Dugo at Utak ni Cornelio S.

Reyes

Isang iglap na pagitan ng buhay at kamatayan. Isang iglap mula sa pag-igkas ng mabilis na kableng gabisig at
sa paghampas nito sa bungo ni Korbo. Isang iglap ng abot-langit na sigaw ng pagtutol ng kanyang utak na sa loob ng
isang iglap ding yaon ay pira-pirasong nakalat sa lapag ng ikiran ng balot-bakal n kable.

Ang utak ang kalaban ng aking mga pangarap, ang buong aklat ng aking buhay. At dooy lagi kong iniingatang
huwag muling mabuklat ang mga dahon ng aking mga kalungkutan.

Ang utak, ang mga matang nakamalas ng iyong kagandahan, ang mga taingang nakarinig ng mga pagtatapat
ng iyong pag-ibig, ang mga ilong na nakasamyo ng iyong bango, ang mga labing nakadama ng init ng iyong mga labi.
Ang utak ang mga bisig na ng tuturo sa iyo sa sutlang hiligan sa tapat ng aking puso at nagbuhol sa ating dalawang
katawan upang tayoy maging kaisa ng lupa at langit , ng mga bituin at ng santinakpan.

Isang iglap, at ang nasambulat na dugo at pira-pirasong malagkit, malambot at abuhing ay mga bagay na wala
nang kahulugan. Kalat na wawalisin at itatapon sa tapunan ng mga dumi.

Sa isang iglap, mula nang nakita ni Korbo ang pag-igkas ng kableng may dalang kamatayan para sa kanya at
hanggang sa yaoy kanyang madama, ay isang kidlat ng pagtututol ng kanyang buong pagkatao ang gumuhit sa
kanyang utak. Isang iglap at parang kislap ng gumuhit at nahalo sa kanyang utak ang ligaya, ang lungkot, si Karelia,
ang inangkin niyang anak, si Dando, upang magwakas ang lahat sa isang maapiy at nakakabulag na liwanag.

Huwag! Hintay, Maginoong Kable. Itoy hindi nararapat! Itoy walang katarungan!
Hindi malalaot parururok na ang araw. Napapaso ang init.
Walang namamalas kundi ang malayong abot ng karagatan sa bawat panig, ang wariy maninipis na anino ng di-
maabot-tanaw na ilang pulo, ang bughaw na langit, ang pilak na alapaap.

Mabanayad na nililikom ng babor-kable Apo, ang mga sirang kable sa kailaliman ng dagat upang ayusin yaon
at muling itatag, at nang muling magkaugnay ang mga lungsod Maynila, ng Sebu, ng Iloilo, ng Zamboanga, upang
muling ihinang ng pag-uunawaan ang mga pulo.

At ang kabley mabanyad na hinihila ng makina sa ibabaw ng kubyerta at inihuhulog sa kailaliman, sa dilim ng
tiyan ng bapor.

Dalawampu sila sa dilim ng malalim na balon-tangkeng ikiran ng kable. Dalawampu sila, at isa-isa, hali-halili,
pagdating ng bawat takda ay lumalapit sila na gaya ng isang panata sa walang patid na dating ng gabisig at balot-
bakal na kable. At ang bangis nito, ay tigas at bigat, ang matutol sa pag-igkas at paghampas na may dalang
kapangyarihang lumuray at magwasak sa bawat tamaan ay sinusupil nila ng kanilang dalawang bisig at iniikid
hanggang sa yaoy maamong mailapag at mabanayad na maiayos sa ikiran ng kanilang tinatapakan.

At ang kanilang isa-isang paglapit sa kable at walang patid na payukod na pagligid sa tangkeng yaon ng
kadiliman ay waring isang pagsamba sa isang mahiwagang Bathala.
 Dalawampu sila,at ang galit na laman ng kanilang mga bisig, katawan at hita ay masakit ay halos pumutok sa
walng hintong pagtutol sa hapo. Ang kanilang mga baga ay halos napupunit sa walang humpay na paghingi ng hangin
at hanging waring walang kasapatan.

Samantala, ang kanilang mga kamay na mahigpit n ikinakapit sa kable ay maga sa dugo ng maraming sugat n
ulit-ulit na hinihiwa ng mga talaba sa balat ng kable. At ang mga sugat na yaon ay sumisigaw sa hapdi at kati ng
sarisaring lasong nagmumula sa ilalim ng dagat.

Pagkatapos ng turno ni Korbo ay sabik na minalas niya ang parisukat na piraso ng langit na nakikita mula sa
siwang sa kubyerta na pinagmumulan ng walng patid na dating ng kable. Ang kaluluwa niyang kaluluwa ng isang
pintor ay uhaw n umiinom sa piraso ng langit na yaon na siyang tanging kagandahan sa dilim ng libingan ng ikiran.

Dalwang lingo nang hndi lumalapit ang bapor-kable Apo sa lupa at dalwang lingo nang si Korbo at ng kanyang
mga kasama ay namamahay sa ilalim ng kubyerta.
Dalawang lingo sa dilim at sa pagtutol ng katawan at kaluluwa sa pagkaalipin sa kable. Dalawang linggong
kasinghaba ng dalawang dantaon.

Natatakot ako na baka hindi n marunong gumuhit ang aking kamay.

Natatakot akong nalimot ko na ang kulay ng mga halaman at mga bulaklak, ang kulay ng dagat, ang kulay ng
lupa. Natatakot akong nalimot ko na ang mga damdam ng init ng araw sa aking katawan, ang damdam ng hanging sa
aking mukha at sa aking buhok.

Pumitpitlag ang aking puso sa kaba nab aka hindi ko na kilala ang iyong kagandahan, ang dama ng iyong labi
sa aking mga labi.

Paanoy kung mawawala ang lahat ng kagandahang ito at mamatay ang kaluluwa at hindi na muling guguhit
pa ana aking mga kamay. At ang buhay ay magiging isang tunay na
Sa wakas ay dumaong din ang bapor-kable Apo.
At aang kalawakan ng langit ay hinigop ng uhaw na kaluluwa ni Korbo na matagl ding nagtiis sa kapirasong
dulot ng siwang sa kubyerta.
At sa isang tindahan ay maluwat niyang minamalas n nagingiti ang isang kuwintas na may palawitn isang
maliit at mahiwagang Bathala na di niya kilala.
Magkano po? ang tanong sa lumapit na tao ng tindahan.
Sinabi sa kanya ang halaga.
Kung may sapat lamang akong ibabayad, ang sabi ni Korbo.
Iyan po ay hubog sa lantay nag into. Hindi mahal.
Tuluyang natuwa si Korbo.

Kasasabikan po iyan ni Karelia, ang kanyang sabi. At nang mamalas ang hindi pagkaunawa sa mata ng
kausap: Ang akin pong asawa ay mahilig sa pagtitipon ng maliliit na ikit ng ibat ibang Bathala. At hindi po ba
makikiliti ang madilat ay mahiwagang mga mata ng maliit na Bathalang iyan na wari bagang ibig saklawin sa isang
tinig ang lahat nang namamalas sa buong santinakpan?
Ang nagtitinda naman ang napangiti. Nakatatawa ang namimiling ito. Ano ang ibig sabihin?
 Nasa ginto lamang ang halaga ng kuwintas na yaon. Pangit na pangit ang palawit.
alang-alang sa kakatuwang ugali ng inyong asawa, sa kalahati lamang ng talagang halagay ibibigay ko na sa
inyo.

Binilang ni Korbo sa isip ang laman nag kanyang lukbutan.

Balutin lamang ninyo agad bago ako makapag-bagong isip.
Walng anuman, ang sabi sa sarili. Matutuwa naman si Karelia sa pasalubong na yaon.
Pagkatapos maihanda ang lahat at pagkatapos idugtong sa dalampasigan ang unang dulo ng naayos na kable,
ang babor-kable Apo ay mabanayad na naglayag sa paglalatag tungo sa kabilang pulo.
Pagkatapos ng paglalatag ay babalik na sa Maynila ang bapor.
Banay-banay at maingat ang paglalayag sapagkat kailangang bagayan ang makina ang kubyerta n humihila sa
kable mula sa tiyan ng bapor at nagtutulak doon sa karagatan.
Ang lahat ng babala sa panganib ay nahanda. Ang tatlong putol-putol na babala ay nangangahulugang dapat
ihinto ang lahat ng makina.
Dalawampu sila sa tangke ng ikiran. At bawat isay maingat na umaalalay sa kableng hinihila ngayon sa itaas
mula sa lapag na kanilang tinatapakan.
At apatnapung mata ang nakahinang sa bawat tabo ng paitaas na lubid na bakal.
Ngunit mayroong nagkamali, mayroong nagtamad noong una sa pag-iikid pa lamang ng kableng yaon,
mayroong hindi naging maingat.
Pumitlag ang kable at dalawang bisig ang halos nawalat mula sa kanilang kasukasuan.
Sa apatnapung mata ay apatnapung kulay ng sindak at pagkatakot ang nalarawan.
Tatlong putol-putol na babala! Uli! At uli! At uli!
Panganib! Panganib! Ihinto ang lahat ng makina!
Humampas ang kable at naluray ang isang bungong nagkalat ng pira-pirasong utak sa lapag ng ikiran.
Huminto ang lahat ng makina. Nagsiki ang lahat sa katahimikan. Ang buong kahabaan ng kableng wariy
naubusang bigla ng lakas ay maamong nabitin ay ngayoy wala nang panganib.
Nakita ni Korbo ang pagpitlag niyong kable. Nang ihampas ang buong kahabaan niyon ay namalas niya ang
parang kidlat na pagdating na tungo sa kanya.
At sa loob ng isang iglap n yaon mula sa pagpitlag hanggang sa madama ang diin ay isa-isang nabuklat sa
kanyang utak ang buhay nila ni Karelia.

At ang larawan ng buhay na yaon ay abot-langit n pagtutol ng kanyang kaluluwa.

Huwag! Hintay, Maginoong kable! Tinagnan kung itoy marpat, kung itoy may katarungan.
Sa paglubog ng araw ay parang napupunit ang buong ng-aapoy na kalangitan.
Natigil ang buong daigdig: ang malalaking tipak ng alapaap. Ang mga halaman. Ang tahimik na dagat na
inuulit na salamin ng kanyang kalawakan ang paghihimagsik ng langit.
Naabutan na ni Korbo si Karelia sa kanilang tipanan. Nakaupo ito sa isang malaking bato at minamalas ang
maliliit na along gumagapang sa buhanginan.
Nang masdan niya ang mukha niyon ay nakita niya ang lunkot at nabakas niya ang ilang pinahid na luha.
 Umupo siya sa tabi ni Karelia at minalas ang nagbabagang araw na kumakabila na sa maitim na bundok sa
dako pa roon ng malawak na tubig.
Kung gayoy alam mo na, ang kanyang sabi. hindi ako natanggap sa pagawaang itinuro mo sa akin. Totoong
marami ang walang hanapbuhay. Kayrami naming pumasok gayong isa lamang ang kailangan
Hindi ko alm, ang sabi ni Karelia. Ngunit alam kong wala kang loob sa gayong Gawain. Alam kong nasa
pagpipinta ang iyong isip. Inaalaala ko na unti-unti mo lamang ngangatngatin ang iyong puso kapag natanggap ka sa
gawaing yaon.
A, nagalit ka na sa akin, Karelia, gayong hindi ko naman kasalanan ang pagiging pintor ko. Kasalanan bang
makadama at makakita ng kagandahan at ibigin ng buo kong pagkatao na iguhit yaon upang Makita at madama
naman ng iba? At kung tinatawanan man ng marami ang gayong gawain sapagkat hindi ko maibibili ng bigas ay hindi
nangangahulugang nasa kanila ang katotohanan. Kung ang bigas ang ituturing ngayong pinakamahalagang bagay,
iyan ay hindi bunga ng katunayan kundi ng laganap na karalitaang dulot ng tinatawag nating kaunlaran. Ang
kagandahan ay isa sa mga halagang niwawalan natin ng kahulugan. Ang pag-ibig ay isa pa.
Siyay napatawa.
A, nagsesermon na naman ako. Ikaw kasi. Sinalang mo na naman ang kinagigiliwan kong diwa
Unti-uting nawawala ang mapulang araw.
Korbo, ang sabi ni Karelia natatakot akong hindi sapat ang pagakain ng aking kapatid. Si Pepe ay may-sakit
na naman. Tanong maliit ang naitutulong ko sa kanila. Ang Tatay ay nawaln na naman ng gawain.
Maliit na bahagi na lamang ang nakaungos sa araw.
Korbo, ang sabi ni Karelia. dalawang taon nang tayo ay magkatipan. Kilala mo si Dando. Nagtapat siya ng
pag-ibig sa akin.
Lubusan nang lumubog ang araw sa unti-unting lumalaganap ang dilim.
Iniibig mo bas a Dando? ang tanong ni Korbo.
Sa kaunting banaag ng liwanang na nalalabi pa ah namalas niya ang paglaganap ng dugo sa maliit na ugat ng
mga pisngi ni Karelia.
May sapat na kakayahang tumulong sa aking mga kapatid si Dando,ang sabi ni Karelia.
May sapat na kakayhaang mag-asawa si dando.
Nadama ni Korbo ang sampal na sagot sa sampal na tanong niya.
Laganap na ang dilim, ang sabi ni korbo. baka inaantay ka na ihahatid na kita.
Huwag na. Magtatrambiya na lamang ako ang sabi ni Karelia.

Isang iglap sa pagitan ng buhay at kamatayan. At ang dahon ng alaala ay matulin at baha-bahaging nabuklat
sa kanyang utak.
Nang mawala si Karelia ay waring nawalan ng kahulugan sa kanya ang buhay. Waring namanhid ang kanyang
pandamdam. Nawala ng kagandahan sa kanyang daigdig.
Ang mga bulaklak ay hindi na mga tainmtim na panalangin. Ang mga kislap ng bituin na ulit-ulit na pagtatapat
ng pagibig.
Ang damit sa huli niyang kuwadro ay naluma sa taguan na di nakadama ng isa mang kulay sa guhit ng pinsel.

Matulin ang agos na malinaw sa tubig na kumikislap sa mga batuhan sa tiyan ng mababaw na ilog.
 Isang babae ang naglalaba sa tabi nito. Nakilala ni Korbo si Karelia.
Sa pampang sa lilim ng mga kawayan ay saglit-saglit na inaabot ng tanaw ni Karelia ang isang papag ng batang
may kulong at tinutulungan ng isang pasusuhin.
Nilipat ni Korbo ang papag at maluwat at pinagmalas ang nakawiwiling natutulog na sanggol. nang balingan
niyang muli ng tanaw si Karelia ay nakita niyang nakatigil ito sa paglalaba at matamang nakatitig sa kanya na waring
ayaw pang maniwala na siya ay naroroon.
Nakangiting lumapit siya kay Karelia. Umupo siya sa isang bato, inalis ang kanyang balanggot at pinahid ng
panyo ang pawis ng kanyang noo.
Napakalayo naman sa bayan ang inyo ng nayon, ang sabi ni Korbo. Napagod ako sa kakahanap.
Pinagmasdan niya ang kanyang mga sapatos na namumuti sa alikabok. Maybutas na ang swelas ng isa niyon.
Itinapak niya upang di makita ni Karelia.
Paano mong natutuhan ito? tanong ni Karelia. Nakita ni Korbong hindi nalingid kay Karelia ang inililihim
niyang ssira ng kanyang sapatos.
Itinuro sa akin ng iyong kapatid , ang kanyang sabi.
Ibig niya ang mga mata ni Karelia. Malalim at mahiwaga ang mga itim niyon.
Nang mabalitaan kong ikinasal si Dando ay pinuntahan kita, ang sabi ni Korbo. Ang sabi ng iyong kapatid ay
sinaktan ka at pinalayas ng iyong ama.
Sumulat ako sa iyo makailang araw na tayo ay magkagalit, ang sabi ni Karelia. Tumungo ako sa inyong
tinitirahan. Lumipat ka na at hindi mo raw sinabi kung saan.
Pumasok akong manggagawa sa bapor na nag-aayos ng kable sa Bisaya at Mindanaw. Sa kapaguran ng aking
mga laman at katawan ay naari kong limutin ang aking mga alaala.
Sa aking sulat ay sinabi ko na may mga sandal, kung tayo ay magkakasama, na wari bang nakasisilip ako ng
kaunting banaag ng kahulugan ng buhay, ang sabi ni Karelia na tila ibig tawanan ang kanyang alaala. Sinabi ko sa
mga sandaling yaon ay napupuno ako ng damdaming ang buhay ay may halaga lamang sapagkat ikaw ay naroroon.
Patulooy ang pagkusot ni Karelia sa damit na nilalabhan. Matingkad ngayon ang kulay ng kanyang mga pisngi.
Sa nalaylay na liig ng kanyang baro ay nakalabas ang kanyang balikat na pinamumula ng sikat ng araw.

Halos hindi na maabot ni Korbo sa alaala ang bahagi ng kanyang buhay na hindi kinaroroonan ni Karelia. Sa
palagay niya ay nangyari yaon bago pa nilalang ang daigdig.
Sa wari niya ay simula pa lamang noon ng daidig nang may isang dalagang lumapit sa kanyang pagpipinta at
nagugulumihan ng nagmasid sa iginuguhit ng kanyang pinsel.
Nasa isang ilang siya noon. At ang dalaga ay hininuha niyang kasama sa isang piknik.
Pagkatapos ng matagal at pilit na pag-unawa sa kanyang kwadro ay bumaling sa kanya ang dalagang nagingiti.
Ang kawayanan po bang yaon ang inyong pinipinta?
A, nahulaan din ninyo sa wakas, ang sabi niyang tumatawa.
Patawarin ninyo po ako, ang sabu, Ngunit bahagya nang makilala ang inyong mga kawayan at ang
namamayani sa inyong kuwadro ay ang mahihiwagang kulay na pilit ko mang wariin ay hindi ko makita sa mga puno
ng kawayan yaon.
Lalong natuwa ang kanyang kalooban.
A, kung kayo lamang ang maaaring lumagay sa kinalalagyan ko ngayon at Makita at maipinta ang pilak ng
kislap at lalim ng itim ng inyong mga mata, ang rosas ng inyong mga pisngi at ang pula ng inyong mga labi, ay di
maniniwala n asana kayong ang kulay pala ay may sariling wika na nauunawaan ng puso.
Tumawa ang dalaga.
 Ang nauunawaan ko lamang ay ang ibang-iba at kakatuwang paraan ninyo sa pagsasabing maganda ang
isang dalaga.
Nagsabat ang tunog ng kanilang halkhak.

Umiyak ang sanggol sa tulugan nito sa lilim ng mga kawayan sa pampang.
Iniwan ni Karelia ang kanyang nilalabhan at pinuntahan ang sanggol.
Binuhat at idinuyan sa kanyang mga bisig. Ngunit hindi tumigil iyon sa pag-iyak.
Sumunod si Korbo at hiningi ang sanggol kay Karelia.
Bayaan mo ako, ang kanyang sabing nakangiti at inabot ang sanggol.
Ibinigay ni Karelia at tumigil naman yaon nang mahimlay sa lalong malalaking bisig ni Korbo. At tuluyan nang
natulog na muli.
Alis na muli ang aming bapor sa linggong darating, ang marahan niyang sabi upang di magising ang dala
niyang sanggol na di iniiwan ng kanyang tingin. May inupahan akong bahay sa Maynila. Kung maghahanda ka
ngayon ay aabot tayo roon bago dumilim. Bukas ay maari tayong pakasal.

Isang iglap lamang ang pagitan ng buhay at kamatayan. Sa loob ng isang iglap ay maaari kayang danasing muli
ang buong buhay ng isang kinapal?
At sa bawat tilamsik ng sumambulat na utak ay maaari kayang piliin at pag-ugnay-ugnayin ang mga nagsasabi
ng lungkot at ang mga nagsasabi ng ligaya upang sa nabuong larawan ay mabasa ang kahulugan ng buhay?
Sa kalat na mga utak ay napasama ang isang kuwintas nag into na may palawit na maliit at mahiwagang
Bathala. Madidilat ang malalaking mata nito na wari bagang ibig sakupin sa isang titig lamang ang lahat ng makikita
sa buong santinakpan.

Uhaw ang Tigang na Lupa ni Liwayway A. Arceo

Ilang gabi nang ako ang kapiling niya sa higaan. Tila musmos akong dumarama sa init ng kanyang dibdib at nikikinig
sa pintig ng kanyang puso. Ngunit, patuloy akong nagtataka sa malalim na paghinga niya, sa kanyang malungkot na
pagtitig sa lahat ng bagay, paghikbi

Ilang araw ko nang hindi nadadalaw ang aklatan: ilang araw ko nang hindi nasasalamin ang isang larawang mahal sa
akin: bilugang mukha, malapad na noo, hati-sa-kaliawang buhok, singkit na mga mata, hindi katangusang ilong, mga
labing duyan ng isang ngiting puspos-kasiyahanSa kanya ang aking noo at mga mata. Ang aking hawas na mukha,
ilong na kawangki ng tuka ng isang loro, at maninipis na labi, ay kay Ina

Sa Ina ay hindi palakibo: siya ay babaing abilang at sukat ang pangungusap. Hindi niya ako inuutusan. Bihira siyang
magalit sa akin at kung nagkakagayon ay maikli ang kanyang pananalita: Lumigkit ka!At kailangang di ako makita.
Kailangang do ko masaksihan ang kikislap na poot sa kanyang mga mata. Kailangang di ko namamalas ang pagkagat
niya sa kanyang labi. Kailangang do ko na makita ang panginginig ng kanyang mga daliri. Ito rin ang katumbas ng
kanyang mariing huwang kung mayroon siyang ipinagbabawal.
Ang ngiti ni Ina ay patak ng ulan kung tag-araw: ang bata kong puso ay tigang na lupang uhaw na uhaw

Minsan man ay hindi ko narinig na may pinagkagalitan sila ni Ama bagamat hindi ko mapaniwalaang may
magkabiyak ng pusong hindi nagkakahinampuhan. Marahil ay sapagkat kapwa sila may hawak na kainawaan: ang
pagbibigayan sa isat isa ay hindi nalilimot kailanman.

Kung gabi ay hinahanap ko ang kaaliwang idinudulat ng isang amang nagsasalaysay tungkol sa mga kapre at nuno at
tungkol sa magagandang ada at prinsesa; ng isang nagmamasid at nakangiting ina; ng isang pulutong ng nakikinig na
magaganda at masasayang bata.

Ngunit, sa halip niyon ay minalas ko si Ama sa kanyang pagsusulat; sa kanyang pagmamakinilya; sa kanyang
pagbabasa. Minamasdan ko kung paano niya pinapangunot ang kanyang noo; kung paano niya ibinubuga ang asong
nagbubuhat sa kanyang tabako; kung paano siya titingin sa akin na tila may hinahanap; kung paano niya ipipikit ang
kanyang mga mata; kung paano siya magpapatuloy sa pagsulat

Si Ina ay isang magandang tanawin kung nanunulsi ng mga punit na damit; kung nag-aayos ng mga uhales at
nagkakabit ng mga butones sa mga damit ni Ama. Sa kanyang pagbuburda ng aking mga kamison at panyolito sa
galaw ng kanyang mga daliri ay natutunghan ko ang isang kapana-panabik na kuwento. Ngunti, ang pananabik na
itoy napapawi.

Kabagu-tbagot ang aking pag-iisa at ako ay naghahanap ng kasama sa bahay: isang batang marahil ay nasa kanyang
kasinungalingang gulang o isang saggol na kalugud-lugod, may ngiti ng kawalang-malay, mabango ang hininga, may
maliit na paa at kamay na nakatutuwang pisilin, may mga pisngi at labing walang bahid-kasalanan at kasiya-siyang
hagkan, o isang kapatid ba kahulihan ng gulang, isang maaaring maging katapatan

Sakali mang hindi nagkagalit si Ina at Ama, o kung nagkakagalit man ay sadyang hindi ipinamamalay sa akin, ay
hinahanap ko rin ang magiliw na palitan ng mga titig, ng mga ngiti, ng mga biruan.

Sapat na ang isang tuyot na aalis na ako sa pagpapaalam ni Ama. Sapat na ang naningil na ang maniningil sa ilaw o sa
tubig o sa telepono upang sakupin ang panahong itatagal ng isang hapunan. Sapat na panakaw sa sulyap ni Ama
upang ipadamang may naririnig siya.

Mabibilang sa mga daliri ng aking dalawang kamay kung makailan kaming nagpasyal: Si Ama, si Ina at ako. Malimit na
ako ang kasama ni Ina; hindi ko nakitang sinarili nila ang pag-aaliw.

Inuumaga man si Ama sa pag-uwi kung minsan ay hindi ko kinapapansinan ng kakaibang kilos si Ina. Nahihiga rin siya
pagdating ng mga sandali ng pamamahinga at kung nakatutulog siya o hindi ay hindi ko matiyak.

Marahil ay ito ang tunay na madarama ng kataling-puso ng isang taong inaangkin ng madla

Ngunit, walang pagsisisi sa kanyang tinig.

8

Ilang taon na ngayon ang nakaraan nang minsang may ibinalik na aklat ang aming tagapaglaba: yaon daw ay nakuha
niya sa isang lukbutan ng amerikana ni Ama. Ibinigay ko yaon kay Ina: yaon daw ay talaarawan ni Ama.

Kinabukasan ay may bakas ng luha ang mga mata ni Ina. Kapansin-pansin ang lalo niyang hindi pagkabo buhat noon.
Lalo siyang naging malungkot sa aking paningin.

Ano ang nasa isang talaarawan?

Lasing na lasing si Ama. Karaniwan nang umuuwing lasing si Ama ngunit, kakaiba ang kalasingan niya nagyong gabi.
Hinihilamusan siya ni Ina ng malahiningang tsaa, ngunit wala itong naibigay na ginhawa.

Hindi rin kumikino si Ina: nasa mga mata niya ang hindi maipahayag na pagtutol.

Sapagkat may isusulat akosapagkat ikamamatay ko ang pighating itosapagkatsapagkatsapagkat

10

Idinaraing ngayon ni Ama ang kanyang dibdib at ulo: hindi raw siya makahingang mabuti.

Marahil ay may sipon ka, ani ina. Sinisinat ka nga.

Isang panyolitong basa ng malamig na tubig ang itinali ko sa ulo ni Ama. Wala siyang tutol sa aking ginagawa.
Sinusundan niya ng tingin ang bawat kilos ko.

Ang kanyang mga bisig, buhat sa siko hanggang sa palad, at ang kanyang binti, buhat sa tuhod hanggang sa mga
talampakan, ay makailan kong binuhusan ng tubig na mainit na inakala kong matatagalan niya tubig na pinaglagaan
ng mga dahong ng alagaw. Kinulob ko siya ng makakapal na kumot matapos na inumin niya ang ibinigay kong mainit
na tubig na pinigaan ng kalamansi.

Nakangiti si Ama: Manggagamot pala ang aking dalaga!

Sinuklian ko ng isang mahinang halakhak ang ngiti niyang yaon: hindi ako dating binibiro ni Ama.

Sanay ako si na sa mga sandaling yaon: sanay lalo kong ituturing na mahalaga ang nadarama kong kasiyahan

11

Nabigo ako sa aking pag-asa: nakaratay nang may ilang araw si Ama. Halos hindi siya hinihiwalayan ni Ina: si ilalim ng
kanyang mga mata ay may mababakas na namang maiitim na guhit.

Anang manggagamot ay gagawin niya ang lahat ng kanyang makakaya. Ngunit, ayaw niyang ipagtapat sa akin ang
karamdaman ni Ama.

12

Ipinaayos ngayon ni Ama ang kanyang hapag. Nililinis ko ang kanyang makinilya. Idinikit ko ang kagugupit na
kuwentong kalalathala pa lamang. Pinagsama-sama ko ang mga papel sa kanyang mga kahon.
Ang pang-ilalim na kahon ng kanyang hapag ay nagbigay sa akin ng hindi gagaanong pagtataka: may isang kahitang
pelus na rosas at isang salansan ng mga liham. Maliliit at mga bilugang titik bughaw na tinta sa pangalan ni Ama sa
kanyang tanggapan ang mga nasa sobre.

13

Ang larawan sa kahitang pelus ay hindi yaong hawas na mukha, may ilong na kawangki ng tuka ng isang loro,
maninipis na labi. Sa likod niyon ay nasusulat sa maliliit at bilugang mga titik sa bughaw na tinta: Sapagkat akoy hindi
makalimot Ang larawan ay walang lagda ngunit nadama ko ang biglang pagkapoot sa kanyang at sa mga sandaling
yaon ay natutuhan ko ang maghinanakit kay Ama.

14

Bakit sa panahong ito lamang tayo pinaglapit ng pangyayari? Higit marahil ang aking katiwasayan kung hindi ka
dumating sa aking buhay, bagamat hindi ko rin marahil matitiis na hindi maipagpalit ang aking kasiyahan sa isang
pusong nagmamahal. Totoong ang kalagayan ng tao sa buhay ang malimit maging sagwil sa kanyang kaligayahan

15

Naiwan na natin ang gulang ng kapusukan; hindi na tayo maaaring dayain ng ating nadarama. Ngunit, nakapagitan sa
atin ngayon ang isang malawak na katotohanang pumupigil sa kaligayahan ang hindi natin maisakatuparan ay
buhayin na lamang natin sa alaala. Panatilihin na lamang natin sa diwa ang katamisan ng isang pangarap; sanay
huwag tayong magising sa katotohanan

16

Nakita ko siya kagabi sa panaginip; sinusumbatan niya ako. Ngunit, hindi ko balak ang magwasak ng isang tahanan.
Hindi ko maatim na mangnakaw ng kanyang kaligayahan; hindi ko mapababayaang lumuha siya dahil sa akin. Ang
sino mang bahagi ng iyong buhay ay mahal sa akin; ang mahal sa akin ay hindi ko maaaring paluhain

17

Ang pag-ibig na itoy isang dulang ako ang gumaganap ng pangunahing tauhan; sapagkat ako ang nagsimula ay ako
ang magbibigay-wakas. Ipalagay mo nang akoy nasimulang tugtuging nararapat tapusin. Gawin mo akong isang
pangarap na naglalaho pagkagising. Tulungan mo akong pumawi sa kalungkutang itong halos pumatay sa akin

18

Ngunit, bakit napakahirap ang lumimot?

19

Nadama ko ang kamay ni Ina sa aking kanang balikat: noon ko lamang namalayan na may pumasok sa aklatan. Nakita
niya ang larawang nasa kahitang pelus na rosas. Natunghan niya ang mga liham na nagkalat sa hapag ni Ama.

Si Ina ay dumating at lumisang walang binitiwang kataga. Ngunit, sa kanyang paglisan ay muling binati ng kanyang
palad ang aking balikat at nadarama ko pa ang salat ng kanyang mag daliri; ang init ng mga iyo, ang bigat ng kanilang
pagkakadantay

20
Ang katahimikang namagitan sa amin ni Ina ay hindi pa napapawi. Iniiwasan ko ngayon ang pagsasalubong ng aming
mga titig; hindi ko matagalan ang kalungkutang nababasa ko sa mga paninging yaon.

21

Hiningi ni Ama ang kanyang panulat at aklat-talaan. Nguni, nang mapaniwala ko siyang masama sa kanyang ang
bumangon ay kanyang sinasabi: Ngayon ay ang aking anak ang susulat nang ukol sa atinAt sa anyay isang
dalubhasang kamay ang uukit niyon sa itim na marmol. Ngunit, hindi ko maisatitik ang pagtutol na halos ay pumugto
sa aking paghinga.

Nasa kalamigan ng lupa ang kaluwalhatian ko!

Kailanman ay hindi ko aangkining likha ng aking mga daliri ang ilang salitang ito.

22

Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng iyong kalooban; ang uang tibok ng puso ay hindi pag-ibig sa tuwinaHalos
kasinggulang mo ako nang pagtaliin ang mga puso namin ng iyong InaMura pang lubha ang labingwalang
taonHuwag ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng mga kalungkutang magpapahirap sa iyo habang-buhay

Muli kong nadama ang tibay ng buhol na nag-uugnay ng damdamin ni Ama sa akin.

23

Kinatatakutan ko na ang malimit na pagkawala ng diwa ni Ama.

Si Ina ay patuloy sa kanyang hindi pagkibo sa akin, patuloy sa kanyang hindi pag-idlip, patuloy sa kanyang pahluha
kung walang makakita sa kanya

24

Ang kanang kamay ni Ina ay idinantay sa noo ni Ama at ang pagtatanan ng isang nais tumakas na damdamin sa
kanyang dibdib ay tinimpi ng pagdadaop ng kanyang ngipin sa labi.

Naupo siya sa gilid ng higaan ni Ama at ang kaliwang kamay nito ay kinulong niya sa kanyang mga palad.

Magaling na ako, mahal komagaling na akosa muli mong pagparito ay sabihin mo sa akin kung saan tayo maaaring
tumungoang moog na itong kinabibilangguan koy aking wawasakinsa ano mang paraansa ano mang paraan

Ang malabubog na tubig na bumabakod sa mga pangingin ni Ina ay nabasag at ilang butil niyo ang pumatak sa bisig ni
Ama. Mabibigat na talukap ang pinilt na iminulat ni Ama at sa pagtatagpo ng mga titig nila ay gumuhit sa nanunuyo
niyang labi ang isang ngiting punung-puno ng pagbasa. Muling nalapat ang mga durungawang yaon ng isang
kaluluwa at hindi niya namasid ang mga matang binabalungan ng luha: ang mga salamin ng pagdaramdam na hindi
mabigkas.

25

Nasa mga palad pa rin ni Ina ang kaliwang kamay ni Ama: Sabihin mo, mahal ko, na maaangkin ko na ang kaligayahan
ko
Kinagat ni Ina nang mariin ang kanyang labi at nang siyay mangusap ay hindi ko naaming kay Ina ang tinig na yaon:
Maaangkin mo na, mahal ko!
Ang init ng mga labi ni Ina ang kasabay ng kapayapaang nanahanan sa mga labi ni Ama at nasa mga mata man niya
ang ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong sa isang buhay na wala nang luhang dumadaloy sa mga iyon: natitiyak niya
ang kasiyahang nadama ng kalilisang kaluluwa.