t khi Gia Long
ln ngi, tri di t 1804 n 1844, gm c:

Thi Gia Long:

Thanh Ho, tha Thng Ch, l ni ngi rng danh, c xy nm 1804.

Hu, 1805.

Qung Ngi v Hi Dng, 1807.

Thi Nguyn v Vnh Long 1813.

Khnh Ho, 1814.

Bnh nh, 1817.

Thi Minh Mng:

Hng Ho, 1821.

Sn Ty, 1822.

Qung Bnh v Ninh Bnh, 1823.

Bc Ninh v Cao Bng, 1824.

nh Tng, 1824.

Qung Yn, 1827.

Ngh An, 1831.

Hng Yn, 1832.

Nam nh, H Tnh v Qung Nam, 1833.

An Giang (Chu c), H Tin v Lng Sn, 1834.

H Ni, 1835.

Gia nh (Si Gn), 1836.

Ph Yn, Bnh Thun v Qung Tr, 1837.

Bin Ho, 1838.

Sau cng, thi Thiu Tr:

Tuyn Quang, 1844.

Ti [Cadire] tin rng chng ta c th xc quyt, mc d khng c mt ti liu chnh xc no
minh nh, rng nhng thnh tr xy dng di thi Gia Long, nht l kinh thnh Hu, u
lm di s ch o ti cao ca cc s quan Php lc ang cn gip Gia Long nh
Chaigneau, Vannier, v de Forsant. Nhng h c i ng cng binh ngi An
Nam tr gip, i ng ny do chnh h hoc do Olivier o to. Hin nay chng ta bit rt
t thng tin v i ng ny, nhng chc vn kh ca B Chin Tranh hay B Cng Chnh cn
gi nhng t liu quan trng, chnh i ng ny xy tt c cc thnh tr di thi
Minh Mng v Thiu Tr. Nu ngy no c mt chuyn vin nghin cu v vic ny th thc
l b ch, ti ch v trn cc th, cng trnh ca i ng cng binh An Nam ny, kho st
xem hc tr c theo ng s dy bo ca cc thy Php, v nu b th ti sao, v ngu dt
hay v qun, hay l v mun chng t h c sng kin, thay i ty theo hon cnh t ai
hay s i hi ca lc .

Mt kt lun thot thai t tt c nhng iu ti va ni, l tt c nhng thnh tr trn

nc Nam ny, ni chnh xc, l tc phm ca ngi Php, hoc trc tip thc hin hoc
gin tip bng cch o luyn i ng k s An Nam.

Tha Thng Ch,

ng n Bc k v Trung K, nhn danh mt s quan Cng binh, ng tng xy dng nhng

chin lu, can m v vinh quang chin u. Ti hy vng rng s lm sng li, trong giy
pht ngn ngi, nhng ngi i trc ng, nhng ngi chin u, xy dng, o
to hc tr, s lm ng toi nguyn.

L. Cadire

Ch bt BAVH

Thc l kinh ngc khi c bi din vn trn y. Kh c th hiu ti sao mt ngi c kin
thc su rng, c o c ngh nghip ca mt hc gi nh linh mc ch bt tp san
Thnh Hiu C li c th vit mt bi nh th. Cha cn xt n c thc dn, cao ngo,
khinh mn ngi Vit, bao trm ln ton bi, hy ni n nhng li khng l mt cng trnh
khoa hc khng th c, m chng ti xin ln lt phn tch tng im mt, sau y.

S xc nh cng trng ngi Php gip Nguyn nh ly li ngai vng

M u l mt xc quyt v bng chng: nhng v s quan Php n y vo cui th

k XVIII, u th k XIX, cu nguy Gia Long v gip ng hong ny ly li c
vng quc. Ri ti ngay on vn ni ting ca Maybon, c khp ni trch dn:
Khng th chi ci c rng h gp phn rng ln vo chin thng ca Gia Long [...] H
xy dng mt ngnh hi qun theo li Ty phng, thnh lp cc thy th on; hun
luyn qun lnh, a k lut vo qun i, thnh lp cp ch huy; c i bc, dy cho ngi
Vit cch dng tri ph, lp i pho binh d chin m s lu ng khin qun Ty Sn khip
s; h xy dng cc thnh i (Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam, t. 279).
Li Maybon, nh chng ti trnh by trong chng trc, ch l nhng xc nh v bng,
rt ra t nhng thng tin ca Ste-Croix, qua li k ca Dayot. M Dayot l mt k phm ti
thm lm ngn qu v lm m tu, b kt n, phi trn i, t vinh thng mnh v Puymanel,
bi nh Nguyn nh, chy ti. y, chng ti xin trch li nhng li ca Ste-Croix trong
bi Introduction, m hai v hc gi dng lm nn tng:

Olivier, ngi Php, v gip, tr thnh k s trng.[...] Nhng chin thng ca vua
Nam H mt phn l nh ng, ng v bn cc thnh quch, sng to nhiu
cng binh xng. ng c thng tc v hng nht, l K s ch huy trng ng u
cc cng binh xng v T lnh mt qun on gm 3000 cm v ca vua do ng
thnh lp v hun luyn theo kiu Ty phng.[...] Hot ng ca nhng ngi Php gip
vua Nam H i i vi nhng i bc v sng ng m nc Php cho h, gp phn
khng nh vo vic nh vua dn dn lm ch li x s trong mt thi hn kh ngn. .
Olivier lm kin c n ly bng nhng chin ho trang b sng i bc iu khin theo
li Ty phng, v li nh nhau ny rt mi l Nam H, lm cho qun Ty Sn
khip m thua chy mi ln gp qun nh vua, chng khng th chng li ho lc
mnh m do . Olivier iu khin v thng b ko vo nhng ho h m dn tc ny
khng c nim g (Ste-Croix, Introduction, Bissachre, t. 82-83).

Maybon v Cadire tn dng li Ste-Croix di nhiu hnh thc khc nhau, hoc x l tng
cu dng ring, hoc quy t thnh ch lc cho bi vit, nh trng hp bi din vn
ny.

Sau khi trch dn nhn nh ca Maybon nh mt thc ch o, Cadire khoanh trn

i ht m bi din vn nh vo: l nh hng ca nhng ngi Php trn triu nh
Gia Long v qua l dn tc Vit Nam. nh hng nh th no? ng vit:

nh hng ny c th hin trn nhiu phng din. C nhn, trc tip hoc gin tip.
y ti ch xin ghi li kha cnh c bit m mt v tng lnh cng binh nh ngi lu tm,
ti mun ni n s phng th cc n lu.

ng va khoanh trn a ht thm mt ln na, ch ni n vic phng th cc n lu m

thi, v l a ht v cng l chin cng ca Thng Ch Joffre.

Ngi sao m Cadire mun trnh din vi Thng Ch hm nay, khi ngi ti t Hu ny, l
mt anh hng, mt v tin bi ca Thng Ch, l Olivier de Puymanel!

V cng l c hi hy hu hc gi vinh danh mt v anh hng bng mt v anh hng khc.

Cadire chng minh c Gim Mc B a Lc dch sch cho Gia Long

Vinh danh Puymanel, th khng th khng vinh danh ngi sng lp ra s nghip s
ny: tc c Gim Mc B a Lc.

Theo linh mc Cadire, c gim mc lm b ch giai on ny, bng hnh ng,

bng thin ti, bng o c cng nh bng lng yu nc [Php] ngi sng ca ng. V
ng trch dn mt tc gi ng thi ni: ng dch cho hc tr ng tc l Gia Long
nhiu tc phm ting Php sang ting Nam (Cochinchinois) ch yu l nhng sch chin
lc v sch xy thnh lu. (Relation de Bissachre, Introduction ca Ste-Croix, do Maybon
in, trang 91). Tc gi ng thi ny chnh l Ste-Croix! V linh mc Cadire hnh din
nh to: Chnh Dayot bo cho Renouard de Sainte-Croix bit nhng thng tin ny. Sau
ng nhn mnh thm: hai mi nm sau , nm 1819, Vannier v Chaigneau cng cho
mt ngi du lch Anh n Hu bit rng: [Gim mc B a Lc] dch sang ting nc ny
[ch Nm] nhng mc t ch li nht ca T in Bch khoa v son trong th m ny [ch
Nm] nhiu bn hip c cho Hong s dng.

Gia Long khng bao gi l hc tr ca B a Lc c!

Chng ta tha bit v Ste-Croix nhm Nguyn nh vi hong t Cnh, cho nn y mi vit
cu: ng dch cho hc tr ng tc l Gia Long nhiu tc phm ting Php sang ting
Nam (Cochinchinois) ch yu l nhng sch chin lc v sch xy thnh lu. D chp nhn
s lm ln ny, th cu ca Ste-Croix vn ng ngn: hong t i theo B a Lc t 3 tui, th
cn g gim mc B phi dch sch ting Php sang ting Vit cho hong t c? Th m linh
mc Cadire chp li cu vn ng ngn ny v khoe rng do Dayot mch Ste-Croix mi bit!
Vy trnh ca Ste-Croix nh th no, v nhng ngi chp li Ste-Croix na?

Sau khi dn chng mt cu ng ngn nh vy, hc gi a ra chng th nh: li ca

hai ng Vannier v Chaigneau ni vi mt du khch ngi Anh n Hu: [Gim mc B a
Lc] dch sang ting nc ny [ch Nm] nhng mc t ch li nht ca Bch khoa ton th
v son trong th m ny [ch Nm] nhiu bn hip c cho Hong s dng, m theo v
hc gi l trch Annales maritimes et Coloniales, 1823.

Chng ti tin rng, d ly u, th cu ny cng ch chp li li Barrow, ngi Anh n

Nam H nm 1793 (lc cc ng Vannier Chaigneau cha n Vit Nam), trong cun A
Voyage to Cochinchina (Chuyn i Nam H), in nm 1806, Barrow vit:

Adran cn dch sang ch Hn mt bn nghin cu chin lc dng trong qun i.

Nh gim mc Adran dch mt s mc t trong Bch Khoa ton th sang ch Hn, m ng

bit c khoa hc v ngh thut u chu, c bit ng ch trng n thut hng hi v
thut ng tu (Barrow, II, t. 229), Cu ny chng ti trch dch trong chng 6: Chn
dung vua Gia Long, v vit li bnh lun nh sau:

Vic Adran dch sang ch Hn mt bn nghin cu chin lc dng trong qun i,

khng bit Barrow ly u, v khng thy ni no ni n [...] Cn cu gim mc Adran
dch mt s mc t trong Bch Khoa ton th sang ch Hn c th rt ra t chc th ca
B a Lc do Le Labousse vit: c Cha tng vua [...] bn quyn Bch Khoa Ton Th
(Launay, III, t. 384), y l ni duy nht ni n Bch Khoa Ton Th, chnh Le Labousse
cng khng ni g n vic dch sch, m S K i Nam Vit cng khng. Nhng cu ny
ca Barrow cng s c Faure, Maybon v nhng ngi tn vinh B a Lc chp li v
phng i ln sau ny. Hc gi Cadire cng khng i ra ngoi thng l .

Sau khi chng minh B a Lc dch sch, v cung cp nhng sch nn mng cho s
nghin cu. Linh mc Cadire mnh dn tuyn b:

Tha Thng Ch, chng ti mong mun c trnh ngi b su tp nhng tc phm lin
quan n ngh thut xy dng v bo v thnh tr n lu, do gim mc B a Lc dch
sang ch Nm.

n y th ta khng bit B a Lc dch Bch Khoa ton th v cc sch chin lc

sang ting Tu hay ting ta? Chng ti li nh n li Faure than phin: sch dch ca Gim
mc b giu i v c hiu tin phong gim mc cm qun nh Ty Sn, cng b ai ly mt?
Nhng Faure c th vit nh vy, ngi ta ch i hc gi Cadire mt s thn trng hn.

lp lun c vng vng, vi dng sau, Cadire vit: mt gio s thi , ng Le

Labousse vit: Gia Long c trong cung nhiu sch Php vit v vic xy dng n ly, v.v. ng
ta lt tng trang xem cc bn v tm cch bt chc. (Nouvelles lettres difiantes,
Tome III, trang 187). y, linh mc cng li trch dn kiu ct xn nh Maybon; nguyn
vn cu ca Le Labousse nh th ny: Trong cung c nhiu sch v kin trc, thnh i. Nh
vua thng d tng trang xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c nhng li
gii thch bng ting Php v ng khng hiu c (Th Le Labousse 14/4/1800, Taboulet
I, t. 268).

Linh mc Cadire ct cu khi cn c nhng li gii thch bng ting Php v ng khng
hiu c. V chnh cu ny chng minh gim mc khng dch sch cho Gia Long, nht l v
thnh i, v nu c, linh mc Le Labousse khng vit nh th.

Trong th ngy 12/7/1796, gi M. Boiret, Le Labousse vit:

Mc d nhng nghi c ca c Gim Mc thu phc c lng nhiu ng quan, nhng

ngi khng bao gi n nh mt v quan no trong by nm ngi x ny. Trong sut
thi gian di ny, ngi n cung vua, cha chc c 10 ln. Trong 2, 3 nm u, ngi
n chu vua ngy mng mt tt, v t hn hai nm nay, ngi ch n mt ln sau cng mi
y, khi b ct t [lin lc] (Launay, III, t. 309-310).

Trong mt th khc, gi cho Hi Truyn gio Paris, vit t Bnh Khang nm 1801, v ci
cht ca linh mc H Vn Ngh, linh mc Le Labousse vit:

Nh vua, trong nhng lc cng qun nht, may mn c ng [Ngh] bn mnh cng hin
cho vua nhng thc cn thit nht. V vy vua rt qu mn ng. V cng chnh ng, m c
Gim Mc, bt c vic g gi ti triu nh, u nh cy ng. (Launay, III, t. 480)

Nhng dng ca Le Labousse trn y, chng t B a Lc khng gn gi vua nh ngi ta

thu dt nn. Sau khi Trn i Lut dng s xin chm u B a Lc nm 1795, th v
gim mc li cng thn trng hn na. Vy, vic gim mc dch sch, vit th, lm c
vn lm mi vic cho vua, khng th c c, nu mt nm hay hn mt nm gim mc
mi gp vua mt ln. Chc phn ng gii hn trong vic: l mt trong nhng thy dy
hong t Cnh.

Gia Long c qun thn bit ting Php nh Trn Vn Hc, H Vn Ngh, lm thng ngn
hoc coi vic phin dch cho vua; Tn Tht Hi, nh kin trc, Trn Vn Hc thng tho vic
v th v thnh lu y l cha k n cc quan trn th vn v kim ton, cng l
nhng k s p cc thnh ly bt gic, lc gic, t gic min Nam nh Nguyn Cu m
(lu Bn Bch), Nguyn Vn Xun (n Tn Chu, n Chu Giang), Lu Phc Tng (n
Chu c, trn Vnh Thanh) c Trnh Hoi c ghi li trong Gia nh Thnh Thng Ch.

S k i Nam Vit vit: Vn vua chng bit ch bn Ty, nn phi cy cc quan ct nghi
mi u. Nht l cc t v hnh tng cc kh gii [gii] v nhng cch p ly xy
thnh, ng tu hay l cc u [iu] khc th y [nh th], th vua ch xem nhng s y
lm. V li nhiu sch v a mua bn Ty, th ngi chm hc m hiu hu ht
(SKNV, t. 57-58).

Cadire trnh by bn cm nang dy vua Gia Long xy dng thnh tr

Sau khi chng minh B a Lc dch Bch Khoa Ton Th v nhng b sch xy dng
thnh tr cho vua, Cadire trnh by trc Thng Ch mt chng c c o sau y:

Ngy hm nay, chng ti ch c th trnh ngi mt kiu mu c gi trong Ni-Cc, l

th qun s (bao gm) tt c cc b phn chnh ca mt thnh n, vi tt c cc khu
sng i bc ( phng th v tin th) ca mt chin ly do J.E. Duhamel, k s ca Vua, nm
1773, dng theo k thut xy dng ca Thng Ch Vauban. Bn ny ghi bng ch Hn,
thnh thong c vi ch nm, tn cc b phn c v. Thc him, Th vin quc gia khng
c. N l mt trong nhng cm nang dng o to nn Gia Long.

Ni khc i, linh mc Cadire tm thy trong Ni Cc (th vin hong gia Hu) mt th do
k s Duhamel ca vua Louis XV, v mt thnh i, xy nm 1773, ti Php, theo k thut
xy dng ca Thng ch Vauban. Bn ny c ghi ch ch Hn v c vi ch Nm; ng vi
vng kt lun: N chnh l mt trong nhng cm nang dng o to nn Gia Long!

V ng vit tip: Mt trong nhng cm nang ny dng thit lp i ng k s An

Nam m chng ti s ni ti. Tt c cc thnh lu Bc k v nc Nam u xy dng
theo nhng hnh v v nhng th trn bn ny.

H n th l cng!

1- Mt bn thnh i xy nm 1773 Php theo li Vauban m hc gi tm thy trong

th vin Ni Cc Hu, trc nm 1922, th no bit n l ca ai? Ca Gia Long, Minh
Mng, Thiu Tr, T c, hay ca cc quan trong b Cng? M dm quyt on: N chnh l
mt trong nhng cm nang dng o to nn Gia Long!
2- Ri hc gi li kt hp ci bn thnh i 1773 Duhamel vi cu ny ca Le
Labousse: Trong cung c nhiu sch v kin trc, thnh i. Nh vua thng d tng trang
xem nhng th v c gng bt chc, khi cn c nhng li gii thch bng ting Php
v ng khng hiu c, m hc gi khn kho ct b cu cht: khi cn c nhng li
gii thch bng ting Php v ng khng hiu c, a n vo danh sch cc cm nang
m c gim mc dch sang ting Nm cho vua c! Trch dn nh th thc khng trung
thc cht no.

3- Vic k s Duhamel xy thnh kiu Vauban Php nm 1773, th c dnh lu g n vic

binh nh Puymanel, n nc Nam nm 1788, hc gi c th b vo m kt lun: Tt c
thnh i xy Vit Nam u lm theo kiu Vauban? u do k s Puymanel xy hoc
hc tr ca ng y xy? Hc gi c iu tra xem Puymanel hc ngh k s v kin trc s
lc no, trng no cha, m c th xy c thnh i? V dy c hc tr?

Tt c nhng ai hc k s, kin trc s, u bit vic xy dng mt thnh i, d theo

kiu ng hay Ty, u khng d lm, khin mt binh nh v hc c th lm c.

Gia Long t hc l mt chuyn, nhng bn cnh nh vua l mt h thng cc quan i thn,

c hc, c chuyn mn, tr gip; nhng nh kin trc ln ca Gia Long, thng l cc quan
trn th, vn v kim ton.

4- Mt ci bn thnh i kiu Vauban tm thy trong Ni Cc, hc gi kt lun: n

dng thit lp i ng k s An Nam. V tt c cc thnh lu Bc k v nc Nam u
xy dng theo nhng hnh v v nhng th trn bn ny, th thc tnh l hc gi coi
thng ngnh k s, kin trc qu ng.

Cadire xc nh Olivier de Puymanel xy thnh Gia nh

Chuyn Cadire da vo cu ni bng qu ca Lavou: vua mn . Olivier xy cho ng

mt thnh ph theo li Ty phng xc nh Olivier xy thnh Din Khnh, cn nhng
ngi khc da vo cu ny ch thnh Si Gn, chng ti ni n trong chng 12,
khng cn tr li na.

y xin lu c gi mt xc nh khc, rt l lng, Cadire vit:

Theo chnh s bin nin i Gia Long, ng [Puymanel] bt u xy thnh Gia nh

thng 3-4 nm 1790. Thnh hnh bt gic, tng bng Bin Ho, tr tm ca, cao 6 mt
(i Nam Thc Lc nht k, quyn IV, trang 31). C l ng c Le Brun mt ngi Php
gip. Qu l c mt bn thnh Si Gn do i t Olivier v. Rt nh bn ln do k s Le
Brun v theo lnh Vua nc Nam. (Schreiner, Abrg de lHistoire dAnnam, page 104, note
1.) Ri thay chng ti khng c bn ny trong th vin.
Nguyn Quc Tr l ngi u tin nht ra cu: Theo chnh s bin nin i Gia Long, ng
bt u xy thnh Gia nh thng 3-4 nm 1790. Bi v, nhng ai tm hiu vic p thnh
Gia nh, u soi knh hin vi Thc Lc, m khng tm thy cu bt h ny. Vy c hai
kh nng:

- Hc gi Cadire vit vi nn nhm chng? Kh tin. V ng v ng Maybon u than phin

Thc Lc l khng ng g n cng lao ca Puymanel, Dayot.

- Hc gi Cadire thy nhng chng t m ng a ra v cng trng ca Puymanel khng

thuyt phc, nn phi chm vo cu ny, chng t Thc Lc cng vit nh th, chng?
Chc th. Sau , ng vit: C l ng c Le Brun mt ngi Php gip. Ri thm vo
cu:Qu l c mt bn thnh Si Gn do i t Olivier v. Rt nh bn ln do k s Le
Brun v theo lnh Vua nc Nam do ng Schreiner a ra.

Tm li, Cadire khng my tin tng vo cng lao ca k s Le Brun, mc d ng tin l

c bn Si Gn ln do k s v, ca ng Schreiner; cn Taboulet th thng Le Brun ln
thnh nh kin trc th u tin ca Si Gn. Chng ta m hoang mang, khng bit
ng Le Brun l k s, hay kin trc s, hay ng hc c hai trng k s v kin trc?

Linh mc Cadire dnh tt c thin cm cho i t Olivier, v xc nh cng lao ca i

t, linh mc hc gi khng ngn ngi vit nhng dng dng ng: Thc Lc ghi Olivier
xy thnh Gia nh.

Nhng iu t hi hn na, l s, hc gi nhn v tt c nhng thnh tr khc, xy sau Gia

nh u trc tip hay gin tip l cng lao ca Olivier de Puymanel.

Cadire xc nh: Kinh Hu v tt c thnh tr trn nc Nam ny, u do

Puymanel v nhng ngi Php xy

Cadire dng danh sch trong Khm nh i Nam Hi in S L (Hi in) k khai tn
31 thnh tr, phn ln xy di thi Minh Mng. Lc ch cn Chaigneau v Vannier, l hai
thy th chuyn nghip, chng bit g n vic xy dng, vy m ng cho h quyn ch o
ti cao vic xy thnh Hu: nht l kinh thnh Hu, u lm di s ch o ti cao
ca cc s quan Php lc ang cn gip Gia Long nh Chaigneau, Vannier, v de Forsant,
ri ng xc nh: chnh i ng ny xy tt c cc thnh tr di thi Minh Mng
v Thiu Tr. Cha ht, ng cn yu cu cc nh nghin cu Php phi: kho st xem hc
tr c theo ng s dy bo ca cc thy Php, v nu b th ti sao, v ngu dt hay v
qun. i n kt lun:

Tt c nhng thnh tr trn nc Nam ny, ni chnh xc, l tc phm ca ngi

Php, hoc trc tip thc hin hoc gin tip bng cch o luyn i ng k s An Nam.

on vn trn y gp phn chn vi gi tr ca hc gi Cadire.

Bi nu Thc Lc khng ghi r tn ai xy thnh Gia nh, th v Hu, Thc Lc, ghi rt r:

Ngy t T, xy dng thnh. Vua cho rng thin h nh, mun m rng thnh
lm ni bn phng chu hi. Bn n x Kim Long, phi ng n x Thanh H, xem khp
hnh th cc ni. Sai Gim thnh l Nguyn Vn Yn ra bn mt ngoi thnh c Ph Xun
o cm m rng thm. Vua thn nh cch thc xy thnh, sc cho b L chn ngy lnh
t tri t, co vic khi cng, phi cc qun m ng s, lm t ct, sai bn Phm Vn
Nhn, L Cht v Nguyn Vn Khim trng coi cng vic. Qun nhn mi thng cp tin mt
quan, go mt phng. Dn c tm x Ph Xun, Vn Xun, Din Phi, An Vn, An Ho, An
M, An Bo, Th Li, c rung t b m vo th theo gi vn t tr tin li (TL, I, t. 552).

Trn tp san Thnh Hiu C, 1916, s III, (t. 277-288) do hc gi lm ch bt, cng
ng bi ca nghin cu ca V Lim, T L, ri Thng th b Binh, ta La Capitale de
Thun Ho (Hu) (Kinh ca Thun Ho (Hu). Trong V Lim chng minh r rng
v chi tit, lch s kinh thnh Hu, do vua Gia Long thc hin. ng vit:

Vo thng th ba, nm th ba ca triu i, 1804, chnh Hong kho st nhng ni

chn t vng t lng Kim Long ti lng Thanh H, m rng v dng li kinh thnh. Ngi
h lnh cho v Gim thnh Nguyn Vn Yn, ng cc ra ngoi thnh c xc nh gii hn
hong cung. Hong t tay o lng cc kch thc cn thit xy tng thnh (t. 279-
280).

Trung t Ardant du Pisq trong bi Les fortifications de la citadelle de Hu (Kinh thnh Hu),
BAVH, 1924, III, (t. 221-247), sau khi trch on vn ca Michel c, con trai Chaigneau:
Thnh Hu, theo kin trc Vauban, m s xy dng do nhng ngi Php iu khin, bn
ngoi rt ging mt thnh chin Ty phng, tr nhng ca rng trn c mi Tu, lm lc o
gic ca ngi ngoi quc khi n gn (Souvenirs de Hu, Paris 1867, t. 144), ng t ngay
cu hi: Ai v th thnh i ny? C phi Olivier de Puymanel khng? Sau khi duyt
qua nhng tc gi nh Bastide, Faure, tng cng Puymanel, ng vit: Olivier mt nm 1799,
m cng vic xy thnh Hu n 1805 mi bt u. Tip , ng bc b lp lun cho rng
ngi Php xy thnh Hu, trc khi o su vo vic Gia Long la chn v tr, bi b t
ai, phong thy, khi sng, p cu, cho ton b h thng kin trc kinh thnh.

n s BAVH, 1933, I v II, c bit v kinh Hu, Cosserat li nhn mnh mt ln na v

s kin ny. Sau khi chp li ch thch ca V Lim, rt trong Hi in, v t chc ca b
Cng di thi Gia Long v Minh Mng, gii thch phn s ca Gim thnh trong vic xy
dng cc thnh i, Cosserat vit:

Ngi ta nhn thy di thi Gia Long v Minh Mng cc quan trong b ny [Cng] nh
Gim thnh Nguyn Vn Yn, Gim thnh Phc Thnh, cng nh Ph i Nguyn Hc, i
trng Nguyn Thng, Trng Vit Su, c vua ch nh v bn , nh nhng bn
xy kinh Thun Ho (Hu), bn xy ly Trn Ninh, v.v.

Hai trch on m ti va nu ra trn, nh ta thy, tuyt i chnh xc v khng cho php

bt c ai c th ngh rng c nhng ngi u nhng vo vic xy thnh Hu. [...]
Thnh Hu cng nh tt c thnh i khc xy sau vng quc ny, ngy nay
khng cn nghi ng g na, l sn phm hon ton Vit Nam, c thc hin tt c
di s kim sot v iu khin ca ngi Vit Nam. (H. Cosserat, La citadelle de Hu,
cartographie, BAVH, 1933, I v II, t. 3-4).

Nhng ai cn cho rng thnh Hu l cc s quan Php xy nn c V Lim, Ardant du Pisq

v Cosserat trong tp san Thnh Hiu C.

Nhng ngi ta t c V Lim, Ardant du Pisq, Cosserat, v l nhng tc gi khng ni

ting. Ngi ta c v tin hc gi Cadire.

Chnh im gian di cui cng ny ca v hc gi, s c ngi ta chp li, ri ghp vi ch

Vauban, xc nh tt c thnh tr Vit Nam xy trong th k XIX, u do ngi Php xy,
u lm theo kiu Vauban c!

Linh mc Cadire c din vn trc Thng ch Joffre, mt s quan cng binh thc th, tt
nghip trng Polytechnique, l trng o to nn nhng k s hng u ca Php sau
hai nm hc thm mt trng chuyn ngnh. ng mun ko Puymanel, mt ngi khng
c hc, khng c thnh tch, ln ngang hng vi thng ch Joffre, anh hng dn tc ca Php
trong th chin th nht, c cng trong cuc nh ph chin ly Ba nh ca inh Cng
Trng (1842-1887) nm 1887. ng em Marchal Joffre so snh vi Puymanel, d dng
a Puymanel vo lch s, nh mt ngi xy tt c cc thnh i kiu Vauban Vit
Nam.

nh hng ca Cadire v Maybon rt rng, dn tri gn 100 nm nay, c tip sc bng

mt s gia n sau l Taboulet ti ba khng km, khin nhng ngi nghin cu Vit Nam
chp li, khng h nghi, khng t vn .

Hc gi Cadire, vi tp san Thnh Hiu C, gp phn xy dng nn huyn thoi

nhng ngi Php n gip Gia Long, t chn t k tc. Trc ht qua ngn ng, bng vic
dch cc vn bng, ch d, ng kn o a h ln hng qu tc, tc v Hu tc Marquis.
Kn o, tm li dinh c ca h, tn vinh gia th ca h qua nhng th ph t v ca Salles.
Kn o so snh Puymanel vi Thng ch Joffre, k s tt nghip trng Polytechnique. Kn
o trnh by B a Lc nh ngi thy t tng ca Gia Long, ngi a vn ho, hc
thut v k thut tn tin ca Ty phng vo Vit Nam qua vic dch Bch Khoa Ton
Th v dch nhng tc phm vit v ngh thut xy dng v bo v thnh tr n lu,
nhng nhng b sch ny, cha kim ra c!

l thng sch ca Cadire. Nhng hc gi cn dng c h sch na:

ng khng ngn ngi tung tin tht thit: Thc Lc ghi Olivier xy thnh Gia nh v cng
khng ngn ngi xc nh: Kinh thnh Hu, lm di s ch o ti cao ca cc s quan
Php: Chaigneau, Vannier, v de Forsant, chnh i ng ny xy tt c cc thnh tr di
thi Minh Mng v Thiu Tr.
ng cn i hi cc nh nghin cu Php phi: kho st xem hc tr c theo ng s dy
bo ca cc thy Php, v nu b th ti sao, v ngu dt hay v qun.

Sau cng ng bung mt li kt: Tt c nhng thnh tr trn nc Nam ny, ni chnh
xc, l tc phm ca ngi Php, hoc trc tip thc hin hoc gin tip bng cch o
luyn i ng k s An Nam.

Vi nhng xc nh hng hch v gian ln nh th, v mt tnh cm, hc gi Cadire t

xo tn mnh trong k c mn yu v knh trng ca ngi Vit.

V mt hc thut, vi nhng kin thc v t liu nm trong tay, ng l ng phi ch ra

nhng sai lm ba t trong ton b bi vit ca nhng tc gi thc dn thit lp li s
thc lch s, th ng li tng phm vi h, to cho s xuyn tc lch s c mt nn mng
vng chc hn.

Thc ra, nhng lnh Php o ng n gip Gia Long cng ch l nhng ngi tr tui, ln
trn mt cng vic nng nhc, t lng v b i i tn nhn, trn tu cui th k XVIII;
h phiu lu tm cch kim n v nu c th, lm giu; h khng c tham vng i vo lch
s. Olivier de Puymanel v cc bn ng hnh u v t, khng c g ng trch.

ng trch l nhng ngi dng h bin minh cho chnh sch thc dn c mt chnh
ngha, cng ng trch hn na khi nhng ngi li l nhng tr thc c uy tn. Hn ai
ht, hc gi Cadire, bit r rng nhng s thc d c b chn giu, nim phong, mt trm
nm, mt ngn nm, ri cng s c ngi khai qut, m ra. Vic ng v ng Maybon lm,
cch y gn 100 nm ri, nhng i vi ngi Vit ch nh mi hm qua, v chng ti, ht
th h ny n th h sau, s cn o bi li a nhng s thc ny ra nh sng.

Thy Khu

(Cn tip)

K ti: Con s nhng ngi lnh Php n gip Gia Long

Ph lc 1

V ti lin quan n Gia Long, tp san Thnh Hiu C tp hp nhiu tc gi vi nhng

lot bi nghin cu khc nhau, nh:

- Sogny: Les associs de gauche et de droite au culte du Th Miu (Bi v t hu Th miu),

BAVH, 1914, II (t. 119-145)

- V T Lim: Capitale de Thun Ho (Kinh Thun Ho), BAVH, 1916, III, (t. 277-288)

- Cadire: Les franais au service de Gia Long: I- La maison de Chaigneau (Nh Chaigneau),
BAVH, 1917, II (t. 117-164).
- Cosserat: Notes biographiques sur les franais au service de Gia Long (Ghi ch tiu s
nhng ngi Php gip Gia Long), BAVH, 1917, III, t. 165-206)

- Cadire: Les franais au service de Gia Long: II- Le tombeau de de Forcant (M ca de

Forcant) BAVH, 1918, II, (t. 59-77)

- Cosserat: Les Actes de dcs de Chaigneau et de Vannier (Giy khai t ca Chaigneau v

Vannier), BAVH, 1919, IV) (t. 495-500)

- Cadire: Les franais au service de Gia Long: III- Leurs noms, titres et appelation annamites
(Nhng ngi Php gip Gia Long, tn, chc v v tn Vit), BAVH, 1920, I, t. 137-176.

- Salles: Les franais au service de Gia Long: IV: Les tombes de JB.Chaigneau et P.Vannier au
cimetier de Lorient, BAVH, 1921, t. 47-57). Cosserat: V-Une fresque de Vannier (BAVH,
1921, t. 239- 242)

- Cadire: Notes sur le corps du gnie annamite (Ghi ch v cng binh Vit Nam) (BAVH,
1921, t. 283-288).

- Cadire v Cosserat: Les franais au service de Gia Long: VI- La maison de JB. Chaigneau,
Consul de France Hu (BAVH, 1922, I, t. 1-31). Cadire: VII-Les Diplmes et ordres de
service de Vannier et de Chaigneau, Vannier (Vn bng v ch d sai phi Vannier v
Chaigneau), BAVH, 1922, II, t. 139-180. Salles: VIII-Les diplmes et ordres de service de
Vannier et de Chaigneau; description des documents (m t t liu) (BAVH, 1922, III, t.
245-254).

- Andr Salles: Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille (JB Chaigneau v gia nh) BAVH,
1923, I, c quyn.

- Chaigneau: Notices sur la Cochinchine (Trnh bo v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 257-
283; do Salles su tm, ch gii, in di ta : Le mmoire sur la Cochinchine de Jean-
Baptiste Chaigneau (Hi c ca Chaigneau v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 253-283.

- Lt-Colonel Ardant du Pisq: Les fortifications de la citadelle de Hu (Kinh thnh Hu), BAVH,
1924, III, (t. 221-247)

- Cadire: Les franais au service de Gia Long: IX- Despiau commercant (Despiau nh bun)
BAVH, 1925, III, t. 183-185. Cosserat: X-Lacte de baptme du Colonel Olivier (Giy ra ti
ca i t Olivier) BAVH, 1925, III, t. 188)

- Cadire: Les franais au service de Gia Long: Nguyn nh et la Mission, documents indits
(Nguyn nh v Hi tha sai, ti liu cha in), th nm ca Nguyn nh gi hi tha sai,
BAVH, 1926, I, t. 1-49.

- Sogny: Les Plaquettes des dignitaires et des mandarins la Cour dAnnam (Th bi ca
nhng v chc sc v quan li nc Nam), BAVH, 1926, III, t. 233-254)
- Cadire: Les grandes figures de lEmpire dAnnam Nguyn Suyn (Nhng khun mt ln
ca quc An Nam) ti liu ca Brda, Cadire bnh lun v ch gii, BAVH, 1926, III, t.
255-280)

- Cadire: Les franais au service de Gia Long: Leur correspondance (Th t): 31 l th ca
nhng qun nhn Php. BAVH, 1926, IV, c cun.

- La citadele de Hu (Thnh Hu) BAVH, 1933, I, c cun.

- Documents Salles: Philippe Vannier, BAVH, 1935, II, t. 121-191

- Documents Salles: Laurent Barisy, Cosserat trnh by, BAVH, 1939, III, t. 173-236.

Ph lc 2

NOTES SUR LE CORPS DU GNIE ANNAMITE[1]

Monsieur le Marchal,

Notre Socit sest propose, lors de sa fondation, en novembre 1913, dtudier le pass de
la Capitale de lAnnam et de rechercher tous les souvenirs, tant indignes queuropens, qui
concernent Hu.

Parmi ces souvenirs, ceux qui nous sont le plus chers, nous Franais, sont ceux qui nous
rappellent les officiers venus, la fin du XVIIIe sicle et au commencement du XIXe, au
secours de Gia-Long, et qui ont aid ce prince reconqurir son royaume.

Nous avons runi aujourdhui quelques documents, qui prouvent linfluence exerce par
ces Franais, nos devanciers, la cour dAnnam. Cette influence est un fait indniable. Un de
nos collgues, M. Maybon, la rsume dans les termes suivants:

Il est incontestable quils ont contribu, dans une trs large mesure, aux victoires de Gia
Long. Sans parler de la part quils prirent dimportantes oprations, comme la destruction
de la flotte Ty-Sn en 1792, et celles qui aboutirent la prise de Hu, en 1801, on ne
peut quadmirer loeuvre dorganisation quils ralisrent dans des conditions fort peu
favorables: ils ont construit une marine europenne et form des quipages; ils ont instruit
les soldats, introduit dans larme la discipline, tabli des cadres; ils ont fondu des canons,
appris aux Annamites lusage des bombes, cr une artillerie de campagne dont la mobilit
frappait les Ty-Sn de stupeur; ils ont lev des citadelles[2].

En un mot, Monsieur le Marchal, ils ont fait en Annam ce que vous avez fait pour nous en
France, pendant les longues annes du dbut de la guerre, et ici comme l-bas, la victoire
est venue rcompenser tant defforts.
Cette influence sest exerce de plusieurs faons. Elle a t personnelle et directe; elle a t
indirecte. Je ne retiendrai ici que ce qui est de nature intresser plus particulirement
lofficier du Gnie, je veux parler de la dfense des places.

Tout dabord, voyons les hommes qui ont exerc cette influence. Les trouvailles heureuses
dun de nos collaborateurs les plus z1s et les plus avertis, M. A. Salles, ancien Inspecteur
des Colonies, me mettent mme de vous donner la primeur des portraits des trois plus
illustres soutiens de Gia-Long: J. B. Chaigneau, Ph. Vannier, et Jean-Marie Dayot. Ces
portraits, rcemment dcouverts par notre collgue dans les familles des descendants de
ces officiers, seront publis par les Amis du Vieux Hu, en mme temps que de nombreux
documents et des notes sur les familles des Franais venus au service de Gia-Long.

Linfluence exerce par les Franais dans le royaume annamite a t personnelle et directe,
ai-je dit.

I1 y a eu dabord un travail de formation technique, et, chose curieuse, cest un vque il

est vrai quil domine toute cette poque, aussi bien par son activit et son gnie que par son
patriotisme clair et par ses vertus cest un vque, Mgr. Pigneau de Bhaine, vque
dAdran, qui a jou en cela le rle initial. Un auteur contemporain nous dit: Il a traduit
pour son lve (cest de GiaLong quil sagit) plusieurs ouvrages franais en Cochinchinois,
principalement sur la tactique et les fortifications, et il en a fait sans contredit le
Cochinchinois de ses tats le plus instruit et le plus capable[3]. Cest Dayot qui avait donn
ces renseignements Renouard de Sainte-Croix. Quelques vingt ans plus tard, en 1819,
Vannier et Chaigneau donnaient les mmes indications un voyageur anglais qui parut
Hu: [Lvque dAdran] traduisit dans la langue du pays les articles les plus utiles de
lEncyclopdie, et composa dans le mme idiome diffrents traits lusage de
lEmpereur[4].

L sans doute se bornait loeuvre de lvque dAdran: il fournissait les manuels dtude.
Toutes les explications techniques devaient tre rserves aux spcialistes: Chaigneau,
Vannier, qui parlaient annamite, mais surtout Olivier.

Nous aimerions pouvoir vous montrer, Monsieur le Marchal, la collection de ces ouvrages
relatifs lart de la construction et de la dfense des places, traduits en annamite par
lvque dAdran. Peut-tre, un jour, les retrouvera-t-on dans des archives du Palais ou des
Ministres. Nous pouvons aujourdhui vous en montrer un spcimen, conserv au Ni-Cc
Cest la Carte militaire [comprenant] toutes les principales parties dune place fortifie,
avec toutes les pices dartillerie qui [servent lattaque et la dfense] dune place
dresse sur les mmoires du Marchal de Vauban par J. E. Duhamel, ingnieur du Roi,
1773. Cette carte porte en caractres chinois ou parfois en caractres dmotiques les
noms des pices dessines. Elle est trs rare, et la Bibliothque nationale ne la possdait
pas. Elle fut un des manuels qui servirent la formation de Gia-Long; un de ces manuels
dont un missionnaire de lpoque M. Le Labousse, crivait: Gia-Long a dans son palais
plusieurs ouvrages franais qui traitent de construction, de fortification, etc. Il les feuillette
continuellement pour en voir les planches et tcher de les imiter[5], un de ces manuels qui
servirent la formation du corps dingnieurs annamites que nous allons mentioner; cest
daprs les figures et les plans contenus sur cette carte que furent leves toutes les
citadelles du Tonkin et de lAnnam.

A ce travail dducation militaire, sajouta un travail de construction. Cest Olivier de

Puymanel, arriv lun des premiers en Cochinchine, en 1788, qui, peine g de 20 ans,
mais joignant beaucoup de valeur et dactivit une parfaite connaissance des
fortifications et de lart militaire, joua, sous ce point de vue, le premier rle. Il fut lev au
premier grade comme chef ingnieur la tte des arsenaux[6]. Son titre annamite tait
celui de V-y traduit par colonel, dans les troupes Thn-Sch ou de lArtillerie et du
Gnie. Daprs les Annales de Gia-Long, il commena la construction de la citadelle de
Saigon en mars-avril 1790. Ctait un ouvage de forme octogonale, et les murs, en pierres
de Bin-Ha percs de huit portes, avaient 6 mtres de hauteur[7]. Il fut peut-tre aid
dans ce travail par un Franais, Le Brun. Il existe en effet un Plan de la ville de Saigon
fortifie en 1790 par le colonel V. Olivier. Rduit du grand plan lev en 1795 par ordre du
Roy de la Cochinchine par Le Brun, ingnieur[8]. Nous navons pas ce plan,
malheureusement, dans notre bibliothque.

Vers 1793, le Roi engagea M. Olivier, officier franais, lui faire une ville leuropenne
dans une des provinces nouvellement conquises. Elle tait peine acheve lorsque les
rebelles y accoururent au nombre de quarante mille hommes, rsolus de lescalader mais
leurs efforts furent inutiles[9]. Le missionnaire qui nous donne ce renseignement subit le
sige, ainsi que lvque dAdran, lequel avait accompagn l le prince Cnh, gnral en chef
des troupes fidles. Il nous apprend que le sige dura 24 jours, vers 1a fin davril 1794, et
que les ennemis envoyrent plus de neuf cent soixante boulets. Neuf cent soixante boulets
en 24 jours! Ctait une guerre en dentelles, en comparaison des pluies dobus que vous
avez vues, Monsieur le Marchal.

Je citerai encore un passage dun auteur contemporain qui montre les services rendus la
dynastie des Nguyn par cet officier du Gnie de 20 ans: M. Olivier fortifiait les postes de
larme par de bons retranchements garnis de canons manoeuvrs leuropnne, et cette
manire si nouvelle en Cochinchine de faire la guerre, rendit les Ty-Sns extrment
timides tant battus toutes les fois quils se prsentaient devant les troupes du Roy, et ne
pouvant soutenir la supriorit des feux dirigs par M. Olivier et souvent attirs et arrts
par des fortifications dont ces peuples navaient aucune ide[10].

Est-ce que ces travaux de notre compatriote subsistent encore ? Hlas, je crains que tout ait
disparu.

Pour la citadelle de Saigon, cest un fait absolument certain: La mission anglaise de

Crawfurd passa Saigon en 1822, et son mdecin, Finlayson, nous dit: La forteresse a t
construite depuis peu dannes, sur les principes de la fortification europenne. Elle est
munie dun glacis dans les rgles, dun foss plein deau, dun haut rempart, et commande la
contre environnante. Elle est de forme carre et chacun des cts a environ un demi-mille
de longueur. Mais elle nest pas encore acheve; on na pas encore fait dembrasures ni
mont de canons sur les murs. Le zig-zag est fort court, et le passage de lentre principale
est en droite ligne; les portes sont belles et ornes dans le style chinois[11]. Cette citadelle
inacheve, de forme carre, nest pas la citadelle de forme octogonale btie par Olivier. Bien
plus, pendant la rvolte de L-Vn-Khi qui souleva, en 1833-34, toute la Basse-
Cochinchine, Minh-Mng fut oblig de prendre dassaut la citadelle de Saigon. La fit-il
dmolir? Toujours est-il que le Recueil gnral dadministration place en 1836 la
construction dune citadelle Saigon[12]. Peut-tre ne sagit-il que dune restauration. Tout
fut dmoli aprs loccupation franaise.

Je ne saurais dire sil existe encore Nha-Trang des vestiges de la citadelle leve par
Olivier. Le Recueil gnral dadministration place en 1814, 13e anne de Gia-Long, la
construction de la citadelle de Khnh-Ha[13]. Sagit-il dune reconstruction totale un
autre endroit, ou au mme endroit aprs dmolition, les donnes me manquent
actuellement pour rpondre cette question.

Les citadelles qui jalonnent actuellement le pays annamite ont t construites, daprs le
Recueil gnral dAdministration, partir de lavnement de Gia-Long, et stagent de 1804
1844.

Nous avons, sous Gia-Long:

Thanh-Ha o vous tes illustr, Monsieur le Marchal, en 1804.

Hu en 1805.

Qung-Ngi et Hi-Dng en 1807.

Thi-Nguyn et Vnh-Long en 1813.

Khnh-Ho en 1814.

Bnh-nh en 1817.

Sous Minh-Mng:

Hng-Ha en 1821.

Sn-Ty en 1822.

Qung-Bnh et Ninh-Bnh en 1823.

Bc-Ninh et Cao-Bng en 1824.

nh-Tng en 1824.

Qung-Yn en 1827.
Ngh-An en 1831.

Hng-Yn en 1832.

Nam-nh, H-Tnh et Qung-Nam en 1833.

An-Giang, Chu-c, H-Tin et Lng-Sn en 1834.

Hanoi, en 1835.

Gia-nh (Saigon), en 1836.

Ph-Yn, Bnh-Thun et Qung-Tr en 1837.

Bin-Ha en 1838.

Enfin, sous Thiu-Tr:

Tuyn-Quang en 1844.

Je crois que nous pouvons affirmer, bien quaucun document prcis ne nous lindique, que
les citadelles construites sous Gia-Long, et principalement la citadelle de Hu lont t sous
la haute direction des officiers franais qui taient alors encore au service du roi dAnnam:
Chaigneau, Vannier, de Forsant. Mais ils taient dj seconds par un service du Gnie
purement annamite, quils avaient form, ou quOlivier avait form. Cest ce service, sur
lequel nous sommes encore fort mal renseigns, mais sur lequel les archives des Ministres
de la Guerre et des Travaux publics doivent renfermer de prcieux documents, cest ce
service qui a lev toutes les citadelles bties sous Minh-Mng et Thiu-Tr. Il serait
intressant quun spcialiste tudie un jour, sur le terrain mme et laide des plans,
loeuvre du service annamite du Gnie, et quil examine si les lves ont suivi comme il faut
les indications de leurs instructeurs franais, sils les ont abandonnes, par ignorance ou
oubli, ou si, faisant preuve dinitiative, ils les ont modifies suivant les circonstances du
terrain ou les besoins du moment.

Mais une conclusion ressort de tout ce que jai dit, cest que tous les travaux de fortification
qui existent en pays annamite, sont proprement parler loeuvre des Franais, soit dune
faon directe et effective, soit dune faon indirecte, par la formation dun corps
dingnieurs annamites.

Vous tes venu au Tonkin et en Annam comme officier du Gnie, Monsieur le Marchal,
vous y avez construit des ouvrages militaires, vous y avez combattu avec courage et avec
gloire. Jespre que cette rsurrection, trop brve mon gr, de ceux qui vous ont prcd
ici, qui se sont battu, qui ont construit, qui ont form des 1ves, vous aura t agrable.

L. CARDIRE.
___________________________

[1] Explications donnes Monsieur le Marchal Joffre, lors de sa rception aux Amis du
Vieux Hu, le 3 janvier 1922. Nous publions ces notes uniquement pour prendre date, et
annoncer une tude plus approfondie et pluS documente.

[2] Histoire moderne du pays dAnnam, p. 279.

[3] Relation sur le Tonkin et la Cochinchine, de M. de 1a Bissachre. Introduction de

Renouard de Ste-Croix publie par M. J. B. Maybon, p. 91.

[4] Extrait des Annales maritimes et Coloniales, 1823, tome 2, p. 578

[5] Nouvelles lettres difiantes, tome VIII, p. 187.

[6] La relation sur le Tonkin et la Cochinchine. p, 82.

[7] i-Nam tht lc nht k livre IV, folio 31.

[8] Daprs Schreiner : Abrg de lhistoire dAnnam, p. 104, note 1.

[9] Documents relatifs lpoque de Gia-Long, par L. Cadire, pp. 31-34.

[10] Relation de M. de la Bissachre, p. 83.

[11] Voyage de Bengal Siam et la Cochinchine, dans Bibliothque universelle des

voyages, 1835 p. 337.

[12] Hi-in livre 209

[13] Hi-in livre 209.

Chng 16: I - Con s ngi Php trong qun i Nguyn Vng

C bao nhiu ngi Php trong qun i Nguyn Vng? l mt cu hi m chng ta c

th tm thy nhiu li gii p khc nhau, tu theo v tr, quan nim v mc ch ca ngi
tr li, v vy, phi tm cch phn tch v nhn nh, th tm ra mt con s gn gi vi s
thc hn c.

i Nam Lit Truyn, trong bi vit v B a Lc, ghi cng trng ca 7 ngi:

V [ca B a Lc] c nhng tn: Mn Ho [Manuel], a Vt [Ch Dayot hoc

Chaigneau], Va N E [Vannier], Ly Vi (tc tn l Tn) [Olivier de Puymanel] v L Vn Lng
[de Forcant] u l ngi nc Ph Lng Sa; cn tn Gia Bi [Santiago] v Ma N E
[Emmanuel] u l ngi nc Y Pha Nho. Khi trc a Lc tin Mn Ho c th dng c,
tri b lm Khm sai Cai c coi i trung nng [trung khung]. Nm Nhm Dn [1782] Ty
Sn vo ln Gia nh, cc tng chng li, by trn sng Tht K, thuyn gic tha c c
gi xng vo trn, qun ta u rt lui, Mn Ho mt mnh i chic thuyn ln Ty dng bc
ng c sc nh, gic bn mt vy nh, Mn Ho t liu khng thot, bn t t mnh cht.
Sau truy tng Hiu Nghi cng thn, c lit vo th n Hin Trung Gia nh. Gia Bi
v Ma N E cng theo a Lc xin gng sc theo lm vic. Nm Qu Mo [1783], sai vt bin
sang L Tng [Luzon, o ln nht ca Phi Lut Tn, ch th Manille] cu gip binh, gia
ng gp binh thuyn ca Ty Sn b git cht.

a Vt, Va N E, L Vn Lng v O Ly Vi, bn ngi y theo a Lc t Ty Dng ti Gia nh,

xin li lm thn bc, u b lm Cai i. a Vt cho tn l Chn, Va N E cho tn l Thng,
u cho h l h Nguyn, tri theo nh dp [trn] 2 chic thuyn ln l: Long Phi, Phng
Phi, ri lm n Chng c. Minh Mng nm u, v gi xin v nc, vua y cho.

L Vn Lng lm Chng c, Ly Vi lm n V y V ban trc hu qun Thn sch. (LT,

Tp II, mc t B a Lc, t. 506-507).

Nh s hc v vn bn hc Trn Kinh Ho trong bi gii thiu Quc s di bin ca Phan

Thc Trc, c nhn nh sau y v Thc Lc v Lit truyn: nhng quyn ni dung rt
y nht, thu lm c s kin lch s c nhiu nht, th l Thc Lc chnh bin k th
hai [tc] Nh k (Thc Lc triu Minh Mnh); [ri n] th hai l k th nht [tc]
Nht k (Thc Lc triu Gia Long) sau n Thc Lc triu Thiu Tr v T c (Trn
Kinh Ho, Quc s di bin, Nxb Vn Ho Thng tin, 2009, t. 12).

Thc vy, khi so snh vi cc ti liu gc, phi Php, Thc Lc v Lit Truyn c chnh
xc rt cao. Tuy nhin, trong on vn m chng ti va trch dn trn y, tr on vit v
Mn Ho, nhng cu khc c nhiu sai lm, ti sao? Xin tm gii thch:
Cu: V [ca B a Lc] c nhng tn: Mn Ho [Manuel], a Vt [Ch Dayot hoc
Chaigneau], Va N E [Vannier], Ly Vi (tc tn l Tn) [Olivier de Puymanel] v L Vn Lng
[de Forcant]. Thc ra, trong nhng ngi ny, ch c Mn Ho l ca B a Lc.

Cn v a Vt; ch ny chc phin m ch Dayot, ngi c vua trng vng nht, nhng
v y lm m tu, trn i t nm 1795, cc s thn dng ch ny ch Chaigneau, ngi
n sau, thay th Dayot.

Trong ba ngi cn li: Va N E [Vannier], Ly Vi [Olivier de Puymanel] v L Vn Lng [de

Forcant], th Vannier n t Pondichry, nhn chc Cai i ngy 27/6/1790. De Forcant,
khng bit t u n, ch thy xut hin trn th ca cc gio s khong 1800, v c li
tu Bng Phi.

Ring Olivier de Puymanel, tnh nguyn binh nh, khi hnh cng vi B a Lc v hong t
Cnh, t Lorient, trn tu Dryade, ngy 27/12/1787. Tu ny, sau khi gh Pondichry
gim mc v hong t ln b, s n Cn Ln t 15 n 19 /9/1788; ti y, Olivier o
ng v li. V vy, ch c mnh Olivier de Puymanel c th coi l nghe li v gim mc
n gip Nguyn nh, nhng theo th y gi cho gia nh, th y n y tm ca.

Tuy nhin, hoc B a Lc nhn h l ca mnh gii thiu vi vua. Hoc B a

Lc Lc l cha u cho tt c nhng ngi Php n Nam H; v th m cc tc gi Lit
truyn coi h l ca B a Lc.

Cn Gia Bi v Ma N E, tc Santiago v Emmanuel, hai gio s Franciscain, nm 1783 v

Phi Lut Tn, nh cu vin cho Nguyn nh, b Nguyn Nhc bt, nhng khng b git, sau
c th v; nhng trong mt thi gian di, gim mc B a Lc khng bit tin tc ca h
nn tng h b git (th B a Lc gi M. Descourvires ngy 5/12/1783, Launay, t. 76-
81). V vy, Lit Truyn a tn h vo danh sch nhng ngi t nn v gip vua.

Tm li, Lit Truyn ch ghi tn nhng ngi theo vua n chin thng hoc b cht
trong chin trn hay v nhim v. Con s l 7 ngi. Nhng ngi b i, hoc phn bi,
khng c ghi tn.

Ti liu ca Louvet

Trong cun La Cochinchine Religieuse, I, (Leroux, Paris, 1885) ca Louis-Eugne Louvet,

phn Pices Justificatives (Chng t), Louvet tm c 7 vn bng cai i vua ban cho: JM
Dayot, Philippe Vannier, Julien Girard de LIsle Sell, Thodore Lebrun, Jean-Marie
Despiaux, Louis Guillon v J. Guilloux. V th sai phi, c ghi chc cai i ca 3 ngi:
Barisy, Januario Phng (ngi B?) v Gibsons (ngi Anh?).
Tng cng l 10 ngi u, chnh thc c vn bng, cn lu li.

Nhng vn bng ny lm theo mt kiu mu ging nhau, cng ghi ngy 27/6/1790, ni
dung thay i cht t tu theo phn s tng ngi. Vy c th hiu, c mt bui l vo
ngy 27/6/1790, vua cho nhng ngi ny nhm chc v tuyn th.

V khng c bn dch t nguyn bn ch Hn; chng ti xin dch li bn c dch sang

ting Php, c ghi l do Puymanel dch, in trong La Cochinchine Religieuse ca Louvet. Th
d vn bng ca Dayot, c vit nh sau:

Vn bng do vua Nam H cp cho M. Dagot [Dayot]

Hong thng xt s trung thnh v nhit tm trong cng vic ca Jean-Marie Dagot, quc
tch Php, ngi c bit ch n thin ch m y chng t khi n t rt xa phc v
trong ngnh thy binh ca ngi, Hong thng xt thy y xng ng c chn, v vi vn
bng ny, cp cho y chc Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu, qun chiu
hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine. Hong thng hy vng khi thi c n, Jean-
Marie Dagot, s kp thi chng t lng can m v tr thng minh iu khin cc tu c
giao ph, v nghim khc p dng qun lnh, y s xng ng c tin cy. Nu v li, khng
lm trn nhim v quan trng ny, th y s b nghim tr theo lut php.

Ngy th 15, tun trng th 5, nm Cnh Hng th 51, ti Si Gn, ngy 27/6/1790.

Vn bng cp cho Vannier, c cu:

vi vn bng ny, cp cho y chc Cai i chn thanh hu, giao cho y qun mt trong nhng
tu ca hong thng l tu ng Nai, di quyn iu khin v phi tun mi lnh ca
Jean-Marie Dagot, ch huy phn khu c tu ny.

Vn bng cp cho Isle-Sell, c cu:

vi vn bng ny, cp cho y chc Cai i long hng hu, giao cho y qun chic tu Le
prince de la Cochinchine, di quyn iu khin v phi tun mi lnh ca Jean-Marie Dagot,
ch huy phn khu c tu ny.

Trong vn bng cp cho Le Brun c cu: Hong Thng xt thy ti nng ca Thodore
Lebrun, quc tch Php, vi bng vn bng ny, cp cho y chc Khm sai cai i thanh oai
hu, qun chiu vic cng th (bn ting Php dch l capitaine ingnieur).
Nh vy trong 7 vn bng ch c Dayot v Le Brun l c chc Khm Sai, tc l cao hn
nhng ngi khc mt bc. Ri chng ta s thy, Dayot trn i, v lm m tu v Le Brun
b i, v khng lm c cng vic k s m anh ta nhn.

Con s 369 ngi ca Alexis Faure

Alexis Faure trong cun Monseigneur Pigneau de Bhaine (s dn l Faure), mc Pices

justificatives (Chng t) (t. 235-249), lm mt s vic sau y:

1- K khai tn cc tu Php hot ng vng bin n v Trung Hoa trong khong 1785-
1790, gm c 12 tu: Rsolution, Vnus, Dryade, Mduse, Subtile, Astre, Duc de Chartres,
Ncessaire, Dromadaire, Pandour, Mulet v Marsouin.

2- Ghi tn h v chc v nhng ngi b ui hoc o ng trn nhng tu ny, tng cng
369 ngi (trang 248 ghi 369; trang 210 ghi 359; nhng 369, ng vi s tng cng).

3- Ghi hi trnh ca nhng tu ny trong 5 nm (1785-1790). Qua hi trnh c ghi li, ta

thy ch c ba tu Dryade, Mduse v Pandour l gh Vit Nam thng xuyn. Cc tu cn
li, lm dch v vng khc. Vy m, Faure tng kt nh sau:

Tng cng nhng mt mt trn cc chin dch ca cc tu l: Rsolution: 33 ngi, Vnus:

54, Dryade: 21, Mduse: 126, Subtile: 48, Astre: 15, Duc de Chartres: 1, Ncessaire: 16,
Dromadaire: 4, Pandour: 31, Mulet: 12, Marsouin: 8. Tng cng: 369.

Nh th, theo con s ghi nhn vai tr ca h trong thu th on ca 12 tu trn y, th con
s thu th Php b hiu k theo Gim Mc Adran n Nam H l 369. Nhng cn
phi thm vo danh sch trn y, mt phn ln thy th ca tu Revanche, Esprance, Ariel
v Flavie, nm 1794, cng b gii gii Macao khi b Anh bt, h cng i qua Nam H vi
v kh v hnh l. Trong s ny c mt s quan, Chaigneau (Jean Baptiste) enseigne trn tu
la Flavie, n mun, cng khng km phn hu ch cho cuc tranh u m ng theo ui
n cui i (Faure, t. 248).

Nh trn chng ti ni: trong 12 tu trn ch c 3 tu l c dch v gh qua Vit Nam, cn

nhng tu kia hot ng nhng vng khc trn n Dng v Thi Bnh Dng, th lm
sao nhng ngi o ng trn cc tu y c th n Vit Nam c? Khng l h i b
hay bi ti Vit Nam theo Gim mc Adran t chc qun i Nam H chng?

Nhng cha ht, con s 369, di mt Faure vn cha , cn phi k thm c thy th
on ca bn tu b gii gii na, thnh ra bao nhiu?

l li lp lun ca Faure.
D k danh sch v chc v ca 369 ngi ny, ta thy:

- Mt bc s gii phu, Dominique Desperles, tu Pandour, v mt ph t gii phu, Pierre

Georgeault, tu Mulet. Cn tt c ch l h s (quartier maire), thy th, lnh tnh nguyn,
lm cc cng tc khc.

- Mt ngi tn Magon de Mdine l i u hi qun (lieutenant de vaisseau), o ng t tu

Pandour, nhng khng thy tn trong s nhng ngi c nhn chc cai i ngy
27/6/1790 v cng khng thy du vt u c. Tuy nhin, Faure vn a tn Magon de
Mdine vo danh sch cc s quan c B a Lc chn cng vi Puymanel, Le Brun,
Guillon, Guilloux, Tardivet, Malespine, Dayot (Faure, t. 210).

Trong danh sch 369, c 3 ngi sau ny s ni ting:

Olivier de Puymanel, tu Dryade, tnh nguyn binh nh (volontaire de 2e classe), chc c t

15/12/1787, o ng Poulo-Condor [Cn o] ngy 19/9/1788.

Thodore Le Brun, tu Mduse, tnh nguyn binh nht (volontaire de 1 classe), chc c t
1/1/1789), xung Macao ngy 13/1/1790.

Jean-Baptiste Chaigneau, tu Subtile, tnh nguyn binh nh (volontaire de 2e classe, chc c

t 1/7/1787, c ha s ln binh nht thng 12/1787), nhng sau i sang tu Flavie,
v nm 1794, tu ny b gii gii Macao, Chaigneau khng thuc dng o ng. ng khng
c tu Flavie cho ln chc s quan (enseigne) nh Michel c con ng ghi li trong hi
k, chng ti s ni r vic ny trong chng vit v Chaigneau.

V nhng ngi lnh ny u thuc din lnh tnh nguyn, nn chng ta cn tm hiu th no
l lnh tnh nguyn.

Lnh tnh nguyn

Nhng ngi n Nam H, c bit n, u thuc dng lnh tnh nguyn (volontaire). Vy
trc ht, lnh tnh nguyn l g?

Faure nh ngha: Nhng lnh tnh nguyn trong thy qun thi trc l nhng thanh nin,
con nh kh gi, trnh hc vn t do (ayant reu une instruction librale) thch vin du, ln
tu nh nc lm lnh n trn tu, c tr cp mi ngy 1 franc tr tin n. Nhng
ngi lnh tnh nguyn ny, sau mt thi gian i tu, qua nhng cp bc lin tip, c th tin
n chc hc vin (lve) hay chun u thu qun (aspirant de la marine), vi t cch s quan.
Danh sch thy th tu Dryade xp Olivier de Puymanel vo loi o ng, l khng ng, v
lnh tnh nguyn thi , khng b buc phi ti ng trong thi gian hn nh; i, giao ko
c th bi, theo mun ca ngi tnh nguyn, nu anh ta khng n nn g nh nc. Ta s
thy, sau ny, lnh tnh nguyn Le Brun b tu Macao, cng trong mt diu kin, m khng
b coi l o ng trong danh sch thu th (Faure, note 2, t. 199-200).
Thc ra Le Brun b xp vo danh sch o ng hai ln; mt ln trn tu Vnus (Faure, t.
241) v mt ln trn tu Mduse (Faure, t. 243). Faure khng c k h s do chnh ng
thit lp.

Thy nghi m h ca cu trnh hc vn t do (ayant reu une instruction librale do

Faure a ra, chng ti vo Internet, Website ca Hi Qun Php, tm nh nghi Volontaire
de la marine, th thy ghi: t 17 n 26 tui, khng bt buc bt c trnh hc vn no
(g de 17 26 ans, aucun niveau scolaire nest requis). Vy Faure bin cu aucun
niveau scolaire nest requis thnh ayant reu une instruction librale, d thng nhng
ngi lnh tnh nguyn binh nh, binh nht ln lm k s, kin trc s, chng?

Nhng i vi chng ta cu khng bt buc bt c trnh hc vn no rt ng ch , n

gii thch s kin, khi c th ca nhng ngi nh Olivier de Puymanel, Barisy,
Chaigneau, Vannier do Cadire su tm ng trong bi Les franais au service de Gia Long:
Leur correspondance (Th t), BAVH, 1926, IV, ta thy ting Php ca h y li, vit nh
ngi mi hc. V Faure ch ni sau mt thi gian i bin c th ln s quan, m ng
khng ni r l bao lu. Jurien de la Gravire ( c) cho bit: sau su nm phc v mi xin
c y ban xt thng thiu u (sous-lieutenant) trong qun i chnh quy, hoc phi i
n tui 23 (thay v 25) mi c th xin lm thuyn trng i trng k (capitaine au long
cours) (Jurien de la Gravire, Souvenir dun amiral, 1872, t. 15; Taboulet, I, t. 244).

Xt v iu kin su nm ny, ch c mt mnh Chaigneau l c, v ng i bin t tui 12,

nhng Chaigneau, c l v km qu, khng trng cc k st hch ln chc, nn vn mc
binh nh, v sau ny khi phc v Nguyn nh, ng chc cai i trong 7 nm, Vannier
chc cai i trong 11 nm. Nh vy bit vn trnh rt quan trng trong qun i.

Con s ca B a Lc: 40 ngi u trong b binh ca Nguyn nh

Mt th gim mc B a Lc vit khng ngy, in trong Montyon II, t. 143, c cu sau:

Trong tm ngy na, vua s i nh Quy Nhn [...] ng ch mang theo mt na qun i. B
binh ca ng c 40 ngi u, trong c mt ngi c lnh trng trch cai qun
600 binh; cn thu binh, c hai chin thuyn Ty phng trang b y v kh. Ti tin
rng, nu chin dch ny thnh cng, ta s c c gi nhng gio s ra Ph Yn, Nha Trang
Bnh Khang, v Bnh Thun. (Montyon, II, t. 143).

Phn cht l th c Launay in li, ghi th B a Lc gi M. Boiret ngy 18/7/1792,

(Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine, III, t. 284).

Th ny vit tm ngy trc khi Nguyn nh khi binh nh Th Ni nm 1792. Vy c th

Nguyn nh xut qun ngy 26/7/1792. Thc Lc cho bit, trong trn ny Nguyn Vn
Trng v Nguyn Vn Thnh i thuyn Long [Long Phi] v Phng [Phng Phi], nh thng
vo. (TL, I, t. 287). Tn cng chp nhong trong lc Nguyn Nhc i sn vng, v thng ln,
ri rt v Gia nh.
Th B a Lc ni: c hai chin thuyn Ty phng trang b y v kh, nu i chiu vi
Thc Lc, th chc l hai tu Long Phi v Phng Phi ch hai i tng Nguyn Vn Trng
v Nguyn Vn Thnh.

B a Lc cn vit: B binh ca ng c 40 ngi u, trong c mt ngi c lnh trng

trch cai qun 600 binh. ng khng ni n thu binh. Nh vy, nm 1792, theo B a Lc,
b binh ca Nguyn nh c 40 ngi u; v c mt ngi c lnh trng trch cai qun
600 binh, tuy ng khng ni r tn, nhng ta chc l Olivier de Puymanel, v Thc Lc, vic
thng 7-8/1792 c ghi: Ly cai i livi (ngi Ty) lm V U ban trc tuyn phong hu v
Thn sch (TL, I, t. 286), m chc V u, thi c th cai qun ti 600 qun. Tm li, theo
B a Lc, c 40 ngi u, trong b binh ca Nguyn nh, nm 1792.

Con s ca Vannier: 14 s quan v 80 binh s

Trong l th Vannier vit t Auray (Lorient) cho B trng Ni v (khng ngy, c l

vo khong 1825-1826, khi ng mi tr li Php) mc ch xin cho con gi 10 tui vo
trng hong gia Ste-Denis, trong th, c cu sau y:

Nh vua quen bit mi bn s quan v tm mi binh s gip ng ly li ngai vng (ce

prince trouva dans les connaissances de quatorze officiers et quatre-vingts soldats des secours
tels quils laidrent remonter sur son trne) (Documents dAndr Salles, Philippe Vannier,
BAVH 1935, II, document 54, t. 143).

Trong th Vannier cng cho bit ng c nhn chc quan v, hng bt phm, nh vy rt
ph hp vi vn bng vua cho ng chc Cai i chn thanh hu.

Khi ni n con s 14 s quan m vua quen bit, c th Vannier nh n con s 14 ngi

c nhn chc cai i, trc v sau ng, cng lm vic vi ng.

Trong s , Louvet thu thp c c thy 7 vn bng v 3 ch d sai phi, tng cng l 10.

Chng ta th kim li con s ca Vannier:

Vn bng do Louvet tm thy, gm c: JM Dayot, Philippe Vannier, Julien Girard de LIsle

Sell, Thodore Lebrun, Jean-Marie Despiaux, Louis Guillon, J. Guilloux.

Ch d sai phi: Barisy, Januario Phng (ngi B), v Gibsons (ngi Anh).

Ngoi ra cn c nhng ngi nh: Puymanel (n trc), Flix Dayot (n sau), Chaigneau
(n sau) v de Forcanz (cha r n t bao gi). Tng cng ng 14 ngi.

Nh vy con s 14 ngi, do Vannier nh li hn ba mi nm sau, l chnh xc hn c.

Con s ca Cosserat: 17 ngi

H. Cosserat, i l thng mi l mt trong nhng nh nghin cu trung thc ca Php,
c kt trong bi Notes bioghaphiques sur les franais au service de Gia Long, BAVH, 1917,
III (165- 206), mt lot chn dung nhng ngi Php ny. ng dng t liu ca Louvet,
trong cun La Cochinchine Religieuse (Leroux, Paris, 1885), ca Faure, trong cun
Monseigneur Pigneau de Bhaine (Challamel, Paris, 1891), v ca Cadire trong bi Les
documents relatifs lpoque de Gia Long (BEFEO) s 12, 1912 (t. 1- 82), v nhng th t
trong Archives ca Hi Tha Sai Paris v giai on ny.

Cosserat lit k c 17 ngi: Mano (Mn Ho, Manuel), Joang (Jean), Etienne Malespine,
Dominique Desperles, Magon de Mdine, Emmanuel Tardivet, Guillamne Guillon, Julien
Girard de lIsle Sell, Thodore le Brun, Alexis Olivier de Puymanel, Jean-Marie Despiau,
Jean-Marie Dayot, Flix Dayot, Laurent Barisy, De Forcant, Philippe Vannier, Jean-Baptiste
Chaignau.

Trong 17 ngi ny c 4 ngi thuc tu Pandour, l: Etienne Malespine, tnh nguyn binh
ba; Dominique Desperles, bc s gii phu. Magon de Mdine, i y (s quan duy nht c tn
trong danh sch o ng) v Emmanuel Tardivet, tnh nguyn binh nht, Cosserat chp li
ca Faure (t. 210), v ng cho bit ng khng tm c du vt g, chng ti thy nn loi c
4 ngi ny. V theo Vannier ch c 14 ngi c nhn theo din s quan m thi. V cng
nn ni r, v h khai l s quan, thc ra h cng ch l lnh. Gim mc B a Lc bit r vic
ny, nhng ng l i.

Con s ca T Ch i Trng: 140 s quan v 80 lnh Php

T Ch i Trng l ngi phng i cng trng ca B a Lc v nhng ngi Php n

gip Nguyn nh, qu ng hn c nhng ngi bt thuc a.

ng dnh trn tit 12, ta : Tip vin ca B a Lc (Lch s ni chin Vit Nam, t.
200- 208), vinh thng s tr v ca B a Lc. V m t cuc tr v trng i ny,
ng T vit:

Vin thuyn trng, hu tc De Rosily Meros cho bn 15 pht sng [...] Lun th ng cng
t mt c ch bt thip: Ti tng c bn phn phi thm vo cho s b nh b ny 2.000
cn thuc sng cho cu Hong t khng c dng tr v tay khng v lm vui lng
Gim Mc t v c mun chng lm (Trch li ca G.Taboulet, Le trait de Versailles,
BSEI, XIII, t. 103).

Khng bit 2.000 cn thuc sng ny, Taboulet ly u ra? V khng thy u ghi c. B
a Lc khng ni n, Faure khng ng, c Maybon cng khng. ng Taboulet vit s
theo li tiu thuyt nh vy hay l ng T tiu thuyt ho li ng Taboulet thnh mt s
thc sng ng nh th: bao gm c li tuyn b v c ch bt thip ca hu tc De
Rosily Meros?
Tip , T Ch i Trng ly li nhng ngy bin ca Maybon (t. 267- 268) m chng ti
ni n trong chng 14, chng minh B a Lc c nhng ngun ti tr t khi
n Ile de France (TCT, t. 201-202), v cn dng thm mt lot chng t khc ca Gaide,
Imbert, l nhng tc gi kh tin c, vit nhng cu nh th ny:

T nm 1779, Nguyn nh t Cn Ln, nhng vin quan mang chng minh th ca

P.J.G Gim mc dAdran gii thiu vi cc thuyn trng Ty phng, mi h vo bn. V:
Chnh Cn Ln, thng 9/1788, chic tu La Dryade, trong s mnh d tnh hnh Nam H
th li H Vn Ngh v 1.000 khu sng mua cho Nguyn nh.

i n kt lun: B a Lc gom gp tin bc kh gii lng thc cht ln cc tu ng

thu Ile de France v c Pondichry na nh s gip ca cc nh bun nh ta bit.
(LSNCVN, t. 203).

Nhng iu ny, chng ti chng minh l sai trong chng 14.

Cn v chng minh th rt trong bi vit ca Gaide (Note historique sur Poulo-Condore,

BAVH, 1925, II (t. 88), th xin vn tt: Gaide vit li chuyn H Vn Ngh (nhng khng bit
nn gi l mt ng quan): linh mc H Vn Ngh c ch d ca vua, c ton quyn cai
qun v gip bt c thuyn b ngoi quc no i qua Cn o hoc nu h tm ng
vo VN th hng dn cho h. Le Labousse ni v quyn ca H Vn Ngh nh sau: Chng
ti i t Pulo-Condor ngy 2/3 [1789], v n kinh thnh [Gia nh] ngy 5; khng cn phi
trn trnh hay sa son trc nhng g phi tr li khi i qua oan. Mt khi b gi li, ch cn
bo: thuyn ca cha Ngh, l xong (th gi Ltondal ngy 15/6/1789, Launay, III, t. 213).

Cn vic ng Ngh em 1000 khu sng v trn tu Dryade, th chng ti cng ni trong
chng 14: l sng Php, vua sai ng Ngh i mua ri ch tu Php v, Maybon nhn v
l ca gim mc B a Lc mua em v.

Ri ng T cn vit: Qua li th ca De Guignes, vin lnh s Php Macao, ta thy ng lm

trung gian mua cho Nguyn nh nhiu chic tu. V cng t Macao, trong nhng thng cui
nm 1789, 8,9 chic tu i bun Cochinchine cng mang theo nhiu th kh gii qun
dng (LSNCVN, t. 203).

Tt c on di trong trang 203 ny T Ch i Trng chp theo Maybon, Taboulet, ri v,

do ng khng hiu r ting Php, hoc do ng t thm tht vo, cho nn s chp ca ng
qu sai vi bn gc, v d, Maybon ch bo de Guignes cho rng: s thnh cng ca
Nguyn nh l nh nhiu tu ng ta mua, T Ch Di Trng chp li, tr thnh: ta
thy ng [de Guignes] lm trung gian mua cho Nguyn nh nhiu chic tu, v.v.

Nhng li nng nht y l ng phng i con s nhng ngi Php n gip Nguyn
nh, T Ch i Trng vit:

Nhng quan trng hn c l vic c m ngi Ty phng gip. Gia nh c n 140 s

quan v 80 lnh Php. Mt bc th ca B a Lc ngy 18/7/1794 ni n 40 ngi u
trong b binh, thm vo chng y na trn cc tu ng (dn bi Taboulet, La Geste
francaise t. 204) (LSNCVN, t. 203).

Khng hiu con s 140 s quan Php, T Ch i Trng ly u? Trong trang 204, sch
ca Taboulet, m ng T dn, khng c g v con s ny.

V s lnh Php n gip Nguyn nh, Taboulet vit kh ng n, ng bc b con s 369

ca Faure, v nhc li con s ca Vannier: 14 s quan v 80 ngi lnh v con s ca B a
Lc: 40 ngi u, ri thm vo cu: c l cn phi thm vo con s [40] ny cng chng y
ngi na trn cc chin thuyn bc ng (auxquels il convient sans doute den ajouter
autant pour les vaissaux doubls de cuivre) (Taboulet, I, t. 240).

B a Lc ch ni: c 40 ngi u trong b binh. ng khng ni n s quan v ng bit

h l lnh. ng cng khng ni n lnh thu.

Maybon da vo cu ng qun nhng thy th cng i vi anh ta, trong th Le Labousse

ngy 22/6/1795, ni c th thu Php trong qun i Nguyn nh. Vic ny cha th
kim chng c.

Taboulet da vo mt l th ca gim mc Adran [...] ni n 40 ngi trong b binh, c l

cn nn thm vo chng y na cho nhng tu chin bc ng(une lettre de lEvque
dAdran [...] parlant de 40 Europens dans larme de terre, auxquels in convient sans doute
den ajouter autant pour les vaisseaux doubls de cuivre (Taboulet, I, t. 240). Taboulet cng
ch gi nn thm vo 40 thu th na trn cc tu chin bc ng, cho c thy c 80
ngi.

Nhng n T Ch i Trng th c s thi phng qu mc, ng vit: Nhng quan trng

hn c l vic c m ngi Ty phng gip. Gia nh c n 140 s quan v 80 lnh
Php. Mt bc th ca B a Lc ngy 18/7/1794 ni n 40 ngi u trong b binh, thm
vo chng y na trn cc tu ng.

ng chp ng cu ca Taboulet, nhng b tt c nhng ro n ca Taboulet. ng vit nh

mt s thc. S thc ca Taboulet l 80 ngi lnh Php; cn con s 140 s quan Php m
ng T t thm vo, th khng thy u chp c, ng vit nhm hay ng c ba t ra
nh th? Vi mc ch g? chng minh l c mt i ng hng mnh gm 140 s quan
Php n gip Nguyn nh t chc qun i, lm tu chin, xy dng thnh tr, chin
thng qun Ty Sn, nh ng mng tng ra chng? Thc khng th no hiu c.
Chng 16: II - Nhng ngi Php n gip Nguyn Vng

Sau khi tm xc nh c tn nhng ngi Php thc s n Nam H trong khong

1789-1790, mt s c nhn vn bng cai i ca Nguyn nh, chng ti s ln lt tm
li tiu s v cng lao ca h, trong phm vi t liu cho php.

Nhng trc thi im 1789-1780, cn hai ngi na, l Joang (Jean) v Mn Ho

(Manuel).

Ngi c cng ln nht, chin u vi Ty Sn n cng v t trn, c cc s gia

triu Nguyn ghi tn l Mn Ho. V trc ng, cn mt ngi na, l Joang (Jean) t ai bit
n, nhng S K i Nam Vit c ghi li chuyn Joang v Cosserat trong bi Notes
biographiques sur les franais au service de Gia Long (Ghi ch tiu s nhng ngi Php
gip Gia Long, BAVH, 1917, III, t. 169) cng tm thy gio s Houillevaux (Bouillevaux) c
nhc n Joang trong cun LAnnam et le Cambodge. S K i Nam Vit t s kin ny vo
khong 1777-1778. Houillevaux t s kin vo khong 1782, cho nn Cosserat xp Joang
sau Mn Ho. Chng ti cho rng S K i Nam Vit c l hn, v vy a Joang ln hng
u trong danh sch nhng ngi n gip Nguyn nh.

Joang (Jean)

Khng bit r ngun gc v h. Cosserat cho bit:

C l n Nam H vo khong 1782. Trong nhng t liu m ti [Cosserat] kho duyt

trong khi nghin cu, ti ch tm thy mt ni ni n ng, trong cun LAnnam et le
Cambodge do gio s C.E. Houillevaux vit. Trong ch thch (t. 381), tc gi k rng c hai
ngi Php phiu lu, xut hin gip Nguyn nh (Gia Long) trong nhng nm u ca
cuc chin, mt ngi m cc nh vit s bin nin hay nh bo (chroniqueur; ch thch ca
Cosserat: Chroniqueurs no?) gi l Joang (Jean), v mt ngi na l Manoe (Manuel), lnh
thy ngi Bretagne, trc lm cho gim mc Adran Joang c l dng tri ph
(grenades) trong trn chin nh vi Ty Sn, v c l nh kh gii ny m Chu Nguyn (Gia
Long) chim li c Nam H ln u. Nhng k phn lon khng bit kh gii qu qui
ny l g, chy ht. iu ny xy ra khong 1782 (?) (Cosserat, bi dn, t. 169).

Tc gi S K i Nam Vit t s kin vo nm Nguyn nh 15 tui [1777] b Nguyn Hu

truy n gt lm, ch cn hai thy tr (Nguyn nh v a tiu ng) n nu trong rng, may
gp thy c Phao L [tc Paul Ngh hay H Vn Ngh], nh xng danh v nh gip, Ngh
cho thuyn a xung H Tin, giu trong nh B a Lc, ri bo tin cho v gim mc, lc
y ang Cao Mn, bit. c mt thng, s b l, bn a nh vo rng n, ri cha Ngh v
thy ging Ton, thay nhau tip t cho nh. Ty Sn tip tc truy lng, nh n trong thuyn
ca cha Ngh Rch Gi. Tc gi kt lun: V chng nu khng c thy c y, th ng Nguyn
nh phi bt chng khi (SKNV, t. 13). V nh ta bit, linh mc H Vn Ngh s tr
thnh ngi thn tn ca vua, sau ny c vua giao ph nhng nhim v kh khn, t nh.

Vn theo S k i Nam Vit, t lu sau, B a Lc Cao Mn v, mi gp Nguyn nh, v

em Joang v gip. Tc gi k tip sang chuyn Joang v chin cng Long H:

Khi y c thy V R [B a Lc] Cao Mn m v, tm c ng Nguyn nh; ngi li

em theo mt Lang Sa, tn l Gioang, c ngh v cng bo dn gan [can] m v c ti nh
gic lm.

Khi ng Nguyn nh tu binh ng t nhiu, th ng Gioang gip ngi nhiu vic.

Vy trc ht, khi thy quan Nht Trnh [Ty Sn] ly ng n kia, th ng Gioang c
php ty m lm nhiu tri ph, on xung thuyn ln. By gi Nht Trnh cha ng iu g,
th vo Long H, l ni qun Ty Sn ng nhiu tu lm. Vy ng Nguyn nh lm tng cai
qun, v ban m, thnh lnh, th xng vo nh qun Ty Sn. Khi y, ng Gioang ch t v
bn tri ph, nn qun Ty Sn bt thnh lnh nghe ting tri ph, v thy nhiu ngi cht,
th s hi lm, v cha tng bit s lm vy, cng cha thy tri ph bao gi, nn b tu m
nhy xung sng. Nhng k phi cht chm hay l b tri ph th chng bao nhiu song k
cht ui v s m vi nhy xung sng ln nhau, th khng bit l ngn no. Trong trn
ny, ng Nguyn nh lm tng [15 tui], rt khn ngoan v gan m lm, v cng nh nh
lnh, du chung quanh ngi cht gn ht, song ng y chng phi nao. Khi tn trn m
thy ng y nhng mu dm d c mnh, m chng b vt tch g, th ai ai u k l php l.
Nhng tu qun Ty Sn Long H, th ng Nguyn nh ly c ht (S K i Nam Vit,
t. 13-14).

Thc Lc chp vn tt trn Long H nh sau: Thng 11 (ta) tc thng 12/1777), nh p

iu khin gic l Ho dinh Long H (tc tnh Vnh Long ngy nay) c ph c. Thng 12
(ta, tc thng 1/1778) nh c Si Gn (TL, I, t. 205).

Vn theo S K i Nam Vit, Gioang cn xut hin thm mt ln na: ng Nguyn nh th

cy ng Gioang sm sa kh gii [gii] cng ng nhiu tu, v sm nhiu khc cho ng
nh gic theo php bn Ty (SKNV, t. 14).

Nu tin S K i Nam Vit, th ta c th tm tm tt tnh hnh nh sau:

Khong thng 11/1777, B a Lc t Cao Mn v Nam H, em theo Jean, v Jean lm

tri ph, mt loi lu n th s. Th tri ph ny n lm qun Ty Sn hong s, nhy
xung sng cht ui rt nhiu. Nguyn nh thng trn Long H, thu c nhiu tu b, kh
gii ca Ty Sn lm nn mng, tip tc cng Thanh Nhn v qun ng Sn, nh
chim Gia nh.
Mn Ho (Manuel)

Chuyn Mn Ho c nhiu ni ghi li trong s Vit Nam:

1- Gia nh Thnh Thng Ch ca Trnh Hoi c trong l mt trong nhng tc phm u

tin vit v Mn Ho:

Thng 3 [Nhm Dn, thng 4/1782], anh em Ty Sn l Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn

Hu dn 3 vn qun thy b vo ly Gia nh. Thu qun ca ta by trn ng by Cn Gi,
qun Ty Sn nh thun gi v thy triu nn cng no bum xng thng vo, qun ta khng
nh m t tan r, ch c chic tu phng Ty ca Mn Ho l chng c c lu. (Mn Ho
l ngi nc Php, theo gip rt hiu dng, lm quan n Khm sai Cai c qun i Trung
Khung, c phong tc An Ho Hu, khi cht c tng l Hiu Nghi cng thn ph quc
Thng tng qun, c tng t miu Hin Trung). Nguyn Hu cho qun vy nh t
chy tu , Mn Ho cht, qun Ty Sn tha thng ph lun qun ta ng ba Li Sp (Soi
Rp), thng tin Bn Ngh, quan qun phi chy tan tc. (Gia nh Thnh Thng Ch, Trn
H Tin, bn in t do L Vit Dng dch v ch gii).

2- i Nam Thc Lc son sau Gia nh Thnh Thng Ch, chp rng:

Thng 3 [Nhm Dn, thng 4/1782], gic Ty Sn Nguyn Vn Nhc v Nguyn Vn Hu

vo nh ph. Vn Nhc nghe tin Thnh Nhn b git, mng ni: Thanh Nhn cht ri,
cc tng khc khng s na! Bn em chin thuyn vi trm chic, c i binh vo
nh. Qun Ty Sn n ca bin Cn Gi. Vua sai Tng Phc Thim iu bt trn thy binh
Ng By (Tht K giang). Gic nhn gi mnh xng thng ti. Qun ta phi li. Mt mnh
cai c l Mn Ho, i tu Ty c sc nh rt lu. Gic qun bao vy bn mt, nm ha kh
t tu, Mn Ho b cht (Mn Ho l ngi Ph Lng Sa, B a Lc gii thiu l ngi dng
c, vua trao cho chc Khm sai Cai c coi i Trung Khung, sau c tng l Hiu nghi
cng thn ph quc thng tng qun) (TL, tp I, t. 211-212).

3- S K i Nam Vit vit v Mn Ho vi nhng chi tit khng c trong chnh s:

ng Nguyn nh sai ng Hu Ngoi [ Thnh Nhn] i vi ngi Lang Sa kia, sang vi

c thy V R [B a Lc] m li gip vic nh nc, tn l Manoe (Emmanuel) (S k
i Nam Vit, t. 15).

Vi trang sau, tc gi t trn Long H, thng 4/1782 nh sau:

Vua nghe tin y [tin Nguyn Nhc v Nguyn Hu vo nh] chng ly lm lo cht no, bi
c nhiu tu, nhiu ghe, cng kh gii [gii] sn; li c nhiu binh s lm. Vy vua bt cc quan
v binh s i n qun gic. Trc ht c mt ng Manoe, l ngi Lang Sa, cai mt chic tu
ln: Chng hay nhng tu vua xung sng i ngc nc, cha ra ca [Cn Gi], lin gp
nhng thuyn qun gic Ty Sn vo ca i xui nc. My tu vua c mt chic i trc l
tu ng Manoe, phng trit chng cho qun Ty Sn vo ca.

By gi quan qun thy tu qun Ty Sn vo ca m chy xui nc thun gi lm vy, th

kinh khip c. V li ng Manoe chng quen ng [ng], th tu phi [mc] cn, chng cn
i c; li chng ai c gan n cu ngi. Qun trong tu thy lm vy, li qun gic gn
lm, th mt vi. Li thy tu b vo b, nn qun y chy trn, chng cn ai li. ng
Manoe mt mnh trong tu tng lm; song chng ng lng, mt c thi qun lnh bn ty
m nh cho n cht. Qun gic thy tu phi cn th ua nhau n. Nhng m bao nhiu
ngi xung tu y th ng Manoe chm i ht. Song bi qun y ng qu, m ng Manoe th
mt mnh chng lm chi c. By gi ng y thy tu y qun gic, th xung di lng
xt, ni quen tr thuc sng m t i. Cho nn bng chc c thuyn v ra chy cch gm
ghic lm; bao nhiu ngi trong tu cht ht; v nhng chic tu xung quanh th phi v
c. ng Manoe cht cch khn nn nh vy; song thin h khen l anh hng (S k i Nam
Vit, t. 24).

Tp hp c ba ngun tin trn chng ta c th tm tt trn Ng By nh sau:

Thng 4/1782, nghe tin Thanh Nhn b Nguyn nh git, Nguyn Nhc v Nguyn
Hu thng lnh i binh vo nh Gia nh. Nguyn nh sai Tng Phc Thim dn qun
chng gi Ng By (Tht K Giang), ni by dng sng giao nhau. Thuyn Ty Sn xui
chiu gi, mnh tin vo ca Cn Gi. Qun ca Tng Phc Thim tan r. Tu ca Mn
Ho, khng thuc ng sng, b mc cn. Theo Trnh Hoi c, Nguyn Hu cho qun bao
vy, nm ha kh t tu. Nh vy qun ca Nguyn Hu dng ho kh, c th hiu l
mt loi tri ph chng?

Theo S K i Nam Vit, Mn Ho t t thuc sng ca tu, cht cng ch qun.

Trnh Hoi c ni: Nguyn Hu cho qun vy nh t chy tu v Thc Lc ni: Gic
qun bao vy bn mt, nm ha kh t tu, tc l tu ca Mn Ho b qun ca Nguyn
Hu t; c th v Thc Lc chp Gia nh Thnh Thng Ch, hoc v mt l do no khc, c
hai ngun tin ny ng quy.

i vi triu nh, Mn Ho l ngi anh hng v c cng nht. Sau khi cht, ng c
thng Hiu Nghi cng thn ph quc Thng tng qun, bi v c th n Hin
Trung cng cc danh tng khc. n Hin Trung trn ng Si Gn-Ch Ln, Php gi
l Pagode des Mares, v b Php tiu hy trong trn i n K Ho vi Nguyn Tri Phng,
nm 1861.

4- Cosserat trong bi Notes biographiques sur les Franais au service de Gia Long (Ghi ch
tiu s nhng ngi Php gip Gia Long), (BAVH, 1917, III, t. 166-169) vit kh di v Mn
Ho, ng k hai cu chuyn: linh mc Bouillevaux vit v ci cht ca Mn Ho v chuyn
B a Lc tu vua Louis XVI v Mn Ho, thuyt phc vua Php k hip c cu vin.
Linh mc Bouillevaux trong cun LAnnam et le Cambodge k rng: Ngi lnh can m
ny iu khin mt chic thuyn chin trn Cn Gi, thuyn anh b nn, thu th b ht, ch
mnh anh li, dng mnh nh s t, nhng b Ty Sn bao vy t pha, thy h ln
thuyn, anh chm la vo thuc sng, cng n vi k th.

Bouillevaux vit gn ging S k i Nam Vit, vy c th ng tham kho cun s ny,

hoc c hai vit theo ti liu nh dng.

Khi B a Lc em hong t Cnh sang Php cu vin, ngy 5 hay 6/5/1787, gim mc
c vo triu kin vua Louis XVI, vi s hin din ca Thng ch de Castries, B trng
Hi qun v Cng tc de Montmorin, B trng Ngoi giao.

Ni dung bui triu kin c hai b trng tham d ghi li trong notes, v c lu tr
trong vn kh B Hi qun v B Ngoi giao; Faure su tm hai bi notes ny, vit li trong
cun Monseigneur Pigneau de Bhaine (s dn l Faure) (t. 78-85). Khng r ng c thm
tht g khng.

Theo Faure, B a Lc trnh by tnh hnh chung i khi nh sau: Vit Nam c v tr thun
li, ai chim c th c th lm ch s lu thng c vng, ngn nga c quc Anh
bnh trng. Nhng li ch em qun gip Nguyn nh rt ln m s b ln vnh
Nng l an ton, v.v. B a Lc xc nh vi Php hong rng lc lng thy binh ca Ty
Sn khng c g ng k, ng ni: Nhng chin thuyn mnh nht ca chng ch bng th
tu nh ba bum (chasse-mare) ca ta. Thn c th ni rng, trong [trn chin] lc bt u
cuc ni lon, mt thn dn can m ca b h m h thn dn t Pondichry n gip
Nguyn nh, ch huy mt tu b, vi 10 i bc rt nh v vi tn lnh thu vng Gia nh
(Si Gn); vy m cng cm c c mt ngy, chng li c mt hm i ca qun ch gm
100 chin thuyn, m khng b bt. ng, l anh t tit vi tu. ng, anh l mt ngi Php
can m, c mt ngh lc phi thng, m tn tui anh, v hnh ng ny, s mi mi l thn
tng nc Nam (Faure, t. 82-83).

Khng r v c hay v khng bit, m B a Lc bo co sai lm v sc mnh qun s

ca Ty Sn, v v s cm c ca Mn Ho. Nhng chnh nhng sai lm ny, km theo s
lm ln c th b d dng ln vnh Nng (lc Quang Trung ang lm ch) m gim
mc B a Lc gp nhng cn tr ca phe chng li vic cu vin.

D sao chng na, th hai ngi Php Jean (Joang) v Manuel (Mn Ho) l hai ngi
gip Nguyn nh trong thi im u giao tranh vi Nguyn Hu.

Khi phi on B a Lc v Hong t Cnh t Php v ti Pondichry (1788) d lun chc

kh si ni, cho nn c mt s thy th o ng trn cc tu Php, v mt s ngi khc, t
Pondichry hay Macao tm n Nam H u qun di c Nguyn nh. Trong s c:
Guillaume Guilloux, Jean-Baptiste Guillon, Julien Girard de lIsle-Sell, v.v. Chng ti s ln
lt, tm li du vt ca h di y.
Guillaume Guilloux

Qu Vannes (Morbihan), tnh nguyn binh nht trn tu Le Duc de Chartres. Theo danh
sch thu th o ng ca Faure, Guilloux ln Pondichry ngy 22/6/1784, v li (Faure,
t. 246). T nm 1784 n 1790 khng bit Guilloux lm g. ng c vn bng Ph cai i
ca vua ngy 27/6/1790, trong c cu:

Hong thng nhn thy, d J. Guilloux, quc tch Php, cha c c hi lm vic nhiu,
nhng t ra c thin ch, nht l n t rt xa, phc v trong thu binh ca nh vua; v
th hong thng ban cho y chc Ph cai i nhu ti hu, di quyn ca JM. Dagot
[Dayot] (Louvet, I, t. 538).

Trong th ca Le Labousse gi Hi tha sai Paris ngy 16/6/1792, c cu:

Tt c nhng ngi Php y gip vua c hn hai nm, u tr v Macao. Trong c

hai anh em Dayot, qu qun Rhedon, ng Vannier, qu Auray. Cc ng Launey v Guilloux qu
Vannes, u sang li Pondichry ri; Launey, ngy mng mt nm ngoi [1/1/1791], v
Guilloux thng ging va ri (Cadire, Documents relatifs lpoque de Gia Long, BEFEO, t.
28).

Nh vy, Guilloux b vua Gia Long, tr v Pondichry thng 1/1792. V theo Cosserat, th
i mt, khng li du vt (Cosserat, bd, t. 172).

Jean-Baptiste Guillon

Qu Vannes (Morbihan, Bretagne). Trong danh sch th thy o ng ca tu Dryade,

Faure vit:

Tnh nguyn binh nh (nhn ngy 22/12/1787), trn tu Dryade, ri cng Lorient ngy
27/12/1787. Vo bnh vin Pondichry ngy 1/8/1788, ra ngy 14/8/1788. Tr li
Pondichry cng vi tu ngy 1/7/1789 v li y. Ch thch: Ti Brest, mang giy thng
hnh ca to th chnh Saint-Brieuc ngy 18 Germinal nm th XIII, (18/4/1804), ln tu
Rpublicain lm i ph ti cng (deuxime maitre de timonerie) (Faure, t. 242).

Nh vy, Guillon n Pondichry t ngy 1/7/1789, li y khng bit bao lu ri tm

cch n Nam H. Guillon nhn vn bng ph cai i ca vua ngy 27/6/1790, trong c cu:

tuy cha c c hi tr ti, nhng t ra c thin ch, n t rt xa phc v trong thy

binh ca nh vua. Hong Thng tin tng vo ti nng ca y, vi vn bng ny, ban cho y
chc Ph cai i oai dng hu, di quyn ca JM Dagot [Dayot] (Louvet, I, t. 537)
Faure cn vit thm rng: ng Guillon, nhn chc Lieutenant de vaisseau Nam H ngy
27/6/1790, phng s cho ti ngy v li Brest, tc l trong vng 14 nm (Faure, t.
242). Cu ny chc l sai, v Thc Lc khng ghi tn Guillon trong cc chin dch hnh qun
v Cosserat cho bit, ng cng khng tm thy du vt g ca Guillon trong vng 14 nm ny
(Cosserat, t. 172).

Cn phi ni thm, Jean-Baptiste Guillon tnh nguyn trn tu Dryade, tu ny ri Lorient

ngy 27/12/1787, trn c Olivier de Puymanel v phi on B a Lc v hong t Cnh.
Vy c th Jean-Baptiste Guillon quen Puymanel v B a Lc trong chuyn i ny. V c
th l l do khin Guillon tm n Nam H.

Julien Girard de lIsle-Sell

Khng bit qu u. Theo Cosserat, c l l cng chc thuc a, v khng thy tn trong
danh sch thy th o ng ca Faure. Trong vn bng vua cp cho Isle-Sell ngy
27/6/1790, c cu:

vi vn bng ny, cp cho y chc Cai i long hng hu, giao cho y qun chic tu Le
Prince de Cochinchine, di quyn iu khin v phi tun mi lnh ca Jean-Marie Dagot
[Dayot], ch huy phn khu c tu ny (Louvet, t. 535)

Vn bng ny rt ging vn bng ca Vannier, c hai u di quyn Dayot. Tuy nhin

khng thy Thc Lc ni n tn ng, v Cosserat (t. 173) cng cho bit: c l ng khng
lu v, ti khng tm thy ti liu g ca ng sau nm 1790.

Jean-Marie Despiaux (?-1824)

Jean-Marie Despiaux l mt bc s, Nam H t 1799 n khi ng mt, khong 1824. ng

c vua Minh Mng giao cho i Macao mua thuc phng nga (vaccin) bnh u ma.

Khng bit ng n Nam H nm no, nhng c nhn vn bng ca vua ngy 2/4/1799.

Vn bng cp cho M. Despiaux

Trm, vua Nam H, cp bng ny cho Jean-Marie Despiaux, quc tch Php. Ngi c tn J.M.
Despiaux, nghe ting trm lnh o cng minh tm n Nam H, trm bit y c ti lm
thuc, ban cho y chc bc s trong qun i, lnh xung tu Phng [Phng phi] theo qun,
sn sng ti bt c ni no cn gi, hnh ngh. Nu ngi mang tn J.M. Despiaux, khng
chu ton bn phn, s b trng pht theo ng lut php. Khm tai.

Ngy 2/4/1799. (Louvet, I, t. 537).

Cosserat cho bit: Despiau (Despiaux, tn nhng ngi Php mi ch vit mt khc) qu
Bazas (Gironde). Bc s gii phu. Chc ch c vai tr rt ph. Theo c Chaigneau, ng
c thi Macao ri n nc Nam, c ngi Php y n tip nn quyt nh li, v
lm vic trong s cc thy thuc ca Gia Long. ng c mt lc B a Lc mt, ngy
9/10/1799, sn sc cho v gim mc ti pht cui.

L th ca Vannier vit cho M. Baroudel ngy 13/7/1820, cho bit:

Ti [Vannier] ngh vi vua [Minh Mng] sai M. Despiau i tm [thuc chch nga Macao
em v], ng y lu v cng l mt trong nhng thy thuc trong cung. Nh vua
bng lng (Cadire, Doc. Rel., BEFEO, t. 63).

Mt l th na ca gim mc La Bartette gi M. Baroudel t Hu ngy 2/8/1821 (Cadire,

Doc. Rel. BEFEO, t. 65) v mt th khc ca Vannier gi cho M. Baroudel t Hu ngy
2/8/1821 (Cadire, Doc. Rel. BEFEO, t. 67) cng ni n s hin din ca M. Despiau vo
thi im ny.

Ri khng c tin g na, cho n nm 1825, trong bn bo co ca nam tc Bougainville

gi B trng Thuc a v Thy qun, vit t Nng, ngy 12/2/1825, trn tu La Thtis
c cu: Ngay hm ti n y, ti trao cho quan s ti mt l th cho ng Chaigneau,
trong ti yu cu ng n Nng v thng bo s cp bn ca Hm i; ti khng bit
ng quan ny i lc no, ch ngy hm sau na, ngy 14, ti mi bit l ch cn c mt ngi
Php y, ng Despiau, thy thuc, va mi cht (Cordier, Le consulat de France Hu, t.
106).

Theo c Chaigneau (Souvenirs de Hu, t. 231): ng Despiau, nhng kh nng tr tu b

mt i, khng cn sng sut lm thy thuc, iu m ng nhn l c hc trong thi tr.
Ngi ta gi ng l bc s, nhng ng ch c tn thi, cn th ng ch cho thuc cha bnh
ngoi da, m ngi Vit rt thch. ng Despiau thuc m kiu dn nh chng ti, khng c
gia nh Hu, rt thn vi hai gia nh Php chng ti [Chaigneau v Vannier] m ng coi
l gia nh ng (Trch theo Cosserat, bd, t. 177-178).

De Forcant (Forcanz) (?-1811) v trn Th Ni 1801

Qu min nam Bretagne. Khng c tn trong danh sch 369 ngi lnh o ng do Faure
cung cp. Louvet a de Forcanz vo danh sch nhng s quan n nc Nam cng B a
Lc nm 1789, nhng, Louvet, ngoi su tp nhng vn bng vua ban cho nhng ngi
Php, nhng iu ng vit v giai on ny khng c g l bo m.

Qua nhng g ghi trong chnh s Vit, u nm 1800, khi Nguyn nh quyt nh em qun
gii vy cho V Tnh v Ng Tng Chu ang b Trn Quang Diu bao vy rt ngt trong
thnh Bnh nh, de Forcant cng Vannier v Chaigneau c b vo Trung qun, di
quyn iu khin ca Tng Phc Lng; t thng 3/1800, qun ba tu ng, i theo hi
qun ca Nguyn Vn Trng, trong chin dch.

Thc Lc, vic thng 2 L (thng 3/1800) ghi:

Sai khm sai thuc ni cai i Nguyn Vn Chn [Vannier] qun tu i hiu Phng phi,
Nguyn Vn Thng [Chaigneau] qun tu i hiu Long phi, L Vn Lng [de Forcant] qun
tu i hiu Bng phi, theo Trung qun sai phi i nh gic. (Bn Chn u l ngi Ph
Lng Sa) (TL, I, t. 407).

Nguyn Vng khng th gii vy c Bnh nh v lc lng thy qun hng hu ca V

Vn Dng u ca Th Ni.

ng c Siu by k nh ho cng, dng c lm xong.

Nguyn Vng mt nh hm 28/2/1801 s tn cng chp nhong.

Trn Th Ni th hai xy ra ngy 1/3/1801 (xin nhc li: trn Th Ni th nht thng
7/1792, Nguyn nh ph tan thu qun ca Nguyn Nhc), Nguyn nh ph tan thu qun
ca V Vn Dng, chin thng ln nht ca Nguyn nh, a chin tranh vo ng qut quan
trng.

Trong trn ny, de Forcant, Vannier v Chaigneau iu khin ba chic thuyn ng h tng
nh vua. Mc d chin thng ln, nhng qun Nguyn vn khng gii vy c Bnh nh.
ng c Siu dng k nh ra Qung Ngi, Qung Nam trc.

Thc Lc, thng 2 L (thng 3-4/1801):

Sai Nguyn Vn Trng iu bt thu qun tin ra Qung Ngi, Qung Nam nh gic. V u
v Tuyn phong hu T dinh qun Thn sch l Phan Vn c. V u v Phn dc Trung qun
l Tng Phc Lng, Chnh v v Thun v l Vng Vn Hc v cc cha tu hiu Long
phi, Phng phi, Bng phi l bn Nguyn Vn Chn [Vannier], Nguyn Vn Thng
[Chaigneau], L Vn Lng [de Forcant] u thuc quyn (TL, I, t. 432).

Trong chin dch Qung Nam, de Forcant, Vannier, Chaigneau, di quyn iu khin ca
tng Phn Vn Nhn nh vo ca bin Nng.

Sau khi Nguyn Vn Trng chim li dinh Qung Nam. Nguyn nh ban thng cho tng
s thng trn, trong dp ny, De Forcant, Vannier, Chaigneau, c thng chc Cai c. Thc
Lc, thng 6 L (thng 7/1801) ghi:

Cho Khm sai thuc ni cai i Nguyn Vn Thng, Nguyn Vn Chn, v L Vn Lng lm
Khm sai thuc ni cai c, vn qun cc thuyn hiu Long phi, Phng phi v Bng phi (TL,
I, t. 451).

De Forcant v Vannier c sai nhim v ti lng. Thc Lc, thng 11 L (thng 12/1801)
ghi: Sai cha tu Phng phi l Nguyn Vn Chn v cha tu Bng phi l L Vn Lng ch
15.000 phng go t Qung Nam n qun th Th Ni (TL, t. 474).

V phi ti liu Php, s hin din ca de Forcanz c ghi nhn t nm 1800, trong l th
ca Le Labousse gi hi tha sai Paris, vit ngy 24/4/1800.
y l l th di linh mc Le Labousse vit v cng trng ca vua Gia Long, c mt on ni
n chuyn Gia Long t ng tu theo li u Chu, trong c cu: Tu Bng Phi [lAigle]
26 i bc, do de Forcant, ngi min nam Bretagne, iu khin (Cadire, Documents
relatifs lpoque de Gia Long (Ti liu lin quan n thi Gia Long), BEFEO, t. 39).

V phi Php, cng c nhiu chng t v vic de Forcant d trn Th Ni 1801:

1- Th ca Chaigneau vit cho Barisy ngy 2/3/1801, c cu:

Barisy thn. Chng ta va t sch thy qun ca ch, khng thot mt ghe. Cho ti by gi,
trn ny m mu nht ca qun i nc Nam. ch chin u n cht. Pha ta cng c
nhiu ngi cht v b thng, nhng so vi thng li m vua thu c th chng c g ng
k. Vannier, Forcanz v ti u d trn ny v tr v lnh ln (Doc. Rel., BEFEO, t. 39-40).

2- L th di ca Barisy gi M. Ltondal ngy 11/4/1801, m t trn Th Ni, tuy Barisy

khng ni n nhim v ca ba ngi ny trong trn chin, nhng c nhc n tn ba ngi
Forsanz, Vannier v Chaigneau (Doc. Rel., BEFEO, t. 41).

3- Th ca Le Labousse gi v Hi Tha sai, ngy 20/4/1801, Bnh Khang, cng m t

trn Th Ni 1801, nhng ng vit v nhim v ca nhng ngi Php ny mt cch chi tit,
c bit ng k li chin cng ca De Forcant:

Chin thng ly lng nht, s li du n trong bin nin s nc Nam, l vua va thng
thy qun Ty Sn hi cng Quy Nhn, ch trn bn Chine-Chine [Th Ni]. , cch
y 7, 8 nm trc, ng ph hi qun ca ch. ng va ti to ln th nh hm 1/3. [...]

Nhng s quan Php, cc ng Chaigneau, Vannier, v De Forcanz, iu khin cc tu le

Dragon [Long Phi], le Phoenix [Phng Phi] v LAigle [Bng Phi] cng i chin dch ny.

Mi ngi vi tu trang b kh gii, c nhim v h tng nh vua v ph tr tt c nhng

thuyn chin tr v. (Ils accompagnrent le roi chacun avec un bateau bien arm et ce fut eux
quil chargea de faire entrer toutes les galres).

Nhng lc nh nhau, h b gi li h tng vua. Khi nghe thy ting i bc n, mu Php

si sc trong huyt qun, vua phi nghim cm mi cn c lng nhit thnh ca h. Gi h
li bn vua cn kh hn l thc qun tin ln gia nhng trn ma i bc. ng de Forcanz
khng dn lng trc cn hng say chin u; lng can m thc y, ang m ln vo
cng mt mnh t ht by tu chin trang b kh gii nhiu nht.

Cc ng Vannier v Chaigneau cng c th lm c nh th, nu lm theo lng can m,

nhng cc ng nh ra rng mnh c nhim v canh gc cho c ngai vng trong con ngi nh
vua (Doc. Rel., BEFEO, t. 45-46).

on vn rt ho hng ny ca v linh mc ph trng lng nhit thnh v si sc ca

Vannier, Chaigneau, v ni n hnh ng can m v chin cng ca de Forcant, v cng
cho ta bit: Trong trn Th Ni, ba ngi ny ch huy cc tu Long Phi, Phng Phi v Bng
Phi c nhim v h tng vua. Mt t liu khc, cho bit, b ch huy ca Nguyn Vng u
mt vnh kn o, cch ch nh nhau kh xa. Nh vy ta c th hiu nhng tu h tng
cng khng phi xng pha tn n nhiu.

L th ca Barisy, vit ngy 16/7/1801 cho cc ng Marquini v Ltondal, k v trn Ph

Xun, cng nhc n tn de Forcanz, Vannier v Chaigneau, trong trn nh Hu.

Theo Cosserat, th l ln cht ng thy tn de Forcanz.

Sau chin thng Ph Xun, c ba ngi Php theo gip Nguyn nh n chin thng sau
cng l de Forcanz, Vannier v Chaigneau, s c thng chc Chng C. C ba u ly v
Vit v li Hu.

Trong th ca M. Audemar, vit ti Nam K ngy 28/4/1811 bo tin J.M Dayot va cht v
m tu, c thm cu: M. De Forcanz cng mi cht v cht trong i ngc (en rprouv); t
ra chng ta khng c mt c on no tin rng ng y t cu ri linh hn (Doc. Rel,
BEFEO, t. 61).

Vy de Forcanz t trn trong tnh trng b o. ng c chn Hu nm 1811.

Theo Cadire: Nghe ni de Forcant c nhiu con: cu Ca (Nguyn Vn Ca), cu Vinh

(Nguyn Vn Vinh), cu Nh (Nguyn Vn Nh) mt ngi i ra nc ngoi ri v cht
Nam H. Mt ngi khc, kt thc trong ngho i, bn b dc thnh ni, ni anh ta , gn
kho g c (mc thng). Mt ngi con gi khng li du vt r. Cu Nh c l mt lc
cn b, v c chn cnh cha. Cn cu Ca, li k nim trong lng h o Ph Cam,
nh mt k c bc, khng lm n g c. (Cadire, bd, t. 65).

Cosserat (t. 189) trch theo c Chaigneau, trong Souvenirs de Hu, (t. 194, note 1) cho bit:
nh ng Bao Vinh i din vi nh Vannier.

M ng nm trn b phi knh Ph Cam, xm Ph T, lng Dng Xun, huyn Hng Tr;
nm 1898, tn m Vannier, nhng Vannier v Php v mt Lorient. Cadire chng
minh l m ca de Forcant. (Cadire, Les Franais au service de Gia Long, BAVH, 1918, II,
t. 59-60).
Chng 16: III - Le Brun

Hai ngi Php n gip Nguyn nh, c vua cho chc v cao hn ngi khc v c
trch nhim ln hn, l Thodore Le Brun v Jean-Marie Dayot. Khc vi nhng ng hnh,
tn tui ca h cn tn ti n ngy nay, v c cc s gia thuc a a ln hng u
trong s nhng s quan c cng dng li ngi bu cho Nguyn nh. S kin ny c l
thot thai t vic, ngay t u, tc l t ngy 27/6/1790, chc v ca h cao hn ngi
khc:

Le Brun ch l binh nht trn tu Php khi o ng, c nhn chc Khm sai cai i thanh
oai hu, qun chiu vic cng th, c l v khai man l s quan v k s, ri cc ngi
bt thuc a vin vo a ln hng kin trc s thit k th u tin ca Vit Nam.

Jean-Marie Dayot, ngi duy nht tng l s quan trn thng thuyn n , vi chc
tr t i u, cai qun tu bun nh Adlaide, hot ng trong vnh Bengale, trc khi n
Vit Nam. V vy m Dayot c kh nng v c thu o b bin nc Nam.

Nh kinh nghim v phm trt c thc, JM Dayot c nhn chc Khm sai cai i qun
chiu tu nh chch tr lc hu, qun chiu hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine (tu
ny khng bit tn Vit l g, y l tn dch sang ting Php) vi s tr t ca Vannier,
cai i chn thanh hu, qun tu ng Nai, v Isle-Sell, cai i long hng hu, qun tu Le
Prince de la Cochinchine, cng vi Guillon, ph cai i oai dng hu v Guilloux, ph cai i
nhu ti hu. Dayot, sau khi phm ti, trn i, k li chuyn mnh v Puymanel cho Sainte-
Croix nghe v vit li: Sainte-Croix s bin Puymanel thnh k s trng ch huy vic
ng thuyn v xy dng cc thnh i nc Nam v Dayot thnh thy t ngnh hi
qun Vit Nam.

Chng ti th iu tra li con ng thc th ca hai nhn vt ny, trc ht l Thodore

Le Brun.

Thodore Le Brun

Trc khi n Vit Nam

Khng bit qu u. Qua nhng thng tin Faure chp c trong Vn kh B Hi qun
(Archives de la Marine), Le Brun trc ht l lnh tnh nguyn trn tu Vnus, tu Vnus
khi hnh t Brest ngy 18/6/1785 v b nn trong vnh Ba T. Thuyn trng tu ny
chuyn sang tu Mduse ngy 18/6/1788 (Faure, t. 241). Nh vy, Le Brun trong s
nhng thu th ca tu Vnus b chuyn sang tu Mduse, tuy nhin, trong bn k khai tn
cc thu th o ng ca tu Vnus, cng li c tn Le Brun: Danh sch tn nhng thu th
ca tu Vnus b ui hay o ng, gm c: Le Brun (Thodore), tnh nguyn binh nh (chc
nhn ngy 8/2/1788), chuyn sang tu Mduse, ngy 19/6/1788 (Faure, t. 241).

trang 241 th Faure vit nh vy, nhng n trang 243, v tu Mduse, Faure li ghi: Tn
nhng thu th o ng hay b ui trong hnh trnh, gm c: Le Brun (Thodore), tnh
nguyn binh nht (chc nhn ngy 1/1/1789) (Faure, t. 243).

Nh vy, Le Brun b hai ln ghi tn trong danh sch o ng, ca tu Vnus v tu Mduse,
chc c s nhm ln, v anh ta c chuyn t tu Vnus sang tu Mduse, vy ch o ng
mt ln tu Mduse.

Faure vit tip: [Le Brun] vo bnh vin Pondichry ngy 28/6/1788, ra ngy 28/8/1788,
ln b Macao ngy 13/1/1790, ri li; n Nicholas Lolier 45 piastres 5l, 8s, [?] tr gi
243 livres. (Faure, t. 243). Nh vy, Le Brun bnh vin Pondichry trong hai thng t
cui thng 6 n cui thng 8 nm 1788. Ri c l anh ta phi ln tu Mduse lm vic tr
li cho ti ngy 13/1/1790, tu ny gh Macao, anh ta bn li y, ln ny mi thc s l
o ng; khng bit Le Brun li Macao bao lu ri mi tm cch sang Vit Nam.

Vn bng Khm sai cai i ca Le Brun

Ngy 13/1/1790 Le Brun mi ti Macao v li, ri tm cch sang Nam H. M thnh Gia
nh, theo Trnh Hoi c, p t ngy 4/2/Canh Tut [19/3/1790]. V vy, tt c cc
gi thuyt cho rng Le Brun v bn thnh Gia nh l hon ton v l. Bi vic xy dng
mt thnh ph, khng th xc tin trong vi ngy.

Ta ch c th chc chn rng, Le Brun c mt Vit Nam trc ngy 27/6/1790, l ngy
anh ta c nhn chc Khm sai cai i, vi mt vn bng c u i hn ngi khc:

Hong Thng xt thy ti nng ca Thodore Lebrun, quc tch Php, vi bng vn bng
ny, ban cho y chc Khm sai cai i thanh oai hu, qun chiu vic cng th [bn ting Php
dch l capitaine ingnieur]; v th, Hong Thng, giao cho y coi sc tt c nhng n lu
trong nc, v lnh cho y phi tm mi cch c c s bo m an ton cho nhng thnh
tr ny. Nu v bt cn, y khng lm trn nhim v, th s b trng pht theo lut php.

Ngy th 15, tun trng th nm, nm th 51, i Cnh Hng (27/6/1790) (Louvet, t.
536).

Qua vn bng ny, ta thy Le Brun t nhn mnh l k s xy dng nn c vua cho
chc Khm sai cai i oai thanh hu, trng coi cc thnh tr. Chc v ca Le Brun tng
ng vi chc v ca Dayot, l Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu,
khm sai cai i trng coi hai tu (qun chiu tu nh chch).

Rt tic l chng ta khng c vn bng ca Puymanel so snh xem Puymanel c nhn

chc g, khi mi n. Vic ny hi l, v chnh Puymanel dch bng ca cc bn ra ting
Php, m li khng thy anh ta a vn bng ca mnh ra dch. Hoc v Puymanel s cc bn
ganh t hoc v anh ta khai man nhiu qu, nn s b t co chng?

V Puymanel, t chc Khm sai cai i nm 1790, n nm 1792, ln thng chc V u, l

iu l, khin Cadire cng thc mc. Nhng chng ti ngh rng v Puymanel lp c
nhiu cng trong ngnh pho binh, nh vic cng vi Trn Vn Hc ch to cc hng ho
xa, chn a li, binh kh (Lit truyn, II, t. 282), nn c ln chc nm 1792, ng vo lc
qun Php b i v Nguyn Vng ang cn ngi, s ni r hn v vn ny, trong phn
vit v Puymanel.

Tr li cc vn bng pht ngy 27/6/1790, ch c Le Brun v Dayot l c hai chc Khm

sai, Vannier ch c chc cai i, qun tu ng Nai, di quyn Dayot; Isle-Sell c chc
cai i, qun tu Le prince de Cochinchine, di quyn Dayot; cn Guillon, nhn chc ph cai
i, di quyn Dayot, v Guilloux chc ph cai i, di quyn Dayot.

Tm li, v Dayot l ngi duy nht c hc lc v kinh nghim, tng iu khin tu Ile
France, nn anh ta c chc cao v rt c trng i, di quyn c ti 4 ph t:
Vannier, Isle-Sell, Guillon v Guilloux.

Nhng c k vn bng pht cho nhng ngi ny, ta thy vua rt nghim khc, lun lun
c cu: Nu v bt cn, y khng lm trn nhim v, th s b trng pht theo lut php. V
cu ny, m Dayot khi lm m tu ng Nai, c th b x t, cho nn y phi chy trn.
Trng hp ca Le Brun khng bit nh th no, nhng ta cng c th on: v y khai man
l k s, nn khi khng lm c vic phng b cc n lu, Le Brun cng phi b i.

Le Brun b i

Le Brun b i rt sm.

Le Brun b i, sang Macao, m c l mt trong nhng ngi u tin trong to lnh s Php
Qung ng m Le Brun gp l de Guignes, nhn vin hay ip vin ca Php Qung
ng nm 1791, m chng ti ni n nhiu ln trong cc chng trc. V vy bn bo
co ca De Guignes gi v B Ngoi giao ngy 29/12/1791 c ni n vic Le Brun b i.
Nh bn bo co ny (do Faure trch dn, chng ti ni ti trong chng 12) nay ghi li
hai on ng ch , soi t mt s vn . De Guignes vit:

1- Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php, cho ng ta [Nguyn nh] mt ci bn

thnh i. Nh vua mun xy ngay mt thnh, mc d cn phi c thi gian thun li. V vy
phi sch nhiu dn chng, ph nh ca, bt 30.000 dn cng lm thnh cho vua c ni rt
qun khi thua trn. Qun chng v qun thn ni dy. Olivier v Le Brun, hai tc gi cng
trnh ny cng b v ly. Gim mc B a Lc, phi a hai ng v trn nh mnh mi trnh
khi tai nn ny (Faure, t. 214).

Ngi ta s b vo cu trn chng minh Puymanel v Le Brun l tc gi xy thnh Gia

nh (xem chng 12). Nhng y, chng ta c thm mt nhn xt na, rng: de Guignes
khng ba ra tin ny, ng ta ch chp nhng g Le Brun k li. Vy trng hp Le Brun rt c
th, cng ging nh trng hp Dayot, tc l sau khi b i, phi thut li chuyn mnh cho
hay: Le Brun xut thn binh nht, nhng khai man l k s, nn c trao trng trch qun
l cc thnh tr; v khng lm c nn mi ba chuyn: cho vua bn v vua vi v xy
thnh theo bn ca y v Puymanel cho, nn dn mi ni lon, khin y v Puymanel b v
ly.

2- De Guignes vit: ng Le Brun, thy vua nh gic chm qu, b v Macao. Ch cn li

Nam H ng Olivier m c gim mc Adran khng ngt li khen ngi. Khng c tu ngoi
quc no n Nam H na (Faure, t. 215).

Cu Khng c tu ngoi quc no n Nam H na, l sai hn ri. Nhng cu ng Le Brun,

thy vua nh gic chm qu, b v Macao, cng sai nt: Khi Le Brun Nam H, t thng
6/1790 n khi b i gia nm 1791, khng c trn ng no gia Nguyn nh v Ty
Sn c, v Quang Trung cn lm sao m nh. Th khng th ni l nh nhanh hay nh
chm.

3- Faure thy de Guignes vit cu ny sai, bn chua thm ch thch: Nh vy, chc chn anh
lnh tnh nguyn binh nht Le Brun chng Nam H lu hn 15 thng. Le Brun b i,
khng phi v [vua] nh chm, m bi v t lng, v nht l anh khng bng lng di
lnh ca Olivier, ch l tnh nguyn binh nht thi, vy m c chc Tham mu trng qun
i Nam H (Chef dtat-major de larme de Cochinchine) chc v lm cho anh c quyn iu
khin ngi ng bn (Faure, note s 2, t. 215).

Cu ny ca Faure, ch ng mt phn: lnh tnh nguyn binh nht Le Brun chng Nam H
lu hn 15 thng. Bi v Le Brun n Nam H khong thng 6/1790, v tr v Macao, trong
nm 1791. (Cui nm 1791, de Guignes vit bo co trn y, vy th Le Brun tr v
Macao my thng trc ). Phn cn li, l sai, bi v, Olivier de Puymanel cha bao gi
c lm Tham mu trng qun i Nam H, c. Chc ny do Dayot ba ra khi ni chuyn
vi Ste-Croix t thng mnh v Puymanel ln, hoc chnh Ste-Croix ba t.

Nm 1790-1791, Puymanel ch c th l Cai i hoc Khm sai cai i m thi. Puymanel li

chuyn v pho binh, cha chc lm vic chung vi Le Brun.

L do chnh v s b i ca Le Brun, m c Faure ln de Guignes u khng bit hoc bit

m khng ni ra, theo chng ti, l v Le Brun trt khai man, anh ta khng phi l k s,
khng bit g v thnh quch, li m khng lm c vic, s b vua tr ti.

Cosserat cho bit Le Brun t chc nm 1791, tr v Macao, ri bit tch (Cosserat, t. 174).
Nhng sau ny Taboulet tm thy mt th Le Brun vit t Ile de France ngy 15/6/1792,
cho M. Ltondal, trong c cu: Ti lui v cch bn tu ba dm, ch ngi b con c nh th
rum, ti trng nom cng vic v lm qun l cho h. Cn hn l lm vic cho vua Nam H
(Taboulet, I, t. 245).

Thodore Le Brun l ngi c mt s ngi bt thuc a v Vit Nam dng nn huyn

thoi vo loi cao nht, ngang hng vi Olivier de Puymanel v Jean-Marie Dayot, tuy nhin,
ta cng nn phn bit hai loi tc gi:

Sainte-Croix, vit theo li k ca Dayot, khng ng g n Le Brun, chc v Dayot khng

a Le Brun. Cn Faure, Maybon v Cadire cng khng tha thit lm vi Le Brun.

Ch c Taboulet l thng thng Le Brun ln hng: nh thit k th u tin ca Si

Gn. V s dng ng ny c nhiu s gia Vit Nam chp li, khin y ch thc i vo
lch s.

Ti sao Le Brun tr thnh nh thit k th u tin ca Si Gn?

Ti sao li c s chp nhn d dng mt ngi lnh o ng binh nht, tr thnh nh thit
k th, m khng cn tm kim su xa; nh th, tt c nhng ngi Php n nc Vit,
d v hc, cng d dng tr thnh cc i k s, i kin trc nh vy?

Chng ti tm a ra my gi thuyt sau y:

1- V ci tn Le Brun (cng vit l Lebrun), gi s lin tng ti Charles Le Brun (1619-

1690) ho s i ti, trang tr cung in Versailles ca Louis XIV. Vy chnh ci tn Le Brun
ca Thodore gy n tng mnh khin ngi ta tng ng l con chu Charles Le Brun;
do , ch cn nghe phong thanh c mt bn thnh Si Gn do Le Brun v, l ngi ta tin
l tht ngay v khi Taboulet t Le Brun ln hng nh thit k th u tin ca Si Gn,
th mi ngi thi nhau chp li.

2- V vn bng ca vua cp cho Le Brun l Khm sai cai i thanh oai hu qun chiu vic
cng th, v giao cho nhim v trng nom tt c cc thnh tr trong nc (le soin de toutes
les fortifications de ses Etats), theo nh bn dch ting Php ca Puymanel; nhng chng
ti tin rng cu ny khng dch ng nguyn vn ch Hn, v nu mt ngi c quyn trng
nom tt c cc thnh tr th ngi y phi l thng th B Cng, hoc quyn thng th,
nhng lc cha c chc ny. Tuy ghi l Puymanel dch nhng Puymanel mi n Vit
Nam nm 1788, th 1790 cha th dch c vn bng ch Hn, chc Trn Vn Hc hay H
Vn Ngh dch gip.

Dch gi din chc v ca Le Brun sang ting Php l capitaine ingnieur (i y k s),
chng ti dch li l qun chiu vic cng th.

Sau n cu: v lnh cho y phi tm mi cch c c s bo m an ton cho nhng

thnh tr ny (et lui enjoint de prendre tous les moyens possibles pour pourvoir leur
suret). Cu ny gy kh khn: nu vua lnh cho Le Brun phi bo m an ton nhng
thnh tr ny, th y li khng phi l k s na m y l tng. Do , v khng c bn
trc dch vn bng t ch Hn sang ch quc ng, th kh c th bit ng nhim v vua
giao cho Le Brun.

3- Tuy vy, c my im ta c th chc chn:

- Le Brun khai man l k s chuyn v n lu, nn mi c nhn chc cao hn cc bn.

- Vn bng ca vua vit rt nghim khc: nu khng lm c vic th phi chu ti.

- Vic vua trao cho Le Brun kh lm, qu kh nng ca y, nn trnh b ti, y mi b i.

Sau khi b i nm 1791, th nm sau, Le Brun nhn cng vic trng coi nh th nhum ca
ngi b con Ile de France (th Le Brun vit ngy 15/6/1792, Taboulet, I, t. 244) iu
li cng chng t Le Brun khng c hc lc hoc kh nng c bit mt chuyn ngnh no
c.

Bn thnh bt qui c in li trong su tp bn ca cc tc gi thuc a, ghi l bn

Le Brun 1799, khng th l ca Le Brun, v Le Brun b i t nm 1791, v nu Le
Brun c v c mt bn no v thnh bt qui th cng ch l s v li mt bn c
sn ca thnh bt qui p xong. V, th nht, khi Le Brun n Gia nh nhn vn bng
th thnh lm xong ri, v th hai, khng c iu g chng t Le Brun tng hc ngnh
kin trc. Cn ci bn thnh ph Ty phng theo kiu M vi 40 i l ngang dc m
mi ngi nhc n, k t Cadire tr i, ri Taboulet phng i thm ra, chng t ti
nng ca Le Brun, th cha ai tm thy u c.

Cng vic ca chng ta ngy nay, khng phi l bc b cng lao ca nhng ngi Php ny,
m l tm li s thc lch s. Ai c cng th ghi. Nhng g ch l li n, cng phi c a
ra nh sng.
Chng 16: IV - Jean-Marie Dayot

Phn I: Chc v v trch nhim

V mc t Jean-Marie Dayot, Wikipdia ting Anh tm tt Wikipdia Php. Wikipdia Vit

dch li ting Anh.

Wikipdia Php ghi chc nghip ca Jean-Marie Dayot nh sau: Grand amiral de la flotte
annamite et commandant des btiments franais de lAnnam (i c ca hm i An
Nam v t lnh nhng tu Php ca nc Nam); v ghi nhng chin cng ca Dayot nh
sau:

Nm1792, ng cm u mt chin dch cho Nguyn nh, ng tn ph 5 tu chin, 90 chin

thuyn, v khong 100 tu nh ca Ty Sn; ng cho b qun i ln b v ph hu nhng
n lu trc khi quay v bn Can-Tru (?) Nm 1793, ng t ra chin dch hng nm (Giac
mua) [Gic ma], trong khi b binh do Olivier de Puymanel iu khin li tn cng Qui Nhn
ln na. ng bt c 60 chin thuyn ca Ty Sn v chim c cc tnh Bnh Thun v
Ph Yn, mc d thnh Quy Nhn vn cha h c.

Jean-Marie Dayot cn thc hin mt cng trnh ln lao l thy o b bin nc Nam, bn
do ngi em v v ng gi mt bn sao v Paris. ng ly tn mnh, Port Dayot, t cho
cng Van Phong [Vn Phong tc Hn Khi, tnh Khnh Ho, ni Gia Long ng bn doanh
khi nh trn Th Ni 1801; nm Minh Mng th su i tn l Vn Phong]. Nm 1795, Jean-
Marie Dayot b kt n oan c l c tnh lm m chic tu m ng cai qun. Oan thc, v
lc ng u c trn tu. ng b kt n v bt cn v b ng gng. Nh Olivier de
Puymanel v gim mc Adran can thip, ng mi c th sau 4 ngy chu nhc hnh.

Gh tm v b i x nh th sau nhng phng s ln lao nh th, ng ri b Nam H.

Nhng iu Wikipdia Php vit trn y, tng hp ton b nhng g cc ngi bt thuc a
vit v nhn vt ny: s nghip ca Dayot; s oan c b kt n, v s i x tn nhn
ca Gia Long, i vi con ngi lng ly ny.

i khi chng ta nghi ng chnh xc ca mt s thng tin trn Wikipdia, nhng y l

mt trong nhng trng hp in hnh nht ca s xuyn tc lch s, c Wikipdia
qung b trn ton th gii.

Nhng sai lm v xuyn tc ny n t cc tc gi thc dn, m chng ti trnh by trong

cc chng trc, nay xin a thm vi nhn xt mi:

1- Chc Grand amiral, i c, nu tm tng ng trong s Vit, l chc ca Nguyn

Vn Trng, ch huy ton b thy binh ca Nguyn nh, lp chin cng trong cc trn
Th Ni 1792 (cng vi Nguyn Vn Thnh), trn Th Ni 1801, trn Nng v trn Ph
Xun

2- Vic Dayot t ra chin dch gic ma l hon ton ba t. Gi ma ch khng phi gic
ma. Thi , tt c tu b (u hay ) u dng bum, i u cng phi i thun gi mi
khi hnh c. Khng ch Nguyn nh dng chin dch gi ma, m Ty Sn cng i
thun chiu gi nh vo Nam, gic ma l ting dn min Nam ch qun Ty Sn.

3- Trn vn bng vua cp cho Jean-Marie Dayot c ghi: Khm sai cai i qun chiu tu nh
chch (khm sai cai i ch huy hai chic tu [nh chch l hai chic]). Hai tu ny l ng Nai
v Le prince de Cochinchine (tn dch sang ting Php, khng r tn gc ting Vit l g),
cha r l tu do ngi Vit lm, hay tu Nguyn nh mua li ca B, Anh hay Php, vv
Tuy nhin, nhim v hai tu ny l mua bn nc ngoi v vn ti lng thc, nh ta s
thy, chc chn khng phi l tu chin.

Ngoi ra, t 1790 n nm 1795, Dayot gi chc khm sai cai i, tc vn l cai i, tuy c
thm ch khm sai, trn quyn cai i mt cht, ch khng th l i c. Ngi ch
huy ton b thu qun ca vua Gia Long l Nguyn Vn Trng.

4- Cha c chng c g ch xc v s gp mt ca Jean-Marie Dayot trong trn Th Ni

1792. Nu c, cng ch l vn ti lng thc. Dayot khng trong hm i tc chin. Trn
Th Ni 1792 nh chp nhong, tt c ch c 10 ngy, cha chc Nguyn nh cn n s
vn ti lng thc, v Thc Lc khng ni n cc quan coi vic qun lng nh trong cc
chin dch khc.

Jean-Marie Dayot (1759- 1809)

Dayot l hai anh em: Jean-Marie v Flix, cng n gip Nguyn nh khong 1789.

Jean-Marie Dayot c nhn vn bng ca vua v gi vai chnh trong s nghip ny. Flix
Dayot, nh tui hn, ch i theo tr gip. Tuy sang cng vi Vannier, nhng Flix khng c
chc tc r rng, nn cng khng c ghi nhn trong cc giy t chnh thc.

Trc khi vit v JM Dayot, chng ti xin ni qua v Flix Dayot: Flix Dayot, qu Redon
(Bretagne), em Jean-Marie Dayot, n nc Nam nm 1789 cng vi Vannier, v trn i
nm 1795 cng vi JM Dayot.

Theo th ca gio s Le Labousse vit v Hi tha sai Paris ngy 16/6/1792, th: Tt c
nhng ngi Php y gip vua c hn hai nm, u tr v Macao. Trong c hai anh
em Dayot, qu Rhedon, v ng Vannier qu Auray (Cadire, Doccuments Relatifs
lpoque de Gia Long, BEFEO, s 12, 1912, t. 28). l Le Labousse tm tt tnh hnh chung
vo thng 6/1792, khi bit tin Quang Trung s nh xung min Nam qua ng Lo. Tuy vy,
anh em Dayot cn li Nam H n 1795 v Vannier, lc u chc cng nh b i, nhng
sau, li n u i Minh Mng.

Anh em Dayot ri Nam H, sang hn Phi Lut Tn tip tc vic bun bn.
Flix Dayot mt nm 1821; th Vannier, t Hu gi M. Baroudel, qun th Hi tha sai
Macao, ngy 2/8/1821, vit v ci cht ca Flix nh sau: Ti rt au n v ci cht ca
Flix Dayot cng qu vi ti v i cng vi ti sang nc Nam nm 1789 (Cadire, Doc. Rel.,
BEFEO, t. 67).

Tiu s Jean-Marie Dayot

Theo Taboulet, Jean-Marie Dayot, sinh ngy 21/3/1759 (Taboulet, I, t. 249). Qu Redon
(Bretagne). Theo Faure, Dayot l chu ca Charpentier de Cossigny, cu ton quyn Php
n . Dayot trc thuc vo tr s thuc a a phng n , vi t cch tr t i y
hi qun, lm vic trn cc thng thuyn, b cp Vizaudrut (gia Goa v Bombay) b
nh p, trn thot, nhng b mt tu (Faure, B a Lc, note 1, t. 201).

Maybon vit sau Faure, tm thm c mt s chi tit khc: gia nh Dayot sang lp nghip
ti Ile de France, c nhiu ngi lm vic cho cng ty Php n. C h vi Charpentier de
Cossigny, cng sinh Ile de France, lm t lnh Pondichry t 1785 n 1787.

Nm 1786, JM Dayot iu khin thuyn nh hai ct bum (polacre) Adlaide, trang b Ile de
France i Pointe-de-Galles [Sri Lanca-Tch Lan] v Mascate [Oman] mua lu hynh v gia
v; nhng gp cp ngi Mahrattes [Trung n]. Ch tu khiu ni nhiu ln khng c kt
qu, Dayot bn v Pondychry cu cu tng Conway hin ang lm t lnh qun Php n
, nh ng can thip vi nhip chnh vng Mahratte v c bi thng (Maybon,
Introduction, Relation Bissachre, t. 27).

Sau , Maybon chp li li Sainte-Croix, cho rng Dayot li mt trong hai chic tu h
tng gim mc B a Lc cng hong t Cnh tr v Nam H thng 7/1789. Nhng iu
ny sai, v chnh v gim mc tuyn b ng v vi c mt chic tu. Maybon cn a ra
gi thuyt Dayot quen vi v gim mc, hoc Ile de France, hoc Pondichry, nhng
cng ch l gi thuyt, v khng c g chng minh nhng s gp g ny.

Cosserat trong bi Notes Biographiques sur les franais au service de Gia Long (BAVH, 1917,
III, t. 179) cho bit, ng khng tm thy ti liu no chng nhn ch xc ngy JM Dayot n
Nam H, nhng ng li da vo chng sau y ca Faure xc nh JM Dayot c mt
Nam H t nm 1788, bi v, theo li Faure: Tu Dryade b neo Cavite [Phi Lut
Tn]ba gio s i t Paris vi gim mc B a Lc ln b, l cc ng Le Labousse, Pocard
v Lavou c 7 pho th Php ca tu ny o ng Cavite v hnh nh h s ti tng
cng cho i ng ca tu t Saint-Esprit do Jean-Marie Dayot, i u hi qun, mt tay o
ng khc ca hm i ta, cai qun (Faure, t. 201).

Nhng iu Faure vit ch tin c n y, bi v sau , ng li phng ln rng J.M Dayot

c B a Lc trao cho nhim v thnh lp v ch huy hi qun ca Gia Long v trong
khi ch i, Dayot sang Phi mua bn kh gii cho Gia Long theo lnh ca B a Lc. Nhng
iu ny khng tin c, v tu Dryade u Cavite t 7/10/1788 n 29/11/1788, tc l
trong thi im B a Lc cn ang Pondichry, cha v ti Gia nh, lm sao gim mc
B c th pht sn chc tc nh th? V nh chng ta bit, B a Lc chng m lnh,
cng chng mua kh gii g cho Nguyn nh. Ngoi ra, ng cng khng c quyn hnh g v
chnh tr ln qun s. Cho nn s kin thng 10-11/1788, Dayot iu khin tu Saint-Esprit,
m Cosserat a ra cng khng chng t JM Dayot v gip Nguyn nh t nm 1788.

Vi nhng chng c tin c, ta ch c th on rng JM Dayot n Nam H vo khong

1789, trc Flix Dayot, v theo th Vannier vit ngy 2/8/1821 ni trn, th Flix n
Nam H cng vi Vannier nm 1789; v theo Faure, th Jean-Marie n trc ri mi gi
em sang sau.

Cn ngy chnh thc JM Dayot v gip Nguyn nh, c l nn ghi ngy nhn vn bng Khm
sai cai i, tc l ngy 27/6/1790.

Vn bng Khm sai cai i ca Dayot

Sau y l bn dch vn bng vua cp cho Dayot (dch li t bn dch ting Php):

Vn bng do vua Nam H cp cho M. Dagot [Dayot]

Hong thng xt s trung thnh v nhit tm trong cng vic ca Jean-Marie Dagot, quc
tch Php, ngi c bit ch n thin ch m y chng t khi n t rt xa phc v
trong ngnh thy binh ca ngi, Hong thng xt thy y xng ng c chn, v vi vn
bng ny, cp cho y chc Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu, qun chiu
hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine. Hong thng hy vng khi thi c n, Jean-
Marie Dagot, s kp thi chng t lng can m v tr thng minh iu khin cc tu c
giao ph, v nghim khc p dng qun lnh, y s xng ng c tin cy. Nu v li, khng
lm trn nhim v quan trng ny, th y s b nghim tr theo lut php.

Ngy th 15, tun trng th 5, nm Cnh Hng th 51, ti Si Gn, ngy 27/6/1790

(Louvet, La Cochinchine Religieuse, I, Paris, 1885, Pices justificatives, t. 532-533).

Cng ngy ny, c bn ngi na di quyn iu khin ca Dayot c vn bng cai i

v ph cai i, l: Vannier, Cai i chn thanh hu, qun tu ng Nai; Isle-Sell, cai i
long hng hu, qun tu Le Prince de la Cochinchine, Guillon, Ph cai i oai dng hu v
Guilloux, Ph cai i nhu ti hu (Theo cc vn bng in trong La Cochinchine Religieuse, t.
534-538).

Nh vy, Dayot c vua giao chc v Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc
hu vi trch nhim qun chiu hai tu ng Nai v Le Prince de la Cochinchine, mi tu c
mt ph t cai i v ph cai i ngi Php di quyn. V theo ch d sai phi vua cp
cho Dayot cng ngy nhm chc, th ta bit hai tu ny l hai tu bun, c th i xa, ti Ma
Cao, Phi Lut Tn, vv
Nhim v mua bn ca Dayot

Nhim v u tin Dayot nhn c l mt ch d sai phi, k cng ngy 27/6/1790 vi

vn bng Khm sai cai i. Qua ch d ny, ta bit c nhim v chnh ca Dayot v ng
thi hiu thm s giao dch mua bn vi cc nc ln cn ca Gia Long trong nm 1790.
Cch thc vua bn go mua cc vt dng chin tranh v tu chin. ng thi cho thy s
nghim ngt trong cc chi tit v ngn qu, di thi Gia Long v c Minh Mng, trnh
s thm lm; nu c Hi in, ta s thy nm no, vua Minh Mng mua bao nhiu cn
nhn, gi bao nhiu tin mt cn, nht nht u ghi li ht. V th, s thm lm ngn qu ca
Dayot s l mt li nng, v nhng ngi Php (Dayot, Chaigneau, Vannier) thng ch
trch s h tin ca hai vua l bi tnh cch chi li v gt gao trong cc chiu ch sai phi.

Lnh sai phi ny kh quan trng v hi di, chng ti xin tm tt, nh sau:

Lnh cho ngi Jean-Marie Dagot [Dayot], Khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc
hu, qun chiu hai tu ng Nai v Le prince de Cochinchine v lnh cho quan Trung [khng
r tn ng quan l Trung hay chc ng l Trung, cng thm mt ch na], lm trn vn
nhng iu khon sau y:

1- Ch 3.900 t [mi t ta l 62kg500] go sang Macao bn.

2- Dng tin thu c tr lng cn thiu cho thy th on ca hai tu

3- Hng thng, dnh 300 ng, chi cho vic n ung trn hai tu.

4- Lm mi cch i Macao tin 5.000 cy cau, mi cy 3 ng, m Antoine Vincent de

Rosa, cn n vua, cng thm n c ca y cn ng li 6.208 ng; v tin 1.908 t cau, gi 3
ng mt t, m Antoine Milner Macao cn n vua; nhng s tin ny tng cng l 26.933
ng (piastres) v 4 condorins [?].

Vi tt c tin thu c [tin bn go v tin n] Jean-Marie Dagot [Dayot] ly ra 3.848 ng

thiu mt quan, tr lng cho thy th on nh ni trn, ch cn li a cho quan
Trung gi.

Sau cc ngi s i Manille, v sau khi xin php quan ton quyn y, s sa cha hai
tu, ri sm sa bum, dy v nhng thuyn c khc. Mua 500 t lu hunh v lm mt
chuyn ti go em v Macao bn. Vi s tin cn li, v nu gi gn s sch ng n, cc
ngi s mua c 1.000 ci cuc st, 500 cuc inh (pic de clou) loi ln nh, mua nhng
sng trng tt v nhng i bc n 12 livres [cn Anh, tc l 0, 453kg] hay ln hn.

Cc ngi phi ri Macao v v n y vo khong gia thng ging nm ti [thng

2/1791] l chm nht. Nu cc ngi thy mt chic tu ln, trang b y nhng th cn
thit, v c th ch ti 40 ngn canjus [?] th cc ngi c th tr ti gi 40.000 ng, vi
iu kin s tr lm ba ln:
1- 10.000 ng, tin mt.

2- 5.000 t go, khi khm sai cai i Dagot tr v y.

3- Ch cn li n thng 6 sang nm s tr ht.

Cc ngi phi cn thn thi hnh ng nhng iu khon trn y, nu v bt cn hay v li,
m khng hon thnh nhim v th s coi nh phm ti nng.

Si Gn ngy th 15, tun trng th 5, nm th 51, i Cnh Hng (27/6/1790) (Louvet, t.

533-534).

Dayot ch l mt trong nhng ngi c vua sai i mua bn, cn c nhng ch d khc cho
Barisy, Januario Phng, Gibsons i bn go, cau mua kh gii nhng vng khc
nh M Lai, Indonsia, n , vv v c th t ca nh vua vit cho vua Anh, vua an
Mch, vv vi cng mc ch.

Nh vy, chng ta thy a bn hot ng mua kh gii v tu chin ca Nguyn nh rt

rng; v phi Ty Sn, chc cng khng km, v c nhng chng c ca cc gio s cho bit
Nguyn Nhc, Nguyn Hu v Quang Ton cng tip xc vi ngi u. Do , nu ch xem
ngi Php gi c quyn giao thip v gip Nguyn nh l mt sai lm.

Nguyn Vng gii thiu Dayot vi ton quyn Phi Lut Tn

Ngy 22/6/1790, tc l 5 ngy trc khi JM Dayot nhn chc Khm sai cai i qun hai tu
ng Nai v Le Prince de Cochinchine v nhn ch d sai phi, vua vit mt u nhim th
cho ton quyn Phi Lut Tn, gi gm Dayot v quan Trung. Chng ti xin trch dch on
chnh:

Qu nhn vn lun lun c mun giao dch vi cc h. Hm nay, v c vic, qu nhn phi
gi hai tu n Macao v Qung ng, v sai bn JM. Dagot, ngi Php, khm sai cai i,
qun hai tu v quan Trung i cng; sau khi xong nhim v hai ni ni trn, h s n
Manille mua lu hunh v sa cha [carner tc l lau chi, sn hay bc li phn chm
ca v tu] hai tu ny. Trong trng hp hai phi vin ny cn n s gip ca cc h
hon tt nhim v, qu nhn xin mn php yu cu cc h oi hoi n h, nu h c thiu
thn tin bc g, xin cc h vui lng ng ra cho, nh i vi chnh qu nhn vy. Nu sau c
dp tha nhn nhng s gip ny, xin cc h yn tm rng qu nhn s ht sc st sng

Ngy th 14, tun trang th 5, nm Cnh hng th 51 (22/6/1790) (Louvet, I, t. 543-544)

Dayot hon tt m mn nhim v u tin ny, cho nn, th ca chnh quyn Vit cm
n ton quyn Phi vit ngy 1/7/1791, tc l mt nm sau, c nhng li l:

Nm ngoi, hong thng gi ti Manille Jean-Marie Dagot [Dayot], ngi Php, vi tu

ca ngi mua vt liu chin tranh v sa cha phn chm ca v tu. Hong thng
vit th cho quan ton quyn Phi Lut Tn nh che ch v gip . Hong thng ht sc hi
lng khi bit quan ton quyn ht sc ch n s thnh cu ca ngi v cp cho phi
vin tt c nhng phng tin thnh cng trong nhim v. Hong thng xin gi ti quan
ton quyn s bit n su xa v khng bao gi ngi qun s gip ny.

Nm 52 Cnh hng, ngy 1, tun trng th 6 (1/7/1791) (Louvet, I, t. 544)

Nhng ch chuyn i u tin l c kt qu, chuyn i th nh, Dayot phm li thm lm

ngn qu, s ni r phn di. Ngoi nhim v bun bn ny, vua cn giao cho Dayot
mt nhim v khc, kh quan trng, l vic vn ti lng thc.

Nhim v vn ti lng thc

Theo bi k s di, Dayot nhn nhim v vn ti lng thc cho qun i, mi khi c
chin dch hnh qun nh Ty Sn. Chin dch ny c Gia Long hoch nh t thng
2/1792: tc l tn cng theo gi ma, thun gi nh ra Trung, ngc gi li quay v Gia
nh. Nhng n thng 7/1792, mi c trn Th Ni, l trn u tin, nh theo gi ma.

Hin ti, cha th xc nh rng JM Dayot c tham d vo trn Th Ni 1792 hay khng v
hai l do:

- Thiu ti liu chnh xc.

- Thng 6/1792, l thi im khng hong: vua thy s thm lm ngn qu ca Dayot, ni
gin ui tt c lnh Php, nhng sau vua hi tm. Tuy vy, cng kh hnh dung vua cho
Dayot ngay nhim v ti lng trn Th Ni.

Tuy nhin, chng ti s dn dn tho g cc chi tit, i n kt lun r rng hn v trn

Th ni 1792, trong nhng trang sp ti. Nhng trc ht, hy ni v cng vic vn lng
ca Dayot, v nh s bit i ca nh vua m anh ta v c bn b bin nc Nam nh
th no, qua bi k s di y.

K s ca Dayot

Trong bi k s ny, Jean-Marie Dayot ni rng anh ta li dng chin tranh gi ma

v bn thy o ca nc Nam.

Jean-Marie Dayot li dng chin tranh gi ma lm thy o b b nc Nam (1791-

1795)
Ln u tin i khp ni vi qun i ca Vua Nam H, t Vng Tu n Qui Nhn, ti
ngc nhin v con s vnh, nhng ch tr, nhng ch tu u m chng ti thy trn mi bc
ng, vng b bin vn c trnh by trn bn nh nhiu ch y ngm. D trong
chin dch ny, ti cha c dp trng thy phn ln nhng bn cng p, ti thong ny
nh s tu chnh li vng ny, bng nhng bn ng hn tt c nhng bc m ti c t
trc ti gi Ti bn tu vi vua, v bit ng l ngi rt thch nhng g c tnh cch khm
ph, khoa hc, v ti khng lm; ng ht lng vi vic ny v cho ti tt c nhng tr
gip cn thit m ti hoi cng tm nhng ni khc

Lm vic trong hi qun ca nh vua v cai qun cc tu Ty phng, lc lng chnh ca

qun i ng, ti bt buc phi i theo qun mi khi c chin dch, thng ko di t
thng 5 n thng 10. Trong 5 nm lin tc, ti chy dc theo b bin, t Bc xung Nam
v t Nam ln Bc cng qun i. Nhim v ti lng, cho mt s lng tu b nhiu n
th, i vi qun i v tu tng, v cho c b binh, thng tin dc theo b bin, bt buc
chng ti phi li mi bui chiu, tp hp mt on thuyn tu, thng ti hn nghn
cnh bum. Nhiu khi chng ti cng b bt buc phi li mt ni nhiu ngy i b binh
v phn pht thc phm cho h. Khi trn t ch, th phi tin chm hn v trong thi gian
tu th neo, chng ti o c kch thc v d chiu su ca b. Nh vua cho ti hai thuyn
cho v hai thuyn bum, chuyn lm vic y, lun lun i theo tu do ti iu khin.
Ti c nhng s quan c hc v chm ch gip , ht lng vo vic y, n ni khng c
mt im no l khng c o c ghi chp bng nm, su v tr khc nhau Khi ma gi
bt buc chng ti phi quay li Si Gn, nh vua thng cho ti t do s dng nhng
chic tu di quyn iu khin ca ti, n cc bn khc nhau v li bao nhiu ngy
cng c tu ti nh, theo cng vic o c bn khin ti c th bo m rng c rt t
bn tu c o c k cng v chnh xc nh nhng bn thy trn bn trong su tp bn
ca ti.

Mc d cn thn nh vy, nhng vn c nhiu chi tit thot ra hoc khng ng, bi v, nhn
t bin vo, nhng i tng ny c v khc vi b mt tht ca chng, nu M. Olivier de
Puymanel, s quan y cng trng v ti gii, iu khin on qun cn v ca nh vua v l
k s u tin ca nh vua, vui lng cho ti bit tt c nhng t liu v lm vic vi ln vi
ti, th chng ti cng nhau lm bn sng Si Gn, v nhiu ch khc lu thng vi Cao
Mn. Anh thng i cng vi chin dch trn b, lun lun dc theo b bin, v anh khng
l c hi no m khng v bn nhng ch anh i qua v ghi li nhng nhn xt. V pha
chng ti, nhng bn m chng ti lm trn cc hm i, nhiu hn, li c du hiu thng
bo cho chng ti mi ngy, ng 12 gi tra

Nh s chm sc c bit ca nhng s quan m ti c hn hnh iu khin, nn hm nay

ti rt hi lng tng cho cc thy th mt cng trnh ng tin cy, nh s chnh xc ca h,
nh tnh hiu k ca h, v bng s mi m ca h. Ti khng dm nhiu li v tt c s
lng o c khng l c k lng v li trn giy. l mt phn cng vic ca ti v
Flix Dayot, em ti, nhng nhng bn (cartes) v nhng th (plans) c v r ra t
m my m, chnh nh cy bt ch ca Flix
(Mmoire sur la cte et les ports de Cochinchine par M. Dayot, mandarin la cour de
Cochinchine, pendant les annes 1791-1792-1793-1794 et 1795. Archives du Ministre de
la Marine dat de Macao le 1/11/1807 (Lc trnh v b b v bn tu Nam H ca .
Dayot, quan trong triu Nam H nhng nm 1791-1792-1793-1794 v 1795, vn kh b
Hi qun vit Macao ngy 1/11/1807 (Taboulet, I, t. 250-251).

Nh vy, nhim v ca Dayot thc r rng: khng nhng Nguyn Vng cho Dayot iu
khin hai tu ng Nai v Le Prince de Cochinchine m cn cho s dng hai tu ny vo
nhng vic ring. Tuy Dayot tu vua l v bn cho vua nn mi c bit i, nhng ch
ch ca anh ta khng phi vy, Dayot vit rt r ch ch ca mnh: ti rt hi lng tng
cho cc thy th mt cng trnh ng tin cy. Thy th y l thu th Php, v Dayot
khng nhc nh g ti vic trnh bn cho vua Gia Long. Dayot trao ton b bn ny
cho Sainte-Croix em v Php v km theo l th vit cho Ste-Croix (s trch di y) ni
r ch ch ca anh ta. Cho nn nhng ngi vi vng kt lun Dayot c cng v bn b
bin nc Nam cho vua Gia Long s dng, l hon ton sai lm.

Cng lao ca Dayot i vi nc Php

Cng ln nht ca Dayot vi nc Php l v bn b bin Vit Nam, Maybon vit:

Trong nhng ln i dc b bin nc Nam, khng ch theo qun, m cn vn ti lng thc,

hai anh em Dayot lm mt vic rt hin vinh: v thu o b bin v cc ca bin. Chnh
ng Renouard de Sainte-Croix em v Php nhng bn v ghi chp ca Dayot. Trong
th Dayot vit cho Sainte-Croix Macao ngy 15/11/1807 c nhng hng: Ti mn ca ti
khng cho php ti m c chc giao dch vin ca mt vin qu gi [Vin lu tr], nhng ti
s rt mng nu kt qu cng vic ca ti c cng nhn. Ti c th gi cc nhn xt b ch
v nhiu vn ca ci x cha ai bit n ny bng s hiu bit hn hp ca ti. () Ti gi
ng kt qu su nm lm vic cam go, tt c nhng g ng s lm s l tt, nu c tr ngi g
vi vic ng v tnh bn gip ti v tm lng ca ti phc v t quc, th cng khng gim
bt c lng bit n sut i ca ti i vi ng. Saint-Croix gi cng trnh ca Dayot v
kho lu tr v c Hong [Napolon] xem.

Nm 1820, chnh ph quyt nh dnh cho Dayot mt cu lc b thin vn; nhng s tng
thng n qu mun, Dayot mt t nm 1809. ng cng khng nhn thy nhng bn
ca ng c Vin lu tr hi qun pht hnh nm 1818, v cng khng bit li khen ngi
ht mnh ca Abel Rmusat: Chng ta bit c nhiu ngi nc ta gi nhng chc v
quan trng trong triu nc Xim v nc Vit, v nh vo mt trong nhng ngi , ng
Dayot qu c m chng ta c tp a (Atlas) cc k qu gi v nc Nam, c vua
[Louis XVIII] sai khc nm 1818, l mt trong nhng to lu i p nht ca khoa hc
a l xy trn ci x rt xa u chu T khi cc bn ca ng Dayot c in ra, b bin
nc Nam c bit r, c l cn hn mt s b bin u chu na.

Nm 1817, vua Louis XVIII sai Kergariou sang bin ng, vi bn ca Dayot. Trong th
ngy 28/3/1818 gi b trng Hi qun, Kergariou vit: Ti i khp cc ca bin ca
nc Nam v trong hi trnh chng gai ny, ti c dp kim chng, o ln hu nh tt c
cng trnh ca ng Dayot. Chng c li no khm phc s chnh xc, nht l s chnh
xc m t ai c chiu li trn cc bn (Maybon, Relation Bissachre, t. 31-33).

Sau ny, lin qun Php Ty Ban Nha cng dng bn ny nh chim nc ta di
thi vua T c.

Ht phn I v Jean-Marie Dayot.

Chng 16: IV - Jean-Marie Dayot

Phn II- Cng v Ti

Tt c hnh nh nhng s quan Php ng a v hng u trong cc ngnh, lm k s

trng, ch huy trng, xy dng thnh i, thit lp thu binh, v hun luyn qun
i ni chung l gip v dy d Gia Long thnh lp mt qun i tn tin, xy
nhng thnh i theo kiu Vauban; m cc ngi bt thuc a dy cng t m, i khi ch
cn vi dng chn thc ca mt v tha sai, l b qut sch.

S v hnh ca nhng ngi lnh nh thu

S v hnh ca lnh Php v B, khi t chn n nc Vit, c gio s Le Labousse ghi li

trong l th gi qun s Ltondal ngy 28/5/1790 (mt thng, trc khi mt s ngi ny
c nhn chc cai i), nh sau:

Chng ti rt bc mnh v mi ngy c nghe v thy hng ngn cu chuyn nhc nh xy

ra v hnh kim ca bn [lnh] Php v B Chng ti chn ngn phi rn sit v chin
tranh tn ph gio dn, khng cn nhng ngi u ny n trm ln chng ti nhng hn
n v s dm v v k lut ca h (leur incontinence le leurs dsordres). c ng [B a
Lc] qu ng v gnh nng ny (succombe sous le faix); ngi chn ngy bn ng
hng; phi c mt tm hn cao thng v mnh m lm, ngi mi tr ni (Launay, III,
note 1, t. 209).

Hai nm sau, gio s Lavou gi th cho M. Ltondal t Li Thiu, ngy 16/6/1792, vit:

nh vua, bt mn vi nhng ngi Php, cho h ngh tt c, trong nhng ngy u

thng nm [1792]; hay chnh nhng ngi Php bt mn vi vua, xin ngh v vua cho
php ngay lp tc (Launay, III, t. 295).

Ngy 16/4/1793, trong mt th gi cho hai ngi bn Lewet v Roland, Olivier de

Puymanel vit: ti th vi cc anh , trng thi ny [xng ti] tt hn ht tt c nhng
g m ta gi l khoi lc. Ti cng xu h v nhiu khi lm gng xu cho cc anh, v ti
mun sa li, v ti tin chc rng s chi bi dn n s v o (Cadire, Les francais au
service de Gia Long, Leur correspondance, BAVH, 1926, IV, t. 365)

Nh nhng dng ngn ngi ny m chng ta hiu r tnh trng nhng nm u, khi m
lnh Php v B nh thu n Nam H v vai tr cng nh tnh cm ca B a Lc i vi
bn ngi ny. Nhng li trn y ca cc gio s Le Labousse, Lavou v chnh Puymanel
:

- t nhng ngi lnh Php o ng, nh thu, trong bi cnh thc s ca h vi nhng
thi h tt xu.
- V hiu ho tt c cc lp lun cho rng gim mc B a Lc iu khin qun i v ban
chc T lnh b binh cho Puymanel, T lnh hi qun cho J. M. Dayot, v.v. m ngc li, v
gim mc chu ng s v hnh ca h nh ni bt hnh ca chnh mnh.

Chuyn Dayot thm lm ngn qu ch l git nc lm trn ci chn y.

V Dayot thm lm ngn qu nm 1792

c hng nhiu n sng v s tin cy ca vua Gia Long, nhng Dayot khng lm trn
phn s ghi trong vn bng Khm sai cai i. Nu chuyn u tin vua sai Dayot i Phi Lut
Tn (ch d ngy 27/6/1790) thnh cng, khin vua bng lng, thng 7/1791, triu nh
vit th cm n vin ton quyn Phi Lut Tn, nh ni phn I, th chuyn i Phi ln th
hai, Dayot phm ti thm lm ngn qu. Th ca gio s Le Labousse vit cho M.
Letondal ngy 17/6/1792, c nhng li sau:

Chuyn i xui xo t Macao sang Manille ca Dayot v s sch cc k thm lm ca

anh ta lm cho vua gh tm, bc qu khng thm ni g thm, vua sai ui ht khng ch
cc lnh thy, m tt c s quan, ai mun i th i, khng gi. H cng khng i vua ui, h
lm n xin v v c chp thun lin. iu ny khin cho c Cha [B a Lc] quyt
nh, v t lu ngi rt bt mn vi vua v v.v., li mt ln na xin vua cho php
ngi c v Php, ly c c vic nh. Vua thun cho, ri ngh li, vua i (Launay,
III, t. 296).

Gim mc B a Lc, t khi em hong t Cnh tr v, trong mt a v rt kh khn: Va

tht bi trong s mnh cu vin, va l cha u cho mt bn lnh o ng v k lut, va
chu s c cm ca cc b hong v s ni gin ca vua, v dy hong t khng c ly
trc bn th t tin, va bt mn vi vua v khng c Gia Long nghe li khuyn: nn
nh ngay ra Bc. Trong hai nm, ng b giy v v vn i hay .

Nm 1792, i vi gim mc B l nm phi quyt nh b i, v trc mt c mt ci ha

ln: Quang Trung sp nh xung min Nam qua ng Lo; nu Quang Trung thng m ng
cn , th h o ca ng s b tiu dit v Quang Trung khng th tha th ti ng em
hong t Cnh sang Php cu vin. M tr v Php trong thi im hn lon m mu sau
cch mng 1789, gio quyn b trit tiu, l bt cn, nn ng ch tnh i lnh nn nc
ngoi, i khi chin cuc ng ng, s tr v t Vit, l toan tnh ca ng.

V phi nhng lnh Php nh thu, s b Gia Long i ch khc, n t nhng yu t:

- V s v hnh ca h nn vua ni gin ui h i.

- H ch vua tr lng t.

- H n y vi mc ch tm ca, tm vng, nhng khng tm thy g c.

- V sau cng, khi nghe tin Nguyn Hu sp nh xung min Nam, h khng mun cht v
mt cuc chin khng dnh dng g n h.
Tuy nhin, Gia Long l mt chnh tr gia c ti, ng bit trong tnh trng cp bch ny, khng
nn cho ch thy s v ca vic ngi u n gip m ng vn dng nh mt li
kh tuyn truyn. V vy, ng thuyt phc gim mc Ba a Lc li, v khi v gim mc,
ngi cha tinh thn ca h li, th nhng ngi lnh theo o Gia T ny s theo. V vy,
vua t nhng c ch khuyn khch: cho Puymanel c thng chc V u, v c cng
trong i ng pho binh, ch to cc hng ho xa, chn a li, binh kh cng vi Trn Vn
Hc (LT, II, t. 282). Dayot cng c vua b qua li thm lm, tuy nhin nh vua s khng
gi y i mua bn ngoi quc na, Dayot c sung vo ban tip vn lng thc cho qun
i. Chnh nh nhim v tip vn qun lng ny m Dayot c phng tin v thy
o b bin nc Nam nh anh ta t li trong bi k s ghi phn I.

S kin Dayot c qun hai chic tu v phc v trong i vn ti qun lng, s c

khuch trng thnh Dayot, t lnh hi qun ca Gia Long v l ngi anh hng thng trn
Th Ni 1792 nh th no, chng ta s tm hiu dn, tng bc mt, di.

Nhng trc khi i xa hn, chng ti mun trnh by sc mnh thu qun ca Nguyn nh,
c gi thy r hn, nhng iu c tht v nhng iu c ngi ta bi t ra, sau ny.

Sc mnh ca thu qun Nguyn nh

tr li nhng sai lm, v ch quan ca ngi Php, tng ci g h cng lm thy, v

nhng sai lm ca ngi Vit, v mc cm b tr, tng ci g mnh cng phi hc ca Ty,
chng ti xin nhc li mt s d kin sau y:

Khong cui th k XVIII, thuc on lch s m chng ta ang kho st, thuyn tu ca Ty
phng cha tin b n mc vt xa thuyn tu ng phng. Bi c ng ln Ty u
dng thuyn tu bum. Chng ta ch cn xem tu Bounty trong cinma, hay tu ca
Lafayette m ngi Php va lm li nguyn bn, v cho chy xuyn i dng sang M l
thy r.

Tu Ty ch hn hn tu Ta mt bc, khong gn 100 nm sau, khi khoa hc u chu

pht trin mnh trong khi Chu, tr Nht, cn trong tnh trng lc hu.

Cc chin thuyn ca Ty phng, thi Gia Long khi nghip (1777-1800) c khc vi
chin thuyn ca ng phng, s khc bit ny, c u ln nhc im ca i bn,
c Barrow v Montyon phn tch trong sch ca h, m chng ti trch dch trong cc
chng 4 vit v Barrow v chng 7, v Montyon.

Mt cu hi cn c tr li cn k hn: Thu binh Nam H -lc lng chnh ca qun i

Nguyn nh- ti sao li hng mnh?

Theo cc tc gi thuc a, m ngi Vit thng chp li, l nh s gip ca B a Lc

v nh nhng s quan Php em k thut tn tin ca Ty phng vo.
Li sau y ca T Ch i Trng c th coi l tiu biu: c sc ca thu qun Gia nh l
s di do v kh, hiu sut cao ca chng, l cc tu bc v ng chc chn cng chin thut
mi ca cc s quan Ty phng a vo (LSNCVN, t. 237).

Trong nhng chng trc, chng ti tho g dn dn nhng s ng nhn ny. y,

xin trnh by thm mt s im cha c ni n: Thu qun Nam H, pht trin rt sm,
khng nh vo nhng i tu Ty, do ngi Ty Dayot lnh o v hun luyn, m
nh nhng yu t sau y:

1- t Gia nh nhiu sng kinh, c lao, bi ct, trong 10 ngi c 9 ngi gii ngh bi
li, cho thuyn. Gia nh ch no cng c ghe thuyn, hoc dng thuyn lm nh , hoc
i ch, hay i thm ngi thn, hoc ch go ci i bun bn, rt tin li (Trnh Hoi
c, Gia nh Thnh Thng Ch, Phong tc ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).

2- Chng ta ng qun rng c Nguyn nh ln Ty Sn u mnh v thu binh. Nguyn

Hu xut qun vo Nam, ra Bc, mt cch thn tc. Bit vy, Nguyn nh sm m mang
k thut ng thuyn, tu (ta gi tt c l thuyn), nh tng gii, c ti ng thuyn nh
Thanh Nhn, V Di Nguy v li lin tc sai ngi i mua thuyn, tu ngoi quc. n
nm 1793, Nguyn nh c thm Trn Vn Thi, thuc Cng b ca Ty Sn v hng, hp lc
vi V Di Nguy trong vic ng tu thuyn. V Di Nguy t trn khi nh nhau vi V Vn
Dng Th Ni, 1801. Trn Vn Thi sau lm n chc Cng b thng th (LT, II, t. 474).
Thng 8/1787, Nguyn Vn Trng, chng c ca Ty sn em 300 qun tinh nhu v 15
chin thuyn v theo, Nguyn nh trao cho chc Khm Sai Chng C, qun o Tin
phong Thu dinh Trung qun; sau tr thnh i tng thng lnh ton b thu binh ca
Nguyn nh v lp cng ln trong cc trn Th Ni 1792, Th Ni 1801, Qung Nam, Ph
Xun Nh vy chng t Nguyn nh bit dng ngi v Ty Sn cng c mt nn thu
binh mnh m khng km.

3- Va thot cht khi bn tay Nguyn Hu, ngay t thng 4/1778, Nguyn nh sai ng
hn 50 chin hm gi tn l thuyn hiu Long Ln v mua nhiu b ho cng. (TL, I, t. 206)

Trnh Hoi c gii thch r hn v cc chin thuyn Long Ln ny: Nm 1778 Qun ta
p ly t t b ty Bn Ngh chy dc n m sng An Thng, phm ti cc ca sng u
ng cc cy ngn cn tu chng gi v b mt ng hn 50 chic chin hm ti sng nh
Th Tnh thuc sng An Thng. My chin hm ny u bc nhn, u v thn u gn ba
tm vn c v hnh nh hm ca Ty dng, li ging li gi l Long Ln thuyn, li
chnh b b cho ho cng (Gia nh Thnh Thng Ch, Vt Sn Ch, bn dch ca L Vit
Dng, in t).

Nh vy, tui 16, Nguyn nh sai ng chin hm gi kiu Ty dng, lo ch.

n thng 5/1778, nh li sai cai i Trn Vn Phc sang o Tn Chu, Nguyn c Huy
sang o Quang Ho ng thuyn i bin (TL, I, t. 206).

4- Mt bc tin mi trong k ngh ng thuyn chin ca qun Nguyn: Theo Trnh Hoi
c thng 8/1780, Thanh Nhn sng ch ng thuyn chin, lm bnh li di
i ng bin yn n, nhng vn bnh li trn khi trc dng khi i ng
sng, gi l thuyn hai bnh li, phi trn gc sn chin u, hai bn treo phn tre che cho
thu binh di chuyn lo cho chng, trn th b tr b binh xung kch, nh vy m k xo
ca thu s cng tinh nhu, n nay [khong 1820] cng vn theo (Gia nh Thnh Thng
Ch, Vt sn ch, bn dch ca L Vit Dng, in t).

Thc Lc ghi: Thanh Nhn sai thy qun ly th g nam (kin kin) ng thuyn
trng (bnh li di), trn gc sn chin u, hai bn dng phn tre che thy binh di
cho chuyn sc m cho, cn trn th by b binh xung trn m nh. Do i ng
bin thun li m ngh thy qun s trng cng tinh thm (TL, I, T. 209).

Montyon nhc n s li hi ca thuyn trng c hai bnh li ny trong sch ca

ng (Montyon I, t. 128-130) m chng ti trch dn trong chng 7, Montyon.

5- V sc mnh thy binh v s ng thuyn, tu lin tc ca Nguyn nh trong khong 12

nm (1781- 1793), c nhng mc ng ch :

- Thng 5-6/1781, Nguyn nh duyt binh, c khong 3 vn qun, 80 thuyn i bin, 3

thuyn chin ln v 2 tu Ty (TL, I, t. 210).

- Thng 9-10/1782, sai cai c Trung thy V Di Nguy, cai c Tin thu Trng Phc Dnh
tp hp nhng thy binh ngch c, sa ng chin thuyn.

- Ngy 9/4/1785, Nguyn nh chy sang Xim vi 30 qun thn, 200 qun v 5 chin
thuyn: Phng Phi, Bng Phi, Hng Tr, Chnh Nghi, Thuyn (Thc Lc I, t. 223).

- Trong thi gian tm tr Xim, xng ng tu ca Nguyn nh l o Giang Khm:

Hong Tin Cnh, nm t T [1785], c thng khm sai tng nhung chng c, cng vi
bn Trng Phc Dnh n o Giang Khm ng thuyn chin (LT, 270). Nm Bnh Ng
[1786] Nguyn Vn Nhn cng Trng Phc Lut n Giang Khm ng chin thuyn thp
hin (LT, 236). Trng Phc Lut trng coi i trng [tc l thuyn hai bnh li] (LT,
237). Nm Bnh Ng [1786] c chin cai c Mai Tin Vn theo chng c Hong Tin Cnh
ng 10 chic thuyn hiu o Giang Khm (LT, II, t. 249).

- Thng 8/1989, sai ng chin thuyn ln hn 40 chic, thuyn i bin hn 100 chic (TL,
t. 251). Thng 12/1789, sai cai c V Di Nguy ng mt chic thuyn ln v 15 chic thuyn
i bin (TL, I, t. 267).

- Thng 1/1791, Lp xng thu s, t b sng Tn Bnh n b sng Bnh Tr, trn ba
dm, thuyn i bin, thuyn chin (hnh thc nh thuyn bun, khng mui m nh) thuyn
(sn en nn gi l thuyn), thuyn son (sn gi l chu thuyn), thuyn l (u ui
thuyn u chm v gi l l thuyn), u u (TL, I, t. 270).

- Thng 5/1791, ng hn 100 chic chin thuyn (TL, I, t. 284).

- Thng 2/1792, ng nm hiu thuyn Hong Long, Xch Nhn, Thanh Tc, Bch Yn v
Huyn Hc (TL, I, t. 283).

- Theo th ca gio s Liot gi t Tn Triu (ng Nai) v Paris ngy 18/7/1792: Nh vua
va lm xong 15 tu chin, mi, ui v gin ct bum ging tu Trung Hoa, tt c phn cn
li lm theo li Ty, sp i nh Ty Sn (Cadire, Doc.Rel, t. 28)

- Thng 2-3/1793 (thng ging Qu Su) ng thm cc thuyn i hiu: Long Ng, Long
Thng, Long Hng, Long Phi, Bng Phi, Phng Phi, Hng Phi, Loan Phi, ng Phi. (Chc l
sa li cc thuyn Phng Phi v Bng Phi, v c t nm 1785) (TL, I, t. 290).

Nhn nhng mc trn y, ta thy ngay:

Hai thuyn Phng Phi v Bng Phi (tu chin bc ng theo kiu Ty phng) Nguyn
nh c t nm 1785, hon ton do ngi Vit iu khin. Tu Phng Phi nm 1790 s
giao cho Trn Vn Hc v Nguyn Vn Chn (Vannier) cai qun (Lit truyn II, t. 282). n
nm 1792, trong trn Th Ni, hai tu Long Phi v Phng Phi s c cc tng Nguyn
Vn Thnh v Nguyn Vn Trng s dng. Cho nn, chng ta khng nn lm tng ch c
ngi Ty mi qun c tu Ty.

Nguyn nh l nh lnh o gii, ng sai Dayot, Barisy, Gibsons, Januario, Puymanel i

ngoi quc mua bn v h l ngi u, ni c ting Php, ting Anh, ting B, d giao
thip hn ngi Vit. Ch n gin nh th. Ngoi ra, tr Puymanel, h khng c phn s
tc chin. Trong nhng nm 1801, 1802, thi im cui ca cuc chin, Nguyn nh sai
Chaigneau, Vannier, v de Forcant, qun ba tu chin bc ng Long Phi, Phng Phi v
Bng Phi i h gi, l th uy, ph trng lc lng, chng t ng c ngi Php hu cn.
Nhng ngi ny i h gi, cng khng c nhim v tc chin, tr de Forcant, hng say,
ang m ln i lp chin cng trn Th Ni 1801 v c gio s Le Labousse vit v vic
ny.

T u 1791, khi lp xng ng tu Si Gn (Trnh Hoi c vit r v tr v din tch;

xng ny cng c Barrow v Le Labousse m t v khm phc), Nguyn nh gia tng
sn xut thuyn tu ngay ti Si Gn.

Nhn qua s lng tu thuyn Ty, Ta m Nguyn nh mua hoc sn xut ti ch thi ,
mi thy con s 2 tu ng Nai v Prince de Cochinchine m Dayot c iu khin thc l
khim nhng. V s thng thng khm sai cai i Dayot ln lm Ch huy trng hi qun
Nam H thc l u tr.

V chin cng ca Dayot, trong trn Th Ni 1792

Trn Th Ni 1792, m chng ti xc nh bt u t ngy 26/7/1792 v chm dt ngy

5/8/1792, trong chng 8, Hch Quang Trung, l chin thng ln u tin ca Nguyn nh
trn qun Ty Sn, ph hoi ton b thu qun ca Nguyn Nhc u ca Th Ni trong
khi Nguyn Nhc i sn vng. Trn ny nh du ng qut, khin Quang Trung ni gin,
truyn hch nh Nam H, v hai mi ngy sau khi hch truyn, Quang Trung mt.

V s quan trng ca trn Th Ni 1792, c th coi nh chin cng ln u tin trong cuc
chinh phc li ton th lnh th ca Gia Long, cho nn, bng mi gi, cc s gia thuc a
tm cch xc nh chin cng Th Ni 1792 l chin cng lng ly ca ngi Php. Chng
ta s iu tra h thc chuyn ny nh th no.

Barrow, l mt trong nhng ngi u tin vit my hng v Dayot v trn Th Ni 1792,
nhng ng kh d dt:

Ma xun 1792, ng [Nguyn nh] xung thuyn i nh Qui Nhn, trn u hm i, 2 s

quan Php, cai qun hai tu chin Ty phng. Ngi ta n rng, mt trong hai ngi
ny, ng Dayot, lm cho hm i Vit [Ty Sn] thit hi ln, t chy, nh m, hoc
xm chim tt c nhng thuyn gp trn ng. Nhng hng say, tin su qu v thuyn ng
mc cn. Ngi ta n nh vua, tuy chng kin tai nn ny, c th lm cho ng thua trn,
nhng vn t cht mn nguyn, ni rng: ng y lm nhim v ca mnh, ti khng ch
i ng y lm nhim v ca ti (Barrow, t. 218).

Cu: [Nguyn nh] trn u hm i, 2 s quan Php, cai qun hai tu chin Ty phng,
v mt trong hai ngi ny l Dayot khng thy u chp c. Chuyn tu mc cn qu ging
chuyn Mn Ho. Barrow khng xut x, nhng ng cn thn dng nhng ting
ngi ta n, chng t ng khng chc v ng cng bit, khng th da vo nhng li
ngi ta n vit s.

- Tc gi S k i Nam Vit cng vit cu chuyn ny, tng t nh trn, nhng t vo

nm 1791, c l l cng chp mt ngun vi Barrow, nhng khng tn Dayot m li
tn Puymanel:

Vy tu ng Dade cai [SKNV gi Olivier de Puymanel l ng Dade] th i trc, m Nguyn

nh cng cc tu th i sau, cch xa mt trng canh ng. ng Dade vo mt mnh v bn
sng nh cc tu qun gic. Qun gic thy tu Ty th s hi lm; song cng ra sc bn tr,
m khng mi no nhm st. ng Dade vo ca nhm khi nc rng, nn tu ng y phi
mc cn chng i c na. Vy phi dng nhng khu sng trc mi tu m bn th
cng kh lm, song cng nh, v qun gic phi cht nhiu; cn qun ca ng y th bng
yn v s (SKNV, t. 59).

Ni rng Olivier li tu vo nh l hon ton sai, v Olivier, d c d trn ny cng ch

trong i ng pho binh, ai cho php Puymanel li tu chin? Cn chuyn tu mc cn, nh
trn ni, qu ging chuyn Mn Ho. Tc gi S K i Nam Vit, ch bit mt s chuyn
xy ra trong Nam. Cn v cc trn nh trn nh xy ra min Trung, th khng bit nn
khng thy k g c. Trn ny l trn duy nht c k li, nhng c l cng ch nghe ngi
ta n hoc chp theo nh dng, v li lun lun i Ty lm thy v mi mt, ging nh
Trng Vnh K, cho nn, on ny cng rt kh tin. Nhng ta c th on rng: Barrow v
SKNV chp li cng mt ngun tin n ly t nh dng.
Maybon v cng trng nhng ngi Php trong trn Th Ni 1792

Maybon vit:

Khng th chi ci c rng h gp phn rng ln vo chin thng ca Gia Long. Cha
ni n s ng gp ca h vo nhng chin cng quan trng, nh vic tiu dit hm i
Ty Sn nm 1792, v nhng cuc hnh qun khc dn n chin thng Hu, nm 1801
(Maybon, Histoire moderne du pays dAnnam, t. 279).

Nhng trang 311-312, khi m t trn Th Ni th ng Maybon li dng ti liu ca Thc

Lc. Ri ng trch Thc Lc khng m xa n cng lao ca nhng ngi Php ny, may
mn thay, ng tm c cc ti liu khc, v phi Ty phng, ni rt r. l hai chng
liu sau y:

1-L th ca gio s Le Labousse k chuyn Nguyn nh, sau khi thng trn, v cha c kinh
nghim, ra lnh t tu ca Ty Sn (vic ny S K i Nam Vit cng chp, t. 59, v
cho bit sau Nguyn nh hi ngay v cho lnh dp tt la).

2- Chng th hai, rt t nhng iu Michel c, con trai ca Chaigneau, vit trong hi k

Souvenirs de Hu, (Paris, 1867), nh sau:

Chc qu v mun c mt vi chi tit v chic tu u chu lm g. Con tu ny c ng

Dayot Redon iu khin, v c ng Vannier Auray, ph t; ng Olivier Carpentras,
cng c vi qun i ca ng. Chnh n tin vo ca bin [Th Ni] u tin, trc i
binh mt gi. Tnh cch cao qu v mnh dn c tin gia lng ch ca n, trong khi ch
qun a ra phi trc nh n t phi vo tu, lm cho nh vua v tt c nhng ngi
Nam H kinh ngc. Nh vua, trong lc ny, khng th khng ngi khen s can m ca nhng
ngi u. Ton th qun i lc u nhn ra s khc bit gia ngi Php v my chic
tu B, ngy trc nhc nh trn chy v lm cho vua bi trn.

Trong khi tt c mi ngi ang khm phc chic chin hm n c chng chi vi k th,
th lng dng cm ca nhng v [s quan] ny bng chc b nh ch mt cch nhc nh nht
i vi ngi chin s: Ca vo cng rt hp, gp lc thu triu xung, tu b mc cn. v tr
ny, h ch dm bn vi pht i bc nh, phi trc, m trng kh nhiu k th. H phi
dng . V au n thy ton th on qun ko vo cng m h khng theo c. Nu c
th tin vo c hi cng th chc chn h s l nhng ngi duy nht nhn cng trng v
s vinh quang ca chin thng. T nh vua thng ni bng a, v chuyn ny: Chng
ti rt sung sng v s c ny xy ra. Nu chic tu ny khng mc cn, th n chng cho
chng ti vic g na, v nh th chng ti s ngng lm. (Maybon, Histoire moderne du
pays dAnnam, t. 311-312)

Di ch thch (3), trang 311, Maybon ghi rng: ngi con trai Chaigneau a vic ny vo
nm 1793, chc anh y vit nhm (nm), v chnh anh y ni: nm ny nh vua t hm i
ca ch!

Thc ra, Michel c Chaigneau chng lm g c, khi trn Th Ni 1792 xy ra, cha ca ng
cn cha v gip Nguyn nh, v bn thn ng, n hn 10 nm sau, mi sinh ra i. Vy
m trong sch ny (in nm 1867), tc l 47 nm sau khi ng ri nc Vit, 75 nm sau khi
trn Th Ni xy ra, ng t trn Th Ni nh c chng kin tn mt! Cu chuyn ng k l
mt chp v nhng giai thoi, s kin xy ra cc thi im khc nhau c tiu thuyt
ho thnh chuyn.

- Vic tu mc cn l chuyn Mn Ho, nh nhau vi Ty Sn nm 1782.

- Chc hi nh c Chaigneau c nghe Vannier k li trn Qui Nhn thng 5-6/1793, m

Vannier tham d trong i vn lng, vi t cch ph t ca Dayot. Trn ny Le
Labousse cng c vit trong l th ngy 26/6/1793 gi M.Boiret: Nh vua va xut thu b
i binh i nh Qui Nhn Cc ng Dayot qu Rhedon v Vannier qu Auray cng i vi
thuyn ca h. ng Olivier qu Carpentras cng i vi qun ca mnh v mt vi ngi u
khc trong b binh. (Cadire, Doc. Rel. t. 29). Vy cu: Cc ng Dayot qu Rhedon v Vannier
qu Auray cng i vi thuyn ca h. ng Olivier qu Carpentras cng i vi qun ca mnh,
Michel c chp li ca Le Labousse.

- V ng chp c li Gia Long bng a do Barrow vit, c i i cht t.

- Sau cng c Chaigneau cm hng nhng iu c trong S K i Nam Vit: Dayot vo

trc i qun mt gi (mt trng canh), bn vi pht sng i bc ng trc tu, v.v.

Cng c th c Chaigneau gom gp cc ngun tin n pht xut t nh dng ging nh

Barrow v SKNV, ri cng iu ln thnh tiu thuyt, vi nhng chi tit cc k v l: Tu
cha vt qua c ca Th Ni, lm sao qun Ty Sn bao vy bn ph t phi? Tu
n ca Th Ni trc i qun mt gi m sao Gia Long c ngi khen s can m
ca nhng ngi u?

- Nhng dng nh th c ng Maybon khen l sng ng v trch lm ti liu lch s.

l cch lm vic ca s gia Maybon.

Taboulet v chin cng Th Ni ca Dayot

25 nm sau, Taboulet tip sc bng nhng hng sau y, ln ny chp thng nhng thnh
tch chim c trong trn Th Ni 1792:

Theo li Cha La Bissachre, Dayot l th lnh v linh hn ca hi qun Nam H. Ngy

27/6/1790, Nguyn nh cp cho ng vn bng T lnh cc hm i ca ng (Capitaine de
ses vaisseaux), Dayot cn c gi l Dlgu Imprial [i din nh vua] v Marquis de Tr
Lc [Tr lc hu] hay Marquis au jugement rempli de Prudence [V Hu tc phn on
y cn trng]. Nm 1792, Dayot ph tan, Quy Nhn, mt hm i Ty Sn gm 5 tu
ln (btiments), 90 chin thuyn (galres), v 100 chin thuyn nh (demi-galres),
tch thu c 137 khu i bc nng n khc nhau. Nm 1793, Dayot chim c 60
chin thuyn Ty Sn, min bc Quy Nhn na (Taboulet, La geste franaise en
Indochine I, 1955, t. 249).

V cui cng, Wikipdia Php, tha hng nhng dng ho hng ca cc s gia thi danh
Maybon, Taboulet, vit v chin cng Th Ni 1792 ca i c ca thu qun An
Nam v t lnh nhng tu Php ca nc Nam (Grand Amiral de la flotte annamite et
commandant des btiments franais de lAnnam) nh sau:

Nm 1792, ng [Dayot] cm u mt chin dch cho Nguyn nh, ng tn ph 5 tu chin, 90

chin thuyn, v khong 100 tu nh ca Ty Sn; ng cho b qun i ln b v ph hu
nhng n lu trc khi quay v bn Can-Tru [Cn Gi].

Mt chin cng r rng v minh bch nh th, cn phi c kho st mt cch nghim
chnh.

Trc tin, Taboulet a ra mt Dayot mi, vi nhng yu t ly chnh vn bng ca

Nguyn nh cp cho Dayot! Bng cch:

- Tr cu u: Dayot l th lnh v linh hn ca hi qun Nam H, l ca Ste-Croix m mi

ngi u nhm l ca Bissachre, v nh ta bit, Ste-Croix vit theo nhng g c Dayot
k li.

- Th n, vn bng khm sai cai i qun chiu tu nh chch tr lc hu, khi dch sang
ting Php, bin thnh vn bng ca v i c.

Xin gii thch: v chc v mt v quan, chng ti khng hiu trong trng hp no, th c
vua cho thm hai ch khm sai, xin nh cc v thc gi ch gio. Trong h s ny, hin ch
thy c ba ngi Php l Le Brun, Dayot v Barisy, c vua cho chc Khm sai cai i, cn
nhng ngi khc ch l cai i hay ph cai i.

Dayot l khm sai cai i, qun hai tu ng Nai v Le Prince de Cochinchine, n gin l
nh vy. Nhng khi nhng ch ny c dch sang ting Php, th Dayot c thng tin
ln: i din nh vua, hu tc phn on y cn trng, tr thnh t lnh cc hm
i ca vua. Ri trn Wikipdia, thng thng thnh i c ca thu qun An Nam v
t lnh nhng tu Php ca nc Nam (Grand amiral de la flotte annamite et commandant
des btiments franais de lAnnam).
 l tin trnh ngi ta lm, cho Dayot nhy vt, t chc khm sai cai i qun hai
chic tu trong mt ton b hm i c ti hng trm chic tu ca Nguyn nh, ln chc
i c ca thy qun An Nam v t lnh nhng tu Php ca nc Nam! S thng chc
nhy vt nh vy tin ti l-gch th nh: i c ch huy v chin thng trn Th
Ni 1792!

Nhng iu ch bp c nhng c gi khng hiu g v tnh hnh nc Nam, i vi

nhng ngi tho lch s, chc i c ca thu binh Nam H l chc ca Nguyn Vn
Trng, cn chc t lnh nhng tu Php ca nc Nam, th cha h c, v thi , vua Gia
Long va cho lm tu trong nc, va sai mua tu ca nc ngoi. Theo Barrow v
Montyon, Gia Long p dng nhng ci hay ca Ty phng cho nhng tu lm trong
nc, nh bc ng phn chm ca tu, cn phn ni vn gi hnh dng tu Vit Nam (xin
xem li chng 4, Barrow; chng 7, Montyon). Ngoi ra, Trnh Hoi c cn cho bit: vua
sai ng lot tu Long Ln, bn ngoi c hnh dng ging nh tu Ty phng, ngay t nm
1778. Nh vy rt kh phn bit tu ty vi tu ta; cho nn, khng th ni, v khng h c,
mt i ng tu Php ca nc Nam Dayot lm t lnh.

T Ch i Trng v chin cng ca Dayot

T Ch i Trng, khi vit v Dayot, cn c phn phng tc thm na:

JM Dayot phc v Nguyn nh trong nhng nm 1790-1795 nhn dp iu khin cc tu

Ty trong chuyn xut qun vo khong thng 5 n thng 10 dl [Dng Lch] m lp c
mt chng trnh v cc hi cng, i d y nng su. Chnh i ny dt theo sau c hng
ngn thuyn mang lng thc cho binh lnh -c lnh b- c khi phi gh li mt bn n
vi ngy ch b binh ti lnh lng ((LSNCVN, t. 235).

Cu ny ng T rt t bi k s ca Dayot, in trong Taboulet, t. 250, m chng ti dch

phn I, tuy nhin, ng T vn hiu sai . Xin nhc li li Dayot:

Lm vic trong hi qun ca nh vua v cai qun cc tu Ty phng, lc lng chnh ca

qun i ng, ti bt buc phi i theo qun mi khi c chin dch, thng ko di t
thng 5 n thng 10. Nhim v ti lng, cho mt s lng tu b nhiu n th, i vi
qun i v tu tng, v cho c b binh, thng tin dc theo b bin, bt buc chng ti phi
li mi bui chiu, tp hp mt on thuyn tu, thng ti hn nghn cnh bum.

Nhiu khi chng ti cng b bt buc phi li mt ni nhiu ngy i b binh v phn
pht thc phm cho h (Taboulet, I, t. 250-251).

Dayot c tnh quan trng ho nhim v ca mnh, khi vit cu [ti] cai qun cc tu
Ty phng, lc lng chnh ca qun i ng, thc ra, anh ta ch c cai qun c hai
chic tu ng Nai v Le Prince de Cochinchine m thi, v khng c g xc nhn hai tu ny
l tu Ty. Cu k tip, Dayot ni v cng vic i theo chin dch: phi pht lng thc cho
mt s lng tu b rt ln, c khi ti hn nghn cnh bum, ri nhiu khi cn phi li
vi ngy i b binh, pht thc phm cho h na. Nhng T Ch i Trng li vn hiu
sai, ng vit: Chnh i ny dt theo sau c hng ngn thuyn mang lng thc cho binh
lnh. Kh qu! Dayot u c ni th: y lm g m c cai qun hng ngn chic thuyn! M
ai li ch lng trn c ngn chic thuyn nh th! Vy thu binh ca Nguyn nh phi c
ti c vn thuyn ? iu ny chng t ng T khng hiu g c, ng ch c mt mc ch l
thi phng trch nhim ca Dayot ln cho hp vi iu cc ngi bt thuc i phng ra!

Dayot c d trn Th Ni 1792 khng ?

Tuy Dayot khng vit r, nhng chng ta cng nn hiu anh ta ch l mt trong nhng
ngi thuc i vn ti lng thc di lnh ca cc quan i thn trch nhim vic qun
lng. Nguyn nh hnh qun bao gi cng c chin thut r rng, ai tin phong ai on
hu, ai vn ti lng thc, nht nht u ghi r, tn cc tng, cc quan c trch nhim. V
lng thc:

- trn Th Ni thng 7/1792, v quyt nh nh nhanh, ch c 10 ngy, cho nn Nguyn

nh : d cho tng s cc dinh Tin Phong v Chn V thuc Trung qun chnh b lng
thc sng ng kh gii nh php hnh qun (TL, I, t. 286). Tc l: trong trn nh chp
nhong ny, ng ch dng c hai dinh qun (nh qun on ngy nay) l dinh Tin Phong v
dinh Chn V (qun tinh nhu, lnh cm t), ng nh li th B a Lc: ng ch mang theo
mt na qun i (th B a Lc gi M. Boiret ngy 18/7/1792 (Montyon, II, t. 143). V
th, Nguyn nh ra lnh cho qun s phi chun b kh gii v lng thc mang theo ngi;
iu ny rt hp l, v khi i chin dch ngn, lnh phi t em lng theo.

V vy, trong trn Th Ni 1792, Nguyn nh khng ch nh quan coi vic qun lng.

- n trn Qui Nhn thng 5-6/1793, d dnh nh lu, hai quan i thn c vua ch nh
coi lng l: H b Phan Thin Phc, v tham tri Nguyn c Ch chia coi thuyn lng i
theo, cp cho cc quan thu b (TL, I, t. 293).

- Thng 5/1794, Nguyn Vng thn chinh dng thu binh gii vy Din Khnh, cng ch
nh: H b Trn c Khoan, tham tri Nguyn Vn M v Nguyn K K i theo trng coi vic
lng (TL, I, t. 308), v.v.

Tm li, trong trn Th Ni thng 7/1792, v nh chp nhong, khng cn vn ti lng

thc; Dayot thuc i ti lng, vy chng ti c th xc nhn chc chn rng: Dayot
khng d trn Th Ni 1792 ny.

By gi ni v cch cch by b chin lc trn Th Ni 1792, Thc Lc ghi r th t tin

qun: Thuyn vua ra t ca bin Cn Gi Sai qun Tin phong dinh l Nguyn Vn Thnh
tin trc, k n qun ban Trc t l Phm Vn Nhn tin th nh. Gim qun Trung qun
Nguyn Vn Trng h gi. c Nguyn K Nhun tip sau. (TL, I, t. 286-287).

Vy, trong cc i tin phong v trc chin, khng c tn ng tng no l Dayot c.

Ri khi n ni, Thc Lc ghi:

Khi qun n ngoi ca bin Th Ni, th trc ht sai qun tinh nhu b phng la t
thu tri gic. Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh dng thuyn Long [Long Phi] v
thuyn Phng [Phng Phi] [nh] thng vo, cc qun tin theo. c gic l Thnh
(khng r h) thy i qun cht n, b chy, thuyn ghe v kh gii b qun ta bt c ht
(thuyn ln 5 chic, thuyn i bin 30 chic, thuyn sai 40 chic). Li sai tm bt bn gic
bin T Ngi, bt c 3 chic thuyn (TL, I, t. 287).

n ca Th Ni, vua cho qun tinh nhu (tc l i cm t thuc dinh Chn V) b t
thy tri ca Ty Sn. Ri hai tng Nguyn Vn Thnh v Nguyn Vn Trng dng
thuyn chin ng Long Phi v Phng Phi nh thng vo v ba qun tin theo. Vn khng
thy c ng tng no tn l Dayot thuc i xung phong c! Ch c hai thuyn ng Long
Phi v Phng Phi, th do hai i tng Nguyn Vn Thnh v Nguyn Vn Trng iu
khin xung kch. Barrow chc mun ni n hai thuyn ng ny, v ng lm tng rng do
ngi Php iu khin.

Chng c l do g khin chng ta phi nghi ng nhng iu ghi trong Thc Lc trn y,
tin mt thoi khc, nh ng T Ch i Trng, trong cun Lch S Ni Chin Vit Nam.
Trc ht, ng T chp vi cu u Thc Lc vit v trn Th Ni 1792, nh chng ti va
trch trn, nhng ng vi vng ci chnh ngay: Nhng theo ngi Ty, k m ng li l
Dayot trn chic tu ng (LSNCVN, t. 259). Ri ng k tip: Chic tu ng do Dayot
ch huy tin vo ca Th Ni (1792) l mt kinh ngc ln cho Ty Sn (Th ca LM J. de Jsus
Maria cho LM Trng tnh, Ch Qun, 4/3/1790, BSEI, 1940, trang 101-102). Ri sau
Nguyn nh mi bt chc theo cc tu Ty m ng tu v ng nh s kim c c di
do trong cc cuc trao i thng mi (LSNCVN, t. 236-237).

Coi thng s gia triu Nguyn, l quyn ca ng T. Chc ng c c nhng iu rng

rn ca Maybon chp li Michel c Chaigneau, nhng khng thy ng nhc n Maybon.
Vy ta th xem ng dn chng c ngi Ty no hay ho hn, cho ng bit: k m
ng li l Dayot trn chic tu ng, th thy ng T dn chng l th ca LM J. de Jsus
Maria vit ngy 4/3/1790 gi cho LM Trng tnh, Ch Qun, k v trn Th Ni xy ra
thng 7/1792, tc l ng linh mc Jsus Maria ny vit th k trc chuyn s xy ra hai
nm sau!

vy, ng T cn thm cu: ri sau Nguyn nh mi bt chc theo cc tu Ty m

ng tu v ng. iu ny chng t ng T hon ton khng bit g v nhng hot ng
ng tu ca Nguyn nh, v ng lun lun tm cch h thp Gia Long trc ngi u.
Nhng ci t nht ca ng, l, nh nhng iu ghi trong chnh s, m ng lun lun
nghi ng, ng li i lm lt nhng tin tc, khng th tin c: vic Dayot ch huy chic tu
ng, xng trn, nh mt i tng cm t, lm cho qun Ty Sn khip m (!) chng t
qun i Gia Long khng c trt t, chin thut g c, vo trn, ai mun li tu ng th li, ai
mun xng ra nh th nh! Nh th nc ta l mt nc bn khai. Thc khng th hiu
c, mt cun sch nh th m li c trao gii thng vn hc ton quc, b mn s
(nm 1973, min Nam).
*

Sau ht, chng ti li tm thm cc ti liu v pha cc gio s Php, cng khng thy ai vit
g v chin cng Th Ni 1792 ny ca Dayot. Trong c nhng th t ca Barisy k li cc
trn nh ln, cng khng thy ni n chin cng lng ly ny. V chnh Dayot trong bn
k s in phn I, cng ch ni n nhim v ti lng, khng vit g v chin cng ny
nt.

Hc gi Cadire khi tm ti liu trong vn kh Php, cng ch thy:

Cng vic m hai anh em Dayot gip vua Nam H hnh nh ch thun tu thng mi. Vn
kh ca Hi tha sai Paris, vol. 312, cha mt s kh ln th t ca h [thng k J.M et Flix
Dayot] nhng ch l nhng th ngn ni chuyn tin bc (Doc. Rel. BEFEO, Note s 1 ca
Cadire, t. 72).

Sau cng, trong th ca gio s Le Labousse gi v hi tha sai, ngy 20/4/1801, Bnh
Khang, c m t trn Th Ni 1801, trong c on ni n chin cng ca De Forcant:

Nhng s quan Php, cc ng Chaigneau, Vannier, v De Forcanz, iu khin cc tu le

Dragon [Long Phi], le Phoenix [Phng Phi] v LAigle [Bng Phi] cng i chin dch ny.

Mi ngi vi tu trang b kh gii, c nhim v h tng nh vua v ph tr tt c nhng

thuyn chin tr v. Nhng lc nh nhau, h b gi li h tng vua. Khi nghe thy ting
i bc n, mu Php si sc trong huyt qun, vua phi nghim cm mi cn c lng nhit
thnh ca h. Gi h li bn vua cn kh hn l thc qun tin ln gia nhng trn ma i
bc. ng de Forcanz khng dn lng trc cn hng say chin u; lng can m
thc y, ang m ln vo cng mt mnh t ht by tu chin trang b kh gii nhiu
nht (Doc. Rel., BEFEO, t. 45-46).

By gi chng ti mi on rng: Th ra, ngi ta chp v thng tin nh sau:

- H mn chin cng ca de Forcant trn Th Ni 1801, lm chin cng ca Dayot

trn Th Ni 1792. Ging nh h mn chc ca Nguyn Vn Trng p cho J. M.
Dayot.

- H mn thnh tch ca cc tng nh Nguyn trong trn Th Ni 1792 (bt c: thuyn

ln 5 chic, thuyn i bin 30 chic, thuyn sai 40 chic, ri thm tht vo, thnh: 5 tu ln
(btiments), 90 chin thuyn (galres), v 100 chin thuyn nh (demi-galres), tch thu c
137 khu i bc nng n khc nhau v ghi l thnh tch ca Dayot.

- Cn v nm 1793, Dayot chim c 60 chin thuyn Ty Sn, min bc Quy Nhn th

hnh nh hon ton ba t.

Dayot xut thn i u, li tu bun, trong cc vng bin gia Ile de France v n . Gia
Long mn Dayot theo ng chuyn ngnh li tu bun ca anh ta. Nhng v mc ti
thm lm ngn qu, nn vua chuyn sang ngnh ch lng, v d nhin, khi i ch lng,
anh ta di s ch o ca cc quan Phan Thin Phc, v Nguyn c Ch trong trn Quy
Nhn 1793; v di quyn cc quan Trn c Khoan, Nguyn Vn M v Nguyn K K
trong trn gii vy Din Khnh nm 1794. Trong 5 nm Nam H, Dayot cha tng c
nhim v tc chin, th khng th lp chin cng c. l nhng g m ngi ta phng
i ra a Jean-Marie Dayot ln hng anh hng, i c ca vua Gia Long.

Dayot lm m tu, trn i nm 1795

Nhng ngy cui cng ca Dayot Vit Nam thc khng my vinh hin.

Nm 1795, li c v ngi Php b i ln na, v gim mc B a Lc cng can d vo.

Trong v ny, Dayot ng vai chnh v lm m tu ng Nai [Faure, t. 216, ghi tn ng

Nai, nhng bi Introduction ca Ste-Croix khng ni r tn] v b ti, phi trn i, cn B a
Lc, cng lc y, b Trn i Lut dng s xin vua chm u, nn cng xin i. V ny chng
ti trnh by trong chng 10 v Sainte-Croix, y xin nhc li my nt chnh:

Sainte-Croix k li chuyn m tu, theo li Dayot, xin tm tt nh sau: Dayot chng vic
tham nhng b cc quan cm ght, nn tm mi cch trit h. Mt hm, anh khng c mt
trn tu ca mnh, tri bo, tu b thi xung nc, lt. Vua sa son hnh qun, ni gin v
s mt tu ny. Cc quan li dng, tu vua: tu chm do Dayot bt cn mun lm chm tr
vic hnh qun. Dayot b ng gng, ng l b x t hnh ngay, nu bn b khng tm cch
chn li, ng lc Gim mc B a Lc i vng, Dayot chu gng 4 ngy. Khi gim mc v,
ging l phi tri cho vua, vua tha ngay v x t cc quan. V v oan ung ny m anh em
Dayot b i. V tt cc ngi Php khc, k c Puymanel cng t chc. Bi v cng vic ca
h kh khn nh th m vua khng cho h ca ci g c. (Sainte-Croix, Introduction,
Relation de La Bissachre, t. 85-87).

Nhng c th ca hai gio s Lavou v Le Labousse vit v v ny, mi s xy ra khc

hn:

Th ca gio s Lavou gi M. Ltondal, ngy 27/4/1795, c nhng dng sau y:

Nh vua va ht sc gin d nhng ngi u ang gip vic, v bt b t hai ngi: ng

Dayot v ph cai i ca chic tu b m [nh vy Guillon hoc Guilloux b bt cng vi
Dayot], b h hi nng n; ngi ta va bo cho vua bit l tu khng cn dng c na,
iu lm cho vua ni trn li nh, trong lc qu gin chi bi thm t nhng ngi u,
sau vua c hi li, v c l ng cn hi li na bi v t lc y, cng vic ca ng ngy cng
ti t.

Chnh trong lc th cc quan trnh ln vua l s chng c Gim Mc [S ca Trn i

Lut xin vua chm u B a Lc], vua c v lm thinh. c ng c ngi ta bo tin
ngay, gi v [nh khng bit] trong vi ngy nhng sau thy vua khng ni g v c v ng
 vi cc quan, bn than th mt cch cay ng, v ngi ta bo tin ngay cho vua bit, vua
bn gi cho c ng l s (Launay, III, t. 302).

Chng ta thy ngay s ba t trong li Ste-Croix: B a Lc khng i vng m ng ang b

nn v l s ca Trn i Lut, ng cng ang t cu, ni chi n vic cu Dayot.

Th tha sai Le Labousse vit cho M. Ltondal, qun th vin tha sai Macao, t Si Gn
ngy 22/6/1795, cho bit thm chi tit sau y:

ng ta [Nguyn nh] ang trong th kt. .. Tt c ngi u b i Ti s rng l tin

khi ca chng ta. c ng [B a Lc] sa son mt chic tu tt ri

ng s thy cc ng Olivier v Dayot ti Macao. Dayot phi trn khi chin hm ca mnh
khi ra hng cng Saint Jacques. S tu thot ny s l tn tht nng n cho nh vua.

Trn tu ca Olivier c Chaigneau, cng qu vi ti (Documents relatifs lpoque de Gia

Long, Cadire, BEFEO, s 12, 1912, t. 35).

Vy, sau khi lm m tu, b ng gng v kt n, Dayot trn ra Vng Tu, nhng b bt li,
ri li trn trn tu ca Olivier de Puymanel; tu ny c c Chaigneau na (lc y
Chaigneau cha lm vic vi Nguyn nh, cn ang bun bn trn ng Si Gn Macao, v
ang c d nh quay tr li Php). Olivier de Puymanel cng nh b i, nhng ri s quay
tr li.

Vic Dayot trn i, chng minh anh chng oan ung g v chuyn vua x t cc quan vu
khng cho anh ta l tng tng.

Dayot tr li nc Nam v c Gia Long khoan hng

Dayot trn i, sang lp nghip Phi Lut Tn c l bi v y c vua vit th gii thiu
vi vin ton quyn Phi ngay t nm 1790 v sai y hai ln sang Phi mua bn.

Chn nm sau, quan ton quyn Phi sai Dayot tr v Nam H mua go. Vua Gia Long b
qua ti c v cho php y mua go em v Phi.

L th ca M. Labartette vit cho M. Foulon, qun th mi ca Hi tha sai Macao, ngy

15/4/1804, k v v vic ny vi ging ma mai, nh sau:

y va xy ra mt chuyn kh l lng m chc chng ai ch i v c l s m ln. S

l ci ng Dayot danh ting, ngy xa y kh lu phc v vua Nam H thi Gim mc
B a Lc cn ng Nai, ri b i v bt mn g vi vua; ci ng ny mi tr li Nng
khong mi ngy nay. ng ta c vin ton quyn Manille gi n, trn chin thuyn
Y Pha Nho, tn l La Princesse royale. Ngi ta n ng ta n vi s mnh rt quan trng
cho l ch ca hai nc, l s cng tc thng mi gia nc Nam vi ci gi l chnh
ph Manille. Vic phi b Anh b mt n nc Nam [ch vic phi b Roberts nm 1804 n
xin thng thng b vua t chi khng tip] chc b cc cng quc u chu khm ph ra,
bi v ng Dayot li thng bo rng chin tranh Anh Php n ra t 10 thng nay, rng c
u chu theo Php, Anh ng mt mnh. Rng Manille ang i hai hm i, mt ca Php,
mt ca Y Pha Nho. Chnh ph Manille thng bo cho vua Nam H bit d nh ca Anh mun
c mt hi cng nc Nam v khuyn nh vua ng cho.

Hn na, v ngi ta s khi hai hm i kia n Manille s thiu go n, Mayot xin c mua
go, vua cho php xung ng Nai mua. Hnh nh nh vua thch ngh cng tc ca chnh
ph Manille (Cadire, Doc. Ref. BEFEO, t. 58).

Vic Dayot mua go cho Phi Lut Tn c Thc Lc ghi trong thng 4/1804, nh sau:

L Tng b i, xin ong go Gia nh. Lu trn thn khng mun bn, em vic tu ln.
Vua ni rng: B ci d c khc nhau, nhng ly lng chung m thng nhau, sao n khng
ng n. Bn cho 50 vn cn go (TL, I, t. 590).

Vy, nm 1804, Dayot khng dm n Hu gp vua, nh li n m gim mc Labartette

vit li: Ngi ta n ng ta n vi s mnh rt quan trng cho li ch ca hai nc. C l
Dayot ch dm gh li Nng, ri khng mua c go, mi xui thuyn xung Gia nh,
ni (di) quan trn th rng L Tng b i, xin mua go, nhng quan trn th khng bn,
m tu v triu, v vua ra lnh bn. Nh vy t khng nhng Gia Long rng lng
tha th cho Dayot, m ng cn mun gip ngi lng ging Phi Lut Tn. Phi chng nh
vua khng qun n c, khi ng vit th nh quan ton quyn Phi gip Dayot khi vua sai
y sang Phi mua bn v sa tu nm 1790?

Ba nm sau, trong th ca Chaigneau, t Hu vit th gi M. Ltondal, qun th Vin truyn

gio Macao, ngy 6/6/1807, li c cu: Vua hay hi thm tin tc anh em ng Dayot v
mong h tr li Nam H (Doc. Relatifs lpoque de Gia Long, t. 59). Li ny, nu c tht,
xc nh mt ln na, vua Gia Long khng nhng tha th tt c li lm cho anh em Dayot
m cn mong h tr li.

Tuy nhin, Dayot vn tip tc s phn bi, y cn la vua thm mt ln na:

Note s 1 ca Cadire (Doc. Rel. BEFEO, t. 58) cho bit:

Dayot chng bao lu tr thnh ti t vi Gia Long, ngi ta ni vi vua rng ng ta lm

gin ip cho Anh. Chng ti bit c iu ny nh l th ca tha sai Audemar Nam K,
vit ngy 6/6/1808 cho v qun th vin tha sai Macao (Archives M-E, 801, p.1253)
(Cadires, Doc. Rel., t. 58, note 1).

Ci cht ca Dayot

Dayot cht ui ma thu nm 1809.

Th ca gio s Audemar t Nam H ngy 28/4/1811, cho bit:

Khong gn mt nm ri nay ng Dayot b m tu v cht ui gn y cng vi v v hai
chc ngi na. ng l li ti ng y, bi v, khi gp cn bo u ma thu n bt ng trn
bin, ng y n rt gn mt bn tu nh. Trn bo tht d di. Mi ngi u mun gh
vo b; nhng khng hiu sao m in r n th, ng ta lm g? Tay kh kh cm kim,
e do chm u hoa tiu nu anh ta li tu vo bn. Th l tu ngp nc. Ch c khong 7
thy th bi thot c vo b. Thc ng y cht nh sng, mt cch v o (en impie)!
(Cadire, Doc. Rel. BEFEO, t. 61).

Linh mc dng ch en impie (v o) theo nghi v thn, khinh o, nhng nu ch vo cch

sng ca Dayot, cn c nghi l v lun na.

Dayot chn ci cht, ch nht nh khng cho tu cp bn Vit Nam, c phi v anh s ln
phn bi cui cng ny s khng c vua Gia Long tha th nh nhng ln trc?
Chng 17: Chnh sch i ngoi ca vua Gia Long

Trc khi vit bn chn dung cht ca Olivier, Barisy, Vannier v Chaigneau, chng ti
mun nhn li s giao dch ca vua Gia Long trong khong thp nin 1790-1800, qua chnh
nhng th t nh vua li. l cch trc tip v trung thnh nht trnh by cng c
gi:

1- S mua bn v kh v cc tu, thuyn, ca Gia Long.

2- Tnh cch t lp ca Gia Long v chnh tr v ngoi thng.

3- Uy tn ca Gia Long i vi cc chnh quyn trong vng.

4- Phn ng ca Gia Long trc bin c tu Armide ca nh vua b mt tu Anh bt n

Dng, hay cch ng x ca nh vua i vi mt cng quc.

Chng ta bit rt t v s i ngoi ca Gia Long khi cn l Nguyn Vng, cng nh vic
ng mua sng n v vt liu chin tranh nh th no. Thc Lc qu vn tt v nhng vic
ny, cho nn cc s gia thuc a tha h vung bt, h vit nhng dng kh tin v vic B
a Lc cung cp sng n v chin c cho Nguyn nh bng cch ra lnh cho cng ty
Php n v cc tu Php n Nam H giao kh gii cho nh vua, nh trng hp Maybon
trong cun Histoire moderne du pays dAnnam m chng ti trnh by trong chng 14.

T hn na, nhng th t ngoi giao ca vua Gia Long cng c Maybon chim lnh lm
sn phm ca B a Lc. Thc ra, vic ny Maybon cng ch sao li tinh thn Alexis Faure,
trong cun Monseigneur Pigneau de Bhaine, tng dng ng B a Lc l Richelieu ca
Nguyn nh, c bit trong v tu Armide, s ni ti di y.

Louis-Eugne Louvet, tc gi La Cochinchine Religieuse (o gio Nam K), in ti Paris

nm 1885, cng khng phi l mt s gia ng tin cy; nhng on ng vit v B a Lc,
hoc v cc vic tn st o Cha di thi cc vua Minh Mng, Thiu Tr, T c, v.v.
u kh nghi, cn phi xem li. Ngay khi ng Hch Quang Trung, ng cng thng tay ct b
on Quang Trung mt st bn ngi u n gip Nguyn nh.

Tuy nhin, Louvet cng nh Faure, ngoi nhng on vit v bng, h vn cn su tm

c mt s t liu gc ng qu. Trong La Cochinchine Religieuse, phn Chng t (Pices
justificatives) cui cun I, Louvet su tm c mt s ch d v vn bng vua Gia Long
pht cho nhng ngi Php ngy 27/6/1790, m chng ti s dng kh nhiu trong cc
chng trc. Phn cn li, l mt s th t vua vit cho cc nh bun ln, cc quan trn
th hay ton quyn i din cho cc chnh ph u chu trong vng n Dng v hai th
vua vit cho vua Anh v vua an Mch.

Nhng th t ny, theo nguyn tc c t thi cc cha Nguyn ngy trc, thng vit
bng ch Nho, v cc c quan cng quyn hoc t nhn ngoi quc khi nhn c u c
ngi dch sang ting nc h. Chc chn thi Gia Long v triu Nguyn sau ny cng vn
gi ng nh vy; v l th Gia Long vit cho Louis XVI cm n vic ng bi b hip
nh Versailles, cng vit bng ch Hn (Launay, III, t. 204). Ni dung l th tt nhin do
vua ch nh, cn ngi chp bt thng l ng l vn phng ca vua, hay mt chc v
tng t; cng c th cc v i thn hay ch nh Ng Tng Chu, Trnh Hoi c, L Vn
nh, v.v. ph trch, hoc c th do tham mu ng c Siu vit, ging nh trng hp
Trn Vn K vit thay Quang Trung.

Maybon, trong s tham lam mun v vt tt c cng lao v tay ngi Php, khng ngi v
c chuyn th t ny v tay B a Lc! (K c th ch Hn Gia Long vit cho Louis XVI, c
vn bn gc c in li r rng, cng l do B a Lc vit!); ng vit nh sau: Pigneau [B
a Lc] khng ch tha mn vi vai tr lnh o, ng cn quan tm n c nhng chi tit; ta
bit l th ca Nguyn nh vit cho Louis XVI, r rng Gim Mc l ngi c xu, nu
khng mun ni l ngi vit l th ny; cn nhng trng hp khc, dng nh li r
rng ng lm c vn khn kho cho mi lin h vi i din cc nc u chu trong bin n
v Trung Hoa, vi nhng chnh quyn Macao, Phi Lut Tn, Bengale; t th gi vua Anh
n vua an Mch cng mang du n thin ti ca ng. (Maybon, t. 283).

Nh trn ni, Maybon cng khng sng tc c g mi, ng ch sao chp Alexis Faure,
khi ng ny k li bin c tu Armide, xuyn tc phn ng ca Gia Long thnh phn
ng ca B a Lc, vi cu: iu ny [bin c tu Armide] gy ra s phn i mnh lit
ca chnh ph Nam H do Gim mc Adran lnh o (Faure, t. 223). Ri Maybon nhn c
hi, nhn v lun tt c th t giao dch ca vua Gia Long, u l do ng B vit c! Thc l
lng tham khng y, ci g cng nhn v c. H tng nhn v cc thnh tr vua xy,
ri li nhn v c th tn ca nh vua na, thc l qu t. iu ny cho thy Maybon bt
chp cc quy lut ngoi giao ca mt nc t ch: vua Gia Long khng vic g phi vit th
bng ting Php cho vua Anh v vua an Mch, m phi nh n gim mc B a Lc vit
h. Vua vit th bng ch Nm hoc ch Nho. Cc th quan trng dng ch Nho l ch
chnh thc ca triu nh. Ngoi ra cng nn nhc li rng: theo li linh mc Le Labousse,
gim mc B a Lc ch n chu vua trung bnh mi nm khong mt ln, th c mun lm
th k cho vua cng kh.

Chng ti tin rng cc bn gc bng ch Hn ca nhng l th ny, vn cn trong vn kh

hong gia, hoc c dch sang ch quc ng ri m chng ti khng c iu kin tip
xc. Trong khi ch i, xin tm dch li mt s th t ny ( c dch ra ting Php, do
Louvet su tm v in li). C ba tiu s c trnh by y: 1- Vic mua v kh v tu
thuyn. 2- Th giao thip vi nc Anh v an Mch. 3- Bin c tu Armide b tu Anh bt.
I- Vic mua v kh v tu thuyn

Nh chng ta bit, Nguyn nh lin tc sai ngi i bn hng ho (phn ln l go)

mua kh gii v i khi c tu, thuyn ngoi quc. S kin ny th hin trong l th sai
Dayot i Phi Lut Tn, thng 6/1790, m chng ti trnh by trong chng 16. Nhng
sau v Dayot thm lm ngn qu trong chuyn i Phi ln th nh (1791-1792), cho nn b
loi tr khi i ng mua bn nc ngoi. Mt trong nhng ngi trung thnh v c
vua tin dng l Laurent Barisy, trong 9 nm t 1793 n 1802, khi anh mt. Cc ch d cn
lu li di y, lin h ti nhng cng tc m vua giao cho Barisy, th hin cch Gia Long
bn hng ho mua kh gii, ng thi trc tip nh nhng lun iu cho rng B a
Lc gip Gia Long trong bt c phng din g v vic mua bn v kh ny.

1- Ch d cho M. Barisy

Lnh cho Barisy-man, ang phc v di trng, mua tt c nhng hng ho y thy ti y
[Si Gn] chuyn ln tu i Malacca v Poulo-Pinang dng vo vic mua sng ng v tt
c nhng kh gii khc m y thy. Cn thn i cng sm cng tt, trong dp ang thun gi
ma ny, v phi ht sc phng trnh mi tai nn. Lm xong nhim v, y phi tc khc
tr v y.

Lnh t Saigon, Cnh Hng nm 54, ngy 15, tun trng 11 (17/12/1793). n nim phong.
(Louvet, I, t. 545)

Qua lnh ch ngn ngi ny, ta thy loi tu c gi l tu , lm trong nc (cha phi l
tu i hiu hay tu i bin) cng dng ch hng ra ngoi quc bn mua v kh.

2- Ch d cho M. Januario-Phng

Lnh cho Januario-Phng, cai i ang phc v di trng, em mt l th cho ngi ton
quyn qun lnh nhng c s B o Nha Chu, ti th Goa, v cht xung tu 4.000
t [ta] go ca vua v nhng hng ho khc, thun theo gi ma nm nay, em n tt c cc
bn tu nam n [bn], v mua sng ng v nhng th v kh khc m y thy, bao nhiu
cng c. Trong chuyn i ny, nu gp thuyn Anh hay bt c nc no khc c sng mi
tt hng nht, ging nh nhng sng trng m cc cng quc u Chu trang b cho qun
i ca h, th c tr gi 10 ng mt khu, v y s tr, cho h chn nhng hng ho c
sn trong cc kho. Cn thn i cng sm cng tt trong dp ang thun gi ma ny, v phi
ht sc phng trnh mi tai nn. Lm xong nhim v, phi tc khc v ngay
Lnh t Si Gn, Cnh Hng nm 54, ngy 15, tun trng 11, (Si Gn, ngy 17/12/1793)
(Louvet I, t. 545-546)

Thc Lc vic thng 12/1793, c ghi: Sai cai i Qung Ni V, i trng Pa Ch (u

ngi Ty) sang thnh C [Goa] v x M La Kha [Malacca] tm mua binh kh (TL, t.
302). Vy Qung Ni V chc l phin m tn Januario, cn Pa Ch, cha bit l ai.

L th ny chng t Gia Long khng ch mua bn v kh cc nc gn nh M Lai, m cn

sai ngi sang n bn hng v mua v kh ca ngi B n . Januario-Phng hay
Qung Ni V chc l ngi B lai Vit. Trong th ny vua cng sai i mua th sng hng
tt nht ang c dng trong qun i Chu u; iu ny ph hp vi l th ngy
14/4/1800 ca linh mc Le Labousse, dn chng 6, vit v Gia Long, c cu: Nhng
cng binh xng, v nhng bn tu chin ca ng lm cho ngi ngoi quc thn phc v
con mt c chu u s khen ngi nu chu u n y chng kin. Mt bn, ngi ta thy
sng ng, i bc kiu [...] m phn ln ch thua kiu mu p nht.

3- Th ca cc i thng gia Madras gi vua Nam H

Tu B h,

Trung t (le lieutenant-colonel) Barisy cho chng ti bit B h n cn tip n th ca

chng ti; vi s i lng che ch m B h dnh cho tu Generous friend ca chng ti,
cng s bao dung m ngi chiu c n li ch ca chng ti, l nhng bng chng
vng bn t r lng nhn t ca B h i vi ngi ngoi quc.

Tu xin B h oi nhn ni y lng knh cn cm t tt c nhng n c ny, v xin B h

thu cho tm lng chng ti ht sc c gng c xng ng, bng nhit tm phng s B
h v s gn b ht sc vi li ch ca vng quc. Tu B h, chng ti xin c php tn
dng B h ot nhng chin thng trn ngy qun, v chng ti lun lun c nhng
nguyn c chn thnh cu tri cho s thnh vng ca hong gia v hong triu.

Tu xin B h nhn ni y, lng tri n su sc ca nhng k trung thnh v ht sc phng s

B h.

Albotl-Maitlang. (Louvet, I, t. 546)

Abbott-Maitland l cng ty Anh m Barisy l i din Nam H. Barisy, trong sut thi gian
chin tranh, tuy phc v Nguyn nh di chc v khm sai cai i, cn l nhn vin ca
hng Abbott-Maitland, cung cp v kh cho nh vua. V tr ny lm cho nhng thng nhn
B ganh t v sau ny, mt ngi trong bn h s lm hi Barisy.
4- Th gi quan ton quyn an Mch n

L th cc h thc lm qu nhn ht sc vui lng v cm kch v thin m cc h dnh

cho. Qu nhn gi km y hai l th, mt cho vua an Mch, mt cho vua Anh. Qu nhn xin
cc h vui lng chuyn n ngi nhn mt cch an ton v ng h li gi gm ca qu
nhn. Khm sai cai i Barisy s cho cc h bit nhng chi tit cc vic nu ln trong hai th
ny.

Cnh Hng nm th 59, ngy th 13, tun trng th 10 (20/11/1798) (Louvet, I, t. 548-
549).

Mua bn vi hng Abbott-Maitland ca Anh vn cha , Gia Long cn mun m rng a

bn, mua kh gii ca an Mch na. Hai l th Gia Long vit cho vua Anh v vua an Mch,
nh ton quyn an Mch Tranquebar [gn Pondichry] chuyn, s ni n di,
chng t ti chnh tr v ngoi giao ca Gia Long.

5- Th gi quan trn th Bengale

Cc h,

Cc ng Rocbueck, Abbott v Cng ty vit th cho ta vi mun gip ta vng b bin

Coromandel [b bin min ng n , phi vnh Bengale] ta c th mua c sng ng
v cc chin c khc; nhng h khng lm g c nu khng c php ca cc h; vy ta yu
cu cc h vui lng cho h mt c n, l bi b nhng phin toi ngn cn vic chuyn ch
nhng v kh ny n Nam H. l mt n hu m ta s khng bao gi qun, khi ta khi
phc c ton vn lnh th. Ta gi Laurent Barisy, khm sai cai i, ti n trn chic
thuyn bn [lougre, tu chuyn ch], lo mi vic. S xa cch khng cho php chng ta hi
kin, khin ta phi vit th ny.

Cnh Hng nm th 61, ngy 24, thng 2 (20/3/1800) (Louvet, I, t. 556)

Nm 1800, Nguyn nh phi ng u vi nhng kh khn ln: Trn Quang Diu vn

kin quyt vy thnh Bnh nh, V Tnh v Ng Tng Chu t th trong thnh. Nguyn
nh cn nhiu kh gii hn nh nhng trn cui cng, c bit trn Th Ni 1801 sp
ti, cho n chin thng ton din. V vy ng m rng thm a bn mua bn kh gii nc
ngoi. Nhng l th k tip sau y cho thy chnh sch m rng ngoi giao sa son
chin tranh y.

2- D sai phi Barisy

Hong thng lnh cho khm sai cai i Barisy sang n vi chic thuyn bn (lougre),
mang theo ba th; mt ca vua, y s a cho tu u tin i Calcutta; hai th kia ca quan
tham tri ngoi giao Nam H, y s giao cho tu u tin i Madras. Hong thng cn truyn
lnh cho Khm sai cai i Barisy phi nhanh chng tr v.

Khm tai c chiu.

Cnh Hng nm th 61, ngy 24, tun trng th 2 (2/3/1800) (Louvet, I, t. 556-557)

3- Th ca tham tri ngoi giao gi i thng gia Madras

Phi vin ca vua Nam H, t Madras tr v, giao cho ti mt trong nhng l th ca cc

ng, v ti trnh ln Hong thng. Ngi rt cm ng v khm phc thin m cc
ng t ra mun phng s ngi, mc d cc ng rt xa Hong thng. V vy, ngi ra
lnh cho ti vit th ny gi ti cc ng, mong bo ton thin , v s l ci ngun ca lng
tn nhim gia i bn, rt cn thit cho vic giao thng. Cn v nhng vt dng m Hong
thng mun [mua], Khm sai cai i Barisy c ch nh thng bo cho cc ng
nh ca ngi. Mc d chng ta rt xa nhau, ti vit th ny cho cc ng nh th chng ta
hi m trc mt nhau. (Louvet, I, t.557)

4- S sch ca M. Barisy k khai vi vua

960 sng trng hng nht, gi 10 ng 9.600 ng

1.120 sng trng c khuyt im, gi 8 ng 8.960

918 sng trng, gi 6 ng 5.508

6 cp sng lc, gi 8 ng 48

12 cp sng lc, th ti, gi 6 ng 72

29 cp sng lc, th rt ti, gi 5 ng 145

956 vin n, 1.167 thng (piques), 71 caty (?) 11.167

245 tm dra (drap), gi 4 ng . 9800

Bn cho vua tng cng 45.800

nhn ca vua 32.240

(Louvet, I, t.557-558)

5- ngh ca cc thng gia Madras

iu Mt H c nghi v phi cung cp cho chnh ph Nam H hai mi ngn sng trng
lm ba ln, trong vng su thng hay tm thng l nhiu nht.

iu Hai- H phi cung cp tt c s sng lc m nh vua mun, cng thuc sng, n dc

ngoi t la (Louvet, I, t.558) .

Cui cng, c th ni, chin tranh cng leo thang, Gia Long cng cng c i v ngoi giao
vi vng ln cn h gia tng vic bn v kh cho ng.

II- Th giao thip vi cc cng quc chnh sch i ngoi

Phn quan trng nht trong chnh sch ngoi giao ny l l th cn gi li c ca Gia
Long gi cho vua an Mch v vua Anh. Hai l th ny c vit cng ngy 20/11/1798.
Trong mt bi cnh kh khn cp, s c gii thch r hn di.

1- Th gi vua an Mch

Tha B h,

T my nm nay, mi v gi ma, ti u gi [tu] n Tranquebar, mua v kh v n

dc. Qu thc ti ch c li khen ngi tng Anker, ngi ca B h, cm u y,
khng ngng t thin ch ht sc i vi ti. Nm nay ti nhn c th ca hai i thng
gia Hamops v Stevenson, cng tnh ny, thng giao thng vi ti. H cho ti bit h
khng th tm thy n nhng v kh m ti i hi v bt buc phi gi mt chic
tu i u Chu. H cng ni thm rng h mua c Copenhague nm nghn sng
trng v nhng kh gii khc, nhng chnh ph [an Mch] khng cho php xut cng. V l
do m ti vit th ny gi n B h chng nhn rng, nm nghn khu sng ny v
nhng kh gii khc ch thc do chnh ti mua. Ti tin rng B h, s vui lng cho php,
nhng i l ca ti c quyn chuyn v cho ti; B h thy nhng bt hnh ca ti v
thy chin cuc m ti phi ng u vi nhng thn dn ni lon, s khng t chi li yu
cu ny; coi nh t kh c u tin m ti mong mun k kt vi B h. Nu, sau c n u,
B h vui lng thm mt c n th nh, cho php ti, sau , mua tt c nhng g m ti
cn, ti s khng bao gi qun n ln lao m B h dnh cho ti. Trong nghn trng xa cch
gia chng ta, ti khng c cch no khc lin lc vi B h ngoi th t. Ti xin B h vui
lng c l th ny vi lng ho tm vn sn.

Cnh Hng nm th 59, ngy th 13, tun trng th 10 (20/11/1798). (Louvet, I, t. 547-
548)

L th trn vit vo cui nm 1798, cng l nm Nguyn nh tm ngng chin cng c

lc lng, sau khi tht bi trong chin dch nh nhau vi Trn Quang Diu Qui Nhn ln
th hai, nm 1797. Thng 3-4/1798, Nguyn nh sai ng cc chin thuyn ln v thuyn
kiu Ty dng (TL, t. 366). Khi vit th cho vua an Mch v vua Anh, ng ang sa son
i binh tn cng Quy Nhn ln th ba, vo thng 4/1799. Trn Quang Diu vn c th
trong thnh Quy Nhn. Nguyn nh cha c cch ph thnh, tuy th, lc qun s ca ng
ngy cng mnh, ng cn nhng v kh ti tn hn. V nhng kh gii hin c n khng
lm ng tho mn, nn ng i cc nh bun an Mch Tranquebar phi gi tu v u
Chu, tc l v x an Mch mua cho ng nhng kh gii mi; do , ng vit th yu cu
vua an Mch cho php nhng nh bun ny xut cng v kh ch v Nam H, nh ta
thy trn y. L th vit cho vua Anh, cng ngy, c mt ni dung v ch ch khc hn.

2- Th gi vua Anh

Th ny gi cho vua George III (1760-1820). T khi Php xy ra cch mng 1789, vua Louis
XVI b ln on u i; trong sut thi gian 13 nm, 1789-1802, vua Anh dn u u Chu
trong cuc chin chng li nc Php Cch Mng. K t nm 1796, s giao dch vi ngi
Anh n ca Nguyn nh b gin on, c th v nc Anh chn giao thip v bn v
kh cho Cnh Thnh. n nm 1798, s kin tu Armide ca Gia Long b tu Anh chim ot,
khin Nguyn nh quyt nh lin lc vi Anh Hong, thuyt phc Anh Hong khng
nhng bn v kh cho mnh, m cn ngng bn v kh cho Ty Sn. L th di y ca Gia
Long gi George III, nm trong mc ch v bi cnh kh khn .

Tha B h,

Khong cch phn chia nc ti vi nc ca B h, t trc n nay, khng cho php ti

lin lc trc tip vi B h. Mc d rt mun, nhng ti khng dm mn php, nu nh
khng c v vic lin quan n vin trn th vnh Bengale ca B h, [v Anh chim tu
Armide] to ra dp ny. Di thi ngi Ho Lan [cm u y], hng nm ti gi
thuyn n Batavia, Malacca v ti c n mua kh gii v cc th qun nhu khc m ti
cn. T khi nhng hm i vinh hin ca B h ly c nhng t l chp hu ca Ho
Lan [possessions hollandaises], ti vn tip tc gi nh th. Nhng tng t v quan trn
th Malacca u bit thuyn k ca ti v h khng lm tr ngi g. Ch t nm 1796,
ho kh ny mi b gin on. B h s thy trong l th km theo, ti vit cho vin ton
quyn vnh Bengale ca B h v v vic ny. Thanh danh lng ly v s cng minh ca B
h khin cho ti hon ton tin tng s khiu ni ca ti s t kt qu. B h lu hn
na, ti s xin ni mt cu v ti.

hn hai trm hai mi nm, tin nhn ca ti tr v an bnh t Nam H, cho n khi c
ni lon, v cuc chin vi Bc H, t Nam H ca chng ti mi hon ton b xm chim.
Nh tri, ti c ni ngi, v sau nhiu gian kh, vi s hu thun ca dn tc, ti chim
li c gn na phn lnh th. B h hn khng th khng bit n mi thin cm ln lao
m ngy trc Louis XVI, vua Php nay ra ngi thin c, i vi ti. Chnh v vua ln ny,
vi lng tt ni ting ca ng, tip n con trai ti trong lc nguy nan. Chnh ng chm
sc v gi n v cho ti vi y n hu. Thm vo , cn vin tr ln cho ti gi v n ;
s tr gip ny, v bt hnh khng n c tay ti, bi tri khng chng gim. Nu v qun
vng ny tr v lu di v may mn hn, th c l ti c yn bnh t lu trn ton th
lnh th ca t tin ti. Lng bit n thm m khin ti ngm ngi ri l, mi khi nh n
o c v tm lng cao thng ca v qun vng ny, ti mun t lng mn thng i vi
ng, nhng hon cnh ring ca ti v nht l s ngn trng xa cch khin, ch li nhng
c mun sung cho con chu ca hong gia tr danh ny. Lng ti ch thc th c an i
nu h ly li c di sn ca tin nhn. Ti cng bit rng B h, rt thn vi vua Louis XVI.
Ti thng c nghe k rng, thi k cn thnh, vua Php c B h l ngi bn trung
thnh nht, l ngi nhit tm bo v ng nht v ngay c khi ng b ti c cp i, B h
vn ht sc c gng tr th cho ng. Tha B h, nim vinh quang m nc Anh c c
qua thi ny ca B h, khng ch kch thch nim thn phc ca c Chu u, m cn lm
rng ngi nhng tn thnh ca chng ti tn vin ng ny. Ti dm mong rng, nh
ngi th sn ngi bn s ng rng, B h, v lng knh mn vua Louis XVI, s vui lng chiu
c n ni bt hnh ca ti m coi ti l bn. Vic hay nht m B h c th lm c cho ti
trong tnh trng hin nay, l ra lnh cho cc quan trn th khc nhau ca B h n ,
h cho php nhng phi vin ca ti c th mua c tt c cc th kh gii v chin c m
ti cn nht. Nu ti c th mua c t mi n hai mi nghn sng (fusils de munition)
tt, ti ngh l cng . Cch y my nm, phi on ngoi giao ca B h gi sang Trung
Hoa, gh vo mt trong nhng ca bin Nam H [phi b Macartney, s thn Anh u
tin Trung Quc, ngng li Nng t 14/5 n 16/6/1793, di triu vua Cnh
Thnh, c Barrow ghi li trong hi k, xem chng 4, Barrow] khng may cho h, h
ch gp c bn thn dn ni lon ca ti, v chng hy cn ang chim gi phn t
ny ca triu nh ti. Nu may mn c gp h, ti khng qun t cho h bit lng knh
trng su xa ca ti i vi B h. Ch cn mt mi quan ngi m ti cn thng bo vi B h,
l nhng nh bun ln n , v ham li, i bn kh gii cho bn phn lon, chng
nghin nt dn tc ti t hn hai mi nm nay. Lm nh vy tc l cu k tn c, l ni
gio cho gic. Ti khn khon xin B h vui lng cho lnh nghim cm bn gic b tiu dit
mt cch ch ng. Xa cch B h mun trng, ti khng th ni thng ht nh c cng
din kin.
Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/11/1798). Th nim phong du n ca
vua Gia Long v n ca qun i Nam H. (Louvet, I, t. 549-552)

L th ny, vit v gi cng ngy vi th cho vua an Mch, trong tnh trng kh khn
cp, cng cho thy bit ti chnh tr v ngoi giao ca Gia Long.

- Th nht, vic giao thip vi nc Anh b gin on t nm1796, v hai nm sau, 1798,
tu ca Nguyn nh b tu Anh bt. C th v nc Anh cho rng Nguyn nh thn Php
(Cch Mng), k th ca Anh. V th, Nguyn nh phi nhn mnh n quan h gia ng
v Louis XVI, Anh Hong phn bit r bn, th.

- Th hai, nc Anh ang lm b ch hon cu. Php v Ho Lan qu ln bi, khng cn

sc lc i chi vi Anh. Thng lng vi b ch hon cu khng phi l chuyn d.

- Th ba, Anh ng theo gip Ty Sn, bn sng n cho Ty Sn, iu ny i vi Nguyn

nh l mt i nn, trong khi ang phi ng u vi Trn Quang Diu, mt Nguyn Hu
th nh.

Khng bit l th ca Nguyn nh c hiu qu g chng, nhng v mt chnh tr l mt vn

bn cc k khn kho, c tnh cch thuyt phc, khin Maybon mun chim lm s hu ca
B a Lc.

Tuy nhin, va nh nhn ti gn nh ni n vua Anh, nhn mnh nh con chim s,

trong l th ny, vy m, i din vi vic tu Anh bt tu Armide, vua Gia Long c
nhng quyt nh thc l anh thp, sau y.

III- Vic tu Armide

Tu Armide ca Gia Long giao cho Barisy i cng cn ngoi quc, b tu Anh bt. V vic
xy ra trc thng 4/1798 (v th ca Olivier gi Lefbvre ngy 10/4/1798, c cu:
Barisy, thuyn trng tu Armide, b ngi Anh bt, hng ho ch trn tu b bn ht
(Archives Lefbvre de Bhaine, Doc. Salles, BAVH, 1939, III, t. 232)

Vua bn sai Olivier (i cng cn n ) phi iu tra r s kin ny v tng trnh cho
vua bit. y l l th Olivier gi cho ng Aguiton, chc l ngi c trch nhim ca chnh
ph Anh v v vic ny. L th ny tm tt ton b s vic m Olivier iu tra c,
ng thi ni r ng li chnh tr trung lp ca Gia Long trong vng bn o n ang
c tranh chp gay go gia Anh v Php.

1- Th ca Olivier gi ng Aguiton
Ti vit th cho ng bo tin ng bit rng vua Nam H gi ti ti chnh quyn Anh v
an Mch thng lng nhiu v vic quan trng, v nghim ngt ch th cho ti, ngoi
nhng vic khc, cn phi tm kim xem chic tu Armide hin nay bin thnh ci g, chic tu
ny do khm sai cai i Barisy iu khin; thi gian di [khng tin tc] ca chic tu ny lm
ny l n b nn. Malacca, ti rt ngc nhin, c bit rng chic tu ny b chim
ot v a v o ca ng hong Wabs, di hiu k nc Anh; khng th bit thm tin tc
su rng hn ti ni ny, ti buc phi quay tr li Pinang thu lm y tnh tit
hn, v ti li cng ngc nhin khi nhn c y khng nhng s xc nhn v v bt b
ny, v cn c bit l ngi ta bn chic tu ny vi c hng ho trn tu, v gii tn
ton b thy th on ngi M Lai v ngi Vit Nam. Ti Tranquebar, ti li bit thm
rng, khinh thng hiu, ngi ta tch thu, m ra v sang ot th t ca quc vng
Nam H. S d nh vua khng cho ti mt lnh no lin quan ti nhng trng hp bt
ng nh th, v ng khng th tng tng c rng tu ca ng c th b mt nc u
chu no s nhc nh th; ng ch mun cho vic bun bn nc ng c phn thnh, bng
cch gi ho hiu vi tt c cc cng quc, nht l vi nc Anh. Cho ti by gi, nhng
quan ton quyn Madras, Malacca, Batavia, Manille v Tranquebar, u st sng [n tip]
trong nhng hon cnh khc nhau, tu ca vua Nam H. Nh vua cng th, ngi khng qun
khen ngi cc v thu s c Stphenston, Rainier, Serc, v.v. nhiu on vn [trong cc
th t trao i]. S tip n nng hu ny cn ph tan trong c nh vua s nghi ng [ngi
Ty phng] kh ph bin ni nhng vua cha Chu, v khch l nh vua tm cch kt
hp li ch ca ng vi nhng nc mnh m ng c th tip nhn nhng c li. Vua Nam
H vn theo nhng nguyn tc nh th, dng lm quy lut tip n nng hu nhng tu khp
ni n cc hi cng ca ng. V vy, ng khng bao gi ng rng ngi ta c th bt chic
tu Armide. Con tu ny, trong 5 nm lin tip, vn do vin khm sai cai i ny [Barisy] cm
u, gp bit bao tu chin khc ca tt c cc nc, n vn c nhn nhn l hon ton
trung lp; vy v l do g m ngy nay ngi ta li nhn n nh th? Ti vit l th ny
khuyn ng kin quyt gi ng quyn li hp php ca vua Nam H, xy dng trn l cng
bnh. Ti, v.v. (Louvet, I, t. 554-555)

L th ca Olivier de Puymanel trn y, rt tic l khng thy Louvet ghi r ngy thng, c
th c son sau khi Olivier v bm bo triu nh mi vic, v c th c mt hi
ngh bn cch i ph. L th ny ni r chin thut : trnh by quan im chnh tr
trung lp ca vua Gia Long trong cuc ng Anh-Php n Dng, v yu cu chnh
ph Anh x s theo ng lut php. ng thi, khi nhn c bo co y ca
Puymanel, ngy 20/10/1798, vua Gia Long h lnh cho Gibsons v Barisy, tc khc i n
trn tu Loan Phi. V sau y l hai ch d sai phi:

1- Ch d cho M. Gibsons

Lnh cho Gibsons, Cai i cht trc hu ang phc v di trng, iu khin Loan phi tin
tu ca Hong thng, v cng chuyn ca Hong thng, li ti Tranquebar cho Barisy,
Khm sai cai i thing tn hu. Xong nhim v, y bn chic tu ny, cng vi nhng hng ho
trn tu mua hai chic tu khc ln hn, ch y sng n v chin c m nhng
i l ca Hong thng s chu cp; mang c v y. Tuyt i khng c bt cn,
c xng ng vi lng tin ca Hong thng. Khm tai c ch.

Cnh Hng nm th 59, ngy th 13, tun trng th 10 (20/10/1798). (Louvet, I, t. 547)

2- Ch d cho Barisy

Lnh cho Barisy, Khm sai cai i thing tn hu, phc v di trng, tc th sang ngay n
, em theo nm l th ca vua, trn tu Loan phi tin tu ca Hong thng. Xong nhim
v, y khi t vin trung t hi qun Anh ca tu Nom-Such tn l Thomas, v v chim
tu Armide ca Hong thng. Y i phi bi thng cho s xc phm n tu ca nh
vua v buc phi tr li nhng th t v giy t quan php ca vua, m trung t Thomas
n cp. Y bt phi hon li gi tin chic tu Armide v nhng hng ho cha trn tu, c vn
ln li. Y trao tt c s tin ny tn tay nhng i l ca Hong thng l Hanops v
Stevenson, i thng gia Tranquebar, mua mt chic tu, kh gii v chin c khc. Y
ch ngay v y. Y phi chp lnh ny mt cch trit v phi mau l hon thnh nhim v.

Knh cn nhn lnh.

Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/10/1798). n nim phong. (Louvet, I, t.
553-554)

Hai d ny c vit cng ngy 20/10/1798. Gibsons (chc l ngi Anh). Vua sai Gibsons
ch huy tu Loan Phi, ch sang Tranquebar (chc v Loan Phi l tu ln, Barisy khng th
iu khin c) bn c tu ln hng ho, mua hai tu ln hn, v ch v kh sng n
vua t mua ca cc i l ti y em v Vit Nam.

- Tu Loan Phi l tu i hiu, vua cho lnh ng vo thng 2-3/1793, cng vi cc tu:
Long Ng, Long Thng, Long Hng, Long Phi, Bng Phi, Phng Phi [Bng Phi, Phng
Phi c t nm 1784], Hng Phi, Loan Phi, ng Phi. (TL, I, t. 290). Nay vua sai bn Loan
Phi i mua tu khc, vy, tu, thuyn do nh vua sn xut ra, khng ch dng vo vic
chin tranh m cn em bn nc ngoi. iu ny chng t gi tr ca thuyn tu, nc
ta thi .

3- Th gi cu ton quyn Malacca

Cai i Gibsons giao li cho cng binh xng ca ta tt c nhng vt dng m y c

nhng ch tu cht hng cho, ta thy c t lu hunh qu. Ta tic nht l khng thy sng
trng (fusils de munition) m hin nay ta cn nht. .. Cn v chic tu Armide, m vin i
u Thomas chim ot mt cch bt cng nh th, ta vit th cho Anh hong v cho
chnh ph trung ng Bengale

Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/11/1798) (Louvet, I, t. 549)

Th ny chc ni v mt trong nhng chuyn i trc y ca Gibsons, v giao hng, nhng

vua khng bng lng cho nn trong l th ny, vua c trch, ng thi ni n chuyn
chic tu Armide.

5- Th gi ton quyn Anh n

Cc h,

Qu nhn rt ngc nhin khi bit tin chic tu Anh Nom-Such, do thuyn trng Thomas cai
qun, bt chp lut nhn qun, chim chic tu Armide, do Laurent Barisy, mt trong
nhng cai i ca ta, ch huy, m ta gi n nhng hi cng khc nhau n mua
kh gii v qun nhu cho ta. Ngi thuyn trng ny, tng y l k mnh nht, c th coi
thng tt c, h c ca ta xung v treo c Anh ln hay th; y , khng bin bn, khng
c phn nh ca to n hi qun, em bn chic tu ny, cng vi hong ho m n chuyn
ch, v ly sch s tin thu c. Y , bt chp cng php, bt chp lut ca cc quc gia,
khinh thng lut x hi, chn th c quc n nim phong m ta gi cho tng Anker, trn
th Tranguebar v cho ng Couperus, trc y l trn th Ho Lan Malacca. Li hnh x
bt chp ny khng h b trng pht: nhng li khiu ni nhiu ln ca thuyn trng Barisy
ln tng ch huy v ln hi ng hong gia Anh Bengale u v hiu. Ta khng cn ni, cc
h cng bit rng, ta khng ng mt cch ng x nh th. Cho ti by gi, ta cha bao gi c
chuyn him khch vi mt quc gia Ty phng no. Nu ta c giao thip vi mt vi hm
i n y, cng l to c hi thun tin cho h, khi hon cnh cho php. Ta vit th ny
cho cc h hi v l do g m cc h cho php thuyn trng Thomas hnh x kiu hi tc
nh y va lm. Ta yu cu cc h bi thng cho hi hm ca ta theo lut php Anh i hi
trong hon cnh tng t. Ta yu cu phi tr li nhng th t v giy t quan php ca ta
trn tu Armide. Thm na, ta i hi, phi bi thng gi chic tu ny v hng ho
chuyn ch, c vn ln li, theo ng gi c m lut php quy nh. V u Olivier v cai i
Barisy c ta trao thm quyn theo di vic ny cho ti khi hon ton tho ng. Ta
mong cc h, tin rng, s d ta vit th cho cc h v vic ny l ch v lng lnh trng su sc
ca ta i vi hong Anh quc. Cc h phi thy rng nu ta mun bi thng bng
lut b tr, ta chng thiu g phng tin. [Vous devez sentir que si je voulais me
ddommager par la voie de compensation, j'en trouverais facilement les moyens].

Cnh Hng nm th 59, ngy 13, tun trng 10 (20/11/1798). n nim phong ca Qun
i. (Louvet, I, t. 552-533)

Th ny vit cng ngy vi th gi vua an Mch v vua Anh, chng ta thy ging th
gi vua Anh nh th no ri. L th ny, gi ton quyn Anh n , ging khc hn, Gia
Long chuyn t nhu, sang cng: t u n cui l mt bn buc ti ca cng t, cui cng
chuyn sang e do thng: nu ngi khng gii quyt chuyn ny, th ng trch ta s c
cch tr a. Th ny khng ch gi cho ton quyn Anh, m cn gi km mt bn cho
hong nc Anh. quc Anh lc ang lm b ch th gii, phi chp nhn cng l
m Gia Long i hi.

Faure chng n h, cp ngay cng ny cho B a Lc, k li nh sau:

Khi chic tu ny [Armide] b ngi Anh bt n Dng, vic ny a n s phn i

mnh lit ca chnh ph Nam H do Gim mc Adran iu khin (Faure, t. 223).

V sau khi trch dn di rng l th ca Gia Long, Faure kt lun:

V ngi Anh chu thua trc nhng li hm do ny. Tu Armide c tr v Si Gn v

nhng i hi ca tu Nam H c kt qu m mn (Faure, t. 224).

Tt c cch hnh x v ng x ca vua Gia Long i vi ngoi bang ngay t khi cha thng
nht t nc, khin ngi ngoi quc n trng, do m nhng tc gi ngoi quc
ng thi nh Barrow, Montyon, Le Labousse, u nht lot coi Gia Long l ng vua ln
trong vng Chu v trong lch s Vit Nam.

_________________________________________

Ch thch v T liu ca Louvet

Trong phn Pices justificatives (Chng t) Louvet trong cun La Cochinchine Religieuse, I
su tm c cc ti liu gc sau y:

Vn bng: JM Dayot (t. 532). Philippe Vannier (t. 534-535). Julien Girard de LIsle Sell (t.
535). Thodore Lebrun (t. 536). Jean-Marie Despiaux (t. 537). Louis Guillon (t. 537). J.
Guilloux (t. 538).

Th: ca Nguyn nh gi ton quyn Phi Lut Tn u nhim Dayot (t. 543). Th triu
nh cm n ton quyn Phi (t. 544)

Ch d sai phi: JM Dayot (t. 533). Barisy (t. 545). Januario Phng (t. 545). Gibsons (t.
547).

Th: ca nhng nh bun Madras gi cho vua Gia Long (t. 546)

Th Gia Long gi vua an Mch (t. 547)

Th Gia Long gi ton quyn an Mch n (t. 548)

Th Gia Long gi ton quyn an Mch Malacca (t. 549)

Th Gia Long gi vua Anh (t. 549)

V tu Armide: Th Gia Long gi ton quyn Anh n , (t. 552). Ch d cho Barisy (t.
553), Th Gia Long gi trn th Bengale (t. 553). Th ca Olivier gi ng dAguiton Esquire
(t. 554).

Th ca tham tri ngoi giao gi nhng nh bun Madras (t. 557)

ngh ca nhng nh bun Madras (t. 558)

Ch d cho php Chaigneau i dng bnh Malacca (t. 558)

Th ca tham tri ngoi giao ca Gia Long gi ton quyn Malacca gi gm Chaigneau (t.
559)

Chc th ca Olivier gi B a Lc (t. 560)

Th ca nhng ngi thi hnh chc th cu Olivier gi cho B a Lc (t. 562)

Bi v ghi trn m B a Lc (t. 564)

Chng 18: Olivier de Puymanel (1768-1799)

Phn I: Khi hnh

Olivier de Puymanel v Laurent Barisy l hai khun mt ng mn, gip vua Gia Long
nhiu vic, phc v vua n lc mt v khng phn bi. Nhng s tn vinh ng lot v
tt nh ca cc s gia thuc a v Olivier de Puymanel, nh v k s u tin ca nc
Vit, l ng t xy dng cc thnh i Vauban, l ngi hnh thnh qun i Vit Nam,
to ra mt Olivier khc hn, khng ging vi thc t, th hin qua nhng th t, ti liu
ca gia nh, v nhng thnh tch ch thc m Olivier thc hin trong thi gian Nam
H. Olivier tn to ny, sau cng c Wikipdia Php thng chc Tng (Gnral) vi
li tng kt nh sau:

Olivier de Puymanel (1768-1799) l, mt ngi Php, mt nh xy dng v mt nh t chc

qun i Vit Nam di triu Nguyn. Gn lin vi cng trng ny, l bn thnh bt
qui Gia nh ca Le Brun, do Puymanel xy v hnh nh thnh Din Khnh, cng l
cng trnh ca Puymanel. Wikipdia ting Anh dch t ting Php. Wikipdia Vit, cn
thm vo nhng cu: Puynamel c ghi nhn l hun luyn 50.000 qun Nguyn, l
ngi c vai tr kh quan trng trong lch s Vit Nam.

Vy, u l s thc? Chng ta th tm li hnh trnh tht s ca Puymanel, t u.

Trnh hc vn

tui 12, Olivier de Puymanel vit th xin cha cho php i trng v con khng chu
ni y na. Sng nay, ngi ta nh qut roi v ti con khng thuc bi (Th vit trong
ni tr mt trng Roanne, ngy 22/11/1780, Taboulet, I, t. 248-249).

Chn nm sau, Olivier de Puymanel vit th cho M. Letondal, qun th (procureur) tu vin
Macao, bt u bng cu:

Je regrette touts les jours de navoir pas t Macao o jaurois pu faire tout ce qui eut
dpendu de moi pour mariter dtre connu de vous [Je regrette tous les jours de ne pas avoir
t Macao o j'aurais pu essayer de tout faire pour mriter votre confiance - Con tic hoi
khng Macao, ni con c th lm ht sc mnh xng ng c cha tin cy] (Th
vit ngy 15/7/1789, Cadire, Les franais au service de Gia Long, Leur correspondance,
BAVH, 1926, IV, t. 363). Ba l th ca Puymanel c Cadire su tm v in li trong bi
Leur correspondance (Th t) ny, BAVH, 1926, IV, cc trang 363, 365 v 369; u y li
nh th.
Nhn cu, ch trn y, ta thy Puymanel, tui 21, vn cn phm nhng li: chnh t, t
vng, vn phm, cu trc cu v s din t tng; vy m Taboulet vit: cui cng
anh hon thnh vic hc Louis Le Grand (Taboulet, I, t. 247). Louis Le Grand l trng
trung hc ni ting ca Php, ch nhn nhng hc sinh u t. Mt ngi vit ting Php,
trnh nh Puymanel, chc chn khng th c nhn vo trng Louis Le Grand.

Nm 1922, trong bi din vn c trc Thng Ch Joffre, hc gi Cadire cng gin tip
so snh Puymanel vi thng ch Joffre, xut thn trng Polytechnique, l trng o to
k s ni ting nht nc Php. Hn 20 nm sau, Taboulet, thm vo tiu s Puymanel vinh
hnh cu hc sinh Louis Le Grand, kin ton nn hc vn ca k s Puymanel.

l manh mi cu chuyn ngi ta nho nn mt cu b, t nh khng a vic hc,

n 21 tui vn tht hc, tr thnh k s, ri nh xy dng thnh n v nh xy dng
qun i cho c mt dn tc!

Gia th

Victor-Louis-Joseph-Cyriaque-Alexis Olivier, sinh thng 4 nm 1768 ti Carpentras

[Vaucluse, Php], con Augustin Raymond Olivier v Franoise Louise Vitalis, [theo di chc
ca Olivier, in trong La Cochinchine Religieuse ca Louvet, t. 561]. Olivier de Puymanel c
nhng tn Victor, Alexis (ngi u c nhiu tn); h l Olivier. Cn Puymanel l tn mnh
t ca gia nh Olivier gn Carpentras, trn bn qun s ghi l Plumanel. Victor
Olivier sinh ngy 8/8/1768 (theo Taboulet, I, t. 245). Trong gia nh, phn bit vi cc
anh, Olivier de Puymanel thng c gi l Victor hay Puymanel.

Trong l th vit ti Avignon ngy 9/12/1937, gi cho tp san Thnh Hiu C, bc s L.

Gaide cho bit: ng c v qun th th vin Carpentras cho bn sao 2 l th ca ngi
anh rut, Vitalis-Ignace, l tu s, vit cho ngi cha v vic Puymanel. Hai th ny, ng trn
BAVH, 1938, I, t. 63-67, ngy 28/11/1787 v 30/11/1787, tc l mt thng trc khi
Puymanel ln tu Lorient i n v Nam H, trong linh mc Vitalis k li s tnh
ngi em Victor Puymanel. Ngoi ra, bc s Gaide cn cung cp thm mt s thng tin v gia
nh Puymanel, nh sau:

Victor-Louis-Alexis Olivier de Puymanel, sinh trong mt gia nh th gi, cha lm chng n

ti Ti cao php vin Carpentras; c hai anh: anh c, Gabriel Raymond, sinh ngy
10/2/1753, hc lut, tin s Avignon nm 1778. Nm 1790, c bu lm dn biu
quc hi. Sau cng, lm thm phn to thng thm Nimes.

Vitalis-Ignace, sinh ngy 13/2/1764, ti Carpentras, i tu, tr thnh chanoine (chc sc

trong hng gio phm) ti thnh ng Sainte Siffen, Carpentras. Ch hn Puymanel c 4
tui, nhng v linh mc ny c x v lo lng cho em khng khc g cha vy. Nh hai l th
ca ng vit vo ng thi im Puymanel sp ln tu i n , m chng ta bit kh r
u ui cu chuyn vin du ca Puymanel, v tnh tnh, hnh kim v ti sao, sinh trng
trong mt gia nh th gi nh vy, m li phi u qun tnh nguyn lm lnh thu.
Th ca linh mc Vitalis, ngy 28/11/1737 [in nhm, thc ra l 1787]

L th ny chia lm hai phn, cch nhau mt hng chm chm, c th l hai th chp li, v
c ch khc nhau. Phn th nht, v tu s c gng gii thch cho cha v chuyn i n
sp ti ca em mnh.

Thi , i vi Chu u, Chu l n ; v Nam H l mt phn ca n . Ngi u

thng hnh dung n , trong c Nam H, vi nhng tiu vng y quyn uy, bc
vng chu bu. Li n mc ca Hong t Cnh khi sang Php: o gm , hoa vng, u i
khn xp, tht n, trng ging mt tiu vng n , c ghi li trong bc ha chnh
thc ca hong gia Php. Hong t Cnh l mt a b p v sang trng, sau ny Shihken
Seishi, thy th Nht, khi sang Gia nh, c vo yt kin vua, vit: Thi t trc hai
mi tui, rt p v sang trng khng ai snh ni. Trong tt c cc nc m ti gh qua
trn ng tr v [Nht], chng ti cha thy ai p nh ng.

Trong khung cnh xa hoa ca Versailles, cu Cnh tr thnh le petit prince, v, theo
nhng bo sn tin st do ca hong triu thi , c Faure chp li, th ngi ta thch
th theo di cc tr chi ca hai hong t cng tui, con Louis XVI v con Gia Long, trong
vn thng uyn Versailles. Lonard, ngi th chi tc ni ting cho hong hu Marie-
Antoinette, cm hng t chic khn l ca hong t Cnh, sng to li chi tc kiu
hong t Nam H cho cc ng v bi tc kiu Tu cho cc b hong phi (Faure, t. 120-
121).

Cu hong t nh b Cnh, trong bi cnh , thc s l mt i s cho cha tri Ty.

V khi gi hong t tr v nc vi gim mc B a Lc trn tu Dryade, vua Louis XVI
ra lnh cho thuyn trng hip s De Kersaint phi i i theo ng nghi l, Hong t,
v Gim Mc v on thp tng dng ba vi cc s quan trn tu. (Launay, III, t. 177).

Khng kh linh nh nh th, khin linh mc Vitalis cho vic em mnh, c i cng tu
vi hong t Nam H, l mt vinh d, mt gic m ngn l mt m, n mt t nc
giu c phng ng, m cu hong t b nh kia, chnh l hnh nh trong sng phn
nh quyn nng, bc vng, m em mnh c th d dng t c. Nht l ngi em ny,
khng phi l mt ngi con mu mc, nm trc phm mt li ln, tc l b nh i
hoang Le Havre, v hin ng ang cn phi b p tr n cho em v chuyn i hoang ny.

Bc th nh sau:

Cha knh mn,

Trong khi con ang lo b p cho xong nhng ph tn ca chuyn i Le Havre [ch v
Puymanel b nh trn i Le Havre], th c hi may mn tnh c n, con vi chp ngay, l
ng b tc de Capellis, m con si m tnh bn v mun lm g hu ch cho qu mnh,
c bit cho cha m v gia nh ta [Li gio u gii thch ti sao lo cho em xung vo
lnh thu tnh nguyn]. Hin nay con rt bn nn khng th k ht chi tit nhng l do
khin con gip em con khi n nht quyt nh i sang n , c bit vng Nam H; n
ch li Paris c bn ngy, v khi m cha nhn c l th ny, th n i Lorient vi Gim
Mc Adran v hong t Nam H ri. Chuyn i ny khng phi l s bt cn nh ln trc [
ni v trn nh i Le Havre nm ngoi], n i vi t cch s quan tnh nguyn thu binh [
y linh mc Vitalis tng lm l em mnh c th c vo lp s quan tnh nguyn], v n
rt sung sng c xung tu ca vua, cng vi hong t. [Tu Dryade ca vua Louis XVI,
c lnh a hong t Cnh v nc vi tt c nhng vinh d dnh cho mt hong t].
ng De Kersaint thuyn trng tu ny, s lo cho n, dn n i v a n v, tr khi nu c
thng tin th n s lu, di s che ch ca cc quyn lc mnh m n , hay n lm
sng gi nhng iu n bit v nhng iu n s hc c. N s c gi gm k cng cho
ng De Kersaint v ng s cn kim cung ng cho n trong mi trng hp, nhng g n cn
dng; c th, ch trong vi nm n s c hun chng La Croix de Ste-Louis [Hun chng
qun i] v mang v rt nhiu tin, nu c hnh kim tt.

Tu ny ch nhiu sinh vin s quan tr ca ng Capellis v ng s gii thiu n vi h v n

cng mun c th gii thiu vi tt c cc quan trn th cc ni m n s gh li; con ngh
ngh n chn l tt, tr nhng him nguy khng th trnh c m con ch r cho n, con
cng c gng ko n chn mt dch v t ng tc hn, v con cho n t quyt nh
ly mt mnh; n s ra i vi s chu ton bn phn ca mt con chin.

Con vit th ny, chnh l nh cha n xin ng dEntrecasteaux vit th ngay cho em ng
y hin lm quan trn th Ile de France, thnh khn gi gm Puymanel v xin ng y ht
lng gip n nhng g m ng y c th gip c. Con giao hn vi ng de Capellis rng
ng s a cho em con mt l th cho quan trn th, bo vi quan trn th rng ng
dEntrecasteaux [anh] s gi gm ngi thanh nin ny cho ng [em], trong l th sp ti.

Cha cng nn vit th cho b tc de Capellis, triu nh Louvre, t lng bit n ca gia
nh mnh i vi s ht sc u i m ng b tc dnh cho em con v to phng tin
n c c s thng tin nhanh, v cha cng cn phi cm n ng y v nhng g ng
lm ngn n khng cho n lm chuyn khi hnh bt cn Le Havre, m mt ln khc con
s k cho cha nghe chi tit hn v v ny. Con hn cha m cc anh ch em. Kh hu Nam H
tt.

Puymanel s vit th cho cha trc khi ri Lorient v [nu] M. dEntrecasteaux [anh] a th
ca ng y cho cha ngay, th c th l th ny s n Lorient trc khi em con i. Cha ch cn
b th trong phong b, a ch M. de Versine, s quan Pho binh ti Lorient, Bu in lu
tr (poste restante); trong trng hp hp m em con i ri, th ng de Versine s lo liu
gi th ny cho ng dEntrecasteaux [em].
Ngi anh tu s ny lm ht sc gi gm em, v Olivier de Puymanel thc s l mt
loi con ng chu cha c nhiu n sng, c hng mi s gip che ch, ca gia
nh v nhng ngi quen bit, lm ln, trong x hi thi y.

Sau , l th b b d hoc b ct ngang, vi nhiu chm

Ri n on tip theo, di y, linh mc Vitalis gii thch ti sao ng li chn cho em con
ng tnh nguyn lnh thy, (c l v ng de Capellis cho bit Puymanel khng th hc
lp s quan), trong khi c th chn con ng ch i vin du, ri li ni no c ca ci v
c vic lm tt. ng giu em, khng ni n chuyn c th chn s vin du, v ng cha thy
mt ngh c th no v ngnh cng binh m ng mun ngi em i vo. ng vit:

Chng ta ni chuyn v em con, n ni vi con rng, nu n mun i Nam H, th chuyn i

xong, Gim mc Adran phi i ngy th nm, rng l mt c hi tt () con phi n
n chung ba vi n, ni cho n bit nhng ngh ca ng de Capellis v cho n 24 gi
suy ngh. N cng chng cn n ngn y thi gian, khi bit ng de Capellis dn xp xong
tt c, n b kch ng ngay cho n ngy hm sau. D vn hi ny em li cho em con nhng
li ch, c th con giu n kh nng c la chn gia vic ch i vin du hay l lm lnh
thu tnh nguyn i n , nhng v cha c g chc chn, dn n ti ngnh cng binh, m c
hi th khn cp, cn phi quyt nh ngay tc khc, hoc l nm ly hoc l ko di tnh
trng khng dt khot ca thng nh ny, m s thiu kin nhn l tnh kh hng u ca n.

Con bit rng ngh lnh thu tnh nguyn c li ch l thi gian i bin s c tnh tng
gp i, i vi nhng ngi nhm c hun chng La Croix de St-Louis, con cng bit
rng trong nhng chuyn i trng k, c ln i, ln ln v, ch mt mn hng rt nh c
php mang theo cng kim c mt mn hi [nhng thu th i bin ngy trc, c
php mang theo mt gi hng nh gi l pacotille, bn]. ng de Capellis ni vi con rng
thng nh ny l a tiu tin nh ph, i b th n khng c g tiu xi, tin lng rt t,
nhng khng phi tr tin n v tin phng. Sau cng, con quyt nh gip n c i
xem cc x xa xi trong mt chuyn i him hoi a n mt x s giu c, v tnh thn ca
gim mc Adran c th gip ch rt nhiu cho n.

Th th nh ca linh mc Vitalis, vit ngy 30/11/1787

Hai ngy sau khi vit l th trn, linh mc Vitalis gi cho cha l th th nh sau y. Th
ny cng chia lm hai phn. Phn u, ng t ht sc hi hn v quyt nh ghi tn cho
em vo lnh tnh nguyn v ni vi ngi cha: Nu cha mun th cha c th bi b ht:

Gi ng Olivier, Chng n to Thng thm Carpentras,

m qua, con a em Puymanel ln xe nga i Rennes v n s ti ni trong ngy th

nm; cn phi mt hai ngy na n mi ti Lorient. Mc du cha cho con ton quyn i
vi a em ny, mc d con dn dt n nh mt ngi cha, nhng ngay sau khi nhn
c th ny, cha c th vit th cho n, gi ti bu in lu tr Lorient th rt c th n
cn nhn c; v cha cn kp hu b hon ton nhng g con lm. Con c cm tng rng
chuyn i lu di nh th ny s lm cha m bun, v nu v hon cnh khin cha thy cn
ph b nhng iu con tho thun trc, con s t trch mnh l dm trm quyn cha
m nh ot.

Phn k tip, linh mc Vitalis mi gii thch tt c cc l do khin ng hnh ng nh

vy, vic ny lin quan ti hnh kim ca em ng, nhng li gn nh tuyt vng ca v linh
mc sau y ni ln nhng kh khn v au kh ca mt ngi anh, trc mt ngi em v
hnh m gio dc gia nh nh b tay, phi cho trng i dy d:

C nhng trng hp khin ta khng th ch i li khuyn, m cha s thy qua cu chuyn

nh sau y: Victor i Le Havre, nh cha bit, n thc hng khi v chuyn i ny cho nn
bao nhiu l th vi li l ngt ngo ca ng de Bonneuil, m trong vi ngy na con s
chuyn cho cha, trong ng ca tng tnh yu ca cha m, cng chng lm cho n ng
lng. n ni, trong lc li tu vin ny, n cn tm cch nh la ng Bonneuil, ch cho ng
cch xp t [cho n] v Paris, n tr li t do. Nhng n i [Le Havre] v bit tt c
cc mi him nguy m n phi mnh, bng cch n ni vi t tin, khng trng mc, khng
li gii thiu, ch c mu mo l vi quyn sch, t dng c ton hc v qun o bn, nhng
ngun li m trong nhng x t , cch xa 2000 dm, s b cn kit. Cha xt xem, sau , n
cng nhn vi con nhng him nguy , v con mun tin rng, nh n ni vi con, l n
khng dm nhn mt gia nh v bn b, sau ci vic xu xa m n va lm, Thng xt
x n. Tuy nhin de Bonneuil li dn xp cho n, v cui cng, n li tr v nh con, con
cho ni thoi mi, cho n bt xu h v chuyn n lm, cho n hi hng vi nhng ngi
bn b n la. Vic di dt phi c qun i sa li lm, trong lc con mun tho thun
vi n tr t hn, mt s ho n. Con ni vi n rng, nhng b qun o t tin, tiu
ph phm, con s khng tr tin cho ngi sn xut, m bt n phi bn li; n tr li, chng
cn b no; con l s bc bi ca n, i mt lc khc, hi n v s tin 300 ls [300 Louis] m
Thibault ni chc; n bo m a ri. Con vn hi, n bi ri, sau cng n th thc l n
cha nhn c. Con ni vi cha nhng vic ny khng phi kt ti n m cho cha bit,
trong vng c mt thng m thng ny mt ht tnh tht th, n bao ln ni di tt c
mi ngi, c s n mun ct t vi gia nh, n mua mt xe nga hai bnh gi 30 Louis
biu BO, bn ng h eo tay 8 Louis cho BVS. Bc tranh ny lm con kh au lng, nhng v
ci nn [ca n] vn cn tt, con ngh rng c nh nhng [khuyn bo], mc d n c tnh
quyt nh v kh bo, con hy vng, n s tr v vi nhng c tnh ban u. Ch ch ca con
l th nghim p cu cng binh vi nhng mnh vn lm lt c

L th kt thc d dang y. Li th kn o qu, nhiu khi khng r, p m, hoc ni

cha ht , cng cho ta mng tng v trn nh ln Le Havre nm 1786, nhng b chn li
ca Puymanel l nng n, v c nhng im khng th tha th c. C th l vic ly trm
ca gia nh vi quyn sch, t dng c ton hc v qun o bn, v c th, nh s t Le
Havre vt bin i rt xa, cho nn Vitalis mi vit: nhng ngun li m trong nhng x t
, cch xa 2.000 dm, s b cn kit. D sao chng na, ngi anh linh mc, v mt ht tin
tng vo em h hng, nn nh phi chn cho em con ng lnh thu tnh nguyn, v
cui cng ng hi hn, mun cha quyt nh li s phn cho em.

Tuy nhin, Puymanel chnh thc c nhn vo lnh tnh nguyn binh nh ngy
15/12/1787, nh vy, cha ng vi ngi anh linh mc, khng sa i chng trnh
sang n v Nam H ca Puymanel, nhng tu cha khi hnh ngay, phi i mt thng
sau mi i c, v khng thun gi ma.

Th ca Gabriel Olivier vit ngy 21/12/1787

L th, do ngi anh c Gabriel Olivier vit cho cha ngy 21/12/1787, sau th ca linh mc
Vitalis gn mt thng, cho bit n ngy 21/12/1787, Victor vn cha i v tu cn phi i
cn gi Bc, thun chiu, mi c th giong bum khi hnh. Trong th, on u, vit v s
h hi ca Victor v chuyn i ny, v an i cha, rng ng de Kersaint a n i, th th
no cng phi a n v ti bn, l bn phn ca ngi thuyn trng, vv

on sau ng vit:

ng l Victor c d nh li Nam H tm mt s thng tin ln nht. N ha vi con

l ch dng li y, nu n chc chn bo m l kim c ca ci. Tuy nhin, theo
ng cha, con nh ng de Capelis [Capellis] vit th cho ng de Kersaint dn ng ny -l
ngi ch huy thu th on, khng ai c ri tu m khng c nghim lnh ca ng- ch
cho php n [ri tu] trong trng hp c s thng tin ln lao v bo m m ngi ta
cng hin cho n. Mt mt khc, con cn nhn danh cha, vit th cho Gim Mc Adran,
nn n ng theo ng nh cha, m khuyn nh n. u kia tri t, n vn cn gi c
mi lin lc vi quyn uy ho du ca cha l iu rt tt cho n, d xa xi cch tr hai ngn
dm (Taboulet, I, t. 246).

L th ny ni r quyt nh ca Puymanel i Nam H l tm ci. Ngi anh c, khng r

lm v quy ch lnh tnh nguyn: bi nu Puymanel ng lnh tnh nguyn ri, th khng
th ti ni no, c vic tt, mun xung th xung. V vy, khi n Cn Ln, Puymanel xung
cng vi nhng ngi trong nhm pho binh, v li, anh s tr thnh lnh o ng.

Ngy khi hnh

Ngy tu Dryade khi hnh, ngoi s hnh trnh ca tu, cn c xc nhn qua hai th
sau:

Th ng Thvenard gi b trng Montmorin, vit t Lorient ngy 28/12/1787:

Hai tu Mduse v Dryade cui cng khi hnh hm qua, vo lc 2gi 30 chiu, theo ngn
gi ng bc u tin, v chc n s tip tc thi mnh.

c gim mc Adran, hong t Nam H, phn i pho binh v nhng hnh khch khc
cng vi hnh l, u c mt trn hai tu ny ng nh ch th ca ng [b trng].
(Launay, III, t.178).

Th B a Lc ngy 14/4/1788:

Ti va ti Ile de France, sau 102 ngy vt bin Tu Mduse i cng vi chng ti n

Ho Vng Cc (Cap de Bonne-Esprance), ri i trc a tin, th m vn cha n. Chng
ti s n b buc li Ho Vng Cc (Launay, III, t. 178).

Nh vy, ta bit chc Puymanel khi hnh t Lorient (Bretagne) ngy 27/12/1787, trn tu
Dryade, nh binh nh tnh nguyn. Trn tu, ngoi phi on B a Lc v hong t Cnh,
cn c mt phn i pho binh. Chnh nhng ngi lnh trong i pho binh ny, s ch dn
cho Puymanel bit v ngnh pho, vic ny s gip rt nhiu cho anh, khi n gip vua
Gia Long. Mt s trong bn h s o ng cng Puymanel Cn Ln thng 9/1788.

Hi trnh ca tu Dryade v s tin thn ca Olivier de Puymanel

Theo s ghi chp ca Faure, th, tu Dryade do hi qun i t hip s Kersaint iu khin,
ri Lorient ngy 27/12/1787, ch Hong t Cnh v gim mc B a Lc cng on tng
v Pondichry. Sau y l s hnh trnh ca tu Dryade, t 27/12/1787, khi hnh
Lorient, n 23/8/1790 v ti Brest:

i t Lorient ngy 27/12/1787, n Ile de France v li t (8-26/4/1788). n

Pondichry, li t (18/5- 15/8/1788). gim mc B a Lc v hong t Cnh li. Ba
thng sau, i Cn Ln v li t (15-19/9/1788). Olivier v 8 pho binh o ng ti y.
Tu Dryade tip tc hnh trnh i Phi Lut Tn, Cavite v Manille (7/10-29/11/1788).
V Macao (13-29/12/1788). c lnh Conway t trc, [th Conway gi b trng
Luzerne, Launay, III, t. 192] tu s t Macao v Nam H do thm tnh hnh: Ti Nng
(8-13/1/1789); Cham-Callao [C Lao Chm] (14-16/1/1789); Cham-Chen [?] (17-
18/1/1789); Cambir [?] t lin (18-19/1/1789); Cn Ln v Ph Quc (24-27/1/1789);
Poulo-Yang (28/2-1/2/1789); Cn Ln (10-20/2/1789). Ti Malacca (19-22/2/1789);
Pondichry (13/3-12/4/1789); Trinquemale (12/4-15/5/1789); Pondichry (37/5-
11/7/1789); Ile de France (3/8-6/12/1789); Brest (23/8/1790) (Faure, t. 242).

Faure cho bit thm chi tit v nhng ngi lnh o ng Cn Ln:

Olivier de Puymanel, tnh nguyn binh nh (chc nhn ngy 15/12/1787), o ng Poulo-
Condor (Cn o) ngy 19/9/1788, cng vi: Pierre-Marie, lnh pho hng hai (2e
canonier); Lemerle (Franois), thu th (matelot), Maume (Dominique), thu th; Lauzy
(Charles), thu th khun vc; Le Tousse (Charles), thy th coi bum; Quermorvant
(Francois), thu th khun vc; Corr (Corentin) thu th khun vc; Terray (Jean-
Baptiste) thu th nh (Faure, t. 242- 243).

V Olivier de Puymanel, Faure vit:

Tu Dryade ti Cn Ln ngy 15/9/1788, li y cha Paul Ngh [H Vn Ngh], ngi

thn cn ca B a Lc v 10 lnh thu Nam H c a [t Pondychry] v x. Tu cng
li mt ngn sng c mua t Php cho vua Nam H. Tu mt y mt lnh tnh
nguyn binh nh, ng Olivier de Puymanel o ng cng my thy th pho binh. Ngi
lnh tnh nguyn trn thot ngy (19/9/1788) Cn Ln, chng bao lu s ni ting Nam
H, s tr thnh V u Olivier de Puymanel. (Faure, t.199).

l nhng thng tin ng n, c th tin c; nhng Faure cn a ra nhng tin hon

ton dng ng, nh: ngi [B a Lc] khng ngn ngi trao cho anh [Olivier] nhng
nhim v quan trng ca v Tham mu trng qun i Nam H (Faure, t. 200); Sau
[khi thnh lp xong] hi qun, c gim mc Adran lo t chc qun i Nam H, ti
lc ch l nhng bng ng. Ngi thanh nin Olivier, v mt ny, l i din c trch v
trc tip nhng quyt nh ca c Cha, mt loi Tng Tham Mu Trng qun i di
quyn iu khin ca c Cha (Faure, t. 221).Olivier de Puymanel li hn hnh c c
cha chn iu khin trng v b tng hp ny, pht xut nhng s quan v h s quan
ngi bn x, hc v quy lut trn a, h s th hin gi tr v kinh nghim y trn chin
trng (Faure, t. 221-222).

Nhng li l bi t ny, s c ngi ta chp li di hnh thc ny hay hnh thc khc,
v s i vo lch s.

Tr li vi thc t ca Olivier:

1- Trn ng n Nam H, Olivier de Puymanel may mn c gp linh mc H Vn

Ngh. H Vn Ngh, nh chng ti nhiu ln nhc n, l ngi thn cn ca B a Lc,
cu Nguyn nh thot cht khi tay Nguyn Hu ngy trc, cho nn ng l ngi thn
tn ca c B a Lc ln vua Gia Long. Trong sut thi gian B a Lc em hong t Cnh
sang Php, ng c vua sai i v nhiu ln gia Macao v n , sn tin hong t v
lm nhng nhim v khc nh mua v kh cho vua. Khi tu Dryade ch hong t v B a
Lc v n Pondichry, linh mc H Vn Ngh cng y.

Chc chn rng, vi ch ch sang Nam H tm ca, Puymanel lm quen vi H Vn

Ngh trong thi gian ba thng tu Pondichry. Ngoi ra, trc khi ri Php, Olivier cn
c ngi anh Gabriel, thay cha, vit th gi gm cho gim mc B a Lc; vy cng c
th chnh v gim mc gi gm li Puymanel cho H Vn Ngh. Con ng tin thn m
ngi anh linh mc Vitalis mong cu cho em mnh, khng xa s thc.

2- Ci may th nh ca Olivier, l tu Dryade, khi i t Pondichry v Cn Ln, t 15/8 n

15/9/1788, li ch c linh mc H Vn Ngh cng vi 10 lnh thy Nam H v tu cng
li mt ngn sng c mua t Php cho vua Nam H. 1000 khu sng ny chc chn do
H Vn Ngh mua ca i l Php Pondichry v cho Gia Long. Nh vy, ngoi chuyn
quen c H Vn Ngh, Puymanel cn may mn i cng tu vi H Vn Ngh v Cn Ln.

3- Ngy 19/9/1788, Olivier cng 8 lnh khc, o ng v li Cn Ln.

4- Ti Cn Ln, c sn ng dy do Nguyn nh thit lp t trc, giao cho H Vn

Ngh trng nom, hng dn v gip nhng thuyn b ngoi quc tm li vo Gia nh.

5- V th, Puymanel khi o ng, c ng tin thn trc tip vi vua Gia Long, v chc
chn rng: chnh H Vn Ngh thu nhn Puymanel v nhng ngi lnh o ng; a
Puymanel v Si Gn yt kin vua Gia Long, nh mt thanh nin con nh gia th, c c
gim mc B a Lc bo lnh.
Chng 18: Olivier de Puymanel (1768-1799)

Phn II: S nghip

Chc v v nhim v ca Olivier de Puymanel c Thc Lc v Lit truyn nhc n bng

nhng hng:

Mn Ho, a Vt, Va N E, Ly Vi (tc tn l Tn) v L Vn Lng, u l ngi Ph Lang

Sa (LT, II, t. 506). a Vt, Va N E, L Vn Lng v Ly Vi, 4 ngi y theo a Lc t Ty
Dng ti Gia nh, xin li lm thn bc, u b lm cai i (TL, II, t. 507). Ly Vi lm
n v u v ban trc hu qun thn sch (LT, II, t. 507).

Nh vy, chc v u tin ca Olivier l Cai i; nhn chc ny ngy no, hin cha bit r;
theo mt vi th sai phi, th Olivier gi chc Khm sai cai i. l v chc.

Cn cng vic u tin li du vt l g?

Qua nhng chng t c c, chng ti tm k khai nhng nhim v sau y:

1- Nhim v th nht: Vit th hi tin Quang Trung i ph qun Thanh, qua l th

Olivier vit cho M. Ltondal, qun th tu vin Macao:

T Si Gn ngy 15/7/1789

Tha cha,

Con tic hoi khng Macao, ni con c th lm ht sc mnh xng ng c cha tin
cy. My ng kia em ti l th cha vit cho con, lm con rt hn hnh; nhng cu chuyn
cc ng y k, li cng lm con thm hi tic. My ng ny may mn n y [Si Gn]
ngy 3/3 [1789], h li i tut lut n tn H Tin m khng bit. Nh vua rt ngc nhin
thy chic thuyn b m h dm leo ln i, ngi cng tip n t t nhng cha nng
hu gi tnh thn. Nh vua hin ly li c ba tnh ca ng, li va bt c mt
tng ngy, t Hu gi vo, mi u ng tha ti, sau ri c iu nghi ng, ng sai chm
u, [chc ni v Phm Vn Tham, ra hng, c tha, sau b git v b kt ti lin lc vi
Nguyn Hu]. Nh vua ang nng lng i tu Php em con ng v. T lu bn ch bit
rng nc ta phi gip ng hong ny v con rng s s hi nhng tu Php t Macao
n m trn b bin nhn thy, ngn cn bn ngy Hu gi qun xung y u nm
nay, [sau n cu ny, khng hiu Puymanel mun ni g: comme il avoit coutume de le
faire une flotte, pour enlever ledit, le roy n'eut pu y rsister]; cn mt l do khc ngn
taison [Ty Sn] l chin tranh vi ngi Tu, v mun bit r chi tit v cuc chin mi y
m hm qua Hong Thng bo con vit th ny, nhn dp i y Antonio Vincenti [sang
Macao]; Hong Thng mun bit nhng g xy ra trong cuc chin tranh ny, nhng
mu toan ca ngi Tu, sc mnh ca h nh th no, Hong Thng chc rng vi nhng
iu cha bit v ngi Tu, cha c th cho ngi nhng tin tc chc chn hn l nhng iu
m ngi bit qua cc ng khc, nh th, cha gip Hong Thng nhiu lm m cng gip
c con na.

Con xin by t lng bit n (Cadire, Les franais au service de Gia Long, Leur
Correspondance, BAVH, 1926, IV, t. 363).

L th ny cho bit:

- Ngy 15/7/1789, Olivier Si Gn, v c vua sai vit th cho gio s Ltondal
Macao, hi v vic Quang Trung nh nhau vi qun Thanh.

- Trong th, Olivier ni n nhng chuyn xy ra t thng 3/1789 Si Gn, v chnh anh
cng nhn c th ng Ltondal gi cho anh vo lc . Nh vy, chc rng, ch t lu sau
ngy o ng (19/9/1788), Olivier c H Vn Ngh a v Si Gn yt kin Gia Long.

- Chng ta tm coi l th ny, l chng t v nhim v u tin Gia Long giao cho Puymanel:
vit th hi Macao v vic Quang Trung i ph qun Thanh.

2- Nhim v th nh: t sng i bc

Faure cho bit khi tu Mduse ch B a Lc v Hong t Cnh v Si Gn, qua Cn o,

li t ngy 19 n 23/7/1789, v c giao sng i bc m Nguyn nh mua; Puymanel
v cc bn nhn vic b tr: Tu Mduse, li Cn Ln t 19 n 23/7, li nhng khu
i bc phng v bn tu, ri ng Olivier de Puymanel v my ngi lnh pho o
ng nm trc, t tu Dryade, t vo v tr ngay. (Faure, Monseigneur Pigneau de Bhaine,
t. 205).

Nu li Faure vit trn y l ng, th c th Puymanel i i v v gia Cn Ln v Si Gn,

trong thi gian t thng 9/1788 n thng 7/1789, cho nn khi tu Mduse ch my khu
sng i bc v cho Nguyn nh, th chnh Puymanel v nhng pho binh o ng, nhn
lnh t i bc vo ng v tr phng th bn tu. iu ny n khp vi vic tu Dryade
ch mt i pho binh t Lorient i (th ng Thvenard, Launay, III, t. 178). Olivier chc
hc ngh pho trong thi gian trn tu vi i ng pho binh ny.

3- Nhim v th ba: ch to cc hng ho xa

Lit Truyn, mc t Trn Vn Hc, c ghi mt vi vic quan trng lin quan n Olivier:

Nm inh Mi [1787], Hc n Tiu Ty [n ], li p tu nc Ty mang t biu v

tu, v n Ma Lc [Malacca] gp thuyn binh nc i Ty [Php] cng nhau u v, n
o Cn Ln em vic y [vic nc B o Nha mun gip] tu ln, vua bn sai Trng
Phc Lut n tip, bng Hc i thuyn nc Ty gp gi dt sang L Tng [Phi Lut Tn],
hn mt nm mi v n Gia nh, t Hc li theo hu, em thng ngn nc Ty, cng
vi -Ly-Vi (ngi Ty) phin dch ch ting Ty, v ch to cc hng ho xa, chn a
li, binh kh.

Nm Canh Tut [1790] p thnh t Gia nh, Hc nu o phn t v cc ng ng, ri

cng ngi Ty l bn Nguyn Chn [Vannier] trng coi chic thuyn ln bc ng, theo quan
qun nh gic. (LT, II, t. 281-282).

on Lit Truyn ny soi t mt s vn :

- Ta c th chc chn rng, nhim v th ba m Olivier thc hin, l cng vi Trn Vn Hc

phin dch ch ting Ty, v ch to cc hng ho xa, chn a li, binh kh.

- Nhng khi Trn Vn Hc c giao vic o c p thnh t Gia nh (vo khong

cui nm 1789) th Olivier khng tham d, bi khng thy Lit Truyn ni g c.

- Nh vic ch to cc hng ho xa, chn a li, binh kh. M Olivier c tuyn vo i

qun Thn Sch, ng hn l ngnh pho binh ca qun Thn Sch.

Cc ngi bt thuc a gn cho Puymanel vic xy thnh Gia nh

gn cho Olivier vic xy thnh Gia nh, cc s gia thuc a dng nhiu th php m
chng ti trnh by cn k trong nhng chng trc, y ch xin tm tt li:

1- Cadire dng ng cu chuyn: Theo chnh s bin nin i Gia Long, ng [Olivier] bt
u xy thnh Gia nh thng 3-4 nm 1790 (Xem chng 15, Cadire).

2- Nhng ngi khc da vo cu ca de Guignes: Cc ng Olivier v Le Brun, s quan Php,

cho ng ta [vua Gia Long] mt ci bn thnh i. V nh vua vi v xy ngay, phi
sch nhiu dn chng nn mi c lon, khin Olivier v Le Brun, hai tc gi cng trnh ny
cng b v ly. Gim mc B a Lc, phi a hai ng v trn nh mnh mi trnh khi tai
nn ny. (Bo co ca de Guignes gi B trng Ngoi giao ngy 29/12/1791, Faure, t.
214).

Chng ti chng minh nhng li trn y ca de Guignes u ba t c: chng h c

lon thi k p thnh t Gia nh, trong 10 ngy. Le Brun khng th v bn thnh
bt qui, cng khng th cho Gia Long bn xy thnh bt qui, li cng khng th
cng Olivier xy thnh bt qui, v: Thnh bt qui Gia nh p bng t, bt u t ngy
19/3/1790 (theo Trnh Hoi c), m ngy 13/1/1790 Le Brun mi ti Macao, ri o ng
v li, sau mi tm cch sang Nam H. Thi , i t Macao sang Nam H, khng phi c
mun l i c ngay, cn phi ch c chuyn tu, ri ch thun gi, yu t thun gi v
cng quan trng. Vy Le Brun khng th ti Nam H kp thi v bn hay cho
vua bn , v vua em ra xy ngay ngy 19/3/1790. Lun iu ny khng th dng
c.

V phn Olivier, trc khi n Vit Nam, anh ch l cu cng t n chi khng chu hc hnh
g c, ch Php vit cha thng, ni chi n chuyn k s, chuyn xy thnh Vauban.

S chn nn ca ngi lnh xa nh

L th Olivier vit cho hai ngi bn Lewet v Roland ngy 16/4/1793, m anh gi l s
quan ca vua Nam H, khuyn hai ngi ny nn xng ti, ni ln tm trng hoang
mang, mt nim tin ca nhng ngi lnh tr, phiu du vo vng t l, khng c tin tc
gia nh trong khi t nc ca h ang lm vo tnh trng khng hong sau cch mng
1789:

ng Olivier de Puymanel gi cc ng Lewet v Roland, s quan ca vua Nam H Si Gn,

V ti s i lm vic bn ngoi c ngy, nn khng th kim cc anh bo rng M. Labousse

[gio s] s n y trong ngy, v s tr v th by hoc ch nht. Vy ty cc anh c mun
nhn c hi ny xng ti nh cc anh tng ng vi ti.

Cc anh cha bit rng ti ht sc tho mn v tt ny ca cc anh nh th no, v ti tin

rng ch trong t ngy, cc anh s cm thy s m du trong lng m lng tm cho ta, ti
cm thy t my ngy nay ri, v tin ti i, ti th vi cc anh , trng thi ny tt hn ht
tt c nhng g m ta thng gi l khoi lc.

Ti cng xu h v nhiu khi lm gng xu cho cc anh, v ti mun sa li , v ti tin

chc rng s chi bi dn n s v o (irrligion) v s v o qu mc nu cc anh
c c my t bo t u chu gi sang nm nay, cc anh s khng khi khc nc ln v
bun, v xu h, thy nhng ti c d man m ng bo ta phm phi; nu so snh [nhng k
y] vi nhng ngi m, trc y ta thy cng trng hnh hnh [Place de la Concorde
ngy nay], th h u l nhng ngi lng thin, v nu ta c th lm h sng li v [t
chc] mt ngh vin vi h, th s khng ai bu cho vic x xc hay thiu sng. Nhng k n
tht ngi ngy hm nay, khng b trng pht Php, ng c tng rng tnh yu t do dn
n nhng tn khc nh th, ch hon ton l s th on mt o gio thn thnh khng
c cht ti li no.

Chng ta hy c gng lm trn bn phn m o ny dy ta, chng ta ung cng ht lng

phng s vua Nam H, lm sao ng ta c th n b s hy sinh tnh mng ca chng ta cho
ng, vy chng ta hy hy sinh cho thng v s c tr cng gp trm ln.

K hn phc v v tun lnh cc anh.

Victor Olivier (Cadire, Les franais au service de Gia Long, Leur correspondance, BAVH,
1926, IV, t. 365).

Li th ni ln s chn nn ca ngi thanh nin i vi bn thn: sau thi gian sng trc
tng l s xng ti. Li th ni ln s tuyt vng v thi cuc trn qu hng anh, ang
trong thi i Kinh Hong (La Terreur) sau Cch Mng 1789. Li th ni ln s cay ng,
liu thn gip Nguyn nh m khng c tr cng ng mc, v hy vng nu gip
Thng , th s c tr cng gp trm ln! Li th thc ngy th m cng thc ti
nghip ca ngi con trai 25 tui, xa gia nh, khng c ng v, khng bit tin tc m
cha; cn ca ci v kho tng m anh m tng ngy i, th cha h thy. Trc mt: anh ch
l mt ngi lnh nh thu.

Olivier lp cng trong trn nh Quy Nhn ln th nht, 1793

Xin nhc li, t thng 5-6/1792, c nhiu chuyn khng hay xy ra cho Nguyn nh: Mt
mt, Dayot thm lm ngn qu trong chuyn i Manille lm vua ni gin ui ht lnh Php.
Mt mt, B a Lc hay tin Nguyn Hu nh xung min Nam, qua ng Lo, cng xin i, ly
c v Php thm nh. Vua cho php, ri sau i . Thng 6-7/1792, Nguyn Hu lin kt vi
40 thuyn T Ngi (gic bin) tn cng min Bnh Khang, Bnh Thun. Cng lc y, Nguyn
nh c cp bo Nguyn Nhc ng nhiu thuyn chin u ca Th Ni, sa son chinh
phc Gia nh, Nguyn nh bn quyt nh nh trc.

V phi Olivier, Thc Lc vic thng 7-8/1792 ghi: ly khm sai cai i l livi lm V U
ban trc tuyn phong hu v Thn sch (TL. I, t. 286).

Trn Th Ni thng 7-8/1792, xy ra cng vi thi im Olivier c thng V U, nhng

chc Olivier khng d, v Nguyn nh ch dng qun cm t v thu binh, nh chng ti
trnh by trong chng 16 vit v Dayot.

Ngc li, Olivier c tham d cuc tn cng Quy Nhn ln th nht thng 5-6/1793. Theo
th Le Labousse vit cho Boiret ngy 26/6/1793: Nh vua va i vi b binh v thy
binh nh Qui Nhn [...] Cc ng Dayot, de Rhedon, Vannier dAuray, cng i vi tu ca
h. ng Olivier qu Carpentras, v i ng ca ng cng vi ngi u khc, i trong on b
binh (Cadire BEFEO, Documents relatifs lpoque de Gia Long, t. 29).

So vi Thc Lc, Le Labousse vit khng sai:

Sau khi Nguyn Hu mt, Nguyn nh c tin Quang Ton v Nguyn Nhc nghi k nhau,
bn quyt nh nh Quy Nhn. y l chin dch nh ln v nh lu, t thng 5-6/1793
n thng 10/1793, Nguyn nh thng mt s trn, Nguyn Nhc cu cu Quang Ton, thy
qun cu vin vo, Nguyn nh cho qun rt v Din Khnh v p thnh Din Khnh.
Olivier lc lm V u trong i Thn Sch, trc thuc b binh, di quyn iu khin ca
cc i tng: Tn Tht Hi, V Tnh, Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh.

Thc Lc ghi li hai chi tit ng ch sau y:

1- Khi vy thnh Quy Nhn: Vua mun dng php th diu phng la ca nc Ty
nh t thnh gic. Nhng li lo cho nhn dn trong thnh, phn nhiu b gic c hip bt
theo, s khi thnh chy v ly c ch khng n. Sc cho cc qun khng nn nh gp,
cho dn t ra (TL, I, t. 296).

2- Vy Quy Nhn nhng ngi khng dng php th diu phng la s cht dn, Nguyn
Vng bn rt qun v ra lnh dng ho xa i bc:

Vua li em qun v ca bin Th Ni, ri n cu Thch Yn h lnh cho qun cc o dng

sng ho xa i bc (i bc ca ngi Ty c bnh xe di ng nh xe) nh thnh Quy
Nhn. Qun gic trong thnh y cn hn 10.000 ngi. Nguyn Vn Nhc c cht gi, nh
mi khng h c thnh (TL, I, t. 297).

y, chng ta c th chc chn Olivier de Puymanel l mt trong nhng tc nhn v ho

xa i bc. Lit Truyn cng xc nhn: Olivier cng vi Trn Vn Hc ch to cc hng ho
xa, chn a li, binh kh. Nhng V Vit Bo cng l mt trong nhng chuyn vin v ho
xa i bc. (LT, II, t. 321). Ring php th diu phng la ca nc Ty th cha bit l
php g, cn phi iu tra k hn.

Tm li, cng lao ca Olivier trong ngnh pho binh l thc s v c thnh qu, c
Thc Lc v Lit truyn ghi li. Olivier cng l ngi Php c ghi cng nhiu nht trong
thi gian 6 nm, t 1793 n khi anh mt, nm 1799.

Vic gn cho Olvier xy thnh Din Khnh

Vic ny chng ti cng trnh by k trong chng 12: Huyn thoi Puymanel v Le Brun
xy thnh Gia nh v Din Khnh v chng 13: Tn Tht Hi, Trn Vn Hc, V Vit Bo,
nhng ngi gip vua Gia Long trong vic p thnh t Gia nh v Din Khnh; y ch
vn tt li my nt chnh:

Hc gi Cadire xc quyt vic Olivier xy thnh Gia nh bng cu: theo chnh s bin
nin i Gia Long, ng [Olivier] bt u xy thnh Gia nh thng 3-4 nm 1790, cu ny
hon ton sai. Ri ng li xc quyt Olivier xy thnh Din Khnh bng mt cu khc ca
Lavou: Nh vua mn ng Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo kiu Ty
phng mt trong nhng vng m ng va chim c. Thnh ph va xy xong th bn
mi ngn ngy qun quyt nh tro ln nhng v hiu a n kt lun: Thnh b
bao vy vo thng 5-6/1794, vy thnh ny c xy vo cui nm 1793, u nm 1794
(Cadire, Nguyn Suyn, note 26, BAVH, 1926, III, t. 264).

Lp lun ca Cadire sai t u n cui, bi v:

1- Thnh Din Khnh c p chnh xc vo thng 10/1793, khi Nguyn nh rt qun t

Quy Nhn v Din Khnh, p mt thng xong. Thng 11/1793, Nguyn nh tr v Gia
nh (TL, I, t. 299), thnh ny do Tn Tht Hi v V Vit Bo ph trch (LT, II, t. 78 v t.
321).

2- Thc ra cu ca Lavou y l nh th ny: Vua v li Gia nh [tc l thng

11/1793] m ng chim. ng xy thnh p ly kin c hn, ng tu, vv v mn
Olivier, s quan Php, xy cho ng mt thnh ph theo kiu Ty phng mt trong nhng
vng m ng va chim c. Thnh ph va xy xong th bn mi ngn ngy qun
quyt nh tro ln nhng v hiu (Th vit ngy 13/5/1795 gi Boiret v Descourvires,
BEFEO, Doc. Rel, Cadire, t. 33). Cadire b cu u: Vua v li Gia nh, v nu cu
ny, th ci chng m ng a ra l hng c. Bi v:

Khi Nguyn nh tr v Gia nh, thng 11/1793, nu c mn Olivier, s quan Php, xy

cho ng mt thnh ph theo kiu Ty phng mt trong nhng vng m ng va chim
c, th phi l mt thnh khc, khng phi Din Khnh, v Din Khnh p xong t
thng 10/1793 ri; hn na, Lavou cng ch ni bng qu, ch khng ch r tn thnh l
Din Khnh.

i Nam Nht Thng Ch vit: Nm Qu Su (1793) qun nh vua tin nh Qui Nhn, lc
tr v, xa gi dng Din Khnh, xem xt th t, sau nhn bo [n] c Hoa Bng p
thnh bng t, thnh m 6 ca, u c nh lu, 4 gc thnh c ni t, ngoi thnh o
ho, ngoi ho c tri; cc ca u c cu treo qua ho, trc sau c ni sng bao bc,
tht l ni thin him (NNTC, III, t. 93). L Vn nh cng m t Din Khnh l mt thnh
chin u, c t dn v cng khng phi l mt thnh ph theo li Ty phng. Mt s
ngi khc, li quy cu thnh ph theo li Ty phng ny vo thnh Gia nh, cng sai
na, v Gia nh p xong t thng 4/1790.

kt lun, chng ta c th xc nh gn nh chc chn rng, Olivier c mt vng Quy

Nhn-Din Khnh trong hai nm 1793-1794, gp phn c lc trong cc trn chin vi
t cch l V u trong i qun Thn Sch. Nhng Olivier khng h xy thnh Din Khnh
v khng phi l chuyn mn ca anh, Olivier chuyn v ngnh pho, vic p thnh t
Din Khnh l vic ca ngi Vit, chuyn v thnh tr ng phng.

Olivier tham d trn Din Khnh 1794

Thng 11/1793, Nguyn nh rt v Gia nh, Nguyn Vn Thnh li trn Din Khnh,
nhng thng 12/1793, li gi Nguyn Vn Thnh v v sai ng cung Cnh (13 tui) trn
gi Din Khnh cng cc tng Phm Vn Nhn, Tng Phc m, Mc Vn T, Nguyn
c Thnh v cc thy dy hc B a Lc, Trnh Hoi c, Ng Tng Chu n thng
2/1794, Chng dinh hu qun Nguyn Hunh c cng xin li Din Khnh gip ng
cung. C l v bit tin ng cung (mi 13-14 tui) trn gi Din Khnh, nn thng 4/1794,
Trn Quang Diu v Nguyn Vn Hng li em i binh thy b vo nh. c tin, Nguyn
nh truyn cho ng Cung phng b. Nguyn Vn Hng em 40.000 qun b nh Ph Yn,
qun Nguyn phi rt lui. Thng 5/1794, thu binh ca Trn Quang Diu tin vo ca bin
Nha Trang, b binh ca Nguyn Vn Hng cng tin n Bnh Khang, hp qun ba mt vy
thnh Din Khnh. Trong nhiu ngy, sng i bc hai bn bn ra nh ma, qun Ty Sn
b thng rt nhiu nhng thnh kin c khng th tin vo c. Nguyn nh phi thn
chinh c thu binh gii vy, vi Tn Tht Hi tin phong, V Tnh tp hu, V Di Nguy, h
gi. Nghe tin i binh Nguyn nh n, Trn Quang Diu rt v Quy Nhn, Nguyn Vn
Hng lui v Ph Yn.

Olivier c d trn Din Khnh 1794 ny, Thc Lc vic thng 7/1794, ghi: Sai V u Phan
Vn Triu, livi, Trn Vn Tn, L Vn Duyt, Cao Vn L, cng Cai i qun Xim binh
Nguyn Vn Tn v Cai c Trng Vn Phng, u em qun b thuc theo ng Cung iu
bt [iu khin tr kh] nh gic. (TL, I, t. 309). Nhng Thc Lc khng m t chi tit v
trn Din Khnh. Nh th ca gio s Lavou vit cho qun th Letondal ngy 29/5/1794
(Launay, III, t. 233-234), chng ta bit thm nhng chi tit sau y, v trn Din Khnh
1794 nh sau:

Ngy 29/5/1794,

Ngy 28/4, thy qun [Ty Sn] hin ra ca b Nha Trang. Lc ti [Lavou] ang bn
nghe cc tr em Lam-toun [?] vng o gn bin, xng ti; ngy hm sau, 29, chng sung
sng c nhn l chu thnh th u tin.

C ng Boisserand do ti mi n gip l v c mt ba n nh tip theo s ti nguyn l ra

ti. Xong xui, ng Boisserand v ti lui v gn thnh hn, v s c k bo cho ch qun bit
chng ti gn, n m s h s ln vo bt. Bui sng chng ti leo ln mt ngn ni
nh, nhn thy r thu qun Ty Sn m chng ti on c n khong 300 thuyn
bum. Thc kh m in t c ni au n ca gio dn khi h bit chng ti s rt lui, h
go tht, van xin chng ti thm vi h mt ngy na; nhng xt k li, chng ti thy nu
chiu theo s ni n ca h l bt cn.

Ngy hm sau, 30, chng ti vo thnh v n nh ng Olivier, ng tip i chng ti rt

n cn. Ngy 2/5 chng ti c tin b binh [Ty Sn] nghe ni n 30.000 ngi v 50 tht
voi; nhng qun Nam H [Nguyn nh] gia tng lun Ngy 15, h vn tip tc pho kch

Ti v ng Boisserand cng khng lo g lm bi v chng ti trong h su di s che ch

ca gin sng i bc; chn, mi ngy khng dm ra, tr trng hp tht cn.

Sng 16, ti ra khi l mt lc; ng Boisserand cng vy; nhng ch qun li tip tc pho
kch, chng ti li bt buc phi tr xung hm; sut na th ti trng n i bc 12 [?]
ny ln ny xung cch ti c hai pied [1 pied=0,3048m] c thng tng bp nh ng
Olivier, may m khng trng ai.

Ngy 21, chng ti li leo ra, i v pha cc i n ca ch, h cng kch ngay; c hai bn
u chin u can m; phi chng ti c hn 60 ngi b thng, 7, 8 ngi li trn tin
y xc qun Ty Sn.

S tht bi ny lm cho qun Ty Sn chng hng khin h gii vy v rt i, ngy 23. [Theo
Thc Lc, Ty Sn rt qun v thy Nguyn nh ko i binh ti gii vy Din Khnh].
Hm sau, 24, tt c cc ton qun ca ta ko ra khi thnh, i v hng Bnh Khang. c ng
v Hong t b cng i theo. Ngy 25, ti c tin l h n Bnh Khang v s.

C ba h o ca chng ti b thit hi, ngi th b mt nh, nhng ngi khc b mt

dng, cn rt nhiu ngi khng b thit hi g c. Ni chung, nhng tng Ty Sn s s

rt ng hong, h cm cp bc (Launay, III, t. 233-234).

L th ny khng nhng ni r v trn Din Khnh m cn cho bit Olivier ng ti y v

c nh trong thnh; vic ny ph hp vi nhng iu ghi trong Thc Lc: Sai V u Phan
Vn Triu, livi, Trn Vn Tn, L Vn Duyt, Cao Vn L em qun b thuc theo ng
Cung iu bt nh gic. (TL, I, t. 309).

Mc d Trn Quang Diu rt qun v Quy Nhn, nhng Nguyn nh thy lc lng cha
mnh tn cng Quy Nhn, nn cng rt v Din Khnh, sa sang p li Din Khnh,
V Tnh thay ng Cung lm trn th v rt qun v Gia nh, l thng 9-10/1794.

Trn Din Khnh 1795

Thng 10-11/1794, Trn Quang Diu v L Trung li em qun thy b nh Ph Yn.

Thng 1-2/1795, Trn Quang Diu, ct t ng nc vo thnh Din Khnh, sai qun ln
st tro ln thnh, b sng bn cht rt nhiu, sai p ly cao vy bn mt thnh. V Tnh c
th. Nguyn nh gi th dn V Tnh kin quyt gi, i mnh chun b xong ghe thuyn
s tin qun tip vin. Thng 2-3/1795, tnh trng khn cp hn: Trn Quang Diu vy cht
Din Khnh, L Trung tin nh Phan R. Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh khng
chng ni, phi lui qun, b Nguyn nh gi v Gia nh hi ti. Chin dch Nguyn nh gii
vy Din Khnh ln ny ko di t thng 4-5/1795 n thng 9-10/1795 mi chm dt,
nh triu Cnh Thnh c lon, Trn Quang Diu rt qun v Ph Xun.

Thng 3-4/1795, Nguyn nh sai livi sang Hng Mao (n ) mua binh kh; ng
cung gi Gia nh, sa son xut qun gii cu Din Khnh (TL, I, t. 318). Trc khi vua i,
trong triu, xy ra hai vic quan trng: Dayot lm m tu ng Nai v l s ca Trn i
Lut chng B a Lc. Th ca gio s Lavou gi M. Ltondal, ngy 27/4/1795, cho bit:

Nh vua va ht sc gin d nhng ngi u ang gip vic, v bt b t hai ngi: ng

Dayot v ph cai i ca chic tu b m, b h hi nng n; ngi ta va bo cho vua bit l
tu khng cn dng c na, iu lm cho vua ni trn li nh Chnh trong lc th
cc quan trnh ln vua l s chng c Gim Mc, vua c v lm thinh. c ng c
ngi ta bo tin ngay, gi v [nh khng bit] trong vi ngy nhng sau thy vua khng ni
g v c v ng vi cc quan, bn than th mt cch cay ng, v ngi ta bo tin ngay
cho vua bit, vua bn gi cho c ng l s (Launay, III, t. 302).

L th ca Le Labousse vit cho Ltondal, Si Gn ngy 22/6/1795, c nhng chi tit:

 ng ta [Nguyn nh] ang trong th kt. .. Tt c ngi u b i c ng sa son
mt chic tu tt ri

ng s thy cc ng Olivier v Dayot ti Macao. Dayot phi trn khi chin hm ca

mnh khi ra hng cng Saint Jacques. S tu thot ny s l tn tht nng n cho nh
vua.

Trn tu ca Olivier c Chaigneau, cng qu vi ti (Documents relatifs lpoque de Gia

Long, Cadire, BEFEO, s 12, 1912, t. 35).

Nh vy, c th tm tt tnh hnh nh sau: Trc khi Nguyn nh xut qun gii vy Din
Khnh th Dayot lm m tu. B a Lc cng sa son b i, nhng cha thc hin c.

Khi Nguyn nh ang phi kch lit ng u vi Trn Quang Diu v L Trung mt trn
Ph Yn-Din Khnh, th Dayot trn ra Vng Tu. Cn Olivier, sau khi i mua v kh n
v, c Gia Long sai i lm mt dch v khc v phi Macao, v nhn dp ny, anh ta ch
Dayot tu thot sang Macao.

Ste-Croix, ngoi vic k li thoi Dayot b kt n oan, b chu hnh pht v l, nn phi b
i, nh chng ta bit; cn vit mt on lin quan n Olivier, nh sau:

Olivier cng ngh mt ngy no chuyn ny cng c th xy ra cho mnh mc d anh c

u i, cng xin t chc. D anh lm vic ht lng, qua nhiu chin dch thng trn, m vua
khng cho ca ci g c.

Khi Olivier ni r d nh vi vua, vua thy trc s mt mt ny, ng bo anh rng: cho
n nay, c mt s tr ngi khin ng cha th tng cho anh mt phn ca ci, nhng ng s
lo vic ny, Olivier c ni n, v anh bit tnh cc k h tin ca ng, cho rng vua ch gi v
gi anh li. Nh vua bn ni: Nu ta l vua ca nh ngi, ta c th bt buc nh ngi, nh
mt thn dn, li, khng cho i, nhng ngi khng phi th v ta cng khng th chng li
k hoch ca ngi, cng nh ta khng th v n, qun nhng g nh ngi lm cho ta,
vy ta cho ngi mt chic tu nh ngi c th ch cau mua cc ca hng. Ta
cng cho ngi quyn ra vo tt c cc hi cng ca ta bun bn m khng phi tr bt
c thu g. Olivier em tu ny ch cau ti Macao, bn c c thy 3.000 quan tin. Anh tr
li Cao Mn vi tu ny, mang nhng th hng ho dng ring cho x ny, ri b bnh kit l
khi vo cng, v cht t lu sau. (Ste-Croix, Introduction, La Bissachre, t. 88).

on ny, c th tin c, v theo bi cnh m t, khng th xy ra khi Dayot b kt n,

cng khng th xy ra vo thng 6/1795, trc khi Dayot trn ra Vng Tu, v lc vua
ang hnh qun.

Tm li, Olivier, t n tr v, ch Dayot trn i Macao; nhng sau Olivier khng li

Macao, m quay v phng s vua. C th sau 1795, anh mi trn tnh mi vic v c Gia
Long cp cho mt chic tu nh bun bn thm, ngoi vic lm cng v cho vua, nh i
vi Barisy sau ny.
Cosserat cho bit t 1795 n 1799, ng khng tm thy tin g khc v Olivier. Nhng Thc
Lc tip tc ghi cng Olivier trong trn nh Qung Nam nm 1797.

Olivier lp cng trong trn Nng 1797

K t thng 9-10/1795 n thng 5/1797, Nguyn Vng gi t Bnh Khang [tc Khnh
Ho] vo Nam. Cnh Thnh gi t Bnh nh ra Bc. Khng c chin tranh trong hai nm.
Thng 5/1797, Nguyn Vng nh Qui Nhn, em theo ng Cung Cnh, nhng thy Quy
Nhn phng b k, kh nh, bn quyt nh em 100 chin thuyn ra nh Nng. Trn
Nng bt u t thng 6-7/1797: Nguyn Vn Trng nh vin qun ca L Vn An t
Thun Ho ra, g Ph Gia. V Tnh nh nhau vi Nguyn Vn Gip M Kh. ng cung
Cnh thng trn La Qua [huyn Din Phc]; vua mt cho Phm Vn Nhn gi ca bin i
Chim [Hi An]. Vng li sai Ph v u v tc trc Nguyn Vn Khim v thuc ni v u
LiVi n tn bin Nng [ch hai dng sng Cm L v Vnh in chy ra bin], ng
thuyn sam bn nh ho cng, ri chn qun cm t ci thuyn vo t thuyn ch
vnh Nng. Thng lnh Ty Sn Nguyn Vn Chn v Thiu bo Nguyn Vn Hun, mt
mt c gi Nng, mt mt xin cu vin Quy Nhn.

Thc Lc ghi vic thng 6-7/1797, nh sau: Sai Ph v u v tc trc Nguyn Vn Khim v
Thuc ni v u Ly Vi ng thuyn sam bn nh ho cng, kn qun chin tm ci
thuyn y, m phng la t c my chin thuyn ca gic, gic do li c cht m gi
xin qun Quy Nhn (TL, I, t. 354).

Lit truyn, mc t Nguyn Vn Khim cng ghi: Nm inh T [1797], Khim theo i nh
Qung Nam, vo ca bin Nng, Khim em qun ln b, ban m nn lng n st lu gic
nh; li cng ngi Ty l Ly Vi lm k ho cng t thuyn gic LT, II, t. 232).

y l chin cng cui cng ca Olivier, v sau anh chuyn sang nhim v ra nc ngoi.

Nhim v cui cng ca Olivier de Puymanel: iu tra v tu Armide, nm 1798

Chin dch Qung Nam Nng tuy thng c vi trn nhng khng lm ch c tnh
th, qun Nguyn li thiu lng thc nn thng 9-10/1797, Nguyn nh phi rt v Gia
nh. Sau tht bi ny Nguyn nh ngh thm hai nm cng c lc lng: ng tu, mua
kh gii, m rng qun Thn Sch trong nm 1798 v u nm 1799, Olivier gip vua vic
ngoi giao v mua kh gii.

Thng 2-3/1798, vua sai Du Hi Quan i H Chu (Singapore) tm mua binh kh.

Thng 11/1798, Gia Long vit th cho vua Anh v vua an Mch vn ng vic mua v
kh. Cng trong nm ny, xy ra vic tu Armide ca Gia Long do Barisy iu khin t nm
1792, i mua bn nc ngoi, b tu Anh bt (xem chng 17: Chnh sch i ngoi ca
vua Gia Long), vua sai Olivier i iu tra v v ny. Olivier gi th cho ng Aguiton, thuc
nh cm quyn Anh khiu ni. Thng 11/1798, vua li sai Olivier i cng vi Barisy sang
n kin v tu Armide, ng thi vua vit th cho ton quyn Anh n , e da phi
gii quyt vn , nu khng s dng bin php mnh. Chnh ph Anh nhng b, giao tr
tu Armide.

Thng 1-2/1799, vua li sai V u Li Vi i thuyn hiu Thanh Tc n H Chu

(Singapore) tm mua binh kh (TL. I. t. 374). Chuyn i ny l chuyn i cui cng, nhng
cha xong, Olivier mt ngy 23/3/1799 v bnh kit l tui 31, ti Malacca.

Olivier li mt chc th cho B a Lc, km mt di chc. Hai ngi c nhim v thi hnh
di chc cng vit mt th cho B a Lc. C ba vn bn u c in li trong sch ca
Louvet, La Cochinchine Religieuse (t. 560-563).

Trong l th vit Malacca ngy 18/5/1799, Jean Daniel v Antoine Neubrone, hai ngi
thi hnh di chc, tng trnh cho Gim Mc B a Lc, nhng ngy cui cng ca Olivier:

Ngi bn Olivier ca chng ti n y trong trng thi qu yu, sau khi chng li t
thn 33 ngy, ng ra i ngy 23/3 lc 3 gi sng. ng mt m khng ai bit, bi ng vn
trong tnh trng yn tnh nh th Ngy 19/3, ng Olivier qu c cn k giao ko 600 ng
cho vic sa tu vi mt ngi th rp tu, tr mt na trc. Con tu b nt mt phi v b
thit hi trong thn ch c kin trng bu y, chng ti tng trnh vi ng Olivier v
ng thi hi ng l phi lm g, nu Thng gi ng i, v ng tr li nh sau:

Ti xin hai ng ht sc cn thn coi sc cng vic sa, theo ng giao ko k vi th rp tu;
ng ngng, ngay c sau khi ti cht, v chng ai mua con tu ny trong tnh trng hin nay
v sa xong, ng bn, trc khi hi cha B a Lc, c th ngi c nh khc chng: nh
thy th on ca ti canh gi tu trong khi ch i. (Louvet, t. 563)

Sau , hai ngi thi hnh di chc cho bit h phi bn tu, v khng c cch no khc
tu ny chc khng phi tu hiu Thanh Tc, c th khi bit mnh b bnh Olivier tm
cch gi ngi khc li v cho vua, m l tu vua cho Olivier i bun.

Trong di chc, Olivier dn dnh nhng s tin cho hi tha sai, cho ngi ngho, cho ba gia
nh Min vn phc v anh v gi tt c thu th on Min, Vit v x, cp cho mi ngi
6 quan tin Ngi thanh nin 31 tui y, dng nh gia nh lc by gi, ngoi Gim mc
B a Lc, ch cn vi ngi thn Min, Vit, bn cnh.

Gim mc B a Lc mt sau Olivier by thng, ngy 9/10/1799 Mi-cang [M Cng], Bnh

nh. Gio s Lavou mt ngy 26/4/1796 ti Li Thiu. Linh mc H Vn Ngh mt ngy
19/2/1801 ti Si Gn. Gio s Le Labousse mt ngy 25/4/1801, ti Nha Trang (Launay,
III, t. 373, 372, 480, 481), l nhng chng nhn gn cn nht, thuc vo giai on lch s
ny, mt trc khi Gia Long thng nht t nc.
Chng 19: Laurent Barisy (1769-1802)

Laurent-Andr-Estiennet-Marie Barisy, l mt ngi phiu lu mo him c i sng thng

trm nh mt nhn vt tiu thuyt kim hip. Trong on i ngn ngi ca anh Nam H,
t khong 1793 n 1802, khi anh mt, Barisy gip vua rt nhiu trong vic giao thng
vi nc ngoi: bn go v cc sn phm mua v kh. Trc y, ngi ta khng bit g
v ngun gc Barisy hay Barizy. Alexis Faure cho bit ng d k cc s ghi qun vin
chinh n v Ile de France, v thy th on ca nhng chin hm tun hnh trong
vng n Dng nhng v hiu, khng tm thy tn Laurent Barisy. Cosserat cng khng
thy ch no ghi tn Barisy trc 1798, khi tu Armide do Barisy iu khin b tu Anh
Non-Such bt. Nhng t khi Andr Salles tm c mt s th t v giy t ca gia nh
Barisy Groix v Cosserat bin tp, in trong bi Documents Salles, Laurent Barisy, BAVH,
1939, III, sau khi Salles qua i, th mt s chi tit h tch c r rng hn; s dn l
Documents Salles, BAVH, 1939, III.

Ngun gc gia nh

Dng h Barisy gc Groix, mt o ca Php trn i Ty Dng, gn cng Lorient, thuc

vng Morbihan. ng ni, Jean Jacques Barisy l lut s v b ni, Marie-Anne Sainte Le
Lidour, u qu qun Groix. Cha, Laurent-Andr (sinh ngy 15/6/1724, ra ti ngy
17/6/1724, ti Groix), l s quan thng thuyn ca cng ty Php n, ngy 17/1/1764 kt
hn vi Rene Barbotin, ti Port-Louis (hi cng gn o Groix); Laurent-Andr mt ti
Port-Louis ngy 19/1/1785, c ba con: Hellaine, Laurent-Estiennet [tc Laurent Barisy] v
Marie-Jacquette.

Theo s h tch o Port-Louis, Laurent-Andr-Estiennet-Marie, sinh ngy 27/11/1769,

ra ti ngy 28/11/1769, ti Port-Louis. (Nhiu ni ghi ngy sinh l 28/11/1769, thc ra l
ngy l ra ti) (Documents Salles, BAVH, 1939, III, t. 178, 180, 197, v 221)

V ngy Laurent Barisy bt u i khi x Php, Salles cho bit: Mt l th ca ng Lozach,

em r ca Estiennet [tc Laurent Barisy] vit t Lorient ngy 12/10/1788, trong on ti bt
c cu: Barisy s i Ile de France tun ti vi t cch tr t trung u (second
lieutenant) thng thuyn (Documents Salles, BAVH, 1939, III, Notes sur la famille Barisy
ca Villeneuve, t. 199).

V vic Laurent Barisy lp nghip Nam H, trong mt bc th, Van Dromme vit:

Laurent Barisy nh c Nam H, vi ng Toison [?], Gim Mc Adran, y trong thi

gian Cch mng, ly con gi mt ng quan, v chnh ng cng c lm quan.

ng g ngi con gi duy nht cho s quan thu binh, M. Chaigneau

B Barisy khng mun ri x mnh. Con gi b, Hlne Barisy, tc Mme Chaigneau k, v
Php vi hai con Marie v Jean. Marie sau tr thnh Soeur de Saint Vincent de Paul
(Documents Salles, BAVH, 1939, III, t. 189). Vua Khi nh nm 1922 sang Php, c tip hai
gia nh Chaigneau v Barisy (Documents Salles, t. 192).

Gia nh Barisy khng c h hng mn m, Andr Salles, khi i tm du vt gia nh ny

vng Lorient, gp Lonce Modille de Villeneuve, t gio tr t gim mc (chanoine)
Monaco, v l ngi b con cung cp cho Salles nhiu thng tin nht, cng l ngi son bi
Notes sur la famille Barisy, ng vit nhng hng sau y:

T tin nh Barisy, m chng ta ang tm kim hin nay, tnh tnh d di khng khip, m
con chu cng tha hng, gy ha cho h v nhng ngi thn ca h.

Ti ngh truyn t cho ng Salles gn y tt c nhng g ng ch trong m giy

m ln xn Groix v Port-Louis. K tn: Lonce (Documents Salles, t. 205).

Villeneuve cn cho bit nhng thng tin sau y:

- Jean Jacques Barisy [ng] cht trc nm 1769. Nm 1779, ti [Modille de Villeneuve] tm
thy mt bn chia [gia ti] trong tn Laurent-Antoine de Barisy [cha] c ch nh l i
y hi qun ca Cng ty [Php n] (bd, t. 198).

- Thc l lng l trong 33 l th vit cho gia nh Modille, hai ngi ch, c ngi cha, v
cc ch em, khng ai nhc g n Estiennet [tc Laurent Barisy].

- T khi gia nh Chaigneau v li Bretagne, ti thy h ch nhc n tn Barisy hai ln.

- Ngi con gi ca Estiennet [v k ca Chaigneau] b coi l kh chu l lng (Modille de

Villeneuve, Chanoine Monaco) (Documents Salles, t. 199).

Nu nhng thng tin ca Modille de Villeneuve trn y l ng th c th ni: h hng c

c cm vi gia nh Barisy v chnh Laurent Barisy cng b gia nh mnh coi nh b.

l nhng l do khin ngi thanh nin, tui 20, b nh ra i, phiu lu trn nhng
vng t l.

Sang Nam H v li phc v vua n lc mt

Trong l th di, vit ngy 16/4/1801 cho cc gio s Ltondal v Marquini, Barisy tm
lc i mnh nh sau:

C t ngi trong giai cp chu nhiu thng trm trong i nh Barisy: tui 17, lm s
quan trong qun i hong gia Php; ch huy lougre Oiseau ca vua [lougre l tu u to ui
nh, thng c dng vo vic chuyn ch, c l ta gi l thuyn bn, nhng nhiu ch
Barisy dng trong nghi thuyn chin] ; 18 tui, cng nhn trn mt chic tu chuyn ch vi
t cch tr t trung u [employ sur vaisseau de transport comme 2e lieutenant]; 21 tui,
lm ch huy trng [commandant] o Groix, thuc b bin Bretagne; 23 tui i lang thang
 Th Nh K, o tu, b y a. Mc kch nhng vic cu [hay ch] Flotte, trn th Toulon
ca vua, b ct c; ch Boisquenai, t lnh Lorient, b lt lon, trc xut, lu y; ch Barisy,
tu s, b t trong ngc; em r l Lorach, b treo c, anh h Le Veyer, b treo c, v sau cng l
ti [Barisy] lang thang n , ri vo tay chnh quyn M Lai; sau nhiu c gng nhc
nhn, bm vu c t Nam H, hn hnh c nh vua ho hip gip , mong kim ci g
cho tui gi; li b thuyn trng Thomas iu khin tu Non-Such bt. Quay tr li nc
Nam, li c Vua v Hong t che ch, kim c chc nghn ng (piastres); ri b ng
gng, mt ht ca ci, ch trong khong c tm ngy, b kt ti b thuc c, cp ca, git
ngi, m khng c bng chng g c.

Khng sao, ti chng sn lng (Cadire, Documents relatifs lpoque de Gia Long,
BEFEO, 1912, t. 44; v Les franais au service de Gia Long, Leur Correspondance, BAVH,
1926, IV, t. 398).

Nhng li trn y cho ta thy r mt s vn lin quan n tiu s ca Barisy:

1- Nhng iu anh ni v ngi thn b git trong thi i Kinh hong ti Php l c tht;
vic b tc Flotte b Cch Mng git, lch s ghi li nh sau:

Toulon cng nh tt c nhng thnh ph khc Php, khng thot khi cuc Tn st thng
Chn [1792] (Septembriseurs). Nhiu s quan siu qun ca hi qun l i tng ca nhm
chnh tr cc oan (clubistes) in r. B tc Flotte [cu ca Barisy] thiu tng hi qun t
ngy 1/7 nm nay [1792], v l tn ch huy trng thu qun Toulon, sng ngy 10/9/1792
b li ra trc ca Cng binh xng trc mt binh lnh v th thuyn hi qun, h im lng
nhn v th lnh chu cc hnh: ngi ta ly kim cht chn tay ng ri treo c ng trn ct
n ng (Guren, Histoire maritime de France, V, t. 355; Doc. Salles, t. 234).

2- Tuy l con nh dng di, nhng Barisy chc chng hc hnh g, anh c vn ti, nhng
Barisy vit ting Php t do nh ngi ngoi quc nghe v phin m li, ting Php ca
anh nhiu li nht trong s th t m Cadire su tp c. Nhng chc tc anh k khai
nh: s quan trong qun i hong gia, ch huy trng Groix v vy, kh m c tht.
Nhng chc Barisy bit ting Anh, v sau ny, anh lm vic vi cng ty Anh v Thc Lc
nhiu ch ghi Barisy l ngi Hng Mao. Tuy nhin, nhng g anh vit v i mnh, cho ta
nhng mc thi gian, sp t li trt t tiu s ca anh:

Sinh nm 1769. n tui 17 (1788), lm thu th Groix. Theo li ti bt trong l th ngy

12/10/1788, ca Lozach, em r Barisy, trch dn trn, th Barisy s i Ile de France
tun ti vi t cch tr t trung u (second lieutenant) thng thuyn. Vy tm coi l
cui nm 1788, Barisy phiu lu khi x, trn mt tu bun. Trong ba nm, 1789, 1790,
1791, Barisy phiu bt nhiu ni, v nm 1792, lang thang sang Th Nh K, sau qua
n , b bt M Lai v cui cng n t Nam H nm 1793; c vua Gia Long tin dng.
Nhng s tnh ny chc l ng c. Barisy c vua v hong t Cnh ht sc che ch v
vua giao cho anh cai qun tu Armide ngay t lc y.

Faure cho rng: Ti liu Vit, khi th coi Barisy l capitaine, khi th lieutenant-colonel, tu
theo Barisy iu khin tri m binh do gim mc B a Lc lp ra, hay iu khin mt tu
chin (Faure, B a Lc, t. 223). Nhng vic iu khin tri m binh do B a Lc lp ra
hay iu khin mt tu chin l Faure ba ra c. Cn v chc tc ca Barisy, cn phi ni
li cho ng: ti liu Vit lun lun chc ca Barisy l Khm sai Cai i Thing [Thnh]
Tn Hu, n nm 1801, anh c thm hai ch Thuc ni; ch khi dch sang ting Php mi
c s thay i, khi th capitaine, khi th lieutenant-colonel, ty theo bn dch. Cn Louvet cho
rng Barisy n nc Nam cng vi gim mc B a Lc, nm 1789, v c th c
gim mc giao cho nhim v t chc li qun i An Nam, c bit ngnh tip v (Louvet, t.
235), cu ny cng hon ton sai.

Phc v Gia Long t nm 1793

C ba chng t ch xc cho bit Barisy phc v Gia Long t nm 1793.

1- Ch d ngy 17/12/1793 ca vua cho M. Barisy:

Lnh cho Barisy-man, ang phc v di trng, mua tt c nhng hng ho y thy ti y
[Si Gn] chuyn ln tu i Malacca v Poulo-Pinang dng vo vic mua sng ng v tt
c nhng kh gii khc m y thy. Cn thn i cng sm cng tt, trong dp ang thun gi
ma ny, v phi ht sc phng trnh mi tai nn. Lm xong nhim v, y phi tc khc
tr v y. (Louvet, I, t. 545)

2- Th Olivier gi Lefbvre ngy 10/4/1798, c cu:

Barisy, thuyn trng tu Armide, b ngi Anh bt, hng ho ch trn tu b bn ht. ..
(Archives Lefbvre de Bhaine, Doc. Salles, t. 232).

3- Th Olivier gi . Aguiton, phn i vic tu Armide b bt (xem chng 17: Chnh sch
i ngoi ca Gia Long), c nhng cu:

vua nghim ngt ch th cho ti, ngoi nhng vic khc, cn phi tm kim xem chic tu
Armide hin nay bin thnh ci g, chic tu ny do khm sai cai i Barisy iu khin;
thi gian di [khng tin tc] ca chic tu ny lm ny l n b nn [...]

Con tu ny, trong 5 nm lin tip, vn do vin khm sai cai i ny cm u, gp bit
bao tu chin khc ca tt c cc nc, n vn c nhn nhn l hon ton trung lp; vy v
l do g m ngy nay ngi ta li nhn n nh th? (Louvet I, t. 554-555).

Thng 4/1798 Olivier vit: Barisy cai qun tu Armide ca vua c 5 nm ri; vy c
nghi l: Barisy phc v vua v qun tu Armide, t u nm 1793.

Trong lnh sai phi ca vua ngy 17/12/1793, Barisy c gi l Barisy-man, v vi ch

khc trong Thc Lc, cng gi Barisy l ngi Hng Mao. C th v Barisy ni c ting
Anh v lm i din cho hng bun Anh Abbott-Maitland. Ngoi ra, lnh phi ny cn sai
Barisy cht ln tu , vy ngoi tu Armide, Barisy cn iu khin cc th tu khc
na.

Tm li, ta c th chc chn rng: Barisy n Nam H u nm 1793, c vua trao cho
qun tu Armide vi nhim v ra nc ngoi bn sn phm v mua v kh. Tu Armide,
trong 5 nm lin tip vn do Barisy cai qun, mang c hiu ca vua Gia Long, thng thng
trn bin, gi v tr trung lp trong cuc tranh chp gia Php v Anh n Dng v
nhng quan ton quyn Madras, Malacca, Batavia, Manille v Tranquebar, u st sng
n tip tu ca vua Nam H. (Th Olivier gi Aguiton, Louvet t. 555).

V tu Armide b tu Anh Non-Such bt

Vo khong thng 4/1798, tu Armide b tu Anh Non-Such do thuyn trng Thomas iu

khin, bt, ri bn chic tu ny vi c hng ho trn tu, v gii tn ton b thy th on
ngi M Lai v ngi Vit Nam (Th Olivier gi Aguiton, Louvet, t. 555). Nhng li khiu
ni nhiu ln ca thuyn trng Barisy ln tng ch huy v ln hi ng hong gia Anh
Bengale u v hiu (Th vua Gia Long gi ton quyn Anh n , Louvet t. 552-553).

Nhn v tu Armide, chng ta mi bit c phn ng tc thi ca Gia Long i vi s xm

phm vo quyn li ca Nam H, theo trnh t sau y:

- Thng 4/1798, tu Armide b tu Anh bt.

- Barisy khiu ni nhiu ln vi chnh ph Anh Bengale khng c hiu qu.

- Gia Long ra lnh cho Olivier iu tra v v ny.

- Olivier tr v, bo co kt qu.

- Thng 10/1798, Gia Long quyt nh hnh ng:

1- Ngy 20/10/1798, ra hai ch d cho Gibsons v Barisy:

a- Ch d cho M. Gibsons ngy 20/10/1798: Lnh cho Gibsons, Cai i cht trc hu iu
khin Loan phi tin tu li ti Tranquebar [vng t n thuc an Mch, gn
Pondichry] cho Barisy Khm sai cai i thing tn hu. Xong nhim v, bn chic tu ny,
cng vi nhng hng ho trn tu mua hai chic tu khc ln hn, ch y sng n
v chin c m nhng i l ca hong thng s chu cp

b- Ch d cho Barisy ngy 20/10/1798: Lnh cho Barisy, Khm sai cai i thing tn hu..;
tc th sang ngay n , em theo nm l th ca vua, trn tu Loan phi tin tu ca hong
thng. Xong nhim v, y khi t vin trung t hi qun Anh ca tu Nom-Such tn l
Thomas v v chim tu Armide ca hong thng, i phi bi thng cho s xc phm
n tu ca nh vua v buc phi tr li nhng th t v giy t quan php ca vua, m
trung t Thomas n cp. Bt phi hon li gi tin chic tu Armide v nhng hng ho
cha trn tu, c vn ln li. Trao tt c s tin ny tn tay nhng i l ca hong thng l
Hanops v Stevenson, i thng gia Tranquebar, mua mt chic tu, kh gii v chin
c khc v ch ngay v y.

2- Ngy 20/11/1798, Gia Long vit th cho:

- Vua an Mch, xin cho php cng ty an Mch xut cng v kh sang Nam H.

- Vua Anh, xin coi Gia Long l bn v ra lnh cho nhng nh bun Anh n bn v kh
cho Nam H, ng bn cho Ty Sn.

- Ton quyn Anh n , buc ti v tu Anh bt tu Armide, i phi gii quyt vn

ngay, nu khng, Gia Long c cch tr a bng v lc.

Trc thi ht sc cng rn nh vy, chnh quyn Anh nh nhng b, Armide c

trao tr v Si Gn ng theo quy lut quc t.

Sau v Armide, chc Barisy vn tip tc bun bn cho vua. Mt bn trch s sch cho thy,
Barisy, mua cho vua, trong mt chuyn tu, gm nhng th: 960, sng trng hng nht,
10 ng mt khu; 1.120 sng trng c khuyt im, gi 8 ng, 918 sng trng, gi 6
ng; 6 cp sng lc, gi 8 ng; 12 cp sng lc, th ti, gi 6 ng; 29 cp sng lc, th rt
ti, gi 5 ng; 956 vin n, 1.167 thng (piques), 71 caty (?); 245 tm dra (drap), gi 4
ng. Bn cho vua tng cng 45.800. nhn ca vua 32.240 (Louvet, t. 557-558)

Ta thy c i cng s lng v kh, mi ln mua, v cu cui: Bn cho vua tng cng
45.800 ng. nhn ca vua 32.240 ng.

iu ny gii thch ti sao Gia Long c nhiu v kh mi trang b qun i. Bi ngoi

Barisy, i l ca nh Abbott-Maitland, ng cn nhng i l khc, v phi Php, B, an
Mch V gi c v kh, chnh Gia Long nh gi, ri sai Barisy (hay Gibsons, Januario,
Olivier, v.v.) i mua, nu mua r hn, hoc c tng hoa hng my phn trm, h c gi
c, ngoi lng cai i ca vua.

Nhng nhim v khc, ngoi vic bun bn

C th ni Barisy l ngi lm th vic cho nh vua. Anh khng ch chuyn bun bn, i
khi vua cn giao cho cc nhim v khc na. Thc Lc, vic thng 2-3/1800, nh sau:

Vua cho l ngi Hng Mao quen thy chin, sc cho thuyn trng l Khm sai cai i Ba
La Di tp hp cc thuyn bun li, khin d b qun nhu v chin c i iu khin (TL, I,
t. 407).
 hiu cu ny, xin nhn li tnh hnh chung: Nguyn nh, sau khi tn cng Quy Nhn ln
th hai, thng 5/1797, tht bi; thng 10/1797, rt qun v Gia nh; ngh gn 2 nm
chnh n mi vic, mua kh gii, ng tu chin. Thng 11/1798, Nguyn nh vit th cho
vua Anh, vua an Mch; v gii quyt vic tu Armide. Thng 1-2/1799, sai Olivier i
thuyn hiu Thanh Tc n H Chu (Singapore) mua binh kh. Puymanel mt trn ng
nhim v ngy 23/3/1799, tui 31, ti Malacca.

Thng 4/1799 Nguyn nh nh Quy Nhn ln th ba. Thng 7/1799, V Tnh chim c
Quy Nhn, i tn l Bnh nh; Nguyn nh rt qun v Gia nh.

Thng ging 1800, Trn Quang Diu v V Vn Dng quyt nh vy thnh Bnh nh. V
Tnh, Ng Tng Chu c th. Nguyn nh chun b gii vy Bnh nh, ng thi cng
phng th Gia nh, s qun Ty Sn vo nh p.

Trong bi cnh khn cp ny, Nguyn nh cn n Barisy, v th, Thc Lc mi vit: Vua
cho l ngi Hng Mao quen thy chin, sc cho thuyn trng l Khm sai cai i Ba La Di
tp hp cc thuyn bun li, khin d b qun nhu v chin c i iu khin.

iu ny chng t, khi vua cn n, Barisy c c mt nhm thng nhn bn c nhiu

thuyn bun, sn sng tp hp gip vua trong vic qun lng, hay phng th. Cng tc ny
ca Barisy chc c kt qu tt, cho nn anh c vua thng, v n thng 6-7/1800,
Thc Lc vit: Th cho thuyn trng ngi Hng Mao Barisy v nc, cho mt chic
chin thuyn (TL, I, t. 413). Tc l vua thng cho Barisy mt chic tu chin v anh
c t do v nc.

Barisy cng vit v vic ny, trong l th gi gio s Ltondal, ngy 11/4/1801, nh sau:
Hong Thng cho con mt chic tu chin, nhng con phi sa cha li. Hong t cp
cho con th v tt c nhng dng c cn thit. Ci cht ca hong t lm con au n qu,
cht ing trong 24 ting ng h khng bit mnh cn sng hay khng. 2 gi sng ngy 28/3
ngi ta bo cho con bit l tu ca con b chm (BAVH, 1926, IV, t. 385).

Chic tu ny chnh l tu Plican [lougre Plican] m Barisy ni n trong l th vit ngy

16/4/1801, gi cho Ltondal v Marquini my ngy sau , trong c cu:

S mt mt ca tu Plican ln n 18.800 ng; ngoi ra cn phi k n qun o, c,

ton b dng c nh bp, th t, s sch, bt a, lng thc tt c u b chn vi
(BAVH, 1926, IV, t. 398).

Chnh chic tu ca vua cho (v mt s vic khc na) gy s him t v th hn ca

nhm ngi B, khin Barisy phi chu tai nn thm ln na; cho nn trong cng l th ny,
Barisy vit nhng li sau: [Sau v tu Armide] li c Vua v Hong t che ch, kim
c chc nghn ng (piastres); ri b ng gng, mt ht ca ci, ch trong khong c tm
ngy, b kt ti b thuc c, cp ca, git ngi, m khng c bng chng g c (BAVH,
1926, IV, t. 398).

S che ch ca vua v hong t Cnh dn n nhng him khch ca ngi B

Trong l th di vit ngy 11/4/1801 (BAVH, 1926, IV, t. 373- 394), gi cho qun th
Ltondal, Barisy vit rt nhiu chuyn, anh k trn Nguyn Vn Thnh nh chim Ph Yn,
k trn Th Ni vi bn km theo, v k vic anh b hm hi: do Botelho ngi B, vu co
cc ti: n cp qu cp tng vua, nhn hi l 400 la a cho cc quan, anh b ng
gng giam vo ngc, trong khi vua i nh trn v hong t b bnh nng. Hong t gii
oan cho anh trc khi mt. Nhng Botelho tip tc vu cho anh ti b thuc c git thuyn
trng Henderson. Vic ta to, nhng khng c bng chng, Barisy c trng n. Botelho
b nh roi v ti vu co. Cm th, Botelho ngm sai ngi nh chm tu Plican, Barisy
mt ht ca ci, vn ling. Nhng s kin ny, theo Barisy, xy ra ch trong khong c
tm ngy, vo ng lc hong t Cnh mt v vua i nh trn vng.

V Botelho v Barisy, thc ra, bt ngun t s tranh chp chim khch hng gia nhng
nh bun Anh, nh bun B v Php trong vng n Dng. Barisy l i din ca nh
bun Anh Abbott-Maitland Madras (xem th ca Abbott-Maitland gi vua Gia Long trong
chng 17), chuyn bn kh gii cho vua Gia Long, do anh b thng nhn B ght.
Barisy li l ngi c vua v hong t che ch, c vua cho mt s c li hn cc nh
bun khc, nn h li dng lc hong t bnh nng v vua xa tm cch trit h Barisy.

Trong thi im , ti Gia nh, bn cnh hong t Cnh, cn c i tng Nguyn Vn

Nhn lm Lu trn, v quan Hnh b Nguyn T Chu xt vic kin tng, u l nhng nh
lnh o gii v thanh lim, cho nn Barisy c xt x kh cng minh. Botelho b n v
ti vu co.

Hong t Cnh mt ngy 20/3/1801, v bnh u ma ti Gia nh, tui 22. M theo
Barisy, v vu co ny ch ko di trong khong tm ngy. Vy tt c xy ra trong khong
t ngy 20 n 28/3/1801. Trong li Barisy thut li chuyn ny cho gio s Ltondal, c
on:

Sau khi lm cho con b ng gng, [Barisy b ng gng nng ba ngi khing, nhng
n m c lnh tho gng cho anh] Botelho sung sng lm ln tu bn sng i bc n
mng

Hong t ang trong tnh trng hi hng, nghe thy nhiu ting i bc, mi hi: Barisy i
y ? Lc , a b 10 tui ang qut cho hong t thy ngi hi ba ln m khng ai
dm tr li, mi khc mu tha rng: Lm sao m nh i c, ngi ta bt nh ng
gng hi hm ri, bi chng hong t thng nh qu, c hong thng na.

By gi hong t mi ni trn li nh, truyn gi ngay Ong Tn Quon, th tng [tc i

tng Nguyn Vn Nhn, Lu th Gia nh] vo v ra lnh nghim khc lm, ngi ta ni
hong t nhc tn bn con c m [Barisy v 3 cng s]; ngi gin lm, gn nh m sng,
ni rng cha ngi giao chng con cho ngi cai qun; ri ngi cho gi cha Liot n cu
nguyn cho ngi, v gi gm chng con cho cha, ngi mt lc 4 gi sng [ngy
20/3/1801] (Th gi qun th Ltondal ngy 11/4/1801 (BAVH, 1926, IV, t. 384).

C l nh ng cung trc khi cht, gi tng Nguyn Vn Nhn vo ra lnh, m Barisy

khi b cm.
Vn trong l th gi qun th Ltondal ngy 11/4/1801, Barisy vit nhng dng sau y
v hong t Cnh:

Trong khi c Vua chin thng ngy qun [ trn Th Ni ngy 28/2/1801 ], treo c Hong
triu thay th c ca bo quyn; th Hong t nm trn ging n au, dng nh ch ch
tin ny c mn nguyn nhm mt; ang tui thanh xun, tnh tnh hin ho v c lng
nhn i, hong t l thn tng ca ton dn, l con ngi m triu nh Nam H t nhng
k vng m i nht v thn thit nht; l ngi che ch cng khai cho nhng ngi u v
hon cnh khn cng hay v s tnh c dn n vng quc Nam H. n nhn ca chng con,
v nu con dm ni mt cch chn tht v thc tnh, l bn ca chng con, l ngi bnh vc
c tin v gio l ca chng con. Tri hi! Cn u s phn on cao minh trn tt c! Tng
chng nh y l dp c th ni lon chng li mnh lnh ca Thng . Con gi cho cha
nhng bn sao cc th m hong t vit trc khi cht m mt s ln do tu Generous
friend trao li cho con, mt phn khc con cn gi nh; cha s thy con b mt mt nh
th no; con cay ng nh th no khi nhng k th y c tn cng vo danh d ca
con li con ra khi trng thi hn m m con ang b chn vi. (BAVH, 1926, IV, t. 379-
380).

Ngy 20/3/1801, hong t Cnh mt. Ngy 25/3/1801, Barisy ang sa son tu i
Maccala, Borno, th c tin Botelho vu co cho mnh ti b thuc c git thuyn trng
Henderson, phi ra to. Barisy c trng n. Botelho, b n v ti khai man, bn tm cch
nh chm tu Plican ca Barisy ngy 28/3/1801.

Tip tc theo qun v vit th t nhng trn nh cui cng ca cuc chin

Sau nhng i nn xy ra cho anh trong thng 3/1801: Ngy 22/4/1801, Barisy phi ln
ng theo qun chin u (Th gi qun th Ltondal, ngy 11/4/1801, BAVH, 1926,
IV, t. 394).

Ngy 27/5/1801, Barisy trong i T qun ca L Vn Duyt, theo lnh Ph tng

Nguyn Cng Thi n Quy Nhn (Th gi Marquini v Ltondal ngy 16/7/1801, BAVH,
1926, IV, t. 401). Ri anh tip tc i theo qun, ngy 16/7/1801, Barisy vit l th trn tu
Phng (Phng Phi), ca Thun An, gi cc gio s Marquini v Ltondal, m t cc trn
nh m anh tham d, c bit trn Ph Xun, v nhng ngy u vua Gia Long vo Hu
(BAVH, 1926, IV, t. 400-414).

Trn Ph Xun bt u ngy 9/6/1801 v kt thc ngy 15/6/1801. cui th, Barisy bo
tin: xin php vua cho i Madras chnh n nhng p-phe ca mnh ang b h hi.

Thc Lc vic thng 8-9/1801, ghi: Sai khm sai thuc ni cai i Ba La Di i H Chu tm
mua sng n (TL, I, t. 456). Nh vy vic i Madras ca Barisy, cn km theo c cng v
mua sng n cho vua.
Sau , khng c tin g khc v Barisy; n ngy 15/6/1802, c l th Barisy gi cho cc
gio s Foulon v Marchini t Si Gn, (BAVH, 1926, IV, t. 414-416). l l th cht ca
Barisy cn lu li.

Ri n ngy 17/9/1803, Gim mc La Bartette gi cho M. Chaumont Paris, mt l th,

trong ni v ci cht ca Barisy, nh sau:

Tu Anh cn y (tu ca hng bun Anh Madras); ang tnh ton s sch vi nh vua.
M. Barisy, l i din thng mi ca tu Anh ti y, mt mt nm ri, c vi ln xn
trong s sch. Ti tin rng cng s n tho, khng c g tr ngi. (Cadire, Doc. Rel. t. 57).

Th vit ngy 17/9/1803. Vy Barisy mt vo khong thng 9/1802. tui 33.

Barisy c ngi v Vit, v mt con gi tn Hlne.

L th ca Chaigneau vit cho ngi anh c ngy 1/10/1817, trong c cu:

Chc anh cn nh Laurent Barisy, bn em t tha nh, chuyn i no em cng gp n. Khi

sang Nam H, thy n lm i din cho mt hng bun Anh Madras bun bn vi nh vua.
Khi vua chinh phc xong c nc, em bt buc phi theo vua v triu, cn Barisy li Si Gn.
Khi i v triu bng ng b, n mt gia ng. (Andr Salles, Jean-Baptiste Chaigneau
et sa famille, BAVH, 1923, I, t.160). Sau , Chaigneau cho bit: V Barisy l i din cho
hng bun Anh, nn vua cho lnh nim phong ti sn v giy t ca Barisy trao li cho
cng ty Anh n , v con Barisy khng da vo u c, nn Chaigneau em a b
v nui. Sau ny, khi v ng mt (1815), nm 1817, Chaigneau tc huyn, ly Hlne, con
gi Barisy. Theo th Chaigneau trn y, th c l Barisy cha lm giy t chnh thc vi v,
nn khi mt, v con khng c hng gia ti.

Barisy l ngi trung thnh nht vi vua Gia Long v hong t Cnh, anh thnh tht p li
s che ch m vua v hong t dnh cho anh. Barisy li hnh nh mt con ngi t do,
qua nhng dng ch vit rt lon, bt cn t vng, chnh t, c php, nhng thc s c
vn ti; a ra nhng hnh nh i khi th mng, i khi y tnh nghi. Khi t cc trn
nh, bt anh thc si ni, y nhit huyt. Li th anh k v cc trn Th Ni, Ph Xun,
bc l tnh hung sng ng ca trn tin, so vi chnh s khng sai, m cn b sung cho
chnh s nhiu chi tit v thi v hnh ng ca con ngi. i vi chng ta l nhng ti
liu qu. Chng ti s trch dch trong k ti.
Chng 20: Barisy thut li cc trn nh v vua Gia Long vo Hu

V nhng trn giao tranh ln gia Nguyn nh v Ty Sn, ngoi nhng iu ghi trong
chnh s nh Nguyn, c rt t t liu ca cc chng nhn khc, v l do: cc gio s khng
tham d trc tip cc trn nh ny; cn nhng tng lnh, binh s, khng quen vit hi k,
m nu vit cng b tht lc, v s bo tn di sn vn ho ca chng ta rt km. Cho nn, v
cc trn nh ln, ngoi Thc Lc, Lit Truyn nhng l th ca Barisy c mt ch ng
ring, bi l ci nhn ca mt ngi ngoi quc; tuy Barisy l by ti hon ton khm
phc nh vua, nhng anh c mt cch trnh by trn a rt sng ng, chi tit v cn k,
cho ta bit r bi cnh chin tranh: Thi , hai bn nh nhau nh th no, vi nhng v
kh g? S ch huy ca vua Gia Long mt trn ra sao? v.v. Ngoi ra, Barisy cn a nhng
con s v chin thuyn, v kh gii, v s qun ca hai bn, iu m Thc Lc thng khng
ghi r. Tt nhin chnh xc cn c kim chng, nhng trong chng mc no , th
Barisy gp phn khng t vo vic tm hiu chin tranh. Nhng vn anh rt kh c, thng
vit lin mt hi, khng chm, phy, chia ng t ba bi, ch vit hoa ty hng, cho nn
dch khng d dng.

Cadire c cng su tp nhng l th ny. Trong tp Documents relatifs lpoque de Gia

Long (BEFEO, 1912, t. 1-82), ng trch mt s th v sa cho d c hn. Trong tp Les
franais au service de Gia Long, Leur Correspondance (BAVH, 1926, IV, 359-447), ng cho
nh my ng nh nguyn bn v cho in y mi l th. V vy, tp t liu ny qu hn.

Trong phm vi chng ny, chng ti khng th dch ht hai l th chnh, rt di; mt vit
ngy 11/4/1801 gi cho gio s Ltondal, qun th tu vin Macao, trong k trn Ch Sn
v trn Th Ni ; mt vit cho hai gio s Marquini v Ltondal ngy 16/7/1801, k trn Ph
Xun v vua Gia Long vo Hu. Ba trch on c la chn sau y: trn Ch Sn, trn Th
Ni, trn Ph Xun v Gia Long vo Hu. Trc mi tng trnh ca Barisy, s c tm tt s
kin theo chnh s; ring trn Th Ni, c thm li gio s Le Labousse v th Chaigneau,
nh nhng nhn chng khc.

Tm tt tnh hnh

Sau khi V Tnh chim c Quy Nhn thng 7/1799, Nguyn nh i thnh Bnh nh,
V Tnh v Ng Tng Chu li trn gi. Thng 2/1800 b binh ca Trn Quang Diu tin
nh Thch Tn (Bn , bin gii Bnh nh Qung Ngi), thu binh ca V Vn Dng
tin nh Th Ni. V Tnh ng cht ca thnh khng tip chin. Trn Quang Diu p ly
di vy bc thnh Bnh nh, chu vi 4.340 trng, mi trng hai ngi tun gi, b binh
vy thm vi vng. V Vn Dng hai thuyn i hiu nh quc v hn 100 thuyn chin
chn ngang ca bin Th Ni, c lp V Tnh v Ng Tng Chu trong thnh.

Thng 4-5/1800, Nguyn nh xut qun t Gia nh gii vy Bnh nh, qun Nguyn
thng mt s trn, chim c Ph Yn, nhng khng th gii vy c Bnh nh. K t
thng 1/1801, cuc chin ton din bng n khp cc mt trn. Trn Th Ni 28/2/1801 c
th coi l trn Xch Bch ca Gia Long, lm thay i din mo chin tranh cho n chin
thng cui cng. Trong giai on ny, chng nhn Barisy ng gp mt s t liu lch s
quan trng.

Theo tin trnh thi gian, thng 4-5/1800, Nguyn nh hong t Cnh trn gi Gia nh
cng vi Nguyn Vn Nhn v Nguyn T Chu, xut qun qua ca Cn Gi, em Minh
Mng, mi 9 tui i theo. Thng 7-8/1800, thuyn vua n ca bin C Mng (Bc Ph Yn,
gip gii Bnh nh). Cng trong thng ny, vua cho Barisy v nc v cp cho mt chin
thuyn (xem chng 19: Barisy). Vua ng bn doanh C Mng gn nh trong sut thi
k cn li, cho ti khi khi hnh i nh Ph Xun, ngy 5/6/1801.

Trong thi gian ny, Barisy u? Chng ti ngh rng: c th con ngi giang h Barisy
khng b mt trn Bnh nh Ph Yn, trong thi im si bng ny, v nc; theo
Thc Lc l nc Anh hay n v vn coi Barisy l ngi Hng Mao. V th, rt c
th Barisy c mt cc trn Ch Sn, Th Ni. Sau chin thng Th Ni ngy 1/3/1801,
Barisy mi tr v Si Gn, v sau , anh b Botelho vu co, trong lc hong t Cnh hp
hi.

Cadire da vo l th Chaigneau vit cho Barisy k trn Th Ni, on rng Barisy

min Nam Nam H; chng ti khng tin lm, v rt c th Chaigneau cng khng bit bn
mnh u, nn vit th m t chin thng.

Trn Ch Sn

Khi Nguyn nh xut qun gii vy Bnh nh, c Nguyn Vn Thnh ch huy Tin qun,
tin nh Ph Yn, nhng Nguyn Vn Thnh b kh khn mt trn Ch Sn (gip gii
Bnh nh) khng cch no ph c.

Trn Ch Sn, theo chnh s, xy ra thng 11 nm Canh Thn v ghi ton th cng lao vo
tay Nguyn Vn Thnh v L Vn Duyt, i Nam Nht Thng Ch tm tt nh sau:

Ni Phc An phi Nam huyn Tuy Vin [Bnh nh], c tn na l Ch Sn, hnh th cao
c, hng v, chu vi hn trm dm Nm Canh Thn, qun gic gi Ch Sn, Nguyn Vn
Thnh nh mi khng c, d thm [theo Thc Lc, nh ngi Man (Thng) dn
ng] bit c rng phi Ty Nam ni ny c ng tt c th nh p mt sau ca
gic, bn v i v xin qun hi chin, vua bn sai Tng Vit Phc v L Vn Duyt em
qun tin n Th D. Thnh sai Duyt gi bo [n] lm chnh binh, t mnh em k binh
[qun nh p] theo ng tt i vt khe Bt, qua tri n, vng ra mt sau ca gic, tung
la t tri sch, qun gic vi vng quay li nh. Duyt bn ch huy binh s tin st n n
gic, hai mt t hu nh kp li, qun gic phi tan chy (NNTC, tp 3, t. 16-17).

l thoi chnh thc, nhng Barisy k hi khc mt cht, anh vit:

Nghe ni qun Ty Sn gi mt phi on n [iu nh], vic y dm lm v h ang

trong th kt, rt kt; h cm c vi qun ca vua di lnh tng Ong Tien Quaoun [ng
Tin Qun ch Nguyn Vn Thnh]: ti ngy 21 tun trng th 11 [ngy 5/1/1801], [Trc
] nh bn ngi Man tm c cho vua mt li mn, i bc v voi c th i qua m ch
qun hon ton khng bit. Vua bn gi Ong Tong Dong Tag [ng Tng n T tc L Vn
Duyt] vi mt phn qun i n sau lng ch. Sau 7 ngy ng, n sng ngy 21
[5/1/1801], lc mt tri l dng, Ong Tien Quaoun nhn thy hiu ca Ong Tong Dong Tag,
bn tn cng d di vo nhng n dung Thi [ng Th, gn Th D] gm by n thng hng
chn qun ta khng tin c n gn.

Lnh xung phong t lc mt tri mc, m n 10 gi sng ngy qun mi thy qun vua
n sau lng v hai bn sn. Gin sng lin thanh (mouquesterie) s dng thun thc v 20
i bc nh d chin, bn, trong tm ngn ca sng lc, ch chc lt, qut sch dn ng.
Nhng k chy trn lnh thng gio, li l; s tn st thc kinh hong; qun Theuk
Teuk [Tc Trc] hay qun Cm t, khng cha mt ai, h ch ri chin trng khi khng cn
ngi git (Th Barisy ngy 11/4/1801 gi M. Ltondal, BAVH, 1926, IV, t. 374).

Barisy m t gn ng nh chnh s, nhng r hn v sng ng hn. Tr mt chi tit khc:

Vua sai L Vn Duyt i ng sau nh tp hu, cn chnh s ghi Nguyn Vn Thnh. C th
Barisy ng, v L Vn Duyt can m xng xo, Nguyn Vn Thnh nht, cha chc vua
giao vic ny. Ngoi ra, theo Barisy, nh vua ch thn iu khin trn chin, vic ny chnh
s khng ghi. Sau , Barisy vit tip:

Hi ng chin tranh ca ch, sau tht bi ny, tng h c th kch ng tinh thn tng s
v v nhn dn bng cch nh nhng c ln; bn hi t nhng on qun thin chin nht
v nhng quan tng gii nht, quyt nh mt trn nh ton din. Ngy 27 ca tun trng
th 11 [11/1/1801] i binh tham chin, c binh on ca tng thng lnh thy binh [V
Vn Dng] tng lc ln ti 223 ngn ngi. Nhng con s ny khng lm cho ng qun
vng ca ta s hi. Qun ch thc s c li trn a th. Nhng vua c gin sng lin thanh;
c i bc, v trn tt c l tm lng ba qun. Cha thng tay cm gm, dng vui v, do
qua cc hng ng. Qun ta ht sc nng lng. Bn ch ang rung chuyn, i bc ca h n
rn; n voi ca h hung d tin gn n hng ng ta. Vua trm tnh ng gia qun h v,
quan st tnh hnh. S im lng tuyt i ng tr hng ng qun ta. Khi ch ti gn, vo ti
1/2 tm sng. Vua h lnh cho cc ton qun nh n: 400 khu i bc d chin khc la st
v cht chc, nh lin hi trng ch, thnh mt cuc tn st kinh hong. Phi h c nhng
n bn sn v phi ui tr lc; i bc ca h bn trng lm qun ta thit hi nng.
Vua ra lnh cho qun cm t tro ln nh gip l c; cc quan lm gng trc, chim c
cc n; qun s chuyn sang gm gio v i bc kt liu s tho chy ton lon: ch qun
chy trn vo thnh lu phng th. Thy ch thua chy, vua bng lng [khng cho lnh truy
kch] v qun nh cng thm mt: s tn st cn ko di trong m. Vua ng ngoi tm i
bc (cch xa 1, 2 ln) ca thnh tr kin c ca ch. Ngy 21 thng 12 [4/2/1801] h cn ra
khiu chin, vua khng ri v tr phng th ca mnh. By gi h tin ln nh gip l c, rt
trt t v chng mc. Nh vua, vi knh thin l (lunette dapproche) trong tay, thy bn
cnh phi ca h rt ln xn m li b mt ci khe chia ct vi trung tm, c th d dng ct
t. Bn tc khc h lnh cho 22 i cm t xut pht nh ngay khng cho h kp nhn
din. Gi ng Bc qut khi vo mt, khin h khng phn bit c qun nh vua; ch n
khi nhn c nhng trng sng u tin, mi hiu mnh lm. H chng mnh; nhng vua
u, l c chin thng . Chin thng ton din: khi vua xut trn, gia qun cm v, li
c ho lc kinh hn ca gin sng phng th che ch, th qun ch phi bi. ch qun
mt 5 trong s nhng quan tng gii, c tng ch huy cnh phi. Qun i nh vua khng
tha ai c, v th, s tn st tht l kinh hong (Th Barisy vit ngy 11/4/1801 gi M.
Ltondal, BAVH, 1926, IV, t. 375).

Trn chin ny, ch xy ra c 6 ngy sau trn Ch Sn, nhng khng thy chnh s ghi li,
vy c thc xy ra hay khng? Chiu vo Thc Lc th c th y l nhng trn tip theo
Ch Sn, Nguyn Vn Thnh nh Trng D (ng Di), Tng Vit Phc nh Yn
Tng chim c ht cc n t ni L Thch n An Hoa, An Lc (TL, I, t. 422).

Ta li bit, khi hnh qun ra Bnh nh-Ph Yn, Nguyn nh ng bn doanh C Mng,
gn y. Vy cng rt c th Nguyn nh trc tip iu khin cc trn nh chng?

Vn theo Barisy, v chin bi ny, m qun Ty Sn chun b mt lc lng qun tip vin
C Mng nh Nguyn nh bng ng bin, nhng b Nguyn nh khm ph v gii
tn; ri ng s nh trc, do , m c trn Th Ni 1801. V vic ny Barisy vit:

T khi , cn nhiu trn nh khc m qun chin thng ca Hong Thng t s can
trng ca h. Sau cng, ngy 1 thng ging [13/2/1801], cc tng thu b [ch] hp i
hi ng quyt nh tn cng nh vua bng ng bin. H sa son thu binh trong cng
Cum-ong [C Mng] ch cch Quy Nhn 20 dm: cho ln tu mt i tip vin quan trng ton
qun thin chin. Nh vua bit r d nh ca h, bn lin tc khc, cho qun xung li hm
i, dng ro chn ca bin v dng gin ho lc t ng ch, tc ot nh ca ch
qun; nhng ring ng, ng d tnh chng trnh tn cng. V ng thc hin vi s ln
lao ca tm hn v lng can m ca nhng Nelson, Duncan, Hood, Rodney, v.v. (Th Barisy
vit ngy 11/4/1801 gi cho M. Ltondal, BAVH, 1926, IV, t. 375-376).

Lin sau l trn Th Ni 1801.

Trn Th Ni 1801

u nm 1801, chin thut nh ho cng ca ng c Siu sa son xong. Thc Lc

vit:

Trc l T gic V Vn Dng dng hai chic thuyn i hiu inh quc v hn trm
chic thuyn chin chn ng ngang ca bin, li dng hai bo [n] bi Nhn Chu bn t
v ni Tam To bn hu ca bin, t nhiu sng ln, da th cao, chn ch him chng
qun ta. n y cc quan lm xong chin c ho cng, vua mt nh m hm 16
[28/2/1801] ct qun nh p. [...] Lu Phm Vn Nhn gi C Mng. Vua bn thn chinh
em thu qun tin pht. Trng canh ba qua Tiu C, bt c lnh i tun ca gic, bit
c khu hiu, tc th sai Nguyn Vn Trng v Tng Phc Lng dng thuyn nh ln
trc vo H C t n thy ca gic. Li sai V Di Nguy i thuyn chp lnh thng tin, L
Vn Duyt c qun tip theo. Gic gi bo [n] c chin t gi Dn [3-5 gi sng] n gi
Ng [11-13 gi tra] ting sng vang tri n bay nh ma. V Di Nguy b bn cht, Duyt
c mc k, cng thc nh hng. Vua thy s tt nhiu ngi t thng, cho tiu sai n d
cho tm lui. Duyt th cht vy qun xng ln, gi Thn [15-17 gi chiu] lt vo c ca
bin, dng uc ho chin tha chiu gi phng nh thuyn i hiu ca gic. Qun Ty Sn
c v, cht rt nhiu. Dng thua chy. Thuyn Ty Sn b t chy gn ht. Qun ta bn gi
ca Th Ni. Ngi ta khen trn ny l v cng to nht. TL, I, t. 428-429)

V Nguyn Vn Trng, Lit Truyn vit r hn: Nguyn Vn Trng tin phong, bt c
lnh tun ca Ty Sn, bit khu hiu, Trng bn cho thuyn nh ln vo Tiu Ki, tro qua
thuyn ln ca ch, n miu Tam To, chm c c Tr, t rt nhiu thuyn ch.
(LT, II, t. 147).

Tuy nhin chng ta vn cha hiu r Tiu C v Tiu Ki l u, nn kh hnh dung trn
chin. Tm li, theo Thc Lc: Trn nh bt u t na m 28/2/1801, Nguyn Vn
Trng v Tng Phc Lng bit c mt lnh ca Ty Sn, ln vo H C t n thu
ca ch. V Di Nguy v L Vn Duyt nh mt trc. V Di Nguy t trn. Khong 3 n 5
gi chiu ngy hm sau, 1/3/1801, L Vn Duyt mi lt c vo ca bin, dng
ho cng t thuyn Ty Sn. Ch ny ca Thc Lc rt ng nghi ng, bi v trn nh
xy ra gia ban ngy, tri hn vi nhng ti liu khc v rt v l na. Ngoi tr kh nng
dch gi Thc Lc dch sai hoc c tnh sa gi T trong nguyn bn thnh gi Ng bin
m thnh ngy.

Trn Th Ni, theo Le Labousse

Gio s Le Labousse l mt trong nhng ngi him hoi vit li trn Th Ni, tuy ng khng
trc tip tham d, nhng lc y ng Khnh Ho, c nhng ngi d trn k li, ng
vit:

Chin thng lng ly nht, s m mt k nguyn mi trong lch s bin nin ca Nam H,
l chin thng mi y nh vua va t c trn thu qun ca ch cng Quy Nhn, ch
bn tn l Chine-Chine [Th Ni]. Chnh , cch y 7, 8 nm, ng t thu qun
ca ngi anh c ca ch [Nguyn Nhc]. ng va ti to chin cng ny ln th hai, hm
1/3 va qua.

Sau y l v tr thun li ca hi qun bn ch: ngoi chuyn ca bin rt hp, c bo v

bng nhiu thnh n, khng c cch no vo c; h cn ba chin hm ln nht chn
ca bin, mi chin hm c ba gin i bc nng sng rt ln, nhng chin thuyn cn li
c xp lm sao cho khng ai c th len vo c.

V th nh vua khng em cc chin hm ln n. ng chng li mt vnh nh bn cnh

[C Mng?], v ch dng 26 chin thuyn ga-le (galres: thuyn va bum va cho) vi 100
ghe nh (bateaux lgers), ni ng ra l 100 x-lp (chaloupes); [tt c] ch khong bn
nghn ngi. Qu l khng nhiu tn cng mt hi cng, lc , c thu binh ln qun lnh
n tr c ti hn 20.000 ngi, 60 tht voi, 40 chin hm ln; 20 chin hm nh hn; 100
chin thuyn ga-le (galres), v mt con s ln hn, cc ghe chin khc, trang b y v
kh. Nhng s can m trm khuyt nhng con s.
Vua tin trc mt qun ch, n m ti trc ca cng, h ng vng i. Mt trm ghe
nh ch qun, cho b, kh xa. Trong lc , nhng chin thuyn ga-le, nh bng ti v gi
thun chiu ph gip, tin n nhng chin hm u tin, nhy sang nh gip l c v t
chy. Qun xuyn su vo trong cng, nm khp ni nhng nm uc v loi cc cht
chy. By gi s tn st tr nn kinh hong. n bn t phi, t cc n lu, t cc chin
hm; trn ma i bc r vang rn trn u mi ngi. Khp ni la chy, la thiu hy ga-
le v chin hm ch, ci th n, ci th chm. C hai bn u chin u kch lit. Ngy qun,
tu y la m cc gin sng vn kin tr chng tr, cho ti khi la lan vo thuc sng, tt c
bin mt trong mt ting n cht cha chung cc. Sau cng, qun ta, s khn kho kt hp
vi s can m, thng, thc hin nhng s phi thng. Cho ti by gi, ngi ta cha
thy Nam H trn nh no dai dng n th, m mu n th. N din ra t 10 gi ti
ti 10 gi sng hm sau, ch khng cn li mt con tu nh b no. Tt c u b t sch.

Nhng s quan Php, cc ng Chaigneau, Vannier, v De Forcanz, iu khin cc tu le

Dragon [Long Phi], le Phoenix [Phng Phi] v LAigle [Bng Phi] cng i chin dch ny.

Mi ngi vi tu ca mnh, trang b kh gii, c nhim v h tng vua v i km tt c nhng

thuyn chin ga-le.

Nhng lc nh nhau, h b gi li h tng vua. Khi nghe ting i bc n, mu Php si

sc trong huyt qun, vua phi nghim cm mi cn c lng nhit thnh ca h. Gi h li
bn vua cn kh hn l thc qun tin ln gia nhng trn ma i bc. ng de Forcanz
khng dn lng trc cn hng say chin u; lng can m thc y, ang m ln vo cng
mt mnh t ht by tu chin trang b kh gii nhiu nht.

Cc ng Vannier v Chaigneau cng c th lm c nh th, nu nghe theo lng can m,

nhng cc ng nh ra rng, mnh c nhim v canh gc cho c mt vng quc, qua sinh
mng nh vua. (Doc. Rel., BEFEO, t. 45-46).

Le Labousse khng ni r ngy gi, nhng ng cho bit i khi lc lng hai bn. ng
nhn mnh vua khng em theo tu ln, nh vy, c th hiu nhng tu i hiu Long Phi,
Phng Phi v Bng Phi li ca bin bn cnh [c phi l C Mng chng?]; ni cch
khc, Vannier, Chaigneau, De Forcant, khng qun tu i hiu d trn. Nhng tt c u
xc nh vua iu khin trc tip trn ny, vy vua dng ga-le ch khng i tu chin bc
ng. Ni chung, li thut ca Le Labousse c vi ch khng n khp lm. l nhng li
ng vit cho gim c Vin Tha sai Paris, t Bnh Khang ngy 20/4/1801. Nm ngy sau
khi vit l th ny, gio s Le Labousse mt ti Nha Trang, hm 25/4/1801.

Th ca Chaigneau gi Barisy ngy 2/3/1801 v trn Th Ni

Ngy 19 tun trng th nht hay l ngy 2/3/1801

Barisy thn mn,

Ta va t sch thu qun ca ch khng st mt tu nh no. Trn chin m mu nht
cha tng c Nam H. Qun ch chng tr ti cht. Qun ta nh gii hn. Bn ta c rt
nhiu ngi cht v b thng, nhng chng ng g so vi thng li m nh vua t c.
Cc anh Vannier, Forsanz v ti cng tham d, v cng tr v bnh an v s.

Trc kia, khi cha thy hi qun ca ch, ti c coi khinh, nhng ti bo m vi anh l
ti lm: h c nhng chin hm ch ti 50, 60 i bc c ln.

Nh vua s i nh Hong Cung [Hu], ngi chc chn chng c s khng c no.
Nhng ngi lnh Ty Sn chc rt mt tinh thn; nhiu ngi mun ra hng, nhng ta t
chi. Vua cho php h sng yn lnh nh m khng phi nh nhau na.

Nm nay chng ti khng v Si Gn. Nh vua gi tt c nhng chin hm ln i ch go cho

ngi.

Thi gi gp gp, ti khng ni c di hn

Xin anh bo tin ny cho ng Liot

J. B. Chaigneau (Cadire, Doc. Rel. t. 39-40)

Nhn xt k l th ca Chaigneau, ng cng ch vit rt s si: Cc anh Vannier, Forsanz v

ti cng tham d, v cng tr v bnh an v s. Nh vy c nghi g? Mt trn tn st kinh
hong nh vy, nhng ng ch ni chung chung kt qu, c th v ng khng tham d trc
tip chng?

Trn Th Ni, 1801, theo Barisy

Barisy vit:

Qun i ch di lnh ca c Thiuu Pho [Thiu Ph Trn Quang Diu, thc ra thu
qun di lnh T V Vn Dng], gm c:

Tu i bc n nng Ngi
9 tu ln (vaisseaux) 60 i bc 24 livres 700

5 tu 50 24 600

40 tu 16 12 200

93 thuyn chin ga-le (galres) 1 36 150

300 ghe i bc (chaloupes canonnires) 1 50

100 ghe chin (lugger cochinchin) 70

Tng cng: 673 [547]

Dinh qun th 3 (3e division) [chc l Trung qun] ca vua, gm c:

Thuyn i bc Ngi

26 ga-le ch 1 200

65 ghe i bc ch 1 80

Ngy rm, 15 thng ging, theo l, tt c cc hm i thao din tp trn. Mt cn gi Nam

thi mt nc ni li nh mt tm gng khin vua ny cho mt dinh qun nh neo v
ngi cng ln thuyn, di lnh c cc tng: c Ong Tong Thoui [ng Tng Thu tc V
Di Nguy] m ngi B gi l Bouche-Torte; Ong Yam Koun [ng Gim qun], khng phi ng
i s vi c Gim Mc [ch Phm Vn Nhn, i vi hong t Cnh v B a Lc sang
Pondichry], ng ny trc theo ngy qun, ri khi vua Xim v, ra hng [ch Nguyn Vn
Trng]; ng tng Ong Tong Don Tag [ng Tng n T tc L Vn Duyt] l mt trong
nhng ng tng Theuk Tuc [Tc trc] tc b binh thin chin, lnh cm t. C cc ng
Forcans, Vannier v Chaigneau.
Ti 2 gi ri chiu, on chin hm 91 cnh bum ny khi hnh i tn cng mt qun
i khong 50.000 ngi v 45.000 qun b v qun canh gc cc n phng v ca bin.

n chiu ti, khi on chin hm ti ng tm sng ca o Ong Datte [Hn t], hong
Thng ra hiu cho Ong Tong Don Tag [L Vn Duyt] chun b 1.200 qun Theuk Tuc [Tc
Trc] b ln bi ct. 7 gi, vic b bt u di lnh ca quan Ong Fo V Theuk Tuc
[Ph V U Tc Trc]. H i trong s yn lng hon ton, dc theo bi ct, n gn gin sng
i bc ca n ch m khng b l.

Ti 10 gi ri, [thuyn] Vua tin n 4/3 tm i bc cc n canh ca bin. ch vn

khng hay bit, vua gi i tin phong gm 62 ghe ch i bc (chaloupes canonnires), vi
lnh xung kch ba chin hm u tin, leo ln t tu v ct dy neo, gy hn lon trong hm
i ch. Gi to v thy triu ln mnh, thun li cho d trnh ny: Ong Yam Quoun [Nguyn
Vn Trng] thi hnh mnh lnh. ng 10 gi 30, ng bn pht sng i bc u tin. Lp
tc Vua h lnh tng tn cng. 26 thuyn chin ga-le bn lin hi khp ni trn bi ct
quyt sch. 1.200 lnh ca ta tay cm sng u c li l, tn cng sau lng nhng ngi np
trn bi ct, nh p tt c nhng g cn li, cha thng i bc v phi lng trong bn cng.

By gi, Vua ra lnh cho tt c ga-le cng xng vo v tn cng cng mt lc theo ng trt
t trn . Lc , s qun tho mi tr nn m mu v phi nhn vua mi bit: S mnh
ca ng ph thuc vo trn chin ny. n Tam Toy [Tam To] gy mi kinh hi cho nhng
ga-le ca vua, ri vo tm n ca h l tan tnh ngay. Ong Tong Thoui [V Di Nguy] trng
n i bc mt u. Ci cht ny lm cho qun s long qung. Mt chic ga-le tht trn, Ong
Tong Dong Tag [L Vn Duyt] sai ngi n chm u thuyn trng, t ga-le v ra lnh
tin ln nhng chin hm neo pha Ni ng, t ch khng chim. Lnh ny c thi hnh
vi s mau l, can m v cn trng.

Trong thi gian ny, tng Yam Quoun [Nguyn Vn Trng], sau khi t ba tu u tin
ca vo, len c vo gia hai hng [thuyn] ca ch qun, n tn cng on ui
nhng ga-le ca h, ang chun b n cu cc hm i. ch qun ngc nhin v b tn cng
ch h khng ng! u th t lit bi gin sng i bc trn bi ct, b ta chim c.
H m lng l. Ong Yam Quoun [Nguyn Vn Trng] bn t vi ghe pho ca chnh
mnh: nhng ngi u ca ch qun, tng cc tng lnh phi sau, bn mnh, lm phn,
theo vua. Lng cam m ca h bt u lung lay. Ong Yam Quoun lm mt chuyn phi
thng: nh mt cn, mt mt; ng vo qu su c th li. Lnh ca ng cng th, nh
mt on h, khng cn bit g na. La chy v ting sng i bc lm cho m nay l mt
trong nhng m kinh hong nht, ch c th cm thy m khng th din t ni. Ti 4 gi
sng, la chy trn tt c cc chin hm. n rng ng, mt phn ln n trn khng vi
tt c thu th Nhng ga-le v ghe pho, cn cm c c ti 2 gi ri chiu ngy 16
thng Ging, nm Cnh Hng th 62 [28/2/1801].

Vua b thit hi nng: 4.000 ngi cht. Nhng s mt mt ca ch qun cn ln lao khng
th so snh c: h mt t nht 50.000 ngi; tt c lc lng thy binh kinh hn ca h;
tt c thuyn b chuyn ch gm 1.800 cnh bum; 6.000 khu i bc loi tm c; v kh
n dc, lng thc v k. Vng, bc, chu bu ca cc tng s trn y, u lm mi cho
sng nc (t. 375- 379).

Li thut ca Barisy, thc r rng, tuy ta cha bit anh c hon ton m t ng trn i
hay khng. Anh bt u bng cch ch nh gi xut pht:

Ngy rm thng Ging, tc ngy 27/2/1801, vua duyt binh, nhn thy gi Nam thi gn
sng mi ny em mt dinh qun [chc l Trung qun] i chinh pht. Ch ny Barisy hi
tiu thuyt ho, v trc anh ni l vua c chng trnh nh ri, v vic s nh ho
cng theo chin thut ca ng c Siu, th mi ngi bit c.

Theo Barisy, 2 gi ri chiu, hm i bt u khi hnh t C Mng, v theo bn thng k

ca Barisy, khng h c chic thuyn i hiu no tham d. Vy chc chn vua i thuyn
chin ga-le.

Chiu ti, hm i n ngang tm o Hn t (trn bn Barisy l Ile ong Datte), vua ra

lnh cho L Vn Duyt b 1200 qun cm t ln bi ct. 7 gi ti qun bt u b.

10 gi ri ti, thuyn vua ti ca bin Th Ni. Vua ra lnh cho 62 ghe i bc tin phong,
xung kch ba chin hm u tin ca ch, chc l cc tu i hiu chn ngang ca bin.
ng 10 gi ri, gim qun Nguyn Vn Trng bn pht sng i bc u tin, v vua h
lnh tng tn cng. 26 ga-le bn lin hi, qut sch qun n tr ca Trn Quang Diu np
trn bi ct, qun cm t ca Gia Long va b, xng ln Sau , Barisy tip tc ngn
bt si ni ca anh. iu ng ghi nhn l Barisy cho ta hiu r hn chin thut ca Nguyn
Vn Trng: Thc Lc ni n Tiu C, Tiu Ki, thc kh hiu; Barisy vit rt r: Nguyn
Vn Trng ( tra hi qun canh gc b bt, bit trc mt khu ca Ty Sn) len c
vo gia hai hng ghe Ty Sn, tin n t ph ng cui, lm ri lon qun ch. Tm li,
s tng thut ca Barisy r rng, mch lc v hp l hn nhng vn bn khc.

Thc Lc t trn ny vo m 16 rng ngy 17 thng Ging (tc l m 28/2 rng ngy
1/3). Tuy nhin gi gic ghi trong Thc Lc rt ng nghi ng: trn chin xy ra gia ban
ngy, ngy 1/3, tri hn vi nhng ti liu khc.

Cn Barisy t trn ny vo m rm thng Ging, rng ngy 16 (tc l m 27/2 rng ngy
28/2/1801); Barisy c m mng chng? Tuy nhin v phng din chin lc, tn cng
m rm thng Ging rt ng, v gy bt ng.

Trn Ph Xun

Dng nh mun thut li nhng gi pht lch s m anh sng qua, chnh l ng c
thc y Barisy vit nhanh v vit nhiu trong khong thi gia kh ngn ngi, k li
nhng g anh thy. Li m u l th di, vit cho cc gio s Marquini v Ltondal ngy
16/7/1801, trn tu Thoai phon Thoai [tu Thoi Phng] ngy 16/7/1801, ti Cua Heou
[ca Thun An], Barisy gii thch:

Tha cc cha,
Tnh c mt thuyn bum Qung ng li n bn cng ny [Hu], ng lc nhng on
qun chin thng ca Hong thng n chim. Con chy bng lng ham mun thut cho cc
cha bit nhng g ng k xy ra y, t lc bt u m chin dch, khin con tm ht
cch gip ch v thuyn trng thuyn ny. V con ngh ng ta bit n con, mang th
ny ti tay cc cha.

L th cui cng con vit ngy 10/5 va qua [Cadire cho bit: khng tm thy th ny] con
k cho cc cha nghe vic chim Nng ngy 8/3[1801]: qun n tr gm 30 tht voi,
84 i bc ng , cc kho go ca ch qun b chy cng nhiu kho qun o v c tin bc,
nhng mi ch l s m mn trn tn cng ln ca nh vua.

V sau y l nhng hng th anh k li trn Ph Xun v Gia Long tr v Hu:

Ngy 28/5 qun i ca Ta Quoun [T Qun] m ti [t y xin dch l ti thay v con] trc
thuc, theo lnh ca Ong foo Thuoon [ng Ph Tng Nguyn Cng Thi] n Quy Nhn.
Hong thng duyt qun, c 10.900 ngi thuc b binh: 27 chin thuyn ga-le, rt nhiu
ghe ch i bc. Qun ta li Quy Nhn ti 3/6 mi khi hnh i Nng. Vua lnh o c
qun Thy B, ti di lnh vua, vi t cch thuyn trng tu mang hiu k thng lnh
ca vua:

Thoai Phon Toai [tu Thoi Phng] ch 36 i bc

15 tu ch 18 i bc [n nng] 12 livres

45 chin thuyn ga-le ch 1 i bc, 36 livres

300 ghe nh i bc ch 1 i bc, 4 livres

Trong binh i ny, c 15.000 ngi thuc qun b, di lnh ca cc tng:

Dinh Ta [Dinh T]; Dinh Tin [Dinh Tin]; Ong Ton Don Ta [L Vn Duyt]

Ngy 7/6 chng ti n Nng, gp li thu binh do ng Yam Quoun [tc Gim Qun Phm
Vn Nhn, khi nh trn Th Ni, Phm Vn Nhn c lnh gi C Mng], ng ny i
i s u Chu [ch vic Phm Vn Nhn thp tng Hong t Cnh cng B a Lc sang
Pondichry], gm c:
Thao Loan Phi [Long Phi] 32 i bc Chaigneau [iu khin]

Thao Baon fi [Bng Phi] 26 i bc Forsan [de Forcant]

Thoo Fhoan [Phng Phi] 26 i bc Vanni [Vannier]

3 tu ch 18 i bc, 12 livres

30 ghe ch 1 i bc

[Ch ny Barisy ni r hn v vic phn chia binh i:

- Phn trn l binh i i t Th Ni (sau khi chim c) vi nh vua: ch c mt tu ln l

tu Thoi Phng ca vua, m Barisy c trn tu.

- Phn di l thy qun, di quyn iu khin ca Phm Vn Nhn, i t C Mng, trong

c cc tu i hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi. iu ny xc nh mt ln na: ba
tu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, u C Mng trong trn Th Ni.]

Barisy vit tip:

4 gi sng ngy 9/6, ton b binh i xung tu [ Nng].

8 gi sng ngy 11, chng ti n ca sng Hng, vo tm sng ca i bc cc n phng

th ca sng. Qun i c lnh chia hai: Tt c nhng tu chin v 30 ghe ch i bc hp
thnh mt i ng di lnh ng Yam Quoun [Phm Vn Nhn] phong to ca Ty, c tn l
Cua Heou [Ca Hu hay ca Thun An]. Ca ng c tn l Cua Ong [Ca T Hin] do vua v
cc tng ni trn, tn cng; di lnh c 45 chin thuyn ga-le; 300 ghe ch i bc, v
15.000 qun b.

5 gi sng ngy 12, nhng chin thuyn ga-le c lnh dn qun lm ba hng, gia cc
hng l ghe nh ch i bc, tin vo Ca ng; khi tin n gia tm i bc, b ba n phng
v khc la vo, h chu trn, khng chng tr, cho ti khi t ti ca sng; ch ny rt
cn li cn b ch lp thm nhiu vt liu khc nhau, nht l nhiu cc nhn v s ngang; cho
nn ga-le v ghe i bc b chn li, khng th tin thoi c. ch qun mng qunh, cng
bn d; by gi vua thy nguy c trc mt, mi ra lnh cho qun nhy xung nc li vo
b di ln sng i bc n ch bn ra. Nhng chin thuyn ga-le d b mc cn cng bn
tr d di nhng ghe nh ch i bc may mn trn qua ch b ngng.

Tng ch huy, l chng ca em vua ngy, ng trong n phng th vi 10.000 qun tinh
nhu, tn l Ong Foo Matthey [ng Ph M Tr (Nguyn Vn Tr)]. Tnh t ph lm tng tc
s thua trn ca ng. T trn thnh, nhn thy s thm bi ca i ng chng ti; ng tng
ng ch cn ra chp ly chng ti nh ta bt n cu trong vn; chng may ngi cng dn
i tng khn kh li b thp c; ra khi thnh 500 toises [khong gn mt cy s], ng
ng u vi qun Cm V (Gardes du corp) tc l qun Theuk Teuk [Tc Trc], h dng li
l u sng t kch ng mt cch quyt lit. Nhng ton lnh khc, trc trn ga-le, tin
n bn sn v sau lng ng. ng b bao vy t phi, khng c cch no tip cn c vi
trong thnh. Qun ca ng cng nhn thy cnh y. Lnh ca chng ti d di xng vo vi s
hung hng kch lit. Khng c cch no thot c, ng ku tha cht, nhng ngi lnh say
sa chm git chng nghe thy g, k c lnh trn. Phi kh nhc lm mi ko c con mi
ra khi tay anh ta. ng tng Ph M Tr b bt sng em n trnh din vua, vua truyn sai
ng xch st.

Tt c ngy hm chng ti sa son tn cng nhng thnh n khc, phi trong sng.
Bn ch c 7 tu thuc i ng 65 tu t Bc em vo, cp bn m mng 10. Nhng tu
khc thy u cch qun chng ti hai dm nhng chy nhanh nn thot c.

Ngoi ra, h cn c 10 tu v 14 chin thuyn ga-le; rt nhiu ghe i bc, di lnh ca Tua
Maa Noe [T M Nguyn Vn T?], c y ngi. Chng ti trn i cao dng trn ct
bum vi knh vin vng nn c th phn bit c din mo nhng tc nhn chnh.

By gi l 10 gi sng. Khi qun tin v ca chng ti gm nhng ghe i bc di s iu

khin ca V u v Phn Dc [fan Vieuk, ch thch ca Cadire, chp theo Cl. E. Maitre];
[chc l Tng Phc Lng, v lc ng l V u v Phn Dc Trung Qun, TL, I, t. 432]
bt u tin vo tm i bc ca h. Hm i ca h th neo theo hnh li lim c gin
i bc gi cho nhau che ch. Chin thuyn ga-le ca chng ti t t tin vo, va i va d
dm v khng bit r lng sng; lc thy triu xung, cn hn.

Chng ti thy cc ghe i bc bn ch bt u chuyn ng, v phn bit c 27 ghe ang

tin v phi chng ti. Tng ch, m ngi ta nhn ra nh ghe ca ng c quc k la
treo trn ct trc, khng ngng pht phi khch l ba qun. Nhng s kinh hong tin
trc vua: ng V u v Phn Dc khng bn sng bo hiu, cht t kch xng vo tt c cc
ghe i bc ca ch cng mt lc. By gi chng ti sng mt trn chin ngn nhng tht
m mu: cc n, tu v cc chin thuyn ga-le nht lot cng bn, khng phn bit bn th.
Nhng ch trong 5 pht, chng ti thy c vng pht phi thay th c . Trong khonh
khc ny, on chin thuyn ga-le v ghe i bc ca ta n v chng ti xung phong tin
ln tu, thuyn ch, ri b xng vo thnh lu nh gip l c. Ti chnh ng, mt s im
lng ng tr ton th. La trn cc chin hm ca ch lm thnh mt cnh tng bi trng.
Bi ct i din vi ch chng ti th neo, ngi chy trn lp y khng gian m tm nhn
c th t c.
Nh vua ngc dng sng vi ton b qun i. Ba gi chiu, ngi t ti bn k cn
cung in ca t tin. 10 [i biu] dn tc qu gi trn b sng, c v ch i s phn quyt
m v vua chin thng s tuyn b. Mt s im lng trng i bao trm. Hi tng li nhng
xc phm v nhc m trong qu kh, gy mi kinh hong, khin h khng th yn lng. V th
cho nn, h thc tnh kinh ngc, khi thay v thy mt k chin thng, ni gin bc xung
thnh ph ca h; h li nhn thy mt Henry IV, mt ngi cha khoan dung, v nhn t. S
thanh tnh v lng tt khc trn trn nh vua l im bo cho h bit nhng g s ch i h
trong tng lai. Tt c qun i tham chin, trong s im lng su lng nht, i lnh vua.
n 6 gi chiu, Hong thng ra lnh cho tt c qun i phi ln tu v chnh ngi cng
ln tu ca ngi ng; sau khi ch nh cc i canh gc tt c cc khu trong thnh ph,
cm cp bc, vi phm s b t hnh.

Vua Gia Long vo kinh Hu

8 gi sng ngy 15/6/1801, (thng th 5, Cnh Hng th 62; nm th 27, ngy triu
Wando [(Nguyn) Vn Hu], cn c mnh danh l Tais Shon hay Teschon [Ty Sn], c
nghi l gia nh trn ni [Ty]), chu ca v cha sau cng [tc nh Vng Nguyn
Phc Thun], con ngi em ca cha [Nguyn nh l con anh ca cha], t chn n kinh
Nam H.

Nh vua khng vo cung in m ngi mt phng tip kin bn ngoi, ni dn chng c thi
quen t hp hy vng c thy vua nhng ngy thit triu.

Chnh trong phng ny, 8 gi sng, ti nhn thy vua. V s qun chng mi hng ngi,
mi tui, quy qun bn ng. Qun canh gc s si, khng mang kh gii, ng cch qun
vng kh xa. Thy ti, vua gi li, hi thm tin tc Chaigneau (Chaigneau b au t my
ngy nay), ti k chuyn ny thy tm lng ca nh vua.

Sau , Hong thng hi xem ti thy cc tng ch cha. Ti tr li cha. Ngi ra

lnh dn n cho ti [c l l dn ti n]; sau ngi bo ti li thm cc em ca vua
Ngy. Ti i ngay. H trong mt phng nh kh tm ti, khng c g l lch lm, iu ny
cng lm tng s tng phn nh p vo mt gia qu kh v hin ti ca h. Con s
nhng cng nng l 5. Mt c trc tui 16 ti thy rt xinh p. Mt c nh 12 tui, con
gi cng cha Bc H [Ngc Hn cng cha], cng thng thi; ba c khc t khong 16 n
18, da ngm ngm nhng din mo d coi; ba cu con trai, mt cu 15 tui, da cng ngm
ngm, nt mt tm thng; hai cu khc cng trc 12 tui, con cng cha Bc H, din mo
khi ng, iu b d thng.

Sau cuc i thm ngn ngi ny, ti c dn n mt nh t khc, ti thy Mad Theu
Doan [B T ], v tng thy binh ca ch m nh vua t [thuyn, tu] Quy Nhn
[tc B V Vn Dng]. B ny p, v hin hu v lch s. M ca ng tng ny tui khong
t 45 n 50. B ni chuyn rt lu vi ti v ku than s phn ri ro ca b.
Trong mt nh t khc, gn y, giam, m ca tng Thieuu Phoo [Thiu Ph Trn Quang
Diu] thng lnh qun i hm thnh Quy Nhn. [Cadire ch thch lm l b Trn Quang
Diu, thc ra b Bi Th Xun cn nh trn Trn Ninh thng 2/1802, n khi Trn Quang
Diu b bt, cng khng c bng chng g l b b bt cng chng]. B trc 55 tui. Mt
khun mt cao qu trong s bt hnh, b t ra cng ngh, chnh trc m khng kiu hnh.

Sau n v ca ng tng foo Maatthey [Ph M Nguyn Vn Tr], b l em gi ca vua

Ngy, v cng l mt chin s. B Theuk hauv Dinh [T Khu nh, ch thch Cadire, theo Cl.
E. Maitre] v ca tng Pho binh.

B Ton Lin Keen [?], v ca Ph Thng Lnh thu qun, vv v v.v. nhiu lm, trong u phi c
cun lch sch mi nh li c.

Nh vua th tt c nh ca ca cc quan, tng ch cho cp bc. Ti rt tc gin

chuyn ny; v bn lnh p ph tt c nhng g di tm tay ca chng, c nhng dinh c,
tuy lm theo li Tu, nhng i vi Paris c th l mt lu i trng l, vi vn cnh, trng
y cy l, nhng bnh s Nht Bn. S tr th ca nh vua dn n kt qu nh th. (Th
Barisy vit cho Marquini v Ltondal, trn tu Thoi Phng, ngy 16/7/1801, BAVH, 1926,
IV, t. 400-406).

Barisy l mt trong nhng ngi, ni ng hn, l ngi duy nht vit k, vit r, vi
vn ti bm sinh, v nhng ngy lch s ny. Anh khng ch lm sng li cc trn chin nh
by ra trc mt, m cn cho thy khi cnh nhn vn, v con ngi, v s ng x ca h
trc mi tnh th. Gia Long t ti chin thng cui cng trong nhng mt mt kinh hong
khng km cc trn i, trong nm 1801: hong t Cnh hin lnh, mt trn ging bnh;
hong t Hy dng mnh, bit hiu ng Ba, mt trong khi hnh qun, cch nhau hai thng.
Cc mnh tng: V Di Nguy t trn, V Tnh t tit. Hc gi Ng Tng Chu ung thuc
c. Gia Long em Minh Mng chn tui, i theo, trong cuc hnh qun nh mnh t Gia
nh ra Hu, hc ngh lm vua, ng theo truyn thng cc cha Nguyn. Chin thng
ca Gia Long nhum mu cay ng. S tr th ca ng trn ton th gia nh Ty Sn sau
ny, m Barisy, mi ch nhn thy mn u, ni ln ci nh ca mt v vua ln.
Chng 21: Philippe Vannier Nguyn Vn Chn (1762-1842)

Philippe Vannier Nguyn Vn Chn v Jean-Baptiste Chaigneau Nguyn Vn Thng l hai

nhn vt li Vit Nam lu nht, ti u i Minh Mng. V h tch ca Vannier, Andr
Salles, tm thy nhng chi tit sau y:

Philippe Vannier sinh ngy 6/2/1762, ti Locmariaquer (Morbihan), con Francois Vannier
v Vincente Joannis. Ti Hu, ngy 12/11/1811, Vannier ci c Nguyn Th Sen (1791-
1878), con mt gia nh cng gio Phng c [hay Th c] gn Hu, do gim mc
Vren [Labartette] lm l.

C 7 con. 5 ngi sinh ti Hu, gm: Philippe sinh ngy 23/6/1811 (con ngoi hn, sinh
trc m ci cha m 5 thng, s li Vit Nam, sau lm thng ngn cho vua Minh Mng.
Ngy 17/3/1835, vua Minh Mng gi hai tu i mua bn Singapore, Pinang, Batavia, v.v.
cn thy Philippe lm vic trn tu). Michel (1812-1889) sinh 12/10/1812. Magdeleine
(1814-1902), 11/11/1814. Elisabeth, 9/11/1816. Marie (1822-1882), 17/12/1822. Gia
nh tr v Php, c ng Auray t ngy 28/12/1825. Cc con sinh ti Lorient: Adle-
Louise, 19/7/1827. Eugne-Auguste, 24/3/1831.

Vannier mt ngy 6/6/1842. B Nguyn Th Sen mt ngy 6/4/1878 ti Lorient.

Khi phi on Phan Thanh Gin sang Php, b Nguyn Th Sen ln Paris yt kin v d l
mng sinh nht vua T c (Documents Salles, Philippe Vannier, BAVH, 1935, c cun II, t.
127, 129, 130, 131, 145, 153, 158).

Vannier n Nam H

Ngi ta khng bit r nm thng v duyn c g Vannier n Nam H, nhng iu chnh

ng vit ra cng m h, dng nh ng c mun giu qu kh ca mnh: c ch ng ni
n Nam H cng vi Flix Dayot (em J. M. Dayot) nm 1789. C ch li ni i cng vi
B a Lc. L th ng vit cho B trng Ni v Php xin hc cho hai con, nm 1826,
cho ta bit mt s thng tin sai cng nh ng v ng. Trong th, ng t xng mnh ngi
th ba (3e personne), c l theo php nhn nhng ng phng. Th khng ngy,
nhng c th on l vit nm 1826:

Auray

Tha ngi B trng Ni v,

Philippe Vannier Auray, nhn vin Hi qun (employ de la Marine Militaire), sau khi d
nhng chin dch di lnh ng Dorvilliers, v cc chin dch nm 1779, 1780, 1781, di
lnh ng de Grasse; ri Php ngy 28/3/1788. Ti Pondichry, k tn Vannier (le Sieur
Vannier), c c gim mc B a Lc, Thng Th ca vua Nam H, tuyn m, i ti im
u tin trong chin dch Nam H. H [Cha B v Vannier] i t Pondichry n Si Gn, vng
nh vua va chim li. Nh vua quen bit 14 s quan v 80 ngi lnh n gip ng dng li
ngai vng. Sau khi nc ny bnh an, nhng ngi Php li lp thn. Tt c qua i, tr
hai k tn Vannier v Chaigneau.

M. Vannier, t lc y, gi mt vai tr, cng thm quan trng v cnh vua v c thng
chc quan cp bc bt ng [tc Cai i], v c vua c bit tin dng. 34 nm ng ta
va tri qua Nam H, dng lm tng uy tn ca nc Php i vi v qun vng v
thn dn ca ng. K tn Vannier khng ung cng hy sinh c cuc i xa x nh th nu
y khng c hy vng kt ni mi quan h thng mi; rt c li cho hai vng quc; v li
cng chc chn rng cc vua Nam H [s hay ght; ch ny vit ri gch i] khng th dung
th ngi Anh.

Nh vua gi l bn ca ngi Php, mt, con ng ni ngi, M. Vannier, sau khi ci mt

ngi v Nam H c o, sinh c 6 a con, mun cho gia nh ng con c mt nn gio
dc Php v c o, nn xin php vua mi [Minh Mng] v u Chu, v c chp
thun. Trc khi i, nh vua bo phi ha s gi con v li Nam H, chng em nhng
kin thc u Chu v, s c ch cho nc ng v lm cho quan h thng mi gia hai nc
c d dng.

Vua trc, ch bit c gia nh Bourbon, c ln ni vi k tn Vannier v ngi chinh phc

Bonaparte m ng so snh vi Timour v vi rng ng ch thit lp li quan h vi nc
Php nu dng h Bourbon tr li ngai vng.

ng de Kergariou di thi Vng Chnh Trng Hng [Restauration (1815-1830)] n nc

Nam [1817], c M. Vannier, nhn danh vua, tip; nhng M. de Kergariou khng c b
kin vua v khng em theo hnh thc nghi l, khng c u nhim th [ca vua Php].

Trc khi mt, nh vua bo m s gi M. Vannier v Php, vi mt phi b ngoi giao,

cm n vua Louis XVIII [Louis XVI], ngy trc gip ng khi phc li ngai vng, vi vi
ngi Php, m trn u ngn tay, sang y nm 1788.

K tn Vannier hy vng rng vi nhng nm di phng s Nam H, cng thm nhng nhim
v lm trong hi qun [Php], xng ng c ngi B Trng cp cho con trai y, 14 tui,
mt ch hc trng Ngn ng ng Phng [...] v con gi u lng ca y, 10 tui [thc ra
12 tui], mt ch trong ni tr hong gia Ste-Denis

K tn Vannier (Documents Salles, BAVH, 1935, II, t. 143-144)

Th ny Vannier vit vi mc ch chnh l xin hc cho hai con, nn ng phi c gng trnh
by nhng thnh tch ca mnh. Nh chng ta bit, on ng c c gim mc B a
Lc, Thng Th ca vua Nam H, tuyn m, i ti im u tin trong chin dch Nam H.
H i t Pondichry n Si Gn, l hon ton sai. Nhng phn cn li c nhng chi tit
ng ch :
- ng xin v nc v c vua Minh Mng cho php. Vic ny hon ton khc vi nhng
iu c truyn tng l vua Minh Mng bc i, v n, ui v.

- Vannier cho bit: ng ri Php ngy 28/3/1788. iu ny chc ng.

- Vannier cho bit: Nh vua quen bit 14 s quan v 80 ngi lnh n gip ng dng li ngai
vng. V vi ngi Php, m trn u ngn tay, sang y nm 1788. iu ny cng
ph hp vi li c Chaigneau vit trong hi k, chc theo li thut li ca cha: C 14 hay
15 s quan n gip Gia Long (Souvenirs de Hu, t. 18).

- Vannier ni n s kin ng lm nhn vin Hi qun (employ de la Marine Militaire) v

thm d nhng chin dch di lnh ng Dorvilliers, v cc chin dch nm 1779, 1780,
1781, di lnh ng de Grasse. Nh vy chng t Vannier vo hi qun t nm 17 tui;
v n nm 26 tui, ngy 28/3/1788 mi ri Php. Cc ti liu khc khng ni r v l do g.

Vannier khng thuc din o ng, ngi ta cng khng bit r l do ti sao ng sang Nam
H.

Nhng Grimault de Lano, mt hu du, sau khi xin php ci chnh nm sang Nam H ca
ng c [mon aeul] k: Philippe Vannier, s quan thu qun hong gia, nm 1786 lm
chng trong mt cuc u (sng, gm) gia hai s quan thu qun; nhng ngi m ng c
ti lm chng khng n, ng c bn thay th, git ch th, b kt n t hnh, vt ngc v
chy sang nc Nam, nm 1786 (th Grimault de Lano vit Lannion ngy 18/1/1921,
tr li th Andr Salles hi l do ti sao Vannier sang Vit Nam, Documents Salles, Philippe
Vannier, BAVH, 1935, II, t. 169). Tm li, Grimault de Lano xc nhn rng ng c sang
Nam H (c l mun ni l n ) t nm 1786, v trn ti t hnh. Sau mi lu lc
sang Nam H. Ngoi ra, trong l th gi B trng Ni v trn y, Vannier cng k rt m
h v vic sang Nam H, v ng ch nhn mnh l nhn vin (employ) trn tu, ch khng
ni l s quan, iu ny ph hp vi trnh Php ng ca ng v gii thch ti sao
Vannier khng c tn trong danh sch binh lnh o ng.

Chc v ca Vannier Nam H

Vannier l ngi ln tui nht trong s nhng ngi n gip vua Gia Long, i bin tui
17; Chaigneau i bin t tui 12. Do , h l hai thu th rnh ngh bin hn c. Khng th
xc nh r ngy Vannier n Nam H, nn chng ti da vo chng t u tin, l vn
bng Cai i, vua cp cho Vannier ngy 27/6/1790, sau y:

Hong Thng bit rng thn [le sieur] Philippe Vannier, quc tch Php, t lng nhit
thnh lm nhn vin trong thu qun [Php], v khng qun ngi c s xa cch, ln s
khc bit ting ni, n phng s ni y. Hong thng tin vo kh nng ca y, xt thy
xng ng c cp, v vi vn bng ny, cp cho chc Cai i Chn Thanh Hu, giao cho
qun mt trong nhng tu ca hong thng l tu ng Nai, di quyn iu khin ca
Jean-Marie Dagot [Dayot], ch huy phn khu c tu ny. Phi cn thn tun mi lnh ca
Dagot, v trong mi trng hp phi lm gng tn ty phc v cng v ca Hong thng.

Nu v phm li, khng lm trn nhim v c giao ph, hoc coi thng nhng bn phn
ca chc v, th s b trng pht theo lut php.

Ngy 15, tun trng th nm, nm 51, i Cnh Hng (27/6/1790) (Louvet, I, t. 535).

Vannier c nhn chc Cai i thng 6/1790 cng vi mt s ngi khc. Ta nn ch

rng: Vannier c l l mt trong nhng ngi him hoi khng khai man: ng ch khai l
nhn vin (employ) trn tu Php.

Vannier phi tun lnh Dayot, qun chic tu ng Nai, khng bit trong bao lu, v, theo
Lit Truyn vit v Trn Vn Hc, th: Nm Canh Tut [1790], p thnh Gia nh, Hc nu
o phn t v cc ng ng, ri cng ngi Ty l bn Nguyn Chn [Vannier] trng coi
chic thuyn ln bc ng, theo quan qun nh gic. Nm Nhm T [1792], lm n M
Tho (LT, II, t. 282). Nh vy, c th hiu, trong hai nm, t 1790 n 1792, Vannier
c b cng vi Trn Vn Hc iu khin thuyn ng i nh trn, ri sau Trn Vn
Hc tip tc v bn cc thnh ph khc, nh M Tho, v Vannier c th vn tip tc trng
coi thuyn, tu ng.

Trn Th Ni thng 7-8/ 1792

Vannier c tham d trn Th Ni 1792 khng?

Theo Thc Lc, th trong trn ny: Nguyn Vn Trng v Nguyn Vn Thnh i thuyn
Long v thuyn Phng nh thng vo. Vy rt c th Trn Vn Hc v Vannier cng c
mt, tuy nhin ch l gi thuyt, hin chng ti cha c ti liu xc nh. Cn nhng
ngi cho rng Vannier d trn ny trong -kp Dayot l sai. Bi v Dayot, t thng 6/1792,
sau v thm lm ngn qu, vua khng cho i ngoi quc mua bn na, chuyn sang lm vn
ti; v trn Th Ni 1792 -nh chng ti chng minh trong chng 16, vit v Dayot-
nh chp nhong c 10 ngy, ch gi cc i cm t, h c lnh em lng theo, vua
khng ch nh quan ti lng. Nh vy, Dayot khng th d trn Th Ni 1792.

n khi Gia Long nh Quy Nhn ln th nht, thng 5-6/1793; y l mt chin dch ln
v lu, chc chn Dayot phi tham d v Dayot trong i ti lng, nhng khng bit
Vannier c cn di quyn Dayot na hay khng. L th ca gio s Le Labousse vit cho
M. Boiret, t Si Gn ngy 26/6/1793, on cui c cu:

Nh vua va thng lnh i binh thy b i nh Quy Nhn, th ca Nhc m ngi ta gi

l Hong . Cc ng Dayot qu Rhedon v Vannier qu Auray cng i vi tu ca h. ng
Olivier qu Carpendras cng i vi qun ca ng y v vi ngi u trong b binh. c
Gim Mc cha nhn c tin g ca vua (Cadire, Doc. Rel. t. 28-29).

C l l thng tin duy nht v Vannier trong chin dch Quy Nhn 1793; khng bit
Vannier i trong i ng no: i ti lng ca Dayot, hay i thuyn ng?
Chnh thc qun tu Long Phi t nm 1800

V phn Vannier, t cho n nm 1800, chng ti khng tm c tin tc g thm. Khng

bit ng lm nhng vic g. By nm sau, mi thy ng xut hin li, cng hai ngi Php,
cai qun ba chic tu ng. Thc Lc vic thng 2-3/1800, ghi:

Sai Khm sai thuc ni Cai i Nguyn Vn Chn qun tu i hiu Phng Phi, Nguyn Vn
Thng qun tu i hiu Long Phi, L Vn Lng qun tu i hiu Bng Phi, theo Trung qun
sai phi nh gic (bn Chn u l ngi Ph Lang Sa) (TL, I, t. 407).

V mt nm sau na, Thc Lc ghi vic thng 3/1801: Sai Nguyn Vn Trng iu bt
thu qun tin ra Qung Ngi, Qung Nam nh gic [...] cc cha tu hiu Long Phi, Phng
Phi, Bng Phi, l bn Nguyn Vn Chn, Nguyn Vn Thng, L Vn Lng u thuc quyn
(TL, I, t. 432).

Nh vy, trong sut thi gian Gia Long xut qun t Gia nh thng 4-5/1800, gii vy
Bnh nh, n khi ton thng, cui nm 1802, ba ngi Php ny u d cc cuc hnh
qun, khi h v vua, khi nh trn, khi ti lng; l ba ngi cui cng i theo n khi
Gia Long thng nht t nc, v l m h c ln chc v trng i sut i.

Vannier c ln chc Cai C

Tuy nhin phi cng nhn Vannier ln chc rt chm, c l v khng phi xng pha, khng
lp c chin cng. Nhn chc cai i t thng 6/1790, mi 11 nm sau, khi chim c
Ph Xun thng 6/1801, trong dp thng chc cc tng s, Vannier cng c thng chc
Cai C, cng vi cc bn. Thc Lc vic thng 7/1801 ghi:

Cho Khm sai Thuc ni Cai i Nguyn Vn Thng [Chaigneau], Nguyn Vn Chn
[Vannier] v L Vn Lng [de Foranz] lm Khm sai Thuc ni Cai c, vn qun cc thuyn
hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi (TL, II, t. 451).

Vannier ln chc Chng C

Sau khi thng nht t nc, Gia Long khen thng ton b qun i, v ln ny c ba
ngi Php c ln chc Chng C. y l vn bng ca Vannier:

Trung qun, Chnh qun, Phng phi ng tu, qun chic tu ng trang tr chim phng
ging cnh.

Khm sai Thuc-ni Cai- c, thn Nguyn Vn Chn, tng vt bin, ch ng ba o, cho
rng my gp hi; qun ch chic tu nh ngi cm cng nga, tuyt ho thng tr bng
cng trng ln lao.

Vy nay truyn tng thng v tng chc ln hng Chnh qun Phng phi ng tu.

Khm Sai Thuc ni Chng C Chn V Hu

Cai qun tu v thi hnh mnh lnh ca thu qun

Vi c , nghim chnh v k lut, sng tr mau l thi hnh mnh lnh

Phi tng tin trong chin cng v gi vng chc v

Nh vy danh ting mi khng khi b chn vi

Vn bng ny phi c tn trng

Gia Long, nm th nht, thng th 11, ngy th 12 [6/12/1802]

(Dch li bn dch ca Salles, Documents Salles, Philippe Vannier, BAVH, 1935, II, t. 181)

Vannier gii thch ti sao khng tr v Php

Sau khi ho bnh tr li, ti sao Vannier khng hi hng?

Trong mt l th vit t Hu ngy 21/8/1805 khng r tn ngi nhn, Vannier cho bit:

Chng ti chim c Bc H, bt c ngi cm u qun gic, v x t, nn tt c

u bnh yn

Ti nh quay v u Chu sau khi vua chin thng, nhng cuc chin gia Anh v Php gy
tr ngi, khin ti bt buc phi li ch dp thun tin hn, v khng mun ca ci ca mnh
ri vo s ri ro ca chin tranh. Ngoi ra ti thch hp vi nc ny; c hng n hu
ca vua v rt c trng n. Mc du c nhng li im nh th, nhng ti vn khng
ngng nh n qu hng, ti gia nh v b bn c. 18 nm qua ti khng nhn c tin
tc gia nh. Nu anh cho ti bit tin th thc qu lm; bi v ti sn ca ti rt ln lao, c th
gip nu gia nh ti b thiu thn, nu nh ti nhn c tin tc ca h th ti gi qua
Hi truyn gio ri. Anh c th chuyn th cho ti qua nhng tu Trung Hoa, bng cch gi
cho cha Marquini, Qun th hi truyn gio Macao; hay ti a ch anh Dayot, nh bun
Manille. l mt cch anh gip ngi bn c, v ti s khng qun c. Vannier

(Ti liu vn kh Ngoi giao, do H. Cordier su tm, Taboulet chp li, I, t. 262-263)

Vannier c thng chc di triu Minh Mng

Tri vi tt c nhng li n v s v n, bc i, ui v ca vua Minh Mng, sau y l

vn bng thng chc cho Vannier ca Minh Mng nm 1924:

Chnh qun Phng phi ng tu, Chng-C, thn Nguyn Vn Chn, l k hin, bit la ni
th mc, n nc ta v tun th lut l y nh cy hng dng thn mm do, t do
nh c trong h, i ngn vn dm. Sau khi bnh nh min Ty [Nam H], i khp cc
bin bng tu y cai qun. Chin u u, y cng l k mnh nht. V nhng cng trng ny,
truyn cho y mt c n mi na:
Trm cho y ln chc Chng C

Gia-Nht-Cp

Chn Thnh Hu

Cn phi chu o hn na, lun lun thi hnh mnh lnh ca trm; lun ln c gng c
hng n hu v vinh quang.

Triu Minh Mng, nm th 5, thng th 8, ngy th 19 [11/10/1824] (Documents Salles, t.

182).

Khc vi Chaigneau, c v bt mn ngay t nm 1807, Vannier dng nh thc s bng

lng vi cuc sng m o cn ai c trng i ca triu nh, c th cho n cui i, nu
khng xy ra bin c tu Cybre ca Php do thuyn trng Kergariou iu khin, cp bn
Nng ngy 30/12/1817.

Trong chuyn i Chu ny, Kergariou c phn s gh li Nng nh Chaigneau v

Vannier vn ng xin yt kin vua Gia Long, dng phm vt, tin ti mt tha hip
thng mi, sau 30 nm khng c s giao thng chnh thc gia hai nc. S b ngoi
giao sau cng ca chnh ph Php gi ti Nam H, xy ra di triu V Vng Nguyn
Phc Khot.

Nm 1748, b trng hi qun Php Maurepas v cng ty Php n, giao cho Pierre Poivre
mt nhim v chnh tr v kinh t vi nc Nam. Poivre n ca bin Nng, ngc nhin
trc v p ca vnh ny v hin tng ngi Hoa bun bn sm ut Hi An. Poivre
c cha V Vng tip v t c mt tho c cho php ngi Php n bun bn v
m mt thng im Hi An. Nhng cng ty Php n gp kh khn v b ng ca khin
tho c ny khng thc hin c. (Joinville, La Mission de la Cyble en Extrme-Orient
(1817-1818), Introduction, t. X). Kergariou l s gi u tin c vua Php gi n, sau
Poivre, tuy nhin cc tu Php vn khng ngng vo ca bin Vit Nam bun bn m
khng gp tr ngi g.

Vua Gia Long khng tip Kergariou. Ly c l ng ta khng mang theo y nhim th ca vua
Php. l l do chnh thc, chiu lut triu Nguyn, p dng cho tt c cc tu ngoi quc,
Anh, Php hay cc nc khc. T khi cn chin tranh vi Ty Sn, Gia Long cng nhiu
ln t chi khng tip i din Anh mang l vt n. V i vi Php, ng cng khng dnh
ring cho mt bit l no. Minh Mng cng s p dng ng ng li ca cha.

Vn ny nm trong chnh sch ngoi giao ca Gia Long, s d ng khng nhn i din
Anh, Php, bi v, trong nhng iu c xin thng thng ca h, th no cng c iu xin
mt mnh t lm ni xy dng bn doanh, c s. V d ngi Anh xin C Lao Chm, vng
t chin lc m Barrow tm ra. Php cng i cc ca b nh Hi An, Nng. Lm
sao qua mt c Gia Long hu . Cho nn, Gia Long t chi khng tip s gi. ng giao
vic ny cho Vannier qun l. i vi chnh ph Php, l mt tht bi ca Vannier. Chnh
ph Php s cn thy nhng tht bi sau ny ca c Chaigneau ln Vannier, khi Chaigneau
v Php ri tr li vi t cch lnh s Php nhng khng c vua Minh Mng chp nhn.
Tt c nhng tht bi lin tip ny t nm 1817 tr i, khin Vannier v Chaigneau c
nhng li l cay ng on hn cc vua, trong nhng th vit sau ny. Chng ti s ni r
hn trong phn vit v Chaigneau.

Cu chuyn Vannier lin quan ti nc Vit, khng ch im ngi lnh Php ny, n
y, phng s Gia Long mc cch trung thnh v nhng iu ng vit kh l trung thc;
m cn gia nh ng, mt gia nh Php-Vit, khin chng ta c mi quan tm su sc hn.
Andr Salles c cng su tm nhiu hnh nh gia nh Vannier, khin chng ta c th
nhn thy din mo ca h trong tp san Thnh Hiu C (BAVH), 1935, II.

Mt mt khc, trong BAVH, 1916, III, Nguyn nh Ho, gim c trng Hu B, tm dch
c mt on hi k ca Phm Ph Th vit v chuyn i Php vi phi on Phan Thanh
Gin, trong , ng thut li chuyn b Vannier Nguyn Th Sen n thm phi on, m
chng ti dch li sang ting Vit sau y.

Phm Ph Th k li vic b Nguyn Th Sen n thm phi on Phan Thanh Gin

Paris

Nguyn nh Ho cho bit:

Tnh c c sch; ti ri vo cun 2, tp Nht k ca Phm Ph Th, v i thn c mt trong

phi on do Ngi Phan Thanh Gin cm u, c vua T c gi i nm th 16 ca triu
i [1863]. Nhng on sau y tng thut li vic gp g Paris gia cc v s gi vi
Michel c Chaigneau, vi b Vannier cng con trai v con gi ca b:

Ngy 12 thng 8 nm th 16 i T c (24/9/1863), vo gi T (gia 9 v 11 gi), mt

ngi Php n trnh din ti khch sn ca phi on chng ti, M. Nguyn Vn c, con
trai cu thuyn trng tu Long Phi, M. Nguyn Vn Thng, ting Php l Sa-nh
(Chaigneau).

ng ny ni vi chng ti l ng tr v Php vi cha c 37 nm, v cch y khong 20

nm, c dp gp ba ng bo ta ( l Tn Tht Thng, Trn Vit Xng v ngi thng
ngn V Dng, t Singapore n Php, trong nm Minh Mng th 21, 1840). ng ta 58 tui v
nhng k nim ca ng v nc Nam cn r lm, nhng ng ni thm rng ng rt yu, v v
sc kho km khng cho php ng i xa. Nu ch nghe theo mnh, ng mun, n cho
ngay khi nghe tin chng ti n, ng cn chm tr chn ch v s b buc ti l t m, ng
mong rng thi ca ng khng b xuyn tc.

Chng ti hi ng u v lm g. ng tr li: Ti v Php vi cha ti cng vi cu thuyn

trng Nguyn Vn Chn, tt c chng ti u v sng Lorient, thnh ph bn cng. Cha ti
mt 11 nm sau. Sau ti dn n E-S-Mng [Ermont?] v hin nay ti lm tham t
[commis] hay bin tp vin [rdacteur] vn phng Gim c Ngn Kh Paris. Ung tr
xong, ng ra v.

Chiu ti ngy 23 (5/10/1863), b Nguyn Th Sen, v cu thuyn trng tu Phng Phi

Nguyn Vn Chn, n ra mt chng ti khch sn. B i cng vi c con gi Marie. C hai
cng Lorient ln. Khong 10 ngy trc, b Sen vit th cho ng H B L, bit phi
on n, b rt hn hnh c trnh din vi phi on. Ngay khi nhn c th tr li,
b cng con gi ly tu ln Paris v khch sn. Va vo ti ni, mt dng dng l, b ni
vi chng ti: b n Php vi chng t 37 nm nay. m theo kiu Ty, b bo b 75 tui
ri. B ni: Nh ti vn ha l s tr li nc Nam, nhng i thi, ng y mt ri chng
ti khng cn ci hnh phc y na. B thy mnh yu qu ri, v hn na, cc con mun
gi b li Php, b khng cn dm hy vng n chuyn v ht lng mong i na. B c ba
con trai v by con gi. Ch mt ngi con trai cho b mt a chu ni, hin n ang nc
Nam vi nhng s quan hay cng chc Php, nm nay n 20 tui. Hai ngi con gi ca b
ly chng, nhng ch c Marie, v Php lc 2 tui, nm nay 39 tui, l c 1 a con trai, 17
tui, ang i hc.

Hm nay c cc s thn, l ng bo, tip, b ni mnh l ngi sung sng nht trn i.
B chp tay cao ln trn chc mng Hong vn tu. B bo: Di thi cc vua Gia
Long, Minh Mng, nh ti v ti, c cc Cha Thng ban o i tro, cho vn bng v
chng ti knh cn tn th ct gi, k nim nc Nam ti. Trong lc ung tr, b cn cho
bit b ngi Phng c (khu th rn) [ch thch ca Nguyn nh Ho: Khu cng gio
Th c, cnh Les Arnes, trn t ca lng Dng Xun, gi li tn Phng c]
cn cha b l Nguyn Vn Dng v cc anh/em b: Nguyn Vn Hng, Nguyn Vn Hu,
Nguyn Vn Tng, ngi sau cng l Cai i, trong i t qun thu binh; nhng t lu lm
ri, b khng c tin tc ca tt c gia nh. B hi trong m nhn vin ca phi on c ai
quen bit gia nh b; T Hu K v Ng Vn Nhun tr li lp lng cu hi ny.

Ri b k cho chng ti nghe cch y 20 nm, c hai ng bo ta, tn l Liu (Tn Tht
Thng) v Dng, c nhim v i Php, c chng b v b tip, v ng b v cng
sung sng c dp ni v nhng iu m du trong lng, nhng k nim ni b sinh ra i.
B hi hai ngi ny cn sng khng. Chng ti trnh by vi b rng, nhng ngi ny, nm
Minh Mng th 21 (1840), khng c nhim v chnh thc no, h ch l nhng i din
thng mi i dch v bnh thng thi.

B thc tnh cm ng khi nh li, i Php lu nh th, b khng cn ni tho ting Vit.
Cu chuyn c cht kh khn, trc mt c con gi Marie, thnh thong cng bit mt vi cu,
ch, nhng nht l nh cc ng H B L v L Ni A, c hai, cng rt thch cuc truyn tr l
th ny. Sau b Nguyn Th Sen co t chng ti

Ngy 25 cng thng (7/10/1863), trong dp l sinh nht Hong thng, ng Nguyn Vn
c (c Chaigneau), b Nguyn Th Sen cng con trai Nguyn Vn L, 51 tui, v con gi
Marie, n d bui d tic chnh thc do phi on khon i. Cc b c ny, nhn dp, c hai,
u i khn nhiu, mc o gm. B Sen bo: Y phc ny chnh c Kim Thng ban cho
chng ti tn tay. (Nguyn nh Ho dch Phm Ph Th, Quelques renseignements sur les
familles de Chaigneau et de Vannier, BAVH, 1916, III, t. 273-275).

on nht k trn y cho thy con ngi Phm Ph Th cng ti nng v c ca ng:
L nh bin kho, ng khng b st mt chi tit no. Ch cn c cuc gp g trong mt (vi)
ting ng h, ng ghi ht chi tit v gia nh b Nguyn Th Sen. L mt nh vn, ng ghi
c tinh thn con ngi bc l qua c ch v li ni, khng cn thm bt mt li bnh lun
no.

Nguyn Vn c hay Michel c Chaigneau, sau ny s vit cun Souvenirs de Hu, hin
ra vi lng ng vc, khinh th cc quan, t coi mnh l quan trng, mun gi khong cch
vi phi on; trong lc cc i thn c vua T c c sang Paris iu nh chuc li
ba tnh min ng.

Nhng li NguynVn c vit trang 8, cun Souveniers de Hu, phn nh ng con ngi
ny: Trch Trnh Hoi c trong Gia nh Thnh Thng Ch (qua bn dch Aubaret)
khng nhc g n cng lao tri bin ca B a Lc v nhng ngi Php trong c cha
ng, n gip Gia Long dng li c , v ng tic rng ng c cun sch ny sau
khi gp phi on, ch nu ng c trc, th th no ng cng hch hi cho ra l.

Vi s tinh tng, Phm Ph Th nhn ra con ngi ny, nn v hc gi ch ghi vi nt

vn tt; ng dnh tt c cho b Vannier Nguyn Th Sen, v ng ghi li chn dung ngi
ph n ny trong chiu su ca tm hn, ch qua vi hng ngn ngi, nhng s lu di tn
ti.
Chng 22: Jean-Baptiste Chaigneau Nguyn Vn Thng (1769-1832)

Phn 1: Chaigneau di thi Gia Long

Chaigneau l ngi c gii nghin cu Php trong tp san Thnh Hiu C (BAVH)
dnh cho nhng bi nghin cu k cng v ng n. Trong s nhng bi vit, ng k
nht l ba bi:

- La maison de Chaigneau (Nh Chaigneau) ca Cadire (BAVH, 1917, II, t.117-164).

- Les Diplmes et ordres de service de Vannier et de Chaigneau (Vn bng v ch d sai phi
ca Vannier v Chaigneau), ti liu Andr Salles do Cadire dch v ch gii (BAVH, 1922,
II). Nhng ti liu ny, rt qu, do Salles mua li ca mt ngi mua t v Michel c,
con c Chaigneau, sau khi ng c t trn.

- Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille (JB Chaigneau v gia nh) ca Andr Salles (BAVH,
1923, I, c quyn), s dn l Salles.

Andr Salles, Thanh tra thuc a v hu, su tm ti liu h tch nhiu i ca cc nhn
vt chnh trong s lnh Php n gip Gia Long. Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille c
Salles vit xong lc cn sng, nn y nht, nhng i khi cng c nhng li bnh ch
quan nht, lm gim gi tr cun sch; cn v Vannier, Barisy, Salles mi tm xong h s h
tch, c Cosserat bin tp, gi l Documents Salles, v cho in sau khi Salles qua i, cho
nn c tnh cch khch quan hn.

Ngoi ra cn phi k cun Souvenirs de Hu (Cochinchine), Paris, Imprial, 1867, ca Michel

c Chaigneau. Cun sch ny c gi tr v mt miu t i sng ng thi ti kinh , vi
nhng l nghi tp tc trong triu; ghi li nhng k nim tui th ca tc gi, c bit lc
tm tui, c vo triu, ra mt vua v hong hu v khi ng theo cha tr li Vit Nam di
thi Minh Mng, c vua gi vo hi v i sng bn Ty. Ring phn vit v nhng g xy
ra trc khi Michel c ra i, lin h n B a Lc v nhng ngi lnh Php, c nhiu
sai lm, khng th dng lm ti liu lch s.

Nhng chi tit v tiu s ca Chaigneau m chng ti s dng y, phn ln, rt trong
Jean-Baptiste Chaigneau et sa famille ca Andr Salles.

Chaigneau, thi tr

Jean-Baptiste Chaigneau, qu Lorient, xut thn trong mt gia nh c truyn thng thu
binh. Ngi cha, Alexandre Georges Chaigneau, vo lnh thu t 13 tui, bt u bng
chuyn i Ile de France thng 3/1740. ng ci v 2 ln, ngi v u sinh mt con; ngi
v k, Bonne-Jacquette Perault, sinh 13 con. Ngy 16/11/1768, Alexandre Georges v hu
vi chc v i t hi qun. ng mt Lorient ngy 13/1/1786. (Salles, t. 7, 10).
Jean-Baptiste Chaigneau sinh ngy 8/8/1769. Salles cho bit khng tm c ti liu no v
vic hc, ch bit n tui 12, lc m mt c 2 nm, Jean-Baptiste c xung vo
lnh thu tnh nguyn, chc bit c, bit vit v bit lm bn php tnh (Salles, t. 43, 44).
i bin ln u ngy 14/4/1781, trn tu Necker, i Ile de France. Su thng sau, tu ny
phi kin tr chin u vi tu Petit Amibal mn Mi Ho Vng, v b tu Anh bt ngy
25/10/1781, thy th on b a v o Ste-Hlne, vi thng sau Chaigneau mi c
tr v Lorient. Xin nhc li: trong thi gian t 1789 n 1802, nc Anh cm u cuc
chin chng li nc Php Cch Mng, gio hi Php ng h nc Anh. Ngy 18/4/1782,
Chaigneau li theo tu Ariel trong chin dch gn 2 nm, ti ngy 7/3/1784, mi tr v
Brest, v b gii gii.

Ngy 28/8/1784, Jean Baptiste Chaigneau li khi hnh, cng vi em l tienne, trn tu
Subtile, trong 43 thng, tu ny trang b v kh, i i v v trong vng n Dng: Ile de
France, Pondichry, Mah, Madagascar, Trinquemalay, Batavia, Canton v Manille, ti khi b
gii gii Brest ngy 10/4/1788.

Qua s v lnh ca tu Subtile, ngy 1/7/1787, Chaigneau c ghi tn vo danh sch binh
nh. Ngy 7/9/1787, Port-Louis (Ile de France), qua mt k st hch, c tng ln binh
nht, nhng trong hai nm, tt c nhng c gng vn ng cho Chaigneau vo qun i
hong gia u v hiu. Mc d ngy 14/11/ 1788, Chaigneau qua k st hch v thy o
(nghi l bit cch tm im nhm, xc nh v , kinh , nhng bin i, nh v tr tu trn
bn ) (Salles, t. 148) v b b tc du Bourg can thip ln ng B trng Thy qun,
cng ch nhn c li ha sung (Salles, t. 45).

n thng 6/1790, Chaigneau li lm n na, c Thvenard, qun c qun nhu

Lorient ph tr, nhng B tc B trng Luzerne vn t chi. Thm ch ng cn khin
trch vic nhn Chaigneau vo lnh tnh nguyn (Salles, t. 45 v t. 149).

Nh vy, chng t vic xin vo qun i chnh quy l rt kh, mc du Chaigneau i bin t
tui 12 v vic xin ln chc s quan cng kh hn.

Khng th ch i mi mt ch trong qun i chnh quy, ngy 9/9/1791, Chaigneau ln

tu Flavie, l tu bun t, i vng quanh th gii. Trong t khai s v tu Flavie, ngy
3/6/1793, ghi Chaigneau l s quan (1er enseigne), nhng anh vn khng phi s quan thc
th trong qun i Php, v tu Flavie ch l tu bun t. Salles cho bit, trong cc giy t h
tch sau ny, Chaigneau khng bt c chc v g trong qun i Php (Salles, t. 46).
Ngi ta cng khng bit g nhiu v tu Flavie, ch tu l ai, bun bn g, c nhng hot
ng nh th no trong nhng nm 1791-1794; dng nh n c d vo cuc tm kim tu
La Prouse b mt tch. Tu Flavie tr v Macao thng 3/1794, n b chn li y, v gp
cuc ng Anh-Php trn bin v b mt tu Anh ui. Tu Flavie b gii gii ngy
24/3/1794 Macao. Chaigneau 25 tui.

Ti sao Chaigneau khng tr v Php?

Cu tr li c th rt hin nhin: ch Kinh hong (La Terreur, 1792-1794) Php sau

cch mng 1789 lm cho nhng ngi Php ngoi nc khng mun tr v. Theo
Salles (t.50), c th v Chaigneau bit qu t tin tc v nc Php lc , li nghe cc cha c
ni n vic Nguyn Vng ang trng i ngi Php Nam H, v Laurent Barisy, bn
tha nh, cng ang Si Gn vi t cch i din cho hng bun Anh Madras, mua bn
cho nh vua. Chaigneau, quyt nh i Nam H, li dng ngay nhng ngy cui cng ca
gi ma ng-Bc sp chuyn sang Ty-Nam, v n Si Gn u thng 4/1794, (Salles,
t. 51).

Nhng Chaigneau khng gp c ai c, gim mc B a Lc theo Hong t Cnh i trn

th Din Khnh t thng 12/1793 n thng 8-9/1794 mi tr li Si Gn. Cn Barisy
nhn c ch d sai phi ca vua ngy 17/12/1793 (Louvet, t. 545) em hng ho, theo
gi ma ng Bc, i Malacca v Poulo-Pinang bn mua v kh cho vua; ch c th tr v
theo gi ma Ty Nam, tc l vo khong thng 5/1794.

Khng bit Chaigneau lm g trong thi gian t thng 4/1794, n thng 6/1795. Chc chn
Chaigneau giao thip vi gii gio s, nht l gim mc B a Lc khi ng tr v Si Gn,
v thy trong th t ca h, anh c khen l ngi tt.

Thng 6/1795, Chaigneau xut hin trn tu ca Olivier. Olivier i mua v kh Macao v
ch anh em Dayot va trn khi t (v lm m tu ng Nai). Th ca M. Le Labousse gi
M. Ltondal, qun th tu vin Macao ngy 22/6/1795, c cu: ng s thy M. Olivier ti
Macao vi M. Dayot, trn t tu ca ng y khi ra hng Vng Tu [...] Trn tu ca
Olivier cn c Chaigneau cng qu vi ti [Le Labousse]. Ti gi gm anh ta cho ng, anh ta
l ngi rt t t [...] Ti mong anh ta tm thy Macao c hi v Php, s i bin lu,
nhng tnh tt ca anh ta s b m chm nh bao nhiu ngi khc (Cadire, Doc Rel. t.
35).

Trong chuyn i ny, th no anh em Dayot chng k chuyn b cc quan vu co v b kt

n oan c, nhng Chaigneau vn tr v Nam H cng vi Olivier sau , v anh cn tip tc
lm p-phe gia Si Gn-Macao trong vi chuyn na. Cui 1796, u 1797 Chaigneau tr
li Si Gn v sau , mi chnh thc gia nhp qun i Nguyn nh, c chc Cai i.
Nhng vn bng th khng tm thy (Salles, t. 53). Lc ny Chaigneau 28 tui.

Chaigneau phc v Gia Long ti nm 1819, th xin v x thm gia nh ba nm. Khi ng tr
li Vit Nam, nm 1821, vi s mnh mi ca chnh ph Php, th Gia Long mt, ng li
triu Minh Mng 4 nm na ri v Php hn. ng mt ti Lorient ngy 31/1/1832 tui 63
(Salles, t. 102).

Tnh trng gia nh

Chaigneau, t khi ln tu Flavie ngy 9/9/1791, khng c tin tc g ca gia nh. Sau chin
tranh, quyt nh li Hu. Ngy 4/8/1802, mua cn nh lng Dng Xun, theo bn
ca Cadire, nh ny trn b kinh Ph Cam, khong gia ng Nam Giao (nay l ng
in Bin Ph) v ch Ph Cam (nay l ch Bn Ng). Theo c Chaigneau, nh Vannier v
de Forant Bao Vinh.
 Nm 33 tui, Chaigneau ci c H Th Hu con ng H Vn Hng, mt gia nh c o
phng Th c, cnh Ph Cam, do gim mc Labarlette lm l ngy 10/8/1802. Ngi
ch/em gi l H Th Nhn s ly de Forant, c ba con (Salles t. 103-104).

T 1802 n nm 1815, khi b Hu mt trong lc sinh n, trong 13 nm, h sinh c 11

con, nhng 6 a tr mt sm, chn Phc Qu. Con c sinh ngy 25/6/1803, l Michel
Nguyn Vn c (1803-1894) sng lu nht, ti 91 tui; lm cng chc trong b ti chnh
Php, c v, khng con; ng vit cun Souvenirs de Hu (Cochinchine), Paris, Imprial,
1867. T 1873, dy ting Vit trng Sinh ng ng phng (cole des Langues
Orientales); c Chaigneau mt ngy 14/4/1894, ti nh ring 88 Avenue de Clichy, Paris
(Salles, t. 111). Hai con trai th ca Chaigneau l Pierre u v Francois-Xavier Ngi, mt
trc tui 40, cng khng c con. Ngi con gi Anne Trinh, c mt con gi, sau sinh thm 4,
5 ln na u khng nui c. Nh th, cc con ca b H Th Hu, khng cn ai ni di.

Nm 1817, Chaigneau ci Hlne Barisy lm k (lai Vit, con gi Laurent Barisy, mt nm

1802; sau ngi m cng mt, Chaigneau em v nui). Hlne hn Michel c ba tui. L
ci ngy 15/1/1817 nh th Ph Cam, sinh 2 con ti Hu: Henri Quang, mt trong
chuyn v Php nm 1819, v Louis Thng, mt Si Gn, trong chuyn v Php nm
1825 v dch t. Ti Php, ngy 14/6/1820, sinh thm b gi Marie, cng mt sm. Trong
thi gian Vit Nam ln th hai (1821-1825) Hlne sinh thm Jean, con trai duy nht c
con ni di dng Chaigneau. Gia nh v li Lorient, sinh thm hai con na: Marie, sau i tu,
v Edouard, mt sm. Hlne t trn ti Lorient ngy 17/9/1853 (Salles, t. 118-119).

Thi im Chaigneau gia nhp qun i Nguyn nh

Chng ta vn cha xc nh c chc chn thi im no Chaigneau chnh thc gia nhp
qun i Nguyn nh.

L th Chaigneau vit ngy 10/6/1798, ti Si Gn cho qun th tu vin Macao, trong c

cu: Tnh trng ca nh vua vn th. Nm ngoi ng l dp c th chinh phc d dng
nc ng. ng bt ng n t ch, h ang chia r v khng phng b g, vy m ng
khng bit li dng hon cnh. C theo chin dch cui cng ny th con ngh nh vua chng
bao gi lm ch c t nc ng. (Cadire, Doc. Rel.; t. 37-38).

y, Chaigneau mun ni n chin dch nh Quy Nhn ln th hai, bt u t thng

5/1797 n thng 9-10/1797, v ph bnh Nguyn Vng qua chin dch .

Xin nhc li: Nguyn Vng n Quy Nhn, thy phng th k, khng th nh c, bn
ko qun ra Qung Nam, thng c vi trn, nhng thiu lng v thuyn lng tip t
gp bo; qun s bnh tt nhiu; nn phi rt qun v. Lc L Trung gi vng Quy Nhn;
Qung Nam c Trn Quang Diu, u l kin tng ca Ty Sn.

Nhng li trn y ca Chaigneau chng t: hoc ng khng d chin dch ny, hoc ng d
m khng bit r tnh hnh. Nhiu ngi da vo li ny xc nh Chaigneau d chin
dch nh Quy Nhn 1797. Chng ti khng chc lm, chin dch ny ch c Olivier l ch
thc tham d v lp cng Qung Nam. Cn Vannier khng bit lc y trong i ng no.
Ring Chaigneau c th tham d, hoc khng, v li l trong th khng xc nh c g
c. Sau Nguyn nh ngh 2 nm chn chnh lc lng. Tm li, khng th bit ch xc
thi im Chaigneau gia nhp qun i Nguyn nh.

Thng 4/1799, trong chin dch Quy Nhn ln th 3, lc ny Olivier mt (ngy

23/3/1799) chc chn Vannier v Chaigneau c tham d, nhng cha c lm thuyn
trng, nn Thc Lc khng ghi tn h trong cc cuc hnh qun.

Phi n thng 2-3/1800, mi c ba ngi Php c qun tu i hiu; Thc Lc vic

thng 2-3/1800, ghi: Sai Khm sai thuc ni Cai i Nguyn Vn Chn [Vannier] qun tu
i hiu Phng Phi, Nguyn Vn Thng [Chaigneau] qun tu i hiu Long Phi, L Vn
Lng [de Forant] qun tu i hiu Bng Phi, theo Trung qun sai phi nh gic (bn Chn
u l ngi Ph Lang Sa) (TL, I, t. 407).

y l ln u tin, tn ca Vannier, Chaigneau v De Forant c ghi trn danh sch hnh

qun ca Thc Lc. ng vo thi gian ny, Chaigneau b bnh, c gi i Malacca iu
tr. y l giy php:

J. Chaigneau, Khm sai Cai i Thuc ni Thng Ti Hu, d nhiu trn nh, mt mi,
hy sinh v nc, b mc chng bnh him ngho; Cng ng cho php i Malacca, trn chic
thuyn ch hng (lougre) vi khm sai cai i Laurent Barisy. Phi trao l th ca quan
tham v ngoi giao Nam H gi quan ton quyn Malacca, thnh cu quan ton quyn v lng
nhn t, tm thy thuc cho. Ngay sau khi khi bnh, phi tr v ph vua v lm cng tc
thng l. Cng ng bo trc r vua. Cng ng Chi n [Tc l du n ca Hi ng
cc i thn xt vic cng. nh ch Cng ng c t thi Quang Trung]. Ngy 24, tun trng
th 2, Cnh Hng nm 61 [19/3/1800] (Dch [theo bn Louvet, t. 558-559. Cadire c bn
dch khc trong Les diplmes et ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II,
t. 140).

Theo giy php ny ca Cng ng, th Chaigneau d nhiu trn nh. Nh th, chc
chn Chaigneau tham chin t 1799, khi Nguyn nh nh Quy Nhn ln th ba.

u nm 1800, Chaigneau i Malacca cha bnh v dng bnh. Theo l th Barisy vit
ngy 28/12/1800 ti Si Gn, trong c cu:Chng ti ang ngp u trong chin tranh
(th gi i t Despinas Pondichry, Salles, t. 55), th ta c th chc chn Chaigneau v
li Si Gn cui nm 1800 cng vi Barisy v s d cc chin dch, k t nm 1801 tr i
vi t cch thuyn trng tu Long phi.

Thc Lc vic thng 3/1801 ghi: Sai Nguyn Vn Trng iu bt thu qun tin ra Qung
Ngi, Qung Nam nh gic [...] cc cha tu hiu Long Phi, Phng Phi, Bng Phi, l bn
Nguyn Vn Chn, Nguyn Vn Thng, L Vn Lng u thuc quyn (TL, I, t. 432).

Ba ngi Php ny, s d cc trn Th Ni, Qung Nam v Ph Xun, nh chng ta bit.
trn Th Ni, h c nhim v h tng vua, nhng khng iu khin cc thuyn Long Phi,
Phng Phi v Bng Phi, v vua i ga-le (xem chng 20). n trn Ph Xun h di
quyn iu khin ca tng Phm Vn Nhn (xem chng 20). Sau khi vo Hu, trong dp
thng thng qun s, Vannier, Chaigneau v de Forant u c ln Cai C.

Nhim v chuyn ch ca cc tu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi

Trong trn Th Ni 1801, ba tu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, ng vnh C Mng; v
Nguyn Vng dng thuyn chin ga-le. Sau Chaigneau cho bit vua thng dng cc
tu i hiu ny ch qun nhu, tip t. iu ny ph hp vi chnh s v cc ch d sai
phi.

Trc ht, Long Phi, Phng Phi v Bng Phi khng phi lc no cng do Chaigneau,
Vannier v De Forant iu khin, Lit Truyn ghi: Nm Tn Du [1801] Nguyn Khc
Thiu cng vi lu th Vnh Trn l Nguyn Vn Thiu sang Xim bo tin thng trn [Th
Ni], khi v coi hai chic thuyn ln bc ng l Bng Phi, Phng Phi, ch lng go
Qung Nam n qun th Quy Nhn (LT, II, Nguyn Khc Thiu, t. 344).

Thc Lc vic thng 12/1801 ghi: Sai cha tu Phng Phi l Nguyn Vn Chn (Vannier)
v cha tu Bng Phi l L Vn Lng (de Forcanz) ch 15.000 phng go t Qung Nam
n qun th Th Ni (Thc Lc I, t. 474). Hai thng tin ny c th ch cng mt nhim v
ca Bng Phi v Phng Phi m cng c th l hai nhim v khc nhau trong nm 1801.

Sang nm 1802, ti liu Salles do Cadires dch v ch gii, in trong Les diplmes et ordres
de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, trnh by nhng vn bn sau y:

- Th sai phi ngy 1/3/1802: Sai Chaigneau ti go t Si Gn ra Hu. (t. 143)

- Lnh cho Chaigneau ngy 19/4/1802: phi sa son tu, ch, cng Lim Chnh Hu
[Tn Tht Lim] h tng T Cung t Gia nh v Hu (t. 145-146).

Lit Truyn Trn i Lut ghi: Nm Nhm Tut [1802], ly li c Bnh nh, Lut cng
bn Hong Vit Ton em binh thuyn v Gia nh n T gi v Kinh (LT, II, Trn i Lut,
t. 295). V Thc Lc vic thng 7/1802 ghi: Hong Vn Ton, Trnh Ngc Tr v Tn Tht
Lim rc T cung v kinh (TL, t. 499). Nh vy, trong lc Gia Long nh ra Bc, (khi
hnh t Hu ngy 20/6/1802, n Thng Long ngy 20/7/1802), c nhiu ngi c ch
nh i n T Cung v Hu: T thng 4/1802, Gia Long chun b vic n m v Hu, v
n thng 7 mi xong, iu ny chng t ng bin t Gia nh ra Hu cn nhiu kh
khn v c tn d ca qun Ty Sn v gic bin T Ngi, do phi vn dng thm Hong
Vit Ton, Trn i Lut.

Thng ging nm 1803, mt nhim v chuyn ch khc c giao cho tu Phng Phi, ghi
trong Thc Lc: Sai Chng C, qun tu Phng Phi l Nguyn Vn Chn ch sng ng
Gia nh n Kinh (TL, I, t. 539).

Vy qua nhng g c ghi li, cc tu i hiu Long Phi, Phng Phi v Bng Phi, khng
phi lc no cng do Chaigneau, Vannier v De Forant iu khin v cn c nhng nhim
v khc, ngoi s tham d cc chin dch.
Phi on Roberts ca Anh n xin thng thng

Trong thi k t 1801 n 1804, nc Anh n xin thng thng ba ln:

1- Thc Lc thng 5-6 /1801 ghi: Nc Hng Mao sai ngi em th n dng phng vt
m xin min thu cng cho thuyn bun. Vua h lnh cho lu trn Gia nh [Nguyn Vn
Nhn] vit th tr li: nh thu theo nh th l thuyn bun Qung ng (TL, I, t. 438).

Ln ny khng r trng phi on l ai, nhng chnh sch ngoi giao ca Gia Long khng
thay i: khng c c l cho ngi u.

2- Thc Lc thng 7-8/1803 ghi: Hng Mao sai s n hin phng vt, dng biu xin lp
ph bun Tr Sn, dinh Qung Nam. Vua ni rng: Hi cng l ni quan yu, sao li cho
ngi ngoi c! Khng cho. Sai tr vt li m bo v (TL, I, t. 564). Ln ny chnh l phi
on Roberts n xin thng thng, vua tr li thng l khng cho, nhng Roberts cn kin
tr xin na, truyn s ko di trong mt nm.

3- Thng 7/1804, Thc Lc ghi: Nc Hng Mao sai s n dng phng vt, dng biu xin
thng thng. Li xin cho ngi nc y li Nng, i li bun bn. Vua ni: Tin vng
kinh dinh vic nc, khng ngi H ln vi ngi Di, thc l ci phng t lc vic
cn nh. Ngi Hng Mao gian gio, tr tr, khng phi ni ging ta, lng h hn khc, khng
cho li, ban cho u hu m khin v, khc t nhng phng vt h hin. Ri sau bn Hi
Thng Trng (tn quan Hng Mao) [ch Roberts] hai ba ln dng th yu cu. Cui cng
vua cng khng cho. (TL, I, t.602)

Ln ny cng vn l phi on Roberts; nhng Thc Lc ghi nh mt phi on khc, c th

Roberts khng li Vit Nam c mt nm, m i v sau quay li; hoc triu nh khng
bit r vic tu Anh li nc ta gn mt nm tri.

Tm li, nm 1803, Roberts xin lp ph bun Tr Sn , nm sau xin li Nng; c

hai yu cu, u b vua t chi. Nhng ging vn Thc Lc ln sau c v gay gt hn, hn l
phi c l do. Chng ti s gii thch r hn v vic ny trong chng vit v Cc s b Anh
v Php n Vit Nam thi Gia Long v Minh Mng. y ch bn n vic Chaigneau v
Vannier c ch nh tip n phi on Anh.

Chaigneau v Vannier c lnh tip n phi on Roberts

Khi s b Roberts n Nng thng 7-8/1803, vua ang chun b ra Bc nhn phong
ca nh Thanh, sai Phm Vn Nhn, Nguyn Vn Khim v Trn Vn Thi gi kinh thnh.
Ngy 19/9/1803, vua ri Hu. Ngy 26/9/1803, n Ngh An; gi Phm Vn Nhn ra H
Ni d l. Ngy 29/11/1803, n Thng Long; thng 2/1804, lm l th phong; Nguyn Vn
Thnh nhn sc, Phm Vn Nhn nhn n. Ngy 2/3/1804, vua ri Thng Long; ngy
19/3/1804, v ti Hu. Gia Long t tn nc l Vit Nam.

ng vo thi im ny th c v tu Anh n Nng, trc khi Vua ra bc. Vua t chi,

khng tip. Tu Anh vn li Nng trong nhiu thng. Chaigneau v Vannier c
lnh th ca Cng ng [Hi ng cc quan i thn] ra tip, thng bo cho i din
Roberts nhng lut l ca triu nh, nhn th, dch th v em th trnh ln vua, trong
khi vua ang trn ng ra Bc. Tu Anh kin quyt ch i vua v, xin tip kin li, v
ch nh neo ngy 14/8/1804. Khi i, Roberts li mt l th phn i xc xc, li l e
do: Ti cn phi bo cho B h bit nu ngi cho k th ca nc Anh [ch Php] m mt
thng im hay d dng bun bn bt c th g, th ngi nn bit rng, s tip xc vi h s
chuc ly hu qu l mi hn th ca chnh ph Anh (dch theo bn dch ting Php in trong
La Cochinchine Religieuse ca Louvet, quyn II, t. 496-498).

Qua lnh th ca Cng ng gi Vannier v Chaigneau, ngy 28/9/1803, chng ti xin tm

tt tin trnh tip n ny nh sau:

Thuyn trng Anh, khi n Nng, gi th cho Vannier v Chaigneau, bo cho bit l
h c em th trnh ln vua. Vic ny vua Gia Long bit t trc khi khi hnh ra Bc.

n ngy 19/9/1803, Gia Long ri Hu, Cng ng, theo lnh ca vua, vit th sai phi
ngy 29/9/1803, lnh cho Chn Ti Hu [Vannier] v Thng c Hu [Chaigneau] [trong
th ni r: Vannier i hay khng tu , cn Chaigneau phi i, nh vy c th hiu
Chaigneau bit ting Anh] cng vi Thnh c Hu (cha bit l ai) ra Nng, ln tu v
ni vi i din Anh nh th ny:

Theo tc l y, khi c thuyn tu ngoi quc em th n, th ta gi ngi n xem ch

nghi th no; sau khi dch sang ting quc m, s trnh ln Hong bit; v sau mi
cho php s gi n chc tng. Phi ni r nh th, cho h hiu. Ri phi ly th ca Trn
quan [quan trn th Anh Pondichry] dch sang quc m, dch cn thn, r v ng. Cn
phi ni thm nh th ny: hin Hong trn ng ra Bc; m ng bin lc ny kh
khn. Vy h phi cm neo i, ch ang [nghi l khng c vo Hu]. Cho php c
mua bn tt c cc th, khng gii hn g. Sau khi dch xong th th tr li cho h. Thng c
Hu em bn dch n hnh ti [ch vua ng] dng vua, v i th tr li.

Ngoi ra, Chn Ti Hu v Thng c Hu cn phi gng hi v bt h phi khai chi tit
nhng iu sau y: nc Anh cn gi thm tu no na hay khng v n vi mc ch g;
khi Thng c Hu n gp Hong , phi tu cho r. Sau khi Chn Ti Hu v Thng
c Hu ti Qung Nam v gii quyt xong cc vn vi tu Anh, th phi trnh tu ngay
cho cc quan ph chnh bit. Nh em theo qun h tng, cho n mc qun o oai v, v em
theo vn kin trng dng phu khun vc. Y lnh. Sau khi dch xong th, khng gi m phi
tr li h; khi h n Kinh, cn trnh ln Hong . Cn bn dch sang quc m, phi
a ngi khn cp mang n hnh ti dng vua. Thng Ti Hu cng ln ng theo sau, v
ng th xa, m hnh trnh ca ng cn xa hn.

Gia Long nm th hai, thng 8, ngy 13 [28/9/1803] Cng ng Chi n. (Les diplmes et
ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 155).

c lnh th ny, chng ta bit r l lut ca triu nh khi c phi on em th nc

ngoi: L th ny, trc ht, phi c dch ra quc m cho vua xem trc, sau bn
chnh s tr li phi on, v nu h c vua tip, lc s gi mi chnh thc a th ln
triu kin.

Vi ngy sau lnh th ny ca Cng ng, Chaigneau nhn c lnh th ca tng Phm
Vn Nhn, nht ph chnh, ngy 2/10/1803, nh sau:

Khm Sai, Chng Thn V Qun, Kim Gim Thn Sch Qun, Qun Cng, Th Trung
Thng Ch [tc Phm Vn Nhn]

Thng bo

Vic: Theo lnh Hong , ch th cho Khm Sai, Thuc ni, Chng C, Chnh Qun Long Phi
tu, Thng c Hu [Chaigneau], knh cn tun theo ch th ca Hong , v n hu c bit,
gi 15 ngi ly trong qun di quyn cai qun [ca Chaigneau] v mt cai i v 40
ngi, h tng [Chaigneau] i Nng, lin lc vi nhng ngi trn tu Anh; dch v vit
li l th do nc ny gi n, mang l th dch dng ln Hong

Gia Long, nm th nh [2/10/1803], Thn Sch Tc trc Thng Ch chi chng. (Les
diplmes et ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 160).

Tm li, qua v ny, chng ta bit c tin trnh tip n mt tu ngoi quc n xin tip
kin, theo quy lut ca triu nh. Chaigneau v Vannier c sai i n tu Anh, nhng
Php v Anh l hai nc cu ch, tt c mi kh khn xy ra t ; phi Php mun tm
mi cch ngn nga Anh giao thng vi Vit Nam, v pha Anh cng mun dng mi cch
ngn Php vo Vit Nam.

V nhng kh khn , nn tu Anh kin tr i vua t Thng Long v, s gi xin gp trc

tip. Ngy 19/ 3/1804, vua v n Hu, nhng cng vic giao tip vn khng tin trin, v
bt ng ngn ng v v quan im hai bn khc nhau: vua khng chp thun nhng bt
c mnh t no cho nc ngoi m thng im, c th cn thm c cm t v tu Anh
bt tu Armide ca vua v Anh bn kh gii cho Ty Sn. Roberts li Vit Nam n ngy
14/8/1804, th nhiu ln, nhng khng t kt qu, nn khi i, gi li l th li l ht
sc xc phm. Chng ti s dch l th ca Roberts v tr li vn ny trong chng Cc
s b Anh v Php n Vit Nam thi Gia Long v Minh Mng.

Vannier v Chaigneau b gim s qun trong thi bnh

v cc tu Long Phi v Phng Phi khng cn hot ng

Theo ti liu ca Salles, do Cadires bin son, in trong Les diplmes et ordres de service de
Vannier et de Chaigneau (BAVH, 1922, II), th vn bng Chng C ca Chaigneau ngy
19/12/1802 (t. 150-151), cng mt mu vi vn bng Chng c ca Vannier ngy
6/12/1802 (t. 147-148), ch khc im: Vannier qun tu Phng Phi, iu khin i
Tip Thy. cn Chaigneau qun tu Long Phi, iu khin hai i Kin Thu.
iu ng ch l: mc d c thng chc Chng C, nhng Vannier ch c cai qun
mt i Tip Thy, tc l vo khong 50 ngi. Chaigneau c cai qun hai i Kin
Thu tc l vo khong 100 ngi, tr khi hai i ca Chaigneau ch bng mt i ca
Vannier. Qun s ny khng ph hp vi i v Chng c, trn nguyn tc, coi khong 5, 6
trm ngi. Ngay trong chin tranh, khi Chaigneau v Vannier cn lm thuyn trng, cc
tu i hiu u ch 300 qun, tc l h tng c 300 qun trong tay.

Vy, c th hiu: Vannier v Chaigneau, sau chin tranh, ch nhn chc Chng c danh
d, vua khng cho ngi ngoi quc cm qun?

S gim thiu ny, cn tip tc na, chiu theo lnh Chaigneau nhn c ngy 15/1/1803:

Cng ng ra lnh cho Chng C Chnh qun Long Phi ng tu, phi thi hnh: Ch gi li
50 quan, qun v phi tiu, trong s cu qun, chm sc v bo v tu. Nu cu qun khng
, th thm qun mi cho s 50, cn li bao nhiu qun mi, cho v ngh. Ti ngy lnh
lng, ch trnh din 50 ngi lnh lng. Y lnh.

Gia Long, nm th nht, thng 12, ngy 22 [15/1/1803] Cng ng Chi n ((Les diplmes et
ordres de service de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 154).

Theo ch th ny ca Cng ng, th Chaigneau ch cn c gi 50 qun coi tu, ch

khng phi lm ngi hu nh Michel c vit trong Souvenir de Hu.

Hai nm sau, mt ch th na cho Chaigneau ngy 21/2/1805, ghi:

Cng ng ch th cho qun Long Phi ng tu, Khm sai, Thuc ni, Chng c, Thng c
Hu, mt lnh cn bit: Gi gp 35 qun ca tu Long Phi cho tu Phng Phi mn, khi tu
[Phng] ti Si Gn, s cho qun ny tr v x. Y lnh.

Gia Long nm th t, thng th 1, ngy 22 [21/2/1805] (Les diplmes et ordres de service

de Vannier et de Chaigneau, BAVH, 1922, II, t. 161)

Theo lnh ny, Long Phi phi cho Phng Phi mn 35 lnh trong s 50 lnh, li
Phng Phi v Si Gn, sau Phng Phi s li y, v cho 35 ngi lnh ny v x tc
l gii ng.

Tm li, n 1805, c Vannier ln Chaigneau u khng c tu lm thuyn trng na.

C th tt c nhng s gim thiu lin tip ny khin cho Chaigneau bt mn.

Quyt nh tr v Php

Ngay t nm 1806, Chaigneau mun b i, nhng c v con, khng bit i u, nh

li Vit Nam, nhng l th nm 1807, 1808, 1812 gi gio s Ltondal, u ni n tm s
ny. Nm 1808, ng nhn c tin tc gia nh ln u, nhng trong th tr li, ng khng
dm ni n chuyn v con, c l v ly v Vit. Mi n nm 1817, mi ni, khi v ng
 mt t nm 1815, v ng vn ln la khng tr v, vin l c bn phn vi vua; i th vua
s bun, vv v thm iu na, l ng rt gn b vi gio hi cng gio.

Thng 9/1817, hai tu Php La Paix v Henri, cp bn Nng. Thuyn trng tu Henri
ngh ch ng v gia nh v Php khng tn tin, nhng ng vn khng v, mc du trong
th ng ni gh tm ci x ang .

Hai tu ny i c 6 ngy th chin thuyn Cyble n Nng ngy 30/12/1817, chnh

thc mun ni li giao thng vi Vit Nam.

Vannier c gi ra Tourane n (Chaigneau au chn khng i c). H gp nhau

thng xuyn bn tnh mi chuyn. Thuyn trng Kergariou tin tng c Vannier vn
ng, s c vua tip. Nhng phi on Kergariou cng tht bi, vua Gia Long khng tip,
v l do: phi on khng c th ca vua Php [Louis XVIII, 1815-1824]. Cyble ri Nng
ngy 22/1/1818. Chng ti s tr li vic ny trong chng Cc s b Anh v Php n Vit
Nam thi Gia Long v Minh Mng.

Vannier vit trong th ngy 15/6/1819 cho Baroudel, qun th tu vin Macao: Chaigneau
v ti kinh tm ci nc Nam ny, chng ti s tm mi cch i thot. Trong th gi cho
Baroudel ngy 3/6/1819, Chaigneau k vua Gia Long gi yu ri, s c nhiu thay i trong
triu. Cng dp y, tu La Rose n Nng (trc ngy 17/6/1819) v tu Henri cng tr
li Nng ngy 10/7/1819. Mt trong hai tu ny mang bn sao l th ngy
17/9/1817 ca qun cng de Richelieu, th tng Php, vit cho Chaigneau, yu cu ng
lm phc trnh v tnh hnh nc Nam, cng vi cng vn ngy 26/8/1818: trao tng
Chaigneau v Vannier, Ng ng Bc u Bi tinh (Chevalier de la Lgion dhonneur).

Theo Michel c, th chnh lnh lm phc trnh cho chnh ph Php v tnh hnh Vit Nam
thc y Chaigneau quyt nh v Php. Rey, thuyn trng tu Henri, vn gi ngh
ch c gia nh ng v Php khng tn tin.

Nhng yu t ny, km thm vn tha hng gia ti ca cha, gip ng quyt nh tr

v Php. Vn nh ca ng Dng Xun bn cho cng cha Bo Thun, con gi th nm
ca vua Gia Long, nhng khng r nh bn cho ai. (Cadire, La maison de Chaigneau, BAVH,
1917, II, t. 128-129), v ngy 21/10/1819, Gim mc Vren [Labartette] lm giy chng
thc khai sinh cho cc con ng. Chaigneau xin php vua Gia Long v ngh 3 nm Php,
c vua chp thun.

Ngy 13/11/1819, Chaigneau cng gia nh ln tu Henri, gm 5 con vi b H Th Hu, l

Michel c, Joseph Nhn, Pierre u, Francois-Xavier Ngi, Anne Trinh, cng hai con vi vi
v sau Hlne Barisy l Louis Thng v Henri Quang (mt trn chuyn i). Ngy
14/4/1820, tu n Bordeaux.

Chaigneau hy vng c tha hng gia ti ca cha (giu v lm i t hi qun cho Cng
Ty Php n) nhng gia ti ny phi chia cho su con, v qua cc bin ng Php, khng
cn li g.
Chng 22: Jean-Baptiste Chaigneau Nguyn Vn Thng (1769-1832)

Phn 2: Chaigneau di thi Minh Mng

T 1807 tr i, ging Chaigneau vit v Gia Long trong th rt khc nhau: i vi cc gio
s qun th tu vin Macao, Chaigneau m t Gia Long l v vua tn c, sch nhiu dn chng,
triu nh sp Th gi cho M. Ltondal, ngy 6/6/1807, c nhng cu:

Chc cha Bissachre k chi tit cho cha nghe tnh trng hin nay Nam v Bc H. Dn
chng i kh cng cc. Vua, quan sch nhiu dn chng mt cch ng phn ut. Cng l l
tin bc: ngi giu tha h bc lt ngi ngho m khng b trng tr v h c tin trong
tay (Cadire, Doc. Rel. t. 59).

Th ngy 12/5/1808, gi M. Ltondal mt nm sau, c nhng cu:

V tn gio, con ngh di thi vua ny th cc gio s v gio dn cn c tm yn, mc d

c vua ln quan u khng a o; bn n b th tt c u ght o, h cn lm hi o
hn cc quan. Con ngh triu nh ny khng c lu u. c nhiu ni ni lon ri, nht
l Bc Nh vua nn dn chng bng kh dch v lao cng, khng cho n, khng
tr lng, m li cn bt phi tr th thu, khng tha cho ai ht. Cc quan h sch v
cp bc tha h Triu nh ny ang khng hong, s (Cadire, Doc. Rel. t. 60).

Nhng khi vit th cho gia nh, ging Chaigneau li khc hn. Sau nhiu nm khng lin
lc, khi nhn c th ca ngi anh c, Alexandre-Jean, bo tin v vic chia gia ti Php
v cn giy y quyn, Chaigneau, trong th vit u quyn cho anh ngy 27/3/1809, k v
Gia Long nh sau:

Em rt mun v hn anh ch v sp xp vic gia nh, nhng em u qun gip vua Nam
H, mc d ng cho php em ra i, nhng thy ng rt bun v ni rng: theo ng trong
lc khn kh, li b ng khi hng thnh, iu lm ng au lng. Bi tt c tnh bn ng
dnh cho em v cch ng i x vi em trong mi trng hp, em ngh rng b ng v Php
by gi l v n. Khi em n nc ny gip ng, ng mi ch s hu mt vng t nh tn
t, qun ngy chim ht c nc v git ht t tin ca ng. Hin nay, ng lm ch tt
c Nam H, Bc H v mt phn Cao Mn (Salles, t. 157-158).

Nhng iu trn y c hi qu ng, khi Chaigneau u qun, khong 1797, NguynVng

lm ch ton b min Nam t 1788. Nhng li th ny, cho thy, i vi gia nh, nm
1809, Chaigneau bo: s d cha v Php v lng trung i vi vua. Cn i vi gio hi, ng
trnh by vua l mt k hn qun, v o. Vy u l s thc?

Tm nm sau, trong th gi ngi anh c ngy 1/10/1817, Chaigneau cho bit:

- ng khng nhn c tin gia nh, sau th u quyn, mi ti 12/9/1815 mi c th tr
li.

- Thuyn trng tu Henry sn sng ch c gia nh ng v Php khng tn tin.

- V ngi v k Hlne Barisy v ng v Php chi thm gia nh vi vi a con ln,

nh v con li, nu v l ngi Vit, nhng Hlne l ngi Php [lai], khng ni
nng ta nn xin cho c gia nh v Php (Salles, t. 160).

Trong th ngy 3/6/1819 gi qun th Baroudel, Chaigneau li ni ging khc hn:

Khng th c tu u chu no n nc ny, y, mi ngy vn l nhng sch nhiu n

cng Con khng chu ng c na v con nng lng i vi tu Php n y tha dp
v li t quc. Nh vua yu lm ri, khng chc c qua khi s c thay i trong chnh ph
(Cadire, Doc. Rel. t. 62).

Cu Khng th c tu u Chu no n nc ny hon ton sai, v vn c cc tu bun

ngoi quc n Nng; ch khi no h mun xin triu kin hoc i hi nhng iu kin
thng thng khng th chp nhn c, vua mi khng tip (xin xem chng sau).

L th ca Vannier gi M. Baroudel ngy 15/6/1819, cng cng mt ging nh th, i vi

Vannier, s gh tm nc Vit, bt ngun t vic vua khng tip Kergariou, thuyn
trng tu Cyble ca Php:

D nhin l con ht lng vn ng cho ng y [Kergariou] c yt kin vua. Nhng

nhng m mu trong triu v s ng vc ca thi t khin vic khng thnh, h thoi
thc v lut trong x, m ng ny khng mang theo th ca vua Php gi vua nc Nam,
cng khng c c th ca Thng th Php gi Thng th nc Nam, nn khng bit tip
th no, v.v. Mt ng vua, nh vo ngi u, nht l ngi Php, mi ly li c x s
m x s nh vy, thc l v n! Con th tht vi cha rng, t lc y, ng Chaigneau v con
gh tm ci nc Nam, v chng con s tm cch i thot, tr v t quc thn yu ca ta. Hn
na thi t bt u ni n vic n p o thnh ca ta Sau , ng cn truyn n tai
con, cho bit rng, ch v n hai chng con, m cha thi hnh thi; nhng s lm; phi lm.
Nu chng con c cng vi triu nh, th s thng v cho php ra i, iu ny, nc Nam,
c nghi l ui kho. Sau nhng li ny, tha cha, nu nh vua qua i, chng con rt kh
li Nam H. Khng phi l v mt chnh tr chng con c g than phin thi t, bi v ng
i x vi chng con lun lun rt t t v t n trng trc mt tt c cc quan
(Cadire, Doc. Rel. t. 63).

Nhng l th ny cho thy, Chaigneau v Vannier b phn chia gia hai la chn: li Vit
Nam hng lc ca mt vin quan v hng tam phm (chng c), hay tr v Php, vi n
con ng, cha bit lm ngh g sinh sng. H chn li Vit Nam. Khi tu Cyble n
Nng, h tng c th vn ng vua tip thuyn trng Kergariou, lm mt vic hu ch
cho t quc ca h, nhng khng thnh, l mt trong nhng l do khin h bt u chn
ght vua Gia Long.
Cn Salles th a ra lp lun: Chaigneau thy triu nh Gia Long thi nt, can m
lm mt th i S (Grand Matre) ng ra can gin vua, nn b nh thn ganh ght. Lp
lun ny kh ng vng, bi v nu Salles c k nhng ch th sai phi Chaigneau v
Vannier do chnh ng su tm, th s thy v tr ca hai ngi ny trong triu: h ch l quan
v hng tam phm, c danh m khng c quyn, khng c qun i, khng c tu cai
qun, khng phi l i thn c quyn sinh st trong triu, c th can vua, m b ganh
ght. Nhng Grand Matre trong triu lc phi l ng c Siu, Trnh Hoi c
cha k Minh Mng thay cha cm quyn. Vic Kergariou nh Chaigneau v Vannier vn
ng xin vo yt kin vua m khng c, li cng chng t h khng c quyn hnh g c.
Vua Gia Long vn gi vng chnh sch ngoi giao t 1790: khng cho bt c nc u chu
no, k c nc Php, c c c quyn hn cc nc khc Chu; trong vic bun bn,
v khng cp cho h bt c mnh t no xy thng im v ng qu r tnh hnh n
v Trung Quc.

Chaigneau v Php ln th nht

Khng xin c yt kin vua, Kergariou v tu Cyble ri Nng ngy 22/1/1818.

D bc bi v chuyn vua khng tip s gi Kergariou, tuy vy gn 2 nm sau v tu Cyble

ri Vit Nam, Chaigneau mi quyt nh v Php.

Ngy 15/6/1819 Vannier vit th cho Baroudel, c cu: Chaigneau v con kinh tm ci
nc Nam ny, chng con s tm mi cch i thot. Nhng ng cng vn li. V khi
Chaigneau i c mt nm, trong th vit cho Baroudel ngy 13/7/1820, Vannier k ti
sao cha v cng:

ng Chaigneau i nm ngoi, c vua cho php v Php ngh 2 nm. ng ta v vi c

gia nh, con chc ng y khng tr li na. Ch cn mt mnh con trong s nhng ngi
Php gip nh vua ly li ngai vng. Cha k, nu con c th gi i c ht tin n Nam
H v Bc H, th con cng i vi gia nh ri, nhng thi nm sau vy, [v con] ly
80.000 francs tin li, trong v [mua] v kh, c ch trn mt con tu 800 t-n, tu ny
s khi hnh t Bordeaux thng ging sp ti v s n y vo khong thng 5, nu khng
c tr ngi v chin tranh vi Anh.

Hong nc Nam t trn v bnh ngy 2/2/ va qua. Ngy 27/5 chn vi i l. May
m ci cht ca ng khng gy cuc lon no. Nu ngi ni nghip c c x nh th ny th
s c qun thn tin tng k c nhng ngi khng theo ng khi vua cn sng. T khi ln
ngi, ng cha ni g, cha lm g, v o ca ta Cn v phi con, ring con, con chng c g
phi than phin ng c, ng vn lun lun nim n v ni chuyn thn mt vi con
(Cadire, Doc. Rel., t. 63-64).

Nh vy, l do khin Vannier cha v, l v s bun bn v kh ang dang d, khng th b

i ngay c. li Vit Nam, khng nhng c hng lc quan v hng tam phm m
khng phi lm g, tr thnh thong n khch ngoi quc; thi gian cn li lm vic bun
bn v kh lm giu, cn g li hn?

Chaigneau v Php, c th v hai l do: Th nht, nhn phn gia ti ca cha. V th hai, v
ng thy mt con ng cng danh ti Php. Xin gii thch:

Chnh quyn Louis XVIII (1814-1824), mun tr li Vin ng, vng b b qun trong
nhiu thp nin, v ni tnh chnh tr Php, mi ngh n hai ngi Php ang lm quan
di triu Gia Long, cho rng h c th lm trung gian cho Php tr li Vit Nam. V th,
qun cng de Richelieu, th tng Php, vit th ngy 17/9/1817 cho Chaigneau, yu cu
ng lm bn phc trnh v tnh hnh Vit Nam, v ngy 26/8/1818, ra vn kin trao
tng Chaigneau v Vannier, Ng ng Bc u Bi tinh (Chevalier de la Lgion
dhonneur). L th v hun chng n Vit Nam rt chm, Chaigneau v Vannier ch
nhn c khi hai tu La Rose n Nng (trc ngy 17/6/1819) v Henri tr li
Nng ngy10/7/1819.

V tin tng vo s trong i ca chnh ph Php qua hai gi tr thc tin ny m

Chaigneau quyt nh v nc. Ngy 13/11/1819, gia nh ng ln tu Henri, ngy
14/4/1820, tu n Bordeaux.

V ti Bordeaux, vic khn cp l phi vit ngay bn phc trnh v tnh hnh Vit Nam.
ng l vic ny phi lm trong 6 thng trn tu, nhng Chaigneau khng quen ch nghi,
ng nh s ln Paris phc trnh ming. Nhng B ngoi giao ang ch nhng thng tin ca
Chaigneau, v th, ng Tnh trng Gironde phi phi hai ngi th k thng minh n
nghe Chaigneau c ri vit li, ti ch, vi s cng tc ca ng tham vn trong to tnh
trng h thng ho bn phc trnh (Salles, t. 255-256).

Bn phc trnh ca Chaigneau

Bn phc trnh c Salles su tm, ch gii, in di ta : Le mmoire sur la Cochinchine

de Jean-Baptiste Chaigneau (Hi c ca Chaigneau v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 257-
283- ni v nhiu vn : i l, chnh tr ba min. Dn s v kh hu. Chnh th. H thng
quan li, hnh chnh: x, tng, huyn. T chc qun i. Tnh hnh tin t. Thu kho. Php
l. Dn c. Phong tc. Tn gio. Chn nui. Gia sc. Thng mi. Sn phm xut cng v
nhp cng. Chiu kch cc tu vo ca Nng v Si Gn v gi thu tng ng mi ca
bin. Nhng sn phm cm xut cng. Tnh trng k ngh.

Salles cho bit ng tm thy bn phc trnh ny trong Vn Kh Ngoi giao (Asie, Mmoires
et Documents. Indes Orientales, Chine, Cochinchine, tp 21, t. 228-254), l mt bn sao,
khng c ch k, khng ngy thng v tn tc gi (Le mmoire sur la Cochinchine de Jean-
Baptiste Chaigneau (Hi c ca Chaigneau v nc Nam), BAVH, 1923, II, t. 253).

Qua ni dung, ta thy y khng th hon ton l tc phm ca Chaigneau, m ch l mt

bn vn ghi mt s iu Chaigneau bit v k li, th d nh v binh b, v sn phm xut
nhp cng, v.v. phn cn li dng nh l sao chp nhng thng k thy cc ti liu
khc (v d sch ca Montyon, Barrow, v.v.). Duy trong phn Nhn xt tng qut (Rflexions
gnrales) (BAVH, 1923, II, t. 278- 283), Chaigneau a ra hai li khuyn ng ch :

- Vic bun bn vi Vit Nam cng c nhng tr ngi: tuy gi thnh mua y rt r, nhng
iu kin chuyn ch qu xa. Ngi dn y khng quen dng sn phm ca ngi u
qu t v khng tin dng i vi h. V d h rt thch gng, nhng mt ci gng tt
qu t, ch c ngi giu mi mua ni, v.v.

- Chnh ph Php nn chiu c n Vit nam, v nhiu mi li: khi nh nhau vi Anh
c ch da hu cn v l ca ng vo nc Tu. Nu Php khng ch n vic ny th
nhng nc cu ch [Anh, Ho Lan, Ty Ban Nha] s lm. (BAVH, 1923, II, t. 280).

Chaigneau nhn chc mi v tr li Vit Nam

n Bordeaux, Chaigneau a gia nh v nh ch/em, b de Rosires Albi (gn

Toulouse), ri mt mnh ng i Paris vo khong 10 hay 12/5/1820. ng n Paris cui
thng 5 v ti 5/8/1820, c yt kin vua Louis XVIII, nhn hun chng Saint-Louis.

Sau vinh d y, Chaigneau khng c cch g sinh sng Php, di sn ca cha ch l chic lu
i nt nh qu, v th, ng nhn ngay nhim v quay tr li nc Nam.

Chaigneau tr li nc Nam, vi mt bn ch th nh r cc chc v cao cp ca ng: i l

nc Php (Agent de France) ti triu nh Hu, Lnh s Php (Consul de France) i vi
kiu dn Php Vit Nam, v Khm sai (Commissaire du Roi) thay vua Php k cc tha
c vi VN; lnh lng 12.000 francs mt nm. S c ngi chu Eugne Chaigneau, 22
tui, lm th k ring cho ng (Michel c con trai ng khng kh nng ting Php
lm vic ny), lng 1.500 francs mt nm. Nghi nh c vua Louis XVIII k ngy
12/10/1820.

Chaigneau i cng v con (thm b gi Marie mi sanh) -tr Pierre u v Franois Xavier
Ngi, c hc bng li Php- Tt c ln tu La Rose ri Bordeaux ngy 1/12/1820, cng
cc gio s Olivier, Glan, Taberd v Gagelin.

Chaigneau n Hu ngy 17/5/1821, vua Gia Long mt hn mt nm (ngy 3/2/1820, v

bnh thu thng (hydropique, th Labartette ngy 10/6/1820, Launay, III, t. 436). ng c
v xc ng v ci cht ca vua, trong th vit cho anh ngy 19/10/1821, c cu: Ti
thng tic ng [Gia Long], thng tic ng rt lu, v l mt ngi chnh trc.

Ngy 16/7/1821, Chaigneau mua ngi nh Ch c; sau bn li cho Minh c Hu,

chng cng cha Bo Thun (ngi mua vn nh c Dng Xun ca ng nm 1819)
ngy 25/10/1824, (Cadire et Cosserat, La maison de JB Chaigneau, Consul de France
Hu, BAVH, 1922, tp1, t. 1, t. 9 v t. 23), trc khi gia nh ng ra Nng v Php vnh
vin, nm 1824.
Ngay hm sau khi n Hu, ngy 18/5/1821, Chaigneau trnh ln vua Minh Mng th
ca vua Louis XVIII, y nhim ng trong chc v: i L (Agent) ca Php, cng nhiu qu
cp, gm: mt ng h m vng, 2 bch lp m vng, 2 bnh ng m vng, 16 bc khc
nhng trn nh ln, 1 khu sng pt-ton, 2 khu sng lc, mt ci gng ln (Taboulet, I,
note 2, t. 310).

Th vua Louis XVIII gi vua Minh Mng

Sau y l th Louis XVIII gi Minh Mng, vit ngy 12/10/1820, gii thiu Chaigneau l
i L (Agent) ca nh vua:

Quc vng ti cao, ti thng, vn nng, i , rt thn i

Qu nhn cm thy ht sc tho mn khi bit tin ngi n tip t t nhng ngi Php
n y bun bn. Li x s ca ngi i vi h chng t ngi vn gi nhng k nim c v
tnh bn gia vua Php v vua Nam H. V phi qu nhn cng vy Trong chiu hng ,
qu nhn u nhim, bn ngi, vi t cch i L (Agent), thn J.B.Chaigneau, s quan thy
qun ca qu nhn v l quan Nam H. L do duy nht hng dn qu nhn trong s la
chn ny v y c ngi bit n v bit cch dung ho s qu mn v tin cn ca ngi.
Qu nhn khng ngh l ngi s nghe ht nhng thnh nguyn v nhng gii by m y a ra
trong trng hp y i din cho thn dn ca qu nhn xin ngi mt c n lin quan n
vic thng mi hoc bt c vic g khc, v qu nhn tin rng chc chn h s lun lun
c hng s cng bng v nhn hu ca ngi.

Qu nhn vi vng nm ly c hi ny t tnh bn chn thnh vi ngi

Vit ti in Tuileries, ngy 21/10/1820

Bn thn mn ca ngi,

Louis

(Dch theo bn Louvet, II, t. 502-503).

Theo Cadire, th ny c Vannier v Chaigneau dch sang ch Nm, cn gi trong hi k

ca Nguyn c Xuyn (Cadire, Les franais au service de Gia Long, BAVH, 1920, I, t. 144).
Salles bnh phm rng: Vua Minh Mng khng bit c x, ngay hm u s nhc
Chaigneau, bng cch mn mt ngi Vit khng c trnh n dch th ca vua Php,
chng t vua b nh hng ca bn triu thn nham him (Salles, J.B. Chaigneau et sa
famille, BAVH, 1923, I, t. 86).

Taboulet vit mt cu hn xc: V khng c thng ngn ngi Nam H, l th ca Louis

XVIII, c Chaigneau v Vannier dch. Minh Mng ly ci th qu quyt (se fit un malin
plaisir) vit th tr li vua Php bng ting Vit [ch Nm] (Taboulet, I, note 3, t. 310).

Qua nhng iu trn y, chng ta thy cch x s ca vua Minh Mng:

Bit r kh nng hc vn ca Vannier v Chaigneau, nn ng phi dng mt dch gi chuyn
mn, ngi Vit. Vic Minh Mng vit th tr li bng quc m, nu c tht, l mt s khai
phng: vua khng dng ch Hn, l ch chnh thc, m dng ch Vit! Chng ta bit mt
s l: thi y bnh u ma mi nm git hi nhiu ngi, Minh Mng sai Despiau i Macao
mua thuc chng u cho dn (th Vannier ngy 13/7/1820, Doc. Rel. t. 63) v vic chng
u thnh cng (th Labartette ngy 13/6/1821, Doc.Rel, t. 65). S vua vit th tr li
vua Php bng ch Nm l s l th nh ca Minh Mng.

iu ng ch y, l, Louis XVIII ch u thc Chaigneau trc Minh Mng nh mt i

L (Agent) ca nc Php m thi; nhng trong ni b Php, Chaigneau cn c hai chc
na l Lnh S (Consul) v Khm sai (Commissaire du Roi), nhng iu ny c quy nh
trong Bn ch th (Les instructions de Chaigneau) ring, ra thng 10/1820 (Octobre, 1820).

Ch th cho Chaigneau

Sau y l cu u bn ch th:

ng Chaigneau c chng nhn lm i L ca nc Php bn cnh Quc vng nc

Nam, bng th u quyn ca vua [Louis XVIII] gi quc vng nc ny [vua Gia Long].
Ngoi ra, ng ta cn c phong chc v quyn Lnh s i vi kiu dn Php nc Nam.
Sau cng, ng ta nhn tc v v c quyn Khm sai ca vua k kt mt tho c thng
mi gia nc Php v nc Nam.

Bn ch th ny, dng hng dn cch x l ca ng Chaigneau di nhng quan h khc

nhau:

1- Chc i l ca nc Php l chc duy nht m Chaigneau phi dng i vi chnh

ph nc Nam

2- Chc Lnh s dng lm nhng th tc hnh chnh v php l cho kiu dn Php

3- Bn tho c m ng Chaigneau iu nh, vi t cch l Khm sai ca vua

Tm li, theo Ch th, i vi triu nh Hu: Chaigneau l i l (Agent); i vi kiu dn

Php ti Vit Nam: Chaigneau l Lnh S (Consul); v Chaigneau l Khm sai (Commissaire
du Roi) thay vua Php k cc hip c vi VN.

Trong ba chc ny, ch c chc Agent l chnh thc, c Louis XVIII gii thiu vi Minh
Mng qua u nhim th. V Ch th cng yu cu Chaigneau, ch c xng mt chc y ra
vi vua Minh Mng, tc l gin tip bo phi giu hai chc Lnh s v Khm sai i.

Vy chnh ph Vit Nam khng bit n cc chc Lnh S v Khm Sai m Php n
phng cp cho Chaigneau. l mt mnh li ca chnh ph Php, v bit rng nu
Chaigneau ni ra th s b Minh Mng gt ngay; v iu cng gii thch nhng kh khn
ca Chaigneau sau ny.
Ngoi nhng iu quy nh quyn hn, nhim v ca ba chc i l, Lnh S v Khm Sai,
bn Ch th cn ghi nhng khon bt buc Chaigneau phi lm:

Bn phn phi k mt tho c i bo m an ninh v bo qun ti sn ca ngi

Php, ngi Php sng trong iu kin ca mt ngi chnh quc: c t do i
li, bun bn Vit Nam vi giy thng hnh, khng phi ng thu nhp khu;
nhng Php kiu s di quyn qun l php lut ca vin Consul ch khng phi
ca triu nh Hu. V khng c iu khon g trao i li, v phi Php.

Ngoi ra cn c mt on na, cng rt ng ch :

ng Chaigneau s phi thu lm v ghi li trong bn bo co hng ngy, mi khi c dp,

gi bn sao v B [Ngoi giao] tt c mi thng tin c th c c v nhng bin c xy
ra, khng ch nc Nam, m cn Trung Hoa, Phi Lut Tn v cc thuc a Anh, Ho
Lan, c bit cc o Sumatra v Java, m hnh nh ang c s tranh chp d di gia hai
phe cm quyn y. ng Chaigneau phi ch ra v chuyn v B, nhng bo co c bit
nhng phn khc nhau ca thng k nc Nam, v lut php, cai tr, k ngh, ngh thut,
phong tc, lc lng qun s trn b cng nh trn bin, v.v.

(Les instructions de Chaigneau, Arch. Aff. Etrang, Consulat de Hu et de Tourane, fol.13-17,

in li trong A. Cordier, Le Consulat de France Hu, p. 257-264, in li trong Taboulet, I, t.
306-307).

Tm li, chc v duy nht ca Chaigneau c chnh ph Php giao ph bn cnh Minh
Mng l Agent ca nc Php. Ch Agent ny c th dch l i L hay i in, nhng cn
c mt n nghi l Gin ip. Nhng iu ghi trong Ch th m chng ti va trch dch trn
y, xc nhn vai tr ip vin ca Chaigneau bn cnh vua Minh Mng.

And Salles l hn bn Ch th ny, khi vit chn dung Chaigneau.

Phn ng ca vua Minh Mng khi Chaigneau tr li

Thc Lc, thng 5/1821, chp vic Chaigneau v li nh sau:

Thuc ni chng c qun thuyn Phi Long l Nguyn Vn Thng t Ty Dng n, dng
ci hn th biu. Vua nhn hi: Ngi li mun v sao? p: Thn chu n dy ca nc,
khng bit ly g bo p. Nay tui gi, xin lm ti trn i.

Vua ni: Ngi ta i qu ch lp cng danh m thi. Ngi theo i Tin , hng lc
my chc nm, tuy l ngi ngoi quc, cng l thn t bn triu. Nu qu thc c th
trn tit lm ti, th lu danh nghn i trong s sch, h chng hay sao! Nu tr v nc Ty
th chng qua ch l mt thng dn m thi.

C ngi Ph Lng Sa dng quc th v sn vt a phng (gng to), cng n vi Thng,

u thuyn Nng. em dch th ra th l xin thng thng. Vua giao nh thn bn, ri
h lnh cho ty Thng Bc a th tr li nhn cho, v biu nhiu phm vt (100 cn da voi,
30 cn da d, 10 tm da h, 100 tn da tru, 500 tn da hu, 200 tm sa nam, 200 tm the
nam, 100 tm la Cao B, ng phn, ng phi mi th 1.000 cn, 10.000 cn ng ct,
2 cy ng voi, 2 c sng t), giao cho ngi y mang v nc. ( nh quyn, Quyn VII i)

Qua nhng li trn y ca Thc Lc, ta thy vua Minh Mng khng quan tm n vic
Chaigneau Php v. Nhng li trao i ca nh vua vi Chaigneau c tnh cch thn tnh,
vua ti; v trong cu tr li, Chaigneau cng rt knh cn: Thn chu n dy ca nc,
khng bit ly g bo p. Nay tui gi, xin lm ti trn i. Chaigneau khng nhc n cc
chc Lnh s, Khm sai ca mnh, nh, m dng nh ng cng khng dm ni n c
chc i l ca mnh na. Bi v on sau, c mt cu rt ng ch : C ngi Ph Lng
Sa dng quc th cng n vi Thng [Chaigneau], u thuyn Nng, nh vy r
rng Thc Lc khng bit Chaigneau l i l ca vua Php, hoc bit, qua th ca Php
hong, nhng cho l khng ng k, cho nn mi ghi nh vy.

Ta c th on chc rng, mc d nhn chc i l ca vua Php, Chaigneau vn khng

dm s dng chc mi ca mnh trc Minh Mng, li cng khng dm iu nh,
thng lng, i hi , k kt, hip c g c, nh chnh ph Php mong mun. V
Chaigneau bit trc l khng th yu cu nhng iu nh th i vi Minh Mng.

S tht bi ca Chaigneau

nh lp lun ca ngi Anh cho rng Gia Long trn tri cho con phi phng,
ng mt mt mnh t no cho Php, v Minh Mng lm tri li cha khi x t vi
Chaigneau, Andr Salles dnh nhiu trang (Salles, t. 83-87), chng minh mi thin
cm ca Gia Long vi Php, dn con phi trung thnh vi Php, qua nhng li Vannier v
Chaigneau k li:

Chaigneau, trong bn bo co ngy 19/10/1821 gi B Ngoi Giao, k li rng: ng [Minh

Mng] ri l khi nhn thy ti, ti ngh tnh cm pht xut t li khuyn ca cha ng.
Ri Chaigneau m t cnh Gia Long khuyn con, trn tri cho con v vic phi i x
tt vi ng v nc Php. Salles cn k thm nhng chuyn khc, rt t th Chaigneau gi
cho cc gio s nh vic Gia Long dn L Vn Duyt: Nu con ng lm g sai tri, th phi
phn i ngay, v.v.

Tm li, nhng iu c ngi ta a vo ming Gia Long v L Vn Duyt th nhiu lm,

nhng thng khng c c s. Khi ln ngi Minh Mng 29 tui, dy kinh nghim ni tr
v ngoi giao, t quyt on mi vic, chc khng cn phi ai dy bo.

Cn Chaigneau khi vit th cho cc gio s ni xu Gia Long v Minh Mng th ng khng
ngn ngi iu g, cng l mt kha cnh ca con ngi ng.
iu Gia Long chnh thc dn d Minh Mng c ghi li trong Thc Lc; ch l: y l c
nghip gian nan ca trm, nay giao cho con, con nn cn thn gi gn, Nay vic ln ca
thin h nh ri. Ta cng sp cht, khng ni g, ch c mt vic l ngy sau phi cn thn,
ch nn gy hn ngoi bin. (TL, I, t. 1001).

Tr li vic tm hiu s tht bi ca Chaigneau trong khi thi hnh cc chc v mi, Salles
gii thch rng: s kh khn ca Chaigneau l do li vin quan ty Thng Bc, khng bit
phn bit cc chc v khc nhau ca Chaigneau, v li tham lam ngh rng Chaigneau
va lm Lnh s, va lm quan ca triu nh Hu, th ng ta s mt ngun li n t kiu
dn Php v u chu, v th nn tm ht cch p (Salles, t. 85-86). iu ny thc l vu
khng cho quan Thng Bc: chnh ph Php dn Chaigneau giu cc chc v Lnh s
v Khm sai, khng ni vi Minh Mng, th lm sao quan Thng Bc li bit m ganh t,
p ?

Nhng Diard, nh thc vt hc, i cng tu vi Chaigneau t Batavia n Nng ngy

17/5/1821, li Vit Nam 6 thng, c php ca vua Minh Mng cho i khp ni nghin
cu thc vt; vit cho Nam tc Cuivier, trong Tham chnh vin (Conseil dEtat), ba l
th trnh bo v chuyn i Nam H. Nhng th ny c hai ch ng ch :

Trong on vit v Minh Mng, Diard cho rng nh vua rt kiu k, mun h thp ngi
Php, ly c rng tu ch qu v th Minh Mng tr li Louis XVIII, ch l tu bun, khng
xng ng em th ca ng, nn ng khng ch thn vit th tr li m cho quan
Thng Th vit.

Trong on vit v Chaigneau, li l ca Diard kh gay gt, ng buc ti Chaigneau nht

nht, rt s Minh Mng, khng dm n ni, hnh ng, li qu nhu nhc, khng dm
nhn danh Khm sai ca vua Php iu nh bt c iu g, n qu ca vua Php
cng khng dm i hi i l b kin. (Peyssonnaux, Vie, Voyages et travaux de Mdard
Diard, BAVH, 1935, I, c cun, t. 74-75).

kin ca Diard v vic nhn th khng c i l, chng t ng khng bit r lut tc ca

triu nh: vic Chaigneau vi vng em th v cho vua c trc, bit ni dung l vic
phi lm, sau l th s c tip n mt cch chnh thc ng theo nghi l.

Cn vic Diard trch Chaigneau nht nht, s Minh Mng, khng dm iu nhg c, th
qu ng. Minh Mng nghim khc hn vua cha, cc quan rt s ng; ngoi ra, nhng iu
ghi trong Thc Lc trn cng ph hp vi li Diard: i vi Minh Mng, Chaigneau ch l
by ti, thn phc. Diard trch Chaigneau khng nhn danh chc Khm sai, v Diard khng
c bn Ch th, cm Chaigneau khng c khoe chc Khm sai, th Chaigneau ly t
cch g m iu nh? Nht l nhng iu Php i hi, Chaigneau bit trc l Minh
Mng s khng chp nhn. Vy s tht bi ca Chaigneau n t nhng toan tnh phc tp
ca chnh ph Php.

Chng ta cn c th nhn vn di mt gc cnh khc:

S phn bit ba chc i l ti triu nh Hu, Lnh s Php i vi kiu dn, v Khm sai
thay vua Php k cc tha c vi Vit Nam, ca Chaigneau, cho thy r mu tnh ca
chnh ph Php: i vi chnh ph Vit Nam, Php ch gi mt vin Agent sang, v nh trn
ni, ch Agent ny, ngoi nghi i l hay i din, cn c nghi l Gin ip, v chnh
trong nghi gin ip ny, m Chaigneau c bn phn phi lm phc trnh tt c nhng g
xy ra, khng nhng Vit Nam m c vng ng Nam na. Vic ny, th nht, vt
qu kh nng ca ng, v lc y mi phng tin giao thng khng d dng, Chaigneau li
khng phi l ngi tho vt, v khng thng tho ch nghi; v th nh, Minh Mng cng
chng thiu g phng tin khm ph ra s mnh thn ln . Cn chc Lnh s b
mt, dnh cho kiu dn Php, c th gi l lnh s chui. Nhng iu ny chng t: chnh
ph Php khng h c nh t quan h ngoi giao song phng vi Vit Nam, tc l hai
bn trao i Lnh s; m ch t mt i L lm Gin ip bn cnh vua Minh Mng.

S gia Php tn vinh Chaigneau l Lnh S Php u tin triu nh Hu

Cu chuyn cn khi hi hn na l hu ht cc tc gi thuc i, sau ny, u coi

Chaigneau l Lnh s Php Vit Nam: t Louvet, 1885 tr i, n Maybon, Salles, Cadire,
Taboulet k c Cadire, c em ci chc Lnh s chui ca Chaigneau ra trng ng l
lnh s Php u tin Vit Nam.

Trng hp Cadire ng ch hn c, bi ng l hc gi, thn trng hn nhng ngi

khc, v c uy tn hn ngi khc. Khi ng vit bi La maison de JB. Chaigneau, Consul de
France Hu (Nh ca Chaigneau, Lnh s Php ti Hu), ng lm nhng vic:

- Xc nh mt cch chnh thc, trn ta ca bi vit: Chaigneau l Lnh S Php.

- Xc nh Chaigneau l lnh s Php u tin Vit Nam.

- Xc nh ngi nh ca Chaigneau Ch c l s qun Php ti Hu.

Mt vic lm nh vy, cn phi da trn mt c s vng vng. Vy c s g khin cho tt

c cc ngi bt thuc a u ng nht vi nhau. C hai trng hp:

Hoc l, h khng c k h s (iu ny kh tin).

Hoc l, h c m c tnh xuyn tc, bi v, i vi Minh Mng, Chaigneau ch l Agent, ch

khng h l Consul.

Chc Consul, do phi Php t ra v b mt trao cho Chaigneau. Trong lch s bang giao
quc t, cha h c mt th Lnh s no ln lt, theo hng mt chiu nh th c. Nu c
Lnh s Php Hu th cng phi c Lnh s Vit Paris.

Chaigneau, v khng c vua Php gii thiu l Lnh s vi vua Minh Mng v theo nhng
g m chng ta bit, th Gia Long v Minh Mng cha h chp nhn mt s trao i ngoi
giao chnh thc thng trc no vi mt nc u Chu. Chc Lnh s ca Chaigneau,
nh vy, ch l mt o chc. S mnh ca Chaigneau, nh vy, ch c th l tht bi.

Vic cc gio s vo lu

Trong th gi gio s La Bissachre ngy 1/11/1823, (Cadire, document LXII, dn theo

Salles, t.90), Chaigneau k li vic linh mc Tht (ngi Vit), thn tn ca Chaigneau,
lm l ra ti cho cc con ng, sau bi gio, tr thnh con qu c phng thch, t co
Chaigneau lm nhng vic:

i cng tu La Rose vi Chaigneau Php v nm 1821, c ba gio s: Olivier, Taberd v

Gagelin [thc ra l bn, nhng mt ngi mt dc ng]. Ba, bn ngy sau khi tu cp
bn Nng, h c a lu ln b, mc Vit, c giu k trong mt thuyn nh, vi
s tr gip ca Chaigneau. Thng 3/1822, tu Cloptre li b mt a gio s Imbert ln
b, Chaigneau tin rng nhng vic ny khng ai bit, khng ng linh mc Tht trnh bo
tt c.

Trong th ngy 30/10/1823, Chaigneau bo cho B Ngoi Giao bit: V nhng nghi k bao
quanh khin ng khng th tip tc lm i din cho nc Php c na, v li cng sp
ht hn 4 nm ha, ng mun tr v sng Php, cc con c mt tng lai bo m.
Trong th vit ngy 1/11/1823, cho La Bissachre, Chaigneau ni thm: Ti hy vng khng
phi thm mt nm na ci x th t ny (ce maudit pays). Khng c cch no chu c,
ti mun pht khng. (Salles, t. 91).

Li n tam ban triu in

u thng 10/1824, Chaigneau v Vannier xin ngh. n c chp thun ngy 8/10. Ngy
11/10 vua cp cho hai ng cc bng cp khen thng v ln chc.

Ngy 25/10, bn nh. Ngy 15/11 hai gia nh ri Hu, tuy cha bit chc c tu Nng
i Si Gn. Salles thut li nhng yu t ny vi cu hi: Ti sao vi v th? Ri ng gii p:
V Vua nc Nam gi cho Chaigneau mt ci khay trn c mt chic thuyn nh v mt
dy la, c nghi l ng phi i, hoc phi tht c.

Thng tin ny, Salles rt ra t b Chaigneau (Hlne Barisy), ni vi ngi anh em h xa

l ng Louis de Modille de Villeneuve, ng ny ni li vi con trai l tr gim mc Lonce de
Modille de Villeneuve, v ng Lonce vit th cho Salles ngy 3/1/1921, k rng: Cha ti,
hi Lorient c quen mt b c tn Chaigneau [Hlne Barisy] c nhng thi tt l, tr
thnh ti hiu k, b ta k rng vua An Nam gi mt ci khay.

Hai cha con Chaigneau v Michel c, khng ni n chuyn ci khay ny. Cc gio s
cng khng. Michel c ch ni n s nng rut mun c ra i sm. Tuy nhin Salles
vn li dng li n thot thai t b c bn rng v tam ban triu in (vua cho chn
ba th: la, gm, v thuc c t x) m cc vua Nguyn thng dng vi i th, theo
li n hoc theo nhng thng tin khng bo m. Salles cho rng, c tam ban triu in
l chnh, khin Chaigneau v Vannier vi vng ri Hu v kt ti vua Minh Mng i
x tn t vi h. Cng trnh nghin cu ca Salles v Chaigneau, trong cun BAVH, 1923, I,
cho ti y, kh ng n, rt tic, v nhng phn on h ny, m b gim gi tr.

Vic Chaigneau v Vannier xin v, c Thc Lc, thng 10/1824, ghi nh sau:

Chng c Nguyn Vn Chn v Nguyn Vn Thng dng s xin v nc. Vua bo by ti

rng: Bn Chn l ngi Ph Lng Sa, nm trc v vi ta, c cng nh gic, cho nn c
Hong kho Th T Cao Hong [Gia Long] ta cho lm n chc y, bng lc theo phm
cp, li cn cho hu thm. Trm t ni ngi n nay, i h cng khng bc, sao h li xin
v?. Sai nh thn hi, hai ngi u ni rng chu n dy ca triu nh lu, ch v gi yu
nn mun quay u v ni m thi. Vua cho rng i lm quan xa nh qu hng l thng
tnh ca ngi ta, bn cho v. Cho phm phc v 6.000 quan tin. (TL, II, t.373).

Chaigneau v Vannier i Nng ba tun mi c thuyn i ng Nai, (t 17/11/1824

n 11/12/1824), n Si Gn ngy 24/12/1824. Hai ng i trc, khng bit c hai tu
chin Thtis v lEsprance do Bougainville lm t lnh s n vnh Nng ngy
12/1/1825 v tu Courrier de la Paix s n Nng ngy 18/1/1825.

Chaigneau b m nng t ngy 7/1/1825. V trong thng hai, hai con trai ca ng, Joseph
Nhn v Louis Thng b cht v bnh dch t. Ngy 4/4/1825, hai gia nh ln tu Courrier
de la Paix, v Php, n Bordeaux ngy 6/9/1825.

Chaigneau v Lorient ngi nh c, mua ngy 12/7/1821. Gia nh Vannier cng sng
gn y. ng ln Paris, thm Hi Truyn Gio Hi Ngoi v B Ngoi Giao, nhng B Ngoi
Giao tip n lnh nht, vn trch ng khng hon thnh nhim v. Nm 1826, ng c
lng hu 1.800 francs (mt nm).

Thng 10/1827, vua Minh Mng gi cho hai cu thn mt l th di (vit ngy
24/12/1826) v gi cho mi ngi mt mn qu gm nhng bnh men Hu v t la, khin
hai b v ht sc vui mng v cng chng Lorient thn phc. Nhng Salles vn cho l mt
th on ca vua Minh Mng, gi b t t, v vn bi chuyn trong th khng ni n
cc chc tc khc m ch gn hai ch Chng C. (Salles, t. 101),

Nm 1830, chnh ph Php bi lng hu ca ng. Hai nm sau, Chaigneau mt ti Lorient

ngy 31/1/1832, tui 63.
Chng 23: Cc s b Anh Php n Vit Nam

Vn giao thng vi ngi u bt u t thi Trnh Nguyn phn tranh, th k XVII,

ngoi Bc, ngi u n bun bn Ph Hin (Hng Yn) v trong Nam, Hi An cng l
mt hi cng sm ut. Cc cha Trnh Nguyn cho php ngi B, Ho Lan m thng
im ti Ph Hin, Hi An, tng i d dng. Nhng t khi Gia Long thng nht t nc,
Anh v Php nhiu ln n xin thng thng, Gia Long v Minh Mng u dt khot t
chi, chng ta cn tm hiu hin tng ny.

Thi V Vng Nguyn Phc Khot (1738-1765), Php gi Pierre Poivre n Nam H xin
thng thng v c cha tip i t t, cho m thng im:

Nm 1748, b trng hi qun Maurepas v cng ty Php n, giao cho thng gia Pierre
Poivre mt nhim v chnh tr v kinh t Nam H v nc Nam.

Poivre xm nhp ca bin Nng m ng nhn din c cc li vo, ng ngc nhin trc
v p ca vnh ny, c ni rng bao quanh v ng thng bo c ng ngi Hoa Hi An,
gn nh c quyn bun bn.

Poivre c cha V Vng tip v t c mt tho thun cho php ngi Php n bun
bn trong x v t do m mt thng im Hi An. Nhng cng ty Php-n ln bi v ng
ca khin giao c ca Poivre khng thc hin c (Joinville, La Mission de la Cyble en
Extrme-Orient (1817-1818), Introduction, t. IX).

y l ln cui cng cha Nguyn cho php ngi u m thng im. Sau , cc din
chnh tr quc gia v quc t thay i, nc ta lm vo cnh ni chin v Chu u tm mi
cch chim hu thuc i, chinh phc dn dn Chu.

Trong s bnh trng thuc a ny, thng im ca cc cng ty Anh-n, Php-n ch

l b mt, bn trong l mt b ch huy ti ch, nghin cu cc chnh sch xm lng: n
ri Trung Hoa ln lt ri vo. Gia Long, nhn thy nc Anh i x vi n , sm bit
nhng m mu ny, v vy ngay khi va thng nht t nc, ng nht quyt khng
nhng cho Anh, Php mt mnh t no ca Vit Nam h lm thng im, ch cho h
quyn ra vo bun bn nh cc nc Tu, Nht Chnh sch ny c p dng mt cch
trit di thi Gia Long v Minh Mng, v l m chng ta khng b ri vo hon cnh
lit cng xu x nh nc Tu. Tt c cc s gia thuc a u ln u Minh Mng ti
b quan to cng, v s gia ta c y nh th, chp li m khng kho st. Thc ra ch l
chnh sch bo v lnh th ca Minh Mng: vua khng cm tu Anh Php vo bun bn, m
ch khng cho h lp b ch huy trn chnh t nc ta.

hiu r chnh sch ngoi giao ca Gia Long v Minh Mng, chng ti vit chng ny, v
vic nhng phi on Anh, Php, c gi n Vit Nam di thi Gia Long v u triu
Minh Mng.

S b Roberts, 1803-1804
Trong thi k ni chin gia Nguyn nh v Ty Sn, nc Anh bn kh gii cho Ty Sn,
nhng n nm 1801, thy Nguyn nh c c phc hi li nh Nguyn, nc Anh xoay
chiu phi ngi n xin thng thng. Thc Lc thng 5-6 /1801 ghi: Nc Hng Mao sai
ngi em th n dng phng vt m xin min thu cng cho thuyn bun. Vua h lnh
cho lu trn Gia nh [Nguyn Vn Nhn] vit th tr li: nh thu theo nh th l thuyn
bun Qung ng (TL, I, t. 438). Nh vy, Nguyn Vng tr li rt r rng: tt c mi
nc u, , n Vit Nam bun bn, u phi ng thu nhp khu nh nhau, triu nh
khng min thu cho nc no c.

Hai nm sau, khi Gia Long thng nht t nc, thng 7-8/1803, cng ty Anh-n gi
Roberts lm i din n dng l vt v xin yt kin. V vic ny Thc Lc thng 7-8/1803
ghi: Hng Mao sai s n hin phng vt, dng biu xin lp ph bun Tr Sn, dinh
Qung Nam. Vua ni rng: Hi cng l ni quan yu, sao li cho ngi ngoi c! Khng
cho. Sai tr vt li m bo v (TL, I, t. 564).

Vua Gia Long nhn c l th u tin ca Roberts vit lc ng ta mi n Nng, trong

l th ny ngh xin lp ph bun Tr Sn, dinh Qung Nam. Tr Sn c l l Sn
Tr ngy nay. Nhng theo mt ch thch ca Louvet (c th ng c bn chnh l th
ny): Roberts xin lp thng im C Lao Chm, cn theo Kergariou (c Vannier k
li): ngi Anh mun mua C Lao Chm. Vic ny rt c th xy ra, v ngay t nm 1793,
khi phi on Macartney, s thn Anh u tin n Trung Quc, ngng li Nng t
14/5 n 16/6/1793, di triu vua Cnh Thnh, h v bn vnh Nng v m t C
Lao Chm nh mt ni c v th chin lc quan trng t thng im v lm a
im gim st vng bin ng (xem chng 4, Barrow). V th, Gia Long mi ni rng: Hi
cng l ni quan yu, sao li cho ngi ngoi c! Khng cho!

Roberts n Nng khi vua ang sa son ra Bc thng 9/1803 nhn l tn phong ca
nh Thanh. B t chi ngh, nhng Roberts vn kin tr li. Vua giao vic ny cho Cng
ng xt x, v Cng ng quyt nh gi Vannier v Chaigneau ra Nng tip v ni
cho phi on Anh bit lut l ca triu nh (xem chng 22). Tu Anh i n khi vua v
li Hu ngy 19/3/1804. T thng 3/1804 n thng 7/1804, Roberts vn mt mc dng
th xin triu kin nhng vn b t chi. Vic thng 7-8/1804, Thc Lc ghi: Nc Hng
Mao sai s n dng phng vt, dng biu xin thng thng. Li xin cho ngi nc y li
Nng, i li bun bn. Vua ni: Tin vng kinh dinh vic nc, khng ngi H ln
vi ngi Di, thc l ci phng t lc vic cn nh. Ngi Hng Mao gian gio, tr tr,
khng phi ni ging ta, lng h hn khc, khng cho li, ban cho u hu m khin v,
khc t nhng phng vt h hin. Ri sau bn Hi Thng Trng (tn quan Hng Mao)
[chc ch Roberts] hai ba ln dng th yu cu. Cui cng vua cng khng cho (TL, I, t. 602).
Cui cng, tc l hn mt nm sau, ngy 14/8/1804, tu Anh mi nh neo, Roberts li l
th phn i sau y:

Hi cng Touran [ Nng] ngy 14/8/1804,

Tu B H,

Ti v cng cm n cc quan chc c lnh B H chu cp lng thc cho chng ti

trong sut thi gian chng ti y. Ti rt tic l B H khng ly quyt nh giao c
hu ngh v thng mi vi Cng ty Anh-n Kh knh, iu ny r rng em n s m mang
v thnh vng cho qu quc. Cch B H i x vi Cng ty Anh-n Kh knh, theo ti, khng
thn thin nh Cng ty Kh knh i x vi B H. Khi ti Touran ti b gi li gn ba
tun, ly c l phi gii thch ch ch ca phi on, iu m ti lm trong nhng l th
vit t Touran, thng 12, nm ngoi [1803] [theo ch thch ca Louvet: l th ny xin lp
thng im C Lao Chm]. Cn v qu cp biu B H, chng t lng thn thin ca
Cng ty Kh knh v ca Ngi Ton Quyn cao qu ca chnh ph Anh n , th c
nhn mt cch khng my hu ho, ti bit vic ny, qua bi phc trnh ca Cng ty Kh knh
cho cc c quan hu trch n .

S nht quyt t chi nhng ngh v i hi m ti c hn hnh trnh ln B H, [tc l

xin C Lao Chm m thng im] ng l phi c xt x mt cch thn thin, bi v
c li cho qu quc, l rt ng gin. tr li nhng kht vng n ho ca Cng ty Kh knh,
B H ch cho php cc tu Anh n cc hi cng ca B H trong cng iu kin vi cc tu
ngoi quc khc, l mt s xc phm. Ci php ny, lun lun c, khng c gi tr g ht, v
khng th coi l biu hin c mun trao i vi Cng ty, m ngc li, n cho thy B H
lnh lng bc b cc ngh m ca ca Cng ty. Li hnh x hch dch, kiu k, xc xc
ca B H trong mi trng hp, l cch tr li t hi cho nhng ngh tin li ca Cng ty
Kh knh, B H khng cho php mt bui tip kin ring no.

ng l ra, B H phi bng lng vi nhng nh thn thin v li ch rt ra t vic giao

thip vi Cng ty. S quyt tm r rng trnh tt c mi giao ho vi nc Anh ca B H,
theo ti, l khng tng hp vi vic B H nhn nhng hng ha v nhng n t hng.

Ti thy cch x s ca B H vng v, thiu khn ngoan v khng chc chn. Nu ngi mun
thng lng hu ngh vi dn tc Anh, chng ti vn sn sng thit lp s giao ho c li
cho hai nc. Chc duy nht l [B H] gi mt i biu ti Ngi Ton Quyn cao qu n
William. iu ny vn cn c th lm c.

Nh ti khng th tin rng B H t chi khng cho tu Anh n cc hi cng ca b h nh

nhng tu khc, m c th, B H s chng ti s hnh x chng li lut l qu quc, ti xin
bo cho B H bit rng, bt c s phm php no ca ngi Anh cng b tr ti, nu c
chng c hp thc, v s bo cho chnh ph Nam H bit.

Ti cn phi bo cho B h bit nu ngi cho php k th ca nc Anh [ch Php] m mt

thng im hay d dng bun bn bt c th g, th B H nn bit rng, s tip xc vi
chng s chuc ly hu qu l mi hn th ca chnh ph Anh.

Ti khng mong c s s n ni nh vy, m mong B H sng lu trong ho bnh v tho .

Ti hn hnh, v.v.
(Dch theo bn dch ting Php, in trong La Cochinchine Religieuse ca Louvet, quyn II, t.
496-498).

L th hn xc v e da ca Roberts cho chng ta nhng thng tin ng ch sau y:

1- L i din Cng Ty Anh-n, nhng Roberts x s nh l i din ca nc Anh, iu

ny chng t Cng Ty Anh-n chnh l no b chnh sch thuc a ca Anh ngoi nc.

Cu: B H ch cho php cc tu Anh n cc hi cng ca B H trong cng iu kin vi cc

tu ngoi quc khc, l mt s xc phm, t s trch thng v xc phm ca chnh quyn
Anh i vi chnh quyn Vit Nam.

Cu: Nu ngi mun thng lng hu ngh vi dn tc Anh, chng ti vn sn sng thit
lp s giao ho c li cho hai nc, chng t cng ty Anh-n l chnh quyn Anh.

2- Cu: S quyt tm r rng trnh tt c mi giao ho vi nc Anh ca B H, theo ti, l

khng tng hp vi vic B H nhn nhng hng ha v nhng n t hng. mun ni
n vic Nguyn Vng vn nhn nhng hng ho ca cng ty Abbott-Maitland, m Barisy
l i din. Ni vy l nhn v v Abbott-Maitland l cng ty t, bun bn vi Nguyn
Vng t 1793, cng iu kin vi nhng nh bun ca cc nc chu u khc, nh B,
an Mch h khng h xin t lp thng im (xem chng 17, Chnh sch i ngoi
ca Gia Long).

3- Nhng li hn xc trong l th ny khin Gia Long ni gin v s gia triu Nguyn

ghi li trong Thc Lc: Ngi Hng Mao gian gio, tr tr, khng phi ni ging ta, lng h
hn khc, khng cho li. V cng v vy m Gia Long cng thm cng rn i vi vic Anh,
Php xin thng thng.

D lun thi y v vic s b Roberts

Gim mc La Bartette trong th ngy 17/9/1803 gi cho M. Chaumont Paris, ni v ci

cht ca Barisy, c cu: Tu Anh cn y (tu ca hng bun Anh Madras) ang tnh
ton s sch vi nh vua. M. Barisy, l i din thng mi ca tu Anh ti y, mt mt
nm ri, c vi ln xn trong s sch. Ti tin rng cng s n tho, khng c g tr ngi
(Cadire, Doc. Rel. t. 57). V gim mc lm tu ca Roberts thuc cng ty Anh-n vi tu ca
cng ty Abbott-Maitland. Hoc c th, cng ty Anh-n cng l ch nhn cng ty Abbott-
Maitland?

Sainte-Croix vit i nh sau: Chnh quyn Anh Bengale c tin vua nc Nam va
ton thng, vi gi s gi sang k kt bun bn c li cho cng ty ca h v tng c nc
Php ra ngoi. H xin ly mt hi cng u tu v m thng im. Roberts gim c
cng ty Anh Qung ng c gi sang nc Nam, mang theo nhiu qu cp n Quin-
Hne [Qui Nhn]. Trong khi i vua tip, th ng ta em qu cp t lt cc quan v ru rao
nu bun bn vi Anh th s c li. Roberts khng mun cc tha sai Php trong triu cn
tr, khn kho bo h rng chnh ph Anh gip cc tha sai Php t nn sang Anh
sau cch mng 1789, v vy, trong v ny, cc tha sai Php ng h Anh, k th ca Php.

Cc quan dn xp cho vua tip Roberts ln u, nhn mt phn qu cp m ng ta tn

km khng bit bao nhiu m k. Vic sp thnh, th lc , cc ng Vannier v Chaigneau,
ang lm quan ti triu, n. Vua khng bit r sc mnh ca nc Anh, ch nghe phong
thanh c ngi u n xin thng thng Vua hi Chaigneau, ng y phi qu gi hai gi
ng h theo li Annam, th thm vo tai vua, cc quan khi nghe thy. Sau vua quay ra
hi ng Roberts l do ti sao li mun bun bn vi nc Nam, ng ny trnh by mt cch
gi di khin vua i hn thi , hi thng: vy cng nh n chim n ch g? Sau
vua tr li qu cp v h lnh cho nc Anh c giao thng ging nh iu kin cho
cc nc khc. (Tm tt Relation Bissachre, t. 97-102).

S tng thut ca Sainte-Croix c nhiu ch ba hoa: Roberts khng hi l c cc

quan v cng khng nh cc tha sai Php trong triu ng h c vua tip ln no
c. Gia Long bit r tnh th hn ai ht: thy Anh xm lc n , v chnh tu Armide ca
vua cng b tu Anh chim nm 1798 (xem chng 17, Chnh sch i ngoi ca Gia Long).

Montyon ni n s tht bi ca phi on Hastings nm 1778, sang vo lc lon lc, nn

khng thnh, v v vic phi on Anh n nm 1804, vua khng tip: Nm 1778, nc
Anh sau khi lm ch c mt phn t n, tm cch bun bn vi nc Nam, nhng
khng thnh [...] T khi Gia Long ln ngi, Cng Ty Anh-n li mun xy dng mt d trnh
xin cho cc tu bun Anh c hng iu kin thng mi c li, b mt gi ngi n
iu nh; nhng hoc v do mu m ca vi s quan Php c hong tin cy [ch
Vannier, Chaigneau], hoc do s nghi ngi sc mnh ca Anh, qu em n thng thuyt
khng c vua nhn, v th ngi ca Cng Ty Anh-n cng khng ngh c g.
(Montyon, I, t. 169).

Barrow th chc chn rng Gia Long sn sng giao thng vi nc Anh, nhng v trong
phi on Anh khng ai bit mt ch ting Vit, m bn cnh vua cn c nhng ngi Php,
h tha h dm pha, ni xu Kt qu hin nhin l phi nh vy: trong triu ch cn thng
ngn l tha sai Php, lm sao bit c, h ch dch cho vua nhng g m h mun, chng
ta tha bit h i vi Anh nh th no! (Barrow, t. 325-327).

c nhng lp lun trn y, khng nhng chng ta bit thm c bi cnh ca cu

chuyn, (d i lc cc tc gi cng vit ba), m cn thy r hn s cnh tranh v ganh t
trit gia Php v Anh trong vic bun bn ny. K t ngy 25/3/1802, Anh Php
k hip c ho bnh Amiens, nhng khng v vy m mi th gia hai nc gim. S
tranh chp tng ming t lm thuc a, gia hai nc vn d di, v Roberts l mt v
in hnh.

Kergariou k vic Gia Long chun b chin tranh vi nc Anh

Kergariou, thuyn trng tu Cyble ca Php, trong nht k hnh trnh (s ni di), k
vic Vua Gia Long phng b chin tranh vi Anh, vic ny do Vannier thut li vi Kergariou
v tnh hnh Vit Nam, nhng iu ny c th tin c:

ng [Gia Long] rt s ngi Anh, lo ngi h s xm ln hi cng Nng m h tm

cch mua li [m khng c]. Nm 1812, mt chin hm Anh xut hin Nng v li
15 ngy. Vin thuyn trng n i s tin 300.000 ng cn li ca hng bun Abbott v
Maitland Madras. Tt c s sch ny thanh ton xong, [vua tr] cho vin thuyn
trng mt chin hm khc n y t nm 1807. Nh vua thy s i hi v l ny, khng
tr, v gi bn sao s sch xong xui cho ph vng Bengale v nhng ngi cm u khc
n . Vin thuyn trng Anh nh neo i v hm da rng, s tr li i n vi on chin
hm ph kn mt bin v s b 20.000 ngi. T , nh vua p dng mi bin php phng
v cn thit, cho xy nhng pho i Nng, ngi ta cm thy rng, i vi ng, th mt
ngai vng cn hn chu thn phc ngi Anh.

Nm 1813, h i ngi Anh, nhng ngi Anh khng ti v trong hn hai nm, c nc
u v tr phng th (La Mission de la Cyble en Extrme-Orient (1817-1818), t. 127-128).

V vic ny, Thc Lc thng 7/1812 ghi: Tu ca ngi Hng Mao l c Lun u vng
Tr Sn, dng biu ni nm trc nh vua mua sng n ca trng tu l p Bt Mit Lng
[cng ty Abbott-Mailland] gi bc hy cn thiu, xin tr cho. Qun tu v l Nguyn c
Xuyn em vic tu ln. Vua ni: Ngi Di ch ch bit c li, kh ni nhn nghi c. Gi
hng mua nm trc cn s kia. Gn y K L Mn n xin thm gi, ta cng khng thm
so , cho s ri. Nay li tham lam khng chn, s dc bit lm sao cho no c? Bn
sai c Xuyn lm th nghim trch, v sao c s mua hng cho xem. c Lun c th xu
h v s, i mt (TL; I, t. 841).

Kergariou vit thm ni trang 151: nc Nam, c nhng ni m mch m bc ni cao

st mt t, nhng ch ny c canh gc k lm, vua khng mun khai thc v cng khng
cho ai khai thc. L do v vua s s giu c ny c bn ngoi bit n v nu khi cng khai
m, bn ngi Anh s kim cch xm chim. Hong rt nghi ng lng tham lam v gian tr
ca ngi Anh, ngi qu quyt chng li n cng, k c vic phi ph hu, hay b ph
nhng thnh tr ven bin, ri rt vo i qun ch chn ni v hm ni.

Nhng iu ny chc chn do Vannier k cho Kergariou bit. Thc Lc, nm 1813, tuy
khng trc tip ni n vic phng th nc Anh, nhng ghi li cc vic sau y: sai p
thnh t trn Vnh Thanh (l mt thnh i cc k kin c min Nam). p i in Hi
v bo An Hi bn tri v bn phi ca bin Nng (nhng thnh i ny s c Minh
Mang kin ton, Thiu Tr xy thm v gy tr lc ln cho lin qun Php Y Pha Nho, khi
h nh Nng nm 1858). i ca Eo thnh ca Thun An. Xy i Trn Hi. Tuyn binh
t Qung Bnh vo Nam n Gia nh. Vua thn chinh ra Thun An xem i Trn Hi v ra
Nng xem i in Hi. Cho dng i ho hiu ni Chu M v ni Quy Sn. c sng.
nh 9 iu l nghim ngt cho vic n th i Trn Hi, cng l iu l chung cho vic
phng th nhng ni him yu. iu s 8 nh sau: Trn th Thun An c tin bo v vic
ngoi bin (v ngi Ty Dng) hoc thy hiu la i ho hiu Quy Sn ca bin T
Dung, tc th mt mt sp qun phng b, mt mt phi ngi chy tu. (TL, I, t. 857, 859,
860, 862).

Nhng im ny chng t Gia Long chun b phng th qun Ty Dng l c tht.

Tu Cyble n Nng nm 1817

T khi B a Lc i din Nguyn nh k hip c cu vin vi de Montmorin ti Versailles

ngy 28/11/1787, nhng sau Louis XVI, i , khng thc hin hip c ny; nc Php
ri vo cuc cch mng 1789, Louis XVI ln on u i v Php vo thi k sng gi lon
lc thay i chnh quyn trong 30 nm, n thi k Vng Chnh Trng Hng
(Restauration), dng Bourbon tr li cm quyn, Louis XVIII mi ngh n vic tr li Vin
ng, v nm 1817 gi chin hm Cyble do A. de Kergariou iu khin n Vit Nam.

Achille de Kergariou sinh ti Quimper (Bretagne), ngy 1/5/1775. Mt ti Ploumoguer

(Finistre) ngy 12/12/1820. T 1787 gia nhp hi qun, l sinh vin s quan hng 3. n
1792, tr thnh s quan. Sau nhiu nm kinh nghim, 1814, c thng thuyn trng
chin hm Cyble, i vng Terre-Neuve [min ng Canada] trc khi n Vit Nam.

Tu Cyble khi hnh t Brest, sau 106 ngy vt bin khng ngng, n Pondichry ngy
1/7/1817, ri gh Malacca, Manille, Cavite, Macao, o Hi Nam v n Nng ngy
30/12/1817. V khng em theo quc th, nn Kergariou khng c vua Gia Long tip,
Kergariou ri Nng ngy 22/1/1818, i dc theo b bin phi Nam, li Champello
[C Lao Chm], Vung-Chao [Vng Cho, Ph Yn], o Tray [Hn Tre, Nha Trang], Phanry
[Phan R] v Cap St-Jacques [Vng Tu]. Sau i Poulo-Condore [Cn o] ri tr li
Malacca ngy 11/2/1818. Ngy 19/10/1818, Cyble tr v Brest, hon thnh cng tc 19
thng. Tuy nhim v chnh tr tht bi, Kergariou hon thnh vic kin ton nhng bn
b bin min Nam do Dayot v ngy trc.

V vic tu Kergariou n Nng, Thc Lc, thng 12/1817, ghi:

Tu ca Ph Lng Sa u Nng, a th cho Nguyn Vn Thng ni vua nc y ly li

c nc, sai treo c thuyn i n cc ca bin cc nc lng ging bit, xin dng sn
vt a phng, n Kinh chim yt. Vua ly c khng c quc th m khc t. Sai Dinh
thn Qung Nam khon i hu, ri bo i. Li sc cho trn th Nng rng nu thuyn
ngi Ph Lng Sa c treo c bn sng mng 21 ting th trn i in Hi cng bn tr li
ng s y. T sau c thuyn bun nc ngoi vo ca bin, bn sng du nhiu, trn i ch
bn ba ting lm hiu. (TL, I, t. 959-960).

Nht k hnh trnh ca Kergariou

Kergariou li cun nht k hnh trnh, lu tr trong vn kh b Hi Qun. Pierre de
Joinvillle su tm, ch thch, vit thnh lun n tin s vn khoa, xut bn nm1914, ti
Paris vi ta La Mission de la Cyble en Extrme-Orient (1817-1818), journal de voyage du
capitaine A. de Kergariou (S mnh ca tu Cyble Vin ng, nht k hnh trnh ca i
u A. de Kergariou), s dn l Kergariou. Nh cun sch ny m chng ta c y ti liu
v chuyn i ca tu Cyble n Vit Nam nm 1817-1818.

Cun sch ny c hai im ng ch :

1- Ghi li cc vic hng ngy, vi y chi tit, khin ta c th bit r mi din bin, trong
thi gian t 30/12/1817, khi tu n Nng ti 22/1/1818, ngy tu nh neo, i dc
theo b bin phi Nam.

2- Trong phn Chng t (Pices Justificatives), in nhng bc th trao i gia Kergariou v

Vannier, Chaigneau, v Quyt ngh ca Cng ng. Nhng vn bn gc ny, t chng ni
ln s thc. V vy, trc ht, chng ti dch nhng l th trong phn Chng t c gi
thy r trnh t cc s vic xy ra.

Ti Nng ngy 30/12/1817, Kergariou vit ngay l th u tin gi Chaigneau v

Vannier, bo tin mnh ti ni, v nh hai ngi ny gip xin gp vua Gia Long.

L th th nht ca Kergariou gi Vannier v Chaigneau

Hong Louis XVIII, ng cu th (Le Dsir), quc vng Php v Navarre [Navarre
xa l min nam Php v bc Y Pha Nho] ln li ngi cao ca t tin, ngi lo lng cho
hnh phc ca thn dn v ang hn gn nhng vt thng do t qu lu [nc Php]
khng c chnh quyn. Ngi ra lnh, l c Php, c hoa hu ngy xa, qu lu vng bng,
phi tr li trn bin c. Khi nhn n nhng vng t xa xm, con mt ngi ch n Nam
H, mt t nc ging nh chng ta, b nhng ni bt hnh ln, chu nhng cuc ni
lon k d. Ngi thy, cm u t nc ny l mt quc vng chnh thng, cng ging
nh ngi, gp phn ri ro, nhng cng nh kin gan m thnh cng

Ti c hn hnh c giao nhim v trn tu Cyble ca vua, tr li vng bin Chu, ph

trng chin hm ca vua, ph trng l c Php (v trong cuc hnh trnh, ti c nhim v
chnh thc b co rng Vua Louis XVIII, Cu th, khi phc li ngi bu ca t tin, ngi
c bit dn d ti li b bin Nam H, c gng xin c yt kin nh vua vi mc ch duy
nht l gi li khen tng ca vua Php v bo m s n trng v qu mn ca Php hong
i vi nh vua, bng cch chnh thc thng bo cho nh vua bit l hong tc v, c
cng c bi lng nhn c, cng s knh trng v tnh yu ca thn dn (Kergariou, t. 227-
228). Sau , Kergariou hi kin Chaigneau v Vannier v vic qu cp biu Gia Long, nn
tng nhng th g, v nh hai ngi ny kim cho mt ngi thng ngn.

L th u tin ca Kergariou vit v s mnh ca chuyn i, li l hoa he, khoa trng,

c tm tt li trong Thc Lc, chng t Kergariou khng c mt nhim v ch thc
no c, hoc vua Louis XVIII sai ng ta i, m khng sa son g. Cng nn ni thm: S d
c li rao ny, v trc y Gia Long tng ni: ch giao thip li vi Php nu dng h
Bourbon tr li lm vua. S ph trng ny ch l mt tin.

Mt hu, khng ni ra, nhng dn Kergariou khng c t mnh iu nh g v hip c

1787 (tc l hip c Versailles do B a Lc k, xin cu vin, nhng Php khng thi hnh,
by gi Php mun i cc t ha nhng trong bn hip c 1787, l Hi An v Cn
Ln). l mt hu.

Tt nhin d ch ni mt tin ra thi, th cng b tht bi ri: triu nh khng tip mt

vin thuyn trng ch mun n cho vua m khng em quc th, v Vannier khng c
thm quyn g trn quyt nh ca triu nh.

Th tr li ca Chaigneau v Vannier

Tha ng,

Ti nay chng ti nhn c th ng vit ngy 30/12 va qua Nng. Chng ti bo tin
ngay cho quan Thng Bc [tc Nguyn c Xuyn, ph trch cc b: Ngoi Giao, Tu V v
Tng binh] ng cho bit, trc khi tu vua, cn phi bit r mc ch nhim v ca ng; v
vy, chng ti vinh hnh i l th ng s vit thng bo chi tit nhng qu cp gi n c
phi ca vua Php hay ca ai khc, v nu c th no ca chnh ph Php gi chnh ph Vit
Nam. Trong khi ch i, v quan ny s gi cho ng vin thng ngn ca ng y, bi v chng
ti khng c thng ngn.

Chng ti ky vng rng

J.B. Chaigneau, P.Vannier

Hu ngy 3/1/1818 (Kergariou, t. 230)

Th th 2 ca Kergariou gi Chaigneau v Vannier

Tha cc ng,

Ti va hn hnh nhn c l th m cc ng gi cho ti qua ngi thng ngn-a th

ca ng B trng Ngoi giao [Nguyn c Xuyn]. Ti hy vng cc ng nhn c th
th hai ca ti v th u ch c my dng ghi (note) vi cc ng bit ti n [note ny
khng thy in li].

Ti hy vng l th ny s lm tho mn hu ht nhng i hi ca ngi B trng Ngoi

giao.
V nhng phm vt m ti ni vi cc ng, ti ngh c bn phn phi tr li rng nhng
qu cp m ti c giao ph tng Vua [nc Nam] n t Vua Php v nhn danh Vua
Php, ti c gng lm cho chng thch hp.

Ti khng c th g cho chnh ph nc Nam; sau khi cc ng c th ti, cc ng s

thy nhim v ca ti cc vng bin ny u ging nhau v th u nhim cng nh s bo
m nhim v ca ti chnh l hiu k ca Vua nc ta. V li, s ch , quan tm c bit m
Hong gi theo chin hm Cyble, l mt k nim hu ngh hn l nhng phm vt gi
n Vua nc Nam. Mt thn dn [nh ti] khng c php d xt nhng nh ca qun
vng, m phi thi hnh nhng nh y! Ngi thc s sai ti ngng li y v c
tm cch xin tip kin Hong nc Nam, nhn danh ngi, mnh m ni ln nhng iu
m ti thng bo hu ht cc vng b ny.

Qu cp, ti ngh, gm c, mt ng h treo, mt khu sng sn v mt cp sng lc ca

xng ch to hong gia Versailles.

Ti hy vng

A. de Kergariou

6/1/1818 (Kergariou, t. 231-232)

L th ca Chaigneau v Vannier trn y ch tun theo th tc ngoi giao ca triu nh:

hi r mc ch chuyn i ca Kergariou, v l th u ni hm h qu. Nhng khi
Kergariou cho bit khng c quc th, ng l Gia Long c th t chi ngay, nhng v vua
vn gi cm tnh ring vi nc Php, cho nn cho lnh n tip Kergariou, nh sau:

Th ca Vannier gi i u Kergariou

Tha ng,

Sau khi nhn c nhng th ng vit cho chng ti ngy 1 thng ny, ti hn hnh bo
tin cho Ngi B Trng [Nguyn c Xuyn]; chng ti dch nhng th ny sang ting
Vit v tu ln Hong Thng. Ngi tc khc ra lnh cho ti v quan Thng th B L
[Phm ng Hng] n y, mi ng xung t lin chc mng ng n ni bnh an v
tho lun cng chuyn; v phn ti, trc ht, ti cng mong c ln tu cho ng v
trnh by s knh trng ca ti, nhng nu cha lm c, lc ny, th cng mong ng th li.

Ti hn hnh

P. Vannier

Tourane [ Nng] ngy 10/1/1818. (Kergariou, t. 232)

Vic Gia Long gi Thng th B L [Phm ng Hng] i vi Vannier ra Nng n

Kergariou (Chaigneau b thng chn nn khng i c, t. 105), cng vi Dinh thn Qung
Nam, chng t vua mun tip phi on Php, v Phm ng Hng l mt trong nhng v
i thn u triu, uyn bc, c uy tn nh ng c Siu, Trnh Hoi c, L Vn nh
Trong hn 10 ngy tip xc, m o, hai bn i tic ln nhau, Phm ng Hng dng
ht cch, va hch hi, va gip Kergariou tm li thot: nu c mt chng t g ca vua
Php xc nhn nhim v ca Kergariou, khin triu nh chp nhn c m tip, nhng
qu tht Kergariou khng c giy t g c, cn tin Kergariou em n rao l Php Hong
ln ngi, th vua Gia Long bit trc ri. Sau cng l quyt ngh di y ca Cng ng:

Quyt nh ca Cng ng

(Vit cho Vannier)

ng bit rng hm nay chng ti nhn c l th ca ng tu Hong Thng tt c

nhng g xy ra Nng vi vin thuyn trng chin hm Cyble ca Php hong;
ngi ny ni vi ng rng ng ta c vua Php gi ti bo tin cho Vua nc Nam
bit: v vua ch thc ca nc Php ly li c ngi bu ca t tin. y, d rt xa
nc Php, nhng trc khi chin hm n, c nhng tu Php khc ti bun bn, bo
cho Hong Thng bit tin mng ny ri, v Hong Thng rt vui mng.

Hm nay, chng ti thy rng vin thuyn trng Php ny c gi ti y mang t phm
vt ca Php hong biu Vua nc Nam v bo tin cho Hong thng bit Php hong ly
li ngi tn ca t tin. Tt c nhng thng tin ny, chng ti tu ln Hong thng, v
ngi d rng nhng nc xa xi nht, mun n cho ngi, ngi khng cn, v ngi
ra lnh triu tp tt c cc quan hp li bn v quyt nh v vic vin thuyn trng Php
ti y, xem ng ta c th hay khng th n cho Hong Thng v dng l vt.

Sau khi lun bn, cc quan tu vua rng: theo lut xa v nay, th khi s thn hay phi
vin ca bt c nc no n, cc quan phi thp tng vua trong i l v gii thiu vi vua
nhng s thn ny cng vi th y quyn v l vt ca h. Lut ngy nay cng th.

V thuyn trng chin hm Php n y khng c th g ca vua Php; nn chng ti khng

bit gii thiu ng ta nh th no trc Hong Thng.

l li tu ca cc quan ln Hong Thng, ngi bo h ni nh vy c l, v ngi

tc khc ra lnh cho cc quan c gi ra Nng tip vin thuyn trng chin hm Php,
phi bo cho ng ta bit quyt nh ca Cng ng v ni vi ng ta rng, v lut ca nh
nc khng cho php, nn vua, d rt phin lng khng tip c ng ta, nhng lut quc gia
l vy, vua cng bt buc phi tun theo. T by gi, ng thuyn trng, khi thy thun gi,
hoc thy cn i, th c t do quay v.

Hu, ngy 8, tun trng th 12, Gia Long nm th 16, tc ngy 14/1/1818.

Ti xin chng nhn bn dch ny ng vi bn gc.

P. Vannier. (Kergariou, t. 233-234)

Nhng vic Kergariou k li trong hi k

Nhng iu Kergariou k li trong hi k cho ta bit r hn chi tit mi vic xy ra:

Khi chng ti cng ngi, ng Vannier lm thng ngn cho quan i thn [Phm ng Hng]
cho bit h c vua nc Nam giao cho nhim v n cho v chc mng chng ti n
y bnh an, ng thi cng c nhim v hi ti c em theo th ca vua Php hay th
tng Php khng.

Ti tr li m h, bng cch nhc li nhng iu tng t trong cc bc th ti vit cho

cc quan Php [Vannier, Chaigneau]. V im , ng i thn Hu [Thng th b L
Phm ng Hng] c nhng nhn xt, nhng bt b, cuc ni chuyn ko di, trc mt
c ta ng o, ti c gng i p vi s gip ca ng Vannier.

Cui cng, sau hng ngn cu hi ca quan i thn B L, hu nh ging nhau v c v nh

v nghi, ti ngh vi ng Vannier, v khng c th ca Hong hay ca B trng, a
cho ng quan bn trch lc nhng ch th ca ti lin quan nc Nam, v ti s chng nhn
v k tn di, gi cho Hong Thng v Cng ng.

Mi u, ng khng chu; ng li hi nu ti c mang theo ch d ca vua Php sai sang xin

triu kin vua nc Nam khng.

Ti tr li l ti qu c lnh v vic ny. ng bo ti c th cho ng xem ci ch d y, ng s

sai dch v tu vua. Ti tr li l khng th c; rng ti c sai i nhiu nc, nhng lnh
ny cha trong nhiu tp sch, ti khng th giao ph cho ai, cng khng th dch ra c,
bi v trong c cc khon khng dnh lu n nc Nam. Tm li, ti khng th tri lnh v
bt c c g. V ti li ngh mt ln na, l ti s trch lc lnh ny ra v ng du ca ti.
Khng hiu sao ti li ny ra ci ny, v thnh cng (trong lc ).

ng quan c v du i; hnh nh nhng con du c nh hng ti h; v sau, ti thy r h t

gi tr vo . Nh th danh d ca h. Ngoi ra, ng Vannier cn ni thm mt bng chng
v nhim v ca ti l vic ti xin vo triu, bi v nu khng c lnh th ti khng dm b
chin hm i xa trong thi gian di nh vy, mt nc ngoi.

ng Vannier, ht sc nhit thnh phc v vua [Php], ngh ti vit mt l th [gi], th mi

s s xong xui; ti t chi v ng Vannier cng thy l phi. (Kergariou, t. 97-98-99).

Kergariou k: Dinh thn Qung Nam, ngi cao ln, chng ni chng rng g c, ch nhai
tru v ht thuc. Tt c u do L B iu khin (t. 105).

L B l ngi sc so, ng quan st rt k khi ti ni chuyn vi Vannier nh tm hiu

nhng iu chng ti ni, khng c g lt qua mt ng c: ng c th lp li mt cu hi
n 20 ln, cng vi s bt b. Nhn cc du ng u v cui bn trch lnh vua ca ti, so
snh v thy ng tin hai du n, ci trn, ci vung, ng t nghi ng ngay. Li phi gii
thch na. Cui cng ng cng ng thun gi vn kin ny v triu vi iu kin ti phi cho
ng Vannier xem bn gc v cho bit c thc s ng nh th khng [...]
ng Vannier bo rng ging nhau y ht. L B mi vui v nhn vn bn ca mnh v ni s gi
v cho Hong Thng v vit th chng nhn s thnh thc ca ti (Kergariou, t. 112-
114).

Kergariou vit: ng Vannier ni vi ti rng tt c giy t giao dch ca ngoi quc u

c gi gn cn thn trong cc vn kh, c th so snh, tu ni, tu thi; t nhng th m
ti vit cho ng y ti ci note nh bo tin ti n, ch l mt mnh nhp vit vi, ng y cng
phi trnh ra lu li (Kergariou, t. 112).

Kergariou cng cho bit trong ba tic cc quan khon i phi on, ngoi a, bt, cn c
khn gii bn, dao v na ca Anh (Kergariou, t. 122).

Ri Kergariou ni v vic ri Nng i xung min Nam: Ti mun i dc theo b bin

nc Nam mt cch chnh xc trong vng thi gian ngn, ti bn yu cu ng Vannier cho ti
nhng li khuyn, m, l lnh thu, ng bit r. ng lm vic cng ng Dayot trong hn ba
nm, v mi y ng cng va i vi chuyn. Chng ti ly tp a ca ng Dayot, d theo,
xem li tt c mi chi tit v khng b qua a im quan trng no. thi k ng Dayot v
cc bn b bin nc Nam ny, ng y cha tho ting Vit my, nn c nhiu tn ghi sai.
ng Vannier cho bit tt c nhng i im chnh b bin bng tn Vit v ti sa
li. (Kergariou, t. 151-152).

B bn ca Dayot gm c:

S 1: Bn i cng b bin Vit Nam v Cao Mn t v 8 n 17.

S 2: Bn sng Si Gn.

S 3: Bn thnh ph Si Gn.

S 4: Phn b bin Nam H t Vng Tu n le faux Cap Varelle [?], theo ch thch s 2,
trang 204, Cap Varelle gi phi nam Cap Varelle [o C, mi i Lnh] 70 dm.

S 5: Phn b bin Nam H k t le faux cap Varelle [?].

S 6: Bn vnh v cng Camraigne [Cam Ranh] vi con sng chy qua.

S 7: Bn vnh Nha Trang.

S 8: Bn b bin Nam H t o Shala [?] ti cap Varelle [o C, mi i Lnh].

S 9: Bn nhng hi cng Quan-Dai [Xun i], Vung Lam [Vng Lm] v Vung Chao
[Vng Cho].

S 10: Bn hi cng C Mng, hi cng Qui Nhn.

S 11: Bn hi cng Nng, rt tc phm ca lord Macartney.

S 12: Bn mt phn sng Si Gn, t tnh Si Gn ra ti ca bin, ca ph c de
Rosily, v bn cng Candiu [Cn Gi?] (bn in).

S 13: Bn mt phn bin ng v theo nhn xt ca ph c de Rosily, 1798 (bn

in).

S 14: Bn vnh Manillle v vng chung quanh, theo nhn xt ca ph c de Rosily,

1798 (bn in). (Kergariou, t. 152-153).

Kergariou d tht bi trong s mng chnh tr, cng khng ung cng n Vit Nam, v ng
i thm st b bin Vit Nam, bng tp bn ca Dayot, kim sot k cng nhng
a danh no vit sai tn, c Vannier chnh n li, v Kergariou xc nh bn
Dayot c gi tr ln. Sau ny, nhng tu bun, tu chin ca Php, u dng bn Dayot
n, hoc xm phm b ci nc ta.

V tu Cloptre

Di thi Vng Chnh Trng Hng (Restauration), ngoi chin hm Cyble, cn c nhng
tu bun nh La Paix v Henry ca cc hng Balguerie-Sarget v Philippon gi ti VN
trc. n 1819, hai hng ny cn c hai tu ba ct bum n Nng. Sau , Philippon
ngng hn, Balguerie-Sarget tip tc gi cc tu: Larose, Neptune, Courrier de la Paix, n
Vit Nam t 1820 n 1826. Chnh quyn Php mun lm tip cng vic Kergariou m
u, nm 1822, li sai chin hm Cloptre, do i u Courson de la Ville-Hlio iu khin,
n Nng.

Cloptre cp bn Nng ngy 20/2/1822, Chaigneau ang gi chc i L ca chnh ph

Php ti Hu, kim Lnh s b mt i vi kiu dn Php (xem chng 22, Chaigneau II).
Courson de la Ville-Hlio bo cho Chaigneau bit mun n cho vua. D nhin ln ny
Chaigneau cng khng vn ng c g hn Vannier v Kergariou ln trc.

Salles k li rng: Ngy 4/3/1822, vua Minh Mng ra ch d sai Chaigneau i n Cloptre,
vi t cch l quan ca triu nh. Courson de la Ville-Hlio ng mun n cho nh vua
vi t cch i t hi qun hong gia Php, nhng, theo Salles, ng Lnh s ht sc c
gng, m cng khng thuyt phc c vua tip, thm ch, nh vua cn bt ng tr li
Nng bng ng b vi mt on qun t Hu nh phng tu Php tn cng! Ri
Salles kt lun: Chnh sch thn thin ca Minh Mng vi Php l nh th ! (Salles, 87).

Chng ta c th tin vic ny l thc, bi Minh Mng khng nhng tip tc con ng chnh
tr ca cha, m ng cn l nh kin trc ln, xy dng nhiu thnh tr kin c khp ni
trong nc (m Cardire nhn l thnh Vauban do Php xy, xem chng 15, Cadire); vic
bo v b ci l im quan yu ca ng: ca bin Nng tr thnh mt pho i khng
xm phm c, cng l nh Minh Mng. Khi Php a chin hm Cloptre n th uy,
Minh Mng sai Chaigneau em qun ra n, l mt hnh ng chnh tr rt cao.

Chin hm Cloptre ri Nng ngy 10/3/1822. T Paris, B trng ngoi giao, trong
th ngy 7/12/1822, khin trch Chaigneau khng thuyt phc c Minh Mng ht
nghi ng nc Php (Salles, t. 88).

S b John Crawfurd

Su thng sau khi tu Cloptre nh neo, tu John Adam ca Cng Ty Anh-n cp bn

Nng ngy 14/9/1822, vi John Crawfurd, i din hu tc de Hastings, ton quyn n
.

Chnh quyn Anh, sau v Roberts, nm 1804, b i vi l th cc k v l, khin vua Gia

Long ni gin, tm cch tr li di triu Minh Mng, v i thi : John Crawfurd
khng xin t m thng im nh trc, m chp nhn c quyn t do bun bn
nh cc quc gia khc Chu, nn c Minh Mng tip i t t, cho v Kinh, tuy vn
khng c gp vua.

Thc Lc, thng 9/1822, ghi: Tng c Manh Nha H (tn t) nc Anh Ct Li l H S
nh [Hastings] sai C La Khoa Thc [John Crawfurd] mang th n dng phng vt (500
khu sng tay, mt i n pha l ln). Thuyn n Nng. Dinh thn Qung Nam dch th
dng ln. Trong th ch xin thng thng, cng nh cc ngoi quc khc, khng dm xin
lp ph . Sai a n Kinh. C La Khoa Thc thnh khn xin yt kin.

Vua ni: Hn l ngi ca Tng c phi i, khng phi do mnh ca quc vng. Khng
cho. Nhng phm vt dng biu, cng khng nhn. Sai hu ty bn nh iu l v cc nc
n bun, lm th ca Thng Bc bo cho bit [sau Thc Lc ghi mt danh sch rt di
tn cc sn vt nhp khu v chiu kch cc tu thuyn ca cc nc vo cc cng, km vi
gi thu phi ng, theo tng min, tng nc].

Thng cp cho ri bo v (thng tng c H S nh ng voi ba i, qu 10 cn, k nam,

trm hng u 5 cn, sng t bt vng 4 to, ng phn 300 cn; thng C La Khoa Thc,
ng voi mt i, qu 2 cn, sng t 1 to, trm hng 2 cn: thng ngi trong thuyn, b,
d, ln, u 10 con, g vt u 100 con, go trng, go , u 50 bao, go np 20 bao. Cc th
thng cho vin tng c th C La Khoa Thc t khng dm lnh) (TL, II, t. 226).

Tuy khng tip, nhng thi ca Minh Mng rt ci m, v Crawfurd trong th ch xin
thng thng, cng nh cc ngoi quc khc, khng dm xin lp ph . Crawfurd c d
dng n Hu vi vi ngi tu tng, hai ngy sau mi gp Chaigneau v Vannier, khi hai
ngi ny n n, dn Crawfurd li thm quan Tng binh [Nguyn c Xuyn], t
gp g lun, trong cc cuc thng thuyt, hoc c dn i chi trong kinh thy s
kin c ca hong thnh (Salles, t. 89).
Theo Cadire, Crawfurd xp thi gian ny vo u thng 10/1822. Ngy 3/10/1822,
Chaigneau mi tt c phi on Anh v kiu dn Php ti Hu n d tic nh ng. Sau
ba tic, c on i thm ph ch. Vannier kh xa nh Chaigneau: lng Minh Hng gn
Bao Vinh (Cadire, La Maison de JB Chaigneau, Consul de France Hu, BAVH, 1922, I, t.
30).

Cadire dch li Crawfurd k: Ngy 4/10: ng Chaigneau tip n chng ti hm qua trong
dinh c ca ng bn b sng. Ba n hon ton Php. nh ng Vannier hm trc, chng
ti cng c tip nh th. Tt c ngi Php chung quanh khu ch u c mi n d
tic trong hai dp ny. Mt ng bc s gi lm vic trn tu ca ng de Suffren, chu ng
Chaigneau v hai con trai ca ng; cc gio s Php xa, cch 15 dm, nn chng ti khng
gp. V ng Chaigneau l con mt ngi Php rt ng hong, b theo chng sang Php
cch y ba nm. B Vannier ngi Vit, nt mt thanh t, dng dng cao, xinh p nh
ngi min nam chu u. C hai ng v v u mc y phc Vit; h phi theo tc l y: tt
c nhng ngi ngoi quc no mun y lun cng phi n mc nh vy; ngay c ngi
Tu, nht nh khng chu, ri cng phi theo; v l t i dn tc Vit. H cho rng y phc
ngoi quc, d th no chng na, cng rt bun ci, khu gi lng hiu k, s tr thnh rt
bc bi Hai ch nhn tip chng ti ht sc l , hiu khch, ho nh chn thnh kh c
th hn c. Ti vn gi lng bit n i vi s n cn m h dnh cho chng ti. (Cadire,
La Maison de Chaigneau, Consul de France Hu, BAVH, 1922, t. 30-31), v Cadire vit
thm cu: s khen ngi ny, khng c g kh nghi, n t ngi bt ca trng phi on
Anh va cp ch [supplanter] ca Php Vit Nam. (BAVH, 1922, t. 31).

Trch on trn y cho thy r sinh hot ca ngi ngoi quc Vit Nam u thi Minh
Mng: Khng c chuyn b quan to cng, thuyn tu ngoi quc ra vo v kiu dn Php
sinh sng bnh thng, tuy phi theo phong tc nc Vit. Php rt bc bi v ganh t vi
phi on Crawfurd. Tuy Crawfurd c tip n lch s nhng cng khng xin c b
kin vua, v khng mang th ca Anh hong, nhng triu nh tho thun cho ngi Anh t
do bun bn nh ngi Hoa, Si Gn, Nng, Hi An, Hu, tr H Tin v K Ch tc H
Ni. S mnh coi nh thnh cng v Crawfurd c cm tng triu nh du bt nghi ng
nc Anh.

S kin ny c coi l thnh cng ca chnh ph Anh, cng lm cho Php kh chu v s
tht bi ca Chaigneau. Cadire cho rng Anh cp ch ca Php Vit Nam. (Cadire,
La Maison de Chaigneau, Consul de France Hu, BAVH, 1922, t. 31).

Sau v Crawfurd, Chaigneau v Vannier cng thm chn nn. Ngy 9/12/1822, linh mc
Taberd vit cho mt ngi bn: Hai ng ny chn y ri, mun tr v Php. Chaigneau
cng vit cho linh mc Baroudel ngy 23/5/1823: Ti s ly tu Larose v Php trong k
gi ma sp ti (Salles, t. 90).

Tu Thtis
Ba nm sau v tu Cloptre v sau khi Chaigneau, Vannier v Php vnh vin, Php gi
chin hm Thtis ch 44 i bc v 300 thu binh do Bougainville iu khin, n Nng
t 12/1/1825 n 17/2/1825, vi nhim v thun tu ho bnh v che ch vic bun
bn. Bougainville cng c tip i ng mc, nhng cng khng c gp vua. ng k
li trong hi k: thu th on c dn chng tip i nim n, tuy nhin khi ng xin c
tip kin dng th ca Php Hong Louis XVIII, vua nc Nam t chi khng nhn, ly
c l th ca Php Hong vit bng ting Php v hin nay, sau khi Chaigneau v Vannier i
ri, trong triu khng cn ai bit ting Php dch th na.

ch l l do c tnh cch ngoi giao ca Minh Mng, s t chi ny bt ngun t mt

nguyn nhn khc, Thc Lc, thng 1-2/1825, ghi: Nc Ph Lng Sa sai ngi em quc
th v phm vt n xin thng hiu. Tu n Nng, dinh thn Qung Nam em vic tu
ln.

Vua bo rng: Nc Ph Lng Sa cng nc Anh Ct Li th nhau. Nm trc, nc Anh Ct

Li nhiu ln dng l, trm u t chi khng nhn, nay chng l li cho Ph Lng Sa thng
hiu! Song ngh khi c Hong Kho ta bc u bn ba tng sai Anh Du Thi T [hong t
Cnh] sang nc h, cng c n c, nu vi c tuyt th chng phi l mn ngi xa. Lin
sai lm th ca Thng Bc [lin sai quan Thng Bc vit th] v thng cho m khin v.
Quc th cng l vt th khng cho trnh dng (TL, II, t. 388).

Nh th, trc bi cnh nc Tu bt u b lit cng xu x, chnh sch ngoi giao ca

Minh Mng rt r: Khng mun gy s cnh tranh gia hai cng quc Anh-Php, nhng
kin tr gi c lp v ton vn lnh th, khng cho ai mt tc t no, d ch l lm
thng im.
Li u v li cui cho mt cun sch

L ngi ngoi o i vi s hc, khi nh vit cun sch ny, nhng g bit c v thi
Gia Long ca ti khng qu nhng iu hc trong Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim,
cn nhng kin thc thu lm c qua s c v sau, cng cha xo ni ci n m ngi
Vit dnh cho nh vua qua cng thc: Gia Long cng rn cn g nh.

Hn 50 nm sng Php, cho php ti nhn ngi Php mt cch cng bng hn, tc l
nhn h nh mt thc th con ngi, khng phi l bn thc dn tn c, cng khng phi
l mt dn tc cao hn, gii hn chng ta v mi mt, mt s cao sang ca ngi u,
ngi da trng, m chng ta mun m khng t ni, bin thnh cch lp ngn nh
Ty.

Php, ti mi hiu ra rng: Ch khi mc cm thp hn ca ngi dn thuc a b tiu dit

i ri, ta mi c th nhn ngi Php mt cch bnh thng, v iu tra li lch s Php-Vit
mt cch thng thn hn. Cun sch ny nm trong mc ch .

ti l tm li cng trng ch thc ca nhng ngi Php n gip Gia Long, c nghi l
phi tm xem nhng ngi Php y sng, tham d vo cc s kin lch s xy ra trong
thi k Gia Long khi nghip nh th no, h li nhng cng trnh g, h lp c
bao nhiu chin cng? S kho st ny s phi i t chnh nhng g m nhng ngi trong
cuc vit li qua th t, hi k, so snh vi nhng iu m cc s gia thuc a thut li
sau ny, trong qu trnh son s t hn 100 nm nay.

B sch cha ng nhiu ti liu quan trng, c th lm nn cho vic nghin cu l ton b
tp san Thnh Hiu C (Bulletin des Amis du Vieux Hu, BAVH) do linh mc hc gi
Cadire lm ch bt, vi s cng tc ca nhiu tc gi khc nhau, trong hn 20 nm, to
nn mt th hc vin v vn ny, vi nhng bi nghin cu, ch yu lot bi Les
franais au service de Gia Long (Nhng ngi Php gip Gia Long) do v linh mc ch bt
ch xng v thc hin. Tp san ny chia lm hai phn:

1- Phn nghin cu: su tp, dch v in li nhiu ti liu gc, rt ra t nhng vn kh.

2- Bnh lun hoc trnh by lch s theo quan im thuc a.

Phn mt, v ti liu gc, c gi tr c bn.

Phn hai, d c vit di dng phn tch v tng hp mt cch khoa hc, nhng mu
cht vn da trn nhng iu do cc ngi bt i trc nh La Bissachre, Sainte-Croix,
Alexis Faure, Louvet vit ra, v nhng ngi ny, dng nn mt s iu, ly s ba t
lm c s. Tuy nhin, nhng ba t ny ca h, khng th i xa c, nu khng c s tip
tay ca cc nh nghin cu, s gia nh Maybon, hc gi nh Cadire.
Cho nn, c th ni, t thp nin 20 th k XX, cc nh nghin cu thuc i, xy nn mt
th huyn s, trong , B a Lc c cng tt nh: ng u t chc, mua sng ng, tu
chin, m cc s quan v binh lnh Php v gip Nguyn nh thng nht t nc. Cc s
quan ny, khng nhng lp chin cng rc r m cn lm tu chin, dng nn pho
binh v t chc qun i theo li Ty phng, xy dng nhng thnh tr kin trc kiu
Vauban trn ton th nc Vit, di thi Gia Long v Minh Mng.

Hn 100 nm qua, chng nhng chng ta chp nhn huyn s , khng mt li bn li m

cn khuch trng thm trong sch s Vit. Ch ring Trn Trng Kim, khi vit v giai on
ny, theo st Thc Lc hn c, nn ng t b sai lm. Cn nhng ai tip nhn lp lun v
thng tin do cc tc gi thc dn a ra m khng so snh vi nhng iu ghi trong quc
s, hoc coi thng quc s, thng mc nhng sai lm nghim trng.

Bi v, t s so snh ny, s ny ra nhng khc bit v cng quan trng, gia nhng con
ngi ch thc v nhng con ngi trong huyn s. Nhng ti liu gc, do chnh tay B a
Lc v nhng ngi lnh Php vit ra, li cho chng ta hnh nh:

- Mt B a Lc, tht bi nng n, trong s c sc vn ng chnh ph Php em qun gip

Nguyn nh, mc ch dn ng cho Php vo Vit Nam, khi Gia Long ti v, s c mt
chnh quyn thn o; khi hong t Cnh ni nghip cha, s c mt ng vua thn Php,
hc tr ca mnh.

- Nhng ngi lnh Php v hc, v hon cnh xung lnh tnh nguyn, nhng khng kham
ni chnh sch khc nghit trn cc tu chin thi , nn o ng, tri git n Nam
H, m h tng l mt nc giu c, h tng Nguyn nh l mt th tiu vng n ,
vng bc chu bu y ngi; nhng ri h sm tht vng, phn ln u b i.

- Trong s rt t ngi cn li, ch Olivier de Puymanel l c cng hp tc vi cc chuyn

vin Vit, ch to cc hng ho xa, chn a li, v lm k ho cng t thuyn ch; ch
Vannier, Chaigneau v de Forant l c qun ba thuyn bc ng, Phng Phi, Long Phi
v Bng Phi, trong hai nm cui ca cuc chin: 1801-1802.

Nhng khi cc s gia thuc i thut li cng trng ca B a Lc v nhng ngi lnh ny,
th nh c mt ngn a thn: c cha B a Lc thot khi v tr thy tu tr thnh v
nguyn th, ngi cha tinh thn, cm u cuc chin.

Nhng ngi lnh v hc o ng, tr thnh nhng v s quan, nhng k s, nhng kin
trc s, nhng nh lnh o, t chc v hun luyn qun i, xy dng nhng thnh quch
Vauban Vit Nam

S bin i c tnh cch thn thoi , khng ch ngng cc sch nghin cu c tnh cch
thuc a ca mt min nh tp san Thnh Hiu C, m n i v b nh kinh vin ca
cc t in nh Larousse. Khi tra ch Gia Long, chng ta s thy nhng dng sau y:
Nguyn nh, sinh Hu (1762-1820), Hong An Nam (1802-1820). ng chim li t
nc bng s gip ca nc Php v xy dng nn triu i nh Nguyn (Petit Larousse
en couleurs, Paris, 1980, t. 1248).
V th, vic iu tra li s tht, l cn thit; c th, ngay by gi, cha em li hiu qu,
nhng 5 nm na, 10 nm na, 100 nm na, nu chng ta kin tr trong s tm kim li s
thc lch s, khng ch trong giai on Gia Long, m tt c nhng giai on khc, t thi
Minh Mng, Thiu Tr, T c, n thi Php thuc, sang chin tranh ng Dng, v cuc
chin Vit Nam, 1954-1975.

Vic lm chng ti va th nghim vi Gia Long ch l bc u, vi nhng d dm, khm

ph, c gng tm kim mt s s kin chng ta tng rng nh th, m thc s khng phi
th. Cn li, l c mt khng gian v thi gian lch s mnh mng trc mt chng ta, cha
h c khm ph v tho g hiu u l s thc.

Nh cc b chnh s bin nin ca nh Nguyn, v bn triu Gia Long, Minh Mng, Thiu Tr
v T c, m chng ta c nhng ti liu ng tin cy v phi Vit, c th i chiu vi
nhng ti liu ca Php. Vic vit li s v cc thi i ny, tuy kh, nhng cn c th lm
c. Sau khi vua T c mt, nc ta mt dn quyn t tr, cc s gia ca triu nh Hu,
khng cn t do ghi li nhng s tht m ngi Php thc dn khng mun a ra. V
vy, cng vic nghin cu s, sau thi T c, l kh khn gp bi.

Khi Nguyn Quc Tr tm li lch s Nguyn Vn Tng, ng gp nhng kh khn :

Nguyn Vn Tng v Tn Tht thuyt, v cc lc chng Php, nn b bi nh bng
cch, khng ch trong ti liu v s sch ca Php, m cn c trong chnh s Vit Nam.
Nguyn Quc Tr tm ti v a ra nh sng, trnh by cc t liu gc b cc ngi bt
thc dn che y, xuyn tc, khng ch trong trng hp Nguyn Vn Tng Tn Tht
Thuyt, m cn c v cc vua quan nh Nguyn.

Tu trung, s vng mt mt nn nghin cu s hc c h thng v triu i nh Nguyn,

trong khong 100 nm nay, cng thm s chn vi v bi nh nh Nguyn do chnh quyn
cng sn gy ra, to ra mt th h ngi Vit khng bit r s ca nc mnh, t cui th
k XVIII n ngy nay, tc l gn ba th k. L hng khng th lp ni ny, hin nay qu tr
vi mt s ngi, nhng cn c th cu vn vi mt mt s ngi khc, nu chng ta kp
thi hnh ng. lm g?

bit r i sng ngi Vit trong khong hn 200 nm nay.

bit nhng g thc s xy ra trong lch s. Bit cng lao ch thc ca nh Nguyn,
c bit, Gia Long va ln ngi phi ngn nga tham vng Anh, Php xm chim lnh
th, Minh Mng xy dng v bo ton b ci, Thiu Tr b tu Php nh ln, chm
dt hy vng ngoi giao v thng thng, T c chng tr vi Php trong gn ba mi
nm, trong nhng iu kin nh th no.

bit nhng g ngi Vit thc s lm, m ngi Php thc dn tm cch cp cng.

bit nhng kh khn ca triu Nguyn, trong vic gi gn x s c ton vn trong gn

100 nm, khi ln sng u Chu trn sang chim hu Chu, khin nhng nc ln nh
nc Tu cng b lit cng xu x.
Lch s khng ch nm cht trong nhng ngy thng bt ng, ai thng, ai thua, m lch s
cn l i sng con ngi, l vua Gia Long ni g, l B a Lc ni g, l ngi dn ca bin
Nng phn ng th no khi thy tu ngoi quc tin vo bn cng?

Lch s cn l Gia Long i ph nh th no khi tu Vit b tu Anh bt gi.

Lch s cn l s tip i mt tu ngoi quc di thi Gia Long, Minh Mng nh th no,
v nhng s kin ny b s gia thc dn xuyn tc ra sao?

Lch s cn l tm hiu vic cc s b Anh Php n xin thng thng, m chng ta ngy
th tng h ch xin bun bn m cc vua b quan to cng khng cho. Thc ra, s
thng thng ca h c nghi l xin mt mnh t, mt thnh ph, t bn doanh
trn nc Vit.

Lch s cn l vic Minh Mng bt u thay i chnh sch ngoi giao, nm 1839, gi
phi on sang u Chu quan st v hc hi, nhng khi h tr v th Minh Mng mt t
ngt v ng nga, nn chng trnh b b d.

Lch s cn l s iu tra xem nhng g xy ra, khi hai tu chin Php Gloire v
Victorieuse do Lapierre v Rigault de Genouilly iu khin, n Nng, 15/4/1847, tn
cng ln, tiu dit 5 thuyn chin bc ng ca triu nh, ri b trn, khin vua Thiu
Tr phn ut m cht, trong nhng thng sau . Nhng phi Php, cu chuyn c trnh
by ngc li: Tu Php n cu Gim mc Lefbvre ( c vua Thiu Tr tr t do
t trc); u Nng, b 5 tu ng Vit tn cng v chuc ly thm bi!

Lch s bt buc chng ta phi iu tra li tt c nhng g c cc s gia thc dn a ra,

nhng g ca chnh ngi Vit chp li, ri phi xem xt, c li nhng bn nh, nhng k
hoch, trong triu Thiu Tr, phi kho st nhng chi tit nh xy ra ti hin trng, i
chiu vi nhng g m thuyn trng Lapierre cng b trn bo ch thi , che giu, lp
lim s tht.

iu tra, nh vy lm g?

- iu tra tm li s thc lch s, d nhin, nhng khng ch lch s trn Nng

15/4/1847. Trn Nng ch l mt yu t trong lch s, m lch s bao gm hng chc,
hng trm, hng ngn, hng vn, yu t mi yu t u phi soi rng, chiu k, n cng.

Bi nu khng iu tra, chng ta s phi i i chp nhn, nhng s thc ca s gia thc
dn, nh: vua Gia Long nh nc Php mi ly li c ngai vng, Olivier de Puymanel l
thy t xy dng nn cc thnh tr Vauban Vit Nam, v.v.

- iu tra rt kinh nghim qu kh, cho hin ti v tng lai.

- iu tra bi v cng vic cc s gia nh Nguyn, trong sut chiu di hn mt th k,

khng c tip ni, trong thi k Php thuc, hoc c, nhng di s gim nh ca chnh
quyn thc dn. Khng c tip ni, sau hip nh Genve, 1954, b v, min Bc thuc
chnh quyn cng sn vi hu qu ca n nh chng ta bit; v min Nam trong 20 nm
tng i t do, nhng khng phng tin v thi gian dng li mt nn s hc c
c s. Sau , c nc ri vo th ch ton tr.

S ghi chp s hng ngy, hng thng ca chng ta dng li thi T c, tc l na

sau th k XIX. Trong gn hai th k, chng ta khng c mt nn nghin cu s hc lin tc
theo li bin nin hay phn tch tng hp.

Cho nn, nhng ngi nghin cu lch s sau ny, s khng th c nhng ti liu, d chnh
thng nhng ng n nh Thc Lc, Lit Truyn lm mc da vo v iu tra thm.
Nhng t hi hn na, l h s khng c ti liu no v phi chnh thng, c th tin c
m s dng. Vi nhng hi k nhiu tp ca V Nguyn Gip, chng ta kh rt ra c mt
s thc lch s ng tin cy, v trn in Bin Ph: Ai lp chin thut, qun lc hai bn, v
kh, con s, tnh hnh cc mt trn chnh xc xy ra nh th no?

Bi v, ngi ta khng th vit lch s bng nhng thng tin tuyn truyn; cho nn, khi mt
bn ch a ra nhng thng tin phng i, th ngi vit s bt buc phi dng nhng
thng tin t tuyn truyn l liu hn, tc l h s dng nhng t liu bn kia, ca Php,
trong chin tranh ng Dng v ca M, trong cuc chin Vit Nam 1954-1975.

V kinh nghim cho chng ta bit rng, khi ch c ti liu ca mt bn, th s a n nhng
kh khn, sai lm, khng th lng c, v lch s s c vit, theo nhng iu m ngi
ta cho php cng b.

Sau cng, lch s l mn hc v nghin cu v cng li cun, l mt cuc iu tra khng

ngng, v d kin v v con ngi, v s man tr v chnh trc ca con ngi, l kho tng
cha nhng kinh nghim cu nc, gi nc v xy dng t nc.

S d ngy nay, hc tr khng mun hc lch s v ngi ta nh cht lch s bng

phng php chn vi s tht, m lch s l s o bi s thc. Tt c nhng oan khut ca
con ngi, trong nhng th h qua, u nm trong da tht ca lch s, s c ht lp
ny, lp khc thay phin nhau o ln, ci m, gii thot, bi v s nghin cu lch s
gip chng ta dng li con ngi ton din, dng li mt t nc ton din, dng li mt
nn vn minh ton din, d cho n b lp lim, cp ot, c trm nm, bi nhng thng
tin ngy to.

Thy Khu
Paris ngy 18/9/2015
 Chia s ebook: https://downloadsach.com

Follow us on Facebook: https://facebook.com/caphebuoitoi