TEORIA E BLLOK SKEMAVE (DIZAJNEVE) I

Literatura baz 1)Design Theory , D.R. Hughes and F.C. Piper Cambridge University Press

2) Design Theory V-1,2 , T. Beth, D. Jungnickel, H. Linz - Cambridge University Press

1. STRUKTURAT E INCIDENCS DHE MATRICAT E INCIDENCS

2.SHEMBUJ STRUKTURASH INCIDENCE

3. STRUKTURAT DUALE . AUTOMORFIZMET

4. PARAMETRAT E STRUKTURS S INCIDENCS

5. KUSHTET E REGULARITETIT

6. BLLOK SKEMAT. t(v,k, ) -DIZAJNET

7. DIZAJNET SIMETRIKE DHE PROBLEMI

I EKZISTENCS S TYRE

8. GRUPET PERMUTACIONALE DHE MATRICAT PERMUTACIONALE

9. MATRICAT E HADAMARDIT

9.1. PRKUFIZIMI DHE VETIT E MATRICAVE T HADAMARDIT

9.2. EKUIVALENCA E MATRICAVE T HADAMARDIT

9.3. RENDI I MATRICAVE T HADAMARDIT

DHE NDRTIMI SIPAS PRODHIMIT T KRONEKERIT

9.4. KONSTRUKTIMET E PALEY it

9.5. DISA KONSTRUKTIME T MATRICAVE T HADAMARDIT

10. DIZAJNET E HADAMARDIT

10.1. PRKUFIZIMI I DIZAJNEVE T HADAMARDIT DHE

DISA SERI T 2-DIZAJNEVE T HADAMARDIT

10.2. NDRTIMI I DIZAJNEVE T HADAMARDIT ME AN T GRUPEVE

t HOMOGJENE

1
 TEORIA E BLLOK SKEMAVE (DIZAJNEVE) I

1.1. STRUKTURAT E INCIDENCS DHE MATRICAT E INCIDENCS

Le t jen P dhe B dy bashksi jo boshe, disjunkte mes vedi dhe I P B nj relacion binar ndrmjet tyre.

Prkufizimi 1. 1. Treshja e renditur S = ( P, B, I ) quhet struktur e incidences. P quhet bashksi e pikave

t cilat do ti shnojm me shkronja t vogla t alfabetit latin, ndrsa B quhet bashksi e blloqeve t cilt do
ti shnojm me shkronja t mdha t alfabetit latin. Relacioni I quhet bashksi e incidencave (flamujve).

Faktin q ( p,X ) I e shnojm edhe me p I X dhe themi se pika p sht incidente me bllokun X , ose
blloku X sht incident me pikn p .

Pr pikn pP nga S me ( p) do t shnojm bashksin e blloqeve incidente me te d. m. th.

( p) ={ X B | p I X },

q quhet prmbajtje e piks p , ndrsa pr bllokun X B nga S me ( X ) do ta shnojm bashksin e

pikave incidente me bllokun X d. m. th.

( X ) = { p P | p I X },

q quhet prmbajtje e bllokut X . Numrat kardinal (fuqit) e ktyre prmbajtjeve do ti shnojm [p]:=|( p )|
dhe [ X ]:= X prkatsisht.

Pr nj nnbashksi pikash m t strukturs S = (P, B , I ) , me

(m)={XB /pIX, pm}

shnojm bashksin e blloqeve q jan incidente me t gjitha pikat e m-s dhe me

[ m ]: = | ( m ) | .

Nse m = { p1 , p2 ,,pk }, ather ( m ) = ({ p1, p2,, pk }) shkurt e shnojm (p1, p2,..., pk) . Pra

( p1, p2, ., pk) = { X B | pi I X , i=1, 2, .., k}.

N mnyr analoge, nse M B , ather

(M)={pP | pIX, XM}

sht bashksia e t gjitha pikave q jan incidente me cdo bllok X nga M dhe [M]:=|(M)|. Nse M =
{X1, X2, .., Xk}, ather

( M ) = ({X1, X2, ., Xk }) = ( X1, X2, ., Xk ).

Prkufizimi 1.2. Struktura e incidencs S = ( P , B, I ) quhet e fundme n qoftse P dhe B jan bashksi
t fundme, d.m.th. | P | = v dhe | B | = b.

Nse P dhe B jan bashksi t pafundme, ather strukturat quhen t pafundme, si struktura t tilla jan: (
P, D, ) , ku P dhe D jan me radh bashksia e pikave dhe drejtzave t nj rrafshi, ndrsa incidenca e
zakonshme; (P, R, ), ku R bashksia e rrafsheve t nj hapsire, etj.

2
Prkufizimi 1.3. Struktura S = ( P , B, I ) quhet nnstruktur e strukturs S = ( P, B, I ), n qoftse P
P , B B dhe I = I P x B .

Pr incidencn I themi se indukohet nga I dhe e shnojm I = I |P B ( q paraqet ngushtim t

relacionit I n P B ).

Prkufizimi 1.4 Struktura e incidencs S quhet e thjesht, n qoftse do dy blloqe t ndryshme t saj kan
prmbajtje t ndryshme d.m.th.

X Y (X) (Y).

Nse n strukturn S = ( P, B, I ) ekzistojn s paku dy blloqe X , Y me prmbajtje t njjt d.m.th. ( X )

= ( Y ), ather S quhet struktur me blloqe q prsriten.

Prandaj n bashksin B t blloqeve mund t prkufizojm relacionin e ekuivalencs R si vijon:

X RY (X) = (Y)

Nga se R sht ekuivalenc n B , ekziston factor bashksia q shnohet

B = B / R = { Cx | X B } dhe Cx = { Y B / X R Y } , ( Cx = { p B | p I X}). Shumfishiteti i

bllokut X sht pikrisht |Cx| madhsia e R-klass s ekuivalencs t prcaktuar nga X . Nse X e ka
shumfishitetin m t madh se 1, ather themi se X sht bllok q prsritet, prandaj mund t prkufizojm
kte strukture.

Prkufizimi 1.5. Struktura S =( P , B , I ) pikat e t cils jan pikat e S , kurse blloqet e S / R jan
R
klast e ekuivalencs t R n B dhe incidenca p I Cx p I X , quhet struktur e reduktuar e strukturs
S . Struktura e reduktuar S R sht edhe struktur e thjesht.

Prkufizimi 1.6. Nj element ( pik apo bllok ) i strukturs S = ( P , B , I ) quhet element i izoluar, n
qoftse sht incident vetm me nj apo asnj element tjetr t S .

Nj element i strukturs S = ( P , B , I ) quhet i plot n qoftse ai sht incident me t gjitha elementet

tjer t S . Struktura S = ( P , B , I ) e cila nuk prmban asnj element t izoluar dhe asnj element t
plot quhet struktur standarde. Struktura S = ( P , B , I ) quhet plotsisht e reduktuar n qoftse ajo sht
standarde dhe e reduktuar.

Nj klas e veant e strukturave t incidencs merret duke mar nj bashksi P si bashksi pikash, kurse
pr B nj nnbashksi t bashksis partitive t P . Incidencn e identifikojm me simbolin (n kuptim
t teoris s bashksive, prmbajtja). do struktur e thjesht sht izomorfe me nj struktur t till (Pr dy
struktura themi se jan izomorfe, ather kur ekziston nj bijeksion mes tyre, i cili pikat i pasqyron n pika,
blloqet i pasqyron n blloqe dhe e ruan incidencn).

Nga ky aspekt, strukturn e fundme t incidencs mund ta konsiderojm si nj bashksi t fundme pikash P
s bashku me nj familje B nnbashksish jo boshe t P (q quhen drejtza apo blloqe).

Shqyrtimi i nj bashksie blloqesh t ndonj strukture S si nnbashksi t asaj bashksie realizohet vetm
ather kur S sht struktur e thjesht.

Nga relacioni mund t merret kjo struktur e incidencs nga struktura S = ( P , B , I )

S = ( P , B , I ) ku P = P , B = { ( X ) / X B } , I = d.m.th. S = ( P , B , ) .

3
N teorin e strukturave t incidencs nj numr i madh i teoremave vrtetohen prmes t ashtuquajturit
parimi i numrimit t dyfisht t bashksis I (flamujve, incidencave).

Vlen kjo teorem:

Teorema 1.7. N strukturn e fundme t incidencs S = ( P , B , I ) vlen:

p X
pP X B

Vrtetimi : Pr nj pik t fiksuar p P , shnojm me

Ip = { X B | X I p } = ( p ) dhe | Ip | = | ( p ) | = [ p ] .

Ather I = I
pP
p , q nga rrjedh se

|I|= Ip p
pP pP
(1)

N mnyr anologe pr nj bllok t fiksuar X B shnojm me

Ix = { p P | p I X } = ( X ) dhe Ix = (X ) = [ X ] dhe I = Ix ,
xB
q nga rrjedh se

|I|= Ix X
xB xB
(2)

Nga ( 1 ) dhe ( 2 ) kemi

p X .#
pP xB

Prkufizimi 1.8. Struktura e incidencs S = ( P , B , I ) quhet struktur rregulare, n qoftse t gjitha pikat
e saj kan fuqi t njjt, kurse uniforme, n qoftse t gjith blloqet e saj kan fuqi t njjt. Struktura q
sht rregulare dhe uniforme quhet konfiguracion taktik.

Le t jet S = ( P, B, I ) struktur e fundme me v-pika dhe b-blloqe d.m.th. P ={ p1 , p2 ,, pv } dhe B ={

X1 , X2 ,., Xb } .

N qoftse ri = [ pi ] jan fuqit e pikave dhe ki = [ Xi ] fuqit e blloqeve, nga teorema paraprake kemi se
:

r1 + r2 +..+ rv = k1 + k2 ++ kb

N qoftse S sht konfiguracin taktik me fuqi t pikave r dhe fuqi t blloqeve k , ather nga relacioni
paraprak kemi :

r.v=k.b (*)

Le t jet P nj bashksi e fundme me v -elemente ( v N ) dhe k N , k v .

4
 P P
Marrim n shqyrtim strukturn e incidencs Sv,k=(P, , ) , ku -sht bashksia e t gjitha
k k
v
kombinacioneve t klass k me elemente nga P, ku si dim numri i nnbashksive t tilla sht , me
k
q |P| = v . D.m.th.
P P v
pr X X = k dhe | | =
k k k
P v
Struktura Sv,k = ( P, , ) sht konfiguracion taktik me v-pika, -blloqe, dhe me fuqi t pikave
k k
v 1
= r e fuqi t blloqeve k .
k 1

Nga relacioni (*) kemi

v 1 v
v. .k
k 1 k

Prkufizimi 1.9. Le t jet S = ( P , B , I ) struktur e incidencs me v-pika dhe b-blloqe , ku P = { p1 ,

p2 ,., pv } dhe B = { X1 , X2 ,.., Xb } .

1 , nse pi I X j

Matrica A = aij
0 , nse pi I X j

quhet matric e incidencs pr strukturn S . Matrica e incidencs A paraqet nj pasqyrim nga P B

{ 0 , 1 } , d.m.th. ( p , X ) 1 , nse p I X dhe ( p , X ) 0 , nse ( p I X ) , pra A = (aij)vxb .

Matricat e incidencs pasi pr elemente kan vetm 0 dhe 1 quhen edhe ( 0 , 1) -matrica dhe vlen pohimi:
do matric e incidencs sht ( 0, 1) -matric, por vlen edhe e anasjellta: do (0,1) -matric paraqet nj
matric incidence pr ndonj struktur t incidencs.

Matrica e incidencs pr ndonj struktur t dhn nuk sht e vetme, sepse ajo varet nga indeksimi i pikave
dhe blloqeve.

Shembull: Le t jet S=( P , B , ) nj struktur e incidencs me P = {1,2,3,4,5,6,7 } dhe B = {X1 , X2

,, X7 } , ku X1 = {1,2,4} , X2 = {2,3,5} , X3 = {3,4,6}, X4 = {4,5,7} , X5 = {5,6,1} , X6 = {6,7,2} , X7 =
{7,1,3} , ather matrica e incidencs pr kt struktur sht:

1 0 0 0 1 0 1
1 1 0 0 0 1 0

0 1 1 0 0 0 1
A =
1 0 1 1 0 0 0
0 1 0 1 1 0 0

0 0 1 0 1 1 0
0 0 0 1 0 1 1

N qoftse krahasojm strukturn S = ( P , B , ) dhe matricn e incidences, shohim se shuma e njshave

n reshtin e i-t paraqet fuqin e piks pi , ndrsa shuma e njshave n shtylln e j-t paraqet fuqin e

5
bllokut Xj . Nga matrica A shohim se S e dhn m lart paraqet nj konfiguracion taktik me parametrat
v = b = 7 dhe r = k = 3 .

N qoftse ndryshojm indeksimin (shnimin) e pikave, kurse t blloqeve jo, ather matrica e incidencs q
do t merret pr strukturn e re ndryshon nga paraprakja vetm pr nj permutacion t rreshtave, kurse nse
ndryshojm indeksimin e blloqeve, ather matrica e incidencs do t psoj nj permutacion t shtyllave.
Po t ndryshojm indeksimin edhe t pikave edhe t blloqeve, matrica e incidencs A q i prgjigjet
strukturs s re pas ndryshimit t indeksimit sht ekuivalente me matricn e shnimit paraprak A , e cila
fitohet si permutacion edhe i rreshtave edhe i shtyllave t A .

E dim q pr dy matrica ekuivalente A dhe A ekzistojn matricat permutacionale P dhe Q ashtu q

P A Q = A

Por dihet q matricat ekuivalente kan rang t barabart, prandaj matrica e incidencs s nj strukture nuk e
ndryshon rangun, pamvarsisht nga indeksimi i pikave dhe blloqeve.

Prkufizimi 1.10. Rangu i matrics s incidencs pr strukturn S = ( P , B , I ) quhet rang i strukturs S .

Nga matrica e incidencs mund t vrehen shum veti karakteristike t strukturs s incidencs. Nse
matrica nuk prmban shtylla t njjta, ather konstatojm se struktura nuk ka blloqe q prsriten d.m.th.
sht struktur e thjesht. Nse matrica nuk prmban asnj rresht (shtyll) q i ka t gjitha elementet 0 ose
ka vetm nj 1 dhe t tjerat 0 , ather themi se struktura n fjal nuk ka elemente t izoluar. Nse matrica
nuk prmban asnj rresht (shtyll) q i ka t gjitha elementet 1, ather themi se ajo struktur nuk ka asnj
element t plot. Nse matrica i plotson dy kushtet paraprake, themi se sht matric e nj strukture
standarde. Poashtu nga matrica e incidencs mund t konstatohet rregulariteti dhe uniformiteti i strukturs.
Si pam n shembullin m par.

Pr m , n N , shnojm me : Jm,n = (xij)mxn , ku xij = 1 , i , j .

Me Jm = Jm,m = (xij)mxm , kurse jm = J1,m = (x1j)1xj - vektor rresht.

Vlen kjo teorem:

Teorema 1.11. Le t jet S = ( P ,B , I ) struktur e incidencs me v pika dhe b bloqe, kurse A

matrica e saj e incidencs. Ather:

a) Jm,v A v,b = (mij)mxb , ku shtylla e j-t e s cils prbhet nga fuqia [Xj] e bllokut Xj .

b) S sht uniforme Jm,v Av,b = k Jm,b .#

Teorema 1.12.
p1 p1 . . . p1
p p2 . . . p 2
2
. . . . . .
a) A v,b Jb,m =
. . . . . .
. . . . . .

pv pv . . . pv
b) S sht regulare me fuqi r A v,b Jb,m = r Jv,m .#

6
 2.SHEMBUJ STRUKTURASH INCIDENCE

Prkufizimi 2.1. Struktura e incidences S = ( P ,B , I ) quhet rrafsh projektiv atther kur plotsohen
kushtet:

a) Dy pika t ndryshme i takojn pikrisht nj drejtze (blloku)

b) Dy drejtza(blloqe) t ndryshme priten (jan incidente) n nj pike t vetme

c) Ekziston katrkulmshi, d.m.th. katr pika do tri prej t cilave nuk i takojn nj drejtze

Pohimi 2.2. Le t jet S = ( P ,B , I ) rrafsh i fundm projektiv ( |P |,|B |<+ infinit ). Ather ekziston numri i
fundm n (n quhet rendi i rrafshit S ) i till q plotson kushtet:

a) |(p)|=|(B)|=n+1 , pr do p nga P dhe B nga B

b) | P|=| B |=n2+n+1.

Vrtetimi: Le t jet p P dhe B B , p I B

Shohim pasqyrimin e dhene me (B) : B p , q p q , q B (p.q paraqet drejtzn q

prmban pikat p dhe q , q nga prkufizimi I rrafshit projektiv kjo drejtz sht e vetme prandaj
pasqyrimi sht mire I prkufizuar).

Nga prkufizimi I mtij pasqyrimi kemi |(p)|=|(B)| gjithmon kur p I B .

Tregojm se pr dy drejtza t ndryshme B dhe C p P , p I B, C , e tille qe p B n 1.

Nga prkufizimi I rrafshit projektiv (c ) ekziston katrkulmshi p,q,r,s q I prgjigjet pasqyrimit t

msiprm d.m.th. q p.r dhe q.s t ken pikprerjen e vetme.

Duke shfrytzuar numrimin n dy mnyra numrojm flamujt (q,B) pr pikn fikse p , p q

Pohimi 2.3. Pr do numr t thjesht q ekziston rrafshi projektiv i rendit q (hapsirat vektoriale).

( F=GF(q)={0,1,2, . . .,q-1} bashksia e t gjitha nnhapsirave mbi fushn F . Nnhapsirat njdimensionale

jan pikat, kurse ato dydymensionale jan drejtzat etj.) Pasi plotsohen aksiomat e rrafshit projektiv nga
formula pr dimensionin e nnhapsirave vektoriale.

Dim(V+W)=dimV+dimW-dim(V W).

7
Prkufizimi 2.4. Struktura e incidences S = ( P ,B , I ) quhet rrafsh afin n qoft se plotsohen aksiomat:

a) Dy pika t ndryshme i takojn nj drejtze t vetme

b) Pr nj pike t dhn p dhe nj drejtz t dhn B jo incidente mes veti, ekziston pikrisht nj
drejtz q esht incidente me p dhe nuk pritet me B.
c) Ekzistojn trekndshi, d.m.th. ekzistojn tri pika q nuk i takojn t njejts drejtz.

Prkufizimi 2.5. Drejtzat B1 dhe B2 quhen drejtza paralele (B1||B2), n qoft se kan prerje boshe
(|(B1,B2)|=0) ose B1=B2.

Pohimi 2.6. Le t jet S = ( P ,B , I ) rrafsh afin Ather paralelizmi sht relacion ekuivalence n B . N
qoft se S sht e fundme, ather ekziston numri natyral n (n-quhet rendi i rrafshit afin S ) i till q:

a) |(p)|=n+1 , pr do p nga P ,
b) |(B)|=n , pr do B nga B ,
c) |P |=n2 , |B |=n2+n .

Vrtetimi merret kur nga rrafshi projektiv i rendit n heqet nj drejtz s bashku me t gjitha pikat e saj dhe
zbatohet principi i llogaritjes s dy mnyrave.

Pohimi 2.7. Le t jet S = ( P ,B , I ) rrafsh projektiv dhe B drejtz e rrafshit projektiv. Ather nnstruktura
SB = ( P \(B),B \{B}, I ) sht rrafsh afin.

Rrjedhimi 2.8. Pr do numr t thjesht p ekziston rrafshi afin i rendit q=pn.

Prkufizimi 2.9. Struktura e fundme e incidences S = ( P ,B , I ) quht bllok skem me parametrat

v , k , (v, k , N ) n qoft se plotson kushtet:

a) | P |=v
P
b) | ( p.q) | , { p, q} , d.m.th. dy pika t ndryshme jan incidente me pikrisht blloqe,
2
c) |(B )|=k.

N t shumtn e rasteve bllok skema simetrike S = ( P ,B , I ) quhet S 2, k , v bllok skem (dizajn) ose
2 v, k , -dizajn. S n S 2, k , v ka kuptimin e trupit t Steinerit (Shih nliteratur).

N baz t ktij prkufizimi rrafshi projektiv dhe rrafshi afin jan S 2, n 1, n 2 n 1 dhe S 2, n, n 2
Teorema 2.10. Le t jet S nj S 2, k , v ather:

(v 1)
a) | ( p) | , pr ndonj pik p
k 1
v(v 1)
b) | ( B) |
k (k 1)

Rrjedhimi 2.11. Le t jen v, k , N kusht i nevojshm q t ekzistoj S 2, k , v sht:

a) v 1 0 mod( k 1)
b) v 1v 0 mod k (k 1)

8
 3. STRUKTURAT DUALE . AUTOMORFIZMET

Le t jet S = ( P , B , I ) struktur e incidencs. Shnojm me P * = B dhe B * = P.

Prkufizimi 3.1. S* = ( P * , B * , I* ) quhet struktur duale me strukturn S = ( P , B , I ) ku I* = { (

X , p ) | ( p , X ) I }.

Nga prkufizimi shihet se struktura duale merret nga struktura e dhn duke i ndrruar vendet (rolet) pikat
dhe blloqet. Pra S* = ( B , P , I* ).

Shihet qart se vlen ky pohim

Pohimi 3.2. ( S* )* = S

Strukturn duale S* t strukturs S e shnojm edhe me ST sepse matrica e saj e incidencs sht matric e
transponuar e matrics t strukturs S .#

Rrjedhimi 3.3. S sht rregulare ST sht uniforme.#

Prkufizimi 3.4. Struktura S q e ka vetin S ST quhet struktur vet duale.

Pohimi 3.5. N qoftse n nj pohim A lidhur me strukturn e incidencs S fjala pik dhe bllok i
ndrrojn vendet, ather merret pohimi dual A*.#

Pr shembull: A: do bllok i S sht incident me pikrisht tri pika

Ather pohimi dual A*: do pik e S sht incidente me pikrisht tri blloqe.

Ka vend kjo teorem:

Teorema 3.6. (Principi i dualitetit)

Pr nj klas K t strukturave t incidencs S , shnojm me K* klasn e strukturave t incidencs S
ashtu q pr S nga K* ekziston S nga K e till q S* = S. Ather vlejn kto pohime:

a) N qoftse A sht nj pohim q vlen pr t gjitha strukturat S t K , ather A* sht pohim q

vlen pr t gjitha strukturat t K*.

b) N qoftse K = K*, ather po t jet A nj pohim i vrtet pr t gjitha S nga K , ather edhe
A* sht pohim i vrtet pr t gjitha S nga K .

Vrtetimi: a) Le t jet S nga K*, ather nga prkufizimi i K* kemi se S K ashtu q S* = S. N

qoftse A sht nj pohim i vrtet S nga K, ather rrjedh se A* sht pohim i vrtet S* = S nga
K* .
b) Merret nga a) pr K*=K .#

Prkufizimi 3.7. Komplement t strukturs S , q shnohet me C(S) , quajm strukturn pikat e s cils
jan pikat e S dhe pr do bllok X n S , X* sht bllok n C(S), nse ( X* ) = { p P | p I X }. Pra
nse S = ( P , B , I ), ather C(S) = ( P , B * , J ) ku B * = { X* | X B } dhe J = ( P x B ) \ I.

Nse A sht matric e incidencs pr strukturn S ku S ka v-pika dhe b-blloqe , ather diferenca Jv,b
A sht matric e incidencs pr C(S) . D.m.th. matrica e incidencs e C(S) merret nga matrica e
incidencs e S kur 1 dhe 0 i ndrojn vendet.

sht e qart se C(C(S)) = S

9
T prkufizojm edhe disa struktura t afrta me S . Le t jet p nj pik, ndrsa X nj bllok nga S.

Prkufizimi 3.8. Struktur e brendshme (ose tkurje) e strukturs S lidhur me pikn p quhet struktura Sp =
( P \ { p } , (p) , Iind ), pikat e s cils jan t gjitha pikat e S t ndryshme nga p dhe blloqet e ksaj
strukture jan t gjitha blloqet e S incidente me p.

Ngjajshm pr X B , SX = ( P \ (X) , B \ {X} , Iind ) prbhet nga t gjitha pikat jo incidente me X dhe
prej bashksis s t gjitha blloqeve t ndryshm nga X .

Strukturat SX , X B dhe Sp , p P prkufizohen si struktura duale prkatsisht me Sp dhe SX.

Prkufizimi 3.9. Le t jen S = ( P , B , I ) dhe S = ( P , B , I ) dy struktura t incidencs. Bijeksioni

f: P U B P U B i S n S , q i plotson konditat

a) f: P P , B B ,

b) ( p , X ) I ( f ( p ) , f ( X ) ) I

quhet izomorfizm i strukturave S dhe S.

Dy struktura S dhe S themi se jan izomorfe dhe simbolikisht e shnojm: S S, n qoftse ekziston
nj izomorfizm i S n S.

Izomorfizmi i strukturs S n vetvete quhet automorfizm i strukturs S. Bashksin e t gjitha

automorfizmeve t S e shnojm me Aut(S).

Teorema 3.10. Bashksia Aut(S) e t gjitha automorfizmeve t strukturs S sht grup n lidhje me
prodhimin e pasqyrmeve.#

Teorema 3.11. Struktura S = ( P , B , I ) sht e thjesht n qoftse S sht izomorfe me strukturn

S = ( P ,B , ) . ( Blloqet e S jan nnbashksi t P dhe prkatsia n kuptimin e bashksive.

Vrtetim: ( ) : Le t jet S S. Ather S sht e thjesht sepse do dy blloqe t ndryshme n S kan

prmbajtje t ndryshme (jan nnbashksi t ndryshme).

( ): Le t jet S struktur e thjesht.Formojm strukturn S = ( P , B , I ) ku P = P , B = { (

X ) | X B } , I

Prkufizojm f: S S me f : p pf = p , Xf = (X).Si shifet n bashksin P f=ident. Prej nga

rrjedh se f n P sht bieksion.

Me qen se S sht e thjesht , nga X Y ( X ) ( Y ) Xf Yf dhe (X) S, X S , i till

q Xf = (X) , pra f -sht bieksion i B n B .

Nga ana tjetr p I X , pf = p (X) = Xf d.m.th. rruhet incidenca prandaj f sht izomorfizm , pra S
S.#

Duke pas parasysh ngushtimin dhe zgjerimin e strukturs S, shtrohet pyetja: N qoft se S sht nj
struktur dhe p1 , p2 dy pika t saj , a jan izomorfe gjithmon Sp1 dhe Sp2 si dhe Sp1 dhe Sp2 . Prgjigja
sht negative, t ciln e argumentojm me nj kundr shembull. Le t jet S=(P, B, I) nj struktur e dhn
me P = {1,2,3,4,5}dhe B ={X1 , X2 , X3 , X4}, ku X1 = {1,2,3} , X2 = {1,2,3} , X3 = {2,3,4} , X4 = {3,4,5} ,
marrim p1 = 3 dhe p2 = 4

10
S3 = ( P 3 , B 3 , I ) P 3 = P \ {3} ={1,2,4,5}, B 3 = ( 3 ) -blloqet npr 3 por pa pikn 3 , prej nga kemi se
B 3 = {{1,2},{1,2},{2,4} , {4,5}}.
S4 = ( P 4 , B 4 , I ) P 4 = P \ {4}= {1,2,3,5}, B 4 = (4) d.m.th. B 4 = {{2,3} , {3,5}}
Nga se S3 ka 4-blloqe dhe S4 ka dy blloqe rrjedhse S3 nuk sht izomorfe me S4.

Poashtu S3 ka 4-pika {1,2,4,5} dhe asnj bllok sepse i largojm blloqet q e prmbajn 3. Nga ana tjetr
S4 ka 4-pika {1,2,3,5} dhe dy blloqe X1 = {1,2,3} , X2 = {1,2,3} , pra S4 sht joizomorfe me S3.

Tani shtrohet pyetja: Kur jan Sp1 Sp2 ? Vlen ky pohim:

Pohimi 3.12. Le t jet S = ( P , B , I ) struktur e incidencs dhe Aut(S).

Ather pr fardo p1 , p2 P vlen Sp1 Sp2 dhe Sp1 Sp2 , n qoftse p1 = p2.

Vrtetimi rrjedh nga fakti se e ruan incidencn.#

Prkufizimi 3.13. Le t jen S = ( P , B , I ) dhe S = ( P , B , I ) dy struktura t incidencs.

Bieksioni f : S S , i cili P B dhe B P , i till q p I X p f I X f quhet
antiizomorfizm i S n S.

Antiizomorfizmi i S n vetvete quhet antiautomorfizm ose korelacion. Automorfizmet e S n vetvete

quhen edhe kolinacione.

-Korelacionet e rendit 2 quhen polaritete.Kolineacionet e rendit t 2 quhen involucione.

Struktura e incidencs mund t ket korelacione vetm n qoftse ajo sht katrore ( b = v ) , sepse
korelacionet jan bieksione t P B dhe B P .

Produkti i dy korelacioneve t nj structure S sht kolineacion n S. Po t shnojm me Cor(S) grupin e

gjeneruar nga t gjitha korelacionet e S, ather

Cor(S) sht grup dhe Aut(S) Cor(S).

4. PARAMETRAT E STRUKTURS S INCIDENCS

N lidhje me strukturn e incidences D=(P,B,I) prkufizojm numrat

1
P
bi m , i 0,1,2,..., P
i V
m
i

P
bi quhet mesi aritmetik i numrave [m] , sepse - sht numri i t gjitha i-nnbashksive t
i
bashksis P ose bi sht me t vrtet numri i t gjitha prerjeve t [m] npr do i-pik.
1
B
v j M , j 0,1,2,..., B
j B
M
j
Ngjajshm vj sht numri i t gjitha pikprerjeve t bloqeve npr do j-pik.
Pr i=0
0 B 0 P v ,
1 1
P B
b0 0 b njejt v0 0
0 1 1 0 1 1

11
Pra v0 P , b0 B dhe tani principi i llogaritjes s dyfisht jep kt rrjedhim:
Rrjedhimi 4.1. Pr do struktur t fundme t incidences kemi: b0 v1 v0 b1 .
Vrtetimi: Sipas prkufizimit t bi dhe vj kemi:
1
P
v0 b1 v0 p v0 v 1 p p nga l log aritja e dyfishte
Pr i=j=1 1 pP pP pP

X b0 b01 X b0 v1
X B X B
Varshmrin ndrmjet parametrave t incidences e jep teorema vijuese:
Teorema 4.2. Pr strukturn D=(P,B,I) vlen:
X v p b
bi , i 0,1,2,..., v dhe duali v j , j 0,1,2,..., b.
X B i i pV j j
Vrtetimi: Pr i=0 , kemi
X v
1 B b ... b0 1 b0 b0
X B 0 X B 0
P

Supozojm q i 1. Ndrtojm nj struktur t re t incidences D P , B , I , ku P
i

bashksia e i-nnbashksive t bashksis P, B B dhe



I m, X | m P , X B , pIX , p m . N strukturn e re D rolin e pikave e luajn i-
+

nnbashksit e bashksis P. Pra pikat e D+ t cilat jan incidente me bllokun X B jan

pikrisht i-nnbashksi t P t cilat i takojn (X) ((X)-prmbajtja e X).
X
Nga prkufizimi i strukturs s re t incidences sht e qart se numri I pikave sht ( me
i
X
fjal tjera numri i pikave n D+ q i takojn X sht ). Nga ana tjetr numri i blloqeve sht
i
[m](d.m.th. numri i blloqeve t D t cilt kalojn npr nj pik m P ) (zbatojm tani principin
+

e llogaritjes s dyfisht t flamujve).

X P v
m ( perkufizimi i bi ) bi bi .
X B i P i i
m
i

Pohimi dual merret nga teorema e dualitetit.

Nga teorema e siprme shohim se gjithmon mund t llogarisim b i me q t gjith elementet pr
llogaritje jan t njohur(dihen) me prjashtim t shtjes qe duhet fiksuar X X
Dualiteti jep se vj llogarisim menjher kur dime [p] ([p]-sht i njejt pr t gjitha p P ).
Rrjedhimi 4.3. Vlen
X v
X v i bi 1 ibi , i 0,1,2,..., v
X B i i
Duali
p b
p b j vi 1 j v j , j 0,1,2,..., b
pP j j
Vrtetimi: Vrtetojm pjesn e par t pohimit, ndrsa n pjesn e dyt zbatojm parimin e
dualitetit.

12
Ana e majt e barazimit sht
X
X
X B i

x x 1 x 1
(shfrytzojm pohimin mbi koeficientt binomial , x, y , x, y 1 )
y y y 1
X 1 X 1
X X
X B i X B i 1

X 1X 2...X i X X 1X 2...X i 1 X

X B i i 1...3 2 1
i 1 i 2 ... 3 2 1
X B

i 1 i
(nse shprehjen e par dhe t dyt t shums i zgjerojm prkatsisht me gjegjesisht dhe
i 1 i
kemi)
i 1
X X 1X 2...X i i X X 1X 2...X i 1
X B i 1i i 1...3 2 1 i i 1 i 2 ... 3 2 1
X B

X X v v v v
i 1 i i 1 bi 1 i bi v i bi 1 i bi
X B i 1 X B i i 1 i i i
v
v i bi 1 i bi
i
v v i
Sepse i 1 i 1 v i
v! v! v! v!

i 1 i 1!v i 1! i!v i 1! i!v i 1! v i i!v i !
Vrejtje: Parametrat e strukturs s fundme t incidencs mund t llogariten ather dhe vetm
ather kur shfrytzohet teorema e siprme.

N t vrtet teorema e siprme tregon se kta parametra mund t llogariten nse sht dhn numri i
pikave v dhe numri i prmbajtjes s do blloku X , [X].

N qoftse [X] sht konstant d.m.th. struktura sht uniforme, pra X v1 , X B , ather

1
B
X B B X X
1
v1
1 X B

dhe nga teorema paraprake, kemi

1
v1 v v v v v
bi ose B 1 bi bi b 1
X B i
(ku t gjith numrat jan konstant
i i i i i
pr t gjitha blloqet)
1
b b
Dualiteti v j v 1
j j

13
Dembovski m 1961 formulon dhe vrteton nj teorem q shpreh lidhjen ndrmjet parametrave t
strukturs s incidences.

Q t vrtetojm teoremn e Dembovskit s pari vrtetojm se vlen:

Pohimi 4.4.

n 1 n
a)
k k
m n
b) m n , ku m, n, k dhe m, n k
k k

n
Vrtetimi: a) Nga prkufizimi i kemi
k

n 1

n 1! n 1 n! n 1 n n , sepse n 1 1

k k!n 1 k ! n 1 k k!n k ! n 1 k k k n 1 k

b) Merret nga a) sepse po t mos ishin t barabart do t vlente mosbarazimi.

Lemma 4.5.
Le t jen dhe
x1 , x 2 , x3 ,..., x n f : x1 , x2 , x3 ,..., xn i dhn me
f : xi f xi , xi x j f x f x
i j

d.m.th. f sht funksion monotono jo zvoglues

1 n
Shnojm me x xi dhe x e quajm mes aritmetik t xi , i=1,2,3,...,n
n i 1
n
Ather f x x
i 1
i i x 0 , barazimi vlen ather dhe vetm ather kur

a) x1 x2 x3 ... xn ose
b) f x1 f x2 f x3 ... f xn

Vrtetimi: Supozojm se vlen a) ather x1 x2 x3 ... xn x x dhe kemi

n n n

f xi xi x f xi x x f xi 0 0
i 1 i 1 i 1

Supozojm se vlen b) ather f x1 f x2 f x3 ... f xn f x

n n
n n
n
f x i x i x f x x i x f x x i x f x xi nx
i 1 i 1 i 1 i 1 i 1
Dhe kemi
n n

f x xi xi f x 0 0
i 1 i 1

14
Kshtu barazimi vlen n kushtet a) dhe b).

T shohim mosbarazimin. Supozojm se nuk vlen a) t tregojm se shuma

n
S f xi xi x 0
i 1

Pa u larguar nga prgjithsimi mund t shnojm x1 x2 x3 ... xn ( dhe shenja > paraqitet s
paku njher sepse nuk vlen a))

Kshtu n 2 (sepse > paraqitet s paku njher) dhe prkatsisht mund t ekzistojn
r 1,2,3,..., n i till q xi x , per i 1,2,3,..., r dhe xi x , per i r 1, r 2,..., n .

Me q f(x) sht monotono jozvoglues kemi f x1 f x2 f x3 ... f xn

f x j x j x f xi xi x f x x x
n r n r n
S f xi xi x f xi xi x j j
i 1 i 1 j r 1 i 1 j r 1

Me q f x1 f x2 f x3 ... f xr f xr 1 ... f xn zgjedhim n shumn e par m t

voglin term ndrsa n shumn e dyt m t madhin term q t ndrtojm mosbarazimin:

S f xr xi x f xr 1 x x j f xr xi x f xr 1 x j x
r n r n

i 1 j r 1 i 1 j r 1

( me q f xr f xr 1 ) kemi

n
n n

f xr 1 xi x f x r 1 xi x f xr 1 0 0 , pra S 0
i 1 i 1 i 1

Nse shuma sht zero ather pjesa e par e S, nse shuma sht 0 , do t kemi se S=0, ather
n n
0 f x r 1 xi x ose x i x 0 x1 x 2 ... x n q nuk sht e mundur sepse
i 1 i 1

xi x j .

Teorema 4.6. (Dembovski 1961)

Le t jet S ( P, B, I ) struktur e fundme e incidencs. Ather

bi v1 i bi 1 v i , i 1,2,3,..., v

Barazimi vlen ather dhe vetm ather kur:

a) X v1 , X B
b) i 0
c) i max X | X B dhe duali v j b1 j v j 1 b j , j 1,2,3,..., b

15
Vrtetimi: Shqyrtojm barazimet

X v

X B i
bi
i
X v
X v i bi 1 i bi , i 0,1,2,..., v
X B i i
Shnojm
X X X v v
X v1 X v1 v i bi 1 ibi bi v1
X B i X B i X B i i i
v v
v i bi 1 ibi bi v1 v i bi 1 bi v1 i
i i
Nga prkufizimi i bi kemi

X
dhe f X
1
v1 X ( nga lemma paraprake)
B X B i
v v
v i bi 1 bi v1 i 0 |:
i i
v i bi 1 bi v1 i 0 ose v i bi1 bi v1 i
X
Barazimi vlen kur X v1 ose kur f X sht konstant X B .
i
X
b) pr i 0 1 , X B
i

pr 1 i max X | X B X v1 q shihet nga koeficientt binomial.

5. KUSHTET E REGULARITETIT

Do t shqyrtojm disa kushte t regularitetit dhe do t shohim lidhjen ndrmjet tyre.

Shnojm me Pi -faktin se do i-pika jan incidente me pikrisht bi 1 blloqe, d.m.th.

m bi 1 , m
P

i
Ndrsa me B j - do j-blloqe jan incidente me pikrisht v j 1 pika t prbashkta, d.m.th.

M v j 1 , M
B

j

Struktura e fundme e incidences S P, B, I e cila i plotson kushtet P1 dhe B1 quhet

konfiguracion taktik. Kshtu npr do pike kalon numr i njejt blloqesh dhe do bllok prmban
shum t njejt pikash.

16
Kshtu pr konfiguracionin taktik, n teoremn kryesore t Dembovskit kemi barazimin ( sepse a)
plotsohet X v1 .
N qoft se plotsohen kushtet Pn dhe B1 ather vlen kjo:
Teorema 5.1. (saktsia, vrtetsia)
Plotsimi i kushteve Pn dhe B1 sjell plotsimin e kushteve Pn1 , Pn2 ,..., P1 .
Nse plotsohen kushtet P1 dhe Bm , ather plotsohen edhe kushtet Bm1 , Bm2 ,..., B1 .
Vrtetimi: Supozojm se plotsohen kushtet Pn dhe B1 . Me induksion vrtetojm se plotsohet
kushti Pn1

Le t jet m nj bashksi n-1 elementshe nga P. (Do t tregojm se npr do n-1 pika kalojn
bn1 1 blloqe).

Prkufizojm strukturn e re t incidences S+ me : S P , B , I P P \ m ,
B blloqet nga B q kalojn npr do pik m, I I .

Shfrytzojm teoremn 4.6.b) nga msimi paraprak(parametrat e strukturs s incidencs). Pr kt

qllim sht e nevojshme t llogarisim v1b b1v .
Me q Pn plotsohet npr do n-pika nga P kalojn bn blloqe (b1 konstant).
Me q B1 plotsohet d.m.th. do bllok sht incident me v1 pika n S+ kemi vetm blloqet q
kalojn npr do pik t m .
Me q kemi hequr (n-1) pika rrjedh do bllok kalon npr v1 v1 n 1 pika( sepse blloqet e
B+ jan blloqet e B q jan incidente me pikat e m , pra pikat e blloqeve nga B jan jasht m ).
Numri i pikave n P sht v v n 1 .
Numri i blloqeve n B+ sht [m]= numrin e t gjitha blloqeve q kalojn npr n-1 pikat e m ,
pra b m.
Zbatojm teoremn 4.6.b) v b1 v1 b kemi bn v n 1 mv1 n 1 .
Me q Pn plotsohet d.m.th. npr do n-pika kalojn n-blloqe rrjedh npr do n-pika kalon
s paku nj bllok , v1 X n , kshtu v n 1 v1 n 1 0 , sepse v v1 n
Me q bn 0 , kemi:
b v n 1
m n 0
v1 n 1
Me q v1 dhe bn jan konstante (por edhe v sht constant n P), [m] nuk varet nga zgjedhja e
nnbashksive t P me n-1 elemente d.m.th. Pn 1 plotsohet vlen:
Pkufizimi 5.2. Le t jet S konfiguracion taktik (d.m.th. S plotson kushtet (P1) dhe (B1)).N
qoft se n S vlejn kushtet (Pn) dhe (Bm) por nuk plotsohen kushtet (Pn+1) dhe (Bm+1), ather S e
quajm konfiguracion taktik t tipit (n,m).
Pra struktura e incidencs S quhet e tipit (n,m) n qoft se vlejn Pn , Pn 1 ,..., P1 dhe
Bm , Bm1 ,..., B1 , por jo edhe Pn1 dhe Bm1 .
Pyetje: Cilat dyshe t numrave natyral mund t jen tipe t nj strukture t incidencs
(konfiguracion taktik). Pr trivialitet do t shohim rastet (1,m), (n,1) dhe (2,2)- bllok skemat.
(Patjetr duhet t vlejn kto).

17
S P, B, I -struktur incidence m P , M B , I ind I ' I (m M ) incidence e indukuar n I.
Lemma 5.3. Le t jet S nj struktur e fundme e incidencs e tipit m, n , m 2 , n 2 ( sht e
qart se S sht nj konfiguracion taktik).
E zm ekziston nj nnbashksi m P dhe nj bllok X nga B ashtu q:
i) 1 m m
ii) Asnj pik nga m nuk i takon X.

Ather pr do numr natyral i , i 1,2,3,..., m , vlen bi vi 1 vi bi 1 .

Vrtetimi: Le t jet i numr natyral ather ekziston nj nnbashksi n e m q ka i-elemente n i
dhe asnj pik nga n nuk gjendet n X. Prkufizojm strukturn e re t incidences

S P , B , I
Me P+ - pikat e P q i takojn X , B+ - blloqet e B q jan incidente me t gjitha pikat nga n , I + -
incidenc e indukuar n I ( d.m.th. I ind I m n , e tipit m n , m P dhe n B ).
(Pm) plotsohet nga supozimi rrjedh se (Pi) plotsohet sepse i 1 m dhe Pm - plotsohet.
[sepse n-nnbashksi e m , |n|=1 , po t ishte i+1>1 => |n|=i+1 -pika i=m => |n|=m+1 -pika
i m m i 1 m ]
Me q vlen Pi 1 kemi: npr do i+1 pika kalojn i+1 blloqe n S+ , d.m.th. npr do pike p
t P+ kalojn b1 bi 1 ( blloqe npr p dhe t gjitha i pikat n n ).
Me q n 2 rrjedh B2 plotsohet d.m.th. do dy blloqe t S priten n v2 pika. D.m.th. do bllok
X nga B+ ka pikrisht v1 v 2 -pika nga S (kjo vlen edhe pr n ).
Kshtu S sht nj konfiguracion taktik.
P ka b n bi ( sepse Pi -plotsohet !) (teoremn 4.6.b)) kemi tani
v b1 b v1 v i bi 1 bi v i 1 q.d.v.
Rrjedhimi 5.4. Le t jet S P, B, I struktur incidence e tipit m, n , m, n 2 dhe e zm
I P B . Ather pr do numr jonegativ i vlen: bi vi .
Vrtetimi: Me q I P B rrjedh ekziston p P , X B q p X
Le t jet m={p} . Ather lema 3 jep pr i=1 1 i m 1 /// shfrytzojm teoremn 4.6.b).
vb1 bv1 teorema e Dembovskit bi v 1 i bi 1 v i si dhe vi b1 i vi 1 b i . Lema 3
S P, B, I e tipit (m,n) , m , 1 m m , X , m X , b1v 2 v1bi 1 1 i m ///
Nga teoremn 4.6.b)
b1 v 2 v1b2 / v
v1b2 v b1 v 2 v v1bv 2 / : v1
b2 v bv 2
/// v1 0 sepse P2 vlen npr do dy pika kalojn b2 1 blloqe
S paku nj bllok kalon npr dy pika v1 2 0 , kur I P B rrjedh se secila pike e P i takon
nj blloku t B ///
Teorema kryesore e Dembovskit jep pr i=1
b1 v1 1 b2 v 1 gjegjesisht v1 b1 1 v2 b 1 nse i zbresim an pr ane kta dy barazime
do t kemi b1 v1 b2 v b2 bv2 v2 nga barazimi paraprak b2 v bv 2 kemi se

18
 b1 v1 b2 v 2 v1 v 2 b1 b2 / b1
b1 b1 b2 b 1 v1 v 2 b1 v1 b1 v 2 b1 v1 v1b2 v1 b1 b2 / : b1 b2
b1 v1
Nse zvendsojm n barazimin m lart b1v2 v1b2 do t kemi v2 b2 , kurse nga b2 v bv 2 kemi
vb
b v i vi b1 i
Me induksion n i bi 1 i i Dembovski vi 1
v i b i
(Pjestimi i msiprm me b1 b2 sht i mundshm(i lejuar) pasi q b1 -numri i blloqeve npr nj
pik sepse vlen P1 , b2 -numri i blloqeve npr dy pika sepse vlen b1 b2 , mund t jet
b1 b2 , ather vlen I P B .)
Teorema 5.5. Le t jet S P, B, I struktur e incidences e tipit (m,n) , m>2 , n>2; si dhe
P
I P B . Pasqyrimi f : B i prcaktuar me f : X X , X B sht bieksion i
v 1
P
B mbi .
v 1
Prkufizimi 5.6. Konfiguracioni taktik S P, B, I quhet jo i degjeneruar kur ekziston s paku
nj bllok i cili me dy pika p dhe q p q nuk sht incident. N t kundrtn quhet e degjeneuar.
Vrtetimi: S pari vrtetojm se X B ekziston m s shumti nj pik q nuk sht incidente me
X, d.m.th. duhet treguar se S sht e degjeneruar.
E zm se S sht jo e degjeneruar, d.m.th. ekziston nj bllok X dhe dy pika p dhe q
p q qe p X , q X .
E zm m p, q kshtu kushtet e lems 3 jan t plotsuara pr i=2 d.m.th. m>2
m 3 , 1 i m m
Pra nga lemma 3 vlen: b2 v 2 v1b3
Pjesa e pare e teorems kryesore t Dembovskit jep pr i=1
v1 v1 1 v2 v 1
v 2 v1 1 v v 1 v v 2 v3
Pr i=2 v 2 v1 1 v3 v 2 v 2 1 1 v 1 v 1 2 1
v3 v2 v3
v1 v1 1 v v 2 v 3
v 1 2 1 / v 2 v 3
v2 v3
v1 v 3 v1 1 v 22 v1 2 v 2 v 3
v1 v 3 v1 v1 v 3 v 22 v1 2v 22 v 2 v 3
v1 v 3 v1 v1 v 3 v1 v 3 v1 2v1 v 3 v 2 v 3
v1 v 3 v 2 v 3 / : v 3 v1 v 2
v3 b3 0 sepse vlen P3
Dembovski : v1 v1 1 v1 v 1 v1 v
N kundrshtim me supozimin ton se X v 2 ( ekzistojn dy pika q nuk i takojn X)
Nga kushti B1 marrim vet kto dy mundsi. Pr do bllok X sht incident me t gjitha v pikat,
rrjedh I P B n kundrshtim me supozimin.
N do bllok ka pikrisht v-1 pika. Kshtu v1 v 1 rrjedh I P B .

19
 P
Pra pasqyrimi f : B X sht pasqyrim i B n .
v 1
Nga rrjedhimi 4. bi vi , i 0,1,2,..., m rrjedh b0 v 0 rrjedh b v , d.m.th.
v v P n n
B b v sepse , n m
1 v 1 v 1 m n m
P
Pra pasqyrimi f sht mbi, rrjedh B
v 1
Mbetet t tregojm se f sht injektiv. Le t jen X dhe Y dy blloqe , X Y . E zm se
f X f Y rrjedh q X Y . Ather v2 X , Y X Y B v1
Nga Dembovski marim v1 v rrjedh I P B , teorema u vrtetua.
Rrjedhimi 5.7. Le t jet S P, B, I e tipit m, n , m 2 , n 2 , I P B . Ather
P
f : B X sht bijeksion i B mbi .
v 1
B
Vrtetimi: Sikur n 4. I P B (kundrshtimi) ose g : p p bijeksioni i P mbi .
b 1
N kt rast v1 v 1 . Si n 4. tregohet bijeksioni.

6. BLLOK SKEMAT. t(v,k, ) -DIZAJNET

Prkufizimi 6.1. Le t jet S struktur e incidencs me v-pika. N qoftse ekzistojn numrat e plot ,
t , >0 , 0 t v , t till q do t-nnbashksi pikash nga S sht incidente me pikrisht blloqe t
S , ather S quhet tstruktur pr apo thjesht vetm tstruktur.

Prkufizimi 6.2. tstruktura uniforme me madhsi blloku k quhet tstruktur pr (v,k,) ose t
(v,k,) struktur. (v-sht numri i pikave, kurse -numri i blloqeve npr t-pika).

Uniformiteti i t(v,k,)-strukturave nnkuptohet nga vet prezenca e k.

tstrukturat uniforme jan edhe s-struktura pr fardo s , 0 s t .

Teorema 6.3. N qoftse S sht t(v,k,) struktur, ather pr do numr t plot s , 0 s t ,

ekzistojn pikrisht s blloqe nga S incidente me do s-bashksi pikash nga S, ku

(v s)(v ( s 1))......( v (t 1))

s=
(k s)( k ( s 1)).......( k (t 1))

Vrtetimi. Le t jet Ps nj s-nnbashksi e fiksuar pikash nga S , kurse m numri i blloqeve t strukturs
S q e prmbajn Ps -n. E llogarisim numrin m duke treguar gjithashtu se m varet vetm nga s e jo nga
zgjedhja e Ps .

Le t jet Pt t-bashksi pikash q e prmban Ps -n. Shikojm dyshen ( Pt,X ) , ku X sht bllok i S q e
prmban Pt . I llogarisim dyshet ( Pt,X ) n dy mnyra:

k s
Secili nga m blloqet q e prmbajn Ps n prmban
t s

20
t bashksi q e prmbajn Ps n .

k s v s
Kshtu q numri i dysheve (Pt,X) sht m . N ann tjetr prej v-pikave kemi t-
t s t s
v s
bashksi q e prmbajn Ps (pra mnyra pr t zgjedhur Pt q e prmban Ps) dhe secila prej t-
t s
v s
bashksive ndodhet n -blloqe. Kshtu prap numri i dysheve (Pt,X) sht .
t s
1
k s v s v s k s
Nga m = kemi m = =
t s t s t s t s
1
(v s)(v s 1).......(v s (t s 1)) (k s)( k s 1).....( k s (t s 1))
= .
(t s)(t s 1)........3.2.1 (t s)!

(v s)(v s 1).....(v s t s 1) (t s)!

=.
(t s)! (k s)( k s 1)......( k s t s 1)

(v s)(v s 1).....(v t 1)
= (= s) .#
(k s)( k s 1)......(k t 1)

Rrjedhimi 6.4. Nse S sht t-struktur pr (v,k, ) , t>0 dhe s numr i plot i till q 0<s<t , ather S
sht s-struktur pr (v,k, ) dhe n veanti S sht rregulare.

Vrtetimi. Nga teorema paraprake do s-pika ndodhen n s blloqe. Me qense S sht edhe 1-struktur,
ather do pik ndodhet pikrisht n 1 blloqe, pra do pik sht incidente me 1 blloqe prej nga rrjedh
se S sht 1 rregullare.#

Ky rrjedhim sht i rndsishm sepse jep mos ekzistencn e t(v,k, ) strukturs. Vrehet, po t ekzistoj
struktura e till ajo do t ishte edhe s(v,k, s) struktur pr do s N , 0 s t , ku s duhet t jen
numra t plot.

P.sh. Nuk ekziston struktura 4(11,7,2) . Po t ekzistoje ajo, ather do t ekzistonte edhe 2(11,7, 2) ,
ku
(v s).....(v (t 1)) (11 2)(11 3) 9 .8
2= =2 =2 Z
(k s).....( k (t 1)) (7 2)(7 3) 5 .4

Pr t (v,k, ) stukturn S , me b do t shnojm numrin e blloqeve t S.

Pr t 1 nga teorema 6.3 numri i blloqeve npr nj pik sht konstant, pra S sht regullare, do t
shnojm me r fuqin e pikave pra r = 1 .

Pr t 2 numri n = r - 2 ( n = 1 - 2 ; pr 2 -strukturat 2 = , pra n= r ) quhet rend i

t ( v,k, ) strukturs.

Vrejm se tek t (v,k, ) struktura sht = t , b = 0 , r = 1 .

Simbolet t,v,b,k, ,r,n quhen parametra t t (v,k, ) strukturs S=(P ,B ,I) .

21
Parametrat e strukturs nuk jan t pavarur ndrmjet tyre. Lidhjen midis parametrave t t( v , k , )
strukturs na e jep kjo teorem:

Teorema 6.5. N qoftse S sht t ( v , k , ) struktur, ather:

v(v 1)....(v t 1)
a) b=
k (k 1)....( k t 1)

b) Pr t > 0 , v.r = b.k

c) Pr t > 1 , r (k-1) = 2 (v-1)

Vrtetimi.

(v 0)(v 1)....(v t 1) v(v 1)....(v t 1)

a) b = 0 = (teorema 6.3) = =
(k 0)( k 1)....( k t 1) k (k 1)....( k t 1)

v (v 1)(v 2)....(v t 1) v v
b) b = (sipas a) ) = = 1= r ,
k (k 1)( k 2)....( k t 1) k k

prej nga rrjedh se b.k = v.r

(v 1)(v 2)....(v t 1) v 1 (v 2)....(v t 1) v 1

c) t > 1 , r = 1 = = = 2
(k 1)( k 2)....( k t 1) k 1 (k 2)....( k t 1) k 1
r (k-1)= 2(v-1) .#

Prkufizimi 6.6. t ( v , k , ) , t 1, struktura me po aq pika sa edhe blloqe ( b = v ) quhet

struktur katrore . Matrica e saj e incidencs sht katrore.

Rrjedhimi 6.7. 1-struktura uniforme (konfiguracioni taktik ) sht struktur katrore, ather dhe vetm
ather kur k = r .

Vrtetimi. Me q nga teorema paraprake b) kemi se v . r = b . k kemi se v=b k = r .#

Prkufizimi 6.8. Struktura uniforme e reduktuar quhet dizajn apo bllok skem .

Prkufizimi 6.9. t ( v , k , ) struktura pa blloqe prsritse quhet t-dizajn apo t ( v , k , )

dizajn.

Te matrica e incidencs s dizajnit shuma e elementeve n do shtyll sht e njejt dhe nuk ka shtylla t
njejta (q prsriten).

Dallimi i tstrukturave dhe tdizajneve qndron n faktin se blloqet e dizajnit mund t identifikohen
me nnbashksi pikash.

2(v,k,) dizajnet quhen thjesht dizajne me parametra (v,k,).

Pr shnime m konkrete t m tutjeshme n vend S = ( P , B , I ) shnojm D=(P,B ,I).

Teorema 6.10. Nse S sht 2 ( v , k , ) struktur ku 2 k v-2 , ather C ( S ) sht 2

( v , v - k , b - 2 1 + ) struktur.

22
Vrtetimi. sht e qart se C ( S ) ka v -pika dhe secili bllok i C ( S ) prmban v - k pika . Le t
jen p dhe q dy pika t ndryshme t C ( S ) si dhe pika t S . Nga teorema 6.3 pika p sht incidente
v 1
me 1= blloqe t S . Ngjajshm pika q sht incidente me 1 blloqe dhe p dhe q
k 1
jan incidente me blloqe t prbashkta. Kshtu numri i blloqeve t S , t cilt prmbajn s paku
njrn nga pikat p ose q sht 2 1 - . Por secili bllok i S i cili nuk prmban s paku njrn nga
pikat p dhe q jep nj bllok t C ( S ) , i cili i prmban t dy pikat. Kshtu ekzistojn b - 2 1 + blloqe
t C ( S ) , incidente me pikat p dhe q .#

Rrjedhimi 6.11. Nse S sht 2 ( v , k , ) bllok skem, ku 2 k v-2 , ather C( S ) sht 2

( v , v k , b - 2 1 + ) bllok skem .#

Lemma 6.12. Nse S sht 2 -struktur pr ( v , k , ) , 2 k v , ather rendi i S sht i

barabart me rendin e C ( S ) .#

Ngjajshm sikurse b dhe v edhe parametri i tret n (rendi) sht i prbashkt n S dhe C(S).

Teorema 6.13. Le t jet S struktur dhe le t jet p pik e saj. Nse S sht t ( v , k , ) bllok
skem, ku t 2 , ather Sp sht ( t 1 ) ( v 1 , k 1 , ) bllok skem.#

Prkufizimi 6.14. Nse T sht t -bllok skem dhe S shte ( t 1 ) -bllok skem e till q S Tq
pr ndonj pik q t T , ather T sht zgjerim i S .

Kriteri pr jo ekzistencn e zgjerimit t bllok skems merret nga kjo teorem:

Teorema 6.15. Le t jet dhn t ( v , k , ) bllok skema S me b blloqe . Nse T sht zgjerim i
b(v 1)
S, ather T sht ( t+1) ( v+1 , k+1 , ) bllok skem me blloqe .#
k 1

b(v 1)
Rrjedhimi 6.16. Kondit e nevojshme q t (v, k, ) bllok skema t ket zgjerim sht Z
k 1
.#
Le t jet D = ( P , B , I ) nj 2 (v , k , ) bllok skem. Le t jen p1,p2,., pv pikat e D dhe X1 ,
X2 ,., Xb blloqet e D , ndrsa A matrica e incidencs e bllok skems prkatse. Ather vlen:

Teorema 6.17. a) A A T = ( r - ) I + J , ku I sht matric njshe e tipit v v, ndrsa J sht

matric e tipit v v secili element i s cils sht 1.
b) det ( A A T ) = ( r - ) v-1 . r . k .#

Teorema 6.18. ( Jobarazimi i Fisherit ) Nse D sht 2 ( v , k , ) bllok skem ku v > k ,

ather b v .#

7. DIZAJNET SIMETRIKE DHE PROBLEMI

I EKZISTENCS S TYRE

Prkufizimi 7.1. 2 ( v , k , ) dizajnet katrore, ku k < v , quhen dizajne simetrike ( bllok skema
simetrike ) .

Pr ekzistencn e bllok skemave simetrike, parametrat v,b,r,k, jan themelor, por dihet q ky
problem sht i hapur ende.

23
Tek bllok skemat simetrike parametrat b, v, r, k, plotsojn relacionet b = v , r = k dhe k( k 1 ) = ( v
1 ) , t cilat meren nga principi i llogarritjes s dyfisht ( si struktur incidence).

Si kemi par pr matricn e strukturs regulare dhe uniforme vlejn barazimet

J m,v A v,b = k J m,b

A v,b . J b,m = r . J v,m

Si rrjedhim pr dizajnet simetrike kemi

r Jv = A J v = J v A = k J v (*)

Gjithashtu, me qense matrica A = Av v sht e rangut v , si rrjedhim A sht matric regulare, pra
A 1. Vlen ky pohim:

Pohimi 7.2.

A 1 = 1
n A T- 1
nk J .

Vrtetimi. Nga se tek dizajnet vlen A AT=(r)I+J kemi

A A T J = ( r - ) I = ( k - ) I = n I ( sepse n = 1 2 = r = k )

Shumzojm nga e majta me A 1 dhe kemi:

A T A 1 J = n A 1 A 1 = 1
n AT - 1
n A 1 J

Nga (*) A J = k J 1
k J = A 1 J , prandaj A 1 = 1
n A T-
nk J .#

Poashtu nga rasti b) i teorems 6.5 , nse dizajni D sht 2 ( v , k , ) dizajn simetrik , ather r=k
dhe A = A T q nga edhe do t kemi se

det ( A A T ) = ( r - )v-1 . r . k dhe

( det A ) 2 = ( k ) v-1 . k 2 ( k ) v-1 (**)

sht katror i plot.

Teorema 7.3. Le t jet D nj 2 ( v , k , ) dizajn , kurse A matric e incidencs s tij. Pohimet

q vijojn jan ekuivalente:

1) b=v d.m.th. D sht simetrike

2) r=k

3) A A T= ( k ) I + J

4) A TA = ( k ) I + J

5) do dy blloqe t ndryshme priten n pikrisht pika

6) do dy blloqe t ndryshme kan numr konstant pikash t prbashkta.#

24
N mnyr analoge merret edhe kjo teorem:

Teorema 7.4. Le t jet D 2 struktur e rregullt me parametrat ( v , k , ) . Ather konditat q vijojn

jan ekuivalente:

1) b=v

2) k=r

3) D * sht 2 struktur , ku D * -struktura duale e D

4) D * sht 2 -struktur pr

5) D dhe D * jan dizajne simetrike pr parametrat ( v , k , ) .#

Teorema 7.5. Nse D sht 2 ( v , k , ) dizajn simetrik , 2k < v , ather pr do bllok Y t D ,

D Y sht 2 - ( v k , k , ) dizajn.#

Teorema 7.6. Nse 2 ( v , k , ) dizajni jo trivial D ka nj bllok Y t till q D Y sht 2 -

dizajn , ather D sht simetrik.#

Me q te 2 ( v , k , ) dizajnet simetrike vlen b = v dhe r = k si dhe (v-1)=k(k-1)

k ( k 1)
v=1+ . Edhe pse v,k, jan numra t plot q i plotsojn relacionet paraprake, kjo

nuk garanton ekzistencn e 2 ( v , k , ) dizajnit simetrik .

Deri m tani nuk ka ndonj kusht t mjaftueshm pr ekzistencn e 2 ( v , k , ) dizajnit simetrik .

Kushtet e nevojshme pr ekzistencn e 2 ( v , k , ) dizajnit simetrik i jep kjo teorem:

Teorema 7.7. [3] ( Teorema e Bruck-Ryser-Chowla ).

Nse v , k , jan numra t plot q plotsojn relacionin ( v 1 ) = k ( k 1), ather pr ekzistencn

e 2 ( v , k , ) dizajnit simetrik sht e nevojshme q :

a) nse v sht numr ift , ather k sht katror , d.m.th. rendi n sht katror i ndonj numri
t plot;

b) nse v sht numr tek, ather ekuacioni

v 1
Z2 = ( k - ) X2 + 1 2 Y2

ka zgjidhje jotriviale lidhur me X , Y , Z n bashksin e numrave t plot.#

Rrjedhimi 7.8. Nse ekziston dizajni simetrik me = 1 dhe rend n dhe nse n 1(mod 4) ose n 2
(mod 4) , ather n mund t shprehet si shum e katrorve t dy numrave t plot.#

Japim disa shembuj t shfrytzimit t teorems BRC .

E dim se ekziston dizajni simetrik pr = 1 dhe rend n , pr do n fuqi t numrit t thjesht .

1. Nuk ekziston dizajni simetrik pr = 1 dhe n = 6 d.m.th. nuk ekziston 2 (43,7,1)-dizajni

simetrik .

25
Vrtetimi. Meq n = 6 , n 2 (mod 4) . Me q 6 nuk mund t shprehet si shum e katrorve t dy
numrave t plot, rrjedh q nuk ekziston 2 ( 43 , 7 , 1 ) bllok skema simetrike .

2. Numri tjetr m i vogl i plot i cili nuk sht fuqi e numrit t thjesht sht 10 . Me q 10 = 3 2 + 12
, teorema BRC nuk prjashton mundsin q dizajni i till t ekzistoj.

Pasi q sht konstatuar se grupi i automorfizmeve q vepron n bllok skemn simetrike 2 ( 111 , 11 , 1
) sht trivial, gjasat pr ekzistencn e ktij dizajni jan zvogluar dukshm. Deri m vitin 1988 nuk sht
ditur pr ekzistencn apo jo ekzistencn e ktij dizajni. Prej vitit 1988 deri m 1995 pas prpjekjeve t
mdha matematikani Kanadez C.W.H.Lam ka vrtetuar joekzistencn e dizajnit simetrik 2 ( 111 , 11 ,
1 ) , pra joekzistencn e rrafshit projektiv t rendit 10.

3. Nuk ekzistojn dizajnet simetrike me parametrat ( 22 , 7 , 2 ) dhe ( 29 , 8 , 2 )

Vrtetimi. 2 ( 22,7,2 ) dizajni e ka v n ift dhe n = 7 - 2 = 5 nuk sht katror.

Pr ekzistencn e dizajnit simetrik me parametrat ( 29 , 8 , 2 ) nevojitet zgjidhje jotriviale n bashksin e

numrave t plot Z e ekuacionit Z2 = 6 X2 + 2 Y2 . Me q ekuacioni sht homogjen mund t supozojm
se X , Y , Z nuk kan faktor t prbashkt dhe shohim q Z duhet t jet ift, kshtu q mund t
shkruajm Z= 2 Z1 . Pastaj duke zvendsuar dhe thjeshtuar ne krkojm zgjidhjet jotriviale t 2 Z2 = 3 X2
+ Y2 .

Nse kt ekuacion e reduktojm sipas modulit 3 fitojm 2 Z12 Y2 (mod 3) . Nse Z1 0 (mod 3 ) ,
2
Y
ather 2 (mod 3) , d.m.th. 2 sht katror sipas modulit 3. Kjo nuk sht e mundur, prandaj 3
Z1
duhet t pjestoj Z1 . Por duke zvendsuar Z1 = 3 Z2 dhe thjeshtuar marrim 18 Z22 = 3 X2 + Y2 ,
kshtu 3 e pjeston Y . Duke prsritur kt proces, gjejm q 3 e pjeston edhe X , d.m.th. 3 pjeston X ,
Y dhe Z q sht n kundrshtim me supozimin.

Lidhur me dizajnet simetrike jotriviale vlen nj relacion shum i rndsishm t cilin po e japim prmes
ksaj teoreme :

Teorema 7.9. N qoftse D sht dizajn simetrik jotrivial i rendit n me parametra ( v, k, ) , ather
vlen relacioni : 4n 1 v n2 + n + 1

Vrtetimi. Me qen se D sht jotrivial kemi se 2 k v 2 . Pasi q edhe dizajni komplementar C(D )
sht dizajn simetrik i t njejtit rend me parametrat ( v , v k , v 2k + ) , ather pr k mund t
v
marim k , gjegjsisht 2k v .
2

Por nga relacioni ( v 1 ) = k ( k 1 ) k nuk e plotpjeston v 2k v , pra

v
2k < v . Dhe me q 1 , ather edhe n = k < k < , pra edhe 2n < v .
2

k vk v
Nga k (v k ) dhe k < 2 k (v k ) v (1)
2 2

Tani nga n = k k = n + , prandaj

k ( v k ) = ( n + )( v k ) = nv + v nk k = nv + v k (n + ) = nv + v k2 .

26
Prej relacionit t njohur ( v 1 ) = k ( k 1 ) rrjedh

v = k2 k + (*)

v k2 = - k + = - n
k ( v k ) = nv + v k2 = nv n = n ( v 1 ) .

Po t zvendsohet k(v-k)=n(v-1) n (1) , fitohet

v > 2 k (v k ) = 2 n(v 1) v2 > 4n ( v 1 ) = 4nv 4n

v2 4nv + 4n2 > 4n2 4n ( v 2n )2 > 4n2 4n , apo

( v 2n )2 ( 2n 1 )2 (2)

Me q 2n < v v 2n > 0 , po ashtu nga 2n > 1 2n 1 > 0 , nga dy relacionet e fundit dhe
relacioni katror paraprak marrim se v 2n 2n 1 apo v 4n 1.

Pr pjesn e dyt t jobarazimit do t zbatojm jobarazimin a + b ab + 1 , a,b N duke mar

pr a = , b = v 2k + ( parametrat e dy strukturave D dhe C(D ) ) .

Pra + v 2k + 1 ( v 2k + ) v + 2 2k 1 ( v 2k + )

v 2 ( k ) 1 ( v 2k + ) v 2n 1 ( v 2k + ) (3)

Vrtetojm se ( v 2k + ) = n ( n 1 ) .

( v 2k + ) = v 2k + 2 = v k - k + 2 =
*
=vk -n k2 k + - k n = k2 k ( k ) n =

= k ( k ) ( k ) n = kn n n = n ( k ) n = n.n n = n ( n 1 ) .

Nga (3) kemi v 2n 1 n ( n 1 ) v n2 n + 2n + 1 = n2 + n + 1 , pra

v n2 + n + 1 .#

8. GRUPET PERMUTACIONALE DHE MATRICAT PERMUTACIONALE

Le t jet G nj grup i fundm i rendit G = n . Nga teorema e Cayley-it grupi G sht izomorf me nj
nngrup t grupit t permutacioneve S n .

Pr fardo g G pasqyrimi g :G G i dhn me x g = xg G , x G sht biektiv.

Prkufizojm : f : G S G , me f: g g . Nga se pr x G

x g g = x g g =( x g ) g = ( x g ) g = ( x g) g = x g g

kemi g g = g g . Prandaj

( g g )f = g g = g g = (g)f (g)f , rrjedhimisht f Hom ( G, S G ) .

27
Tregojm se f sht injektiv .

Le t jet

( g) f = ( g) f g = g x g = x g , xG

x g = x g g = g

Im (f) S G , ku Im (f) = { (g)f | g G }

Nga G Im (f) dhe Ker f = 1 G G Im (f) S G

Kerf

Nga se G = n , ather S G = S n , ku Im (f) = f ( G )

Prkufizimi 8.1 ( Veprimi i grupit n bashksi )

Le t jet X nj bashksi e fundme dhe G nj grup i fundm .

Homomorfizmi f : G S X , i till q f : g f ( g ) ( S X-grupi simetrik i X) , quhet

reprezentim permutacional i G n bashksin X . N kt rast themi se grupi G vepron n bashksin X

dhe g G dhe x X n vend t xf (g) shkruajm xg , ku f( g) S X .

Themi se G vepron n mnyr t mirfillt (sakt) n X , n qoftse brthama

Ker (f) = 1 identitet, ku

Ker (f ) ={ g G / f (g) = 1 }={ g G / xg =x } .

Kur Ker (f) = 1 , ather G f ( G ) S X , prandaj me marrveshje G e marrim si nngrup t S X ( G e

identifikojm me nngrupin e permutacioneve t X ).

Prkufizimi 8.2. a) Le t jet X nj bashksi e fundme . do nngrup G SX themi se vepron n X.

b) Le t jen G , G grupe permutacionale q veprojn prkatsisht n X dhe X .

Pr grupet G dhe G themi se jan permutacionalisht izomorfe n qoftse ekziston bieksioni : X

X dhe izomorfizmi : G G ashtu q (x g ) = ( x )g

x X .

Prkufizimi 8.3. Le t jet X bashksi me X = v elemente dhe G nj grup q vepron n X .

a) Pr grupin G themi se vepron n mnyr transitive n X ( apo G sht tranzitiv n X ) , n qoftse

x,y X , g G , ashtu q xg = y .

b) Pr t { 1,2,3,.,v } themi se G sht t tranzitiv n X , n qoftse G sht tranzitiv n X(t) = { (

x1,,xt ) / xi X , xi xj , pr i j }.

Pra (x1,.,xt), (y1,..,yt) X(t) , g G , ashtu q ( x1,..,xt ) g = ( y1,..,yt )

c) Pr G themi se sht t homogjen n X n qoftse G sht tranzitiv n

28
X
={ {x1,..,xt }| xi X }.
t

Pra, pr do dy t-nnbashksi X1,X2 t X , g G , ashtu q g : X1 X2 .

Prkufizimi 8.4. Le t jet X bashksi e fundme dhe G nj grup q vepron n X

( G S X ) . Prkufizojm relacionin binar X2 n kt mnyr :

x y g G , xg = y .

Me qen se G sht grup sht relacion ekuivalence n X .

~
Shnojm me X = X = { Cx / x X } bashksin e klasve t ekuivalencs t relacionit .

Me qense X sht e fundme rrjedh se X sht e fundme . T vrejm

Cx = { y X / y x } = { y X / g G , y = x g } = { x g / g G }.

Prkufizimi 8.5. Le t jet G S X , X -bashksi e fundme

a) Pr nj xX , bashksin xG ={xg /gG}e quajm orbit(trajektore) t x ndaj grupit G .

b) Bashksin Gx = { g G / xg = x } e quajm stabilizator t elementit x .

Gx G dhe G = | xG | G = Gx . | xG | (1)
Gx

Q do t thot se gjatsia e orbits sht pjestues i rendit t grupit .

Nga prkufizimi 8.4 grupi G q vepron n X e copton (zbrthen) at n klasa t ekuivalencs dhe do
klas e ekuivalencs sht orbit e ndonj elementi x , pra Cx = xG .

N qoftse G sht tranzitiv n X , ather x,y G , g G , ashtu q

xg=y x G = X G ka vetm nj orbit n X .

Pra G sht tranzitiv n X xG = X .

Prkufizimi 8.6. Grupi G quhet rregular n X , n qoftse G sht tranzitiv n X dhe x X , ashtu
q Gx = 1 . Kjo do t thot se x G = X dhe prpos identitetit asnj element tjetr nuk e fikson x .
Gjegjsisht G vepron pa pika fikse n X .

Prkufizimi 8.7. Le t jet G S X dhe X bashksi e fundme .

Pr G themi se vepron n mnyr semirregulare n X , n qoftse i vetmi element i G q fikson ndonj

element t X sht identiteti .

d.m.th. G , id. , sht x x , x X .

29
Pr G , n qoftse grupi ciklik i gjeneruar me , H =< > sht tranzitiv n X dhe vepron n
mnyr semirregulare , ather themi se vepron n mnyr rregulare n X .

Kur G vepron n mnyr rregulare n X , kemi q X = xG dhe Gx = 1 prej nga kemi se G = Gx | x G |

= X .

Pra n qoftse G S X vepron n mnyr rregulare n X ( sht rregulare n X ) , ather rendi i grupit
G sht i barabart me numrin kardinal t X , G X .

Prkufizimi 8.8. ( Matrica permutacionale )

Le t jet S n ( permutacion i bashksis N 1n ={1,2,.,n})

Matrica P = (pij )n n e prkufizuar me :

1 , nse (i) j
pij =
0 , n rastet tje ra

quhet matric q i shoqrohet permutacionit S n ,apo matric permutacionale e rendit n .

Nga prkufizimi shihet se matrica permutacionale sht nj ( 0,1 )-matric katrore e cila n vendin (i,j) ka
1 apo 0 varsisht nga fakti se (i)=j , apo jo .

0 1 0
P.sh. Pr S 3

, = (123 ) , P = 0 0 1


1 0 0

Matrica permutacionale n do rresht (shtyll) ka vetm nj 1 , kurse elementet tjera i ka 0 .

1 0 . . 0
0 1 . . 0

P fitohet nga matrica njsh (njsi) In = . . . . . kur n rreshtat apo shtyllat e saj veprojm me

. . . . .
0 0 . . 1
permutacionin pr do element . N rastin paraprak kemi se P = ( S1, S2, S3 ) ku S1, S2, S3 jan
shtyllat e matrics njsh t rendit t tret .

Nga se P fitohet nga In duke i permutuar shtyllat (rreshtat), ather varsisht nga fakti se permutacioni
sht ift apo tek kemi se det ( P ) = 1 . Pra matricat permutacionale jan matrica josingulare .

Pohimi 8.9. Bashksia P (n) e t gjitha matricave permutacionale t rendit n sht grup n lidhje me
shumzimin e matricave. Ky grup sht izomorf me grupin simetrik S n . Pra P (n) = S n .#

Pohimi 8.10. Matricat permutacionale kan kto veti:

a) Kur nj matric A = (aij)mxn shumzohet nga ana e majt me matricn permutacionale Pm t rendit m ,
ather bhet permutimi i rreshtave t saj .

30
b) Kur A shumzohet nga ana e djatht me matric permutacionale Pn , t rendit n , bhet permutimi i
shtyllave t saj .

Vrtetimi sht trivial.(Kur shumzohet A =(aij )mxn me rreshtin (0,0,,1,,0) (e i-t) nga ana e majt fitohet
rreshti i i-t i A . Ndrsa kur shumzojm A me shtylln (0,0,,1,,0)T nga ana e djatht fitojm shtylln e
j-t t A .)#

0 1 0 a11 a12 a13 a 21 a 22 a 23

1 0 0 a a 23 = a11 a12
a13
Shembull .
21 a 22
0 0 1 a31 a32 a33 a31 a32 a33

a11 a12 a13 0 1 0 a12 a11 a13

a a 23 1 0 0 = a a 21 a 23
21 a 22 22
a31 a32 a33 0 0 1 a32 a31 a33

0 1 0

ku 1 0 0 = P ( 12 )

0 0 1

Nga ky pohim konstatojm se :

1) N t njejtn mnyr si fitohet P nga permutacioni i shtyllave t I , ashtu fitohet edhe matrica P A me
permutacionin e rreshtave t A .

2) Poashtu si fitohet P nga permutacioni i rreshtave t I ashtu fitohet A P me permutacionin e shtyllave

t A .

Prkufizimi 8.11. Nj matric quhet matric e prgjithsuar (gjeneralizuar) permutacionale , n qoftse ajo
sht nj ( 0,1,-1 ) matric e cila n do rresht dhe n do shtyll ka vetm nj element jozero.

Nga ky prkufizim konstatojm se matricat permutacionale jan ( 0,1 )-matrica t matricave t prgjithsuara
permutacionale.

Pohimi 8.12. Bashksia e matricave t prgjithsuara permutacionale e t njejtit rend formon grup n lidhje
me shumzimin e zakonshm t matricave.#

Matricat permutacionale zbatohen pr caktimin e pikave dhe blloqeve fikse t ndonj strukture katrore S
ndaj ndonj kolineacioni (automorfizmi) Aut (S) .

Le t jet D = ( P ,B ,I ) struktur e fundme me P ={ p1,..,pv } , B = { X1,..,Xb }, v-pika dhe b-blloqe ,

A = ( aij )vxb matrica e incidencs pr D .

Le t jet G Aut (D ) nj grup automorfizmesh t D dhe G nj automorfizm i D . sht nj

bieksion i P P dhe B B q vepron duke i permutuar indeksat , pra ekzistojn bieksionet Sv ,
Sb , ashtu q pi =p l (i ) , Xj = Xm= (j) .

Prezentimi i si permutacion n P dhe B nuk sht i njejt . N P prezentohet si permutacion nga Sv ,

kurse n B si permutacion nga Sb (sepse P sht v-bashksi , ndrsa B sht b-bashksi ).

31
Pr permutacionet dhe q e prezentojn automorfizmin prkatsisht n P dhe B kemi : aij = 1
pi I Xj pi I Xj p (i) I X (j) a (i) (j) = 1

pra aij = a (i) (j) , i N 1v , j N 1b (*)

Anasjelltas le t jen Sv , Sb q e plotsojn kushtin ( * )

Po t prkufizojm : P P , B B me:

pi = p (i) , Xj = X (j)

ather sht bijeksion (sepse t till jan dhe ) dhe nga pi I Xj aij = 1

(*)
a (i) (j) = 1 p (i) I X (j) pi I Xj Aut ( D ) .

Do t vrtetojm tani kt pohim

Teorema 8.13. Le t jet S=( P, B, I) nj struktur e fundme e incidencs me P ={ p1,..,pv } , B = {

X1,..,Xb } dhe A = ( aij )vxb matrica e incidencs .

Po t jet Aut (S) , kurse Sv , Sb prezentime t t prkufizuara me pi = p (i) , Xj =

X (j) , ather vlen barazimi

P A = A P , ku P -matric e rendit v , P -matric e rendit b

Vrtetimi. Rreshti i i-t i P vetm n vendin (shtylls ) (i) ka 1 , kurse elementet t tjer i ka 0 , pra
sht ( 0,0,0,1,0,,0 )

v
(P A )ij = p
i 1
is a sj pi , (i ) a (i ), j a (i ), j (1)

b
( A P )ij = a s 1
is p si = ai , 1( j ) p 1( j ), j ai , 1( j ) (2)

Me qen se dhe e plotsojn konditn aij = a (i) (j) , nga (2) kemi

ai, 1(j) = a (i), ( 1(j)) = a (i),j , q nga (1) dhe (2) kemi :

(P A )ij = ( A P )ij q tregon se P A = A P .#

Me qen se G Aut (S) mund t prezentohet me permutacion dhe me q ai permutacion n P sht

= , i ndryshm nga permutacioni = n B , ather n vend t P , P do t shnojm me
rradh P , Q ; ku P -matric permutacionale e rendit v , ndrsa Q matric permutacionale e rendit b .
Pra Aut (S) kemi P A =A Q .

N qoftse A sht matric katrore josingulare kemi

P = A Q A 1

32
Kjo tregon se P dhe Q jan matrica t ngjashme prej t cilave nxjerim veti t tjera t kolineacionit
Aut (S) kur S sht dizajn simetrik. Matricat e ngjashme kan determinanta t barabarta, polinom minimal
t njjt, spektr t njejt,vektor vetiak (invariante) t njjt, etj.

N baz t ktyre vetive kemi vrtetuar kt:

Pohimi 8.14. Po t jet S = (P ,B ,I) struktur katrore e rangut v dhe Aut(S), ather numri i pikave
fikse t sht i barabart me numrin e blloqeve fikse.#

Pohimi 8.15. (Rrjedhim i pohimit paraprak)

do kolineacion i 2 ( v,k, ) dizajnit simetrik D fikson numr t njjt pikash dhe blloqesh.#

9. MATRICAT E HADAMARDIT

9.1. PRKUFIZIMI DHE VETIT E MATRICAVE T HADAMARDIT

Prkufizimi 9.1. Matrica katrore H hij e rendit n q i plotson konditat :

1) hij 1,1 , i, j 1,2,..., n

2) HH T nI n , ku H T sht matrica e transponuar e matrics H dhe I n sht matrica njsi e

rendit n , quhet matric e Hadamardit e rendit n .

Nga kushti 1) konstatojm se t gjitha komponentat, e matrics s Hadamardit jan 1 ose -1 ,

prandaj shpesh kto matrica quhen edhe si 1,1 matrica katrore.

Nga kushti 2) i prkufizimit HH T nI n , rrjedh se H sht nj matric josingulare, prandaj

ekziston matrica inverse H 1 . Poashtu nga kushti 2) konkludojm se prodhimi skalar i dy
rreshtave t ndryshm t matrics s Hadamardit sht i barabart me zero .

Matricat e Hadamardit tani e tutje do ti quajm H -matrica

Ja disa shembuj t matricave t Hadamardit t rendit 1 , 2 dhe 4 .

1 1 1 1 1 1
H1 1 , H1' 1 , H 2 , H 2' , H 2"
1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
H4 , H4
' , H4
"
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Tek matricat e Hadamardit n qoftse rreshtat i ndrojn vendet, prsri matrica e fituar sht
matric e Hadamardit.

33
 Nga kushti 2) , gjithashtu, rrjedh se nse ndonj rresht i matrics s Hadamardit
shumzohet me -1 prsri fitohet nj matric e Hadamardit.
Nse nj rresht (shtyll) i H shumzohet me 1 edhe shtylla (rreshti) i H T shumzohet
me 1 .

Pohimi 3.1.1. N qoftse H sht matric e Hadamardit , ather edhe H T sht matric e
Hadamardit .

Vrtetimi: sht e qart se elementet e H T jan poashtu nga bashksia 1,1 d.m.th. sht nj
1,1 matric.

Vrtetojm kushtin 2)
d.m.th. H T H T
T
nI n , pra duhet vrtetuar se H T H nI n (sepse
H
T T
H ) .

H T H H 1 HH T H H 1 HH T H H 1nI n H nH 1 H nI n , pra HT sht matric e
Hadamardit.#

Nga pohimi prfundojm se t gjitha vetit q vlejn pr rreshtat e matricave t Hadamardit vlejn
edhe pr shtyllat. D.m.th.se shtyllat e matrics s Hadamardit mund ti ndrrojn vendet si edhe mund
t shumzohen me -1 , prsri matrica mbetet matric e Hadamardit.

Duke i shfrytzuar kto veti t rreshtave dhe shtyllave t matrics s Hadamardit, do matric e
Hadamardit mund ta transformohet n matric t Hadamardit ku n rreshtin dhe shtylln e par t
ket pr elemente (komponente) 1 .

Prkufizimi 3.2.2. Matrica e Hadamardit H e cila n rreshtin dhe shtylln e par i ka t gjitha
elementet (komponentet) 1 quhet matric e normalizuar e Hadamardit.

T vetmet matrica t Hadamardit t normalizuara t rendit 1 dhe 2 jan :

1 1
H1 1 , H2
1 1

Nj veti tjetr karakteristike e matricave t Hadamardit sht dhn me kte teorem

Teorema 3.1.1. Le t jet X xij nj matric katrore reale e rendit n , komponentat e s cils
plotsojn kushtin xij 1 , i, j 1,2,..., n .

Ather vlen det( X ) n n / 2 .#

N qoftse X sht matric e Hadamardit , ather det( X ) n n / 2 .

34
 3.2. EKUIVALENCA E MATRICAVE T HADAMARDIT

Ndrimi i vendeve t rreshtave dhe shtyllave si dhe shumzimi me -1 t ndonj rreshti dhe shtylle
t matricave t Hadamardit, mund t ilustrohen edhe prmes shumzimit t matricave t Hadamardit
me matricat permutacionale gjegjsisht me matricat e prgjithsuara permutacionale t t njejtit
rend me matricn e dhn t Hadamardit.

Pohimi 3.2.1. Po t jen A , B matrica permutacionale t rendit n dhe H nj matric e

Hadamardit e rendit n , ather edhe prodhimet e matricave: AH , HB , AHB jan matrica t
Hadamardit t rendit n .

Vrtetimi . AH AH AHH T AT AnI n AT nAAT nI n sepse

T
AAT sht ekuivalente me
I n pasi q A sht matric permutacionale .

AH sht nj ( 1,-1 ) matric sepse matrica AH fitohet nga H duke i permutuar shtyllat.#

Ngjashm H B sht matric e Hadamardit e cila merret nga matrica H me nj permutacion t

rreshtave t saj, matrica AHB sht poashtu matric e Hadamardit e cila merret nga matrica H me
nj permutacion t rreshtave varsisht prej B dhe me nj permutacion t shtyllave varsisht prej A .

AHB AHBT AHBB T H T AT AHI n H T AT AHH T AT AnI n AT nAI n AT nAAT nI n

N mnyr analoge vrtetohet edhe kjo teorem:

Teorema 3.2.1. N qoftse A , B jan matrica t prgjithsuara permutacionale t rendit n dhe H

sht nj matric e Hadamardit e rendit n , ather edhe matricat AH , HB dhe AHB jan matrica
t Hadamardit t rendit n .#

Vrejtje . Teorema m lart paraqet vetin q shumzimi i ndonj rreshti ose shtylle me -1 si dhe
ndrimi i vendeve t rreshtave dhe shtyllave prsri jep matric t Hadamardit.

Prkufizimi 3.2.3. Pr dy H - matrica H1 dhe H 2 t rendit n themi se jan H ekuivalente , n

qoftse ekzistojn matricat e pergjithsuara permutacionale A , B ashtu t tilla H 2 AH1 B .

Pohimi 3.2.2. H ekuivalenca n bashksin e H matricave sht relacion ekuivalence.

Vrtetimi . Nga pohimi 1.5.12. i) Nga se H IHI T , ku I sht matric njshe e rendit t njejt
me H rrjedh se vlen vetia refleksive.

ii) Nse H 2 sht H - ekuivalente me H1 , ather H 2 AH1 B nga se A dhe B jan matrica t
prgjithsuara permutacionale, ather me q detA 0 dhe detB 0, ekzistojn A 1 dhe B 1 t
cilat gjithashtu jan matrica t prgjithsuara permutacionale si dhe H1 A1 H 2 B 1 d.m.th. se
H1 sht H ekuivalente me H 2 .

35
iii) Nga H 2 AH1 B dhe
H 3 A1 H 2 B1 H 3 A1 AH1 B B1 A1 AH1 BB1 A1 AH1 BB1 A2 H1 B2 , ku A2 A1 A dhe
B2 BB1

A2 dhe B2 jan matrica t prgjithsuara permutacionale si prodhim i matricave t prgjithsuara

permutacionale, sepse bashksia e t gjitha matricave t prgjithsuara permutacionale sht grup
n lidhje me shumzimin e matricave. Prandaj vlen vetia transitive.

Do me thn se H ekuivalenca n bashksin e H matricave t t njejtit rend sht relacion

ekuivalence.#

Vrejtje . Vlen t theksohet se H - ekuivalenca n bashksin e H - matricave t nj rendi sht

ekuivalenc edhe n kuptimin e zakonshm t matricave mbi Q (bashksia e numrave racional),
por e kundrta nuk vlen d.m.th. nse dy H - matricat jan ekuivalente n kuptimin e zakonshm
ato ssht e thn t jen edhe H ekuivalente.

Pohimi 3.2.3. do H - matric sht H - ekuivalente me nj H matric, t gjith elementet e

rreshtit dhe shtylls s par t s cils jan 1, (d.m.th. me H - matric t normalizuar ).

Vrtetimi. Q rreshtin e i-t t H matrics H ta shumzojm me -1 sht e njejt sikurse H t

shumzojm nga e majta me matricn permutacionale t prgjithsuar e cila merret nga matrica njsi
I ku n vendin ( i,i ) 1 zvendsohet me -1.

1 0 . 0 . 0
0 1 . 0 . 0

. . . . . .
A
0 0 . 1 . 0
. . . . . .

0 0 . 0 . 1

Me q A sht matric e prgjithsuar permutacionale, ather edhe AH sht H -matric d.m.th.

gjat shumzimit t rreshtit t i-t t H me -1 fitohet nj H - matric H - ekuivalente me H .
N mnyr analoge veprohet me t gjith rreshtat dhe shtyllat, t cilat elementin (komponentn) e
par e kan -1 (por pr shtyllat shumzimi bhet nga e djathta).

Kshtu do t fitohet nj H - matric H - ekuivalente me matricn e dhn e cila n rreshtin dhe

shtylln e par i ka t gjitha elementet (komponentat) 1, d.m.th. fitojm nj matric t normalizuar.#

36
 3.3. RENDI I MATRICAVE T HADAMARDIT

Pr rendin n t H - matricave vlen kjo teorem:

Teorema 3.3.1. N qoftse H sht H - matric e rendit t n-t , ather n = 1 ose n = 2 ose
n 0( mod 4) .

Vrtetimi. Pr n = 1 sht evidente . Marrim n > 1 . Duke pas parasysh pohimin 9.2. lirisht mund
t marrim n shqyrtim matricn e normalizuar t fardo rendi. Prandaj edhe pr n = 2 kemi t
1 1
vetmen matric t normalizuar t Hadamardit. H =
1 1

Le t jet H nj H - matric e normalizuar e rendit n > 2 . Duke pasur parasysh faktin q prodhimi
skalar i dy rreshtave t ndryshm te H - matricat sht zero, ather n reshtat tjer pos t parit,
gjysma e elementeve (komponentave) jan 1 dhe gjysma jan -1. Prandaj pr matricn H do t
kemi:

1 . . . 1 1 . . . 1 1 . . . 1 1 . . . 1
1 . . . 1 1 . . . 1 1 . . . 1 1 . . . 1

H = 1 . . . 1 1 . . . 1 1 . . . 1 1 . . . 1

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

s-antar m-s -antar t antar m-t -antar

Nga se H sht nj H - matric e normalizuar e rendit n , n rreshtin e par jan t gjitha

komponentat 1 , kurse n rreshtin ri r1 do t ket m komponenta 1 dhe (n m)- komponenta
jan -1 .

Ather nga se prodhimi i rreshtit r1 me ri sht r1 ri 0 rrjedh se m 1 (n m) (1) 0

mnm 0

2m 0 (1)

Do me thn numri i 1-ve dhe (-1) - ve n rreshtin ri r1 sht i barabart.

37
 Nse n rreshtin e tret n krahasim me rreshtin e dyt n gjysmn e pare ka s komponenta
(elemente ) q jan 1 dhe m-s do t jen -1, si dhe n pjesn e dyt t - komponente ( elemente )
do t jen 1 dhe m-t do t jen -1.

Nga se r1 r3 0 kemi:

s 1 (m s) (1) 1 t 1 (m t ) (1) 1 0

s m s t m t 0 2s 2t 2m s t m (2)

Nga se r2 r3 0 kemi:

s 1 (m s) (1) 1 t 1 (1) (m t ) (1) (1) 0

s m s t m t 0 2s 2t 0 2s 2t s t (3)

Nse zvendsojm (3) n (2) do t kemi :

t+t=m

2t=m (4)

Nse zvendsojm (4) n (1) do t kemi :

2 2t n

4t=n

d.m.th. se n 4t prej nga rrjedh se n 0 (mod 4 ) .#

Nga teorema e vrtetuar mund t nxjerrim kt rrjedhim :

Rrjedhimi 3.3.1. Le t jet H nj H - matric e normuar e rendit n = 4t . Ather do rresht i

ndryshm nga i pari ka 2t komponente 1 dhe 2t komponente -1 . Pr fardo dy rreshta ri , rj
i j , t ndryshm prej t parit kemi se n t vende t njejta ata rreshta kan pr komponente 1 dhe
n t vende kan pr komponente -1 s bashku, ndrsa n t vende ri ka 1 dhe rj ka -1 si
dhe n t vende tjera anasjelltas ri ka -1 dhe rj ka 1 .#

Rrjedhimi 3.3.2. Nga se edhe H T sht H - matric e normuar, ather rrjedhimi paraprak vlen
edhe pr shtyllat.#

Teorema 3.3.1. jep konditn e nevojshme pr ekzistencn e H - matrics s rendit n ku n > 0

d.m.th. n = 1 ose n = 2 ose n 0 (mod 4) . Supozohet se kjo kondit sht edhe e mjaftueshme, por

38
ende nuk sht vrtetuar.( Konstruktime konkrete ka pr n < 268 , por n shnime t internetit
thuhet ka pr n < 1000 dhe n 0 (mod 4 ) diku pr n = 996 ).

Pr ndrtimin e H - matricave metod m e prshtatshme sht metoda e prodhimit tenzorial (

prodhimit t Kronekerit ) t matricave .

Prkufizimi 9.13. Le t jet A = ( aij )nxn matric e rendit n dhe B = ( bij )mxm matric e rendit
m . Prodhimi tenzorial ose prodhimi i Kronekerit pr matricat A dhe B shnohet A B dhe
prkufizohet:

a11 B a12 B . . a1n B

a B a B . . a 2 n B
21 22

A B= . . . . . = ( aij B )nxn

. . . . .
a n1 B a n 2 B . . a nn B

Si shihet nga prkufizimi matrica A B sht e rendit n.m .

Prodhimi i Kronekerit gzon kto veti:

1) p ( A B ) = ( pA) B = A ( pB )
2) ( A1+ A2) B = A1 B + A2 B
3) A (B1+ B2) = A B1 + A B2
4) ( A1 B1).( A2 B2) = A1A2 B1B2
5) ( A B ) T = A T B T
6) (A B) C=A (B C) .

Pohimi 9.14. N qoftse A sht H - matric e rendit n dhe B sht nj H - matric e rendit m
, ather A B = ( aij B )nxn sht nj H - matric e rendit mn .

Vrtetimi merret nga teorema vijuese.#

Teorema 9.15. Nse A sht H -matric e rendit n dhe ( Bi ) ( i = 1,2,,n) nj varg H-

matricash t rendit m , ather

A { Bi } = ( aij Bi) (*)

sht H - matric e rendit mn .

Vrtetimi . Pasi q A dhe ( Bi ) jan H - matrica t rendit n , gjegjsisht m , ather kemi se

matricat A dhe ( Bi ) jan ( 1,-1 ) matrica dhe se A A T= n In si dhe

BiBi T= m Im , i = 1,2,.,n

Nga prkufizimi i veprimit kemi se A ( Bi ) sht ( 1,-1 ) matric. Duhet t tregojm se

39
 ( A ( Bi ) )( A ( Bi ))T= mn Imn

( A ( Bi )).( A ( Bi ) )T =

a11 B1 a12 B1 . . a1n B1 a11 B1T a 21 B2T . . a n1 BnT

a B
21 2 a 22 B2 . . a 2 n B2 a12 B1
T
a 22 B2T . . a n 2 BnT
= . . . . . . . . . . =

. . . . . . . . . .
a n1 Bn a n 2 Bn . . a nn Bn a B T a 2 n B2T . . a nn BnT
1n 1

n n

(a1 j ) B1 B1 a
2 T
. . . a nj B1 BnT
1j
j 1 j 1

. . . . . *
= . . . . .

n . . . . .
n
T
a nj a1 j Bn B1
T 2
. . . (a nj ) Bn Bn
j 1 j 1

n n
Pra elementi n pozitn ( k,l ) sht j 1
akjaljBkBl T = ( akjalj ) BkBl T
j 1

n
pr k l kemi se j 1
akjalj = 0 , si prodhim skalar i dy rreshtave t ndryshm t H matrics A ,

pra elementi n vendin ( k,l ) sht 0 pr k l .

Pr k = l , elementi n vendin ( k,k ) sht

n n

j 1
( akj )2 BkBk T = ( (akj)2) BkBk T
j 1
, ku k = 1,2,.,n .

Me q A sht H - matric e rendit n , prodhimi skalar i do rreshti me vetveten sht n

n
d.m.th. (akj)2 = n dhe pasi q Bi-t jan H - matrica t rendit m , ather BiBi T = m Im (i
j 1

= 1,2,,n )

Prandaj elementi n vendin ( k,k ) ka kt paraqitje

j 1
(akj)2 BkBk T = n BkBk T = n mIm

dhe pr matricn paraprake do t kemi

40
 nm Im 0 . 0 Im 0 . 0
*
0 nm Im . 0 0 Im . 0
== nm == nm Imn .#
. . . . . . . .

0 0 . nm Im 0 0 . Im

Rrjedhime t T.__. jan pohimet:

Pohimi 9.16. Nse ekziston H - matrica e rendit a dhe H - matrica e rendit b , ather ekziston
edhe H - matrica e rendit ab .#
Pohimi 9.17. Nse ekziston H - matrica e rendit n , ather ekziston edhe H - matrica e rendit
2n .#
Pohimi 9.18. Pr do fuqi t fundme q = 2a , a No , ekziston H - matrica e rendit q .#
Ekzistojn edhe metoda t tjera pr ndrtimin e H - matricave t cilat jan m t komplikuara.

Po japim edhe teoremn e Hughes Piper pr ekzistencn e H - matricave t disa rendeve .

Teorema 9.19. [3] (Hughes Piper : Design theory )

H - matrica e rendit n ekziston n qoftse plotsohet ndonj nga kto kushte :

1) n = a b ku H - matricat e rendit a dhe b ekzistojn ( e vrtetuar ) ;

2) n = ps+1 , ku p i thjesht ps 3 (mod 4) ;

3) n = m (ps+1) , ku m >1 , ekziston H - matrica e rendit m dhe p numr i thjesht tek ;

4) n = m ps (ps+1) , ku m > 1 , H - matrica e rendit m ekziston dhe p i thjesht , ps 1 (mod

4);

5) n = m t ps (ps+1) , ku m > 1 , t > 1 , ekzistojn H - matricat e rendit m dhe t dhe p i

thjesht tek ;

6) n = m (m-1) , ku m = 2s t dhe t sht prodhim i numrave t trajts ps+1 0 (mod

4) , p i thjesht ;

7) n = m (m+3), ku m dhe m+4 jan t dy t trajts 2s t ,(t-e prcaktuar me 6);

8) n = m v (v+3) , ku m > 2 dhe ekziston H -matrica e rendit m dhe v 2(mod 4) ashtu q v

dhe v + 4 t jen t dy t trajts ps + 1 , p-i thjesht ;

9) n = m t v (v+3) , ku m > 1 , t > 1 dhe ekzistojn H - matricat e rendit m dhe t dhe v e v +

4 e kan trajtn ps + 1 , p-i thjesht;

10) n = m2 , ku m - 1 dhe m + 1 t dy jan t thjesht;

41
11) n = (m-2)2 , ku m-3 = qs 1(mod 4) , ku q i thjesht dhe m = 2v t , t -i prkufizuar si n
6);

12) n = (m-1)3+1 , ku m = 2s t dhe t -i prkufizuar si n 6);

13) n = v { (m-1)2 + 1 } , ku ekziston H - matrica e rendit v dhe m = 2s t , t -i prkufizuar si

n 6) .#

9.4. KONSTRUKTIMET E PALEY it

Ktu do t ilustrojm konstruktimet e matricave t Hadamardit sipas Paley-it. Por m par

prkufizojm mbetjet katrore sipas modulit si dhe funksionin karakteristik t mbetjeve katrore q
ndryshe quhet edhe simboli i Lazhandrit (Legendre) .

Le t jet p numr tek i thjesht. Mbetjet e numrave 12,22,32, sipas modulit p quhen
mbetje katrore sipas modulit p . Duke pas parasysh faktin q sistemin e mbetjeve (mod p) e
prbjn numrat 1,2,3,.,p-1 , ather na duhet t shohim se kemi pr mbetjet katrore
12,22,,(p-1)2 , pra do t shohim bashksin { a2 (mod p) } , ku 0a<p .

Pasi q (a+p)2= a2+2ap+p2 a2(modp) , si dhe ( a - p )2 = a2 - 2ap + p2 a2 (mod p) ,

p 1
konstatojm se 0 a , pra do t shfrytzojm sistemin e mbetjeve katrore
2

p 1
2

1 ,2 ,,
2 2
(mod p) . T gjitha kto mbetje jan t ndryshme , sepse nga a 2 b2 (mod p)
2
p | a2 b2 = ( a b )( a + b ) , q sht i mundshm vetm n rastin kur a = b. Prej ktu rrjedh
p 1
se kemi vetm mbetje katrore dhe po aq mbetje jokatrore . 0 nuk llogaritet as mbetje as
2
jo mbetje katrore.

Pr shembull : nse p = 11 , ather mbetjet katrore jan 12 = 1 , 22 = 4 , 32 = 9 , 42 = 5 , 52 = 3

; ndrsa jokatrore jan 2 , 6 , 7 , 8 dhe 10 .

Vlen pr tu prmendur se prodhimi i dy mbetjeve katrore si dhe mbetjeve jokatrore mes veti sht
mbetje katrore ,kurse prodhimi i mbetjeve katrore me mbetjet jokatrore jep mbetje jokatrore.

Shqyrtojm funksionin , i cili quhet simboli i Lezhandrit (Legendre) dhe n bashksin e

numrave t plot sht i prkufizuar si vijon :

0 , nse x plotpjest ohet me p (pr rastet 0 x ( mod p))

(x) = 1 , nse mbetja x (mod p) sht mbetje katrore (mod p)
1 , nse mbetja x (mod p) sht mbetje jokatrore (mod p)

Pr funksionin vlen kjo lemm:

42
Lemma 9.20. Pr do numr t plot a 0 vlen :

p 1

( x) ( x a) 1
x 0
(*)

Vrtetimi . Nga vetia e mbetjeve katrore kemi se

(a b) = (a) (b)
Prpos ksaj dim q numri i mbetjeve katrore sht i barabart me numrin e mbetjeve jokatrore,
p 1
prandaj rrjedh se ( y) 0
y 0

Nse x = 0 , ather (x) (x+a) = (0) (a) = 0 . Nse x 0 , ather ekziston numri i plot z
, 0 < z p-1 , ashtu q t vlej xz x + a(mod p) . Shihet se pr a 0 , sht z 1 , prej nga pr
vlera t ndryshme t x merren vlera t ndryshme t z . Ather kur x merr vlera nga 1 deri p-1
, z merr vlerat 0,2,3,..,p-1 . Rrjedhimisht kemi se
p 1 p 1 p 1 p 1

( x) ( x c) ( x) ( xz) 2 ( x) ( z)
x 0 x 0 x 0
( z) 0 (1) 1
z 0, z 1
.#

Tani po japim teoremn e Paley-it.

Teorema 9.21. (Teorema e Paley-it)

a) Pr do numr t thjesht p i till q p 3 (mod 4) , ekziston H matrica e rendit p+1.

b) Pr do numr t thjesht p i till q p 1 (mod 4) ekziston H matrica e rendit 2a (p+1) ,

ku a 1 .

Vrtetimi:

a) Prkufizojm matricn Q = ( qij ) t tipit p p ashtu q qij = ( j i ) , ku

0 i , j p 1 . Matrica Q e marr n kt mnyr quhet edhe si matrica e Jakobit

(Jacobsthal), e cila sht simetrike ndaj diagonales s dyt (simetrike e pjert) dhe

antisimetrike. Me t vrtet

qij = ( j i ) = ( -1 ) ( i j ) = ( -1 ) qji

Pasi q p 3 (mod 4) , ather -1 sht mbetje jokatrore, pra (-1) = -1 dhe

qij = -qji , d.m.th. Q T = - Q .

43
Lemma 9.22.

Q QT = p I J dhe Q J = J Q = 0 , ku Q =( qij) dhe J sht matric e rendit

p q t gjith elementet i ka njsha.

Vrtetimi . Shnojm me P = ( pij ) = Q Q T . Ather

p 1
pii = q
k 0
2
ik p 1 , ndrsa pr i j kemi

p 1 p 1 p 1
pij = qik q jk (k i) (k j) (b) (b c)
k 0 k 0 b 0

ku c = i j , b = k i . N baz t (*) shuma e fundit sht e barabart me -1 . Prandaj rrjedh se

p 1 p 1
Q Q T = p I J . Pasi q do rresht i Q prmban komponent +1 dhe komponent
2 2
-1 , rrjedhimisht kemi se Q J = J Q = 0.#

Vrtetojm tani se matrica H q merret nga Q n kt mnyr

1 . . . 1
.

H = . QI sht

.
1
H matric e rendit p + 1.

Me q

p 1 0 . . . 0
0

.
H HT =
. J (Q I )(Q T I )
.

0

nga lemma paraprake kemi :

J + ( Q I ) ( Q T I ) = J + Q Q T Q Q T + I = J + pI J Q Q T + I = (p+1)I . (I=Ip)

D.m.th. H H T = (p+1) Ip+ 1 .

Pra H sht nj H- matric e rendit p+1 = 4n .

44
Shembull . Do t japim vetm se si duken H matricat
e rendit t 8 dhe 12 q meren sipas konstruktimit t Paley-it :

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1

1 1 1 1

1 1 1 1
H8 =
1 1 1 1

1 1 1 1
1 1 1 1

1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1


H12 =
1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1

b) Do t vrtetojm teoremn e Paley-it pr rastin p 1 (mod 4)

Konstruktojm nj matric M = ( mij) me elemente nga fusha GF(p) {}

si vijon : mj = mj = 1 , j GF(p) , m = 0 , mij = ( j i ) , pr i , j GF(p) . M sht e

1 1 T
rendit p +1 . Tani prkufizojm matricat ndihmse A , B si vijon A = = A , B =
1 1
1 1 T
1 1 = B , ather

2 0 0 2
A AT = B BT = , A BT = = - B AT .
0 2 2 0

45
Konstruktojm nj matric H duke zvendsuar do 0 n M me B , do +1 t M me A si
dhe do -1 t M me -A dhe matrica H e marur n kt mnyr sht e rendit 2(p+1) . #

Si shembull marrim p = 5 dhe matrica M ka kt paraqitje

0 1 1 1 1 1
1 0 1 1 1 1

1 1 0 1 1 1
M=
1 1 1 0 1 1
1 1 1 1 0 1

1 1 1 1 1 0

Si shihet M sht nj matric simetrike ortogonale. Zvendsojm matricat ndihmse dhe kemi:
B A A A A A
A B A A A A

A A B A A A
H=
A A A B A A
A A A A B A

A A A A A B
Duke pas parasysh faktin q M sht simetrike dhe ortogonale, rrjedh se H sht H matric e
rendit 12 .
Me q prodhimi i dy H matricave jep H matric , ather mund ta prgjithsojm teoremn
e Paley-it

Pohimi 9.23. Pr p numr t thjesht t till q p 3 (mod 4) ose p 1 (mod 4) si dhe

a0 ekziston H -matrica e rendit n = 2a (p + 1).#

Nga teorema e Paley-it pr a = 0 dhe p 3 (mod 4) , fitohen H - matricat e rendit : 4, 8, 12, 20,
24, 28, 32, 44, 48, 60, 68, 72, 80, 84, 104, 108, ..

ndrsa pr a = 1 fitohen H -matricat e rendit 36, 52, 76, 100, 124, ..

Duke pas parasysh rrjedhimin q cekm m lart mund t merren matricat e Hadamardit t rendit
16, 40, 56, 64, 88, 96, 112, 120, 128, .

Shum nga H - matricat e rendeve t njjta fitohen n mnyra t ndryshme por ato jan ekuivalente
mes vedi, por ka prej matricave q jan edhe unike si pr shembull matrica e Jakobit pr p = 11
jep n mnyr unike (t vetme) H -matricn e rendit 12 .

Deri m tani N.J.A.Sloane n librin e tij A library of Hadamrd matrices ka konfirmu kto
rezultate pr numrin e veant t H -matricave deri n n = 28

46
 n= 1 2 4 8 12 16 20 24 28

n= 1 1 1 1 1 5 3 60 487

n numri i H matricave ekuivalente ( t rendit n) .

9.5. DISA KONSTRUKTIME T MATRICAVE T HADAMARDIT

Pasi q H - matrica pr elemente ka vetm +1 dhe -1 , Sylvestri (Sylvester , 1867 ) zbuloi nj

klas t matricave katrore q me t drejt i quajti me emrin (Anallagmatic) Analogen Pavement
(trotuare t ngjashme ). Katrort ku pr element sht +1 i ngjyrosi me t zez , kurse katrort q
prmbanin -1 i ngjyrosi me t bardh dhe fitoi figura t tilla q prmbanin shkronja L (gjysm
korniza ) .

Si shohet n figurat e dhna jan paraqitur matrica t normalizuara por me prezentim t kundrt
n figur. Poashtu shihet se do dy rreshta (shtylla) fqinj mes vedi takohen n numr t barabart
katrorsh ngjyr t njejt dhe ngjyr t ndryshme. Pasi q matricat n figur jan t normalizuara,
n to ka n(n-1)/2 katror t bardh si dhe n(n+1)/2 katror t zi.

Sylvester ka prkufizuar edhe konstruktimin e H - matricave t rendit 2k, duke shfrytzuar

prodhimin tenzorial si dhe matricat e rendit m t vogl 2k-1 (rrjedhimi 2.3.9.).

Para se t vrtetojm rastin e prgjithshm t shohim disa raste m t thjeshta (t rendeve m t

vogla)

H1 = [1]

H1 H 1 1 1 1 1
H2 =
H 1 H 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1
H H 2 1 1 1


1 1 1 1 1
H4 = 2
H 2 1
=
H 2 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

47
 1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1
1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
H4 H 4 1 1 1 1 1 1 1 1
H8 = =
H 4 H 4 1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
1 1
1
1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1

N mnyr t ngjajshme mund t ndrtohen H - matricat H16 nga H8 , H32 nga H16 ..

N vazhdim do t japim nj rrjedhim (2.3.9.) mbi ekzistencn e matricave simetrike t Hadamardit

t rendit 2k :

Rrjedhimi 9.24. Nse H sht H - matric simetrike e rendit n = 2k , ather matrica

H H
G=
H H

sht H -matric simetrike e rendit 2n = 2k+1 .

Vrtetimi : sht e qart se G sht simetrike , si dhe pr vrtetimin e teorems do t shfrytzojm

shumzimin e bllok matricave (pr matricat simetrike vlen H=H T) dhe kemi:

H H H H H H H H H H H H
G G =
H H H H H H H H H H H
= =
H

2 HH 0 n I n 0
= 2 = 2n I2n .#
0

2 HH 0 n I n

Pr konstruktimin e matricave t Silvestrit do t japim kt lemm, q prcakton elementet e

matrics :

48
Lema 9.25. Le t jet ui = ik 1ik 2 ...i0 dhe uj = j k 1 jk 2 ... j0 , ku ir , jr F2 , ( ir , jr kordinatat)
ather
k 1

ir j r k 1
H 2 k (i,j) = ( - 1 ) r 0 ,
ku
r 0
ir j r = (ui , uj) paraqet prodhimin skalar

Vrtetimi : Vrtetimin do ta bjm me induksion sipas k .

1 1
-Pr k = 1 vrtetimi sht trivial H2 =
1 1

-Supozojm se lema vlen pr Hn ,ku n = 2k dhe vrtetojm pr

H Hn
H2n = n
H n H n

Katr rastet e mundshme pr ( i,j ) jan : ( 0,0 ) , ( 0,1 ) , ( 1,0 ) , ( 1,1 )

1) Pr ( i,j ) = (0,0) ose (0,1) ose (1,0) . N kt rast

H2n(i,j) = H2n(ui,uj) = H2n( ik ik 1 ...i0 , jk jk 1 ... j0 ) = Hn( ik 1 ...i0 , jk 1 ... j0 )

Prej nga n mnyr induktive marrim barazimin

k 1 k

ir j r ir j r
( - 1 ) r 0 = ( - 1 ) r 0

2) N rastin (i,j) = ( 1,1)

H2n(i,j) = H2n( ik ik 1 ...i0 , jk jk 1 ... j0 ) = - Hn( ik 1 ...i0 , jk 1 ... j0 )

dhe duke shfrytzuar supozimin induktiv do t kemi

k 1 k 1 k

ir j r ir jr 1.1 ir j r
H2n(i,j) = - ( - 1 ) r 0 = ( - 1 ) r 0 = ( - 1 ) r 0 .#

Konstruktimi prmes lems n fjal realizohet si vijon : Marrim t gjitha k-t binare u1 , u2 , , u2 k
. Renditjen e k-sheve binare do ta shnojm me k q merret nga (k-1) -shet binare, duke ua shtuar
spari 0 si komponent pas dhe pastaj 1 , q jan elemente t

1= [ 0,1 ] . Pra nse i = [ u1,u2,,u2 i ] , ather

i+1 = [ u10,u20,,u2 i 0, u11,u21,,u2 i 1] , i { 1,,k-1}

Pr shembull , pasi q 1 = [ 0,1 ]

49
 2 = [ 00,10,01,11 ]

3 = [000,100,010,110, 001,101,011,111 ]

4 = [0000,1000,0100,1100, 0010,1010,0110,1110, 0001,1001,0101,1101, 0011,1011,0111,1111]

Le t jet n = 2k dhe le t jen n k-shet binare nn renditjen e duhur si vijon

k = [ u0 , u1 , u2 , , un-1 ]

kt indeksim do ta shfrytzojm n gjetjen e elementeve , dhe pikrisht pr kte arsye fillojm

indeksimin prej 0 si pr shembull pr 4-shet binare do t kemi :

00000 , 10001 , 01002 , 11003 , 00104 , 10105 , 01106 , 11107, 00018,

10019 , 010110 , 110111 , 001112 , 101113 , 011114 , 111115

Matrica H = (hij)(n-1)x(n-1)

me elementet hij = (-1) (u i , u j ) , i,j {0 , , n-1} , ku ui , uj k

sht H -matric e rendit n = 2k .

Si shembull konkret do t shqyrtojm rastin pr k = 4 d. m th. Do t konstruktojm

H - matricn e rendit 16 , pra H16 .

Pasi q u0 0000 , ather (u0,ui) = (uj,u0) = 0 , i,j {1,,n-1} rrjedh se h0i = hj0 = +1.
Poashtu hii do t jen +1 apo 1 varsisht se pesha (ui) e ui sht numr ift apo tek (numri i
antarve 1) , pra h3,3 = h5,5 = h6,6 = h9,9 = h10,10 = h12,12 = h15,15 = +1 , ndrsa

h1,1 = h2,2 = h4,4 = h7,7 = h8,8 = h11,11 = h13,13 = h14,14 = -1 .

N mnyr t ngjashme caktohen edhe elementet tjr t matrics si p.sh.

h3,7=+1 , sepse (u3,u7)=(1100,1110)=1.1+1.1+0.1+0.0=2 dhe (-1)2=1

h13,4= -1 , sepse (1011,0010)=1.0+0.0+1.1+1.0=1 dhe (-1)1= -1

Pra H - matrica e konstruktuar n kt mnyr ka kt pamje ( pr dukje m t mir kemi

zvendsuar 1 prkatsisht me ) :

50












H16 H 2 4

Edhe pse nj numr i konsiderueshm i H - matricave konstruktohen si rrezulltat i prodhimit

tenzorial t matricave, si dhe nga mnyra paraprake q shqyrtuam e cila quhet konstruktimi i H -
matricave me ndihmn e peshs s kodfjalve binare me gjatsi t njejt, ka edhe metoda tjera pr
konstruktimin e matricave t Silvestrit, si shte ajo q rreshtat e matrics mund t shprehen prmes
funksioneve t alshit .

Kemi nj numr t H - matricave t cilat nuk mund t konstruktohen nga matricat e rendeve m t
ulta , si jan ato t :12, 20, 28, 36, 44, 52, 60, 68, 76, 84, 92, 100 etj .

Kto matrica mund t konstruktohen duke prdorur fushat e fundme GF(pm) , kur p = 4k -1 dhe
m sht numr tek . Do t shohim disa shembuj:

Pr n=12 , ky numr mund t zbrthehet si vijon 12 = 111+1 = 2(5+1) = 22(2+1) . Nga forma e
zbrthimit 12=111+1 i plotson kushtet p=11=4 3 1 dhe m=1 tek. Ky konstruktim realizohet n
fushn GF(11) . Zgjedhim nj numr relativisht t thjesht me 11 dhe llogarisim fuqit sipas
modulit 11: 30 1(mod 11) , 31 3(mod 11) , 32 9(mod 11) , 33=27 5(mod 11) , 34 15(mod 11)
4(mod 11) , 35 12(mod 11) 1(mod 11) , pra fituam sistemin e mbetjeve katrore 1,3,4,5,9 (ose
nse sistemi i mbetjeve sht i plot, ather merren ato q plotsojn kushtin <[(p-1)/2] dhe duke
ua shtuar 0 kemi 0,1,3,4,5,9 t cilat gjat paraqitjes figurative i ngjyrosim me nj ngjyr ose i
shnojm me 1 , ndrsa mbetjeve jokatrore (ose ata q plotsojn kushtin >[(p-1)/2] ) 2,6,7,8,10 i
ngjyrosim me ngjyr tjetr s bashku me nj shtyll dhe rresht shtes ( ) ose i shnojm me +1.

Matrica baz meret nga sistemi i mbetjeve (mod 11) :0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,10 t cilat i rradhisim n
matric nga e majta n t djatht dhe nga posht lart duke u ritur si dhe n ann e djatht dhe lart
shtojm nj shtyll dhe nj rresht t cilt i shnojm me . Prandaj matrica baz ka kt pamje:

51

10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

9 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8

8 9 10 0 1 2 3 4 5 6 7
7 8 9 10 0 1 2 3 4 5 6

6 7 8 9 10 0 1 2 3 4 5
5 6 7 8 9 10 0 1 2 3 4

4 5 6 7 8 9 10 0 1 2 3
3 4 5 6 7 8 9 10 0 1 2

2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Tani pr lehtsim pune do t identifikojm +1 + dhe 1 d.m.th. + n vend t 2,6,7,8,10,

, ndrsa n vend t 0,1,3,4,5,9 dhe H - matrica e fituar n kt mnyr ka kt pamje:

Ngjashm n = 20 = 191+1 = 2(32+1) = 22(22+1) . Vetm forma e par mund t prdoret p = 19 = 4

5 1 dhe m = 1 . Pra konstruktimin do ta bjm n fushn GF(19) .

Marim 5 q sht relativisht i thjesht me 19 dhe pr mbetjet (mod 19) kemi:

50 1(mod 19) , 51 5(mod 19) , 52 25(mod 19) 6(mod 19) , 53 30(mod 19) 11(mod 19), 54
55(mod 19) 17(mod 19) , 55 85(mod 19) 9(mod 19) , 56 45(mod 19) 7(mod 19) , 57
35(mod 19) 16(mod 19) , 58 80(mod 19) 4(mod 19) , 59 20(mod 19) 1(mod 19) , pra edhe
ktu kemi ndarje t sistemit t mbetjeve: n mbetje katrore dhe mbetje jokatrore. Nse mbetjeve
katrore 1,4,5,6,7,9,11,16,17 ua shtojm edhe 0 dhe i shnojm me 1 , ndrsa mbetjeve
jokatrore 2,3,8,10,12,13,14,15,18 ua shtojm si dhe matricn baz e marrim me konstruksion
anolog sikurse pr rastin e rendit 12 , ather matrica e rendit 20 sipas shnimeve tona do t ket
kt pamje:

52


Pr n = 28 , kemi se 28 = 33+1 = 2(13+1) . Si shihet, mnyra e vetme pr t prfituar p=4k-1 sht

e para, d.m.th. 28 = 33 +1, q nga rrjedh se p=27 1 =33 1. Pr konstruktimin e H - matrics t
rendit 28 do t shfrytzojm fushn GF(33). Si modul do t marim polinomin e pazbrthyeshm
x3+2x+1 , q mund t shkruhet sipas koeficientve 1,0,2,1 .

Numrat katrsh n fushat e fundme mund t shkruhen prmes treshve, ku shifrn e par mund ta
bjm t pavlefshme. Pr rastin ton kemi

1000-1021 0012 dhe 2000-2012 0021.

Tani shqyrtohen fuqit e 10 n fushn e fundme, duke pas parasysh tranformimin e katrsheve n
treshe :

x0 1 , x1 10 , x2 100 , x3 1000 12 , x4 120 , x5 1200 212 , x6 2120 111 x7

1110 122 , x8 1220 202 , x9 2020 11 , x10 110 , x11 1100 112 , x12 1120
102 , x13 1020 2 , x14 20 , x15 200 , x16 2000 21 , x17 210 , x18 2100 121 ,
x19 1210 222 , x20 2220 211 , x21 2110 101 , x22 1010 22 , x23 220 , x24 2200
221 , x25 2210 201 , x26 2010 1 .

Nse i marim fuqit ift (t trajtuara si treshe) dhe ua bashkangjesim edhe 0 pra

0 000 , 001 , 020 , 021 , 022 , 100 , 102 , 110 , 111 , 120 , 121 , 202 , 211 dhe 221 t cilt i
ngjyrosim me nj ngjyr ose i shnojm me 1 . Ndrsa t tjert me ngjyr tjetr ose i shnojm me
+1 dhe ua bashkangjesim . Matrica baz merret si n konstruksionet paraprake

Ndrsa rradhitjen e elementeve n matric do ta bjm sipas 3 n F3 .

000 0 , 100 1 , 200 2 , 010 3 , 110 4 , 210 5 , 020 6 , 120 7 220 8 , 001
9 , 101 10 , 201 11 , 011 12 , 111 13 , 211140211512116 , 221 17 , 002 18 ,
102 19 , 202 20 , 012 21 , 112 22 , 212 23 , 022 24 , 122 25 , 222 26 .

Dhe H -matrica H28 do t ket kt pamje :

53


Nse te H matricat e konstruktuara n kt mnyr shtohet shtylla e par dhe rreshti i fundit,
ather n figur t ngjyrosur do t dukeshin:

54
 10. DIZAJNET E HADAMARDIT

10.1. PRKUFIZIMI I DIZAJNEVE T HADAMARDIT DHE

DISA SERI T 2-DIZAJNEVE T HADAMARDIT

Ndrtimin e H -matricave mund ta bjm edhe me an t ashtuquajturve Dizajne t Hadamardit.

N shfrytzim sht edhe procesi i anasjellt, sepse kushti i lidhshmris s tyre sht ekuivalent, t
ciln do ta japim n teoremn vijuese. S pari t japim prkufizimin e dizajnit t Hadamardit ( H
dizajnit ).

Prkufizimi 10.1. H dizajn quhet 2 - dizajni simetrik me parametrat (4 +3, 2 +1,

) , ku N . Rendi n i D shr: n = 2 + 1 = + 1 , prej ku rrjedh se = n 1 .

Nga k = 2 + 1 = 2 ( n 1 ) + 1= 2n 2 + 1 = 2n 1 dhe

v = 4 + 3 = 4 ( n 1 ) + 3 = 4n 4 + 3 = 4n 1 .

Shohim q H - dizajni i rendit n i ka parametrat ( 4n 1 , 2n 1 , n 1 ) .

Pra, H - dizajnet jan 2 ( 4n 1 , 2n 1 , n 1 ) dizajne simetrike.

Teorema 10.2. H - matrica e rendit n = 4t ekziston n qoftse ekziston dizajni i rendit t (

pra 2 dizajni simetrik me parametra ( 4t 1 , 2t 1 , t 1 ) , gjegjsisht

n n
(n1, -1, -1) ).
2 4

Vrtetimi. ( ): Supozojm se H = ( hij ) sht nj H matric e rendit n = 4t .

Le t jet kjo matric e normalizuar dhe i riemrojm rreshtat dhe shtyllat prej 0 deri n

n 1 d.m.th. 0 i,j n 1 , pra

1 . . 1
.
H= .
. hij

1
Marrim strukturn e incidencs D = ( V ,B , I ) ashtu q V = { p1 , p2 ,.., p4t-1 } dhe

B = { X1 , X2 , , X4t-1 } t jen bashksi disjunkte me numr kardinal ( rend) 4t 1 , ndrsa

incidencn e prkufizojm si vijon :

pi I Xj hij = 1

pi I Xj hij = -1

55
ku hij jan elementet (komponentet) e H - matrics H t cilt nuk i takojn rreshtit dhe
shtylls s par.

Nga v = V = 4t 1 = B = b rrjedhse D = ( V , B , I ) sht nj struktur katrore.

Nga se matrica H nuk ka dy shtylla t njejta, konstatojm se struktura D =(V , B , I) sht e

reduktuar d.m.th. se nuk ka blloqe q prsriten.

Nga se edhe H T sht H - matric, rrjedh se do shtyll e H ka 2t elemente 1 dhe pasi q

rreshtin e par e kemi larguar pr t marr matricn e incidencs s strukturs D , konstatojm se n
do shtyll ka nga 2t 1 elemente (komponente) 1 q d.m.th. se do bllok sht incident me
2t 1 pika. Pra Xi = 2t 1 , pr Xi , i = 1,2,.., 4t-1 , gjegjsisht struktura n fjal sht
uniforme.

Nga se H sht H - matric, do dy rreshta t ndryshm nga rreshti i par kan t njsha n
vende t njjta dhe duke e hequr shtylln e par kemi t-1 -njsha n vende t njejta, prandaj
konstatojm se do dy pika t ndryshme gjenden n t-1 blloqe t ndryshme.

Poashtu nga se H T sht H - matric kemi se do dy blloqe t ndryshme kan nga t-1 pika t
prbashkta, prandaj konstatojm se D = ( V , B , I ) sht 2 struktur e reduktuar uniforme dhe
simetrike. Pra D sht 2 dizajn simetrik me parametrat ( 4t-1 , 2t-1 , t-1 ) , gjegjsisht H -
dizajn.

( ) : Le t jet D nj H - dizajn i rendit t d.m.th. 2 dizajn simetrik me parametrat ( 4t-1 ,

2t-1 , t-1 ) . Pr V = { p1,,p4t-1 } , B = { X1,..,X4t-1 } , matrica e incidencs t D sht
M = (mij )4t-1 x 4t-1 te e cila n do rresht dhe n do shtyll kemi nga 2t-1 elemente 1 dhe nga 2t
elemente 0 .

Nse matrics s incidencs M i shtojm nj rresht dhe nj shtyll me t gjitha elementet 1 dhe
n vend t 0 shnojm -1 d.m.th. marrim nj matric

H = ( hij )nxn , ku n = 4t .

Matrica H n do rresht t ndryshm nga rreshti i par ka 2t 1 + 1 = 2t elemente 1 dhe 2t

elemente -1 , prandaj prodhimi skalar i do rreshti me rreshtin e par sht 0 .

Poashtu nga se D sht 2 strukture, do dy pika gjenden n t 1 blloqe, d.m.th.do dy rreshta

t ndryshm nga i pari kan n t 1 + 1 = t vende (elemente) 1 shin si t prbashkt. Pasi q
do rresht ka 2t elemente 1 , rrjedh se n t vende kta dy rreshta do t ken elemente t
ndryshm 1 dhe -1 , dhe n t vende do t ken -1 dhe 1 si dhe n t vende -1 dhe -1
d.m.th. se prodhimi skalar i tyre sht 0 .

Prodhimi skalar i do rreshti me vetveten sht 4t .

T gjitha kto q i tham vlejn edhe pr shtyllat sepse D sht H dizajn. Prandaj H H T= 4t
I = n I dhe hij { 1,-1 } . Pra, d.m.th. se H sht nj H - matric e rendit 4t = n .#

56
Pra pr do H matric t rendit 4n , n>1 fitohet nj 2 dizajn simetrik i rendit n me
parametrat ( 4n-1 , 2n-1 , n-1 ) dhe anasjelltas nga do 2 dizajn simetrik me parametrat ( 4n-1 ,
2n-1 , n-1 ) merret nj H - matric e rendit 4n .

Pr kte arsye dizajnet simetrike me parametrat ( 4n-1 , 2n-1 , n-1 ) quhen dizajne t Hadamardit .

Nga gjeometrit projektive PG(n,q) pr n 2 mbi fushn Galois GF(q) jan ndrtuar disa
seri t pafundme dizajnesh :

PGd (n,q) , PG1 (n,q) dhe PGn-1 (n,q) , prej tyre PGn-1(n,q) jan 2-dizajne simetrike
me parametra

q n1 1 q n 1 q n1 1
, ,
q 1 q 1 q 1

Pr q = 2 , PGn-1 (n,2) jan dizajne simetrike me parametra

( 2n+1 1 , 2n 1 , 2n-1 1 )

t rendit t = k = ( 2n-1) ( 2n-1-1) = 2n-1-2n-1+1 = 2n 2n-1 = 2.2n-1- 2n-1 = 2n-1 .

Nse parametrat e dizajnit simetrik n fjal i shprehim sipas t do t kemi :

v = 2n+1 1 = 22.2n-1 1 = 4.2n-1 1 = 4t 1 ,

k = 2n 1 = 2.2n-1 1 = 2t 1 ,

= 2n-1 1 = t 1 .

Pra PGn-1 (n,2) , pr n 2 jan 2 dizajne me parametra ( 4t-1 , 2t-1 , t-1 )

gjegjsisht H dizajne.

P.sh. pr n = 2 kemi t = 22-1 = 21 = 2 kemi H - dizajn me parametrat ( 7 , 3 , 1 ) q n

interpretim t elementeve kemi

V = { 1,2,3,4,5,6,7 } , V = 7 , B = { X1, X2, X3, X4, X4, X5, X6, X7 } , B = 7

57
dhe Xi = 3 , i{ 1,2,,7 }, ku X1= { 1,2,4 }, X2= { 2,3,5 }, X3= { 3,4,6 }, X4= { 4,5,7 }, X5=
{ 5,6,1 } , X6= { 6,7,2 } , X7= { 7,1,3 } , matrica e incidencs e t cilit sht : M=
1 0 0 0 1 0 1
1 1 0 0 0 1 0

0 1 1 0 0 0 1

1 0 1 1 0 0 0
0 1 0 1 1 0 0

0 0 1 0 1 1 0
0 0 0 1 0 1 1

nga e cila fitohet H matrica

1 1 1 1 1 11 1
1 1 1 1 1 1
1 1

1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1
H8 = .
1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1
1 1 1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1

10.2. NDRTIMI I DIZAJNEVE T HADAMARDIT ME AN T GRUPEVE

t HOMOGJENE

Dizajnet e Hadamardit fitohen edhe me an t grupeve 2- homogjene.

Nngrupi G i grupit t permutacioneve Sx t nj bashksie X sht

X
2 homogjen n bashksin X , n qoft se ai nngrup G sht tranzitiv n bashksin
2
d.m.th. pr do dy nnbashksi dy elementshe g G i till q njrn nnbashksi e
pasqyron n tjetrn.

Pr ndrtimin e seris t H -dizajneve po ndrtojm s pari nj grup 2 homogjen.

Le t jet GF(q) ( q = p , p i thjesht ) fush Galois me q elemente.

Pr a,b K= GF(q) , a 0 , pasqyrimi a,b: K K , i dhn me a,b : x ax + b

58
sht biektiv ( permutacion i K ). Bashksia H = { a,b : K K | a,b K , a 0}
sht grup n lidhje me kompozimin e pasqyrimeve

( a,b . c,d = ac,bc+d , -1a,b = a 1

,-ba
1
, 1,0 ident. )
H1 = {
1,b | b K } dhe Ho = {
a,0 | a K } , ku
*
K* = K \ {0} sht grup
multiplikativ i fushs K = GF(q) , jan nngrupe t H .

Pohimi 10.3. a) H1 sht tranzitiv n K .

b) Ho sht tranzitiv n K * .

c) H sht 2 tranzitiv n K .

Vrtetimi. a) a,b K , 1,b-a H1 ashtu q 1,b-a : a b .

b) a,b K * , ba-1,0 Ho ashtu q ba-1,0 : a b .
c) (a,b),(c,d) K2 , a b, c d, c-d/a-b ,ad-bc/a-b : (a,b) (c,d) .#
Nga se f : x,y (x,y) i H K* K sht biektiv rrjedh se

H = K * K = K * K = q(q-1) .

Grupi K* sht ciklik i rendit q-1 . Shnojm me

Q = { x K * | y K* , x = y2 } -bashksin e katrorve t K* .

N qoftse q sht numr ift, ather q-1 sht tek. Me qense q , q-1

jan relativisht t thjesht, do element i K* = { c, c2, ..,cq-1 } sht fuqi e numrit q , sepse
edhe c2 sht gjenerator i K* , pra K*= Q .

N qoftse q sht numr tek, ather q-1 sht ift. Pasqyrimi :

: K* Q , ku :x x2 , sht epimorfizm, sepse

( x y ) = (xy)2 = x2 y2 = ( x) ( y ) dhe pr x Q , y K* , ashtu q

x = y2 = ( y ) .

Ker = {y K * | ( y ) = 1 } = { y K * | y2 = 1 } = { 1,-1 } . Ather

59
 K* q 1
K* Im = Q Q = = .
Ker Ker 2

Shikojm -1 K * . Po t jet -1 Q (Katror i ndonj elementi t K*), ather

pr q ift nga xq-1= 1 , x K xq = x kemi (-1)q = -1 1 = -1 , kurse pr

q tek -1 1 M = { -1.1 } sht nngrup i grupit Q . Nga teorema e Lagranzhit M e

q 1
plotpjeston Q prej nga rrjedh se Q = k M = 2k = 2k q = 1 + 4k q1
2
(mod 4) .

q 1
Anasjelltas nga q 1 (mod 4) rendi = 2k Q sht ift Q prmban nj element g
2
1 t rendit 2 , -1 Q

Le t jet q 3 (mod 4) dhe K = GF(q) . Shnojm me G(K) = { a,b H / a Q , b K } dhe

K
vrtetojm se G(K) sht grup 2 homogjen n K gjegjsisht tranzitiv n . Me qense q
2
q 1
sht tek kemi Q = . Dhe
2

q 1 q
G(K ) = Q K = . q= .
2 2

K
Pr { x,y } shikojm orbitn { x,y }G(K)= { {x,y}g | g G(K) } dhe stabilizatorin
2
G(K){x,y}= { g G(K) | {x,y}g= {x,y}} .

Lema 10.4. Vlen

G ( K ) x , y = 1

Vrtetimi. Po t jet = a,b G(K){x,y} a,b :{x,y} {x,y} , ather :

a,b : x x , y y (1)

ose a,b : x y , y x (2)

N rastin e par kemi ax + b = x dhe ay + b = y a( x y )= x y

(a-1) (x y) = 0 dhe me q x y a-1 = 0 a = 1 .

60
dhe tani nga 1.x + b = x b = 0 . Pra = 1,0 sht identiteti i G(K) .

N rastin e dyt kemi ax + b = y dhe ay + b = x a( x y ) = y x

a( x y ) = - ( x y ) ( a + 1 ) ( x y ) = 0 a = -1

Me qense q 3 (mod 4) q nuk sht ift dhe q 1 (mod 4) a = -1 Q .

Q kundrshton faktin a,b G(K) .Pra i vetmi element i G(K){x,y} sht 1,0 |G(K){x,y}|
= 1 .#

G( K ) q K
Nga | {x,y}G(K) | = = G(K ) = =
G ( K ) x , y 2 2

K K
{x,y}G(K)= {x,y}, {x,y} , g G(K) ashtu q
2 2

K
g :{x,y} {x,y}; pra G(K) sht tranzitiv n , gjegjsisht 2 homogjen n K
2

Kshtu kemi ndrtuar nj grup 2 homogjen n K.

Tani do t vrtetojm kt teorem:

Teorema 10.5. Le t jet K = GF(q) fush Galois me q elemente ku q 3 (mod 4)

dhe Q bashksia e katrorve t K . Shnojm me H(q) = (P ,B ,I) strukturn e incidencs, ku P =

K B ={ Qg | g G(K) } , I . Ather

q 1 q 3
H(q) sht 2 ( q , , ) dizajn i Hadamardit .
2 4

q 1
Vrtetimi . v = |P | = |K| = q , k = |Qg| = |Q| = , sepse q sht tek dhe
2

q3
g permutacion . Vrtetojm se H(q) sht 2 struktur pr = .
4

Le t jen p1,p2,q1,q2 P = K pika t ndryshme .Vrtetojm se numri i blloqeve incident me

p1,p2 sht i njejt me numrin e blloqeve npr q1,q2 .

Me qense q 3 (mod 4) G(K) sht 2 homogjen n K(=P ) , pra

g1 G(K) q {p1,p2}g1 = {q1,q2}

61
Po t jet Qg bllok npr p1 , p2 Qgg1 I {p1,p2}g1= {q1,q2}

Pra t gjitha blloqet q kalojn npr p1 , p2 kalojn edhe npr q1 , q2 , prandaj

|( p1,p2 )| |( q1,q2 )| .

Anasjelltas, t gjith blloqet e pikave q kalojn npr q1 , q2 kalojn edhe npr p1 , p2 , |(

q1,q2 )| |( p1,p2 )| .

Pra H(q) sht 2 struktur.

a,b
Nga Qg = Q = Qa + b = Q + b B = { Qg / g G(Q) } = { Q + x / x K}

b = |B | = | { Q + x / x K } | | K | = | P | = v , b v .

Me q H(q) sht 2 dizajn, nga Teorema e Fisherit kemi edhe v b , rrjedhimisht v = b .

Pra H(q) sht dizajn simetrik .

q 1 q 1
k (k 1) ( 1) q3
Dhe s fundi nga .(v-1) = r.(k-1) = k(k-1) = = 2 2 = .
v 1 q 1 4

q 1 q 3
Kshtu e vrtetuam se H(q) = ( K,QG(K), ) sht 2 (q , , ) dizajn simetrik i rendit
2 4
q 1 q 3 q 1
n= .
2 4 4

Po ti shprehim Parametrat e H(q) me an t rendit n do t gjejm

q 1
v = q = q +1 1 = 4 - 1 = 4n 1
4

q 1 q 1 q 1 q 1
k= = +11= 1 2 1 2n 1
2 2 2 4

q 3 q 3 q 1
= 11 1 n 1
4 4 4

Shohim se H(q) sht 2 (4n-1 , 2n-1 , n-1 ) dizajn , d.m.th. sht H - dizajn (dizajn i
q 1
Hadamardit ) i rendit n ku n = .#
4

Kemi gjetur nj seri t pafundme dizajnesh t Hadamardit me parametra ( q,

q 1 q 3
, ) , q N , q 3 (mod 4)
2 4

62
Seria H(q) dhe seria PGn-1(n,2) nuk kan dizajne izomorfe prpos kur = 1 ,

q3
pra = 1 q = 7 dhe 2n-1 1 = 1 n = 2 .
4

Si rrjedhime t teorems s fundit si dhe teorems q shpreh ekuivalencn midis H - dizajneve

dhe H - matricave kemi kto pohime :

Pohimi 10.6. Pr q = p -fuqi e numrit t thjesht p dhe q 3 (mod 4) ekziston H - matrica e

rendit q + 1 .

q 1
Vrtetimi . Nga teorema e fundit H -dizajni i rendit n = , kurse nga teorema e
4
ekuivalencs s H - dizajnit dhe H- matrics, rrjedh se ekziston H - matrica e rendit 4n = q + 1.#

Pohimi 10.7. Pr do m No dhe q = p , p i thjesht , q 3 (mod 4) , ekziston H - matrica e

rendit 2m( q + 1) .

Vrtetimi . N baz t teorems s Silvestrit , ekziston H -matrica e rendit 2m dhe nga pohimi
paraprak H - matrica e rendit q+1 , ather n baz t nj rrjedhimi nga prodhimi i Kronekerit
ekziston H- matrica e rendit 2m(q+1) .#

Pohimi 10.8. Pr do mNo dhe q1, ,qs , qi = p i i , pi i thjesht qi 3(mod 4 )

n n2 n4
(i = 1,2,.,s) , ekziston H dizajni i rendit me parametrat 2 ( n-1, , ) ku n
4 2 4
= 2m (q1+1)(qs+1) .#

63
N vazhdim keni nj material shtes t kapitujve paraprak. Nj pjes e ktij materiali sht i dhn
edhe me lart por q disa vrtetime t disa pohimeve dhe teoremave do ti gjeni n materialin n
vazhdim.

Gjeometrit e fundme projektive dhe afine

Rrafshet dhe hapsirat (e fundme) projective dhe afine e prbjn teorin klasike t bllok- dizajneve
dhe jan shembuj konkret t strukturave t incidences dhe dizajneve. Do t bjm ktu prkufizimin
e hapsirave projective dhe affine duke studijuar vetm struktura kombinatorike t gjeometive t
fundme pa hyr n detaje n studimin e vetive gjeometrike t tyre.

Prkufizim 1. (rrrafshi projektiv)

Struktura e incidencs P = ( P , B , I ) quhet rrafsh projektiv n qoft se plotson aksiomat:

(P1) do dy pika jan incidente pikrisht me nj drejtz (bllok).

(P2) do dy drejtza jan incidente pikrisht me nj pik.

(P3) Ekzistojn katr pika, do tri prej t cilave jan joincidente me nj drejtz.

Shnim.

N teorin e dizajneve ku dy pika t ndryshme i takojn vetm nj blloku, n vend t kuptimit bllok merret
kuptimi drejtz. N qoft se S sht struktur e fundme ather edhe rrafshi projektiv quhet i fundm.

Pohim 1.

Le t jet P = ( P , B , I ) rrafsh i fundm. Ekziston n N q quhet rend i rrafshit, ashtu q:

(a) ( p) ( B) n 1

(b) | P|=|B|= n 2 n 1, p P , B B.

Vrtetim.

Le t jet p P , B B t fardoshme ashtu q p B. Pasqyrimi

f : ( B) ( p)
sht bijeksion. Rrjedhimisht, ( B) ( p) .
q qp q B

64
(a) Nga (P3) vrtetohet se pr do dy drejtza B, C ekziston pika a joimcidente me to, rrjedhimisht
( B) (a) (c) . Kshtu vrtetuam se pikat dhe drejtzat e P kan fuqi t njjt rrjedhimisht
n N , ( p) ( B) n 1.

(b) Vrtetohet n baz t numrimit t dyfisht. Pr nj pik t fiksuar p, p I B, numrojm dyshet

(q, B) , q p n dy mnyra. ifte t tilla ka | P|-1.

Nga ana tjetr, npr p kalojn n 1 (blloqe) drejtza dhe n sejciln prej tyre ka nga n pika q t
ndryshme nga p rrjedhimisht, kemi (n 1)n ifte (q, B), q p , p sht pik e fiksuar, p B .
Nga | P|-1= ( n 1) n | P|= n 2 n 1 .
N mnyr duale vrtetohet edhe|B|= n 2 n 1 , apo nga relacioni v r b k dhe
r k ( n 1) b v n 2 n 1.
Kshtu vrtetuam se rrafshi projektiv sht 2-( n 2 n 1 , n 1 , 1).
Shembull 1.
Rrafshi i rendit 2 ka 7 pika, 7 drejtza, n do drejtz ka nga tri pika, npr do pik kalojn nga tri
drejtza, do dy pika jan incidente me nj drejtz dhe do dy drejtza jan incidente me nj pik.
Pohim 2.
Pr do q N , q p (p numr i thjesht) ekziston rrafshi projektiv i rendit q.
Prkufizim 2. (rrafshi afin)
Struktura e incidencs A = ( P , B , I ) quhet rrafsh afin n qoft se plotsohen aksiomat:
(A1) do dy pika jan incidente pikrisht me nj srejtz.
(A2) Pr pikn p joincidente me B ekziston vetm nj drejtz C incidente me pikn p, |(B, C)|=0.
(A3) Ekzistojn tri pika joincidente me nj drejtz.

Pr dy drejtza B, C B themi se jan paralele pra, B || C B C ose |(B, C)|=0. Aksioma (A3)
sht aksioma e paraleleve.
Pohimi 3.
Le t jet A = ( P , B , I ) rrafsh afin. Paralelizmi n A sht relacion ekuivalence. N qoft se A
sht rrafsh i fundm ather n N (q quhet rend i rrafshit) i till q:
(a) ( p) n 1, p P
(b) ( B) n
(c) | P|= n 2 , | B|= n 2 n

Vrtetim.
Vetia refleksive dhe simetrike shihen nga prkufizimi i paralelizmit.
(t): Le t jen A || B B || C . Supozojm se A, B, C jan t ndryshme.
N qoft se ( A || C ) p I A, C . Ather do t ekzistonin dy paralele me drejtzn B q kalojn
npr pikn p.
(a) dhe (b). Nga (A2) ekziston p B , ekziston nj dhe vetm nj B ' q kalon npr pikn p, B ' || B .
Ndrmjet (B) dhe drejtzave t (p) t ndryshme nga B ' vihet nj korespodenc bijektive. Me qen se
ai sht i fundm n N , (B)=n, ather (p) = n+1= n+ B ' .
Pr pikn e fiksuar pIB i numrojm (q,B), q p n dy mnyra. Qart, pr do q p , (q, B ) pra,
| P|-1 ifte t tilla. N ann tjetr n do drejtz BIp kemi (n-1) pika q t ndryshme nga p dhe
mbasi ( p) n 1, rrjedhimisht nga (q,B) kemi (n 1)( n 1) n 2 1.

65
 v r n 2 (n 1)
Pra, | P|-1= n 2 1 | P|= n 2 . Nga v r b k b n(n 1) n 2 n . Me qen se
k n
v b rrjedh se rrafshi afin nuk sht dizajn simetrik. Mnyra e fitimit t rrafshit afin nga rrafshi
projektiv jepet me kt pohim:
Pohim 4.
Le t jet P = ( P , B , I ) rrafsh projektiv dhe B nj drejtz n P. Shikojm strukturn e jashtme n
lidhje me drejtzn B. PB =( P\(B), B\{B}, Iind ) sht rrafsh afin.
Kur P sht rrafsh i fundm ather rendi i P dhe PB sht i njjt.
Matrica e incidencs. Jobarazimi i Fisherit.

Le t jet S=( P , B , I ) nj 2- struktur pr me v pika dhe b- blloqe. Pr P = { p1 , p2 ,., pv } dhe

B = { B1 , B2 ,.., Bb }, shnojm me M= ( aij ) vb matricn e incidencs t S. Pr pikn p i , shnojm
me ri | ( pi ) | fuqin e piks p i . Duke shfrytzuar matricn e incidencs t S do t vrtetojm nj
jobarazim t rndsishm n teorin e 2- (v, k , ) strukturave, jobarazimin e Fisherit: b v .

Pr kt qllim po i vrtetojm s pari disa pohime ndihmse.

Lem 1.

n1 0 ... 0
0 n ... 0
M M T N I v , ku N 2
, ni ri , ( ni sht rendi i t- (v, k , ) strukturs).
... ... ... ...

0 0 ... nv

Vrtetim.
Le t jet M M T (bij ) vv , bij sht produkti skalar i rreshtit i t me rreshtin j t t matrics M.
-Pr i j , bij sht i barabart me nmrin e vlerave s t tilla q ais a js 1 pi Bs p j Bs
me numrin e blloqeve Bs q i prmbajn dy pika t ndryshme pi , p j e ky numr sht , me qen
se S sht 2- struktur pr , bij , i j .
Pr i j , bii sht produkti skalar i rreshtit t i-t me vetveten, pra i barabart me shumn e
njsheve n rreshtin i. Rreshti i ka aq njshe sa blloqe kalojn npr pikn p i pra, bii ri .
Pra,
r1 ... r1 ...
r ... r2 ...
M MT 2
... ... ... ... ... ... ... ...

... rv ... rv
r1 ... ...
r2 ... ...
N Iv
... ... ... ... ... ... ... ...

... rv ...

Shnim:

66
 r ...
r ...
(a) N qoft se S sht dy struktur regulare, ather M M (r ) I v I v
T

... ... ... ...

... r
(b) N qoft se S sht 2 (v, k , ) struktur katrore ( k r ) ather M M (k ) I v I v
T

I v sht matrica njsi e rendit v.

Ne do t studijojm vetm ato 2- struktura pr pr t cilat t gjith numrat ni ri n Lemn 1
jan t ndryshm nga 0.
Prkufizim 1.
Struktura S quhet e rregullt (e prshtatshme, e drejt, e mirfillt) n qoft se ekziston s paku nj
bllok i saj q ka m shum se nj pik, por q nuk i prmban t gjitha pikat.
Lema 2.
N qoft se S sht 2-struktur e rregullt, ather ni 0, i , ni ri 0 ri 0 ri .
Vrtetim.
Me qen se ri , i 1,..., v ni 0, i . Supozojm se i , ni 0 . Ather ri , rrjedhimisht
npr p i kalojn blloqe. Me qen se S sht 2- struktur pr , ather do pik tjetr p j
ndodhet n t gjith blloqet e p i . Kshtu blloqet e p i i prmbajn t gjitha pikat e S. Pra, j i
blloqet npr p i , p j i prmbajn t gjitha pikat e S, q sht nj kontradiksion, sepse S sht
struktur e rregullt.
Do ta llogarisim tani det( M M T ) .
Lema 3.
N qoft se S sht 2-struktur e rregullt pr , ather

v v
1
det( M M T ) ni (1 ).
i 1 j 1 n j

Vrtetim.

67
 n1 ...
n2 ...
Nga Lema 1., M M N I v
T =(duke e zbritur rreshtin e par
... ... ... ...

... nv
n1 ...
n n2 0 ... 0
1

nga gjith rreshtat e tjer)= n1 0 n3 ... 0 =(pr i=2,3,. . ., v e shumzojm shtylln i

... ... ... .... ...
n1 0 0 ... nv
n1 n1 n1
n1 n n ... n ...
2 3 v

n1 0 n2 0 ... 0
me dhe ia shtojm shtylls s par)=
ni 0 0 n3 ... 0

... ... ... .... ...
0 0 ... nv
0

1 1 1
det( M M T ) n1 n1 ... n2 n3 nv
n2 n3 nv
1 1 1 1 1 1
n1 n1 ... n2 n3 nv n1 n1 ... n2 n3 nv
n2 n3 nv n1 n2 nv

1 1 1 v v
1
n1 1 ... n2 n3 nv ni 1

n1 n2 nv i 1 j 1 n j

Rrjedhimi 4.

N qoft se S sht 2-struktur e rregullt pr , ather rang S=v.

Vrtetim.
Nga Lema 3, me qen se ni 0, det( M M T ) 0 rang (M M T ) v . Por, meq
rang ( M M T ) rangM v rangM . Nga ana tjetr M ka v-rreshta
rangM v rangM v rangS v .
Rrjedhim 5.
N qoft se S sht 2-struktur e rregullt pr me v pika dhe b-blloqe, ather v b .
Vrtetim.
Me qen se M ka b shtylla rrjedh se rangM b v b .
Rrjedhim 6. (Jobarazimi i Fisherit)
N qoft se S sht 2 (v, k , ) struktur me v k ather v b .
Vrtetim.

68
Me qen se v k rrjedh se blloku nuk i prmban t gjitha pikat. Ngase 0 dhe S sht
2-struktur rrjedh se do dy pika ndodhen n blloqe pra, ekziston bllok q prmban m shum se
nj pik dhe nuk i prmban t gjitha pikat pra, S sht e rregullt dhe nga Rrjedhimi 5., kemi se
v b.
Rrjedhim 7.
2-struktura katrore e rregullt sht e reduktuar (pa blloqe prsritse).

2.2. Dizajnet simetrike

Dizajnet simetrike i prkufizuam si 2 (v, k , ) dizajne katrore ku k v . Nga v b r k .

Kemi vrtetuar m par se pr matricn e strukturs regulare e uniforme vlen:
I m ,v M v,b = k Im,b
M v,b Ib,m = r Iv,m
Pr dizajnet simetrike do t kishim:
r Iv= M Iv= Iv M= k Iv . . . . . . .(*)
Gjithashtu meq M sht e rangut v rrjedh se M sht matric regulare pra ekziston inverzi M-1 .
Pohimi 2.2.1.
1
M-1 = MT Iv
n nk
Vrtetim:
Nga shnimi b) i Lems 1., M M T (k ) I v I v M M T I v (k ) I v n I v sepse
n 1 2 r k M T M 1 I v n M 1 .
1
Nga (*) M Iv = k Iv I v M 1 I v ,
k
1 1 T
Prandaj, M T I v n M 1 M I v M 1 .
k kn nk
Pohim 2.2.2.
N qoft se S sht 2 (v, k , ) dizajn ather pr matricn e incidencs t S kemi:
det( MM T ) (r ) v1 (k (v 1)) (r ) v1 r k

69
Vrtetim:
Nga vrtetimi i Lems 1., kemi:

r ...
r ...
M M
T ~ (e zbresim shtylln e par nga t gjitha tjerat) (shnojm r pasi q kemi
... ... ... ...

... r
dizajne katrore)
r r ... r
r ... 0
~ ~ (rreshtin e dyt dhe tret dhe t v-t ia shtojm rreshtit t par)
... ... ... ...

0 ... r

r (v 1) 0 ... 0
r ... 0
~
... ... ... ...

0 ... r

det( MM T ) (r ) v1 (r (v 1)) (r ) v1 (r r (k 1)) (r ) v1 r k

Shnim: N qoft se S sht 2 (v, k , ) dizajn simetrik, ather r k , v b

det( MM T ) (k ) v1 k 2 dhe me qen se det M T det M , (det M ) 2 (k ) v1 k 2 (k ) v1
sht katror i plot. (det M ) 2 (k ) v1 (k ) v1 k 2 .

Teorema 2.2.1.

N qoft se S sht 2 (v, k , ) dizajn simetrik dhe v sht numr ift, ather rendi n i dizajnit
sht katror i plot.

Vrtetim.

Nga shnimi i msiprm (k ) v 1 sht katror i plot. Me qen se v sht ift rrjedh se (v-1) sht
tek, prandaj q t jet (k ) v 1 katror i plot duhet q (k ) duhet t jet katror i plot, pra
n k sht katror i plot.

Teorema 2.2.1, jep konditn pr mos ekszistencn e dizajnit simetrik.

Shembull 1.

Nuk ekziston dizajni simetrik (22,7,2) .

70
Vrtetim. Po t ekzistonte dizajni i till, meq v=22 ift, ather rendi i dizajnit n k 7 2 5
duhej t ishte katror i plot, gj q n 5 nuk sht.

Teorema 2.2.1.

Le t jet S 2-struktur e rregullt me parametra (v, k , ) . Ather konditat q vijojn jan

ekuivalente:

a) b v k (k 1)
Nga (v 1) r (k 1) k (k 1) v 1
b) k r

c) S sht 2-struktur, S sht struktura duale e S.

d ) S sht 2-struktur pr .

e) S dhe S jan dizajne simetrike me parametra (v, k , ) .

Vrtetim.

1. a ) b) nga v r b k

2. a ) d ) (sepse d ) c ) )

Me qen se S sht uniforme ajo sht edhe regulare rrjedhimisht ,

r1 r2 rv r ni ri r n .

MM T n I I v .

MM T M (n I I v ) M nM I v M nM kIv (ngase M I v k I v )=
n M r I v n M M I v M (n I I v ) , ( I v sht matric e rendit v).

M ( MM T ) M (n I I v ). Me qen se M sht josingulare ekziston M 1 dhe rrjedhimisht

r ...
r ...
MM T n I I v .........(*)
... ... ... ...

... r
MM T (cij ) v ku cij , i j sht produkti skalar i dy shtyllave t ndryshme t M, e ky numr sht i
barabart me numrin e pikave t prbashkta t dy blloqeve t ndryshme. Nga barazimi (*) shohim
se ky numr sht konstant ( i barabart me ). Pra, do dy blloqe t S jan incidente me pika,
rrjedhimisht, S sht 2- struktur pr . Pra, vrtetuam se a ) d ) .

3. d ) a ) . Me qen se nga d ) c ) vrtetojm se nga c) a) .

71
 Me qen se S sht dy struktur uniforme dhe e rregullt ( e mirfillt jotriviale) S sht edhe 1-
struktur pra, S sht regulare. S sht regulare, uniforme, rrjedhimisht S sht uniforme dhe
regulare me b-pika dhe v-blloqe. Nga Teorema Fisher rrjedh i ) b v ose ii ) S sht e regullt. Pra,
nga c) i ) b v ose ii ) S sht jo e regullt.

i ) N rastin e par meq S sht 2-struktur e rregullt rrjedh se v b , pra, v b pra vlen a ) .
ii ) N rastin kur S sht jo e rregullt rrjedh se do bllok i S prmban ose vetm nj pik ose t
gjitha pikat ather dhe vetm ather kur r 1 ose r b . Nga se S sht e rregullt (ni ri 0) ,
r e meq 0 r 1 . Po kshtu meq S sht e rregullt nuk mund t ndodh q do bllok i
prmban t gjitha pikat pra, c) a) .
4. a ) c ) . Ngase S sht struktur e rregullt dhe uniforme me (v, k , ) dhe nga a ) ajo sht katrore
rrjedh se S sht dizajn simetrik. Po ashtu meq nga a ) d ) rrjedh se S sht dizajn simetrik.
5. Nga e) a) sht triviale.
Shnim.
1) Nga Teorema 4, shohim se dizajne simetrike jan pikrisht ata 2-struktura uniforme dualet e t
cilave jan prsri 2-struktura, apo ekuivalent me kt ato 2-struktura t rregullta uniforme te t
cilat do dy blloqe t ndryshme kan numr t njjt pikash t prbashkta (ky numr sht ).
2) Nga Teorema 6, do t-struktur sht edhe s-struktur, 1 s t , prandaj do t-struktur uniforme
dhe katrore ( t 2 ) sht edhe 2-struktur uniforme dhe katrore. Do t vrtetojm se t gjitha t-
strukturat uniforme dhe katrore pr t 3 jan triviale. Kshtu q pr t 2 , t- struktura t vetme
uniforme katrore, pra dizajne simetrike.

Teorema 2.2.3.
Po t jet S = ( P , B , I ) t-struktur katrore ( r t ) e rregullt dhe uniforme dhe t 3 , ather blloqet
e S jan ( v 1) nnbashksi t v-bashksis P (pra S sht triviale).
Vrtetim.
Nga T.7 mund t supozojm se t 3 . S sht 3 (v, k , ) struktur e rregullt katrore (dhe uniforme).
Po t jet p S nj pik, S p sht (3 1) (v 1, k 1, ) -struktur me r blloqe ( b' r ) . . . . . . .(*).
N qoft se S p nuk sht e rregullt ather rrjedh se k 1 1 ose k 1 v 1 k 2 ose k v .
k 2 nuk sht sepse S sht 3-struktur. k v sht kontradiksion sepse S sht e rregullt k v .
Pra, S p sht 2 (v 1, k 1, ) struktur e rregullt, nga jobarazimi i Fisherit v' b' ,
b' v 1 r v 1 k v 1 k {v 1, v} . Me qen se k v k v 1 . N fund nga b v
rrjedh se do v 1 bashksi do t jet bllok sepse S sht katrore.

Shnim.
Dizajnet triviale katrore me parametra t (v, v 1, v t ) ekzistojn pr do v dhe t, t v 1 .

72