Οχυρωματικές κατοικίες στον

ελλαδικό χώρο: τρεις

χαρακτηριστικές "περιπτώσεις"

Παναγιώτης Πυρπυρής,
Σχ. Σύμβουλος ΠΕ02, Δ.Δ.Ε. Γ΄ Αθήνας
• Έχει καρδιά σαν πέτρα
• Στύβει πέτρα με το χέρι του
• Έχει στήθος μάρμαρο
• Έχει τύχη βουνό
• Κάνω την καρδιά μου πέτρα
• Έριξε μαύρη πέτρα
• Η πέτρα στους μύθους (Νιόβη,
Κων/νος Παλαιολόγος)

Την πέτρα χρησιμοποιούσε ανέκαθεν ο άνθρωπος για να:

• οριοθετήσει,
• αξιοποιήσει γεωργικά τις πλαγιές,
• κατασκευάσει έργα δημόσια (δρόμους, κρήνες οχυρά,
κ.ά.) και ιδιωτικά (σπίτια, πυργόσπιτα κ.ά.)
• Η Ελλάδα, χώρα ορεινή και ημιορεινή κατά 80%,
είναι το «βασίλειο της πέτρας»
• Η πέτρα είναι το κύριο υλικό των παραδοσιακών
σπιτιών και οικισμών
• Οι ρίζες και τα πρότυπα της παραδοσιακής
αρχιτεκτονικής χάνονται στον χρόνο.
• Ωστόσο η αρχή της τοποθετείται τον 17ο αι.
• Κορύφωση: 18ος και 19ος αι. (παράλληλα με τον
νεοκλασικισμό) – τέλος : αρχές 20ου αι.)
• Πού η κορύφωση; : Κυρίως στα ορεινά
• Γιατί; : α) αθρόα μετεγκατάσταση, β) αφθονία
πέτρας και ξύλου
 Πύργοι- κατοικίες (πυργόσπιτα ή πολεμόπυργοι)

• Εντάσσονται στα δημιουργήματα της

παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και συνδέονται με
τους μεσαιωνικούς αμυντικούς πύργους που
προϋπήρξαν στον ελλαδικό χώρο
• Γιατί; : Ασφάλεια των αρχόντων και των
γαιοκτημόνων (από Οθωμανούς, από πειρατές,
από τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς)
• Λόγοι αμυντικοί & συμβολικοί (επίδειξη
κοινωνικής θέσης, γοήτρου και δύναμης) 
οχυρωματικός χαρακτήρας, οικοδόμηση σε
ύψωμα, κάθετη ανάπτυξη - συνιστούν ιδιοκτησίες
«ισχυρών»
• Πού;: Σε αρκετές περιοχές του ελλαδικού
χώρου, ηπειρωτικού (κυρίως στην
Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία) και
νησιωτικού, αλλά και σε πολλά άλλα μέρη
της Βαλκανικής Χερσονήσου
• Από πότε; : από την βυζαντινή εποχή ως και
τον 19ου αιώνα (κυρίως από τα τέλη του 17ου
αι. κ.ε.)
 Πυργόσπιτα – Η κατασκευή τους
Ποιοι;
• Πλανόδιοι κτίστες οργανωμένοι σε συντεχνίες (οι ίδιοι
έχτιζαν αγροτικά σπίτια, αρχοντικά, εκκλησίες και τζαμιά,
δρόμους, κρήνες κ.λπ.)
Δούλευαν ανά ομάδες (Αγ. Γεωργίου – Αγ. Δημητρίου) :
• Πρωτομάστορας (οδηγίες και λεπτές δουλειές π.χ. φάλτσο
στις γωνιές, το σκάρπο, δηλ. την κλίση 2ο – 10ο όσο
υψώνεται ο τοίχος)
• Μάστορες (εργάζονταν ανά ζεύγη, μέσα/έξω)
• Πελεκάνοι (λάξευμα αγκωναριών για τις γωνίες, κατασκευή
υπέρθυρων και παραστάδων των θυρωμάτων)
• Τσιράκια ή μαστορόπουλα (κουβάλημα υλικών κ.λπ.)
• Σοβατζής, μαρμαράς, ζωγράφος, νταμαρτζής, ξυλογλύπτης
 Πυργόσπιτα – Η δομή τους

• 17ου - 18ου αι: 2- 4 ορόφους και μέγιστο ύψος 18-20 μέτρων

• 19ου αι: 5-7 ορόφους
• Τα ύψος τους συχνά εξαρτάται από τη θέση του ιδιοκτήτη στην τοπική κοινωνία
• Όλα έχουν μικρές εσωτερικές διαστάσεις

• Ανάλογα με το μέγεθός τους σε κάτοψη περιλαμβάνουν ολόκληρη την κατοικία ή

αποτελούν το οχυρωμένο τμήμα της, που υψώνεται μέσα από την περιτειχισμένη αυλή.

• Αν αποτελούν οχυρωμένο τμήμα κατοικίας, τότε κατά μήκος της μάντρας συναντά
κανείς: χώρο ανάπαυλας (συνήθως εξώστη, φουρνοκαλύβα, ξύλα, κοτέτσι κ.λπ.)

Κατώι:
• χώρος για τα ζώα και τις ζωοτροφές, για το αλεύρι, το λάδι, το κρασί.
• απουσία παραθύρων
• από εδώ άρχιζε συχνά μια υπόγεια έξοδος ή λαβύρινθος απ’ όπου μπορούσε κάποιος
να βγει αρκετά μακριά από τον οικισμό
Η πόρτα της εισόδου στο κατώι ήταν
μικρή σε σχέση με τον όγκο του κτίσματος,
κοντή και στενή.
Κατασκευασμένη από χοντρά ξύλα,
ασφαλιζόταν με μεγάλη κλειδαριά και
τρεις αμπάρες, τους καταρράκτες (=
χοντρά δοκάρια που τραβιούνται μέσα
από τους χοντρούς πέτρινους τοίχους και
ασφαλίζουν την πόρτα από μέσα).
Στο πάνω μέρος της υπάρχει το καταπίδι
(= ξύλινος μηχανισμός που ασφαλίζει την
πόρτα όταν ο ένοικος του σπιτιού βγει
έξω. Επιστρέφοντας ο μηχανισμός αυτός
άνοιγε τραβώντας ένα σχοινί που
βρισκόταν στην εξωτερική πλευρά του
τοίχου).
 Πυργόσπιτα – Η δομή τους
Διώροφα
Ανώι
• Επικοινωνούσε με καταπακτή με
το κατώι
• Χώρος διαμονής της οικογένειας
• Συνήθως ο ύπνος γινόταν σε
υπερυψωμένο ξύλινο πατάρι
• Κάτω από αυτό υπήρχε αμπάρι
για τις προμήθειες
• Σε κάποια πλευρά υπήρχε η
φωτογωνιά, τα σκεύη.
• Από τα δοκάρια της στέγης
κρέμονταν κρεμμύδια, σκόρδα,
το ψωμί κ.λπ.
• Στενά παράθυρα
Τριώροφα
Μεσοπάτωμα
• Εδώ τα χειμωνιάτικα δωμάτια
με τα τζάκια, το μαγειρείο και
ο «μπας οντάς», όπου
γίνονται δεκτοί οι επισκέπτες
όταν απουσιάζει ο άντρας του
σπιτιού
Ανώι
• Χώρος των θερινών δωματίων
και χώρος υποδοχής (η σάλα,
ο μουσαφίρ οντάς).
• Συνήθως με αρκετά παράθυρα
 Τα πυργόσπιτα
• Διακρίνονται για την τραχύτητα των εξωτερικών
τους τοίχων πάχους 100 -150 εκατ. με σταδιακή
μείωση όσο υψώνονταν (80 εκατ.) καθώς και
για την απουσία των ξυλοδεσιών

Διέθεταν :
• τυφεκιοθυρίδες (πολεμίστρες ντουφεκότρουπες),
• ζεματήστρες (ή θερμίστρες ή μασγάλια ή
καταχύστρες ή καταχιούστρια)
• πετρόμαχους (επάλξεις)
• στο καρφάρι (ταράτσα) υπήρχε συχνά στηθαίο με
ξερολιθιά ώστε να μπορεί ο αμυνόμενος να
λιθοβολεί τον επιτιθέμενο.
• κρύπτες ή χωσιάρια

Πύργος Μάμτζιου*,
Τσαριτσάνη Λαρίσης π.
* Στο υπόγειο του πυργόσπιτου του Μάμτζιου υπάρχουν 10 πολεμίστρες, στο
ισόγειο 15, στον πρώτο όροφο 20, στον δεύτερο 14 και στον τρίτο 12, σύνολο
1770
71. Ο φωτισμός και ο αερισμός γινόταν μέσα από αυτές. Υπάρχουν και 2
καταχύστρες - ζεματίστρες στο μέσο της δυτικής πλευράς του δευτέρου
ορόφου
Ζεματίστρες : τοποθετούνταν σε θέσεις κάτω από τις
οποίες θα πέρναγε απαραίτητα ο επιτιθέμενος (π.χ.
πάνω από πόρτες ή πάνω από μοναδικά περάσματα
κολλητά στον τοίχο του σπιτιού).

Τυφεκιοθυρίδες: είχαν εσωτερικά χωνοειδές σχήμα

με τον πείρο του χωνιού προς τα έξω για να
εξασφαλίζουν μεγαλύτερη δυνατότητα μετατόπισης
και σκόπευσης του μαχητή, χωρίς να τον βλέπουν απ'
έξω. Το χωνί αυτό ήταν σχετικά στραβό για να μην
μπορεί να υπολογίσει τη θέση του σκοπευτή ο
επιτιθέμενος απ' έξω.

Πετρομάχοι : ήταν συνήθως δύο σε θέση διαγώνια ή

με μέτωπο προς την πιθανή προσέλευση
επιτιθέμενων.
 Οι πύργοι της Μάνης :
• αποτελούν ιδιότυπη
κατηγορία
• Παρουσιάζουν αναλογίες
τους με τους πύργους και
τα κάστρα των
φεουδαρχών της
Μεσαιωνικής Ευρώπης
• Η ακριβής καταγωγή της
μορφής τους δεν είναι
βεβαιωμένη, αλλά η
ομοιότητά τους με
αντίστοιχους στην Ιταλία,
όπως στο Σαν Τζιμινιάνο,
καθιστά πολύ πιθανή
τέτοια επιρροή.
• Φορείς της επιρροής: οι Πύργος Χρηστέα
Πύργος Λαζαρόγγονα Μανιάτες του στρατού της Άγιος Νικόλαος Μάνης
Κοίτα Μάνης Βενετίας ή άλλων Ιταλικών
πόλεων.
Η ύπαρξή τους στη Μάνη οφείλεται :
α) στην ανάγκη απόκρουσης των πειρατών, των
Οθωμανών και των άλλων εισβολέων,
β) στο κοινωνικό σύστημα που επικρατούσε στην
περιοχή, τη διάκριση σε πατριές και τους
εξοντωτικούς μεταξύ τους αγώνες.

Πρόκειται για λιθόδμητες και πολυώροφες

κατασκευές, το ύψος των οποίων φτάνει κάποτε τα
20 μ. και περιλαμβάνουν 4 και 5 ορόφους.

Κάθε πύργος/πυργόσπιτο ανήκε σε μια πατριά και

ήταν χώρος υπεράσπισης όχι μόνο της ιδιοκτήτριας
οικογένειας, αλλά όλου το σογιού που συνήθως
έμενε στα γύρω σπίτια.

Η φρούρηση και ανοικοδόμησή τους ήταν καθήκον

όλης της πατριάς, ενώ ποτέ δεν τον κληρονομούσαν
γυναίκες, αλλά οι πλησιέστεροι άντρες συγγενείς.

Κούνος Μάνης
Στο πύργο γίνονταν οι γάμοι, τα γεννητούρια, οι
βαπτίσεις, τα γλέντια, οι θάνατοι, τα μοιρολόγια του
σογιού.
Η τοιχοποιία είναι τρίστρωτη. Αποτελείται από λιθοσώματα μερικώς ή πλήρως
λαξευμένα ως προς τις επιφάνειες της τοιχοποιίας, που διαμορφώνουν δυο
παράλληλες παρειές.
Ο πυρήνας γεμίζεται με ένα μείγμα συνδετικού κονιάματος και λιθοσωμάτων
ακανόνιστου σχήματος, χαλίκια, θραύσματα από οπτόπλινθους κ.ά.
Αυτό το σύστημα δόμησης συναντάται σε τείχη, πύργους και πεσσούς. Η χρήση
τους ήταν πολύ διαδεδομένη σε μνημεία του Μεσαίωνα ,της Αναγέννησης και
αργότερα, αλλά και στις λαϊκές κατοικίες γενικότερα.
 Πολλά πυργόσπιτα της Μάνης έκλειναν,
όχι με ξύλινη πόρτα, αλλά με πέτρα που
βρισκόταν στο εσωτερικό του πύργου
από κατασκευής και δεν χώραγε να βγει
έξω.
Ήταν εύκολο να τη μετακινεί ένα άτομο
από μέσα, γιατί είχε ειδικά μελετημένο
άξονα.
Απ’ έξω ήταν σχεδόν αδύνατον να
σπρωχθεί ακόμη και από πολλούς γιατί
δεν υπήρχε βολική θέση για να βάλει
κανείς δύναμη για να την ωθήσει σε
πολύ ειδική θέση/τροχιά, και διότι
προστατευόταν από κάποια
καταχιούστρια.

Καστάνια – Δουράκη, Μάνη


Πυργόσπιτο Γεώργιου
Κουμπουρέλου,
Τρίκερι Πηλίου, μέσα
δεκαετίας 1770
Στέγασε την Εφορεία
Τρικέρων (τμήμα της Φιλικής
Εταιρείας)
Πυργόσπιτα Πηλίου
• Ανήκουν στον τύπο του Βορειοελλαδίτικου
αρχοντικού.
• Είναι όλα τριώροφα.
• Χαρακτηριστικό: τα φουρούσια , λίθινες και
ξύλινες προβολές, όπου στηρίζονται οι
ελαφροκατασκευασμένοι τοίχοι από τσατμά.
• Οι δύο πρώτοι όροφοι είναι χτισμένοι με
πελεκημένες πέτρες και έχουν χοντρούς τοίχους, οι
οποίοι κατά διαστήματα ενισχύονται με
εντοιχισμένες ξυλοδεσιές οριζόντιων δοκαριών
αγριοκαστανιάς.
• Στον τρίτο όροφο, σε αντίθεση με τον μεσαίο,
υπάρχουν πολλά παράθυρα, για να εισέρχεται
άφθονο το φως της ημέρας και ο αέρας το
καλοκαίρι, μιας και στον όροφο αυτό βρίσκονται
τα θερινά δωμάτια διαμονής της οικογένειας. Εδώ
ήταν και ο χώρος υποδοχής, η σάλα, ο «μουσαφίρ
οντάς».
Ξύλινη σκάλα οδηγεί στον γ’
όροφο, που προεξέχει από την
άλλη τοιχοποιία με λίθινες και
ξύλινες προβολές, τα φουρούσια

Η προεξοχή γινόταν με την

τεχνική των ελαφρών τοιχίων από
μπαγδατί (πλέγμα ξύλων,
καλαμιών και λάσπης με
γιδότριχα) αλλά και των σαχνισιών
(πρόβολοι, ώστε το δάπεδο του
ορόφου να επεκτείνεται της
κάτοψης του ισογείου)

Πάνω από τα παράθυρα υπάρχουν

συχνά μικρότεροι φεγγίτες με
πολύχρωμα τζάμια βιτρό.
Ο τρίτος όροφος του ανακαινισμένου
πυργόσπιτου Γεώργιου Κουμπουρέλου στο
Τα ταβάνια του χώρου αυτού είναι Τρίκερι Πηλίου (τωρινή ιδιοκτησία Νικολάου
ξύλινα, συνήθως σκαλισμένα και Φουρτούνα)
με οκταγωνική ξυλόγλυπτη
παράσταση στη μέση.
 Το πυργόσπιτο του Γιάννη Στάθη στο Πήλιο

Εδώ συνεδρίαζαν οι καπετάνιοι Τσαμαδός, Κριεζής, Κούτσης και

Κυριάκος μαζί με τον αρχιμανδρίτη Πηλίου Άνθμο Γαζή και εδώ
πάρθηκε η απόφαση του ξεσηκωμού στις 2 Μαΐου 1821.
Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένο.
 Πυργόσπιτα Άνδρου

Ήταν ιδιοκτησίες των τοπικών

αρχόντων, των κοτζαμπάσηδων

Βασικό δομικό υλικό

κατασκευής τους: η ανδριώτικη
ξερολιθιά

Κατασκευάστηκαν σε μέρη
ορεινά ως μέσα άμυνας στις
επιδρομές των πειρατών και
των Λιάπηδων
Πύργος Μάστρο – Γιαννούλη
Άνδρος, Αμμόλοχος Πολύ αργότερα (μετά τα μέσα Πύργος Σαρέλη, 1690
του 19ου αι.), όταν έπαψαν οι Άνδρος, Αηδόνια
επιδρομές και αναπτύχθηκε η
ναυτιλία , άρχισαν να
σοβαντίζοντα με λευκό χρώμα
και εξελίχθηκαν στα σημερινά
αρχοντικά.

Πύργος Μπίστη Μουβελά, π. 1734
Άνδρος, ΝΔ του χωριού Στενιές
Πυργόσπιτα της Άνδρου
Ο τριώροφος πύργος Μπίστη Μουβελά
• Κτίστηκε στα ερείπια τετραγωνικού πύργου,
που πιθανόν να ήταν μεσαιωνικός και μάλιστα
βυζαντινός και πέρασε τουλάχιστον 3 φάσεις
ανοικοδόμησης
• Στο αρχικό οικοδόμημα, πλευρικά, κτίστηκαν
δυο τοίχοι για αντιστήριξη που παράλληλα
επέκτειναν και το εμβαδόν του. Στο δώμα
κτίστηκε βοηθητικό κτίσμα που στην συνέχεια
μετατράπηκε σε περιστερώνα κλείνοντας και
τα δύο παράθυρα που διέθετε
• Αρχικά η πρόσβαση γινόταν από τη θύρα του
κατωγίου. Αργότερα, γινόταν μέσω κινητής
σκάλας σε υπερυψωμένης στενή θύρα.
• Διέθετε υπόγειες αποθήκες και πολλά
δωμάτια
• Το παράθυρα είναι μικρά και το καθένα για
προστασία έχει θερμίστρα
 …κι άλλα πυργόσπιτα

Το πυργόσπιτο του οπλαρχηγού Καψάμπελη στην Τσακωνιά.

Θεμελιώθηκε τον 14ο αιώνα, ως ένα σημαντικό οχυρωματικό έργο για τον έλεγχο
του δρόμου από την Αργολίδα προς τη Λακωνική πεδιάδα, αλλά και καταφύγιο για
τους κατοίκους κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Τον συντήρησε ο Γιάννης Καψάμπελης με δικά του έξοδα γύρω στο 1810, οποίος
οχυρώθηκε εδώ με τους συντρόφους τους και απέκρουσαν τον Ιμπραήμ.
Ο Πύργος γκρεμίστηκε το 1948, την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου.
…κι άλλα πυργόσπιτα

Πύργος Καραπιπέρη
Θερμή Μυτιλήνης

Τριώροφος, αμιγώς λίθινος πύργος

του 19ου αι. με εμφανή
οχυρωματικό χαρακτήρα

Προϊόν της ανάπτυξης της αστικής

τάξης μέσα στον 18ο αι.

Οι πύργοι σαν αυτόν κτίστηκαν από

εύπορες οικογένειες της Μυτιλήνης
σε μια ζώνη γύρω από την πόλη.
Βρίσκονταν μέσα σε μεγάλα
αγροκτήματα και έλεγχαν την
ιδιοκτησία, η οποία ήταν συνήθως
ελαιοκτήματα ή ιδιόκτητα
ελαιοτριβεία
Συνιστούν αρχοντικά.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας