D. ap, PRENOSILA I DIZALA 3.

6 Nosiva konstrukcija granika; Osnove prorauna

3.6.2 Osnove prorauna

Proraun nosive konstrukcije treba odgovarati poznatim pravilima statike, dinamike i
vrstoe.
Proraun treba sadravati:
- podatke o vrsti i nainu rada granika; - predvienu trajnost konstrukcije (broj radnih ciklusa
ili ciklusa optereenja); - to stvarniji prikaz nosivog sustava s preglednim skicama i glavnim
mjerama; - vrstu i nain djelovanja optereenja; - mjerodavnu podiznu i pogonsku grupu; -
podatke o materijalu pojedinih dijelova konstrukcije i spojeva; oblik, mjere i statike
karakteristike svih nosivih dijelova; - provjeru odnosno dokaze vrstoe, krutosti, stabilnosti i
trajnosti tih dijelova i vitalnih spojeva konstrukcije.
Za pokretna optereenja treba utvrditi najnepovoljniju kombinaciju njihova poloaja, veliine
i smjera u odnosu na promatrani element konstrukcije. Izuzetak od ovog pravila jest
odreivanje proraunskog optereenja kotaa, poglavlje 3.5.2.1.
Podaci o razmatranom sustavu, mjerama i presjecima u proraunu i na crteima moraju se
podudarati. Odstupanja su dozvoljena ukoliko je pritom sigurnost svih dijelova konstrukcije
neupitno poveana.

3.6.2.1 Opa provjera vrstoe

Najee rabljeni elici u gradnji nosivih konstrukcija granika navedeni su u tablici 3.6-4.

Tablica 3.6-4 Proraunske znaajke konstrukcijskih elika

Granica Modul Modul T,

Materijal teenja Re, elastinosti E, smika G, mm/(mm,K)
MPa MPa MPa
St 37 ( 0361, 0362, 0363) 240
St 52-3 ( 0563) 360
elik za tranice, vrstoe 600 MPa 360 210000 81000 1210 -6
StE 460 460
StE 690 690
StE 885 885

Tablica 3.6-5 Dozvoljena naprezanja pri opoj provjeri vrstoe i stabilnosti (objanjenje u
tekstu)

Dozvoljeno naprezanje, N/mm2

Materijal Proraunska Osnovnog materijala (stupci 3,4,5) i zavara (stupci 3,4) Zavara
kombinacija Ekvivalentno, ed Vlano, d Tlano, td Smino, d zd=d/2 tzd
1 2 3 4 5 6 7
St 37 A 160 140 92 113 130
( 0363) B 180 160 104 127 145
St 52-3 A 240 210 138 170 195
( 0563) B 270 240 156 191 220

Za provjeru sigurnosti od zamora mjerodavna su glavna optereenja (A).

Opa provjera sigurnosti u odnosu na granicu teenja vri se odvojeno:
- za I proraunsko optereenje (A), s faktorom sigurnosti S = 1,5;
- za II proraunsko optereenje (B), s faktorom sigurnosti S = 4/3;

12
D. ap, PRENOSILA I DIZALA 3.6 Nosiva konstrukcija granika; Osnove prorauna

- za III proraunsko optereenje (C), s faktorom sigurnosti S = 1,2.

Navedeni faktori sigurnosti i pripadna dozvoljena naprezanja (d = Re / S) odnose se na
vlana i usporedna naprezanja u osnovnom materijalu. Ta i ostala dozvoljena naprezanja za
kombinacije (A) i (B) pokazana su u tablici 3.6-5. Dozvoljena naprezanja za optereenje (C)
su 10% vea od onih za (B). Dozvoljeno smino naprezanje u osnovnom materijalu (stupac 5)
jest d=d/3. U neposrednoj blizini djelovanja optereenja za dozvoljeno tlano naprezanje
td moe se uzeti vrijednost d.
Mehanika svojstva zavara trebaju biti najmanje jednaka svojstvima materijala zavarenih
dijelova. Dozvoljena naprezanja zavara sadrana su u stupcima tablice 3.6-5, kako slijedi:
stupac 3 - za usporedna naprezanja i vlana naprezanja uzdu zavara;
- za popreno tlano optereene eone i K zavare;
- za popreno vlano optereene eone i K zavare posebne kvalitete;
stupac 4 - za tlana naprezanja uzdu zavara;
- za popreno vlano optereene K zavare normalne kvalitete;
stupac 6 - zd; za tangencijalna (smina) naprezanja svih vrsta zavara;
- za popreno vlano optereene kutne zavare, vzd = zd ;
stupac 7 - tzd, za popreno tlano optereene kutne zavare.
Za dvoosno stanje naprezanja treba izraunati i provjeriti odgovarajue dozvoljeno
ekvivalentno naprezanje prema tablici 3.6-5, uz odvojenu provjeru tangencijalnog naprezanja

e = 2x + 2y x y + 3 2 ed ; d (3.6-17)
odnosno za y = 0:
e = 2 + 3 2 d ; d (3.6-18)
Troosno stanje naprezanja treba izbjegavati gdje je to mogue, jer je ono izvor velikih
koncentracija naprezanja.
Za dvoosno stanje naprezanja u zavarima treba biti
2 2 2
x y x y
+ + 1 ; d (3.6-19)
xd yd xd yd zd
gdje su xd i yd odgovarajua dozvoljena naprezanja zavara u smjeru x i y (vlana ili tlana),
tablica 3.6-5. Kada se nepovoljno mjesto ekvivalentnih naprezanja ne moe tono odrediti,
provodi se odvojena kontrola x, y i .

3.6.2.2 Vijani spojevi

Za vijane spojeve preporua se primjena vijaka kvalitete 4.6 za spojeve iz osnovnog
materijala 0361 (St 37) i kvalitete 5.6 za osnovni materijal 0561 (St 52). Prednapregnuti
vijci visoke vrstoe (VV) su kvalitete 8.8 i ee 10.9. Odgovarajue norme za proraun:
DIN 15018, DIN 18800, VDI 2230. Vrste vijanih spojeva navedene su u tablici 3.6-6.

Tablica 3.6-6 Vrste vijanih spojeva

Materijal vijka Spoj Predoptereenje
4.6, 5.6, 10.9 SS (smini), SSD (smini dosjedni), VS (vlani) ne
10.9 SS, SSD polovino ( 0,5Fp)
10.9 TS (tarni), TSD (tarni dosjedni), VS puno (Fp)
Zranost izmeu provrta i vijka: d 0,3 mm (H11/h11), za dosjedne spojeve SSD, TSD;
0,3 < d 2 mm, za nedosjedne spojeve SS, TS, VS.

13
D. ap, PRENOSILA I DIZALA 3.6 Nosiva konstrukcija granika; Osnove prorauna

Tablica 3.6-7 Dozvoljena naprezanja vijanih spojeva, za vijke kvalitete 4.6 i 5.6
Optere Dozvoljeno smino Dozvoljeni boni tlak Dozv. vlano
Vrsta spoja Materijal enje naprezanje u spoju naprezanje
vd, N/mm 2
bd, N/mm2 vd,N/mm2
Dosjedni A 84 210 100
vijani 4.6 B 0,6td 96 1,5td 240 110
spoj, 5.6 A 126 315 140
jednorezni B 144 360 154
Dosjedni A 112 280 100
vijani 4.6 B 0,8td 128 2td 320 110
spoj, 5.6 A 168 420 140
vierezni B 192 480 154
A 70 160 100
Nedosjedni 4.6 B - 80 - 180 110
vijani 5.6 A 70 160 140
spoj B 80 180 154
Mjerodavni promjer Promjer vrata vijka (d) Najmanji (dmin)

Provjera nosivosti vijaka prema tablici 3.6-7:

- na smicanje F m n Avd , N ;
- na bono optereenje F n Abbd , N;
- na vlak F1 Asvd , N.
m - broj ravnina smicanja; n - broj vijaka u spoju;
A - povrina presjeka u ravnini smicanja, mm2; Ab = dmint, bona povrina, mm2;
As- najmanja povrina presjeka vijka, mm2; F- sila koju prenosi spoj, N;
F1- vlana sila u jednom vijku, N.

a) b)
d

lk

Slika 3.6-20 eoni vijani spoj a) nesimetrini, b) simetrini

Za istovremeno optereenje na vlak i smicanje treba biti

( / vd )
2
+ ( / vd ) 2 1 (3.6-20)
Optimalne dimenzije sminog dosjednog spoja (SSD) slijede jednakim iskoritenjem smine i
bone nosivosti vijka. Tako je za dvorezni spoj, slika 3.6-22 i tab. 3.6-7
d 2 d 2 bd 2 2 td
Fmax = t2 d bd =2 vd , ili = = 1,6
4 t 2 vd 0,8 td

Za debljine spojnih limova veih od 20 mm rabe se vitkiji vijci.

14
D. ap, PRENOSILA I DIZALA 3.6 Nosiva konstrukcija granika; Osnove prorauna

2d0
t2/2
t1 F
F t2

2d0 3d0 3d0 d0 t2 /2

1,5 d0
3d0
b
3d0
1,5 d0

Slika 3.6-21 Dvorezni stini vijani spoj

Fp
F/2 t1 F/2 t1
2 t1 2 t1
F F
F/2 t1 F/2 t1
Fp
a) Tarni spoj (TS) b) Smini spoj (SS)
Slika 3.6-22 Tarni (TS) i smini (SS) spojevi

Za VV vijane spojeve daje se danas prednost nedosjednim vijcima prema DIN 6914 kvalitete
10.9 uz zranost provrta d=1mm. Pripadne matice prema DIN 6915 su kvalitete 10, a
podloke su prema DIN 6916. Kada se primjenjuju u gradnji prenosila i dizala, VV vijani
spojevi izvode se u pravilu s punim prednaprezanjem. Rezultirajue naprezanje
prednapregnutih vijaka (od stezne sile Fp i momenta Mp) iznosi 90% granice teenja (0,2).

Tablica 3.6-8 Vijci visoke vrstoe, osnovne karakteristike (0,2 = 900 MPa za vijke 10.9)
Vijak d, mm M12 M20 M22 M24 M27 M30 M36
Jezgra vijka As, mm2 84,3 245 303 353 459 561 817
Pritezna Fp /As,
sila N/mm2
0,660,2 (prema DIN 15018) ili 0,70,2 (prema DIN 18800)
Pritezni Mp /(dAs),
moment N/mm2
0,1270,2 (prema DIN 15018) i 0,13 0,2 (prema DIN 18800)
Dozvoljena QTS 0,4Fp za optereenje A; 0,455Fp za opter. B (spoj TS)
poprena sila QTSD 0,7Fp za optereenje A; 0,8Fp za opter. B (spoj TSD)
Radna sila (Fr /Fp)max 0,525 (za kombinaciju A); 0,6 (za kombinaciju B); 0,665 (za C)
Porast sile F1 /Fp 0,107 (za kombinaciju A); 0,122 (za kombinaciju B); 0,136 (za C)
Pad sile F2 /Fp 0,418 (za kombinaciju A); 0,478 (za kombinaciju B); 0,529 (za C)
Provjera veliine vlane Fr F1/ ; = (lk /d), sl. 3.6-23
radne sile Fr F2/(1 - )
F1 - dozvoljeni porast sile sa sigurnou S u odnosu na granicu teenja; S=1,71 (A), S=1,5(B),
F2 - dozvoljeni pad sile sa sigurnou S u odnosu na labavljenje spoja. S=1,35 (C)

15
D. ap, PRENOSILA I DIZALA 3.6 Nosiva konstrukcija granika; Osnove prorauna

Nosivost tarnog spoja QTS prema tablici 3.6-8 izrauna se iz QTS = Fp/ST; ST=1,25 za
optereenje (A) i 1,1 za (B). Koeficijent trenja uzima se =0,5 ime se podrazumijeva suha i
ista povrina (bez re, praine, ulja i boje).

Dozvoljena vlana radna sila prednapregnutog spoja VS za optereenja A, B i C navedena je s

odnosom (Fr/Fp)max, tab. 3.6-8. Provjera veliine radne sile u odnosu na granicu teenja i
prema kriteriju labavljenja spoja provodi se pomou karakteristike spoja , slika 3.6-23.
Primjer provjere radne sile:
Za vijak M24 (10.9) neka je konstrukcijska 0,50 F
duina spoja lk=68mm (limovi + 2 podloke). Fp F1
Odrediti dozvoljenu radnu vlanu silu Fr za 0,45

proraunsko optereenje A. Fr
0,40
Rjeenje: Pritezna sila je F2
Fp=0,660,2As=0,66900353=209700 N. 0,35

Odnos lk/d = 2,833;

0,30
Iz dijagrama je karakteristika spoja

= 0,34; za provjeru je mjerodavna sila 0,25
F1=0,107Fp= 22450 N. Fr F1 /
Dozvoljena radna sila jest 0,20
Fr F1/ = 22450/0,34 = 66000 . Fr F2 / (1 - )
0,15
Broj vijaka u spoju nS odreuje se na l k /d 7,92
temelju nosivosti jednog vijka, tb. 3.6-8. 0,10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Tako je za tarni spoj prema slika 3.6-21
nSF/(2QTS), a broj vijaka u jednom redu Slika 3.6-23 Provjera radne sile
treba biti nVRb/(3d0).
Debljinu lima treba u podruju spoja poveati zbog oslabljenja presjeka. Za SSD spoj (smini
dosjedni) treba biti t2,SSD=t1/(1- nVRd/b). Kod razmaka vijaka od 3d0 uzima se t2=1,5t1. Kod
tarnih spojeva se moe uzeti da se 40% pripadne sile jednog reda vijaka prenosi trenjem
ispred oslabljenog presjeka (ali ne vie od 20% ukupne sile). Debljina lima u takvom spoju je
manja i to:
t2,TS = (1-0,4 nVR/ nS) t2,SSD.

16