Fisika eta Kimika

Naturaren Zientziak
I. BLOKEA: KIMIKA (1)
3
DBH

giltza
Naturaren Zientziak, FISIKA ETA KIMIKA
I. BLOKEA: KIMIKA (1)
3
Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza

Proiektua eta argitalpena: giltza-edebé taldea

Zuzendari nagusia: Antonio Garrido González

Hezkuntza-edukien argitalpenaren zuzendaria: María Banal Martínez
Zientzia eta Teknologia arloko zuzendaria: Josep Estela Herrera
Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera
Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro

Giltza-edebé taldea:
Koordinatzailea: Libe Arenaza Alvarez
Edizioa: Mario Suárez García, Carlos Prósper Gisbert eta Fernando Monsó Ferré
Pedagogia: Elsa Escolano Lumbreras
Ilustrazioa: Robert Maas Olives
Azala: Luis Vilardell Panicot eta Mónica González López

Kolaboratzaileak:
Testua: Tomás García Pozo
Itzulpena eta aholkularitza: Jose Ramon Etxebarria Bilbao eta Maialen Zabaljauregui Marcuerquiaga
Marrazkiak: Pedro Luis León Celma eta Carlos Salom Galofré
Argazkiak: Gonzalo Cáceres Dancuart, Pedro Carrión Juárez, AGE Fotostock, Latinstock, El Mundo, Jupiter Images, Cover, HighRes Press Stock,
Prisma, Stock Photos, Photos.com eta giltza-edebé artxibategia
Diseinua: Tecfoto, S. L.
Fotokonposizioa: Interlínia, S. L. eta Saioa Belar Iñarra
Esker ona: Ventus Ciencia Experimental, S. L.

Liburu hau giltza-edebé argitaletxearen proiektuaren parte da, eta Bigarren Mailako Hezkuntzan indarrean dagoen curriculumaren
arabera egin da.

OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak norberaren koadernoan egitekoak dira. Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute bestelako
xederik.

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbues-
penezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos) (www.conlicencia.com;
91 702 19 70 / 93 272 04 45).

Editoreek beren esku zegoen guztia egin dute obra honetan aipatzen diren materialen jabeak aurkitzeko. Gure gogoaren aurka baten bat aipatu gabe geratu bada,
posible denean zuzenduko da delako akatsa.

Jabegoa giltza-edebé taldea

© giltza-edebé taldea, 2011
Zumalakarregi etorbidea, 54
48006 Bilbo
www.edebe.com

ISBN 978-84-8378-222-4 (obra osoa)

Lege-gordailua. B. xxxxx-2011
Espainian inprimatua
Printed in Spain
EGS - Rosario, 2 - Bartzelona
FISIKA ETA KIMIKA
Naturaren Zientziak
3
DBH

I. BLOKEA: KIMIKA (1)

NOLAKOA DA LIBURU HAU?
Lan honetako edukiak hiru liburutan antolatu-
ta daude, eta horietako bakoitza gai bati bu-
Konposatu ez-organikoen formulazioa eta nomenklatura
Konposatuak formulatzeko, lagungarria da pentsatzea ioiz osatuta daudela, nahiz eta badakigun beti ez dela horrela izaten.
Elementu bakoitzari esleitzen zaion alegiazko kargari —positiboa zein negatiboa— oxidazio-zenbaki esaten zaio.
Beti bete behar da baldintza hau: konposatu batean parte hartzen duten elementuen atomo guztien oxidazio-zenbakien baturak

ruzko bloke bati dagokio. zero izan behar du.

Elementu batek zenbait oxidazio-zenbaki desberdin izan ditzake, zer konposaturen osagai den. Ikus ditzagun elementu esanguratsu
batzuek hartzen dituzten oxidazio-zenbaki ohikoenak.

Elementua H Li, Na, K, Rb, Cs Be, Mg, Ca, Sr, Ba Fe, Co, Ni Cu Ag Au Zn, Cd Hg

Bloke bakoitzaren amaieran, oinarrizko gai- Oxidazio-zenbakia −1, +1 +1 +2 +2, +3 +1, +2 +1 +1, +3 +2 +1, +2

Elementua B Al C, Si Sn, Pb N P, As, Sb O S, Se, Te F Cl, Br, I

tasunak eta horiek ebaluatzeko jarduera bat- Oxidazio-zenbakia −3, +3 +3 +4, −4 +2, +4 −3, +1, +2, +3, +4, +5 −3, +3, +5 −2 −2, +2, +4, +6

Oxidazio-zenbakiak jakinez gero, konposatuaren formula ondoriozta daiteke. Eta alderantziz: konposatu baten formula jakinez
−1 −1, +1, +3, +5, +7

gero, osagaien oxidazio-zenbakiak lor daitezke.

zuk aurkituko dituzu. Ikus ditzagun adibide batzuk.

Sufre trioxidoan sufrearen oxidazio-zenbakia +6 da. Lortu Lortu kaltzio sulfitoan (CaSO3) ageri diren elementuen oxidazio-
konposatu horren formula. zenbakiak.
— Oxigenoaren oxidazio-zenbakia beti da –2. Beraz, sufrea-

Bigarren blokearen amaieran ohiko konposa-

— Ca eta O elementuen oxidazio-zenbakiak beti dira berberak:
ren zenbakiarekin (kasu honetan, +6) konpentsatzeko, 3 +2 eta –2, hurrenez hurren. Hortaz, hauxe izango dugu:
oxigeno atomo beharko dira. +2 −2
+6 −2 Ca S O3
S O3 ⇒ (+6) + 3 ⭈ (−2) = 0

tu ez-organikoen formulazioa eta nomen-
— Zenbat atomo behar diren jakiteko, hauxe egin daiteke: le-
henik, elementuen sinboloen gainean oxidazio-zenbakiak
— Oraingoz x deituko diogu S-aren oxidazio-zenbakiari. Oina-
rrizko araua kontuan izanik, oxidazio-zenbaki guztien batu-
rak 0 izan behar du. Beraz:
idatzi, eta jarraian, elkarrekin trukatu, baina azpiindize mo- +2 + x + 3 · (−2) = 0 ⇒ x = +4
dura jarrita eta zeinurik gabe. Beharrezkoa bada, balio

klatura lantzeko zenbait orrialde aurkituko horiek sinplifikatu egin daitezke. Kasu honetan:
+6 −2
— Kaltzio sulfitoan Ca-aren oxidazio-zenbakia +2 da, S-arena +4,
eta O-arena –2
+2 +4 −2
S O S2O6 SO3 Ca S O3

dituzu.

䉱
Ez dira nahastu behar oxidazio-zenbakia eta karga ionikoa.
• Karga ionikoa atomo batek edo atomo multzo batek elektroiak galtzean edo irabaztean hartzen duen karga positiboa edo
negatiboa da. Karga hori adierazteko, n+ edo n– idazten da ioiaren gainean, eskuinean.
• Oxidazio-zenbakia karga teoriko bat da, elementu batek konposatu jakin batean duen konbinazio-ahalmena adierazten
duena. Zenbaki hori adierazteko, n+ edo n– idazten da elementuaren sinboloaren gainean konposatua formulatzeko edo
izendatzeko prozesuan, baina ez da utziko behin betiko formulan.
Konposatu ez-organikoen aniztasuna eta konplexutasuna handia denez, honako mota hauetako konposatu ez-organikoen for-
mulazioa eta nomenklatura soilik aztertuko ditugu:

Oxidoak Hidroxidoak
Bi elementuz Hidrogenoarenak Bi elementu baino
osatutako konposatuak gehiagoz Oxoazidoak
(bitarrak) Metala/ez-metala osaturiko konposatuak

Ez-metala/ez-metala Oxogatzak

IV Konposatu ez-organikoen formulazioa eta nomenklatura

UNITATEEN EGITURA

Hasierako orrialdeak
Hasierako irudia eta lehen Oinarrizko gaitasunak
jarduera, fisikak eta kimikak
Unitatean garatuko dituzun oinarrizko
gure inguruan duten garran-
gaitasunen zerrenda.
tziaren adierazgarri.
Unitateko edukien antolaera
ikusiko duzu. Hasi aurretik
Definizioak, adibideak eta jarduerak, unita-
teari ekin baino lehen gogora ekartzekoak.

Unitatearen garapena
Edukiak ataletan eta azpia- Orrialdeen ertzetan azalpen osaga-
taletan antolatu dira. rriak txertatu dira.
Adibideak
Jarduerak Atalen amaieran, adibide bat edo gehia-
Eduki bat landutakoan, ari- go, edukiak errazago ikasteko.
keta batzuk proposatzen
dira orrialdearen beheal-
dean, ikusitakoa finkatze-
ko.
Amaierako orrialdeak
Saiakuntza Jarduera
Laborategiko lanetan tre- eta problema ebatziak
batzeko. Eredu gisa erabil daitezke, antzeko
jarduerak ebazteko.

Ariketak Jarduera batzuetan, saiakuntza erra-

eta problemak zak egitea proposatzen zaizu.
Zenbait jarduera, unitatean Ordenagailua lagun ataleko jardue-
ikusitakoen osagarri. rak egiteko, tresna informatiko eta
telematikoak erabili beharko dituzu.
Batzuetan, jardueren bitar-
tez zehar-lerroak landuko
ditugu.

Zientzia eta gizartea Laburpena/Ebaluazioa

Atal honek fisikak eta kimi- Unitateko ideia nagusiak lagungarri
kak teknologiarekin eta izango zaizkizu ikasketa antolatzeko.
gizartearekin dituzten ha-
Ebaluazioa, edukiak ondo ulertu
rremanen berri ematen dizu.
dituzun ohartzeko.

Jarduera batzuek esanahi berezia duten ikono edo sinboloak dauzkate:

S Sendotze-jarduerak Z Zabaltze-jarduerak
Unitateko oinarrizko edukiak sendo- Unitateko edukiak zabaltzeko, sa-
tzeko eta finkatzeko jarduerak. kontzeko eta hobetzeko jarduerak.
AURKIBIDEA

1. Neurketa. Metodo zientifikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

1. Fenomeno fisikoak eta fenomeno kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2. Magnitude fisikoak neurtzeko erak 2.1. Unitateen Nazioarteko Sistema (SI)
2.2. Unitateak nola bihurtu. 2.3. Notazio zientifikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3. Neurketen doitasunik eza 3.1. Errore esperimentalak
3.2. Zifra esangarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
4. Metodo zientifikoa. Etapak 4.1. Behatzea. 4.2. Hipotesiak formulatzea
4.3. Esperimentuak egitea. 4.4. Ondorioak ateratzea
4.5. Emaitzak jakinaraztea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
5. Laborategiko lana 5.1. Segurtasuna laborategian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

2. Materia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
1. Materiaren agregazio-egoerak 1.1. Materiaren eredu zinetiko-molekularra
1.2. Gasen legeak. 1.3. Egoera-aldaketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2. Materiaren sailkapena 2.1. Nahasteak banantzeko teknikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3. Disoluzioak 3.1. Disoluzio motak. 3.2. Disoluzio-prozesua
3.3. Disoluzioen portaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
4. Elementuak eta konposatuak 4.1. Dalton-en teoria atomikoa. 4.2. Elementu kimikoak
4.3. Izaki bizidunen oinarrizko elementu kimikoak. 4.4. Elementuen sinboloak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

3. Atomoak eta molekulak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

1. Atomoa 1.1. gaur egungo eredu atomikoa. 1.2. Zenbaki atomikoa eta masa-zenbakia
1.3. Isotopoak eta masa atomikoa. 1.4. Egitura elektronikoa. 1.5. Sistema Periodikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
2. Atomoen elkarketak 2.1. Zortzikotearen araua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3. Lotura kimikoa 3.1. Lotura ionikoa. 3.2. Lotura kobalentea. 3.3. Lotura metalikoa
3.4. Substantziak lotura motaren arabera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
4. Erradioaktibitatea 4.1. Erradioaktibitatearen aplikazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Oinarrizko gaitasunak. 1., 2. eta 3. unitateak

4. Substantzia kantitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
1. Formula kimikoak 1.1. Masa molekularra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
2. Mola 2.1. Masa molarra. 2.2. Bolumen molarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3. Konposizioa 3.1. Substantzien konposizio ehundarra
3.2. Disoluzioen konposizioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
5. Erreakzio kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
1. Erreakzio kimikoak 1.1. Erreakzio kimikoen osagaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
2. Ekuazio kimikoak 2.1 Ekuazio kimikoak doitzea
2.2. Ekuazio kimikoen esanahi praktikoa. 2.3. Kalkulu estekiometrikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
3. Masa, abiadura eta energia erreakzio kimikoetan
3.1. Masaren kontserbazioa erreakzio kimikoetan. 3.2. Erreakzio kimikoen abiadura
3.3. Erreakzio kimikoen energia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
4. Erreakzio kimikoen sailkapena. 4.1. Sintesi-erreakzioak. 4.2. Deskonposizio-erreakzioak
4.3. Desplazamendu-erreakzioak. 4.4. Desplazamendu bikoitzeko erreakzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5. Kimika gure inguruan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

Oinarrizko gaitasunak. 4. eta 5. unitateak

Konposatu ez-organikoen formulazioa eta nomenklatura
6. Energia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
1. Energia kontzeptua 1.1. Energia formak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2. Energiaren transformazioa 2.1 Energiaren kontserbazioa eta degradazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
3. Energia-iturriak 3.1. Energia-iturri berriztaezinak
3.2. Energia-iturri berriztagarriak. 3.3. Energiaren erabilera iraunkorra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

7. Elektrizitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
1. Elektrizitatearen ezaugarriak 1.1. Elektrizazioa. 1.2. Elektrizazio-metodoak
1.3. Material eroaleak eta material isolatzaileak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
2. Indar elektrikoak 2.1. Coulomb-en legea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
3. Eremu elektrikoa 3.1. Indar-lerroak. 3.2. Eremu elektrikoaren intentsitatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
4. Korronte elektrikoa 4.1. Sorgailu elektrikoak. 4.2. Zentral elektrikoak
4.3. Hargailu elektrikoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

8. Zirkuitu elektrikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

1. Zirkuitu elektrikoaren osagaiak 1.1. Zirkuituko korrontearen noranzkoa
1.2. Zirkuituko hargailuen konexioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
2. Magnitude elektrikoak 2.1. Korronte elektrikoaren intentsitatea. 2.2. Potentzial-diferentzia
2.3. Erresistentzia elektrikoa 2.4. Ohm-en legea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
3. Energiaren transformazioak zirkuituan 3.1. Joule efektua. 3.2. Potentzia elektrikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
4. Elektrizitatea etxean 4.1. Korronte elektrikoaren garraioa
4.2. Etxebizitzetako instalazio elektrikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

Oinarrizko gaitasunak. 6. ,7. eta 8. unitateak

1. - 3. UNITATEAK
 1
Neurketa.
Metodo zientifikoa
EDUKIAK
1. Fenomeno fisikoak eta fenomeno kimiko-
ak
2. Magnitude fisikoak neurtzeko erak
2.1. Unitateen Nazioarteko Sistema (SI)
2.2. Unitateak nola bihurtu
2.3. Notazio zientifikoa
3. Neurketen doitasunik eza
3.1. Errore esperimentalak
3.2. Zifra esangarriak
4. Metodo zientifikoa. Etapak
4.1. Behatzea
4.2. Hipotesiak formulatzea
4.3. Esperimentuak egitea
4.4. Ondorioak ateratzea
4.5. Emaitzak jakinaraztea
5. Laborategiko lana

6
 OINARRIZKO GAITASUNAK
Zientzia-, teknologia- eta osasun-kulturarako gaitasuna
• Magnitude fisiko bakoitzari dagokion unitatea esleitzea eta
neurrien izaera hurbilduaz jabetzea.
• Eguneroko egoeretan lan zientifikoaren estrategiak erabiltzea,
problemak planteatzea, hipotesiak formulatzea eta egiaztatzea,
eta emaitzak interpretatzea.
• Laborategiko segurtasun-arauak eta produktu kimikoetan ageri
diren arrisku-sinboloak ezagutzea, eta laborategiko materialak
era egokian erabiltzea.
Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna
• Mezuak adieraztea eta interpretatzea, hizkuntza zientifikoa ze-
haztasunez erabiliz.
Informazioa tratatzeko eta teknologia digitala erabiltzeko
gaitasuna
• Informazio zientifikoa zabaltzeko informazioaren eta komuni-
kazioaren teknologien erabilera balioestea.

HASI AURRETIK
• Aipatu ezagutzen dituzun naturaren zientziak, eta azaldu zer-
taz arduratzen den bakoitza.
• Erlazionatu magnitude fisiko bakoitza SI sisteman dagokion
unitatearekin.
luzera kilogramoa
denbora metro segundoko
abiadura joulea
masa segundoa
Normalean, zientzialariek laborategietan lan egi-
energia metroa
ten dute. Ikerketan jarduteaz gain, esperimentu
ugari egiten dituzte hipotesiak egiaztatzeko. • Esan eguneroko bizimoduan erabiltzen ditugun magnitude
fisikoen bost adibide.
Bai laborategietan, bai etxean izaten ditugun pro-
duktu kimiko batzuen ontziek arrisku-sinboloa iza- • Azaldu zer ezaugarri dituen, zure ustez, zientzialari onak.
ten dute etiketan. Bilatu produktu hauek: likido li-
• Zure ustez, zein balantzak du sentsibilitate hobea: farmazia-labo-
bra-tzailea, amoniakoa eta alkohola. Ontzia ireki rategi batekoak ala elikagai-denda batekoak? Arrazoitu erantzu-
gabe, aztertu etiketa, eta esan zer segurtasun-neu- na.
rri hartu behar diren produktu horiek erabiltzera-
• Aipatu praktika-laborategian izaten diren zenbait tresna edo
material, eta azaldu zertarako erabiltzen den bakoitza.
7
 1. Fenomeno fisikoak eta fenomeno kimikoak
Natura aztertzen duten zientziak gizakiak mundua ezagutzeko duen borondatea-
ren ondorio dira. Gizakiak betidanik izan du inguruko naturari buruzko jakin-
nahia, gorputzek jasaten dituzten aldaketei erreparatu die, eta aldaketa horiek
nola eta zergatik gertatzen diren galdetu dio bere buruari.
Geure inguruari begira jartzen bagara, hainbat eta hainbat fenomeno hautemango
ditugu; hau da, gorputz materialetan gertatzen diren aldaketez konturatuko gara.
Aztertu arretaz honako fenomeno hauek:

Bero-iturri baten eraginpean Azukrea erraz disolbatzen da Ikatza erre egiten eta errauts Kanpoan utzitako burdina her-
edukiz gero, urak irakin egiten uretan, eta disoluzioak zapore bihurtzen da. Prozesu horretan doildu egiten da, eta hasierako
du, eta ur-lurrun bihurtzen da. gozoa hartzen du. kea sortzen da. propietateak galtzen ditu.

Prozesu horietan, hasierako substantziak eta amaierako
substantzia berberak dira. Fenomeno fisikoak dira.
Mota horretako fenomenoak fisikak aztertzen ditu.
Prozesu horietan, substantzia edo substantziak hasierakoa
ez den beste substantzia bat bihurtzen dira. Fenomeno
kimikoak dira.
Mota horretako fenomenoak kimikak aztertzen ditu.

Fisika izeneko zientziak fenomeno fisikoak aztertzen Kimika izeneko zientziak fenomeno kimikoak aztertzen
ditu; alegia, gorputz materialetan hasierako substant- ditu; alegia, substantzietan gerta daitezkeen aldaketak,
ziak beste mota bateko substantzia bihurtu gabe ger- eta baita substantzia horien konposizioa, egitura eta pro-
tatzen diren aldaketak. pietateak ere.

Datozen orrialdeetan, naturan gertatzen diren hainbat prozesu fisiko eta kimiko
azaltzen saiatuko gara.
JARDUERAK

1. Arrazoitu honako prozesu hauek fisikoak ala kimikoak diren:

a) Hartzidura gertatzean, azukrea alkohol eta karbono dioxido bihurtzea.
b) Izozkailuko izotzontziko ura izotz-koskor bihurtzea.
c) Klorofluorokarbonato (CFC) motako gasek planetako ozono-geruza suntsitzea.
d) Kanpaitxo bat jotzean, soinua ateratzea.

8 1. unitatea
2. Magnitude fisikoak
neurtzeko erak
Auto berria erosterakoan, hainbat ezaugarriri erreparatzen diegu: edertasuna, kolo-
rea, dotorezia, erabilgarritasuna, luzera, altuera, masa, potentzia, abiadura… Ezau-
garri edo propietate horietako batzuk neurtu egin daitezke; hots, zenbakizko balio-
ak esleitu ahal dizkiegu eskala batean. Horrelakoei magnitude fisikoa esaten diegu.

Magnitude fisikoa gorputzen edozein ezaugarri edo propietate neurgarri da.

Edozein magnitude fisiko neurtzeko, konparatu egiten ditugu magnitudearen ba-

lioa eta erreferentziatzat hartu dugun beste balio bat. Erreferentzia-balio horri
neurketa-unitate deritzo. Esate baterako, ibilgailu batek 4,05 m-ko luzera badu,
horrek esan nahi du erabilitako luzera-unitatea —metroa— baino 4,05 aldiz luzea-
goa dela.

2.1. Unitateen Nazioarteko Sistema (SI)

Mundu zabalean hainbat unitate desberdin erabiltzeagatik sortzen ziren arazoak
konpontzeko, Pisu eta Neurrien XI. Batzar Orokorrean (Paris, 1960) Unitateen
Nazioarteko Sistema (SI) ezarri zen. Erabaki hauek hartu ziren: SI-KO UNITATEEN MULTIPLOAK
— Lehenik eta behin, oinarrizko zazpi magnitude aukeratu ziren, eta bakoitzari ETA AZPIMULTIPLOAK
zegokion unitatea zehaztu zen. Magnitude horiek berez definitzen dira, eta
independenteak dira beste unitate guztiekiko. Aurrizkia Sinboloa Berretura

Adibideak: distantzia, denbora. jota Y 1024

— Oinarrizko magnitudeetatik abiaturik, eta adierazpen matematikoen bidez, exa E 1018
magnitude eratorriak eta horietako bakoitzari dagokion unitatea zehaztu zi-
tera T 1012
ren.
giga G 109
Adibideak: azalera, abiadura.
mega M 106
Koadro honetan, SI sistemako oinarrizko magnitudeak, bakoitzaren unitate-izena
eta unitate-sinboloa adierazi dira. kilo k 103

Oinarrizko magnitudea Unitate-izena Unitate-sinboloa hekto h 102

Luzera metroa m deka da 101

Masa kilogramoa kg dezi d 10−1

Denbora segundoa s zenti c 10−2

Korrontearen intentsitatea amperea A mili m 10−3

Tenperatura kelvina K
mikro μ 10−6
nano n 10−9
Argi-intentsitatea kandela cd
piko p 10−12
Substantzia kantitatea mola mol
ato a 10−18

Magnitudeen unitate-sinboloak (oinarrizko magnitudeenak zein magnitude eratorrienak) jokto y 10−24

singularrean eta letra xehez idazten dira beti; salbuespenak dira pertsona-izena duten Aurrizkiek adierazten digute hamarraren zein
unitate-sinboloak, hala nola K (kelvin), Pa (pascal) eta W (watt). berreturaz biderkatzen den unitatea.

Neurketa. Metodo zientifikoa 9

 2.2. Unitateak nola bihurtu
Batzuetan ez dira SI sistemako unitateak erabiltzen, neurtu nahi den magnitudea
handiegia edo txikiegia delako, edo toki horretan unitate zaharrak erabiltzen
direlako, SI sistemakoak ez direnak.
Hala denean, unitateak aldatu egin behar ditugu, bihurketa-faktoreen bidez.
Bihurketa-faktoreak frakzio bereziak dira, bat balio dutenak eta bi unitateren
arteko baliokidetza adierazten dutenak.

1km
1km = 1 000 m ⇒ =1
1 000 m
bihurketa-faktorea
Hasierako neurria bihurketa-faktoreaz biderkatzean, haren balioa ez da aldatu,
biderketa 1 balioaz egiten delako. Hala ere, hasierako unitatea desagertu egin da,
horren ordez beste unitate bat agertu baita:

1km
36 500 m ⋅ = 36, 5 km
1 000 m
1. ADIBIDEA

Egin itzazu unitate-aldaketa hauek:

a) Adierazi metrotan 1 245 cm. c) Zenbat urte dira 20 148 ordu? ( 1 urte = 365 egun)
b) Adierazi wattetan 124 ZP-ko potentzia (1 ZP = d) Zenbat metro segundoko dira 135 km/h-ko abiadura?
= 735,5 W).
1d 1a
1m c) 20 148 h = 20 148 h ⋅ ⋅ = 2, 3 a
a) 1245 cm = 1245 cm ⋅ = 12, 45 m 24 h 365 d
100 cm
km km 1000 m 1h m
735, 5 W d) 135 = 135 ⋅ ⋅ = 37, 5
b) 124 ZP = 124 ZP ⋅ = 91202 W h h 1 km 3600 s s
1 ZP 3 600 s

2.3. Notazio zientifikoa

Sarritan, neurriek zifra asko izaten dituzte (osoak nahiz hamartarrak). Balio horie-
kin egin beharreko eragiketak errazteko edo zifra hamartar kopurua argiago ikus-
teko, komeni izaten da kantitateak notazio zientifikoz adieraztea.
Notazio zientifikoz idatzitako balio batek hiru elementu hauek ditu: parte oso
bat (zifra ez-nulu bat), parte hamartar bat, eta 10 balioaren berretura bat, berret-
zailetzat zenbaki oso bat duena.
Aztertu arretaz adibide hauek:

Masaren balioa Notazio zientifikoa

Lurra 5 980 000 000 000 000 000 000 000 kg 5,98 · 1024 kg
Petrolio-ontzi zamatu bat 100 000 000 kg 1 · 108 kg
Balea bat 100 000 kg 1 · 105 kg
Ilar bat 0,001 kg 1 · 10−3 kg
Hauts-izpi bat 0,000 000 001 kg 1 · 10−9 kg
Hidrogeno atomoa 0,000 000 000 000 000 000 000 000 001 67 kg 1,67 · 10−27 kg

10 1. unitatea
2. ADIBIDEA
Adierazi kantitate hauek notazio zientifikoa erabiliz:

773,3448 0,002 98 0,000 0009 4 576 320 0,000 0019 74 000 000

— Berriro idatziko ditugu kantitateak, baina orain koma Koma ezkerrerantz mugitu badugu, berretzailea positi-
eskuinerantz edo ezkerrerantz mugituta, parte osoa boa izango da; ordea, eskuinerantz mugitu badugu,
zifra ez-nulu bakarra izan arte. negatiboa.
773,3448 → 7,733 448 773,3448 = 7,733 448 · 102
0,002 98 → 0002,98 0,002 98 = 2,98 · 10−3
— Koma ezkerrera edo eskuinera zenbat toki mugitu du- — Gauza bera egingo dugu gainerako kantitateekin.
gun zenbatuko dugu.
0 , 0 0 0 0 0 0 9 → 0 0哭哭
0哭 0 哭0 哭0 哭9 → 9 · 10−7
0哭
773,3448 → 7, 哬哬
733448 zazpi toki
bi toki
4 5 7 6 3 2 0 → 4 , 5哬哬
7哬6哬
3哬 0 → 4,576 32 · 106
2哬
sei toki
0,00298 → 0 0哭哭哭
02,98
hiru toki 0 , 0 0 0 0 0 1 9 → 0 0哭哭
0哭 0 哭0 哭1 , 9 → 1,9 · 10−6
0哭
sei toki
— Bi hauen arteko biderketa egingo dugu: zenbaki ha- 7 4 0 0 0 0 0 0 → 7 , 4哬 0哬 0哬 0
哬0 0哬
哬哬 0 → 7,4 · 107
martarra eta dagokion 10 balioaren berretura. zazpi toki
3. ADIBIDEA

Laborategi batean azido baten 8 mg pisatu dituzte, eta ondoren 5 cL ur dituen matraze batean disolbatu dituzte.
(Uraren dentsitatea =1 000 kg/m3)
a) Adierazi bi substantzien masak SI sistemako unitatetan.
b) Kalkulatu solutuaren masaren ehunekoa (Gogoratu: masaren % = msolutua ⋅ 100 )
mdisoluzioa

Datuak: msolutoa = 8 mg Vura = 5 cL dura = 1000 kg/m3 = 1 kg/L

a) Solutuaren masa SI sistemako unitatetan adieraziko 1L 1kg

dugu. mura = 5 cL ⋅ ⋅ = 0, 05 kg = 5 ⋅ 10 −2 kg
100 cL 1L
1g 1kg
msolutua = 8 mg ⋅ ⋅ = 0, 000 008 kg = b) Solutuaren masari dagokion ehunekoa kalkulatuko
1000 mg 1000 g
dugu.
= 8 · 10-6 kg
8 ⋅ 10 −6 kg 8 msolutua + 2
Uraren masa kalkulatuko dugu. = masaren = = ⋅ 10 −6 − ( −⋅2)100
⋅ 102 % ==1, 6 ⋅ 10 −2
− 2
5 ⋅ 10 kg 5 mura

JARDUERAK
2. Esan SI sistemako zer unitate dagokion magnitude fisiko c) 0,36 m3, dm3-tan f ) 50,4 km/h, m/s-tan
bakoitzari.
azalera – bolumena – dentsitatea – indarra
presioa – abiadura – azelerazioa

3. Eman unitate hauek:

a) 454,6 cm, metrotan d) 7 egun, segundo-
tan
b) 25 500 g, kilogramotan e) 3 824,6 W, zaldi-
potentziatan

Neurketa. Metodo zientifikoa 11

 3. Neurketen doitasunik eza
Magnitude fisikoak neurtzean beti egiten da errore bat, ezustean egina, neurgailua
gaizki erabili delako, edota neurgailuak berak mugak dituelako.
Horregatik, neurri baten baliagarritasuna zein den jakiteko, errore esperimentala
eta zifra esangarrien balioa zehaztu behar ditugu.

3.1. Errore esperimentalak

Sortzen dituzten kausaren arabera sailkatzen ditugu erroreak.

Bereizmen-errorea

Neurgailuek ez dute ematen emaitza zehatzik. Neurketa ahalik eta

ondoen eginik ere, neurgailu guztiek dute mugaren bat eta, horren
ondorioz, errorea gertatzen da.
Esate baterako, luzera bat neurtzeko zentimetro-erdiko zatiketak di-
tuen zinta metrikoa erabiltzen badugu, 0,5 cm inguruko zehazgabeta-
suna izango dugu.

Ezusteko errorea edo errore aleatorioa

Ezustean edo halabeharrez gertatzen da.

Adibidez, masa bat balantzaz neurtzean, erroreak gerta daitezke une
horretan aire-korrontea izan delako edo ingurumenaren egoera (pre-
sioa eta tenperatura) aldatu delako.
Errore horiek direla-eta, batzuetan neurriak desbideratu egiten dira,
txikiagora edo handiagora. Mota horretako erroreak saihestezinak
dira.

Errore sistematikoa

Neurgailuaren akats baten edo tresnak gaizki erabiltzearen ondorioa

Desegokia da.
Adibidez, zeroaren errorea, neurgailuaren zeroa gaizki doituta dagoela-
ko gertatzen dena.
Beste errore sistematiko bat paralaxia-errorea da. Esate baterako, likido
baten maila gainazalaren azpitik begiratuta neurtzen dugunean gerta-
tzen dena.
Egokia
Horrelako erroreak beti gertatzen dira handiagora edo txikiagora, baina
erroreaz ohartuz gero, erraz zuzen daitezke.
Zero ez-doitua

12 1. unitatea
Errorea kalkulatzean, errore absolutua eta errore erlatiboa bereizi behar ditugu.

Errore absolutua Errore erlatiboa

Neurketan lorturiko emaitzaren eta neurriaren benetako Errore absolutuaren eta neurriaren benetako balioaren
balioaren (edo balio zehatzaren) arteko kendura da, balio (edo balio zehatzaren) arteko zatidura da. Ez du diment-
absolutuan hartua. Neurtutako magnitudearen unitate siorik, eta magnitudea neurtzean unitate bakoitzeko egin
berberetan adierazten da. den errorea
adierazten du. Er = errore erlatiboa
Ea = errore absolutua
E a = |a − x| Ea = errore absolutua
a = neurketaren emaitza
x = benetako balioa (balio zehatza) a = neurketaren emaitza
x = benetako balioa (balio zehat-

5. ADIBIDEA
4. ADIBIDEA

Substantzia baten 20,25 g (benetako balioa edo balio Kalkulatu aurreko neurketan eginiko errore erlatiboa.
zehatza) pisatzean 20,21 g-ko balioa lortu dugu. Kalkula- — Datuak: Ea = 0,04 g x = 20,25 g
tu neurtzean egindako errore absolutua.
· 100
= 0, 002 哭 0, 2 %
— Datuak: a = 20,21 g x = 20,25 g 0, 04 g
Er =
Ea = ⎟ 20,21 g − 20,25 g⎟ = 0,04 g 20, 25 g

Errore absolutua 0,04 g-koa da. Errore erlatiboa 0,002koa da, hots, % 0,2koa.

Neurri baten zuzentasuna edo kalitatea ez datza errore absolutuaren balioan,

errore erlatiboarenean baizik. Errore erlatiboa zenbat eta txikiagoa izan, hainbat ADI
eta hobea izango da neurria. Errazago ulertzeko, aztertu adibide hau:
Neurri baten zehaztasuna lorturiko
A esperimentatzaileak 1 m-eko errore absolutua egin du 10 m-ko neurri bat balioaren eta balio zehatzaren arte-
hartzean. Errore erlatiboa 0,1ekoa da (neurtutako neurriaren hamarrena); hots, ko hurbilketa-maila da.
nahiko handia. B esperimentatzaileak, berriz, 10 m-ko errore absolutua egin du Errore erlatiboa zenbat eta txikiagoa
1 km-eko neurri batean. Errore erlatiboa 0,01ekoa da (neurtutako neurriaren izan, hainbat eta zehatzagoa da neu-
ehunena); alegia, lehenak egindakoa baino txikiagoa. Horren arabera, biga-
rren esperimentatzaileak lorturiko neurria lehenengoak lorturikoa baino ho-
bea da, nahiz eta errore absolutua handiagoa izan.

Bereizmena eta doitasuna

Neurriak zehaztasun osoz lortzeko lehenbiziko muga neurtzeko erabilitako tresna
bera da. Neurgailuek bi ezaugarri garrantzitsu dituzte: bereizmena eta doitasuna.

Neurgailuak magnitude batean hauteman duen aldakuntza minimoari neurgailuaren

bereizmen edo sentikortasun deritzo.
Adibidez, balantza batek 0,1 g-ko aldakuntzak hautematen baditu, baina ez hori baino
txikiagoak, balantza horren bereizmena 0,1 g-koa da.

Neurgailu batez magnitude beraren zenbait neurketa modu berean egitean neurrien Benetako balioa Lorturiko
artean izandako hurbilketa-mailari neurgailuaren doitasun deritzo. edo balio zehatza balioak

Esate baterako, amperemetro batez zenbait aldiz neurtu dugu zirkuitu batetik zirku-
latzen ari den korrontearen intentsitatea, eta emaitza hauek lortu ditugu:
I (mA) 2,5 2,4 2,5 2,5 2,4 2,5 2,5 2,4
Amperemetroa doitasun handikoa da, balio guztiak daudelako (2,4-2,5) mA tartean.
Hala ere, horrek ez du esan nahi tresna hori oso zehatza denik, intentsitatearen bene-
tako balioa tarte horretatik kanpo egon bailiteke, errore sistematiko baten kausaz.
Tresna doia, baina ez zehatza

Neurketa. Metodo zientifikoa 13

 ADI
3.2. Zifra esangarriak
Kantitate baten parte osoa zero ba- Dakizunez, neurketa orok izaten du errorea. Horregatik, zifra kopuru mugatu batez
liokoa bada, zero hori eta komaren adierazi behar dira neurriak. Zifra horiei zifra esangarri deritze.
ondorengo zeroak ez dira zifra esan- Neurrien zifra esangarriak ziur dakizkigunak dira, gehi zalantzazko beste bat; be-
garritzat hartzen. raz, errore-tarte bat dute.
2,403 m = 0,00 2403 km
Demagun erabiltzen ari garen zinta metrikoak milimetroetarainoko bereizmena
⎭
⎬
⎫

⎭
⎬
⎫
lau zifra lau zifra duela, eta egindako neurketa baten emaitza 2,403 m-koa izan dela. Kasu horretan
esangarri esangarri zifra esangarriak lau dira. Horietatik, 2a, 4a eta 0a ziurrak dira, eta 3a, zalantzazkoa.
Zeroak nahasgarri ez gertatzeko, no-
tazio zientifikoa erabiltzea komeni
da, notazio horretan zifra esangarri
guztiak hamarraren berreturaren au-
rretik ageri baitira.
1,141 · 10-3 4,72 · 103
⎭
⎬
⎫
⎭
⎬
⎫

lau zifra hiru zifra

esangarri esangarri

ADI
Neurri bat adieraztean, zenbakizko
balioa eta horri dagokion errorea uni-
tate berberetan adierazi behar dira,
eta gainera, bai bataren eta bai bes-
tearen azken zifra hamartarrek orde-
na berekoa izan behar dute. Inoiz ez
dugu emaitza adieraziko neurgailuak
hauteman dituen baino zifra gehia-
gorekin, horiek ez direlako esanga-
rriak.
Neurri esperimentalen adierazpena
Balio zehatza ez dakigunez, tarte baten bidez adieraziko dugu neurketaren emaitza,
tarte horren barruan ziur dagoela jakinda.
Tarte hori bi balio hauek determinatzen dute: batetik, neurketan lorturiko zen-
bakizko balioak eta haren zifra esangarri guztiek, eta bestetik, errore absolutuak, zei-
nak neurgailuaren bereizmenaren baliokidetzat jotzen baitugu.
Hortaz, honela adieraziko dugu neurri esperimentalen emaitza:

Adibideak: (2,403 ± 0,001) m

⎭
⎬
⎫
⎭
⎬
⎫

(2,403 ± 0,001) m lorturiko errore Ziurgabetasun-tartea

a = 2,403 m; Ea = 0,001 m zenbakizko balioa absolutua Ea Ea

Horrenbestez, neurriaren balio zehatza 2,402

(9,81 ± 0,01) s x – Ea x x + Ea
m-tik 2,404 m-ra bitarteko ziurgabetasun-
Lorturiko balioa
tartean dago.
JARDUERAK

6. Izendatu errore motak, haien kausaren arabera. Azaldu 9. Seinalatu kantitate hauen zifra esangarriak:
zertan datzan bakoitza, eta idatzi adibide bana.
a) 4,19 c) 29,5750 e) 0,000 112
7. Baskula batean irakurri dugunez, pertsona baten masa b) 5,610 · 102 d) 8,9700 · 103 f ) 4,3 · 104
67,2 kg-koa da, nahiz eta benetako balioa 67,85 kg-koa
izan. Kalkulatu neurri horren errore absolutua eta errore 10. Hona zer neurketa egin ditugun 0,01 s-ko bereizmena
erlatiboa. duen kronometro batez: 9,79 s, 10 s, 14,5 s. Adierazi
Sol.: 0,65 kg; 9,58 · 10−3 neurri horiek bakoitza bere zifra esangarriekin eta da-
gokion errorearekin.
8. Azaldu zer alde dagoen neurgailu baten bereizmenaren
eta doitasunaren artean. Neurgailu bat oso doia dela esa- Sol.: (9,79 ± 0,01) s; (10,00 ± 0,01) s; (14,50 ± 0,01) s
tean, zehatza dela esan nahi dugu?

14 1. unitatea
4. Metodo zientifikoa. Etapak
Gaur egun gizateriak naturaren zientziei buruz duen jakituria zientzialarien ikerke-
ten fruitua da, gehienbat. Zientzialariek beren langintzan erabiltzen duten proze-
durari metodo zientifiko deritzo.
Metodo zientifikoa prozedura zurruna ez izan arren, zenbait etapa edo fase ditu:
behatzea, hipotesiak formulatzea, esperimentuak egitea, ondorioak ateratzea eta
emaitzak jakinaraztea.

4.1. Behatzea
Zientzialarien ezaugarri nagusiak natura ezagutzeko gogo bizia eta jakin-mina izaten
dira. Zientzialariek gertaera edo fenomeno interesgarri bat topatzen dutenean,
lehenik eta behin arreta handiz behatzen diote.

Behatzea naturan gertatu eta zentzumenen bidez hauteman daitezkeen ger-

taerak eta fenomenoak arretaz aztertzea da.

Adibidea: Zientzialari bat ohartu da ontzi itxi batean dago-

en gasaren bolumena tenperaturaren menpe dagoela,
tenperatura handiagotuz gero gasaren bolumena handia-
gotu egiten delako.
Zientzialariak idatziz jasoko ditu garrantzia izan lezakeen
gertaera horren xehetasunak: gasaren presioa, ontzian
dagoen gas kantitatea, hasierako eta amaierako tenpera-
turak eta bolumenak…

4.2. Hipotesiak formulatzea

Behin behaketa eginda, zientzialariak bere buruari galdetzen dio nola eta zergatik
jazo den gertaera hori, eta horren azalpena eman lezakeen hipotesi bat formulatzen

Hipotesiak formulatzea behaturiko gertaeren eta horien kausen behin-behi-

neko azalpena ematea da.

Zientzialariak hipotesi hau formulatu du gertaturikoa

azaltzeko:
Presio konstantean dagoen gasaren bolumena handitu
egiten da tenperaturaren arabera.

Neurketa. Metodo zientifikoa 15

 4.3. Esperimentuak egitea
Hipotesia formulatu ondoren, zientzialariak hipotesia zuzena den ala ez egiaztatu
behar du. Horretarako, hainbat esperimentu egiten ditu, prozesuan parte hartzen
duten faktoreak aldatuz.

Esperimentatzea aztergai den gertaera edo fenomenoa hainbat aldiz errepi-

katzea eta behatzea da, kasu bakoitzean komeni diren baldintzak edo egoera
aldatuta.

Esperimentuak egin bitartean, zientzialariek hainbat aldiz neurtzen dituzte orota-

riko magnitude fisikoak, horien arteko erlazioak aztertu ahal izateko.

Termometroa Ur-bainua Gure adibideko zientzialariak aztertu nahi du zer erlazio dagoen ontziko gasaren
bolumenaren eta tenperaturaren artean, gasa presio konstantean egonik. Esperi-
mentuan poliki-poliki handiagotuko du tenperatura, eta gasaren tenperaturaren
Pistoia
balioak eta gasaren bolumenaren balioak idatziko ditu.
Jarraian, bi pauso garrantzitsu eman beharko ditu: datuak tauletan antolatzea
Berogailua
Gasa eta datuak grafikoki adieraztea.

Tenperatura berogailuaren bidez erregulatzen da, eta termometroaren bidez irakurtzen. Gasaren bolumena
eskalan irakurtzen da.
Termostatoa

Datu esperimentalen antolakuntza tauletan

Oso garrantzitsua da esperimentuetako datuak tauletan ja- Tenperatura (K) 285 300 315 330 345 360
sotzea. Taulak lagungarriak dira esperimentuan parte hart-
zen duten magnitude fisikoak elkarren artean erlazionatze- Bolumena (mL) 684 720 756 792 828 864

Adierazpen grafikoak

Grafikoak oso garrantzitsuak dira, horien bidez ikus baitezakegu esperimentuko magnitude fisikoen arteko erlazioa.
— Grafikoak paper milimetratuan marraztu ohi dira. Lehe- V (mL)
nik eta behin, koordenatuen ardatzak marrazten dira, eta
880
ardatzetan, magnitudeen izenak eta neurketa-unitateak.
860
Gero, eskala egoki bat aukeratzen da, grafikoak erabilga-
rri dugun espazio gehiena bete dezan. 840
820
Gure adibidean, tenperatura abzisa-ardatzean adieraziko
800
dugu, eta bolumena, ordenatu-ardatzean.
780
— Jarraian, datuen taulako puntuak markatzen dira, banan-
760
banan.
740
— Puntu guztiak markatu ondoren, ea lerrokaturik dauden 720
aztertu behar da. Lerrokaturik badaude, horietako gehie-
700
nak biltzen dituen lerro zuzen bat marrazten da, ahal
680
dela lerroaren bi aldeetan puntu kopuru berbera utzita.
280 300 320 340 360
— Grafiko horretatik zuzenaren ekuazioa lortzen da. Kasu T (K)
honetan, lerroa luzatuz gero, koordenatu-jatorritik pasat-
zen dela ikusiko genuke; hortaz, hauxe da zuzenaren ekuazioa:

V = k · T (non k konstante bat den)

16 1. unitatea
4.4. Ondorioak ateratzea ADI
Datu esperimentalen azterketak ahalbidetu egiten dio zientzialariari hasierako
Teoria zientifikoak zuzendu egin daitez-
hipotesia zuzena zen ala ez egiaztatzea, eta behaturiko gertaera edo fenomenoa-
ke denbora pasatu ahala; are gehiago,
ren azalpen zientifikoa ematea.
kasu batzuetan, behaketa esperimenta-
Ondorioak ateratzea behaturiko gertaerak interpretatzea da, datu esperi- len emaitzekin bat ez badatoz, baztertu
ere egin daitezke.
mentalak kontuan hartuta.
Esate baterako, neurgailuen doitasun gero
eta handiagoak erakutsi du gas errealen
Batzuetan, behaturiko gertaera edo fenomenoetan behin eta berriz errepikatzen portaera ez datorrela guztiz bat Charles-
dira joera batzuk. Kasu horretan lege bat enuntzia daiteke. Lege zientifikoa gerta- en eta Gay-Lussac-en legeak dioenarekin.
era edo fenomeno natural batean behaturiko erregulartasunen formulazioa da.
Oro har, era matematikoan adierazten da.
Lege zientifikoak teorietan integratzen dira. Teoria zientifikoak elkarrekin erlazio-
naturik dauden behaketa eta legeen azalpen orokorra ematen du.

Gure adibidean, zientzialariak bere hipotesia egiaztatu du esperimentuak eginez,

eta orain prest dago lege zientifiko bat formulatzeko. Jarraian aipatuko dugun le-
gea bi pertsonak enuntziatu zuten, bakoitzak bere aldetik: Jacques Alexandre
César Charles fisikariak (1746-1823) eta Joseph Louis Gay-Lussac (1778-1850) ki-
mikariak, biak frantziarrak. Charles-en eta Gay-Lussac-en legea deritzo.
Presio konstatean dagoen gas kantitatea finkoa denean, gasaren
bolumenaren eta tenperaturaren arteko zatidura konstantea da, eta V
konstante horren balioa gasaren kantitatearen eta tenperaturaren = k
T
mende dago, baina ez gasaren izaeraren mende.

4.5. Emaitzak jakinaraztea

Zientzialariek lege bat enuntziatu edo hobetzen dutenean, edo gertaera esperi-
mental berri bat aurkitzen dutenean, txosten zientifiko baten bidez aurkezten
dute. Txostenak lan zientifikoaren etapa guztiak bildu behar ditu: behaketak, hipo-
tesiak, datu esperimental antolatuak eta emaitzen interpretazioa, azken hori lege
zientifiko baten bidez, hala badagokio.

Garai batean, aurkikuntza zientifikoak ikertzaile gutxi batzuen eskuetara baino

ez ziren iristen. Gaur egun, Internetek, telebistak, prentsak eta irratiak hedatu egiten
dituzte aurrerapen zientifikoak gizartean. Beste bitarteko espezializatuago batzuek
(zientzia-aldizkariek, liburuek, ikertzaileen biltzarrek eta abarrek) esparru zienti-
fikoan zabaltzen dituzte.

JARDUERAK
11. Ordenatu prozesu hauek metodo zientifikoaren arabera: 13. Ikertzaile batek honako datu hauek lortu ditu A eta B
datu esperimentalak antolatzea; teoria lantzea; hipotesiak magnitudeen arteko erlazioa aztertzean:
formulatzea; ondorioak ateratzea; komunikatzea; behat-
zea. A: 5,00 10,00 15,00 20,00 25,00
B: 75,00 37,50 25,00 18,75 15,00
12. Proposatu prozedura egokiak honako hipotesi hauek
iker-tzeko: a) izotza tenperatura finkoan urtzen da; b) Ikertzaileak dio A eta B alderantziz proportzionalak direla.
aske erortzean, gorputzek hartzen duten abiadura be- Zuzen al dago? Adierazi datuak grafikoki, aztertu emait-
ren masaren araberakoa da. Izan kontuan metodo zien- zak eta atera ondorioak.
tifikoaren faseak.

Neurketa. Metodo zientifikoa 17

 5. Laborategiko lana
Metodo zientifikoaren fase gehienak laborategian gauzatzen dira, bereziki esperi-
mentuak egitea.
Hona hemen zenbait aholku esperimentazioa arrakastaz burutzeko eta laborate-
giko saiakuntzetan denbora aurrezteko.
— Eraman beti lan-gidoi bat, zer egin behar den, nola egin behar den eta zergatik
egin behar den azaltzen duena. Saioari ekin aurretik, irakurri arretaz.
— Eraman praktika-koaderno bat ere, eta idatzi bertan saiakuntzaren data, erabi-
litako materiala eta tresnak, prozesua, behaturiko gertaerak, lorturiko emaitzak
eta ondorioak.
— Egiaztatu erabili beharreko tresnak eta materiala eskura dituzula, garbi eta
egoera onean.
— Jarri lan-mahaiaren atzeko partean, soilik saiakuntza egiteko behar dituzun
tresnak eta materiala. Ontzi altuenak atzealdean jarriko dituzu, nahiezta apurtu
edo jausi ez daitezen. Etiketa aurrera begira dutela egon behar dute ontziek,
bakoitzean zer material dagoen une oro jakiteko.
— Jardun arretaz eta arduraz, ordenan eta txukun lan eginez. Eduki mahaia garbi.
Praktika egiten ari zarela likidoren bat isurtzen bazaizu, garbitu berehala eta ez
itxaron amaitu arte.
— Amaitzen duzunean, garbitu tresnak, eta gorde gauza bakoitza bere tokian,
behar den moduan iraun dezaten.
— Lana amaitu ondoren, garbitu eskuak beti.

5.1. Segurtasuna laborategian

Laborategiko tresna eta produktu batzuk arriskutsuak izan daitezke egokiro
erabili ezean. Arriskuak saihesteko, ontzietako etiketetan ageri diren sinboloei
erreparatu behar zaie eta segurtasun-arauak bete behar dira.

Produktu kimikoen arrisku-sinboloak

Zenbait produktu kimikoren ontzietan sinbolo edo ikur bereziak agertzen dira,
produktu horien arriskuez ohartarazteko. Ohikoenak ikusiko ditugu hemen,
produktu horien efektuak zein diren eta horrelakoak erabiltzean zer neurri hartu
behar duzun ohartu zaitezen.

Kaltegarria edo Arriskutsua

Leherkorra Sukoia Toxikoa Korrosiboa
narritagarria ingurumenerako

Adibideak: bolbora, Adibideak: alkohola, Adibideak: merkurioa, Adibideak: amonia- Adibideak: salfuma- Adibideak: agoarra-
nitroglizerina, pota- azetona, aerosolak… kadmioa, beruna, koa, lixiba, kloroa, tin- na, (azido klorhidri- sa, intsektizidak, pes-
sio nitratoa… intsektizidak… duak… koa), soda kaustikoa… tizidak…

18 1. unitatea
 Produktu mota Ondorioak Segurtasun-arauak
Leherkorra Lehertu egin daitezke berotuz, kolpekatuz edo igurtziz. Ez kolperik jo, ez igurtzi eta ez ukitu. Sutatik
eta bestelako bero-iturrietatik urrun eduki.
Sukoia Erraz hartzen dute su. Sua piztu daitekeen tokietatik urrun eduki.

Toxikoa Kantitate txikian arnastu, irentsi edo azaletik sartuz gero,

asaldura funtzionalak sor ditzakete, eta batzuetan heriotza
bera ere.
Kaltegarria Kantitate txikian arnastu, irentsi edo azaletik sartuz gero, Ez ukitu haiekin azala, begiak, ahoa… eta
asaldura funtzional arinak sor ditzakete. ez arnastu haien lurruna. Erabil babesga-
rriak, hala nola eskularruak, betaurrekoak,
Narritagarria Azala edo mukosak ukituta, hantura eragiten dute. maskaratxoak…

Korrosiboa Material degradagarriak edo ehun biziak ukituz gero, suntsitu

egin ditzake.
Arriskutsua Airera, uretara edo lurrera zabalduz gero, hondatu egin Ez isuri horrelakorik atmosferara. Ez bota
ingurumenerako ditzakete ingurumeneko elementuak. ontziak uretara, eta ez utzi zuzenean lurra
ukitzen ere.

LABORATEGIKO SEGURTASUN-ARAUAK

Arau orokorrak Tresnak eta produktuak erabiltzeko arauak

• Ez erre, ez jan eta ez edan laborategian.
• Jantzi txabusina arroparen gainean.
• Gorde zure jantziak eta gauzak armairuan edo taki-
lan, eta ez inoiz utzi lan-mahaiaren gainean.
• Kendu bufandak, zapi luzeak eta eroso mugitzen
uzten ez dizuten gauzak. Ile luzea baduzu, bil ezazu. • Kontuz erabili material hauskorra; adibidez, beirakiak.
• Ez egin alferreko joan-etorririk laborategian.
• Eduki beti eskuak garbi eta lehor.
• Zauriren bat baduzu, lotu edo babestu.
• Ez probatu produktuak, irentsi ere ez.
• Istripurik, erredurarik edo lesiorik gertatzen bada,
esaiozu berehala irakasleari.
• Eduki dena ordenaturik eta garbi.
• Ez erabili tresnarik edo makinarik erabilera, funtzionamendua eta ziur-
tasun-arauak ezagutu gabe.
• Tresna edo instalazio elektrikoak manipulatu aurretik, deskonektatu
sare elektrikotik.
• Ez piztu zirkuitu elektrikorik irakasleak instalazioa ikuskatu arte.
• Material apurturik edo hondatutakorik badago, esan irakasleari.
• Erreparatu produktu kimikoen flaskoetan ageri diren arrisku-sinboloei.
• Konturatu gabe zipriztintzen bazara, garbitu alde bustia ur askorekin.
Mahaia zipriztindu baduzu, garbitu urez, eta gero lehortu zapi batez.
• Egin kasu irakasleari, soberakinak nola kudeatu jakiteko.
• Praktika amaitutakoan, garbitu eta ordenatu erabilitako materiala.
JARDUERAK

14. Esan ezazu portaera hauek zuzenak diren ala ez praktika-laborategia. Ez badira, azaldu zergatik.
• Mikelek ogitartekoa jan du, eta Maialenek zukua edan du, laborategian substantzia kaltegarriekin lanean ari direla.
• Praktika amaitutakoan, Iratiren taldekideek alde egin dute laborategitik, mahai gainean materiala zikin eta desordenaturik
utzita, eta produktu batzuen flaskoak itxi gabe.

Neurketa. Metodo zientifikoa 19

SAIAKUNTZA

Laborategiko materiala
Fisikako eta kimikako jarduera praktikoak laborategian egiten dira, berariazko materialak erabiliz. Komeni da zertarako
balio duten jakitea.
Material horiek argiago erakusteko, erabileraren arabera sailkatuko ditugu.

Neurketak egiteko tresnak

Laborategian ohikoak dira erregela, zinta metrikoa, errege-oina, kronometroa, dinamometroa, balantza eta termometroa.

Milimetrotan graduaturiko erregela

Errege-oina

Balantza
Kronometroa

Termometroa

Dinamometroa
Zinta metrikoa

— Erregela graduatua, zinta metrikoa eta errege-oina, luzera neurtzeko.

— Kronometroa, denbora neurtzeko.
— Dinamometroa, indarrak neurtzeko.
— Balantza, masa neurtzeko.
— Termometroa, tenperatura neurtzeko.

Material elektrikoa
Material hauek zirkuitu elektrikoak muntatzeko eta zirkuitu horien magnitude elektrikoak neurtzeko erabiltzen dira.
— Pilak eta hornidura-iturriek korronte elek-
trikoa sortzen dute.
Hornidura-iturria
— Lanparak argi bihurtzen du energia elek-
trikoa.
— Etengailuak bi posizio ditu: batak korron-
tea pasatzea oztopatzen du, eta besteak,
aldiz, utzi egiten dio pasatzen.
Voltmetroa
Amperemetroa
— Hariek eta kableek zirkuituko elemen-
tuak lotzen dituzte, korronteak zirkula
dezan.
— Erresistentziek korrontea ibiltzea era-
gozten dute, intentsitatea mugatuz.
Hariak eta kableak
Pila — Amperemetroak eta voltmetroak korron-
te-intentsitatea eta potentzial-diferent-
Erresistentzia Lanpara Etengailua zia neurtzen dute, hurrenez hurren.

20 1. unitatea
Likidoen bolumena neurtzeko tresnak
Multzo honetan tresna hauek ditugu: matraze bolumetrikoak, pipetak, buretak, probetak eta tanta-kontagailuak.
— Matraze bolumetrikoek, bolumen jakine-
koak direnez, bolumen zehatzak lortzeko
balio dute: 25 mL, 50 mL, 100 mL, eta abar. Matraze Probeta
bolumetrikoa
— Pipetak graduatuak edo bolumetrikoak
izaten dira, eta haiei esker, ontzi batetik
bestera pasatzen den likidoaren bolume- Pipeta
na neur daiteke.
— Buretak mililitrotan graduatuta daude,
eta gil tza bat dute behealdean, likidoa
gradualki isurtzeko.
— Probetak ere mililitrotan graduaturik dau-
de, eta bolumenak neurtzeko balio dute.
Tanta-kontagailua
— Tanta-kontagailuak likido kantitate txi-
kiak tantaz tanta isurtzeko erabiltzen dira.
Haiekin egindako neurketak gutxi gorabe-
herakoak izan arren, oro har 20 tanta 1 mL-
ren baliokidetzat jotzen dira.
Bureta

Erreakzioak eragiteko tresnak

Jarraian aipatzen diren tresnez baliatuz, hainbat erreakzio desberdin eragin daitezke: saio-hodiak, Erlenmeyer matrazeak,
hauspeakin-ontziak, erloju-beirak, portzelanazko kapsulak eta arragoak.
— Saio-hodietan erreakzioak eragin dai-
tezke, eskala txikian.
Saio-hodiak
— Erlenmeyer matrazeek ahoa beheal-
Erlenmeyer matrazeak dea baino estuagoa dute, edukia isuri
gabe astindu edo irabiatu ahal izate-
ko.
Arragoa
— Hauspeakin-ontziak disoluzioak pres-
tatzeko, likidoak berotzeko eta abar
erabiltzen dira.
— Erloju-beirek, azalera handia dutenez,
erraztu egiten dute haien gainean
jarritako likidoak lurruntzean.
— Portzelanazko kapsulak erreaktibo
solidoekin erabiltzen dira edo erreak-
Hauspeakin-ontziak zioan bero handia askatzen denean.
Portzelanazko
kapsula — Arragoek, material errefraktarioz egin-
Erloju-beira
da daudenez, sutan eta oso tenpera-
tura altuak jasan ditzakete.

Neurketa. Metodo zientifikoa 21

 23. Soniak 248 g-ko balioa lortu du benetan 252,4 g-ko balioa
Fenomeno fisikoak eta kimikoak
JARDUERAK
duen masa bat neurtzean, eta Josek 430 g-ko balioa lortu du
benetan 425,4 g-ko balioa duen beste masa bat neurtzean.
15. Noiz esaten dugu fenomeno bat fisikoa ala kimikoa dela? Zehaztu bakoitzak egindako errorea neurtutako unitate ba-
S koitzeko.
16. Esan prozesu hauek fenomeno fisikoak ala kimikoak
diren. Arrazoitu erantzuna. — Bi neurrietako zein da egokiena?

a) Dutxatik irteten den ur beroa lurrun bihurtzen da eta 24. Aztertu irudi hauek eta esan zein den erloju bakoitzaren
lurrunak komuneko ispiluak lausotzen ditu. bereizmena edo sentikortasuna:
b) Ibilgailuen motorretan gasolina erretzen da, eta erre-
kuntzaren ondorioz sorturiko kea ihes-hoditik kanpo-
ratzen da.

Magnitude fisikoak
neurtzeko erak
17. Idatzi sei magnitude hauei SI sisteman dagozkien unitate-
S en izenak eta sinboloak:
luzera – denbora – masa – tenperatura
energia – korronte-intentsitatea

18. Erabili bihurketa-faktoreak, eta eman honako hauek:

a) 0,048 m, cm-tan e) 0,009 741 m3, cm3-tan 25. Seinalatu zein diren kantitate hauen zifra esangarriak:
b) 6 205m, km-tan f) 70,2 km/h, m/s-tan a) 11,1685 c) 6 121,854 e) 0,000 000 7
c) 84 ZP, W-etan g) 33,5 m/s, km/h-tan b) 7,830 · 104 d) 3,100 · 103 f) 9 · 102
d) 5 687 dm2, m2-tan h) 9 aste, h-tan
26. 11,99 mm-ko luzera lortu dugu 10 μm-ko bereizmena duen
19. a) Adierazi kantitate hauek, notazio zientifikoa erabiliz: mikrometro bat erabilita. Eman neurri hori bere zifra esangarri
guztiekin eta dagokion errorearekin.
576 254 000 3 569,0019 0,000 000 061 23
b) Adierazi kantitate hauek era hamartarrean zifra guztie- Sol.: (11,99 ± 0,01) mm
kin:
4,5 · 107 7 · 10−3 1,14 · 10−12
Metodo zientifikoa.
20. Espazio-ontzi batek 1,35 milioi kilometroko bidea egin Etapak
du 5 egun eta 15 orduan. Adierazi bi kantitate horiek SI
sistemako unitatetan, eta kalkulatu espazio-ontziaren 27.
S Aipatu, ordenan, metodo zientifikoaren etapak, eta azaldu
batez besteko abiadura. zertan datzan bakoitza.
Sol.: 1,35 · 109 m; 4,86 · 105 s; 2,78 · 103 m/s
28.
Z Iradoki prozedura bat hipotesi hau egiaztatzeko: «Pendulua-
ren oszilazio-periodoa penduluaren masaren eta sokaren lu-
zeraren menpe dago». Jarraitu metodo zientifikoaren faseei.
Neurketen
29. Zientzialari batek hainbat datu lortu ditu V eta I magnitudeen ar-
doitasunik eza teko menpekotasuna aztertzean, eta taula hau osatu du haiekin:

21. Aipatu errore absolutuen eta errore erlatiboen arteko bi V (V) 1,2 3,6 6,0 8,4 10,8 13,2
desberditasun.
I (A) 0,05 0,15 0,25 0,35 0,45 0,55
22.
S Kronometro batek 19,4 s markatu du atletismo-proba ba-
tean. Jakinik benetako balioa 19,78 s izan dela, kalkulatu
neurriaren errore absolutua eta errore erlatiboa.
Adierazi grafikoki datu horiek, aztertu emaitzak, eta interpreta-
Sol.: 0,38 s; 0,019 tu nolakoa den bi magnitude horien arteko mendekotasuna.

22 1. unitatea
30. Grafiko hauek bi magnituderen arteko erlazio matematikoa 33. Azaldu zer esan nahi duten etiketetan agertu ohi diren sin-
adierazten dute: S bolo hauek, eta esan nola jokatu behar den mota horretako
produktuak erabiltzean.
a c

b d
34. Esan zertarako erabiltzen diren laborategiko tresna hauek:
balantza, amperemetroa, Erlenmeyer matrazea, pipeta, arra-
goa.

@
Erlazio matematiko hauetako zein dagokio goiko grafiko
Ordenagailua lagun
bakoitzari? Erantzuna egiaztatzeko, esleitu balioak K eta x
parametroei. 35.
Z Ikertzaile batek idatziz jaso ditu higitzen ari den objektu ba-

K
y = ;     y = K ⋅ x;     y = K ⋅ x 2 ;     y = a + K ⋅ x t (s) 0 1 2 3 4 5
x

s (m) 0 1,5 6,0 13,5 24,0 37,5

31. Praktika hau egitean ohartuko zare-
Z nez, likido batek bere barruan murgil-
duriko gorputz bati egiten dion go- ten posizio eta denbora hauek:
ranzko bultzapen-indarra likidoaren
beraren dentsitatearen araberakoa
da.
— Bete ezazu edalontzi handi bat urez,
barruan oilo-arrautza bat nasai sar-tzeko adina bete.
— Sartu uretan oilo-arrautza fresko bat. Ikusiko duzu hondo-
ra doala. Ikertzaileak jakin nahi du ea ibilitako espazioa proportzionala
den denboraren karratuarekiko. Egiaztatu hipotesia zuzena
— Bota urari bi edo hiru koilarakada gatz, eta eragin hagaxka
den ala ez. Horretarako:
batez gatza erabat disolbatu arte.
— Ikusi ea arrautzak flotatzen duen. Horrela ez bada, gehitu — Kalkulu-orri bat erabiliz, jaso taula batean posizioaren
gatz gehiago eta eragin hagaxkarekin disolbatzeko, harik eta denboraren karratuaren balioak.
eta arrautzak flotatu arte. — Adierazi grafikoki posizioa (ordenatuetan) denboraren
— Interpretatu gertatutakoa. Handiagoa al da bultzapen- funtzioan (abzisetan). Erabili lehengo kalkulu-orria edo
indarra uretan gatza disolbatuz gero? Zergatik? irakasleak proposatzen duen programa informatikoa.
— Idatzi saiakuntzari buruzko txosten zientifiko bat. )5
Grafikoa aztertuta, atera zeure ondorioak.

36. Sartu web-orri honetan: http://www.ctv.es/USERS/vaello/

manual/c-cientifica.htm. Begiratu nola sartzen diren zenbakiak,
notazio zientifikoa erabilita, zure kalkulagailuan. Ondoren, egin
Laborategiko lana eragiketa hauek:

32. Berrikusi laborategiko segurtasun-arauak, 19. orrialdean. a) 2, 5 ⋅ 10 5 ⋅ 6, 9 ⋅ 10 −3 c) (7, 3 ⋅ 10 4 )5

S Esan ezazu hurrengo jokabideotako zein diren ezegokiak,
3, 3 ⋅ 1010
eta azaldu horrelakoen arriskuak. b) d) 2,116 ⋅ 10 9
5 ⋅ 10 6
a) Irakaslea beste talde batekin dagoen bitartean, Unai eta
Salim laborategiko materialarekin jolasten egon dira. 37. Metodo zientifikoaren aldiak ageri dira web-orri honetan:
b) Karmelek ogitartekoa jan du laborategian, produktu kimi- Z http://www.aibarra.org/investig/tema0.htm. Sar zaitez orrian,
koak erabiltzen ari zela. eta erantzun galdera hauei:
a) Zein dira hipotesi bat lantzeko urratsak?

Neurketa. Metodo zientifikoa 23

ZIENTZIA ETA GIZARTEA
NEURKETA-PATROIAK NEURRI ANGLOSAXOIAK

Neurri baten balioa konparatzeko erabiltzen ditugun LUZERA - UNITATEAK

erreferentzia-unitateak dira neurketa-patroiak.
Unitatea Mult./Azpimult. SIko baliokidea
Metro patroia honela definitu zen hasiera batean:
platino-iridiozko barra batean grabaturik dauden bi Milia* 1760 yarda 1,609 km
marken arteko tartea edo luzera, 0 °C-an neurtua.
Yarda 36 hazbete 0,9144 m
Barra hori Sèvres-en (Paris) dago, Pisu eta Neurrien
Nazioarteko Bulegoan, eta barraren bi marken arte- Oina 12 hazbete 30,48 cm
ko luzera hori Paristik pasatzen den meridianoaren
koadrantearen hamarmilioirena da, gutxi gorabehe- Hazbetea – 25,4 mm
ra. Gerora, beste patroi errazago batzuen bidez definitu
da metro patroia. Gaur egun, hain zuzen ere, metro
EDUKIERA - UNITATEAK
patroiaren definizioa argiak hutsean 1/299 792 458
segundoan betet- Unitatea Mult./Azpimult. SIko baliokidea
zen duen bidea edo
distantzia da. Galoia** – 4,546 L

Kilogramo patroia Galoi-laurdena 1/4 de galoi 1,137 L

honela definitu zen: Pinta 1/8 de galoi 0,568 L
Sèvres-en gordeta
dagoen platinozko
prototipo baten MASA - UNITATEAK
masa. Masa hori ur-
litro batek 4 °C-an eta Unitatea Mult./Azpimult. SIko baliokidea
1 atm-eko presioan Libra 16 ontza 453,6 g
duen masari dago-
kio. Gaur egun ere Ontza – 28,35g
horixe hartzen da masaren patroi unibertsaltzat, ez
* Milia ingelesa da. Itsas miliak 1,852 km ditu eta.
baita erraza patroi egokiagorik topatzea. ** Galoi ingelesa da. Galoi amerikarra 3,786 L-ren baliokidea da.
Segundo patroia honela definitu zen: eguzki-egu-
naren 24renaren 60renaren 60rena. Gaur egun era-
biltzen den definizioa, ordea, honako hau da: Cesio-
133 atomoaren oinarrizko egoeraren bi maila hiper-
finoren arteko trantsizioari dagokion erradiazioaren EREDU ZIENTIFIKOAK
9 192 631 770 periodoren iraupena.
Zientzietan, hala nola fisikan eta kimikan, errealita-
tea eredu zientifikoen bidez sinbolizatu ohi da. Ere-
du horiek sistema edo fenomeno baten adierazpen
sinplifikatuak dira, behaturiko gertaerak modu onar-
garrian azaltzen dutenak, eta saiakuntzen bidez egiaz-
LASER-METROA EDO LASER BIDEZKO ta daitezkeen aurreikuspen edo iragarpenak egiteko
DISTANTZIA-NEURGAILUA balio dutenak.
Ereduak baliagarriak dira gertaerak azaltzeko balio
Azken teknologiako me- duten bitartean. Horregatik, etengabe gertaerak az-
troa dugu. Segundo-frak- tertu behar dira, eta behar izanez gero, berritu edo al-
ziotan neurtzen ditu, doi-
tasun handiz, 5 cm eta
200 m bitarteko distan-
tziak. Laser-ziriari esker,
zehatz jakin dezakegu
non egiten ari garen
neurketa. Bere arazo ba-
karra tresna honen pre-
zio handia da. Eredu atomikoak.

24 1. unitatea
LABURPENA
• Fisika izeneko zientziak fenomeno fisikoak aztertzen ditu; 5 980 000 000 000 000 000 5,98 · 1018
alegia, gorputz materialetan hasierako substantziak beste
mota bateko substantzia bihurtu gabe gertatzen diren alda- 0,000 000 000 001 67 1,67 · 10−12
ketak. • Errore absolutua: neurketan lorturiko emaitzaren eta neu-
Kimika izeneko zientziak fenomeno kimikoak aztertzen rriaren benetako balioaren (edo balio zehatzaren) arteko
ditu; alegia, substantziek jasan ditzaketen aldaketak, eta kendura da, balio absolutuan hartua.
baita substantzia horien konposizioa, egitura eta propietate-
Ea = |a − x|
ak ere.
• Magnitude fisikoa gorputzen edozein ezaugarri edo pro-
pietate neurgarri da. • Errore erlatiboa: errore absolutuaren eta neurriaren beneta-
ko balioaren (edo balio zehatzaren) arteko zatidura da.
Oinarrizko magnitudea Unitatea Laburdura
Ea |a − x|
Luzera metroa m Er = =
x x
Masa kilogramoa kg
• Neurrien zifra esangarriak ziur dakizkigunak dira, gehi za-
Denbora segundoa s lantzazkoa den beste bat; beraz, errore-tarte bat dute.
Korrontearen intentsitatea amperea A • Neurri esperimentala bi balio hauek determinatzen dute:
Tenperatura kelvina K batetik, neurketan lorturiko zenbakizko balioak eta haren

⎭
⎬
⎫
zifra esangarri guztiek, eta bestetik, errore absolutuak, zei-

⎭
⎬
⎫
Argi-intentsitatea Kandela cd nak neurgailuaren bereizmenaren baliokidetzat jotzen bai-
Substantzia kantitatea mola mol tugu.

• Bihurketa-faktore izeneko frakzioek bat balio dute, eta bi (4,50 ± 0,05) g

unitateren arteko baliokidetza adierazten dute. lorturiko errore
1km zenbakizko balioa absolutua
36 500 m ⋅ = 36, 5 km
1000 m • Metodo zientifikoa prozedura zurruna izan arren, zenbait
• Notazioa zientifikoz idatzitako balio batek elementu hauek etapa edo fase ditu: behatzea, hipotesiak formulatzea, esperi-
ditu: parte oso bat (zifra ez-nulua), parte hamartar bat eta mentuak egitea, ondorioak ateratzea eta emaitzak jakinaraz-
berretzailea osoa duen 10 balioaren berretura bat. tea.

Balioa Notazio zientifikoa • Laborategiko tresna eta produktu batzuk arriskutsuak izan
daitezke egokiro erabili ezean. Arriskuak saihesteko, ontzie-

1. Zein da tenperatura-unitatea SI sisteman? magnitudearen aldakuntza minimoari?

EBALUAZIOA
2. Zer bihurketa-faktore behar dituzu asteak segundotara 7. Mutil baten garaiera neurtzeko, 1 mm-eko bereizmena
pasatzeko? duen zinta metriko bat erabili dugu. Emaitza 151,7 cm
izan bada, zein da neurri horren adierazpena?
3. Kalkulatu zenbat metro segundoko den 27 km/h-ko a) (151 ± 0,1) cm b) (151,7 ± 0,1) cm c) (151,70 ± 0,01) cm
abiadura.
8. Nola deritzo gertaera edo fenomeno natural batean
4. Idatzi kantitate hauek notazio zientifikoaren bidez: behaturiko erregulartasunen formulazio matematikoa-
ri?
a) 421 000 000 b) 0,000 288 3 c) 0,000 000 460 50

5. Substantzia baten 2,456 g (benetako balioa edo balio 9. Zer adierazten du

sinbolo honek ont-
zehatza) pisatzean 2,57 g-ko balioa lortu dugu. Kalku-
zi batean?
latu neurketan egindako errore absolutua eta errore er-
latiboa.

6. Nola deritzo neurketa-tresna batek hautematen duen

Neurketa. Metodo zientifikoa 25