Odžakluk timari u Bosni I Hercegovini

Odžakluk-timar je posebna vrsta feudalnog poseda poznata u Bosanskom pašaluku.

Odžakluk-timar se nasleđivao u krugu porodice; odžak je sinonim za porodicu. Ova vrsta

lena nastala je pošto su bosanske spahije, posle bitke kod Siska (1593. godina), u kojoj su
izginuli u velikom broju, tražile od sultana porodično nasleđivanje poseda. Sultan je ovu odluku
potvrdio fermanom početkom 17. veka. Ova vrsta feudalnog lena bila je važna u nastanku
bosanskog plemstva - begovata.

Da bi smo odgovorili na to pitanje, potrebno је da u nekoliko poteza, na osnovu

materijala koje dајu najstariji katastarski defteri Arhiva Predsjednistva Vlade u Carigradu, damo
razvitak agrarnih odnosa od Osmanskog osvojenja ра do onoga momenta kada su nastale, uz
saglasnost I odobrenje centralne vlasti Osmanske imperije.

Pomenuti Turski defteri nam pokazuju da su Turci u svoj timarski sistem su primali
istaknute vlaške starješine, ali timari tih starješina nisu ostajali trajno u posjedu te porodice, nego
su mijenjale svog gospodara kao I ostala feudalna lena u Bosni I Hercegovini.

Uostalom, još jedna interesantna pojava upada u oči u defterima Bosne I Hercegovine iz
16 vijeka. Mjesta islamiziranih hrišćanskih spahija, javljaju se u sve većem broju vlaški knezovi
kao posjednici timara, samo što između tih vlaških knezova iz 16 I 17 vijeka I vlaških starješina
iz 15 vijeka, postoji izvjesna razlika.

Iz jednog deftera, iz posljednjih godina Sulejmanove vladavine vidimo kako ti timari

dolaze u ruke muslimanskih spahija, te bivaju uklapani u veće timare, a knezovi I njihovi
nasljednici ostaju bez timara. Nije potrebno ukazivati da je ovdje riječ o vremenu kada se u
Turskom carstvu kada je riječ o timarskoj organizaciji, javljaju određeni poremećaji. Ali ovdje je
potrebno skrenuti pažnju na jednu sasvim drugu stvar, naime, u velikom broju takvih timara,
nalaze se čifluci tih knezova koji su negdje toliko veliki da se podudaraju sa timarima.

Kad su takvi timari, usljed ne dolaska kneza na ratni pohod, ili odricanje kneza od timara,
ili na bilo koji drugi način izlaze iz vlasti kneza, ti čifluci su ostajali idalje pod vlašću tog kneza,
a on je novom vladaru timara plaćao određenu rentu za svoj čifluk.

Koliko je važna ova konstatacija vidi se iz toga što su knezovima oduzeti timari često
puta vraćeni njima ili nekome od njihovih nasljednika, uz motivaciju da su usluge kneza u
pribiranju rente dragocjene za feudalnu klasu I njenu državu bile dragocjene.

Da su ta opšta pravila о naslijeđivanju timara, odnosno о korištenju timara vrijedila i u

Bosni i Hercegovini kao i u ostalim pokrajinama Carstva, svjedoče defteri XVI vijeka koji se
odnose na Bosnu i Hercegovinu. Iz tih deftera vidi se da su sinovi naslijeđivali timare svojih
očeva u određenoj količini i prema određenim okolnostima. Veći su dio timara dobivali Iza оса
koji је poginuo na bojnom polju nego iza оса koji је umro prirodnom smrću.
 Ustanova mazula, tj. spahije koji је na neki način ostao bez timara i ovdje је u punoj
vrijednosti. Mazul sa određenim bedelom, tj. sa uređnom ispravom koja pokazuje koliki је Ьiо
prihod timara koji је on prethodno uživao imao је prioritet u dobivanju upražnjenih timara.

Ovdje је važno da istaknemo da је ve1ika važпost ustanove mazula u Bosni i

Hercegovini samo јеdап dokaz više koliko su posjed timara i njegovo nasljeđivanje labilni u
Bosni i Hercegoviпi kao i u drugim pokrajinama Osmanskog carstva. Ako tome dodamo
cinjenicu da su upraznjene timare u Bosni i Hercegovini cesto puta dobivali mazuli iz drugih
provincija (ejaleta) onda se јаsпо vidi da ne moze biti govora о nekom privilegovanom položaju
bosanskih spahija i zeima u Osmanskom carstvu.

Čitav ovaj površinski proces imao је svoju duboku ekorюmsku suštinu. Agrarni sisteш zasnovan
na ustanovi miriske zemlje vremenom је sve više pogađao ne samo svoju najsnažniju spoljnju
organizaciju - sistem timarskih lena, nego i cijelu privredu Turske. Izvjesna privredna stabllizajcija
ostvarena uspostavom osmanske vlasti na Ba1kanu i u Panoniji rađala је oštru protivrječnost između
ograničenog raspolaganja I.enskim iшanjirma i potrebe da se postignnti nivo razvitka proizvodnje
pokreće ostvarenim viskovima brzim korakom svome unapređenju. А to se шoglo postići samo negacijom
miriske zemlje koja se sve više pokazivala kao osnovna prepreka daljega razvitka.

Koliko mi је poznato, u našoj historiskoj nauci niko do sada nije postavio i razradio pitanje о ovoj
stvari: da li је osmanska vlast u vremenu slabljenja timarskog sistema poduzimala mjere da pomogne
posjedncima timara i zeameta čiji su rentni prihodi sve manje bili dovoljni za podmirenje troškova rata i
izdržavanje spahiske porodice.?

Upada u oči da su stare norme za ubiranje rentnih prihoda na timarima ostale do kraja turske
vladavine iste. Zakonske kodifikacije Mehmeda Osvajača, Sulejmana i Ahmeda I, nisu dirale u te norme.
Centralna је v1ast nastojala da česte zloupotrebe i nova davanja koje su raji nametali spahije, zakonski
suzblje. Ali ni na jednom mjestu tih kodifikacij a nije se udaralo protiv procesa čiflučenja. Prosto se ta
značajna pojava u turskoj privredi prešućivala.

Nameće se pitanje: zašto је to tako bilo?

Ја mislim da је pitanje promjene spahiske rente za Osmansku imperiju bilo vrlo teško izvodljivo.
То је bilo skopčano sa ogromnim tehničkim i administrativnim teškoćama. Popis rentnih prihoda tražio је
i dosta vremena i izazivao је velike troškove.

Podizanje rentnog prihoda spahije povišenjem rentne stope nije moglo spriječiti započeti proces
čiflučenja zbog prirode miriske zemlje I zbog položaja spahije prema toj zemlji. Svako mijenjanje moglo
је izazvati samo jos veće teskoće u položaju raje, а u zadnjoj konsekvenci negiralo је timarski sistem i
mirisku zemlju, јег se za povecanje rente pretpostavlja stablniji, trajniji i određeniji položaj spahije u
pogledu naslijeđa i u pogledu učestvovanja u ekonomskoj organizaciji poljoprivrednog procesa. Stoga se
čiflučenja pokazuje kao jeda nuzan prerogativ ublranja rentnoga prihoda i nije čudо da su posjednici
čifluka na raznim mjestima u raznoj visini ubirali rentu od Rаје. А to је sve pokazivalo da se strogim
normama naturalne rente nije mogao regulisati organizam poljoprivredne proizvodnje, već da је
osmanska vlast bila prinuđena da prećutno prizna jedan prirodni regulativ.
 I ustanova odžakluk timara u Bosni i Hercegovini - pitanje o kome mi govorimo u ovom radu -
pretstavljala jedan od važnih elemenata koji ~su uticali na pravac i snagu toga razvitka. Za problem
čiflučenja važna stvar ko je u pretežnoj mjeri bio nosilac čiflučenja. Prirodno da u onim pokrajinama
Carstva gdje je postojao snažan broj posjednika timara domaćeg porijekla, kao sto je to slučaj u Bosni,
čiflučenje je moralo imati i drukčiji pravac i drukčiji konačni rezultat nego u onim pokrajinama gdje takav
sloj nije postojao u jednoj dugoj vremensikoj kontinuiranosti, kao sto je slučaj u Srbiji, koja je, koliko se
meni čini, u doba staibilizacije turske vlasti sporije uspostavljala i razvijala proizvodne snage nego Bosna
i Hercegovina i koja je u doba koje je bilo rješavajuće za tok i razvitak čiflučenja doživljavala duboke
ekonomske i društvene potrese, seobe i prekidanja kontinuiteta turske vlasti krajem XVII i u prvoj
po1ovici XVIII vijeka.

No prije nego što bismo prešli na taj dio našega izlaganja, potrebno је da povučemo razliku
između ustanove odžakluk timara u Bosni, koja је zasnovana početkom XVII vijeka i trajala do
likvidacije timarskog sistema u Bosni 1839 godine i odžakluk posjeda koji su postojali u Anrudoliji još od
osmanskog osvojenja izvjesnih tamošnjih krajeva.

Ti odžakluk posjedi nosili su ime »jurtluk posjeda«. Oni su dodjeljivani u stalan posjed
feudalcima tih krajeva u naknadu za pokornost i vojničku službu. Takvi su bili posjedi kurdskih begova.
Oni su u rukama imali berate. Ako bi neko od njih umro ili ne bi vršio određene dužnosti, njegov bi jurt i
odžak biо dodjeljivan njegovim sinovima lli rođacima. Isto tako drugo su jurtluk timari koji su uMaloj
Aziji dodjeljivani nekim plememkim begovima. U sluсајu smrti ili ne vršenja dužnosti timar bi se
dodjeljivao zajedno sa zapovjedništvom nad plemenom njihovim sinovima ili rođacima. Ро tome su
pomenuti odžakluk posjedi i odžakluk timari u Maloj Aziji ostajali u porodici i u slučајu nevjere prema
centralnoj vlasti, takav slučaj nije biо sa odžakluk timarima u Bosni. Tamo se odžakluk timar u slučајu
nevjere oduzimao od porodice. Vjerovatno da је, ne znajuci za tu rarzliku, Hammer i napravio već
pomenuto poredenje između bosansko-hercegovačkih begova I kurdskih begova. Međutim, i jedna i druga
ustanova nastala је i razvijala se pod sasvim drugim uslovima.

Odžakluk u Maloj Aziji biо је kompromis između timarskog sistema i rodovskih organizacija, а
odžakluk timar u Bosni bio је роkušaј centralne vlasti da se tom ustanovom spašavaju institucije
timarskog sistema i da se ојаčа vojna moć jedne dragocjene pokrajine Osmanskog carstva. Ispitivanje
timarskog sistema u Bosni pokazuje da је izrođavanje toga sistema jos u XVI vijeku dovodilo do
otimačine i kupoprodaje timara. Presušjela osvajanja nisu krajem XVI i 11 XVII vijeku mogla za spahije
mazule naći nove timaгe, а da ne govorimo о XVIII i XIX vijeku kada је trebalo grčevito braniti i ono što
se ima pred opasnošću od spoljnje agresije. Dakle, to је bila ustanova onoga doba kada је timarski sistem
prešao u defanzivu. Potrebno је spomenuti da је ustanova odžakluk timara obuhvatala i gedik timare,
stavljajući žig nasljednosti na položaj vezan za takve timare. Pomenuti Skaricev »Popis Bosanskih spahija
iz 1711 godine« ubjedljivo pokazuje koliko su znatan dio timarskih posjeda držali u svojim rukama ljudi
bosanskog divana, ćehaje, muteferike, čauši itd. Ti položaji ustanova odžakluk timara i zeameta
vremenom su prelazili u ruke bosanskih plemića i na taj način se njihov uticaj u upravi ovim zemljama
povećavao. Timarska organizacija u Bosni i Hercegovini sve је vise postajala zatvorena za ljude van
ovoga ejaleta. Izraz mazul sve se manje čuје pri dodijeljivanju timara u Bosni i Hercegovini. Ovi posjedi
počinju da cirkulišu u rukama zatvorrenog kruga spahiskih porodica, а svako van toga kruga smatran је
strancem ili, kako se to govorilo, edžnebi. Prirodno da se to odrazilo I na psihologiju tih spahiskih
porodica i da је stvaralo povoljne uslove za nastanak i učvršćenje klasnih tradicija kod spahiskog reda.