‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق

پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻠّﯿﻪ ﺣﻘّﻮق ﻣﺎد‪‬ي ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‪ ،‬اﺑﺘﮑﺎرات و‬

‫ﻧﻮآوريﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ‬

‫ﻣﺘﻌﻠّﻖ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه رازي اﺳﺖ‪.‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‬

‫ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﺟﻬﺖ اﺧﺬ درﺟﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ در دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‬

‫اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ‬

‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﯾﺮاﻧﯽ‬

‫اﺳﺘﺎد ﻣﺸﺎور‬

‫دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺳﺎﻟﻤﯿﺎن‬

‫ﻧﮕﺎرش‬

‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺻﯿﺪﻣﺮادي ﮐﻬﺮه‬

‫ﺷﻬﺮﯾﻮر ‪1395‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‬

‫ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﺟﻬﺖ اﺧﺬ درﺟﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫ﻧﮕﺎرش‪:‬‬

‫ﻓﺎﻃﻤﻪ ﺻﯿﺪﻣﺮادي ﮐﻬﺮه‬

‫ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ در دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‬

‫در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ 1395/06/09‬ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺄت داوران زﯾﺮ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺑﺎ درﺟﻪ ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ ﻧﻬﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫اﻣﻀﺎء‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ :‬داﻧﺸﯿﺎر‬ ‫اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎي ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﯾﺮاﻧﯽ‬

‫اﻣﻀﺎء‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ :‬داﻧﺸﯿﺎر‬ ‫اﺳﺘﺎد ﻣﺸﺎور ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺳﺎﻟﻤﯿﺎن‬

‫اﻣﻀﺎء‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ :‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر‬ ‫اﺳﺘﺎد داور داﺧﻞ ﮔﺮوه‪ :‬دﮐﺘﺮ ﺧﻠﯿﻞ ﺑﯿﮕﺰاده‬

‫اﻣﻀﺎء‬ ‫ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ :‬اﺳﺘﺎدﯾﺎر‬ ‫اﺳﺘﺎد داور ﺧﺎرج ﮔﺮوه‪ :‬دﮐﺘﺮ اﻟﯿﺎس ﻧﻮراﯾﯽ‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ّ‬
‫و ﺪردا ﯽ‬

‫ه روز رو ﻦ‪ ،‬ﺑﺎن ا ﺖ و ا ﻮار ﺣ ﺖ و دل ﺐ ر‪،‬‬ ‫آ ر ﺪرت و‬ ‫ﺪای را ﻞ و ﺟﻼ‬ ‫ﭙﺎس و ﺘﺎ ﺶ‬

‫ﯽ ﻄﺎ ﻮد ﺪان‪ ،‬ﺪه ﻒ ﻮ ﺶ را‬ ‫ﻮ ﻦ را ﻣﺎ ﻨﺎﺳﺎ ﺪ و ی ﻋ ﻢ را ﻣﺎ ﻮد و ی و‬ ‫ﺸﺎن‪ .‬آ ﺪﮔﺎری‬

‫ﯿﺎزﻣﺎ ﺪ‪.‬‬ ‫ﻖ ﻋﻢ و‬
‫ّ‬
‫ﻪ ی ﻦ را ﻋ ﻢ‬ ‫ا ا ﯽ ﺑﺎ ﻧ ﻪ ی دﻻو و ﻪ ی ﺑ ﺪ‪،‬‬ ‫ﻪ و زا ﻨﺎب آ ی د ﺮ‬ ‫ﺷﺎ ﻪ ز ا ﺘﺎد‬ ‫ﺑﺎ ﻘﺪ و‬

‫ﻦ از د ﺮ ﻏﻼ ﺿﺎ ﺳﺎ ﯿﺎن و د ﺮ ا ﯿﺎس‬ ‫ﻮده ﺖ و‬ ‫ور ﻮد و ﻮاره را ﻤﺎ و راھ ﺸﺎی ﮕﺎر ﺪه ِا ﻤﺎم و ِا ل ا ﻦ ﯾﺎن‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫را دارم‪.‬‬ ‫ﻮرا ﯽ ا ﺮ ﻞ ﻤﺎره ﺪهی ﺮ ﻦ ﻮ دا ﻪا ﺪ‪ ،‬ل ﻘﺪ و‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻘﺪ ﻢ ‪:‬‬

‫ّ‬
‫ﺖ ی دﻢ‬ ‫ﻘﺪس ﻦ واژه‬
‫ّ‬
‫ّ‬
‫ما ﺖ‬ ‫ﻮاره ﺮ‬ ‫ﺎدم‪،‬‬ ‫ﺪرم‪ ،‬اول ا‬

‫ﺒﺎی ز ﺪ ﯽ را از او آ ﻮ ﻢ‪.‬‬ ‫ر ﻮاری‬

‫ﻢا ﺖ‬ ‫ش ﮕﺎ‬ ‫ﻣﺎ م‪ ،‬ﺑ ﺪ ﺗ ﻪﮔﺎ ﻢ‪ ،‬داﻣﺎن‬

‫ورز ﺪن را از او آ ﻮ ﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﯽ‬

‫ﻮا م‪ ،‬ﮕﺎ دو ﻢ‬

‫ّ‬
‫ﯿ ﻢ ﻮ ﻢ ﻮد‪.‬‬ ‫ﺸﺎ ﺪن‬ ‫ﻮری‬

‫و ﮫﺎ ا م‪ ،‬ا ﺪ ز ﺪ ﯽام‪.‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﭼﮑﯿﺪه‬

‫ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي در ﻣﯿﺎن ﺳﺒﮏﻫﺎي ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﻧﮑﺎرﻧﺸﺪﻧﯽ را ﺑﺎ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ اﺧﻼﻗﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﺤﺎﻣﺪ و رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪﺗﻨﺎﺳﺐ اوﺿﺎع ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي از ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي و دورهي ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻃﺒﻊ ﭼﻮن دﯾﮕﺮ اﻋﺼﺎر‬
‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري )ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از دورهي ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ(‪ ،‬ﻋﺪ‪‬هاي ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ‬
‫اﻫﺪاف ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن ﺧﻮد‪ ‬ﺣﻘﯿﻘﯽ در ﭘﺸﺖ ﻧﻘﺎﺑﯽ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ اﻋﻤﺎل و ﻋﺒﺎدات رﯾﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻋﻤﺎل رﯾﺎﯾﯽ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﮔﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻔﺎق اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﭘﺮرﻧﮕﯽ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﭼﻮن رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در آﺛﺎر ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﭼﻮن ﺻﺎﺋﺐ و ﻧﯿﺰ ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ ﺑﻮدن اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ در ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﻻﺑﻪﻻي آﺛﺎر ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮده و ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻔﺘﻪ را ﻫﻮﺷﯿﺎر‬
‫ﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻤ‪‬ﻖ در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ اﺳﺘﺨﺮاج و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق در اﺑﯿﺎت‬
‫ﻧﯿﻤﻪي دوم دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺪه و اﺑﯿﺎت ﺑﻪ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ -‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ارزﯾﺎﺑﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ در اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن زاﻫﺪﻧﻤﺎﻫﺎ و ﻋﺎﺑﺪﻧﻤﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺼﯿﺼﻪي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺧﻼﻗﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﺎورد اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫ﺣﺎﮐﯽ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬دو زﯾﺮﺷﺎﺧﻪي رﯾﺎ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ‪ :‬رﯾﺎ در ﺳﻠﻮك و آداب دﯾﻨﯽ و رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺮﺧﻼف ﺧﻮاﺟﻪي ﺷﯿﺮاز‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯽ دﯾﺪي ﺑﻪﻧﺴﺒﺖ ﻣﺜﺒﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﻓﺎشﮐﺮدن ﺻﻔﺎت ﻧﻔﺎقآﻟﻮد و رﯾﺎﮐﺎراﻧﻪي اﻓﺮاد را داﺷﺘﻪ‪ ،‬زاﻫﺪ را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫از واژهﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻮن‪ :‬رﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﯿﮑﺪه‪ ،‬ﻣ‪‬ﯽ و‪ ...‬ﻧﺎمﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ از واژهﻫﺎي ﻣﻨﻔﯽ در اﺻﻄﻼح‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻮن‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﺠ‪‬ﺎده‪ ،‬زاﻫﺪ‪ ،‬زﻫﺪ‪ ،‬ﻋﺎرف‪ ،‬ﻧﻤﺎز و ‪ ...‬ﺑﺮاي ﺗﻨﺒ‪‬ﻪ ﻏﺎﻓﻼن از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ‬
‫ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدي ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژه‪ :‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ‪ ،‬زﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ‪.‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان‬

‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ :‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت و ﺗﻌﺎرﯾﻒ‬

‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‪ :‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت‬
‫‪ .1-1-1‬ﺷﺮح و ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ ‪5 .......................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-1-1‬ﺳﺆالﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪6 .........................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .3-1-1‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪6 .................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .4-1-1‬اﻫﺪاف ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪6 ...............................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .5-1-1‬اﻫﻤ‪‬ﯿ‪ ‬ﺖ‪ ،‬ارزش و ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ‪6 .................................................................................................................‬‬

‫‪ . 6 -1 -1‬ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﭘﮋوﻫﺶ ‪7 .....................................................................................................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺗﻌﺎرﯾﻒ )ﺷﻨﺎﺧﺖﻧﺎﻣﻪي ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي(‬

‫‪ .1-2-1‬زﻧﺪﮔﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪9 ..................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-2-1‬ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺻﺎﺋﺐ ‪11 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .3-2-1‬اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ‪12 ....................................................................................................................................‬‬

‫‪ .4-2-1‬اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ‪14 ....................................................................................................................................‬‬

‫‪ .5-2-1‬اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ‪14 ......................................................................................................................................‬‬

‫‪ .6-2-1‬اوﺿﺎع ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ‪15 .......................................................................................................................................‬‬

‫‪ .7-2-1‬اوﺿﺎع ادﺑﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ‪16.............................................................................................................................................‬‬

‫‪ .8-2-1‬ﺳﺒﮏ ﺷﻌﺮ ﻫﻨﺪي ‪19 .....................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .9-2-1‬ﺳﺒﮏ ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ ‪20 ......................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .1-9-2-1‬ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺻﺎﺋﺐ ‪24 ...............................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-9-2-1‬ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺻﺎﺋﺐ از اﺳﻼف ﺧﻮد ‪26.................................................................................................................‬‬

‫‪ .1-2-9-2-1‬ﺣﺎﻓﻆ ‪26............................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2 -2 -9-2-1‬ﺳﻌﺪي ‪27 ......................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .3-9-2-1‬آﺛﺎر ﺻﺎﺋﺐ ‪28 ........................................................................................................................................................‬‬

‫أ‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي رﯾﺎ و ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪي ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﺒﺤﺚ رﯾﺎ در ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‪ :‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي )دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬رواﻧﮑﺎواﻧﻪ( رﯾﺎ ورزي‬

‫‪ .1-1-2‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺎت ‪32 ........................................................................................................‬‬

‫‪ .1-1 -1-2‬ﺣﺪﯾﺚ ‪34 .............................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-1-1-2‬رواﯾﺖ ‪36.................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-1-2‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪36.......................................................................................................................................‬‬

‫‪ .3-1-2‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺪﮔﺎه رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‪38 .............................................................................................................................‬‬

‫ﺑﺨﺶ دوم‪ :‬ﺑﺎزﺗﺎب رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ﻣﺘﻮن ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫‪ .1-2-2‬ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي ‪41 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-2-2‬ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ رﯾﺎ و رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ادب ﻓﺎرﺳﯽ ‪42 .............................................................................................................‬‬

‫‪ .1-2-2-2‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در آﺛﺎر اﺳﻼف ﺻﺎﺋﺐ ‪43 .........................................................................................................‬‬

‫‪ .2 -2 -2 -2‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ‪46..........................................................................................................‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻈﺎﻫﺮ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫‪ .1-3‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق ‪50 ....................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-3‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي رﻧﮓ و رﯾﺎ ‪51 .......................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .3 -3‬وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ‪53 ..............................................................................................................................................‬‬

‫‪ . 4 -3‬ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق و ﺑﺎزﺗﺎب رﻧﮓ و رﯾﺎ در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ‪54 ...............................................................................................‬‬

‫‪ .1 -4 -3‬ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺻﻮﻓﯽ و زاﻫﺪ در اﺑﯿﺎت ﺻﺎﺋﺐ ‪57 ..............................................................................................................‬‬

‫‪ .5-3‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق در اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ ‪61...............................................................................................‬‬

‫‪ .1 -5-3‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﺳﻠﻮك و اداي آداب دﯾﻨﯽ ‪61............................................................................................................‬‬

‫‪ .1-1-5-3‬درك زاﻫﺪ از ﻋﺸﻖ ‪71 ....................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-5-3‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر و اﻋﻤﺎل ‪75 .................................................................................................................................‬‬

‫‪ .1-2-5-3‬ﻋﯿﺐﮔﻮﯾﯽ زاﻫﺪان ‪82 .....................................................................................................................................‬‬

‫‪ .2-2-5-3‬رﯾﺎ در اﻋﻤﺎل ‪83 ...............................................................................................................................................‬‬

‫ب‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-2-2-5-3‬ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ‪85 ...........................................................................................................................‬‬

‫‪ .3-5-3‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﭘﻮﺷﺶ و ﻇﺎﻫﺮ‪86.................................................................................................................................‬‬

‫‪ .4-5-3‬رﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻦ‪95 ....................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .5-5-3‬رﯾﺎ در ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪن ﺧﻮد در زي‪ ‬ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪ‪96..........................................................................................................‬‬

‫‪ .6-3‬در ﻣﺬﻣ‪‬ﺖ ﺗﺰوﯾﺮ و دوروﯾﯽ ‪97 ............................................................................................................................................‬‬

‫‪ .7-3‬ﻧﻔﺎق ﺳﺘﯿﺰي ‪101.................................................................................................................................................................‬‬

‫‪ .8-3‬ﺷﮕﺮد ﺻﺎﺋﺐ در ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎ و ﻧﻤﻮدﻫﺎي رﻧﮓ و رﯾﺎ ‪104.........................................................................................‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ‪110.............................................................................................................................................................................‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ‪113........................................................................................................................................................................................‬‬

‫ت‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻤﻮدار‬

‫ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮان‬

‫ﻧﻤﻮدار ‪ .1-3‬درﺻﺪ ﻏﺰلﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎقﺳﺘﯿﺰي در ﺳﻪ ﺟﻠﺪ آﺧﺮ دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ‪109 ...................................‬‬

‫ث‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫ز ﺑﺲ ﮐﻪ ﻃﺎﻋﺖ ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﺧﺪاﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﻗﻀـﺎ ﮐﻨﻨـﺪ ﻧﻤـﺎزي ﮐﻪ آن رﯾﺎﯾـﯽ ﻧﯿﺴـﺖ!‬

‫»ﺻﺎﺋﺐ«‬

‫»ﻓﺮﻫﻨﮓ« وﯾﮋﮔﯽ و ﺟﺎنﻣﺎﯾﻪي اﺻﻠﯽ ﻣﻠّﺖﻫﺎﺳﺖ و ﻫﻤﻪي ﮔﺴﺘﺮهي ﺑﺸﺮﯾﺖ را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫آﻓﺖﻫﺎ و آﺳﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي دﻓﻊ و ﻧﺎﺑﻮدي آنﻫﺎ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﯾﮏ‬
‫ﻋﺼﺮ و دوره اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪي اﺧﻼق در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺑﺸﺮي و دﻏﺪﻏﻪي اﺻﻼح آن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﺤﻘّﻘﺎن و‬
‫ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻨﺎس و اﺧﻼقﮔﺮا ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺑﺴﯿﺎري ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﺣﻮزه اﺧﻼق اراﺋﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﺒﻮغ و‬
‫ﺗﻔﮑّﺮ واﻻي ادﯾﺒﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره اﺧﻼﻗﯿﺎت را ﺑﻬﺎﻧﻪي ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻗﺮار داده و اﺻﻼح ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي را وﻇﯿﻔﻪي ﺧﻄﯿﺮ ﺧﻮد‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﮐﻤﺮ ﻫﻤ‪‬ﺖ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬رﺧﺖ ﺳﺘﯿﺰ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ آن را ﭘﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ‪» .‬اﻧﺤﻄﺎط ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ« اﻓﻮل از‬
‫ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪهي ﮐﻤﺎل و ﺑﻪ رﮐﻮد ﻗﻬﻘﺮاﯾﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن آرﻣﺎن واﻻي اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ‬
‫اﺧﻼق ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﭙﺎي ﻓﺮﻫﻨﮓ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﻮران ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ و اﺑﯿﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﭘﺮﻣﻌﻨﺎ و ﻧﻐﺰي ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺒﮏ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪ .‬در دﯾﻮان ﭘﺮﺑﺎرش ﺑﻪ اﺷﻌﺎري ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ ﮐﻪ ازﻧﻈﺮ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻏﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻤﻮاره ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ‬
‫را ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻓﺮاﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ رذﯾﻠﻪ اﺧﻼﻗﯽ رﯾﺎ و ﺗﺰوﯾﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻊ ﻧﺎﺑﻮدي و ﺗﺒﺎﻫﯽ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ رﯾﺎ از ﺟﻬﻞ اﻧﺴﺎن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻣﻨﺸﺄ اﺻﻠﯽ آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد از روي ﺟﻬﻞ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ادب ﻓﺎرﺳﯽ و دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﺴﺘﺮهي زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺤﻤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ آﺛﺎري ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ازﻧﻈﺮ ﭘﻨﺪ و اﺧﻼق ﻏﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻟﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ آﺛﺎر ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﺛﺎر ﺳﻌﺪي‪،‬‬
‫ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ و‪ ...‬اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ادبﭘﮋوﻫﺎن ﻧﯿﺰ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎاﺧﻼق و اﺟﺘﻤﺎع را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﮏ ﻋﺮاﻗﯽ اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ؛ درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ‬
‫راﺑﻄﻪ‪ ،‬ﻫﻨﺮﻫﺎ آﻓﺮﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺑﺎزﻧﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬دال ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻮزهي اﺧﻼق ﺑﻪﻧﻮﻋﯽ‪ ،‬ﺑﻪ اراﺋﻪي ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺳﺮﺷﻨﺎسﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﺳﺒﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ واﻓﺮ و اﻟﺒﺘّﻪ وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ؛ ﺑﻪﻃﻮريﮐﻪ در‬
‫اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎري از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را –ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﭼﺸﻢﮔﯿﺮ در آن دوره ﻣﻄﺮح ﺑﻮده‪ -‬ﺑﺎﻇﺮاﻓﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﻄﺮح ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻧﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﯾﮋهي ﺧﻮد اوﺳﺖ و از ﻋﻬﺪهي ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮي در آن دوران ﺑﺮﻧﻤﯽآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮزاﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺮوﯾﺞ‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﻀﺎﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﺬﻣﺖ رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ در ﺧﻼل اﺑﯿﺎﺗﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺧﻮد را ﮔﺎﻫﯽ از ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﺬر داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺸﻮق او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي )ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي( اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳﺮودن اﺑﯿﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﺼﺮش را آﮔﺎه ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ ﮐﻬﻨﻪ و ﻧﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺎق و ﭼﻨﺪ ﭼﻬﺮﮔﯽ از ﻣﻌﻀﻼت ﭘﯿﺸﯿﻨﻪدار و دردﻫﺎي‬
‫ﻣﺰﻣﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر آن ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﻧﻈﺮ و ادﺑﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪ و دﻗﯿﻖ اﻟﻨّﻈﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري روﺣﯽ و رﻓﺘﺎري را‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧﺎت زﺑﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺗﺰوﯾﺮ و اﻓﺸﺎي ﻧﻤﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن‬
‫و اﻧﺘﻘﺎد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪانﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬درﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺎ ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي اﯾﺮان ﻗﺮﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﻧﯿﻤﻪي دوم )‪ 5 -4‬و ‪ (6‬دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق در زﻣﺎن ﺷﺎﻋﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد و دﻟﯿﻞ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﯿﻤﻪ دوم از دﯾﻮان ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺠﻢ ﺑﯿﺸﺘﺮي از اﺑﯿﺎت‬
‫رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ و ﻧﻔﺎق ﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از دﯾﻮان ﭘﺮﺷﻤﺎر وي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 3‬ﻓﺼﻞ اﺳﺖ‪:‬‬

‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻓﺼﻞ او‪‬ل‪ ،‬دو ﺑﺨﺶ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ او‪‬ل ﺷﺎﻣﻞ ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت و ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﭘﺲازآن در ﺑﺨﺶ دوم ﺑﻪ ﺷﺮحﺣﺎل ﻣﺨﺘﺼﺮي از زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪي ﺻﺎﺋﺐ و اوﺿﺎعواﺣﻮال اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ادﺑﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ و در ﻣﻮرد ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي و ﺳﺒﮏ و آﺛﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي و ﻣﻌﺎﺻﺮان وي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬در ﻓﺼﻞ دوم ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ؛ در ﺑﺨﺶ او‪‬ل ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ﻃﯽ ﯾﮏ‬
‫ﻧﮕﺎه اﺟﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي )دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬روانﮐﺎواﻧﻪ( رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ و در ﺑﺨﺶ دوم ﻧﯿﺰ ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪي رﯾﺎ در‬
‫ادب ﻓﺎرﺳﯽ را ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮش دادهاﯾﻢ‪ .‬در ﻓﺼﻞ آﺧﺮ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻈﺎﻫﺮ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ و رﯾﺎ را در ﭼﻬﺎر زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ‬
‫ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺎس اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺑﺎبِ »در ﻋﻼجِ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق اﻧﺪر ﻋﺒﺎدت« ﮐﺘﺎب ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ‬
‫اﻣﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ذﯾﻞ ﻫﺮﮐﺪام از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي ﻧﯿﻤﻪي دوم دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫ذﮐﺮﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲازآن ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮاي ارﺟﺎع ﺑﻪ ﺑﯿﺖﻫﺎي ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬دﯾﻮان ‪ 7‬ﺟﻠﺪي ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪(1387) ،‬‬
‫ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺗﻬﺮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ او‪‬ل‬

‫ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت و ﺗﻌﺎرﯾﻒ‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‬

‫ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-1‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت‬

‫ﺷﺮح و ﺑﯿﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫‪.1-1-1‬‬

‫ﮔﺴﺘﺮهي زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﺤﻤﻞ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ـ در‬
‫ﻫﻤﻪي اﺷﮑﺎل آن ـ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻣﻼﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪه و ﻣﻮرداﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺰوﯾﺮ و دوروﯾﯽ از ﺻﻔﺎت رذﯾﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺎ ﻣـﺘﻤﮑّﻦ ﺷـﺪن در ﻧﻬـﺎد ﻓـﺮد و ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨـﮓ و‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ را دﮔﺮﮔﻮن ﮐﻨﺪ و ﺿﺪ‪ ‬ارزشﻫﺎ را ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ارزشﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و درﻧﻬﺎﯾﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و آﺣـﺎد آن را‬
‫ﺑﻪ ﭘﺮﺗﮕﺎه ﻓﺴﺎد و ﻧﺎﺑﻮدي ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪ .‬دورﻧﮕﯽ ﯾﮑـﯽ از ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﺑﯿﻤـﺎري روﺣـﯽ ﺑﺸـﺮ و از ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺟـﺎهﻃﻠﺒـﯽ و‬
‫دﻧﯿﺎدوﺳﺘﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر ﺑﺎ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺧﺼﺎل ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬درﺻـﺪد ﮐﺴـﺐ ﻣﻨﺰﻟـﺖ و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ ﮐﻬﻨﻪ و ﻧﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ‬
‫ﻧﻔﺎق و ﭼﻨﺪ ﭼﻬﺮﮔﯽ از ﻣﻌﻀﻼت ﭘﯿﺸﯿﻨﻪدار و دردﻫﺎي ﻣﺰﻣﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر آن ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﺻـﺤﺎب‬
‫ﻧﻈﺮ و ادﺑﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪ و دﻗﯿﻖ اﻟﻨّﻈﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري روﺣﯽ و رﻓﺘﺎري را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ و ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧـﺎت زﺑـﺎﻧﯽ و‬
‫ادﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳـﺎﯾﯽ ﻣﻈـﺎﻫﺮ ﻧﻔـﺎق‪ ،‬ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﺗﺰوﯾـﺮ و اﻓﺸـﺎي ﻧﻤﺎدﻫـﺎي اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ آن و اﻧﺘﻘـﺎد ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﺪانﻫـﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬درﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺎ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻣﻼﻣﺘﯽ اﯾﺮان ﻗﺮﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺻـﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾـﺰي از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼف ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻋﺒﯿﺪ زاﮐـﺎﻧﯽ و ﺑﺴـﯿﺎري‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎري ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻓﺴﻖ را ﺑﺮﻧﺘﺎﺑﯿﺪه و در ﺑﺎب ﻣﺘﺼﻮ‪‬ف و زﻫ‪‬ﺎد ﻣﺮاﺋﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﺷﺎﻋﺮان ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯽﭘﺮوا ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎزﺗﺎب ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق زاﻫﺪان رﯾﺎﯾﯽ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﺼﯿﺼﻪي ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر اﺧﻼﻗﯽ در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﻮردﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺷﯿﻮهﻫﺎ و ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﺑﯿﺎﻧﯽ و اﻧﺘﻘﺎدي او را ﺑﻪ ﺷﮑﻠّﯽ ﻣﻨﻈّﻢ و ﺳﺎﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﻀـﺎﻣﯿﻦ ﻣـﻮردﻧﻈﺮ‬
‫در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻣﻈﺎﻫﺮ و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﺎزﺗﺎب اﯾﻦ ﻣﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ‪ -‬ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ – و ﻣﻮرد ﺧﻄـﺎب ﻗـﺮار دادن‬
‫زاﻫﺪ رﯾﺎﮐﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .2-1-1‬ﺳﺆالﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫‪ .1‬ﺻﺎﺋﺐ ﭼﻪ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق دارد؟‬
‫‪ .2‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫‪ .3‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﭼﻪ ﺷﯿﻮهﻫﺎ و ﺷﮕﺮدﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؟‬

‫‪ .3-1-1‬روش ﺗﺤﻘﯿﻖ‬

‫روش اﺳﺘﻔﺎدهﺷﺪه در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ -‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاي ‪ -‬اﺳﻨﺎدي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻت‪ ،‬ﺳﺎﯾﺖ و ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻓﯿﺶﺑﺮداري ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﺲ از ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺤﻠﯿﻞ دادهﻫﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺪوﯾﻦ و ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي و اراﺋﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دادهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺳﻌﯽ در ﻧﺸﺎن دادن ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق داﺷﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬

‫‪.4-1-1‬اﻫﺪاف ﺗﺤﻘﯿﻖ‬
‫‪ .1‬اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن اﺳﻼف ﺧﻮد دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ اﻧﺘﻘﺎدي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ و‬
‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺮﺧﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺑﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺎي ﻫﻨﺮي اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ و اﺷﻌﺎر اﻋﺘﺮاﺿﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺎ ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﺸﺎن دادن ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق در ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ و ﺷﯿﻮه ﻫﺎي ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺗﺼﻮﯾﺮ آن ﻫﺎ در ﻧﮕﺎه وي‪.‬‬

‫اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ‪ ،‬ارزش و ﮐﺎرﺑﺮد ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫‪. 5 -1 -1‬‬

‫ازآﻧﺠﺎﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﯾﮏ ﻃﺮح ﮐﻠّﯽ در ﻣﻮرد ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﻔﺎق و رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ اراﺋﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺳﺨﻨﯽ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺴﺘﻪ‪-‬ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺿﺮورت ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ را ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺪ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دوره ﺻﻔﻮي و زﻫﺎد‬
‫رﯾﺎﯾﯽ و ﻣﺘﻌﺒ‪‬ﺪان ﻇﺎﻫﺮﭘﺮﺳﺖ را ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ‬
‫و ﺣﺠﻢ زﯾﺎد دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﻣﻬﻢ‪ ‬را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد و ﻗﺼﺪ ﺑﺮرﺳﯽ و‬
‫ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﯿﻤﻪ دوم دﯾﻮان )‪ 5 -4‬و ‪ (6‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﺎﯾﺞ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎدهي داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿـﺮد و راﻫـﯽ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎﻫﺮاه ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻏﻨﯽ اﯾﺮان زﻣﯿﻦ در ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪي ﭘﮋوﻫﺶ‬ ‫‪. 6 -1 -1‬‬

‫در آﺛﺎر ﺑﺰرﮔﺎن ادب ﻓﺎرﺳﯽ از ﻗﺪﯾﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎري ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﻔﺘﯽ زﺷﺖ و ﻏﯿﺮاﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﯾﮑﯽ از ﺑﻦ ﻣﺎﯾﻪ ﻫﺎي ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﻧﺘﻘﺎد از اﯾﻦ رذﯾﻠﻪ ي اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ درﺑﺎره ي ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎي ﺗﺰوﯾﺮ و ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ روي و رﯾﺎ و ﻧﻤﺎدﻫﺎ و ﻧﻤﻮدﻫﺎي آن در آﺛﺎر ادﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫ﺗﻌﺪادي از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮده و در اﯾﻦ ﺑﺎب آﺛﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي زﯾﺮ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬

‫اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ )‪ ،(1380‬وي در ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت »رﮐﻦ ﺳﻮم در‬
‫ﻣﻬﻠﮑﺎت« در اﺻﻞ ﻫﺸﺘﻢ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »در ﻋﻼجِ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق اﻧﺪر ﻋﺒﺎدت« در ﻣﻮرد رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق‪ ،‬اﻧﻮاع و ﻋﻼج آن‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ آوردن ﺣﮑﺎﯾﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺳﺨﻦ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬درﯾﺎ ﮔﺸﺖ )‪ (1355‬ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻠّﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﺤﺚ رﯾﺎ و رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ‪» :‬درﺣﻖ ﺻﺎﺋﺐ« اﻣﯿﺮي‬
‫ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ )‪ (1355‬و »ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺷﺎﻋﺮ زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮﯾﺶ« رﯾﺎﺣﯽ )‪ (1355‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺑﯿﺎﺗﯽ و ﮔﻔﺘﻦ‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻋﺮي رﯾﺎﺳﺘﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪» .‬ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺧﻼﻗﯽ در دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي« از‬
‫ﺧﺎدﻣﯽ )‪ (1392‬ﻧﮑﺎت اﺧﻼﻗﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و ذﯾﻞ رذاﯾﻞ‬
‫اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ رﯾﺎ ﻧﯿﺰ در دو ﺻﻔﺤﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﭼﻨﺎن ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ي ﻧﺸﺎن ﻧﺪاده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ‬
‫ﺑﺎزﺗﺎب ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق را ﺑﺮﺳﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪» .‬ﺗﺰوﯾﺮ و رﯾﺎ در ﺷﻌﺮ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬ﺳﻨﺎﯾﯽ و ﺣﺎﻓﻆ«‬
‫از ﺣﺴﻦآﺑﺎدي )‪ (1389‬رﻓﺘﺎرﻫﺎي رﯾﺎﮐﺎراﻧﻪ را ﺧﺎر ﺑﺰرگ روﺣﯽ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬
‫اﯾﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ در ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺒﺎدرت ﮐﺮده اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﺷﯿﺮازي و ﮐﻠﯿﺎت ﻋﺒﯿﺪ‬
‫زاﮐﺎﻧﯽ« از اﮐﺒﺮي ﻓﺮد )‪ (1392‬ﺑﻪ ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎﺗﯽ در ﻣﻮرد رﯾﺎ و اﻧﻮاع آن از دﯾﺪ ﻗﺮآن و دﯾﻦ اﺳﻼم ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﻓﺨﯿﻢ و ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﻋﺒﯿﺪ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﻋﺮﯾﺎن در ﻗﺎﻟﺐ ﻃﻨﺰ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ رﯾﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪» .‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در اﺷﻌﺎر اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره(« از ﻣﯿﺒﺪي )‪ (1386‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ از رﯾﺎ‪ ،‬از دﯾﺪ‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره( رﯾﺎ را ﯾﮏ ﺑﯿﻤﺎري ﻣﻬﻠﮏ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﺑﺰار ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ آن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﯿﺎن ﻟﺰوم‬
‫وﺟﻮد ﯾﮏ ﻣﺮﺷﺪ‪» .‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺣﺎﻓﻆ« از رﺋﯿﺲ داﻧﺎ )‪ (1383‬ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي و ﻧﺤﻮهي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ‬
‫رﯾﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﺎﻓﻆ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺧﻮشﺑﺎﺷﯽ ﮔﺮي ﺗﻮﺳ‪‬ﻞ ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺒﺎرزه ﺑﯽوﻗﻔﻪ ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﺑﺎ رﯾﺎ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﺗﺎﺑﻪ ﺣﺎل ﮐﺎري ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻣﻮرد ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺑﺮرﺳﯽ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و‬
‫ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺎر ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﻣﻘﺎﻟﻪ و‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﻧﺎﻣﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي و ﻧﻔﺎق در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﮏ ﻋﺮاﻗﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﯾﮏ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي و ﺷﻌﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﺳﺒﮏ )ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي( ﮐﻪ از ﻣﻨﺘﻘﺪﯾﻦ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ رذﯾﻠﻪ اﺧﻼﻗﯽ در دوره ﺻﻔﻮي ﺑﻪ وﻓﻮر دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻟﺰوم ﭘﮋوﻫﺸﯽ را‪،‬‬
‫در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺮاي ﺻﺎﺋﺐ ﭘﮋوﻫﺎن اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ دوم‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺎﻣﻪي ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-2-1‬زﻧﺪﮔﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫در ﺳﺎل ‪ 1010‬ﻫـ ‪980) .‬ش‪1601/‬م( در ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺮﯾﺰ در ﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ ﺑﯿﮓ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه و ﺑﺎزرﮔﺎن‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد ﮐﻪ او را »ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ« ﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫آﻗﺎي ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ ‪-‬ﻣﺤﻘّﻖ ﺣﺎﻻت و آﺛﺎر ﻓﺎرﺳﯽ ﺻﺎﺋﺐ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻮﻟﻮد وي ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮرخ ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫او‪ ،‬وﻟﯽ ﻗﻠﯽ ﺷﺎﻣﻠﻮي ﻫﺮوي‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻻﯾﺖ ﺟﻨّﺖ آﯾﺖ ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺳﺖ و ﺳﻨﺪ اﯾﻦ ﻗﻮل را‬
‫از ﮔﻔﺘﻪي ﺧﻮد ﺻﺎﺋﺐ در دﺳﺖ دارﯾﻢ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫از آن ﺑﺎ ﻋﺸﻖﺑﺎز ﺷﻤﺲ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺳﺨﻦ دارم‬ ‫ز ﺧﺎك ﭘﺎك ﺗﺒﺮﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ‪ :‬ﻣﻮﻟﺪ ﭘﺎﮐﻢ‬

‫]ﯾﺎ‪[:‬‬

‫ﻫﺴــﺖ ﺳﻌـــﺪي ﮔــﺮ از ﮔــﻞ ﺷﯿـــــﺮاز«‬ ‫ﺻﺎﺋــﺐ از ﺧــﺎك ﭘـــﺎك ﺗﺒــﺮﯾــﺰ اﺳـــﺖ‬

‫)ﺳﺎدات‪(40 :1391 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎنﮐﻪ ﻣﻮﻃﻦ و ﻣﺤﻞّ ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎي او ﺑﻮده ﻋﺸﻖ ﻣﯽورزﯾﺪه اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎﻫﯽ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫در ﺷﻬﺮﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻗﺪر او را ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻇﻬﺎر دلﺗﻨﮕﯽ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫اﯾﻦ ﺳﺮﻣــﻪ در ﺳﻮاد ﺻﻔﺎﻫﺎن ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺴـﺖ‬ ‫ﺻﺎﺋــﺐ ﺑــﻪ ﺷﻬــﺮﻫــﺎي دﯾـﮕﺮ رو ﻣــﺮا ﺑﺒﯿـﻦ‬

‫در ﺻﻔﺎﻫـﺎن ﺑـﻮ ﻧﺪارم‪ ،‬ﺳﯿـﺐ اﺻﻔـﺎﻫـﺎﻧﯿﻢ‬ ‫در ﻏﺮﯾﺒــﯽ ﻣﯽﺗـﻮان ﮔـﻞ ﭼﯿـﺪ از اﻓﮑـﺎر ﻣـﻦ‬

‫)ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪(35 :1381 ،‬‬

‫ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﭘﺴﺮ ﻋﺒﺪاﻟّﺮﺣﯿﻢ ﺗﺒﺮﯾﺰي اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺻﺎﺋﺒﺎ از اﺳﺘﺎدان ﺑﺰرگ ﺷﻌﺮ در ﻋﻬﺪ‬
‫ﺻﻔﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان او اﺻﻼً ﺗﺒﺮﯾﺰي و از اﻋﻘﺎب ﺷﻤﺲاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﻣﻐﺮﺑﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﺳﺪهي ﻫﺸﺘﻢ و آﻏﺎز ﺳﺪهي ﻧﻬﻢ )ﻣﺘﻮﻓﯽ‪ 808‬ﻫـ ‪ (.‬ﺑﻮد‪ .‬اﮐﺜﺮ ﺗﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﺎن وﻻدت و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺻﺎﺋﺐ را در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن و ﺑﻪ ﺳﺎل )‪ 1010‬ﻫـ ‪ (.‬ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺻﻔﺎ‪ (1272 :1388 ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺣﻤﺪ ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب‬
‫»ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ« و ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ در ﮐﺘﺎب »داﻧﺸﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﯾﺠﺎن« ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻗﺼﺺ اﻟﺨﺎﻗﺎﻧﯽ وﻟﯽ‬
‫ﻗﻠﯽ ﺑﯿﮓ ﺷﺎﻣﻠﻮ او را ﻣﺘﻮﻟّﺪ ﺗﺒﺮﯾﺰ و ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﻪي اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪) .‬رك‪ .‬ﺗﺮﺑﯿﺖ‪(327 :1378 ،‬‬

‫‪٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﭘﺪر ﺻﺎﺋﺐ از ﺗﺠ‪‬ﺎر ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس او‪‬ل از ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻪ ﻋﺮاق ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮد و ﻧﯿﺰ در اواﯾﻞ‬
‫ﭘﺎﮔﺮﻓﺘﻦ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﺮاي ﺗﺸﮑﯿﻞ اﯾﻦ دوﻟﺖ و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﻧﺴﺐ ﻣﯿﺮزا‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣ‪‬ﯿﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺲاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در ﻣﻮرد زﻧﺪﮔﯽ ﺻﺎﺋﺐ و ﺗﺎرﯾﺦ وﻻدت اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻠﻨﺪآوازه ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮﻟﻮدش را ﺳﺎل )‪1010‬ﻫـ ‪ .‬ق( ﺣﺪس زدهاﻧﺪ و ﺳﺎل وﻓﺎﺗﺶ را )‪ 1086‬ق( ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻓﺮاز‬
‫و ﻧﺸﯿﺐﻫﺎي ﺣﯿﺎﺗﺶ ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﻣﯿﺮزا ﺻﺎﺋﺐ«‪ ،‬از اﺳﺘﺎدان ﺑﺰرگ ﺷﻌﺮ در‬
‫ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي و از ﺻﺎﺣﺐﻣﻨﺼﺒﺎن ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ آوازهي ﺷﻬﺮﺗﺶ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺪرش از‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺑﻮد؛ وﻟﯽ او در اﺻﻔﻬﺎن ﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺖ و در آن ﺷﻬﺮ ﻋﻠﻮم ﻣﺘﺪاو‪‬ل ﻋﺼﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل )‪ 1027‬ق‪ (.‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﺎﻓﺮت او ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻃﻮل ﻧﮑﺸﯿﺪ و ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﺷﺎهﻋﺒﺎس دوم رﺳﯿﺪ و ﻣﻨﺼﺐ ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاﯾﯽ درﺑﺎر را ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬او را در ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺷﺎﮔﺮد ﺣﮑﯿﻢ رﮐﻨﺎي ﻣﺴﯿﺢ‬
‫و ﺣﮑﯿﻢ ﺷﻔﺎﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬او ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ ﻏﺰلﺳﺮا ﮐﻪ ﻋﻤﺪهي اﺷﻌﺎرش در اﯾﻦ ﻓﻦ ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ از ﻏﺰلﺳﺮاﯾﺎن ﻋﻬﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺪﯾﺤﻪﺳﺮاﯾﯽ ﻫﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻧﺎم ﻣﻤﺪوﺣﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻇﻔﺮ ﺧﺎن و‬
‫ﭘﺪرش و ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس دوم در ﻗﺼﯿﺪهي زﯾﺒﺎﯾﺶ ﻣﺨﻠّﺪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪) «.‬آذر‪(120 :1334 ،‬‬

‫آزﻣﻮن )‪ (353 :1321‬در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ )ﺻﺎﺋﺐ و ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي(« در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺷﺎﻋﺮ ﻧﺎزكﺧﯿﺎل ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1081‬در‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮوﺑﺴﺖ و درﯾﮑﯽ از ﺗﮑﺎﯾﺎي ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدﯾﻢ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﻣﺤﻞّ ﺗﻮﻟّﺪ و ﻧﺸﻮ وﻧﻤﺎي وي‬
‫اﻇﻬﺎرﻧﻈﺮﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ در دﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﺰرﮔﺎن ادب ﻓﺎرﺳﯽ و ﻣﺤﻘّﻘﺎن ﺗﺎﮐﻨﻮن در اﯾﻦ ﺑﺎره اﺗّﻔﺎقﻧﻈﺮ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪاﺣﺘﻤﺎل ﻓﺮاوان ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟّﺪ ﺻﺎﺋﺐ ﯾﮑﯽ دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ‪1000‬ﻫـ ‪ .‬ق‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻮت وي ﮐﻪ ﺑﺮ آراﻣﮕﺎﻫﺶ ﻣﻨﻘﻮش ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﻫﺸﺘﺎدﺳﺎﻟﮕﯽ ﺧﻮد ﺳﺮوده‪ ،‬ﺑﯿﺎنﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻨــﻮز در ﺧـﻢ ﮔـﺮدون ﺷـﺮاب ﻧﯿـﻢ رﺳـﻢ‬ ‫دو ارﺑﻌﯿــﻦ ﺑﻪ ﺳﺮآﻣﺪ ز زﻧﺪﮔـﺎﻧـﯽ ﻣﻦ‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ در ﺳﺎل ‪ 1081‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از ﺟﻠﻮس ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﺑﻪ اﻏﻠﺐ اﺣﺘﻤﺎل در ﺳﺎل‬
‫‪ 1086‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻨﻘﻮر در ﺳﻨﮓ ﻣﺰار او ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺳﺎل ﯾﺎ اﺣﯿﺎﻧﺎً ﭼﻨﺪ ﻣﺎه اﺧﺘﻼف دارد در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺪرود‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪) .‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪(27 :1364 ،‬‬

‫‪١٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫درﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﻃّﻼﻋﺎت ﺛﺒﺖﺷﺪه در ﻣﻮرد ﻣﻮﻃﻦ و ﻣﺤﻞّ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي »ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻠﻨﺪآوازهي‬
‫ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي« و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺧﺒﺎر‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ اﺻﺎﻟﺘﺎً ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺑﻮده اﺳﺖ و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﻪي اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻣﺮدي ﺑﺎ اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﺑﺎ ﻫﻤﮕﺎن دوﺳﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺑﻮد و ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻏﻢ و ﺷﺎدي ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪) .‬ﻓﻘﯿﻬﯽ‪(75 :1387 ،‬‬

‫‪ .2-2-1‬ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﺳﻔﺮﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د اﯾﺮان ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﮐﺎﺷﺎن‪ ،‬اردﺑﯿﻞ و ﺗﺒﺮﯾﺰ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻔﺮي‬
‫ﻫﻢ در رﮐﺎب ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﺎزﻧﺪران رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﮑّﻪ و ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت ﻧﯿﺰ ﺳﻔﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺋﺐ در ﺳﺎل ‪ 1034‬ﻋﺰم ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ ﮐﺮد و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺎﺟﺮ و ﺑﺎزرﮔﺎن ﺑﻪ ﻫﻨﺪ رﻓﺖ‪ .‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در آن زﻣﺎن‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﻮﺷﻪ ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﺎﻋﺮي ﺑﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﺻﺎﺋﺐ _ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻣﺤﺘﺮﻣﯽ ﺑﻮد_ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻔﺮ ﺧﻮد ﺗﺠﺎرت را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ در ﻫﻨﺪ اﻗﺎﻣﺖ ﮐﺮد و ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از اﻣﺮاي آﻧﺠﺎ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻇﻔﺮ ﺧﺎن‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن ﻣﺪ‪‬ت اﻗﺎﻣﺘﺶ ﺑﻪ درازا ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺪرش ﺗﺎب ﻓﺮاق را ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﺪ رﻓﺖ و ﺻﺎﺋﺐ‬
‫را ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻮن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮﮔﺸﺖ ﺳﺎم ﻣﯿﺮزا‪ ،‬ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺻﻔﯽ‪ ،‬ﻧﻮهي ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﮐﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫)‪ (5201 -3701‬ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺎﯾﺐ اﺧﻼﻗﯽاي ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از ذوق ادﺑﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﮔﺎﻫﯽ ﻏﺰل‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ و »ﺻﻔﯽ« ﺗﺨﻠّﺺ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺷﻌﺮا ﻫﻢ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻮك رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﻗﺼﺎﺋﺪي در ﺣﻖّ او دارد‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﻓﺮزﻧﺪش ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﻣﺪ‪‬ت ﺑﯿﺴﺖوﭼﻬﺎر‬
‫ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ اﻋﻼ درﺟﻪي ﺷﻬﺮت و ﻋﻈﻤﺖ و ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاﯾﯽ اﯾﺮان رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ و ﺗﺮﮐﯽ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﮔﻔﺖ و »ﺛﺎﻧﯽ« ﺗﺨﻠّﺺ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ رﺳﯿﺪن ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن )‪ (1077‬ﺻﺎﺋﺐ ﭘﯿﺮ ﺷﺪه و در ﮔﻮﺷﻪي ﻋﺰﻟﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫ﻋﻠﯽاﻟﻈّﺎﻫﺮ رﻓﺖوآﻣﺪي ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎﻫﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻌﺰّز و ﻣﺤﺘﺮم ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ارﺑﺎب ﺗﺬﮐﺮه‪ ،‬وي از ﺧﺎﻧﻮادهي ﺑﺰرﮔﺎن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﻮد و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ در ﺟﻮاﻧﯽ ﺗﺠﺎرت ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻠﯿﺤﺎي ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﮐﻪ در ‪ 1090‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺣﺖ اﺻﻔﻬﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ ﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻪﻓﺮﻣﺎن ﻋﺎﻟﯽ ﺷﺎه‪ ،‬آن ﻗﻮم در اﻧﺪك زﻣﺎﻧﯽ آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ را رﺷﮏ ارم و ﺷﺒﯿﻪ ﺣﺮم ﮐﺮده و ﻣﺴﮑﻦ و ﻣﻮﻃﻦ‬
‫ﺧﻮدﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬رﻓﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﺎرات و وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﺳﺮاﻫﺎ دوﻟﺖﺧﺎﻧﻪي ﻣﯿﺮزا ﺻﺎﺋﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ زﺑﺎن ﮔﻔﺘﺎر از‬
‫ﻋﻬﺪهي ﺑﯿﺎنﮐﺮد آن ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺎر ﺷﻨﻮدن را ﺑﻪ دﯾﺪن رﺳﺪ و ﺗﺎ ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬ﺷﮏ را در ﺧﻮﺑﯽ آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ از‬
‫ﭘﺎي دراﻧﺪازد‪ .‬اﻟﺤﺎل‪ ،‬ﮐﻞّ آن ﻣﻘﺎم ﻋﺎﻟﯽ اﺳﺎس ﺑﻪ ﻋﺒ‪‬ﺎسآﺑﺎد ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ«‪) .‬ﮐﺮﯾﻤﯽ‪(121 -120 :1354 ،‬‬

‫‪١١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .3-2-1‬اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬار ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ او‪‬ل اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 907‬ﻫﺠﺮي در ﺗﺒﺮﯾﺰ ﺗﺎجﮔﺬاري ﮐﺮد و‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺷﺎه اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 1135‬ﻫﺠﺮي از اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺷﮑﺴﺖ را ﻣﺘﺤﻤ‪‬ﻞ ﺷﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺳﻘﻮط ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﺻﻔﻮي ﺷﺪ‪.‬‬

‫در وﻫﻠﻪي او‪‬ل ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ را در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﯿﻤﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﺑﺎ اوﺿﺎع‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﯾﺮان ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي را از ﻫﺮ ﻟﺤﺎظ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﻤﻌﯽ از اﺿﺪاد‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪.‬‬

‫»ﺟﻮاﻧﯽ ﺻﺎﺋﺐ در اﯾ‪‬ﺎم اوج ﻗﺪرت ﺻﻔﻮﯾﻪ در ﻋﺼﺮ ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺑﺰرگ ﮔﺬﺷﺖ _ ﻋﺼﺮي ﮐﻪ از‬
‫ﻫﺮ دوره دﯾﮕﺮي ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﺑﻮد_ ﺟﻨﮓﻫﺎي ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﺷﻮر و ﻫﯿﺠﺎﻧﯽ در ﮐﺸﻮر ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد؛ اﺻﻔﻬﺎن ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻧﻮﺑﻨﯿﺎد ﺷﺎهﻋﺒﺎس رو ﺑﻪ آﺑﺎدي و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽرﻓﺖ و رﻓﺎه ﻧﺴﺒﯽ در ﮐﺸﻮر‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ اوﺿﺎع و اﺣﻮاﻟﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آنﻫﺎ ﺧﻮد ﺷﻌﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان را ﻋﺰّت‬
‫و اﺣﺘﺮام ﻣﯽﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽآﻧﮑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﺪﯾﺤﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮ ﭼﻨﯿﻦ روزﮔﺎري ﺑﻮد‪ .‬روزﮔﺎري ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﻋﺰﯾﺰ ﺑﻮد اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺪ‪‬اح ﻧﺒﻮد‪) «.‬درﯾﺎﮔﺸﺖ‪(64-63 :1355 ،‬‬

‫در ﻣﻮرد اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻮاردي‬
‫ﭼﻮن‪ :‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي‪ ،‬آﺑﺎداﻧﯽ ﺷﻬﺮي ﻣﺜﻞ اﺻﻔﻬﺎن و رﻓﺎه‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺴﻦ دوﻟﺖ و روزﮔﺎر ﺻﻔﻮي و اوﺿﺎع‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن روزﻫﺎ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﻋﺼﺮﻫﺎ دوﻟﺖ ﺻﻔﻮي ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎﯾﺒﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از دﯾﺪه‬
‫ﮔﺬراﻧﺪ و ﺑﻪ آن ﺑﯽ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪي آنﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻔﺎﺳﺪ اﺧﻼﻗﯽ و دودﺳﺘﮕﯽﻫﺎ اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﺻﻔﺎ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﯾﺮان ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫»دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ از ﺣﯿﺚ ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑـﺮ رويﻫﻢ‪ ،‬ﻋﻬﺪ ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪي ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﻋﻼم ﻣﺬﻫﺐ رﺳﻤﯽ‬
‫ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ‪ ،‬اﯾﺮاﻧﯿﺎن را ﺧﻮاهﻧﺎﺧﻮاه ﺑﻪﺟﺎﻧﺐ ﻧﻮﻋﯽ از وﺣﺪ‪‬ت ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪي دﯾﻨﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻮق داﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﮔﺴﺘﺮش و رواج ﻣﻔﺎﺳﺪ و ﺑﻨﯿﺎدﮔﺬاري ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي اﻧﺤﻄﺎط ﻓﮑﺮي و ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺷﯿﻮع ﺧﺮاﻓﺎت و‬
‫ﺳﺒﮏ ﻣﻐﺰيﻫﺎي ﺗﺤﻤ‪‬ﻞ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در اﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪ‪) «.‬ﺻﻔﺎ‪(61 :1388 ،‬‬

‫از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺴﯿﺎر راﯾﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي )ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي( اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳﺮودن اﺑﯿﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﺼﺮش را‬
‫ﺑﯿﺎﮔﺎﻫﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺘﻮن ادﺑﯽ ﮐﻬﻨﻪ و ﻧﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻔﺎق و ﭼﻨﺪ ﭼﻬﺮﮔﯽ از ﻣﻌﻀﻼت‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻨﻪدار و دردﻫﺎي ﻣﺰﻣﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻨﺎر آن ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﺻﺤﺎب ﻧﻈﺮ و ادﺑﺎي ﻣﻨﺘﻘﺪ و دﻗﯿﻖ اﻟﻨّﻈﺮ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري روﺣﯽ و رﻓﺘﺎري را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧﺎت زﺑﺎﻧﯽ و ادﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق و‬

‫‪١٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫اﻓﺸﺎي ﻧﻤﻮدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬درﻫﺮﺣﺎل‪ ،‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺎ ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي اﯾﺮان ﻗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪﻋﻨﻮان آﮔﺎهﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ دورهي ﺻﻔﻮﯾﻪ و ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻋﻤﺪهاي در ﻧﺸﺎن‬
‫دادن اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮاه اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﭼﻬﺎر ﻫﺰار‬
‫ﺑﯿﺖ در دﯾﻮان ﮔﺮانﺳﻨﮓ ﺻﺎﺋﺐ درزﻣﯿﻨﻪي اﺧﻼق اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آﻧﺎن را ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪي ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪهي‬
‫ﻋﯿﻨﯿﺎت و ﻗﻮهي ﻣﻔﮑﺮه ﺧﻮد ﺑﺮ ﻗﻠﻢ ﺟﺎري ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺷﻮر اﻧﮕﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﮐﻪ در ﺳﺘﺎﯾﺶﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ از ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي آورده‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪ ﻋﺪل ﺗﻮﺳﻂ‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎرات ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ و ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺗﺎ از اﯾـﻦ ﻃـﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي را در ﻣﯿﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﺗﻌﻠﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر اﺻﻮﻟﯽ‪ ،‬در ﻓﮑﺮ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼم‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ از‬
‫اﻫﻤ‪‬ﯿﺖ ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘّﻖ ﻋﺪاﻟﺖ اﻣﺮي ﺑﺲ ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬

‫وي در ﻣﺪح ﺷﺎه ﺻﻔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﮔﺮﻓﺖ ﭼـﻮن ﺳﮓ اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﮔﻮﺷـﻪي ﻏﺎر‬ ‫ﺑﻪ دور ﻋﺪل ﺗﻮ ز اﻧـﺪﯾﺸﻪي ﺳـﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮگ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3553 :1387 ،6‬‬

‫و در ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس دوم ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﻣﯽﮔـﺮﯾـﺰد از ﻧﻬﯿــﺐ ﻣـﻮر در ﺳـــﻮراخ‪ ،‬ﻣــﺎر‬ ‫ﺷﺪ ﻗﻮيدﺳﺖ ﺿﻌﯿﻔﺎن ﺑﺲ ﮐﻪ در اﯾ‪‬ﺎم ﺗﻮ‬

‫ﺑﺲ ﮐﻪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ در ﭼﺸﻢ ﺟﻬﺎن ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ در ﻋـﻬﺪ ﺗﻮ از ﻇﺎﻟﻢ ﮐﺴـﯽ ﻣﻈﻠﻮمﺗﺮ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3560 :6‬‬

‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻇـﻠﻢ و اﺟـﺤﺎف ﺗـﻮﺳﻂ ﻗﻮيدﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﭘﻨﺠﻪ ﻗﺪرت ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻓﮑﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل داﺷـﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺟﻌﻔﺮﯾﺎن‪(82 :1374 ،‬‬

‫‪١٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .4-2-1‬اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﺳﺪهﻫﺎي ﻗﺒﻞ از آن ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان و ﺳﯿ‪‬ﺎﺣﺎن ﺑﻪ اﯾﺮان ﺳﻔﺮﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﻪ اﯾﺮان اﻫﺪاف و اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي ﭼﻮن؛ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺣﺖ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎدي و ﻣﺬﻫﺒﯽ و‬
‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ازﻧﻈﺮ ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﯿﺎزﻫﺎي اﻗﺘﺼﺎدي اروﭘﺎﯾﯿﺎن از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﻬﻢ‪ ‬اﻗﺘﺼﺎدي در ﻣﺸﺮق زﻣﯿﻦ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﻮد ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪﺳﻮي اﯾﺮان ﺳﻮق داده ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن ﻏﻨﯽ اﯾﺮانزﻣﯿﻦ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ رﻓﺖوآﻣﺪ ﺗﺎﺟﺮان اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ اﯾﺮان از ﻃﺮﯾﻖ ﻗﻔﻘﺎزﯾﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﺮان دوره ﺻﻔﻮي در ﻣﯿﺎن ﮐﺸﻮرﻫﺎي آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻤﺪ‪‬ن و ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﮑﻮه‬
‫آن در ﻧﮕﺎه ﺳﯿ‪‬ﺎﺣﺎن و ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪) .‬ﺑﻬﺮامﻧﮋاد‪(37 :1377 ،‬‬

‫‪ .5-2-1‬اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي را ﺑﺎﯾﺪ ﻋﻬﺪي ﻣﻤﻠّﻮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي اﺿﺪاد ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﻧﻈﻢ ﺷﺪﯾﺪ ﺷﺎه‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ و ﻧﻈﺎم درﺑﺎري و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺑﺰرگ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻬﺪ از‬
‫دورهﻫﺎي ﺧﻮب ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ از دﯾﮕﺮ ﺳﻮ ﺑﺎوﺟﻮد ﻗﺎﻧﻮنﺷﮑﻨﯽ و ﮐﺸﺘﺎر و ﻫﺮجوﻣﺮج در ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‬
‫ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺧﺪاﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ دوم‪ ،‬ﺷﺎه ﺻﻔﯽ‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و ﺷﺎهﺗﻬﻤﺎﺳﺐ دوم‬
‫از ﻋﻬﺪﻫﺎي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬ﮐﺸﻮر دﭼﺎر اﻧﺤﻄﺎط ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﻤﯿﻘﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪاي‬
‫ﻋﺪ‪‬هاي ﺳﺮ ﺑﺮﻣﯽآوردﻧﺪ و آﺷﻮﺑﯽ ﺑﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺸﻮر ﻋﻤﻼً ﺑﻪ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻼشﻫﺎي ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﮐﺸﻮر از اﯾﻦ اﻧﺤﻄﺎط ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﺠﺎت ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻓﺼﻠﯽ ﻧﻮ در ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫اﯾﺮان ﮔﺸﻮده ﺷﺪ و ﮐﺸﻮري ﮐﻪ ﺳﺪهﻫﺎي دراز در ﮔﺴﯿﺨﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي وﺳﯿﻊ‬
‫ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ و ﻣﻐﻮل و ﺗﯿﻤﻮري و ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن آق ﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮ و ﻗﺮا ﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ واﺣﺪ و‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻔﻮي در ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﺸﺘّﺖ و ﺗﺠﺰﯾﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻬﺎي ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﯿﺮه‬
‫ﺷﺪن ﺑﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﺮانزﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﮑﺎﭘﻮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ وﺣﺪﺗﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ در اﯾﺮان ﺣﺎﮐﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ و ﻣﺆﺛّﺮ در اﯾﺠﺎد اﯾﻦ وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﻠّﺖ اﯾﺮان ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ ﺑﻮد‪) .‬ﺧﻮراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪(28 :‬‬

‫‪١٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس در اﯾﺠﺎد ﯾﺎ ﺣﻔﻆ و ﮔﺴﺘﺮش راﺑﻄﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدي ﺑﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﺧﺎرج ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺖ و او ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﺮان و ﻫﻢردﯾﻒ ﺷﻬﺮﯾﺎران ﺳﺎزﻣﺎن دﻫﻨﺪهاي از ﻗﺒﯿﻞ‬
‫دارﯾﻮش و اﻧﻮﺷﯿﺮوان اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﻣﯿﺎﺑﯽ او در ﺗﺄﺳﯿﺲ ﯾﮏ ارﺗﺶ ﻣﻨﻈّﻢ ﻗﻮي‪ ،‬اﯾﺠﺎد اﻣﻨﯿﺖ داﺧﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن‬
‫دﺳﺖ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن از اﯾﺮان‪ ،‬آﺑﺎداﻧﯽ و ﺑﻨﺎي ﮐﺎخﻫﺎ و ﻋﻤﺎرتﻫﺎ و ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺪاث راهﻫﺎ و ﮐﺎرواﻧﺴﺮاﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺮوﯾﺞ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺴﻂ ﻋﺪل و داد و ﮐﺴﺐ اﻃﻼع از ﺣﺎل و ﮐﺎر ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي در اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻋﺎﻟﻤﺎن دﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮوﯾﺞ ﻫﻨﺮ و ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدن راﺑﻄﻪﻫﺎي ﺧﺎرﺟﯽ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ در ﺗﺎرﯾﺦ دوران‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎ ﻧﻈﯿﺮ دارد‪) .‬ﺻﻔﺎ‪(23 :1388 ،‬‬

‫‪ .6-2-1‬اوﺿﺎع ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ و اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﺷﺎﺧﺺ و ﺟﻬﺖ دﻫﻨﺪه در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫در زﻣﺎن ﺻﻔﻮﯾﻪ در اﺛﺮ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در اوﺿﺎع ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪن ﻓﻀﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻋﻼﯾﻖ‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﮐﺴﺐ داﻧﺶ در ﻫﺮ زﻣﯿﻨﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬درﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﻨﺎﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﻣﺪارس و‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﯿﺶازﭘﯿﺶ ﺑﻪ ﺑﻘﻌﻪﻫﺎ و ﻣﺰارﻫﺎ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﻧﻮﯾﻨﯽ در اﻣﺮ آﻣﻮزش و‬
‫ﻣﻮاد‪ ‬آﻣﻮزﺷﯽ و اﻫﺪاف ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪) .‬ﺣﺴﻨﯽ‪(154 :1385 ،‬‬

‫ﭼﺸﻤﮕﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎروي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي در اﯾﺮان ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪ ،‬رواج ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﻼش اﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاي ﺗﺮوﯾﺞ و اﺷﺎﻋﻪي اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬و ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎي آنﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻼش ﮐﺮد ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻮد و درﻧﻬﺎﯾﺖ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ را ﺑﻪﻋﻨﻮان دﯾﻦ رﺳﻤﯽ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان اﻋﻼن ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺳﺎﺳﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮد‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه ﺣﺎﮐﻤﻪ‪ ،‬آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و‬
‫ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ‪ ،‬در ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد از اﻧﻮاع‬
‫ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ و ﺗﺸﮑﯿﻼت ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻣﺬﻫﺒﯽ و اﺷﺨﺎص ﻣﺘﻨﻔﺬ اﯾﻦ ﻣﺆﺳ‪‬ﺴﺎت‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و در‬
‫ﭘﻮﺷﺶﻫﺎي ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺎ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﻣﺪارس و ﻣﺴﺎﺟﺪ و اﯾﺠﺎد ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت و اﻋﻄﺎي ﺳﯿﻮرﻏﺎل‬
‫)ﺳﯿﻮرﻏﺎل از ﮐﻠﻤﻪ ﺳﯿﻮرﻏﺎﺗﻤﯿﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻫﺒﻪ و ﺑﺨﺸﺶ اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ ،‬داﻣﻨﻪي ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را ﺗﻮﺳﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ (166 :‬در دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت‪ ،‬ﺣﮑﺎم و اﻓﺮاد ﻋﺎدي‪ ،‬ﺑﺮاي اﻣﻮر‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ در زﻣﺮه ﮔﯿﺮﻧﺪﮔﺎن ﺳﯿﻮرﻏﺎل ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻋﻄﺎي ﺳﯿﻮرﻏﺎل در دوره ﺻﻔﻮي ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﺳﻤﯽ ﺷﺪن ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ و ﺳﻮي ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ ﮔﺮاﯾﯿﺪ‪.‬‬

‫‪١٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ ازﻧﻈﺮ ﮔﺬراﻧﺪ ﮐﻪ ازﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﯿﺰ روﺣﺎﻧﯿﺎن زﯾﺎدي از ﻣﯿﺎن ﻓﺮﻗﻪﻫﺎ در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ‬
‫اﯾﺮان ﺳﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﺑﻪوﯾﮋه ﺷﺎهﻋﺒﺎس او‪‬ل )‪ 1038-996‬ﻫـ ‪.‬ق(‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﺗﺴﺎﻣﺢ دﯾﻨﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر اﯾﺠﺎد و ﺗﻮﺳﻌﻪي رواﺑﻂ دوﺳﺘﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ دول اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻼشﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ آﻧﺎن در اﯾﺮان رﺳﻤﯿﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‪ ،‬ﮐﺸﯿﺸﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ در اﺻﻔﻬﺎن و ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬دﯾﺮ‪ ،‬ﺻﻮﻣﻌﻪ و ﮐﻠّﯿﺴﺎ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ﺑﻬﺮام‬
‫ﻧﮋاد‪(37 :1377 ،‬‬

‫‪ .7-2-1‬اوﺿﺎع ادﺑﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬

‫دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻓﺮاز و ﻧﺸﯿﺐﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان دورهاي ﺧﺎص در ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﻌﺮ و‬
‫ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﻫﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ »ﺳﺒﮏ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ« و »ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي« ﺷﻬﺮت دارد‪ .‬وﺟﻮد ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺷﺎﻋﺮان و رواج ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿ‪‬ﺎت در اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺷﯿﻮهي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را در ﺗﺎرﯾﺦ زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ رﻗﻢ زد و در‬
‫ﺳﺒﮏ ادﺑﯽ دورهي ﺻﻔﻮﯾﻪ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻂ و ﮔﺴﺘﺮهي زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪،‬‬
‫ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﯿﺎري را ﺑﻪ ﺳﺮاﯾﺶ ﺷﻌﺮ ﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺒﮏ اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫»ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ ﺳﯿﻤﺎي ادﺑﯽ اﯾﺮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪) «.‬دﺷﺘﯽ‪(11 :1364 ،‬‬

‫ﺗﻔﮑﺮ ﺷﯿﻌﻪ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ‪ ،‬در ﻗﺒﻞ از دوران ﺻﻔﻮي ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ادﺑﯿ‪‬ﺎت )ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ( ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﺻﻔﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮِ ﺣﺎﮐﻤﺎن و زﻣﺎﻣﺪاران ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻮادار اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪﺗﺒﻊ آن ﺣﻀﻮر‬
‫ﺷﯿﻌﻪ و ﺷﯿﻌﻪﻣﺬﻫﺒﺎن در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و آﺛﺎر ادﺑﯽ‪ ،‬ﮐﻢرﻧﮓﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﺮاﮐﻪ در اﯾﻦ دوران‬
‫)ﻗﺒﻞ از ﺻﻔﻮي( ﺷﯿﻌﻪﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ در دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و راه ﻧﻔﻮذ زﯾﺎدي ﻫﻢ ﺑﻪ درﺑﺎر‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد را )ﺑﺨﺼﻮص در ﺣﻮزة ﺷﻌﺮ و ادﺑﯿ‪‬ﺎت( ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ؛ درﻧﺘﯿﺠﻪي اﯾﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ دوره ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آﺛﺎر ﮔﺮانﺑﻬﺎﯾﯽ از ﺧﻮد ﺑﺮ ﺟﺎي ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﻓﻘﻂ آﺛﺎر‬
‫ﮐﻤﯽ در ﺣﻤﺎﺳﻪ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺪح و ﻣﺮﺛﯿﻪ اﻫﻞﺑﯿﺖ )ع( ﺑﺮﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻧﯿﻤﻪي او‪‬ل ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬اوﺿﺎع و‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد و اﯾﺮان و ﻣﺬﻫﺐ ﺷﯿﻌﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ در اﯾﻦ دوره ﺳﻠﺴﻠﻪي ﺻﻔﻮي ‪-‬ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺷﯿﺦ ﺻﻔﯽاﻟﺪﯾﻦ اردﺑﯿﻠﯽ ﺑﻨﺎﻧﻬﺎده ﺷﺪ‪ -‬ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ را رﺳﻤﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪﺗﺒﻊ آن‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺧﻮﺑﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﺠﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻓﺮﯾﺪن آﺛﺎر ادﺑﯽ و‬
‫ﻣﻨﻘﺒﺘﯽ )ﺣﻤﺎﺳﻪﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻣﺪاﺋﺢ اﻫﻞﺑﯿﺖ( ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻗﺪرت ﻓﮑﺮي و ﻫﻨﺮي ﺧﻮد را ﺑﯿﺶازﭘﯿﺶ‬

‫‪١٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺬﻫﺒﯽ و ﻣﺪح‬
‫ﺧﺎﻧﺪان رﺳﺎﻟﺖ و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن دﯾﻦ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﺷﺎﻋﺮان وارد دورهي ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫ﮐﺮدن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎ و اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺧﻮد ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد وﻟﯽ او ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺸﻐﻠﻪﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﮐﻮﺷﺶ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻗﺪرت و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ و‬
‫ﺟﻨﮓﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪ‪‬د‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﺠﺎﻟﯽ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﺛﺮ اﯾﻦ ﺑﯽﺗﻮﺟ‪‬ﻬﯽ از‬
‫ﯾﮏﺳﻮ و ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺸﺎن دادن درﺑﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻫﻨﺪ و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ‬
‫وﻻﯾﺎت دﯾﮕﺮ ازﺟﻤﻠﻪ ﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺎن ﻫﻨﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺻﻠﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﺮاي ﻣﺪ‪‬ت زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬زﺑﺎن رﺳﻤﯽ درﺑﺎر ﻫﻨﺪ ﺷﺪ و ﺳﺒﮏ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺒﮏ‬
‫ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﻋﻼﻗﻪاي ﺑﻪ زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و روي ﺧﻮش ﺑﻪ آن ﻧﺸﺎن‬
‫ﻧﻤﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﺑﺎ واﻗﻌﯿﺎت ﺟﺎري درﺑﺎر ﺻﻔﻮي ﻫﻤﺨﻮان ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن اﻫﺘﻤﺎم آﻧﺎن ﺑﻪ رواج ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﺧﻮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺟﺬب و دﻋﻮت ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﺧﻮاﻧﺎن و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺤﻞﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺤﺎﻓﻞ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﺷﻌﺮ و ﺷﺎﻋﺮي‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﺻﻠّﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاي رﺳﻤﯽ در درﺑﺎر و ﺷﻌﺮ ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و ﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ آن‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪهي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻔﮑّﺮ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﺪم ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن ﻋﺼﺮ و ﯾﺎ ﻋﺪم رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ در ﻗﺮن ﯾﺎزده و دوازده ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫ازﻧﻈﺮ ﮔﺴﺘﺮة ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬وﺳﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﺣﺪود را از روم ﺷﺮﻗﯽ ﺗﺎ ﺷﺒﻪﻗﺎره درﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و از ﺷﮑﻮه ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر و ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺖ او‪‬ل دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ و ﺑﺮرﺳﯽ دﻗﯿﻖ ﮔﺰارشﻫﺎ در ﺑﺎب زﺑﺎن و‬
‫ادب ﻓﺎرﺳﯽ آن دوره‪ ،‬ﻧﺸﺎن از رﺳﻤﯿﺖ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬رﺷﺪ‪ ،‬ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ و ﺟﺎﯾﮕﺎه درﺧﻮر ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫در آن دوره را دارد‪) .‬ﮔﻮدرزي‪( 27-26 :1390،‬‬

‫اﻣﯿﺮي ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﻌﺪاد ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻣﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺻﻔﻮي از ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪﺷﺪه آنﻗﺪر زﯾﺎد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان اد‪‬ﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻫﯿﭻ دورهاي‬
‫از ادوار ﻋﻠﻤﯽ و ادﺑﯽ اﯾﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺎﻋﻪ و ﺗﻌﻤﯿﻤﯽ در ﮐﺎر ﮐﺘﺎب و ﺳﻌﯽ در ﺗﻨﺰّل ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻠﻤﯽ آنﻫﺎ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻓﻬﻢ ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ ادﺑﯽ از ﻗﺒﻞ و ﻋﺮﺑﯿﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده و‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺎﺳﺖ ﯾﺎدﮔﺎر آن زﻣﺎن اﺳﺖ‪) «.‬ﺻﺎﺋﺐ‪(18 :1333 ،‬‬

‫ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ در دورهي ﺻﻔﻮﯾﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻨﺮ آن دوره ﺑﻪﺳﻮي ﻧﮑﺘﻪﺳﻨﺠﯽ و ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻨﯽ و‬
‫ﺧﯿﺎلﭘﺮدازي ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ و ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ دوره ﻋﺸﺮت ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺎزك ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و‬

‫‪١٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫زﯾﺮ ﭘﺎي ﻓﮑﺮ ﺧﻮﯾﺶ از ﻓﻠﮏ ﮐﺮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻬﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﻒ آورﻧﺪ و ارزش آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎﻣﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را ﺗﺎ ﺑﺪان ﺟﺎ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻫﺮﮐـﺲ ﮐـﻪ ﺷـﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ﺑﯿﮕــﺎﻧـﻪ آﺷﻨـﺎ‬ ‫ﺻﺎﺋـﺐ از آﺷﻨـﺎﯾﯽ ﻋﺎﻟـﻢ ﮐﻨـﺎره ﮐـﺮد‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪ : 1387،1‬ﻏﺰل ‪(793‬‬

‫از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي روش ﻧﻮ در ﺑﯿﺎن اﺳﻠﻮب ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺗﻌﻠﯿﻞ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺪار اﻧﮕﺎري و‬
‫ﺧﯿﺎلﭘﺮدازي اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﮐﻪ دورهاي ﻃﻮﻻﻧﯽ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﮑﺘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﺪ‪‬د و ﺗﻨﻮع ﻃﺮزﻫﺎي ﺧﯿﺎلﭘﺮدازي را داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﺪ‪.‬‬

‫در دوران ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ از واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ درﺑﺎرﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺎﺳﺖ و ﺑﻪ اﻫﻞ ﻫﻨﺮ و ﺣﺮﻓﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار رﻓﺖوآﻣﺪ ﮐﺮد‪) .‬ﺣﺎﺋﺮي‪(13-12 :1390 ،‬‬

‫از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰ و ﻣﺤﺎﻓﻞ ادﺑﯽ‪ ،‬ﻗﻬﻮهﺧﺎﻧﻪي ﻋﺮب در اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺻﻔﻮي ﻧﯿﺰ ﮔﺎه در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﮔﻮش ﻣﯽﺳﭙﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻬﻮهﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ در رواج ﻫﻨﺮ‬
‫ﺷﺎﻋﺮي و ﺗﻠﻄﯿﻒ ﻃﺒﻊﻫﺎ و روﯾﺎروﯾﯽ ذوقﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ داﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ اﻓﺮاد ﺑﺮاﺛﺮ ﺣﻀﻮر ﻣﺪاوم در‬
‫ﻗﻬﻮهﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮزون ﻃﺒﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و در ﺳﻠﮏ ﻣﻮزوﻧﺎن درﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪) .‬ﻓﺘﻮﺣﯽ‪(68 :1376 ،‬‬

‫در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن و ﻣﻮﺳﯿﻘﯽداﻧﺎن و اﻫﻞ ذوق در ﻣﺤﻠّﯽ اﺟﺘﻤﺎع ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ آن را‬
‫ﻗﻬﻮهﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﻪﮐﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﻔﻞ راه ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ادﺑﯽ در اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ و ﺣﻞّ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺸﮑﻞ ادﺑﯽ و ﺑﺤﺚ و ﺗﺤﻘﯿﻖ درﺑﺎره ﻓﻨﻮن ادﺑﯽ و ﻧﺜﺮ و ﻧﻈﻢ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در آﺛﺎر ﻣﺘﻘﺪ‪‬ﻣﺎن‬
‫و ﻣﺘﺄﺧّﺮان و ذﮐﺮ ﮔﻔﺘﺎر و اﺷﻌﺎر ﻣﻌﺎﺻﺮان و ﺣﮏ‪‬واﺻﻼح آن در اﯾﻦ اﻧﺠﻤﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪) .‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪،‬‬
‫‪(40 :1364‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪي ﺑﺤﺚ آنﮐﻪ در ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪي ﺑﺎﺷﮑﻮه ﺻﻔﻮي اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ داﻧﺶﻫﺎي ادﺑﯽ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺳﺨﻨﻮران ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﺿﻌﻒ و ﻗﺼﻮر در آن دوره ﺑﺎوﺟﻮد‬
‫دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﺧﺎرج از اﯾﺮان و ﮔﻮرﮐﺎﻧﯿﺎن ﻫﻨﺪ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ وﯾﮋه ﺳﻠﺴﻠﻪي‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺤﻞّ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﺰرﮔﺎن ادب و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪١٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .8-2-1‬ﺳﺒﮏ ﺷﻌﺮ ﻫﻨﺪي‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺒﮏ ﻋﺮاﻗﯽ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ 9‬ﻫﺠﺮي ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي ﺳﺒﮏ دﯾﮕﺮي ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‬
‫ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي در ﻣﯿﺎن ﺳﺒﮏﻫﺎي ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ارﺗﺒﺎط را ﺑﺎ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي از ﻧﺎﻣﺪارﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﺳﺒﮏ اﺷﻌﺎرش ﻣﻤﻠﻮ از ﺻﻮر ﺧﯿﺎلﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ از زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺗﮑﯿﻪﺑﺮ ﺗﮏﺑﯿﺖﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺨﯽ از ﻗﺎﻓﯿﻪ و ردﯾﻒ ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﻦ دو‬
‫ﻣﺼﺮاع ﻣﻮازﻧﻪي ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ و ﻣﻌﻘﻮﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺴﻮﺳﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﺑﺎن اﯾﻦ دوره ﮐﻼً ﺑﺎ زﺑﺎن ادﺑﯽ ﻗﺪﯾﻢ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و در آن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﻌﺪ‪‬دي از زﺑﺎن ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ راهﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺷﻤﯿﺴﺎ‪(71 :1372 ،‬‬

‫ﻣﺨﺎﻃﺐ در ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺧﻮدآﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﺎ ﯾﮏ ﮔﺴﺴﺖ ادﺑﯽ روﺑﺮو اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﻞ ادب در ﻗﺮن‬
‫دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي از ﯾﮏ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳﺒﮏ ﻗﺪﯾﻢ در ادب ﺟﺪاﺷﺪهاﻧﺪ و ﻃﺮزي ﻧﻮ در ادب را‬
‫ﭘﯿﺶﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫رويﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺷﯿﻮهاي ﺧﺎص‪ ،‬ﺑﺪﯾﻊ و ﺣﺘّﯽ ﻏﺮﯾﺐ اﺳﺖ و ﮐﺸﺸﯽ ﺧﺎص ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻤﺎﻣﯽ ادبدوﺳﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻃﺮﻓﻪ و ﻏﯿﺮﻋﺎدي را ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬دارد‪.‬‬

‫در زﻣﺎن ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺳﺒﮏ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﻮ ﺑﻮدن ﺑﻪ "ﻃﺮز" ﻣﻌﺮوف ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺷﻌﺮاي دورهي ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻧﻮ و ﺑﺪﯾﻊ ﺑﻮدن آن در ﺷﻌﺮ ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﮐﺮدهاﻧﺪ و در آﺛﺎر ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﺑﺮدهاﻧﺪ‪» .‬ﻃﺮز« ﻫﻤﺎن ﺳﺒﮏ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻨﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي ﺗﺨﯿ‪‬ﻞ و ﻣﻀﻤﻮنﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ و از ﺗﻤﺜﯿﻞ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭘﺮدازي‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﺎره‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ‪ ،‬ﺟﻨﺎس‪ ،‬اﯾﻬﺎم و ﻣﺮاﻋﺎت ﻧﻈﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮ ﻧﯿﺰ‪،‬‬
‫اﺳﺎس و اﺻﻞ آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي اﺻﻄﻼﺣﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﯾﮏ ﻧﻮع ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮن ‪ 10‬و ‪ 11‬ﻫﺠﺮي ﻣﺘﺪاو‪‬ل و راﯾﺞ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﯿﻮه ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ و ﯾﺎ ﺳﺒﮏ ﻋﺮاﻗﯽ و ﺷﯿﺮازي‪ .‬ﺑﻪﻃﻮر اﺟﻤﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺨﻦﺳﺮاﯾﺎن اﯾﻦ ﺷﯿﻮه‬
‫ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﻪ اﺑﺪاع ﻣﻀﻤﻮن و آوردن ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت ﺗﺎزه ﻋﻼﻗﻪ واﻓﺮ دارﻧﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ ﻓﺼﺎﺣﺖ و ﺳﺎدﮔﯽ را‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ اﻫﻤﺎل ﺳﭙﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎرﯾﮏﺧﯿﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺼﻮرات دﻗﯿﻖ و ﮔﺎﻫﯽ دور از ذﻫﻦ و اﻏﺮاق و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دﺳﺘﻪ‬
‫از ﺷﻌﺮا رواج دارد‪ .‬ﺧﺎﮐﺴﺎري و اﻇﻬﺎر ﻋﺠﺰ و ﺑﯿﭽﺎرﮔﯽ در ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﺳﺒﮏ ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﻋﻤﺮ آﻧﺎن در ﺧﻮاري و ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و ﺣﺮﻣﺎن ﺳﭙﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﻟﻔﻈﯽ و ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺪﯾﻌﯽ در ﺷﯿﻮه اﯾﻦ‬
‫ﺳﺮاﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ﺟﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺘﺪاو‪‬ل ﻣﺤﺎوره ﺗﻮأم ﺷﺪه و از اﯾﻦرو ﺑﻌﻀﯽ از ﺳﺨﻦﺳﻨﺠﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪهاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﻧﺎن از ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﻋﺎﻣ‪‬ﻪ ﻣﺪد ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬دﺷﺘﯽ‪(52 -51 :1364 ،‬‬

‫‪١٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫در ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻓﻬﻢ ﻫﺮ ﺑﯿﺖ درﮔﺮو ﻓﻬﻢ آن راﺑﻄﻪي ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ )‪ (invisible relation‬ﺑﯿﻦ‬
‫دو ﻣﺼﺮاع اﺳﺖ )اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ وﺟﻪ ﺷﺒﻪ ﻧﯿﺴﺖ(‪ .‬ﮔﺎﻫﯽ اﯾﻦ راﺑﻄﻪي ﻧﺎﻣﺮﺋﯽ دو ﻣﺼﺮاع ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ذﻫﻦ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﻒ آن ﻧﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي‪(248 :1374 ،‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻨﺮ ﺑﺮاي ﻫﻨﺮ ﻧﮑﺘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان دورهي ﺻﻔﻮي از دﯾﮕﺮ دورهﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎنﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﺎه ﺗﻌﻬﺪ ﺷﺎﻋﺮان اﯾﻦ ﻋﺼﺮ را ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻫﻨﺮي ﺑﯿﺶ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان دﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦروي ﺷﮑﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ در ﻧﮕﺎرش ﺑﯿﺖ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺼﺮع و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﻄﻠﻊ در ﺷﻌﺮ و ﻣﻮﺿﻮع‬
‫رﺑﺎﻋﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ از ﻣﻬﻢ‪‬ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮﺳﺎز ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺣﺎﺋﺮي‪،‬‬
‫‪(26-25 :1390‬‬

‫ﭼﻮن دو ﻣﺼﺮع ﮔﺮﭼﻪ در ﻇﺎﻫﺮ ﺟﺪا ﺑﻮدﯾﻢ ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻌﻨــﯽ ﯾﮏ ﺑﯿــﺖ ﺑﻮدﯾـﻢ از ﻃﺮﯾـــﻖ اﺗﺤــﺎد‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪(107 :1333 ،‬‬

‫‪ .9-2-1‬ﺳﺒﮏ ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ارزشﻫﺎي اﺻﯿﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﯽ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻫﺮ‬
‫ﻋﺼﺮي ﺑﺪون ﺷﮏ ﻧﺒﺎﯾﺪ از اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﻓﺮاد آن ﻋﺼﺮ‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادﺑﯿ‪‬ﺎت را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ اﻧﻮار وﺟﺪان را در وﺟﻮد ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ آدﻣﯽ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎز ﺣﻘﯿﻘﺘﺶ ﺟﺎن ﺧﺴﺘﻪي او را‬
‫ﻧﻮازش ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽآﮔﺎﻫﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻣﺆﺛّﺮ در ﺳﺒﮏ اﺳﻠﻮب ﻓﮑﺮي و ﻟﻔﻈﯽ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻂ و‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻣﺤﻠّﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪه و ﻧﺸﻮ و ﻧﻤﺎ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺠﺮﺑﺖ اﻧﺪوﺧﺘﻪ و ﭘﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻃﺮز ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺑﺪاع اﺳﺎﻟﯿﺐ و ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ در ﻣﯿﺎن ﺷﻌﺮاﺋﯽ ﮐﻪ در اﻗﺎﻟﯿﻢ ﻣﺨﺘﻠﻒ زﯾﺴﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ و ﻋﻠﻠﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﯿﺮ آن ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺣﯿﺚ اﻫﻤ‪‬ﯿﺖ و ﮐﻤ‪‬ﯿﺖ و ﮐﯿﻔﯿ‪‬ﺖ ادﺑﯿ‪‬ﺎت‬
‫ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت و از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﮔﺮدد‪) .‬آزﻣﻮن‪(350 -349 :1321 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در اﺷﻌﺎرش ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶﭘﺎاﻓﺘﺎده را ﺑﻪ ﺳﻠﮏ ﻧﻈﻢ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺰﻟﯿﺎﺗﺶ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﮔﺮاﯾﺶ دارﻧﺪ و ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﺎﮐﯽ از ﻧﯿﺮوي ﻣﻔﮑّﺮهي ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﯿﺰﻫﻮﺷﯽ‬
‫و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪﺑﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻋﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺗﻮازن ﻓﮑﺮي ﺑﻬﺮه‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦروﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آﺛﺎر اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻠﻨﺪآوازه ﺗﺎ اﯾﻦ ﺣﺪ‪ ‬ﺧﺸﮏ ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٢٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺬﮐﺮهي ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﺎً ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪي ﺑﺎ اﻫﻤ‪‬ﯿﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪:‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬رﻧﮕﯿﻦ ﺑﻮدن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ‪.‬‬

‫ب‪ .‬ﺧﯿﺎلﭘﺮداز ﺑﻮدن او‪.‬‬

‫ج‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ اﺷﻌﺎر او درﻧﺘﯿﺠﻪي ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺄﻣﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﮏ ﺷﻌﺮ ﺧﻮدآﮔﺎه اﺳﺖ ﺗﺎ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ او ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻌﺮ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻓﮑﺮ و اﻣﮑﺎﻧﺎت آن ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ از اﺣﺴﺎس و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي آن‪ .‬از اﯾﻦ دﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﺷﺒﯿﻪ اﺳﺖ و درﺳﺖ ﻧﻘﻄﻪي ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﺷﻌﺮ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻧﯿﺰ ﺷﻌﺮي ﺧﺮد ﺟﻮش اﺳﺖ و‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ آن‪ ،‬ﺷﻌﺮ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﻌﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﺴﺮه ﺗﻮﺳﻂ اﺣﺴﺎس و ﻋﺎﻃﻔﻪي وي ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي‪(26 :1374 ،‬‬

‫در ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﻤﺜﯿﻞ‪ ،‬ﻟﻄﺎﻓﺖ اﻧﺪﯾﺸﻪ و ﮐﺎرﺑﺮد ﺻﻮر ﺧﯿﺎل دﯾﺪه ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬ﻏﺰل را در ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ‬
‫ﺑﻪﮐﺎرﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﮏﺑﯿﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ از ﻣﻌﺪود ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺣﯿﺎت‪ ،‬آوازهي ﺳﺨﻨﺶ ﻗﻠﻤﺮو زﺑﺎن دري )اﯾﺮان‪،‬‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ( را ﻓﺘﺢ ﮐﺮد و ﻣﺸﺘﺎﻗﺎن ﺳﺨﻨﺶ از دور و ﻧﺰدﯾﮏ و ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ دﯾﺪار او ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎي ﻧﺼﺮآﺑﺎدي‪ ،‬ﻗﺼﺺ ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺮو آزاد‪ ،‬ﮐﻠﻤﺎت اﻟﺸّﻌﺮا ﻫﻤﻪ‬
‫اﺳﺘﺎدي او را ﺳﺘﻮدهاﻧﺪ‪) .‬ﺻﻔﺎ‪(122 :1385 ،‬‬

‫ﺳﺒﮏ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي ﻣﻤﻠّﻮ از ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي دﻗﯿﻖ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ژرف‪،‬‬
‫ﻧﺎزكﺧﯿﺎﻟﯽ و ﺑﺨﺼﻮص ﺗﻤﺜﯿﻞﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﻣﻤﮑﻦ ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ واﻻي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﺻﺎﺋﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫در ﺑﺮرﺳﯽ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي ﺑﺎرﯾﮏ ادﺑﯽ و ﮐﻼم ﺗﺨﯿﻠﯽ و ﻧﺎزكﺧﯿﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﺑﻠﻨﺪآوازه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺮونﮔﺮاﺳﺖ و ﻗﺮﯾﺤﻪ ﺻﺎﺋﺐ از ﺣﻮادث زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺸﺎﻫﺪات ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻮد ﻣﺎﯾﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ روي ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي وي ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻀﺎﻣﯿﻨﺶ زﺑﺎﻧﺰد ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﻤﺎﯾﻞ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ دارد‬
‫وﻟﯽ آن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺤﻮري ﻗﺮﯾﺤﻪ وي ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬دﺷﺘﯽ‪(26 :1364 ،‬‬

‫‪٢١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﭼﻮن در ﺗﻼش آﻓﺮﯾﺪن ﻣﻌﻨﯽ ﻧﺎزك اﺳﺖ از ﻫﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻫﺮ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ و ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ادﺑﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎزد‪ .‬ﺑﺮاي ﺧﻠﻖ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻧﻮ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﺧﻮد‪ ‬ﺷﺎﻋﺮ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋـــﺐ ﺗـــﻼش ﻣﻌﻨـﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﻨـﺪ‬ ‫ﯾــﺎران ﺗــﻼش ﺗــﺎزﮔﯽ ﻟﻔـــــﻆ ﻣﯽﮐﻨﻨــــﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪ :1387 ،1‬ﻏﺰل ‪(79‬‬

‫ﻃﺎﻟــﺐ ﺣﺴـﻦ ﻏﺮﯾـﺐ و ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎش‬ ‫داﻣــﻦ ﻫﺮ ﮔﻞ ﻣﮕﯿﺮ و ﮔﺮد ﻫﺮ ﺷﻤﻌــﯽ ﻣﮕﺮد‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2350 :5‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي ﺑﺪﯾﻊ ﺧﻮد را از ﺣﻮادث زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و ﻣﺸﻬﻮدات روزاﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و دﻟﯿﻞ روي‬
‫آوردن ﻣﺮدم ﺑﻪ وي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬درس اﺧﻼق و ﻋﺒﺮت ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺣﻮادث و‬
‫ﭘﯿﺮوي از ﻣﻠﮑﺎت اﺧﻼﻗﯽ در دﯾﻮان وي ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ درﯾﺎﻓﺘﺶ‬
‫دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﮏﺑﯿﺖﻫﺎي وي ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﻪ ﮐﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر و ﺣﺎوي ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ازاﯾﻦرو ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ‬
‫ﺣﮑﻢ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﭘﯿﺪاﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬دﺷﺘﯽ‪(31 :1364 ،‬‬

‫ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﮔﻨﺠﯿﻨﻪي ﻋﻈﯿﻢ زﺑﺎن‪ ،‬از ﻣﻔﺮدات ﺗﺎ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞﻫﺎ و درﺑﺮدارﻧﺪهي ﻓﺮﻫﻨﮓﻋﺎﻣﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﺎت ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﺮﺟﺎي دﯾﮕﺮي در ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و در ﻋﯿﻦﺣﺎل ﻣﻌﺘﺪلﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺒﮏ‬
‫ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎي ﺷﻌﺮﻫﺎي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﺑﺮ ﺑﯿﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻬﻢ را ﭘﯿﺶ رو‬
‫دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ »ﻣﺼﺮع ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ از ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎي)‪ (motif‬راﯾﺞ در ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ اﺳﺖ‪) «.‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي‪:1374 ،‬‬
‫‪(248‬‬

‫ﺑﻪ ﺟﺮأت ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ازﻟﺤﺎظ ﮔﺴﺘﺮهي ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎ‪ ،‬از ﻏﻨﯽﺗﺮﯾﻦ دﯾﻮان اﺷﻌﺎر ﺳﺒﮏ‬
‫ﻫﻨﺪي اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ازﻧﻈﺮ ﺗﻌﺪاد ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎي ﺑﮑﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه و ﻫﻢ ازﻧﻈﺮ ﺗﺪاﻋﯽﻫﺎي ﺗﺎزه و ﻓﺮاوان ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎي ﺻﺎﺋﺐ را ﺑﻪﻃﻮرﮐﻠّﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ دودﺳﺘﻪ ﻣﺠﺰا ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎي ﻋﺎم ﻣﺜﻞ‪:‬‬
‫ﺣﺒﺎب‪ ،‬ﮔﺮداب‪ ،‬ﮐﺎﻏﺬ ﺑﺎد و ‪ ...‬ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻀﻤﻮنﺳﺎزي و ﺧﯿﺎل آﻓﺮﯾﻨﯽﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ اﺳﺖ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺗﯿﻒﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از اﺻﻄﻼﺣﺎت ادﺑﯽ راﯾﺞ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‪ :‬ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺮاع ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮن و‬
‫‪ ...‬ﮐﻪ درواﻗﻊ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻃﺮز ﺗﻠﻘﯽ و ﻧﮕﺮشﻫﺎي ادﺑﯽ اوﺳﺖ‪) .‬ﺣﺴﻦﭘﻮر آﻻﺷﺘﯽ‪(217 :1384 ،‬‬

‫‪٢٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺻﺎﺋﺐ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺒﮏ ﺗﺎزه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﯿﻮه از ﺷﺎﻋﺮي در زﻣﺎن ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد و از‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ رﺧﻨﻪ ﮐﺮد و در ﻫـﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮔﺮدﯾﺪ ﺧﻼﺻﻪي ﻣﻤﯿﺰات اﯾﻦ ﺷﯿﻮه ﺑﻪﻗﺮار ذﯾﻞ‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻪ ﻓﺼﺎﺣﺖ اﻟﻔﺎظ ﭼﻨﺪان اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻟﻐﺎت ﻏﺮﯾﺐ و وﺣﺸﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﻤﯽرود‪.‬‬
‫‪ .3‬اﺻﻄﻼﺣﺎت ﮐﻬﻨﻪ اﺑﺪاً ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺗﺎزه زﯾﺎدﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﻋﺘﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺑﻪ ﺣﺎﻻت روﺣﯽ و ﻫﯿﺠﺎﻧﺎت دروﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺑـﺎ ﮐـﻤﮏ ﺗﺮﮐﯿﺐ اﻟﻔﺎظ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﻧﺸﺎن داد وﻗﻌﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ و از ﻋﻬﺪه ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ و در اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺗﺎزه و ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت و‬
‫ﮐﻨﺎﯾﺎت ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد را ادا ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .6‬ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻋﺎﻟﯽ و اﻓﮑﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻮد زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﻌﯿﺸﺖ ﻋﺎﻟﯽ و ﺷﺨﺼﯿﺖﻫﺎي ﻓﻮقاﻟﻌﺎده اﺳﺖ در ﺳﺒﮏ‬
‫ﻫـﻨﺪي ﻧـﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ‪ ،‬ﺿﺮﺑﺖﻫﺎي ﺗﯿﻤﻮر و ﺷﺎه اﺳﻤﻌﯿﻞ او‪‬ل و ﺷﺎه اﺳﻤﻌﯿﻞ دوم و ﺷﺎهﻋﺒﺎس او‪‬ل ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺮدم اﯾﺮان رﻣﻘﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻋﺎﻟﯽ ﺑﮑﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻋﺎﻟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .7‬اﺷﻌﺎر آن دوره ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻏﺰﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 5‬اﻟﯽ ‪ 9‬ﺑـﯿﺖ اﺳـﺖ و ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ از ﻟﻔﻆ و ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺤﺪود‬
‫ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ﺿﻌﯿﻔﺎﻧﻪ و زﻧﺪﮔﯽ ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ و ﻋﺠﺰ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و ﻃﺮز ﮐﺎﺳﺐﮐﺎراﻧﻪ و ﺑﺴﯿﺎرداﻧﯽ اﺳﺖ‪-‬ﺗﻤﺎم‬
‫اﻓﮑﺎر و ﺧﯿﺎﻻت در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪود زور ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺎزكﺗﺮ و ﺑﺎرﯾﮏﺗﺮ و دﻗﯿﻖﺗﺮ‬
‫ﻣﻌﻨﯽاي را ادا ﮐـﻨﺪ و آن را ﺑـﺎ ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ ﺗﺎزهﺗﺮ ﺑﻪ ﺟﻠﻮه درآورد اﺳـﺘﺎدﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .8‬اﻟﻔﺎظ و ﮐﻠﻤﺎت ﻫﻤﻪ ﺑﺎزاري اﺳﺖ و ﺳﻄﺢ ﮐﻠﻤﺎت و اﻟﻔﺎظ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﺧﯿﻠﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .9‬ﻣﻊذﻟﮏ ﺗﻌﺒﯿﺮات ﺗﺎزه ﭘﯿﺪاﺷﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻗـﺒﻞ از اﯾﻦ ﻧﺒﻮد و اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮات ﺑﻪﻗﺪري زﯾﺎد و زﯾﺒﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﺧﺎن آرزو« در ﮐـﺘﺎب »ﭼﺮاغ ﻫـﺪاﯾﺖ« آنﻫﺎ را ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ از آنﻫﺎ درﺳﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﻋﯿﺐ ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﺷﯿﻮه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮي را از روي دﯾﻮاﻧﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ زﯾﺮا او ﺳﺮ در ﭘﯽ‬
‫ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺗـﺎزه ﻧـﻬﺎده و ﺗـﺎﺑﻊ ﭘﯿﺪا ﺷﺪن ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد در ﭘﯽ ﻣـﻀﻤﻮن ﺗﺎزه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻨﯽ را ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﻘﺼﻮدي را از ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﻣﻀﻤﻮن اﺧﺘﺮاع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ ﻋﯿﺐ از ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل ﺑﻪ ﺑـﻌﺪ ﺟﺴﺘﻪﮔﺮﯾﺨﺘﻪ در اﺷـﻌﺎر ﻗﺪﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻧﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي اﺷﻌﺎر اﯾﻦ‬
‫ﻋﺼﺮ)ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ(‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻣﻤﮑﻦ اﺳـﺖ ﺷـﺎﻋﺮي ﮐﻮر ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮﺑﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دالّ ﺑﺮ‬
‫ﮐﻮري ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﯾﺎ آنﮐﻪ ﻗﺪ‪ ‬ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻤﯿﺪه ﻧـﺒﺎﺷﺪ و ﻋـﺼﺎ در دﺳـﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ از »ﻧﺮﮔﺲ« ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﺧﻮدش را ﻗﺪ ﺧﻤﯿﺪه و ﻋﺼﺎﺑﻪدﺳﺖ ﺟﻠﻮه دﻫـﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺳـﺒﺐ از‬
‫ﭼـﻨﺪ ﻫﺰار ﺷﻌﺮ دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﻣﺰاﯾﺎي ﺷﺨﺼﯽ و ﺣﺎﻻت روﺣﯽ او ﺑﻪزﺣﻤﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯽ ﺑﺮد‪.‬‬

‫‪٢٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .11‬ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ و اﻗﺮاﻧﺶ ﻃـﻮري ﯾـﮑﻨﻮاﺧﺖ و ﯾـﮑﺪﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻏﺰلﻫﺎ‬
‫ﻣﺜﻞ ﻫﻢ و ﻫﻤﻪ اﻟﻔﺎظ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ اﺳﺖ و ﺗـﻨﻮ‪‬ع و ﺳـﺎﯾﻪ و روﺷﻦ در آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺑﻬﺎر‪-263 :1394 ،‬‬
‫‪(264‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻗﺪﻣﺎ را ﻣﺮاﻋﺎت ﮐﺮده و ﻫﻢ روح ﻓﺼﺎﺣﺖ ﻋﺼﺮ و ﭘﺴﻨﺪ زﻣﺎن را‬
‫درﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎً ﺳﺮّ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ او و ﻫﻤﻪي ﺷﻌﺮاي ﻧﻮآور در ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪي ﺑﺎرﯾﮏ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ _و ﺑﻪﻃﻮرﮐﻠّﯽ ﺷﻌﺮ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي_ از ﻓﻘﺪان اﯾﺪه و ﻧﮕﺮش ﮐﻠّﯽ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﻣﺘﻨﻮ‪‬ع و از ﻫﺮ دري ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﻏﻨﺎ و ﺗﻨﻮ‪‬ﻋﯽ ﺑﺪان ﺑﺨﺸﯿﺪه ﮐﻪ در ﻫﺮ‬
‫ﺑﺎﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮان از ﺷﻌﺮ او ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاوان ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از آن اﺑﯿﺎت ﭼﻮن ﻣﺜﻞ ﺳﺎﺋﺮ در اﻓﻮاه ﻋﺎم ﺟﺎري‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﭼﻮن اﻟﻬﯿﺎت‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬وﻋﻆ‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬ﻧﻘﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻋﻮاﻟﻢ و ﺣﺎﻻت اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫و ‪ ...‬را ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ذﻫﻨﯽ و اﻧﺘﺰاﻋﯽاﻧﺪ در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﻠﻮب ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﻫﻨﺮي و ﻣﺤﺴﻮس ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)ﺣﺴﻦﭘﻮر آﻻﺷﺘﯽ‪(206 -205 :1384 ،‬‬

‫در اﺧﻼق‪:‬‬

‫زود از ﺳــﺮ ﺣﺒــﺎب ﻫــﻮا ﻣـﯽرود ﺑــﺮون‬ ‫ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ اﺳﺖ ﮔﺮﻣﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﻪي ﻫﻮس‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3111 :1387 ،6‬‬

‫در ﻧﻘﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪:‬‬

‫ﺑﺎ زاﻫﺪان ﺧﺸـــﮏ ﻣﮑـﻦ ﮔﻔﺘـﮕــﻮي دل‬ ‫ﺳﺎﺣﻞ ز ﺟـﻮش ﺳﯿﻨـﻪي درﯾﺎﺳﺖ ﺑﯽﺧﺒﺮ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2539 :5‬‬

‫و ﺑﺴﯿﺎري ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ دﯾﮕﺮ‪.‬‬

‫‪ .1-9-2-1‬ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﻫﺮ ﺷﺎﻋﺮي ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﺎ ﻫﻢﻋﺼﺮان ﺧﻮد ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻮد را درﮔﯿﺮ دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان‬
‫زﻣﺎﻧﻪاش ﻧﮑﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﻫﺮﺻﻮرت ﺟﺪاي از آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺮ ذﻫﻦ و زﺑﺎن وي ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٢٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻧﯿﺰ ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﮔﺎه ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺣﺴﺎدت ﻫﻢﻋﺼﺮان‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎن ﺷﺎﻋﺮ ﺧﻮد ﺣ‪‬ﺴﻦﺗﻮﺟ‪‬ﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻌﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺎﺋﺐ ﻣﻌﺎﺻﺮﻧﺪ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﻃﺎﻟﺐ آﻣﻠﯽ ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاي ﺟﻬﺎﻧﮕﯿﺮ ﺑﺎﺑﺮي )از ﺳﻼﻃﯿﻦ‬
‫ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ(‪ ،‬ﮐﻠّﯿﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاي ﺷﺎه ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻇﻬﻮري ﺗﺮﺷﯿﺰي )اﯾﻦ ﺳﻪ ﺗﻦ ﺳﻨّﺸﺎن ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ(‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ رﮐﻨﺎي ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )ﻣﺴﯿﺢ( و ﺣﮑﯿﻢ ﺷﻔﺎﯾﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ )اﯾﻦ دو را اﺳﺘﺎدان‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ(‪ ،‬ﻣﻼﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺳﻌﯿﺪ اﺷﺮف ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ ﻋﺎﻟﻢ ﺷﻬﯿﺮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ رﻓﺖ و ﻣﻌﻠﻢ زﯾﺐ اﻟﻨّﺴﺎ دﺧﺘﺮ‬
‫اورﻧﮓ ﺷﺪ و ﻣﯿﺮ ﻧﺠﺎت اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ و ﻣﯿﺮزا اﺑﻮﺗﺮاب ﻣﺘﺨﻠّﺺ ﺑﻪ ﺟﻮﯾﺎ و ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﺴﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي و ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ و ﺳﻌﺪاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ راﻗﻢ ﻣﺸﻬﺪي ﺣﺎﮐﻢ ﻫﺮات و ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﻤﺪوح‬
‫ﺷﻮﮐﺖ ﺑﺨﺎري وﺣﯿﺪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ وزﯾﺮ ﺷﺎه ﺳﻠﯿﻤﺎن و واﻋﻆ ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪) .‬ﻋﺰﯾﺰي ﻣﻘﺪم‪(17-16 :1390 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺧﻮد ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﮐﻤﺎل ﺣﺴﻦ ﺳﻠﻮك و ﺑﯽﻏﺮﺿﯽ و ﺧﻮشروﯾﯽ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻏﺰﻟﯿﺎﺗﺸﺎن را ﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﺤﯿﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻌﻨﻮي و‬
‫ادﺑﯽ ﻟﺒﺮﯾﺰ از ﻣﺤﺒﺖ را اﯾﺠﺎد ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺳﻄﺢ ﻓﮑﺮش ﺑﺮﺗﺮ از ﻣﺤﯿﻂ و ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺧﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ ﺷﻌﺮا و ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن را ﺑﻪ ﺗﺮك‬
‫ﮐﯿﻨﻪي دﯾﺮﯾﻨﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ از روح ﺣﺴﺎدﺗﯽ ﮐﻪ در دلﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﻞ ﺳﺨﻦ ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪(35 :1364 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در ﻏﺰﻟﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺣﺎﺳﺪ ﻫﻢﻋﺼﺮش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺳﺨﺖ ﺟﺎﻧﺎن از ﺷﮑﺴﺖ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻي ﻫﻢ‬ ‫در ﻧﻈــﺮﻫﺎ ﭼﻮن ﺳﻔﺎل و ﺳﻨﮓ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ ﺧﻮار‬

‫ﺻـﺪ ﺑﯿﺎﺑﺎن در ﻣﯿﺎندارﻧﺪ از دلﻫﺎي ﻫـﻢ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ در ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﭼﻮن ﺳﺒﺤﻪي ﺻﺪ داﻧﻪاﻧﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2624 :1387 ،5‬‬

‫»از ﺷﻌﺮاي ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ آﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺣﺴﻦ ﻇﻦّ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ داﺷﺘﻪ و‬
‫ﻫﻤﻪﺟﺎ از ﻣﺮگ ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم او اﻇﻬﺎر ﺗﺄﺳ‪‬ﻒ و ﺗﺤﺴ‪‬ﺮ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و ﻣﺤﺮوﻣﯽ او ﺻﺎﺋﺐ را ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﻣﻬﺮﺑﺎن و دوﺳﺖدار ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪) «.‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪(40-39 :1364 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در دﯾﻮان وزﯾﻦ ﺧﻮد ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻃﺎﻟﺐ آﻣﻠﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﺰﭼﻪرو آن آﺗﺸﯿـﻦ ﮔﻔﺘـﺎر در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﺎﻧﺪ‬ ‫ﻃﺎﻟـﺐ آﻣﻞ ﮔﺬﺷـــﺖ و ﻃﺒـــﻊﻫﺎ اﻓﺴــﺮده ﺷـﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪ :1387 ،3‬ﻏﺰل ‪(2467‬‬

‫ﺗﺎ زﺑﺎن ﻃﻮﻃﯽ ﺧﻮش ﺣﺮف آﻣﻞ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‬ ‫ﺑﺮﻧﯿــﺎﯾـﺪ ﺷــﻮر ﺻﺎﺋــﺐ از ﺷﮑـــﺮ زار ﺳﺨــﻦ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ :‬ﻏﺰل ‪(2470‬‬

‫‪ .2-9-2-1‬ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي ﺻﺎﺋﺐ از اﺳﻼف ﺧﻮد‬

‫ﺷﺎﻋﺮان در ﺗﺪوﯾﻦ دﯾﻮانﻫﺎ و ﺳﺮودهﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و ﺣﺘّﯽ ﻫﻢﻋﺼﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫آﺛﺎر آﻧﺎن را ﻣﻄﻤﺢ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﻫﻤﻮاره آﺛﺎر اﺳﻼف ﺧﻮﯾﺶ را ﭘﯿﺶ ﭼﺸﻢ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﺬﮐّﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ و ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﭼﻮن؛ ﮐﻠّﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ و ﻓﯿﻀﯽ از دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮان‬
‫ﺧﻮد از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺎﻟﯿﺐ و دﯾﻮانﻫﺎي ﻗﺪﻣﺎ آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬از آﺛﺎر آﻧﺎن اﺻﻮﻟﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺷﻌﺮ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪﺻﺮف ذوق و ﺳﻠﯿﻘﻪ ﻧﻤﯽﺳﺮودﻧﺪ )ﺑﻠﮑﻪ از ﺳﺮودن ﻫﺮ ﺑﯿﺖ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﺎﺻﯽ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﻪ ﻇﺮاﻓﺖ در اﺷﻌﺎرﺷﺎن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه و ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ﻇﻬﻮر ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ(‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺒﮏ و ﻃﺮز ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﯿﺪه و ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﺎﯾﺰ اﺷﻌﺎرش ﺑﺎ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1-2-9-2-1‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫ﺻﺎﺋﺐ در اﺷﻌﺎر ﻗﺪﻣﺎ ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺣﺎﻓﻆ ﺗﺘﺒ‪‬ﻊ ﺑﺴﯿﺎر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺻﺎﺋﺐ از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﻣﮑﺘﺐ ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺷﯿﻮهي اﻧﺪﯾﺸﻪورزي و رﻧﺪي را از ﺧﻮاﺟﻪي ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد آنﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮاﯾﯽ رﺳﯿﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ روي و رﯾﺎ ﻧﺴﺎﺧﺖ و رﻧﺪاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫ﻣﺘﻌﺼ‪‬ﺒﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف دوره ﺻﻔﻮي ﺣﺪاﻗﻞ در ﯾﮏﺻﺪ ﻏﺰل از ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺧﻮد از ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺘﺄﺛﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺳﺘﺎدي ﺗﻤﺎم در ﻣﻘﺎم ﺟﻮاب ﻏﺰلﻫﺎي »ﻟﺴﺎناﻟﻐﯿﺐ« از ﻋﻬﺪهي اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ و ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﻌﺘﺮف ﺑﻮده و ﺷﻮق و ﻋﻼﻗﻪي او در اﺳﺘﻘﺒﺎل از دﯾﻮان ﺣﺎﻓﻆ در ﻏﺰل زﯾﺮﻧﻤﺎﯾﺎن‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ‪(92-91 :1385 ،‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑـﻪ ﻫﺮﭼـﻪ ﻣﯽﮐﺸﺪت دل‪ ،‬از آن ﮔﺮﯾـــﺰان ﺑﺎش‬ ‫ز ﺧــﺎر زار ﺗﻌﻠّـــﻖ ﮐﺸﯿــــﺪه داﻣــــﺎن ﺑــﺎش‬

‫ﺛﻤــﺮ ﻗﺒــﻮل ﻣﮑـﻦ‪ ،‬ﺳــﺮو اﯾــﻦ ﮔﻠﺴﺘـــﺎن ﺑﺎش‬ ‫ﻗــﺪ‪ ‬ﻧﻬــﺎل‪ ،‬ﺧــﻢ از ﺑـﺎر ﻣﻨّــﺖ ﺛﻤـــﺮ اﺳـــﺖ‬

‫ﮔﺸـــــﺎده رويﺗـــﺮ از راز ﻣﯽ ﭘــﺮﺳﺘـــﺎن ﺑﺎش‬ ‫در اﯾﻦ دو ﻫﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮔﻞ در اﯾﻦ ﮔﻠﺴﺘﺎﻧﯽ‬

‫ﭼﻮ ﭼﺸـﻢ آﯾﻨـﻪ در ﺧﻮب و زﺷـﺖ ﺣﯿـﺮان ﺑﺎش‬ ‫ﺗﻤﯿــﺰ ﻧﯿـﮏ و ﺑـﺪ روزﮔـﺎر‪ ،‬ﮐـﺎر ﺗـﻮ ﻧﯿﺴــﺖ‬

‫ﺑﭙﻮش ﭼﺸــﻢ ﺧـﻮد از ﻋﯿـﺐ ﺧﻠـﻖ‪ ،‬ﻋﺮﯾـﺎن ﺑﺎش‬ ‫ﮐــﺪام ﺟﺎﻣـﻪ ﺑـﻪ از ﭘـﺮدهﭘﻮﺷــﯽ ﺧﻠـﻖ اﺳـﺖ‬

‫ﻣﺮﯾـﺪ زﻣﺰﻣـــﻪي ﺣﺎﻓــﻆ ﺧــﻮشاﻟﺤــــﺎن ﺑﺎش‬ ‫ز ﺑﻠﺒﻼن ﺧﻮشاﻟﺤﺎن اﯾـﻦ ﭼﻤــــﻦ »ﺻﺎﺋــﺐ«‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪ :1387 ،1‬ﻏﺰل ‪(90‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ اﯾﻦ ﻏﺰل را در ﺟﻮاب ﻏﺰﻟﯽ از ﺣﺎﻓﻆ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﯿــﺎ و ﻧـــﻮ ﮔﻞ اﯾﻦ ﺑﻠﺒـــﻞ ﻏــﺰلﺧـــــﻮان ﺑﺎش‬ ‫زﺑـﻮر ﻋﺸـﻖ ﻧـﻮازي ﻧﻪ ﮐـﺎر ﻫـﺮ ﻣﺮﻏـﯽ اﺳـﺖ‬

‫ﺧــﺪاي را رﻫـــﺎ ﮐـﻦ ﺑـﻪ ﻣـﺎ و ﺳﻠﻄــــﺎن ﺑﺎش‪...‬‬ ‫ﻃﺮﯾـــﻖ ﺧﺪﻣـــﺖ و آﯾﯿـــﻦ ﺑﻨـﺪﮔــﯽ ﮐـﺮدن‬

‫ﺧﯿــﺎل و ﮐﻮﺷﺶ ﭘـﺮواﻧــﻪ ﺑﯿـﻦ و ﺧﻨـﺪان ﺑﺎش‪...‬‬ ‫ﺗﻮ ﺷﻤـﻊ اﻧﺠﻤﻨــﯽ ﯾﮏزﺑـﺎن و ﯾـﮏ دل ﺷــﻮ‬

‫ﺗﻮ را ﮐﻪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در روي ﺧﻮب ﺣﯿــﺮان ﺑﺎش‬ ‫ﺧﻤـﻮش ﺣﺎﻓــﻆ و از ﺟــﻮر ﯾــﺎر ﻧﺎﻟــﻪ ﻣﮑـﻦ‬

‫)ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ج ‪(863 :1383،2‬‬

‫‪ .2 -2 -9-2-1‬ﺳﻌﺪي‬
‫ﺻﺎﺋﺐ از ﺳﻌﺪي ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و اﯾﻦ اﺛﺮﭘﺬﯾﺮي ﻫﺮﮔﺰ اﻧﮑﺎر ﺷﺪﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ؛ »وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺳﻌﺪي ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﺻﺎﺋﺐ ﻗﺮن ﯾﺎزدﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪:‬‬
‫ﻫﺮدو در ﻣﺤﯿﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد ﻣﻌﺰّز و ﻣﮑﺮّم‪ ،‬ﻫﺮدو ﺑﯽﻧﯿﺎز و داراي اﺳﺘﻐﻨﺎي ﻃﺒﻊ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ در زﻣﺎن‬
‫ﺧﻮد ﯾﮏ ﺳﺮ و ﮔﺮدن از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ و ﭘﺲ از ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬دﯾﮕﺮي ﭼﻮن وي ﺑﺎ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖﻫﺎي ﻋﺪﯾﺪه درﺻﺤﻨﻪي‬
‫ادب ﻗﺪ ﻧﯿﻔﺮاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺪع و ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻦ ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ي ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻌﺮا ﺟﺰ ﻣﻮﻻﻧﺎ و‬
‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﭼﻮن او آنﻗﺪر ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهاﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻤﺘﺎزي ﻣﯿﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪﮔﺎن ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﯽ از‬
‫دو ﺟﻬﺖ وﺟﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ او ﺑﺎ ﺳﻌﺪي ﮐﻤﺮﻧﮓ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﯿﺎن و دﯾﮕﺮ ﻋﺸﻖورزي‪ .‬ﺳﻌﺪي ﺧﺪاوﻧﺪ زﺑﺎن‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﺳﺘﺎدان ﺑﺰرگ ﻗﺪﯾﻢ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺳﻌﺪي را در ﺗﻠﻔﯿﻖ ﺟﻤﻠﻪ روﺷﻨﯽ و رﺳﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان زﺑﺎن ﺳﻌﺪي را زﺑﺎن ﻣﻌﯿﺎر ﯾﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻄﻼح ﻓﺮﻧﮕﯽ )اﺳﺘﺎﻧﺪارد( ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪٢٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ از اﯾﻦ ﺣﯿﺚ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺻﺎﺋﺐ را ﻣﺎﻧﻨﺪ او داﻧﺴﺖ‪ -‬درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪﻫﺎي ﻟﻔﻈﯽ در ﺻﺎﺋﺐ زﯾﺎد‬
‫اﺳﺖ‪ -‬ﺗﻔﺎوت ﻓﺎﺣﺶ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﺳﻌﺪي در ﻣﯿﺪان ﻟﻔﻆ اﺳﺖ و آنﻫﻢ ﻧﺎﺷﯽ از اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف ﺻﺎﺋﺐ‬
‫اﺑﺪاع ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ و اﯾﺮاد ﻧﮑﺘﻪاي اﺳﺖ و در اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ و دﻗّﺖ در ﺗﻠﻔﯿﻖ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪) «.‬دﺷﺘﯽ‪134 -133 :1364 ،‬و ‪(136‬‬

‫»در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮان ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮي ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ از ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺑﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ و اﺣﺘﺮام ﺑﯿﺶاز اﻧﺪازه ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮده و ﺧﻮد را ﻣﺮﯾﺪ و ﭘﯿﺮو اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻤﺘﺮ‬
‫ﺻﻔﺤﻪاي از دﯾﻮان ﭘﺮﺣﺠﻢ او ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪاي از ﻣﻮﻻﻧﺎ در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺟﺎن‬
‫ﺻﺎﺋﺐ آﻣﯿﺨﺘﻪ و در ﺳﺨﻦ او ﻣﺘﺠﻠﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان او را ﯾﮑﯽ از ﻣﻮﻟﻮي ﺷﻨﺎﺳﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺸﻤﺎر آورد‪«.‬‬
‫)ﻧﻮرﯾﺎن‪(19 :1388 ،‬‬

‫‪ .3-9-2-1‬آﺛﺎر ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﻣﺤﻔﻞ ﺻﺎﺋﺐ ﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در اﯾﺮان و ﭼﻪ آن زﻣﺎن ﮐﻪ در ﻫﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻫﻤﻮاره ﻣﺤﻞّ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪن ادب‬
‫دوﺳﺘﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺎﺗﺠﺮﺑﻪ و ﻧﻮآﻣﻮز و ﻧﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ از ﻃﺒﻘﺎت و ﻗﺸﺮﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﮏﺧﻮﯾﯽ‬
‫و ادب ﻣﺠﺎﻟﺴﺖ و ﺧﻮشﻣﻌﺎﺷﺮﺗﯽ او ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ را از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺤﺒﻮب و داراي ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫آن ﻋﺼﺮ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ دﻫﺎنﺑﻪدﻫﺎن ﺑﭽﺮﺧﺪ و‬
‫دﯾﻮان اﺷﻌﺎرش ﺑﯿﻦ ﻫﻤﮕﺎن دﺳﺖﺑﻪدﺳﺖ ﺷﻮد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﻘﺎط اﯾﺮان و ﻫﻨﺪ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺧﻮد او ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﺮان و ﻫﻨﺪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﭘﻨﺠﺎه ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از ﻏﺰلﻫﺎي ﻣﻨﺘﺨﺐ ﺧﻮد ﻧﻮﯾﺴﺎﻧﯿﺪه و‬
‫ﺑﻪ دﻗّﺖ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮده و ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺣﺎﺷﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﻧﺰد آنﻫﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از آنﻫﺎ‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦ از ﺷﻌﺮﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺧﻮﯾﺶ دﻓﺘﺮﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮآة اﻟﺠﻤﺎل )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺑﯿﺖﻫﺎﯾﯽ در‬
‫وﺻﻒ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﻌﺸﻮق( و آراﯾﺶ ﻧﮕﺎر )ﺑﯿﺖﻫﺎﯾﯽ ﺣﺎوي ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎﯾﯽ از آﯾﻨﻪ و ﺷﺎﻧﻪ( و ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ )ﺑﯿﺖﻫﺎﯾﯽ در‬
‫وﺻﻒ ﻣﯽ و ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ( و واﺟﺐ اﻟﺤﻔﻆ )ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهي ﻣﻄﻠﻊﻫﺎﯾﯽ از ﻏﺰلﻫﺎﯾﺶ( ﻓﺮاﻫﻢ آورد و اﯾﻦ ﻧﻮع اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻫﻢ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ از ﺑﯿﺖﻫﺎي او ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻤﻊ و ﭘﺮواﻧﻪ‪ ،‬آﺳﻤﺎن و‬
‫آﺳﯿﺎ و ﺟﺰ آنﻫﺎ‪ .‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت اﺷﻌﺎرش ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺼﯿﺪه و ﻏﺰل و ﻣﺜﻨﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻦﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺼﯿﺪهﻫﺎي او را ﭼﻨﺪان‬
‫ﻧﺴﺘﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮي او را ﮐﻪ ﺑﺤﺮ ﻣﺘﻘﺎرب در ﻓﺘﺢ ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﻪﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس ﺛﺎﻧﯽ ﺳﺮوده ﻣﺘﻮﺳ‪‬ﻂ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ‬
‫آﻧﭽﻪ از ﺷﻌﺮش ﻣﺎﯾﻪي ﺷﻬﺮت وي ﺷﺪه ﻏﺰل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﺻﻠﯽ و اﮐﺜﺮ دﯾﻮاﻧﺶ را ﭘﺪﯾﺪآورده‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع‬
‫ﺷﻌﺮﻫﺎﯾﺶ را ﺗﺎ دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار و ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺻﻔﺎ‪(1277 :1388 ،‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺻﺎﺋﺐ را ﺑﺎﯾﺪ در ردﯾﻒ ﺷﺎﻋﺮان ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر آورد ﭼﺮاﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ در ﮐﺸﻤﯿﺮ و ﺳﺎلﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷﺎه‬
‫ﺟﻬﺎن در ﺧﺪﻣﺖ وي ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮد )اﯾﺮان( ﺷﺎﻋﺮان و ادﯾﺒﺎن ﺑﻪ ﮔﺮد او ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ﻫﺮﻣﺎن اﺗﻪ‪ ،‬در ﻣﻮرد آﺛﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﺨﺒﺎﺗﯽ از دﯾﻮان او ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ آن ﻏﺰﻟﯿﺎت اﺳﺖ )ﻧﺴﺨﻪي ﺧﻄّﯽ ﮐﻪ در اﯾﻨﺪﯾﺎ آﻓﯿﺲ ﻣﺮﮐّﺐ از ‪ 488‬ﺻﺤﯿﻔﻪ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻓﻘﻂ اﺷﻌﺎري‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮاﻓﯽ آن ﺑﺎ ﺣﺮف دال ﺧﺎﺗﻤﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ( از روي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف ﺧﻮاﺗﯿﻢ ﺗﻨﻈﯿﻢﺷﺪه و ﺗﻨﻈﯿﻢﮐﻨﻨﺪه ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دروﯾﺶ ﻋﺎﻣﻼي ﺑﻠﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺷﺎﻋﺮ در اﺻﻔﻬﺎن ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﻮده آن را »واﺟﺐ اﻟﺤﻔﻆ ﻣﯿﺮزا ﺻﺎﺋﺐ« ﻧﺎم ﻧﻬﺎده‬
‫)ﻧﺴﺨﻪي ﺧﻄّﯽ در اﯾﻨﺪﯾﺎ آﻓﯿﺲ(‪ .‬ﺧﻼﺻﻪاي ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت ﺑﻪﻋﻨﻮان »اﺷﻌﺎر ﻣﻨﺘﺨﺒﻪ« )ﻧﺴﺨﻪي ﺧﻄّﯽ در‬
‫اﯾﻨﺪﯾﺎ آﻓﯿﺲ( ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎﺗﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ آنﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﻣﺤﺘﻮاي اﺷﻌﺎر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺎذﺑﻪ و ﺷﻬﻮت‬
‫زﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻣﺮآة اﻟﺠﻤﺎل« ﮔﺮدآورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻫﺮﻣﺎن اﺗﻪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪(200-199 :‬‬

‫ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ در ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي )ﺻﺎﺋﺐ‪ (30 :1333 ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬از دﯾﮕﺮ آﺛﺎر وي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و‬
‫ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺧﻤﺴﻪي ﻧﻈﺎﻣﯽ‪» ،‬ﺳﻔﯿﻨﻪ« ﯾﺎ »ﺑﯿﺎض« ﮐﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﻣﺮﺣﻮم ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺎﻣﻞ آﺛﺎر ﻫﺸﺖﺻﺪ ﺗﻦ از ﺷﻌﺮا و‬
‫ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﺑﯿﺴﺖوﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺑﯿﺖ اﺳﺖ و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻌﻼً در ﮐﺠﺎﺳﺖ و آﯾﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺨﺼﺎً آن را‬
‫دﯾﺪه ﯾﺎ از ﺟﺎي دﯾﮕﺮي در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬آﺛﺎر ﻧﺜﺮي ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻣﻞ ﺧﻄﺐ ﺑﻠﯿﻎ دﯾﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺜﺮ در ﺗﻤﺠﯿﺪ‬
‫ﺗﻨﺒﺎﮐﻮ و ﻗﻠﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻧﺮﮔﺲ )؟( از ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن و ﺗﻘﺎﺿﺎي رﻓﻊ ﻣﻨﻊ ﺷﺮابﺧﻮاري از درﮔﺎه ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬

‫‪٢٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي رﯾﺎورزي و ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪي ﮐﺎرﺑﺮد ﻣﺒﺤﺚ رﯾﺎ‬

‫در ﻣﺘﻮن ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ او‪‬ل‬

‫ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮي )دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬رواﻧﮑﺎواﻧﻪ( رﯾﺎورزي‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-1-2‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺮآن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ و رواﯾﺎت‬
‫ﻓﻌﻞ رﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر ﭼﻮن ﺑﺎزﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺎﺑﯽ ﺑﺮ ﺻﻮرت ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﻧﻘﺸﯽ را ﺑﺎزي ﮐﻨﺪ و ﺗﻔﮑﺮي را ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻣﺮم اﻟﻘﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﺑﺎزﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮ را در دل ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﺻﺮف‬
‫اﯾﻔﺎي ﻧﻘﺶ آن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺟﺎري ﻣﯽﺳﺎزد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺤﺴﯿﻦ وي ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ‪ ،‬آن‬
‫دﺳﺘﻪ از اﻓﺮاد ﮐﻪ از ﺗﻔﮑﺮ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺮ ذﻫﻦ وي آﮔﺎﻫﻨﺪ ﺳﺨﻨﺶ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از آﻏﺎز ﻫﻤﭙﺎي اﺳﻼم‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺎت دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﻧﮑﻮﻫﺶ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ و‬
‫رواﯾﺎت‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﯿﺎن اﺟﺘﻤﺎع ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺼﺪاق ﺑﯿﺸﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﺑﺘﺪا ﺑﻪ رﯾﺸﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺗﻌﺮﯾﻒ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ و دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﭙﺮدازﯾﻢ‪ :‬رﯾﺎ در ﻟﻐﺖ از رﯾﺸﻪي‬
‫»رأي« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي در ﻧﻈﺮ و دﯾﺪ ﻗﺮار دادن اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳ‪‬ﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﻮش دﯾﮕﺮان رﺳﺎﻧﺪن اﺳﺖ‪) .‬ﻣﯿﺒﺪي‪،‬‬
‫‪(4 :1386‬‬

‫واژهي »رﯾﺎ« در ﻗﺮآن ﭘﻨﺞ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﮑﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺼﺪر و دو ﺑﺎر ﺑﻪﺻﻮرت ﻓﻌﻠﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎرﺑﺮد واژه در ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎي اﺻﻄﻼﺣﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬در آﯾﻪ ‪ 264‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه‪ 47 ،‬اﻧﻔﺎل‪،‬‬
‫‪ 38‬و ‪ 142‬ﻧﺴﺎء‪ 6 -4 ،‬ﺳﻮره ﻣﺎﻋﻮن ازﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺿﻤﻦ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ رﯾﺎ و رﯾﺎﮐﺎر را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪ‪‬ت ﻣﻮرد ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و آنﻫﺎ را از ﮐﯿﻔﺮ و ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ آﮔﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ ﭘﻨﺞ‬
‫آﯾﻪ را ذﯾﻞ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا ﻓﺮﯾﺒﮑﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺧﺪا ﮐﯿﻔﺮ دﻫﻨﺪه ﻧﯿﺮﻧﮓ آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻟﺖ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم رﯾﺎﮐﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﺪا را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻪ ﯾﺎد ﻧﻤﯽآورﻧﺪ‪) .‬ﻧﺴﺎء‪(142 /‬‬

‫و ﻫﻤﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ رﯾﺎ و ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا و ﺑﻪروز واﭘﺴﯿﻦ‬
‫اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻗﺮﯾﻦ و ﻫﻤﺪم او ﺑﺎﺷﺪ )ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ( او ﺑﺪ ﻫﻤﺪﻣﯽ اﺳﺖ‪) .‬ﻧﺴﺎء‪(38 /‬‬

‫‪٣٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫و ﭼﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺴﺖ از ﻧﻌﻤﺖ و ﺑﺮاي ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﯿﺮونﺷﺪﻧﺪ و‬
‫)ﻣﺮدم را( از راه ﺧﺪا ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺎه اﺑﻮﺟﻬﻞ ﺑﻪﺳﻮي ﺑﺪر( و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ازﻧﻈﺮ ﺗﻮان و‬
‫ﻋﻠﻢ( اﺣﺎﻃﻪ دارد‪) .‬اﻧﻔﺎل‪(47 /‬‬
‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ درآﯾﺎت ‪ 7-4‬ﺳﻮره ﻣﺎﻋﻮن در ﻣﻮرد ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻓَﻮ‪‬ﯾ‪‬ﻞٌ ﻟ‪‬ﻠْﻤ‪‬ﺼ‪‬ﻠ‪ّ‬ﯿﻦَ )‪(4‬‬
‫اﻟﱠﺬ‪‬ﯾﻦَ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦْ ﺻ‪‬ﻼﺗ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬ﺳ‪‬ﺎﻫ‪‬ﻮنَ )‪ (5‬اﻟﱠﺬ‪‬ﯾﻦَ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﺮَاء‪‬ونَ )‪ (6‬و‪‬ﯾ‪‬ﻤ‪‬ﻨَﻌ‪‬ﻮنَ اﻟْﻤ‪‬ﺎﻋ‪‬ﻮنَ )‪(7‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﭘﺲ واي ﺑﺮ آن ﻧﻤﺎزﮔﺰاران )‪ (4‬ﮐﻪ دل از ﯾﺎد ﺧﺪا ﻏﺎﻓﻞ دارﻧﺪ )‪ (5‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ )اﮔﺮ ﻃﺎﻋﺘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ( رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ )‪ (6‬و زﮐﺎت و اﺣﺴﺎن را )از ﻓﻘﯿﺮان و ﻫﺮ ﺧﯿﺮ ﮐﻮﭼﮏ را ﺣﺘﯽ ﻗﺮض را ﻫﻢ از‬
‫ﻣﺤﺘﺎﺟﺎن( ﻣﻨﻊ ﮐﻨﻨﺪ)‪.(7‬‬

‫در ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﯾ‪‬ﻬﺎاﻟﺬّﯾﻦَ آﻣﻨُﻮا ﻻ ﺗُﺒﻄﻠﻮا ﺻ‪‬ﺪ‪‬ﻗﺎﺗ‪‬ﮑُﻢ ﺑﺎﻟﻤ‪‬ﻦﱢ واﻷذي ﮐَﺎﻟَﺬي ﯾ‪‬ﻨﻔ‪‬ﻖُ ﻣﺎﻟَﻪ‪‬‬
‫رِﺋﺂء‪‬اﻟﻨّﺎسِ و‪ ‬ﻻ ﯾ‪‬ﻮﻣ‪‬ﻦُ ﺑﺎﷲِ واﻟﯿ‪‬ﻮمِ اﻻﺧ‪‬ﺮِ ﻣﺜَﻠَﻪ‪ ‬ﺻ‪‬ﻔﻮانِ ﻋ‪‬ﻠَﯿﻪ‪ ‬ﺗُﺮاب‪ ‬ﻓَﺎَﺻﺎﺑ‪‬ﻪ‪ ‬واﺑِﻞٌ ﻓَﺘَﺮﮐﻪ‪ ‬ﺻ‪‬ﻠﺪاً ﻻ ﯾ‪‬ﻘﺪ‪‬رونَ ﻋ‪‬ﻠَﯽ ﺷﯽء‪‬‬
‫ﻣﻤ‪‬ﺎ ﮐَﺴ‪‬ﺒﻮا واﷲَ ﻻ ﯾﻬﺪيِ اﻟﻘﻮمِ اﻟﮑﺎﻓﺮﯾﻦ‪) .‬ﺑﻘﺮه‪(264/‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اى ﮐﺴﺎﻧﻰ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪﻫﺎى ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻨّﺖ و آزار ﺑﺎﻃﻞ ﻣﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﻰ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎﻟﺶ را ﺑﺮاى ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﻰ ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﻰﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﺪا و روز ﺑﺎزﭘﺴﯿﻦ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد‪ .‬ﭘﺲ ﻣ‪‬ﺜَﻞ او ﻫﻤﭽﻮن ﻣ‪‬ﺜَﻞ‬
‫ﺳﻨﮓ ﺧﺎراﯾﻰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ روى آن‪ ،‬ﺧﺎﮐﻰ )ﻧﺸﺴﺘﻪ( اﺳﺖ‪ ،‬و رﮔﺒﺎرى ﺑﻪ آن رﺳﯿﺪه و آن )ﺳﻨﮓ( را ﺳﺨﺖ و‬
‫ﺻﺎف ﺑﺮ ﺟﺎى ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن )= رﯾﺎﮐﺎران( ﻧﯿﺰ ازآﻧﭽﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهاى ﻧﻤﻰﺑﺮﻧﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوه‬
‫ﮐﺎﻓﺮان را ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺨﻨﻰ را ﮐﻪ ﻗﺮآن درﺑﺎره ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﻰﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﻇﻬﺎر اﯾﻤﺎن دروﻏﯿﻦ آنﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﯾﻪ اﺻﻠﻰ ﻧﻔﺎق را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﻰدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬إِذ ﺟﺎء‪‬ك‪ ‬اﻟﻤ‪‬ﻨﺎﻓ‪‬ﻘُﻮنَ ﻗﺎﻟُﻮا ﻧَﺸﻬ‪‬ﺪ‪ ‬إِﻧَﮏ‪ ‬ﻟَﺮﺳﻮلاﷲ )اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻮن‪.(1 /‬‬

‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺰد ﺗﻮ ﻣﻰآﯾﻨﺪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺷﻬﺎدت ﻣﻰدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺗﻮ رﺳﻮل ﺧﺪاﺋﻰ«‬

‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﻰاﻓﺰاﯾﺪ‪ :‬و‪‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﯾ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬إِﻧﱠﮏ‪ ‬ﻟَﺮَﺳ‪‬ﻮﻟُﻪ‪ ‬و‪‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﯾ‪‬ﺸْﻬ‪‬ﺪ‪ ‬إِنﱠ اﻟْﻤ‪‬ﻨَﺎﻓ‪‬ﻘ‪‬ﯿﻦَ ﻟَﮑَﺎذ‪‬ﺑ‪‬ﻮنَ »ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻰداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده او ﻫﺴﺘﻰ‪ ،‬وﻟﻰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﮔﻮاﻫﻰ ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن دروﻏﮕﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ« )اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻮن‪.(1 /‬‬

‫و ازاﯾﻨﺠﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﻔﺎق‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﻰﺷﻮد و آن دوﮔﺎﻧﮕﻰ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ؛ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻣﺆﮐﺪاً‬
‫اﻇﻬﺎر اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻰ در دل آنﻫﺎ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺧﺒﺮى از اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دروغﮔﻮﯾﻰ و ﮐﺬب‪ ،‬اﯾﻦ دوﮔﺎﻧﮕﻰ‬
‫درون و ﺑﺮون‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺻﻠﻰ ﻧﻔﺎق را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪٣٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫اﺗﱠﺨَﺬُوا أَﯾ‪‬ﻤ‪‬ﺎﻧَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺟ‪‬ﻨﱠﮥً ﻓَﺼ‪‬ﺪ‪‬وا ﻋ‪‬ﻦ ﺳ‪‬ﺒِﯿﻞِ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬إِﻧﱠﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺳ‪‬ﺎء ﻣ‪‬ﺎ ﮐَﺎﻧُﻮا ﯾ‪‬ﻌ‪‬ﻤ‪‬ﻠُﻮنَ در آﯾﻪ دوم‪ ،‬ﺑﻪ دوﻣﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬آنﻫﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺳﭙﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم را از راه ﺧﺪا ﺑﺎز دارﻧﺪ‬
‫آنﻫﺎ ﮐﺎرﻫﺎى ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪى اﻧﺠﺎم ﻣﻰدﻫﻨﺪ« )اﻟﻤﻨﺎﻓﻘﻮن‪.(2 /‬‬

‫ﭼﺮا ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ اﺑﺮاز اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و در ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﮐﻔﺮ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬و در ﻃﺮﯾﻖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﺮدم ﺑﻪ آﺋﯿﻦ ﺣﻖّ‪،‬‬
‫اﯾﺠﺎد ﻣﺎﻧﻊ ﻣﻰﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻪ ﻋﻤﻠﻰ از اﯾﻦ ﺑﺪﺗﺮ و زﺷﺖ ﺗﺮ؟‬

‫ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﺪف از اﯾﻦ ﺳﻮﮔﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬اﻏﻔﺎل دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬در آﯾﺎت ﺑﻌﺪي ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎى‬
‫دﯾﮕﺮى از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ‪ :‬وﺿﻊ ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه ﻇﺎﻫﺮي ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدن درون‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺮس و‬
‫وﺣﺸﺖ و ﺑﺪﮔﻤﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﺣﺎدﺛﻪ‪) .‬ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ج‪(168 -158 :1387 ،24‬‬

‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از ﻧﻔﺎق و دوﭼﻬﺮﮔﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺑﯿﻤﺎري ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬و ﻧﻔﺎق را ﯾﮏ ﺑﯿﻤﺎري روﺣﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺎﻣﻞ آن ﻏﺮور و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ درآﯾﺎت ﺷﺮﯾﻔﻪ ‪ 207 -204‬ﺳﻮرهي ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﺑﻘﺮه در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻓﻖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »و ﭘﺎرهاى از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ و ﺳﺎﻟﻮساﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﻰ ﺳﺨﻦ از دﯾﻦ و ﺻﻼح و اﺻﻼح ﻣﻰﮐﻨﻨﺪ ﺗﻮ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺖ ﻣﻰآورﻧﺪ و ﺧﺪا را ﮔﻮاه ﻣﻰﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﭼﯿﺰى اﺳﺖ ﮐﻪ در دل دارﻧﺪ و‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ ﺳﺮﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ دﺷﻤﻨﺎن دﯾﻦ و ﺣﻘّﻨﺪ‪) «.‬ﺑﻘﺮه‪(204 /‬‬

‫»)ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت اﯾﻦﮐﻪ( وﻗﺘﻰ ﺑﺮ ﻣﻰﮔﺮدﻧﺪ )و ﯾﺎ وﻗﺘﻰ ﺑﻪ وﻻﯾﺖ و رﯾﺎﺳﺘﻰ ﻣﻰرﺳﻨﺪ( ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﯿﺮو در‬
‫ﮔﺴﺘﺮدن ﻓﺴﺎد در زﻣﯿﻦ ﻣﻰﮐﻮﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺟﺎنﻫﺎ دﺳﺖ ﻣﻰاﻧﺪازﻧﺪ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺪا ﻓﺴﺎد را دوﺳﺖ ﻧﻤﻰدارد‪«.‬‬
‫)ﺑﻘﺮه‪(205 /‬‬

‫»و وﻗﺘﻰ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد از ﺧﺪا ﺑﺘﺮس دﺳﺖﺧﻮش آن ﻏﺮورى ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه در دﻟﺸﺎن اﯾﺠﺎد‬
‫ﮐﺮده ﺗﻨﻬﺎ درﻣﺎن دردﺷﺎن ﺟﻬﻨّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪ ﻗﺮارﮔﺎﻫﻰ اﺳﺖ‪) «.‬ﺑﻘﺮه‪(206 /‬‬

‫»و ﺑﻌﻀﻰ دﯾﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮﺷﻨﻮدىﻫﺎى ﺧﺪا ﻣﻰﻓﺮوﺷﻨﺪ و ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫رؤوف اﺳﺖ‪) «.‬ﺑﻘﺮه‪(207 /‬‬

‫‪ .1-1 -1-2‬ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺋﻤﻪ و ﻣﻌﺼﻮﻣﯿﻦ ﻫﻤﻮاره ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪاي از ﭘﺎي ﻧﻨﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺎ دﻟﯿﻞ و ﺑﺮﻫﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﺟﺎﻫﻞ و ﺧﻔﺘﻪ را ﮐﻪ در ﺧﻮاﺑﻨﺪ و ﯾﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻮابزدهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬از ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﻋﻨﻮان‬

‫‪٣٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺧﻄﺮي ﺑﺮاي دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ .‬در اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ دادهﺷﺪه و رﯾﺎﮐﺎري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺧﻄﺮﻧﺎكﺗﺮﯾﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ )ص( ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻻﯾﻘﺒﻞ اﷲُ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﻼً ﻓ‪‬ﯿﻪ‪ ‬ﻣﻘﺪار ذَرة ﻣ‪‬ﻦ رِﯾﺎء؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ ذرهاي از‬
‫رﯾﺎ در آن ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ! )ﻣﻌﺮاج اﻟﺴﻌﺎده‪ (473 :1385 ،‬و در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮ اﻣﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ از ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ از ﺷﺮك ﮐﻬﯿﻦ« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن ﭼﯿﺴﺖ ﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬آن رﯾﺎ«‬
‫)ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج‪.(208 :1380 ،2‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﯾﻘﻮل اﷲ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ اﻧﯽ اﻏﻨﯽ اﻟﺸﺮﮐﺎء ﻓﻤﻦ ﻋﻤﻞ ﻋﻤﻼ ﺛﻢ اﺷﺮك ﻓﯿﻪ ﻏﯿﺮي‬
‫ﻓﺎﻧﺎ ﻣﻨﻪ ﺑﺮي ء و ﻫﻮ اﻟﺬي اﺷﺮك ﺑﻪ دوﻧﯽ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﯽﻧﯿﺎزﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮﯾﮑﺎﻧﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺑﺠﺎ آورد و ﻏﯿﺮ ﻣﺮا در آن ﺷﺮﯾﮏ ﮐﻨﺪ ﻣﻦ از او ﺑﯿﺰارم‪ ،‬و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ از آن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار داده ﻧﻪ‬
‫از آن ﻣﻦ! )ﻣﯿﺰان اﻟﺤﮑﻤﻪ‪ :1389 ،‬ج ‪(1017 ،2‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴ‪‬ﻼم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬أَﻓﻀَﻞُ اﻟﺰﱡﻫﺪ‪ ‬إِﺧﻔﺎء‪ ‬اﻟﺰﱡﻫﺪ‪ .«‬درﺑﺎره زﻫﺪ ﻓﺮﻣﻮدهاﺳﺖ‪ :‬ﻧﯿﮑﻮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ آﻧﺴﺖ )زﯾﺮا زﻫﺪ آﺷﮑﺎر از رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺖ(‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﯿﺜﻢ در اﯾﻦﺟﺎ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‬
‫اﮐﺮم )ص( ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪﺻﻮرتﻫﺎ و ﮐﺮدارﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺎه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﻧﮕﺮد‬
‫)ﻓﯿﺾ اﻻﺳﻼم‪.(1098 :1370 ،‬‬

‫اﻣﺎم ﺳﺠﺎد ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم در ﻓﺮازﻫﺎي ‪ 13‬و ‪ 14‬از دﻋﺎي ‪ 27‬ﺻﺤﯿﻔﻪ ﺳﺠﺎدﯾﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮزدارن و دوري آﻧﺎن‬
‫از رﯾﺎ ﮐﺎري ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ » :‬اﻟﻠَّﻬ‪‬ﻢ‪ ّ‬و‪ ‬أَﯾ‪ّ‬ﻤ‪‬ﺎ ﻏَﺎزٍ ﻏَﺰَاﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ أَﻫ‪‬ﻞِ ﻣ‪‬ﻠَّﺘ‪‬ﮏ‪ ،‬أَو‪ ‬ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺪ‪ ‬ﺟ‪‬ﺎﻫ‪‬ﺪ‪‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ أَﺗْﺒ‪‬ﺎعِ ﺳ‪‬ﻨَّﺘ‪‬ﮏ‪‬‬
‫ﻟ‪‬ﯿ‪‬ﮑُﻮنَ د‪‬ﯾﻨُﮏ‪ ‬اﻟْﺄَﻋ‪‬ﻠَﻰ و‪ ‬ﺣ‪‬ﺰْﺑ‪‬ﮏ‪ ‬اﻟْﺄَﻗْﻮ‪‬ى و‪ ‬ﺣ‪‬ﻈُّﮏ‪ ‬اﻟْﺄَو‪‬ﻓَﻰ ﻓَﻠَﻘ‪ّ‬ﻪ‪ ‬اﻟْﯿ‪‬ﺴ‪‬ﺮَ ‪ ،‬و‪ ‬ﻫ‪‬ﯿِّﻰ‪ ‬ﻟَﻪ‪ ‬اﻟْﺄَﻣ‪‬ﺮَ‪ ،‬و‪ ‬ﺗَﻮ‪‬ﻟَّﻪ‪ ‬ﺑِﺎﻟﻨُّﺠ‪‬ﺢِ‪ ،‬و‪‬‬
‫ﺗَﺨَﯿ‪ّ‬ﺮْ ﻟَﻪ‪ ‬اﻟْﺄَﺻ‪‬ﺤ‪‬ﺎب‪ ،‬و‪ ‬اﺳ‪‬ﺘَﻘْﻮِ ﻟَﻪ‪ ،‬اﻟﻈَّﻬ‪‬ﺮَ‪ ،‬و‪ ‬أَﺳ‪‬ﺒِﻎْ ﻋ‪‬ﻠَﯿ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓ‪‬ﯽ اﻟﻨَّﻔَﻘَﮥِ‪ ،‬و‪ ‬ﻣ‪‬ﺘ‪ّ‬ﻌ‪‬ﻪ‪ ‬ﺑِﺎﻟﻨَّﺸَﺎط‪ ،‬و‪ ‬أَﻃْﻒ‪ ‬ﻋ‪‬ﻨْﻪ‪ ‬ﺣ‪‬ﺮَار‪‬ةَ‬
‫اﻟﺸَّﻮ‪‬قِ‪ ،‬و‪ ‬أَﺟِﺮْه‪ ‬ﻣ‪‬ﻦْ ﻏَﻢِّ اﻟْﻮ‪‬ﺣ‪‬ﺸَﮥِ‪ ،‬و‪ ‬أَﻧْﺴ‪‬ﻪ‪ ‬ذ‪‬ﮐْﺮَ اﻟْﺎَﻫ‪‬ﻞِ و‪ ‬اﻟْﻮ‪‬ﻟَﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺪاﯾﺎ! ﻫﺮ رزﻣﻨﺪهاي از ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ دﯾﻦ ﺗﻮ ﮐﻪ ﺑﻪ رزم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪) ،‬ﺟﻬﺎدﮔﺮان ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‬
‫و ‪ (...‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﺠﺎﻫﺪي از ﭘﯿﺮوان اﺣﮑﺎم ﺗﻮ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﺗﺎ دﯾﻦ ﺗﻮ ﺑﺮﺗﺮ و ﺣﺰب ﺗﻮ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ‬
‫و دﺳﺘﻮرات ﺗﻮ ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺷﻮد ‪ ،...‬رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ و ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ را از او دور ﮐﻦ و او را از ﺷﻬﺮتﻃﻠﺒﯽ‬
‫ﺑﺮﻫﺎن‪ ،‬و ﻓﮑﺮ و ذﮐﺮ و ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ او را ﭘﺎك و ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي ﺧﻮدت ﻗﺮار ده!« )ﻓﯿﺾاﻻﺳﻼم‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪ :‬دﻋﺎي‬
‫‪(27‬‬

‫اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﺮﻣﻌﻨﯽ و ﺗﮑﺎندﻫﻨﺪهاي ﮐﻪ از ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ اﮐﺮم ﺻﻠﯽاﷲ ﻋﻠﯿﻪ و آﻟﻪ و اﺋﻤﻪ ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه‪ ‬رﯾﺎ ﺑﻪﻗﺪري ﮐﺒﯿﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ ﺑﺎ آن ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب‬
‫ﺑﻮدن رﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎ در ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ و در ﺟﺴﻢ و روح اﻧﺴﺎن اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮد‬

‫‪٣٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫رﯾﺎﮐﺎر ﮔﺎه ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﻄﺮ رﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ و از ﻋﻮاﻗﺐ ﺳﻮء آن آﮔﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬رﯾﺎ را ﻃﻠﺐ ﻣﻨﺰﻟﺖ و ﻣﻘﺎم در ﻗﻠﺐﻫﺎى ﻣﺮدم ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﻋﺒﺎدات و ﻃﺎﻋﺎت ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ رﯾﺎ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺧﻼص در ﻧﯿﺖ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﺮﻋﯽ ﺷﺮك در ﻋﺒﺎدت و ﺣﺮام اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﻋﺒﺎدت ﻧﯿﺰ ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬ﺷﺨﺺ رﯾﺎﮐﺎر ﻧﺰد ﻣﺮدم ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻰدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﺺ و ﻣﻄﯿﻊ واﻗﻌﻰ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﯾﻦ درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره(‬
‫دراﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬رﯾﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻧﺸﺎن دادن ﭼﯿﺰي از اﻋﻤﺎل ﺣﺴﻨﻪ ﯾﺎ ﺧﺼﺎل ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﺣﻘّﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن در ﻗﻠﻮب آنﻫﺎ و اﺷﺘﻬﺎر ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﻧﺰد آنﻫﺎ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و ﺻﺤﺖ و اﻣﺎﻧﺖ و‬
‫دﯾﺎﻧﺖ ﺑﺪون ﻗﺼﺪ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻬﯽ«‪) .‬ﻣﻮﺳﻮي ﺧﻤﯿﻨﯽ‪(35 :1385 ،‬‬

‫‪ .2-1-1-2‬رواﯾﺖ‬

‫در رواﯾﺎت اﺋﻤﻪ )ع( و ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي رﯾﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﺤﻮيﮐﻪ ﺑﻪآﺳﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻟﻮده و زﯾﺮﺑﻨﺎي ﺳﻌﺎدت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﻨﺪهاي ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ در آن‬
‫رﯾﺎ ﺑﺎﺷﺪ اﺛﺮي ﻧﺪارد و در ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺪ‪‬ادﺑﻦ اُوﯾﺲ )رض( ﮔﻔﺖ‪» :‬رﺳﻮل )ص( را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﯽﮔﺮﯾﯽ؟ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ اﻣ‪‬ﺖ ﻣﻦ ﺷ‪‬ﺮك آورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آنﮐﻪ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﺎه و آﻓﺘﺎب ﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﮑﻦ ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ روي و رﯾﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ‪) «.‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(209 :1380 ،2‬‬

‫‪ .2-1-2‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬

‫ﺑﺤﺚ از اﺧﻼق و ﻣﺤﺎﻣﺪ و رذاﯾﻞ اﺧﻼق ﯾﮑﯽ از ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮان ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ اﻟﻘﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺎﻧﺮي در ﮐﺘﺎب اﺧﻼﻗﯿﺎت ﭼﻨﯿﻦ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ؛ »ﻫﺪف ﮔﻔﺘﻤﺎن اﺧﻼﻗﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎ‪ ،‬ارزشﻫﺎ و اﺻﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪﺷﺪه و ﯾﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪) «.‬دو ﻓﻮﺷﻪ ﮐﻮر‪،‬‬
‫‪(267 :1377‬‬
‫ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺮاد ﺳﻮدﺟﻮ و ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ ﺑﺎ ﭘﺎﺷﯿﺪن ﺑﺬر ﻧﻔﺎق در اﺟﺘﻤﺎع ﺳﻌﯽ در ﻣﻠﺘﻬﺐ ﮐﺮدن اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺟﻠﻮه دادن رﻓﺘﺎر رﯾﺎﮐﺎراﻧﻪ اﻫﺪاف ﺧﻮد را ﺗﺎ ﺣﺪ‪‬ي دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﺷﻮﻧﺪ و‬

‫‪٣٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎﻧﯽ را در اﺟﺘﻤﺎع ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﺨﺘﻞ و ﻣﻐﺸﻮش ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دوروﯾﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺒﺐ دودﺳﺘﮕﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﺗﺤﺎد ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮادري ﮐﻨﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ از ﺧﺎﻃﺮ و دلﻫﺎ رﺧﺖ ﺑﺮﻣﯽﺑﻨﺪد و ﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺪا را در ﻋﺒﺎدات ﻣﺪ‪‬ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺻﻔﺖ‬
‫اﺣﺪ‪‬ﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺗﺮوﯾﺞ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻖ را ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺟﺎنودل ﺑﺮاي ﺧﻠﻖ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻮل ﺧﻮاﺟﻪي ﺷﯿﺮاز؛‬
‫ﭼـﻮن ﺑﻪ ﺧﻠـﻮت ﻣﯽروﻧـﺪ آن ﮐـﺎر دﯾﮕــﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬ ‫واﻋﻈﺎن ﮐﺎﺋﻦ ﺟﻠﻮه در ﻣﺤﺮاب و ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬

‫آﯾﺖاﷲ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻏﺮوي در ﮔﻔﺘﮕﻮﯾﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ رﯾﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ را اﯾﺠﺎد ﻧﻔﺎق در ﺑﯿﻦ آﺣﺎد ﻣﺮدم داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬آﻟﻮدﮔﯽ ﻗﻠﺒﯽ و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﺗﺰوﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺎق ﻫﻢ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺪا و ﻫﻢ ﺑﺎ ﺑﻨﺪه ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬اﻇﻬﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮاي رﺿﺎي ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬از‬
‫ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺮدم ﻇﺎﻫﺮ ﻋﻤﻞ او را ﻣﯽ ﺑﯿﻨﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ او ﺑﺮاي ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ دروغ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺎق ﮐﻪ زاﯾﯿﺪهي رﯾﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﮔﺮﯾﺒﺎنﮔﯿﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻮد آن ﺟﺎﻣﻌﻪ از ﻫﻢ ﻣﯽﭘﺎﺷﺪ و ﺧﻄﺮي ﺑﺲ ﺟﺪ‪‬ي‬
‫ﺑﺮاي اﻓﺮاد آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ در ﻋﺮﺻﻪ اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺻﻔﺖ »ﻧﻔﺎق« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎن در‬
‫ﺗﻤﺎم زواﯾﺎي ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ رﯾﺸﻪ دواﻧﺪه و زﻧﺪﮔﯽ ﺳﺎﻟﻢ و ﺻﻠﺢآﻣﯿﺰ ﺑﺸﺮ را ﺑﺎ ﻓﺘﻨﻪ و آﺷﻮب ﻫﻤﺮاه ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺎق‪ ،‬آﻓﺘﯽ ﺧﺎﻧﻤﺎنﺳﻮز اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ در داﯾﺮه دﯾﻦ و اﺟﺘﻤﺎع ﻧﻔﻮذ ﮐﺮده و ﺿﺮﺑﺎت ﮐﺸﻨﺪهاي را ﺑﺮ ﺑﺪﻧﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻮي ﺟﺎﻣﻌﻪ وارد ﻣﯽﺳﺎزد و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﯿﺮ ﻧﺰوﻟﯽ و ﻗﻬﻘﺮاﺋﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﻧﻔﺎق و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺗﺎ آﻧﺠﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮرهاي ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﺑﺎ ﻧﺎم و درﺑﺎره آﻧﺎن ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻟﺤﻨﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬در ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﻔﺎق و ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻔﺎق در ﮐﺎرﺑﺮد اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ اﺳﻼم و‬
‫اﯾﻤﺎن و ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻦ ﮐﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از اﯾﻦرو در ﺗﻌﺎرﯾﻒ اﺻﻄﻼﺣﯽ آن ﮔﻔﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺎق در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻤﺎن و ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺪم اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺣﻖّ اﺳﺖ‪) .‬رﺿﺎﯾﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ (174-173 :1391 ،‬ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت اﺳﻼم و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺳﯿﺮ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﮐﻪ اﺷﺮف ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت اﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺪﯾﺸﻪي درﻣﺎن و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از رﺷﺪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري اﺧﻼﻗﯽ ﺷﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻓﺮد‬
‫ﻣﺒﺘﻼﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎري ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮز ﻧﺎﺑﻮدي ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻧﯿﺰ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺳﻘﻮط‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ راه درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎري ﻧﻔﺎق در ﻋﺮﺻﻪ اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﺗﺮوﯾﺞ ﻧﻔﺎق‬
‫در ﻓﻀﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﻌﯽ دارﻧﺪ آﺷﻔﺘﮕﯽ رواﻧﯽ را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺰرﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺴﺌﻮﻻن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دو‬
‫ﭼﻬﺮﮔﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﻮده و آﻧﺎن را از اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﺑﺮ ﺣﺬر دارﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(117 :1390 ،‬‬

‫‪٣٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .3-1-2‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺪﮔﺎه رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ‬
‫از دﯾﺪ رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ رﯾﺎ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود و ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد از ﻫﺮ ﺷﮕﺮدي‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﻧﮕﺎﻫﺶ ﺣﻖّ اﺳﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ را ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآور ﺷﺪ ﮐﻪ از دﯾﺪ روانﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺒﯽ در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻋﯿﺐ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﻏﺮاﺋﺰ‬
‫ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬و اﻣ‪‬ﺎ در ﻋﻠﻢ اﺧﻼق ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﮐﺘﺎب »رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و اﺧﻼق« ﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪﺻﻮرت اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﻣﺜﻞ ﻓﺮﯾﺐ‪ ،‬ﻧﺨﻮت‪ ،‬ﺣﺮص و آز‪ ،‬دو روﯾﯽ و رﯾﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻬﻮت و ﺗﻈﺎﻫﺮات اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺟﻨﺴﯽ ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮم ﻏﺮاﺋﺰ ﭘﺮﺷﻮر‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﺨﺼﻮص ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﯾﺎ‬
‫ﺷﺪ‪‬ت ﻏﺮﯾﺰه دادهاﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺎﻣﻼً ﯾﻘﯿﻦ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﻮب ﻧﺎمﺑﺮده ﻫﯿﺠﺎﻧﺎت او‪‬ﻟﯿﻪ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻓﻘﻂ‬
‫ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻏﺮاﺋﺰي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ارزش ﺣﻘّﯿﻘﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪) «.‬ﻫﺪﻓﯿﻠﺪ‪(273 :1374 ،‬‬

‫در رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ رﻓﺘﺎر رﯾﺎﮐﺎراﻧﻪ ارﺗﺒﺎط ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎ ﺧﻄﺎي اﻧﺴﺎب ذاﺗﯽ دارد‪.‬‬

‫روان ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻋﻘﯿﺪه دارﻧﺪ ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر دﭼﺎر دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﺷﺨﺼﯿﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬راﻫﻬﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺮاي درﻣﺎن آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ازﺟﻤﻠﻪي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاي ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﻪ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻋﺒﺎدات ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ رﯾﺎﮐﺎري ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺮس ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻋﻤﻖ آن اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و ﻏﻤﮕﯿﻨﯽ ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ دروﻧﯽ اﻓﺮاد ﺳﻠﻄﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد واﻗﻌﺎً ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺧﻄﺎﻫﺎي ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﮐﻪ در دﯾﮕﺮان ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ آنﻫﺎ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد در ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮاﻓﮑﻨﯽ روانﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ‪(psychological‬‬
‫)‪ projection‬داﻧﺴﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻓﺮﯾﺐ ﻋﻤﺪي دﯾﮕﺮان ﻧﻮﻋﯽ ﺧﻮدﻓﺮﯾﺒﯽ در ﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا رﯾﺎﮐﺎري‬
‫رواﻧﺸﻨﺎﺧﺘﯽ )‪ (psychological hypocrisy‬ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازان ﯾﮏ ﻣﮑﺎﻧﯿﺴﻢ دﻓﺎﻋﯽ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎري ﻧﯿﺰ ﮐﻪ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻋﻤﺪاً در راﺳﺘﺎي ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻋﻼﺋﻖ ﺧﻮد دﯾﮕﺮان‬
‫را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﺪ درﻧﻬﺎﯾﺖ ﻣﻘﻬﻮر ﺧﻮد ﻓﺮﯾﺒﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬درواﻗﻊ رﯾﺎﮐﺎر در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺐ دﯾﮕﺮان دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﻀﺎد ﻣﯿﺎن ﺑﺎورﻫﺎ و اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻌﺪﯾﻞ و ﺗﺼﺤﯿﺢ اﻋﻤﺎل ﺑﺎورﻫﺎي ﺧﻮد را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و‬
‫از آن ﺟﺎ ﮐﻪ ﺗﺪاوم ﻓﺮﯾﺐ و ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺑﺎورﻫﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﻮ‪‬ﺟﺎت ﻣﺤﯿﻂ ﺑﻪﻃﻮر ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ دﺷﻮار اﺳﺖ‪،‬‬
‫درﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎور ﺑﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﮥ ﺑﺎوري اﺳﺘﺤﮑﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ وارد ﻣﯿﺪان ﺷﺪه و ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺎورﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﻓﺮد ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ دﯾﮕﺮان را ﻓﺮﯾﺐ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﻓﺮﯾﺒﯽ ﻧﯿﺰ روي ﻣﯽآورد‪) .‬ﻣﻌﺘﻤﺪي‪:1389 ،‬‬
‫‪(http://khabaronline.ir/detail‬‬
‫رﯾﺎﮐﺎري ﻧﻮﻋﯽ ﭘﺎرادوﮐﺲ اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ واﮐﻨﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻨﻔﯽ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٣٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦ ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪﯾﻦ ﺳﻌﺪي ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﭼﻮن ﻧﮕﺮش ﺣﺪاﮐﺜﺮي ﺑﻪ اﺧﻼﻗﯽ ﺷﺪن ﻓﺮد‪،‬‬
‫ﺗﻌﻤﯿﻖ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻧﺪﯾﺸﯽ و ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻃﻠﺒﯽ و اﺧﻼقﮔﻮﯾﺎن ﺑﯽاﺧﻼق‪ ،‬در ﻧﺎﺑﻮدي‬
‫ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺴﺠﺪي‪(220 :1392 ،‬‬

‫‪٣٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﺨﺶ دوم‬

‫ﺑﺎزﺗﺎب رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ﻣﺘﻮن ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-2-2‬ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي‬
‫در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن ﻣﻘﺼﻮد و ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮﯾﺶ از ادﺑﯿ‪‬ﺎتﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﺳﺒﮏﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻨﻮع ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ادب ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ‪ ،‬ادب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ادب ﻏﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ادب ﻣﻼﻣﺘﯽ و ادب اﻧﺘﻘﺎدي‪ .‬ادب اﻧﺘﻘﺎدي را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻃﻨﺰ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺤﻄﺎط ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻣﺬﻫﺐ و اﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﯾﮏ ﻋﺼﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ ازﻧﻈﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي و ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮ‬
‫و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن اﺳﺖ‪ .‬ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮ از ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻣﻬﻢ‪ ‬ادب ﻓﺎرﺳﯽ اﺳﺖ و آن »ادﺑﯿ‪‬ﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﺎص ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺑﺨﺼﻮﺻﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و از آنﻫﺎ‬
‫زﺑﺎن ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ «.‬در ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي ﺷﺎﻋﺮ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه »ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﻧﺎرﺳﺎﯾﯽﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و رﻓﺘﺎري ﻓﺮد ﯾﺎ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع را ﺑﻪﺻﻮرت ﻫﺠﻮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺰل و ﻃﻨﺰ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) «.‬ﻗﺮﺑﺎن ﭘﻮر آراﻧﯽ‪(26 :1378 ،‬‬

‫ذﺑﯿﺢاﷲ ﺻﻔﺎ ﺑﻪ رواج ﺷﻌﺮ اﻧﺘﻘﺎدي در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﺷﻌﺮ اﻧﺘﻘﺎدي ﮐﻪ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ در‬
‫ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ رواج ﻓﺮاوان ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻪ ﻋﻠّﺖ آﺷﻔﺘﮕﯽ اوﺿﺎع زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﯿﺪان ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﯿﺪاﮐﺮد‪ .‬در اﯾﻦ دو ﻗﺮن ﮐﻪ دورهي اﺳﺘﯿﻼي ﻣﻐﻮل و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﺻﺎﻟﺢ ﺑﺮ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﺎﺳﺪ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رواج روز اﻓﺰون ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻢ اﻧﺘﻘﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺳﺨﺖﺗﺮ ﺷﺪ و ﺣﺘّﯽ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﻫﺰل ﺟﻠﻮه ﮐﺮد‪) «.‬ﮐﺰﮐﺎوا‪(8 :1384 ،‬‬

‫در ادﺑﯿ‪‬ﺎت دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ‪ ،‬در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﭼﻮن ﺻﺎﺋﺐ و ﺑﯿﺪل‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻃﻨﺰ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﻧﺘﻘﺎد از زاﻫﺪ و‬
‫واﻋﻆ و ﺻﻮﻓﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ رﯾﺸﻪي آن را ﺑﺎﯾﺪ در ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ آن روزﮔﺎر ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪) .‬ﻗﺮﺑﺎن‬
‫ﭘﻮر آراﻧﯽ‪ (28 :1378 ،‬آﺷﻔﺘﮕﯽ اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ )ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮون ﻗﺒﻞ از آن و‬
‫زﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪي ﻣﻐﻮل(‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺴﺘﺮش اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺷﻌﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﺷﺪ ﮐﻪ ادب اﻧﺘﻘﺎدي ﭼﻮن ﻗﺒﻞ اداﻣﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﺗﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ادب اﻧﺘﻘﺎدي در ﺷﻌﺮ‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺶ )ﻋﺒﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮي و‪ (...‬ﻧﻤﻮد دارد و اﻧﺘﻘﺎدي از ﻓﺴﺎد راﯾﺞ ﻋﺼﺮ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ آزاده و اﺧﻼقﻣﺪار اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺮﻧﺘﺎﺑﯿﺪه و در اﺷﻌﺎر ﺟﺪي ﺧﻮد از ﻇﻠﻢ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺮﻓﻪ و‬
‫ﺣﺎﮐﻤﺎن و ﻧﯿﺰ رﯾﺎﮐﺎري ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻧﺘﻘﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﺮّك اﺻﻠﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺒﮏ در ﻫﺮ دورهاي وﻗﺎﯾﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻧﻈﺮي ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﮐﻪ ﻣﺼﺎدف اﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺮن ده ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دورهاي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از آن‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ﻇﻬﻮر آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺷﮕﻔﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪه‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ﭘﺮﺛﻤﺮ‬

‫‪٤١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻃﺒﻘﻪي ﺣ‪‬ﮑّﺎم و ﺑﺎﻻﻧﺸﯿﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﻓﻦ ﻓﺮﯾﺐ دادن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ داﺷﺘﻦ ﻋﺪ‪‬هاي زﻫ‪‬ﺎد رﯾﺎﯾﯽ از ﻣﻌﻘﻮل و‬
‫ﻣﻨﻘﻮل ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ذوق ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ و ﻧﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي ﮐﻤﺎﻟﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻣﺮدم و ﻣﻨﺰوي‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦﺷﺎن از اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻫﻢ ﺟﻬﺖ ﺗﻄﻤﯿﻊ ﻋﺪ‪‬هاي از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺿﻌﯿﻒاﻟﻨﱠﻔﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬در آن وﻗﺖ اﻏﻠﺐ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ را »ﺧﺎﻧﺎن« و »ﺧﺎن ﺧﺎﻧﺎن« رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ در درﺑﺎر ﺻﻔﻮي از‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻊ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ و ﻋﻠﻤﺎي واﻋﯽ و ﺻﻮﻓﯿﺎن را ﻣﯽﮐﺸﺘﻨﺪ‪) «.‬ﻓﺎروقﻓﻼح‪(92 :1374 ،‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﻪ اﺷﻌﺎر اﻧﺘﻘﺎدي ادب ﭘﺎرﺳﯽ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﻃﻨﺰﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﻈﺮ اﻓﮑﻨﺪه ﺷﻮد‬
‫ﻣﯽﺗﻮان دورهﻫﺎي آﺷﻔﺘﻪي ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان را ﺑﻬﺘﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎﺗﮑﯿﻪﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪي اﻧﺘﻘﺎدي و ﻃﻨﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﺧﻼل آﺛﺎر آنﻫﺎ ﺟﺎي دارد اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎع را ﺑﻬﺘﺮ آﺳﯿﺐ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮد‪) .‬ﻣﺸﻬﺪي‪(120 :1390 ،‬‬

‫‪ .2-2-2‬ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ رﯾﺎ و رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ادب ﻓﺎرﺳﯽ‬

‫در ادﺑﯿ‪‬ﺎت از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺗﺎﮐﻨﻮن اﺧﻼق‪ ،‬ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﻼف ﺻﺎﺋﺐ ﭼﻮن ﮐﻤﺎل‬
‫ﺧﺠﻨﺪي‪ ،‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ و ‪ ...‬از رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ﻣﻨﺰﺟﺮ و ﻫﻤﻮاره از ﺳﺎﻟﻮس ﻧﻤﺎﯾﺎن در ﻋﺬاب ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي‬
‫ﺑﺎ ﺷﻌﺮ و ادب ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻫﻤﺎره ﺣﻮزهي اﺧﻼق ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎﻋﺮان ﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫دﺳﺘﯽ در ﻫﻨﺮآﻓﺮﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ازﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻓﻮق ذﮐﺮ ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺳﻌﺪي را ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺎم ﺑﺮد‬
‫ﮐﻪ از ﺷﺎﻋﺮان اﺧﻼقﮔﺮاي ﺳﺒﮏ ﻋﺮاﻗﯽ در ﻧﻈﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي ﻧﯿﺰ ﺳﺮدﻣﺪار اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي اﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ اراﺋﻪي ﻧﻈﺮﯾﺎت ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮﭘﺬﯾﺮي از ﻗﺮآن و ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻓﻀﺎﯾﻞ و‬
‫رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻞ رﯾﺎﯾﯽ ﺷـﺎﺧﻪاي از ﻧـﻔﺎق اﺳﺖ؛ ﻧﻔﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع در ﻧـﮑﻮﻫﺶ آنﻫﻢﻓﮑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮاﯾﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦزﺑﺎن در ادب ﻓـﺎرﺳﯽ در ﻧﮑﻮﻫﺶ رﯾﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪﻫﺎﯾﯽ دارﻧـﺪ‪ .‬ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺷﻌﺎر و ﻧﻈﺎﯾﺮ آن ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر و‬
‫اﻧﮕﯿﺰه او و ﻗﻠﺐ او ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪(10 :1380 ،‬‬

‫ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫روي ﺗﻮ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪﺳﺖ و ﺑﻪ دل ﺑﺎ دف و ﺳﻨﺠﯽ‬ ‫واﻟـﻠّـﻪ ﻧﺴﻨﺠﻨـــــﺪ ﻧﻤـــــﺎز ﺗـــﻮ ازﯾــﺮاك‬

‫)ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪(495 :1372 ،‬‬

‫‪٤٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺳﻨﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺣﯿﻠــــﻪي ﺑﯿــــﻊ و رﯾــــﺎ و ﺳﻠــــﻢ اﺳﺖ‬ ‫ﻓﻘﯿﻬــﺎن را ﻏــﺮض از ﺧــﻮاﻧـــﺪن ﻓﻘـــــﻪ‬

‫)ﺳﻨﺎﯾﯽ‪(76 :1385 ،‬‬

‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﻟﯿﮏ از ﺻﻔﺖ ﭼﻮ اﯾﺸﺎن دور از ﺻﻒ ﺻﻔﺎﯾﯽ‬ ‫ﭼﻮن ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺻﻮرت در ﻧﯿﻠﮕﻮن وﻃﺎﯾﯽ‬

‫)ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪(806 :1382 ،‬‬

‫ﺳﻌﺪي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﭘﻮﺳـــﺖ ﺑــﺮ ﭘﻮﺳــــﺖ ﺑــﻮد ﻫﻤﭽــــﻮ ﭘﯿـــﺎز‬ ‫آنﮐــﻪ ﭼـــــﻮن ﭘﺴﺘــﻪ دﯾﺪﻣــﺶ ﻫﻤــﻪ ﻣﻐـﺰ‬

‫ﭘﺸـﺖ ﺑــﺮ ﻗﺒﻠــــﻪ ﻫﻤــــــﯽﮐﻨﻨـــــــﺪ ﻧﻤــــﺎز‬ ‫ﭘـﺎرﺳـــــﺎﯾـــــــــﺎنِ روي در ﻣﺨـﻠــــــــﻮق‬

‫)ﺳﻌﺪي‪(95 : 1385 ،‬‬

‫دو ﺻﻔﺖ رذﯾﻠﻪي رﯾﺎﮐﺎري و ﻧﻔﺎق ﮐﻪ ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻣﻬﻤ‪‬ﯽ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﺑﻪ ﺑﺎر آوردهاﻧﺪ؛ و آن‪ ،‬رواج »ﺷﻌﺮ اﻧﺘﻘﺎدي« ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي آن را ﻣﯽﺗﻮان‬
‫در آﺛﺎر ﺳﻌﺪي ﺧﺎﺻﻪ در ﺑﻮﺳﺘﺎن و ﮔﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺰ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ دو ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ وﯾﮋهاي ﺑﻪ اﺧﻼق و اﺟﺘﻤﺎع داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺮأت از ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻧﺎم ﺑﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﺠﻢ وﺳﯿﻌﯽ از دﯾﻮاﻧﺶ را ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎع و اﺧﻼق اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺗﻤﺎم‪،‬‬
‫ﺑﯽﭘﺮوا ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﯾﻦ دو ﺻﻔﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪.‬‬

‫‪ .1-2-2-2‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در آﺛﺎر اﺳﻼف ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ادب ﻓﺎرﺳﯽ از ﻫﻤﺎن ﺑﺪو آﻏﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﻧﺒﻮده و ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ادب و اﺟﺘﻤﺎع‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺳﺒﮏ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺮاﻗﯽ و ﻫﻨﺪي ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ادﯾﺒﯽ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ادب‬
‫ﭘﺎي ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺰرگ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻀﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯽﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ ودر ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺪيﻫﺎ ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞ‬
‫ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٤٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ ﻣﻌﺪن ﮐﻦ )ﻣﻌﺪن ﮐﻦ‪ (56 :1376 ،‬در ﻣﻮرد ﮐﻤﺎل ﺧﺠﻨﺪي ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻏﺰلﻫﺎي رﻧﺪاﻧﻪ در‬
‫ﻣﺎﯾﻪﻫﺎي رﻧﺪي و ﻣﻼﻣﺘﯽ اﺳﺖ و ﻣﺤﻮر آنﻫﺎ رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي‪ ،‬اﻋﺮاض از زﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﺪ‪‬ﻋﯿﺎنِ ﺑﯽﺧﺒﺮ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻋﺸﻖ و ﺳـﺮﻣﺴﺘﯽ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧـﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن در دﯾﻮان ﮐﻤﺎل ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻏـﺰﻟﯽ اﺷـﺎره‬
‫ﮐﺮد ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻊِ‪:‬‬

‫رﻧﺪ و دﯾـــﻮاﻧــﻪ و ﻗﻼّش و ﺧﺮاﺑــﺎﺗﯽ و ﻣﺴــﺖ«‬ ‫ﻣﺎ درﯾـﻦ دﯾــﺮ ﻓﺘــﺎدﯾــﻢ ﻫــﻢ از روزِ اﻟــﺴﺖ‬

‫از وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي ﺷﻌﺮ ﮐﻤﺎل ﺑﺎ ﺧﻮاﺟﻪ ﺷﯿﺮاز رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي اوﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻮن ﺣﺎﻓﻆ زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺪﻋﯿﺎن را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و آﻧﺎن را از درك اﺳﺮار ﻋﺸﻖ ﻣﺤﺮوم و ﻧﺎﻣﺤﺮم درﮔﺎه اﻟﻬﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻓﻆ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﮐﻤﺎل‪ ،‬در اوﺿﺎع ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮش وﺟﻮد داﺷﺖ ﻫﻤﯿﺸﻪ از ﺻﻮﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن زاﻫﺪ‬
‫رﯾﺎﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺤﺘﺴﺐ ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و رﯾﺎﮐﺎري ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﺷﮑﻮه داﺷﺖ و ﻫﻤﻮاره آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺮﯾﺾ ﯾﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻮرداﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﯽداد‪» .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺮﺧﻼف دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺳﺒﮏ‬
‫ﻫﻨﺪي ﺑﻪ ﺑﺪﯾﻊ ﯾﻌﻨﯽ رواﺑﻂ ﻣﻮﺳﯿﻘﺎﯾﯽ و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺑﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ دارد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻓﻆ در ﻣﻮرد ﺷﯿﺦ و زاﻫﺪ ﻃﻨﺰ‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد« )ﺷﻤﯿﺴﺎ‪.(294 :1382 ،‬‬

‫رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي ﺣﺎﻓﻆ را ﻣﯽﺗﻮان از اﺷﻌﺎرش درﯾﺎﻓﺖ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺖ زﯾﺮ‪:‬‬

‫دام ﺗـﺰوﯾــﺮ ﻣﮑــﻦ ﭼــﻮن دﮔـــﺮان ﻗـــﺮآن را‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﺎ ﻣﯽ ﺧﻮر و رﻧﺪي ﮐﻦ و ﺧﻮش ﺑﺎش وﻟﯽ‬

‫)ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ج ‪(148 :1383 ،1‬‬

‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ روي و رﯾﺎ ﺑﻪ داﻣﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺮاي ﻗﺮآن و دﯾﻦ‪.‬‬

‫ﺳﻌﺪي ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﺣﺎﻓﻆ درﺑﺎرهي رﯾﺎﮐﺎر ﺑﻮدن ﭘﺎرهاي از ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن در ﺑﻮﺳﺘﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺧﻮد ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺑـﻪ از ﭘــﺎرﺳــــــﺎي ﻋﺒــــــــﺎدت ﻧﻤــــــﺎي‬ ‫ﮔﻨﻬـﮑــــــﺎر اﻧـــﺪﯾﺸﻨـــــــﺎك از ﺧـــــــــﺪا‬

‫)ﺳﻌﺪي‪ 1384 ،‬اﻟﻒ‪(118 :‬‬

‫ﻋﻤﻞ رﯾﺎﯾﯽ در ﻇﺎﻫﺮ زﯾﺒﺎ اﻣ‪‬ﺎ در ﺑﺎﻃﻦ ﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺳﻌﺪي ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ اﺳﺖ‪» :‬زاﻫﺪي‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻃﻌﺎم ﺑﻨﺸﺴﺘﻨﺪ ﮐﻤﺘﺮ از آن ﺧﻮرد ﮐﻪ ارادت او ﺑﻮد و ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ ﺑﯿﺶ‬
‫از آن ﮐﺮد ﮐﻪ ﻋﺎدت او ﺑﻮد ﺗﺎ ﻇﻦّ ﺻﻼح در ﺣﻖّ او زﯾﺎدت ﮐﻨﻨﺪ ‪ ...‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزآﻣﺪ‪ ،‬ﺳﻔﺮه‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺗﻨﺎو‪‬ﻟﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺴﺮي داﺷﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺪر ﺑﺎري ﺑﻪ دﻋﻮت ﺳﻠﻄﺎن ﻃﻌﺎم ﻧﺨﻮردي؟‬

‫‪٤٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮔﻔﺖ در ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮردم ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر آﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ ﻧﻤﺎز را ﻫﻢ ﻗﻀﺎ ﮐﻦ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻧﮑﺮدي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر‬
‫آﯾﺪ‪) «.‬ﺳﻌﺪي‪1384 ،‬ب‪ (89 -88 :‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي رﯾﺎﮐﺎر را ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺨﺼﯽ ﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﻣﺎ اﺟﺮت ﭘﺎﯾﺎن ﮐﺎر ﺧﻮد را از ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻗﻄﻌﺎً ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮد ﮐﻪ‬
‫درﯾﺎﻓﺖ دﺳﺘﻤﺰد اﺳﺖ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫ﭼــﻪ ﻣـــﺰدش دﻫــﺪ در ﻗﯿﺎﻣـﺖ‪ ،‬ﺧـﺪاي‬ ‫ﯾﮑـــﯽ ﺑـــﺮ در ﺧﻠـــﻖ‪ ،‬رﻧـــﺞ آزﻣـــﺎي‬

‫ﭼـــﻮ در ﺧــﺎﻧــﻪي زﯾــﺪ ﺑﺎﺷــﯽ ﺑــﻪ ﮐــﺎر‬ ‫ز ﻋ‪‬ﻤﺮو اي ﭘﺴــﺮ ﭼﺸــﻢ اﺟـــﺮت ﻣـــﺪار‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ 1384 ،‬اﻟﻒ‪(143 :‬‬

‫ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﮐﻢﻧﻈﯿﺮ از اﻧﺘﻘﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ وﺟﻮد دارد و آن آﺛﺎر ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﮑﯽ از دورهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﮏ ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺤﻄﺎط ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺧﻼﻗﯽ و ﻓﺴﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﻓﺴﺎد‬
‫رﯾﺎﮐﺎران و ﻣﺘﻌﺼﺒﺎن دﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺳﺎﻟﻮس در ﭘﯽ اﻏﺮاض ﺷﺨﺼﯽ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬روﺑﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺘﻌﻬ‪‬ﺪ و ﻟﻄﯿﻒﻃﺒﻊ ﺳﺪهي ﻫﺸﺘﻢ را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫اوﺿﺎع رﻗﺖﺑﺎر آﺛﺎري ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻏﻤـﺶ ز رﻧﺪي و ﻣﯿﻠـﺶ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫ﺧﻮﺷﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ز ﻋﺸﻘﺶ دﻣﯽ رﻫﺎﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﺷﮑﺴﺘــﻪاﯾﺴﺖ ﮐـﻪ درﺑﻨــﺪ ﻣﻮﻣﯿـﺎﺋﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫دل رﻣﯿـــﺪهی ﺷـﻮرﯾـــﺪﮔــــﺎن رﺳــــﻮاﺋﯽ‬

‫ﺧﺪاﺷﻨـﺎس ﮐـﻪ ﺑﺎ ﺧﻠﻘــﺶ آﺷﻨــﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫ز ﻓـﮑــــﺮ دﻧﯿــــﯽ و ﻋﻘﺒــــﯽ ﻓﺮاﻏﺘـــﯽ دارد‬

‫ﺳـﺮ ﺑﺰرﮔﯽ و ﺳــﻮداي ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ ‪...‬‬ ‫ﻏــﻼم ﻫﻤ‪‬ـــﺖ دروﯾـــــﺶ ﻗﺎﻧﻌــــﻢ ﮐــﻮ را‬

‫ﮐﻪ دﯾﮕــﺮم ﻫﻮس ﺻﺤﺒـــﺖ رﯾﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴـﺖ‬ ‫ﺑــﻪ ﮐﻨـﺞ ﻋﺰﻟـﺖ از آن روي ﮔﺸﺘـﻪام ﺧﺮﺳﻨﺪ‬
‫)ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ‪(64 :1387 ،‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺮآوازهي اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻖّ ﺑﺎﯾﺪ وي را ﭘﺪر ﺷﻌﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﯾﺮان ﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺎﯾﯽ او‪‬ﻟﯿﻦ ﺷﺎﻋﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف و زﻫﺪ و ﻋﺮﻓﺎن را ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﺪ‪‬ي وارد ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺮد و اﯾﻦ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ وي ﻧﻘﺶ ﻣﺆﺛﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ اﺳﻔﺮﺟﺎﻧﯽ‪(89 :1376 ،‬‬
‫ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬زﻫﺪ زاﻫﺪان را رﯾﺎﮐﺎراﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯽﻣﺎﯾﻪ و آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﺎق و ﺣﺮص ﻣﯽداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﺳﺎﯾﺮ اﻗﺸﺎر‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ را ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻦ ﻣﻘﺪ‪‬م ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫‪٤٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺗﺎ ﻧﻤـﻮدي زﻫــﺪ ﺑـﻮذر ز ﺑﻬـــﺮ زر ﻧـﻮذري‬ ‫زاء زﻫـﺪت ﮐﺮد ﺑﺎ ﻧـﻮن ﻧﻔـﺎق و ﺣـﺎء ﺣـﺮص‬

‫)ﺳﻨﺎﯾﯽ‪(320 :1385 ،‬‬

‫‪ .2 -2 -2 -2‬دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ واردﮐﺮدن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻠﻨﺪ اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﻌﺎﻧﯽ دلآوﯾﺰ ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻏﺰل را از ﺻﻮرت‬
‫ﭘﯿﺸﯿﻦ آن درآورد‪ ،‬و ﺑﺎ اﺧﻼق و ﻋﺮﻓﺎن در ﻫﻢ آﻣﯿﺨﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﭘﺮﻣﻐﺰ ﭘﺮﻫﯿﺰ از دوروﯾﯽ و رﯾﺎ و دﻋﻮت‬
‫ﺑﻪ ﺻﺪق اﺳﺖ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺷﯿﻌﻪ را ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﺷﻌﺮ ﻣﺪﺣﯽ و درﺑﺎري ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ و ﻟﺬا ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻗﺼﯿﺪه و ﺷﻌﺮ ﻣﺪﺣﯽ ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺎﻋﺮان ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز و‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺑﯿﺎن اﻣﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﮐﻬﻦ ﺑﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﺗﺎزه و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎزﺳﺎزي اﻧﺪرزﻫﺎ و ﺗﻤﺜﯿﻞﻫﺎي‬
‫ﮐﻬﻦ در زﺑﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻌﻄﻮف ﺷﺪ‪.‬‬

‫آﻧﭽﻪ زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي ﺻﺎﺋﺐ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺻﻔﻮﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﻨﺰّل‬
‫اﺧﻼق و ﺻﻔﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ و ﺣﺎﮐﻤﯿ‪‬ﺖ زور و ﺗﺰوﯾﺮ و ﻧﺎﻫﻨﺠﺎريﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ دﯾﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺎﻋﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮي ﮐﻪ دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي اﺧﻼﻗﯽ او ﻣﻌﺘﺮفاﻧﺪ و ﻓﻀﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺷﻌﺮ او ﻧﯿﺰ ﮔﻮاه اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﯽﺑﻨﺪ و ﺑﺎريﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﺳﻘﻮط اﻧﺴﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اوج ﺧﻮد ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺘﻌﺼﺒ‪‬ﺎﻧﻪي دﯾﻨﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪ را ﺑﺮاي ﺟﻮﻻن‬
‫زاﻫﺪان رﯾﺎﯾﯽ و دﯾﻦداران ﺑﯽدﯾﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪي ﺻﺎﺋﺐ از دوروﯾﯽﻫﺎ و‬
‫ﻓﺮﯾﺐﮐﺎريﻫﺎي آﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺤﻪ را دام ﺧﻠﻖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و در ﺳﺎﯾﻪي دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺟﻮاﻧﻤﺮداﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺐ‬
‫ﻣﺮاد ﺳﻮارﻧﺪ و ﻣﯽﺗﺎزﻧﺪ‪) .‬ﮐﺎردﮔﺮ‪ (114 :1392 ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻠّﺖ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﮐﻮچ را ﺑﺮ ﻣﺎﻧﺪن در وﻃﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺮﺟﯿﺢ داد و ﻋﺰم ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﮐﺮد و ﺑﻌﺪ از ﻣﺪ‪‬ﺗﯽ ﮐﻪ در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ دﯾﺪ ﮐﻪ وﺿﻊ ﻫﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪي ﻏﯿﺮاﺧﻼﻗﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آن زﻣﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻮق دﯾﺪار وﻃﻦ در او زﻧﺪه ﮔﺸﺖ‬
‫و ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ از ﻫﻨﺮ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ ﻧﯿﺰ در دﯾﻮان ﭘﺮﻣﺎﯾﻪي ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫ﺣﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭘﯿﭽﯿﺪه روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن اداي آنﻫﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺎدي و ﺻﺮﯾﺢ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهي اداي آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎي »ﻧﻨﮓ از ﻧﺎم ﺑﺎرﯾﺪن«‬
‫در ﺑﯿﺖ زﯾﺮ‪:‬‬

‫درﯾـــﻦ زﻣﺎﻧــﻪ ﮐـﻪ از ﻧــﺎم ﻧﻨــﮓ ﻣﯽﺑـــﺎرد‬ ‫ﭼــﺮا ﻋﻘﯿــﻖ ﻧﺴــﺎزد ﺑـﻪ ﺳــﺎدﮔﯽ ﺻﺎﺋــﺐ‬

‫‪٤٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1794 :1387 ،4‬‬

‫دﮐﺘﺮ ﺳﺮوش درﺑﺎره زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺣﻼوت ﺑﺨﺶ اﺳﺖ و ﺳﺮّ ﺣﻼوت آن‬
‫ﮔﻮﯾﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻼف ﻋﺮف و ﻣﻨﻄﻖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ دو اﻣﺮ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر را در دو ﻣﻮﺿﻮع واﺣﺪ‬
‫ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺎﯾﻪي ﺟﺬب ذﻫﻦ و ﮔﺮه ﺧﻮردن ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﺿﻤﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﯽ ﻏﻮﻃﻪوري در اﻣﻮر ﻣﻮاﻓﻖ‬
‫ﻋﺮف و ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻋﺎدت ذﻫﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﻋﺎدﺗﯽ ﻣﺎﯾﻪي ﻏﻔﻠﺖ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر ﺧﻼف ﻋﺮف ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺮآﺷﻔﺘﻪ و ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻌﻄﻮف ﻣﯽدارد‪ .‬ﻧﻘﺶ ﺗﻀﺎد و ﻃﺒﺎق )= ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ(‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻦ ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ از راه ﺗﮑﯿﻪﺑﺮ اﻣﻮر ﺧﻼف ﻋﺮف و ﻋﺎدت و ﻣﻨﻄﻖ و از راه ﮔﺰﯾﺪن ﺑﺎ دوﺗﯿﻐﻪي ﻣﻘﺮاض‬
‫ﺗﻨﺎﻗﺾ‪) «.‬وﺣﯿﺪﯾﺎن ﮐﺎﻣﯿﺎر‪(288 -287 :1376 ،‬‬

‫اوج ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ در اوج دوران ﺻﻔﻮي ﯾﻌﻨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎهﻋﺒ‪‬ﺎس رخداده اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨّﺺ‬
‫ﺣﻮزهي دﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖ را از ﻫﻢ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻃﺮز زﯾﺮﮐﺎﻧﻪاي ﺑﻪ روﺣﺎﻧﯿﺖ اﺣﺘﺮام ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ و ﺣﺘّﯽ ﺑﻪ‬
‫اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﯿﺰ اﺟﺎزه ﻫﺮ ﮐﺎري ﻣﯽداد و اﯾﻦ در راﺳﺘﺎي ﺳﯿﺎﺳﺖ و رواﺑﻂ ﺧﺎرﺟﯽ او ﺑﺎ ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻢ‬
‫دﯾﻦ اﯾﻦ اﻗﻠﯿﺖﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬رﻓﺘﺎر ﺧﻼف ﺷﺮع ﺷﺎﻫﺎن و ﮔﺴﺘﺮش آن ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ ﻋﻠﯽ ﺑﻮدن ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﯽوار ﺑﻮدن ﺗﻔﺎوت دارد‪.‬‬

‫در ﻋﻬﺪ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺗﺼﻮ‪‬ف ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻄﺤﯽ ﺑﻮده‪ ،‬و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺑﺴﺘﺮ را ﺑﺮاي ﺻﻮﻓﯿﺎن و زاﻫﺪان‬
‫ﺧﺸﮏ و ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻣﺘﻌﺒ‪‬ﺪ ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻃﻌﻦ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯽ در اﺷﻌﺎرش‪ ،‬ﺟﺰﺋﯿﺎت و‬
‫ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي ﺻﻮﻓﯽ را ﻧﯿﺰ ﻣﻮرداﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻨﺪ و ﺑﯽﭘﺮواي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ او ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﯾﺪ از روزي ﮐﻪ ﻫﻨﺮ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺟﻬﺎن ﮔﺎم ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﺮ رﯾﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﮐﻨﺎر ﻫﻨﺮ ﺻﺎدق و ﺑﯽرﯾﺎ ﺟﺎي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﻧﭽﻪ رﯾﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا‪ ،‬ازﻗﻀﺎ‪ ،‬رﯾﺎ ﺧﻮد ﺷﻌﺒﺪهﺑﺎزيﻫﺎي‬
‫ﻓﺮاوان دارد ﮐﻪ‪ :‬ﻋﺮوس ﭘﯿﺮ ﮔﻨﺪه را ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﺳﻤﻦ رﺧﺴﺎر ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ و ﻋﺠﻮزﮔﺎن ﻫﺰار داﻣﺎد را‬
‫ﺑﺎ ﻧﺎ ﺳﻔﺘﮕﺎن ﺻﺮف ﻋﻔﺖ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﻣﯽﺳﺎزد )رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﯾﯽ‪.(5 :1370 ،‬‬

‫ﻫﺮ زﻣﺎن ﻓﺸﺎر دﯾﻨﯽ زﯾﺎد ﺷﻮد رﯾﺎ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺰاﯾﺪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﻗﺸﺮي ﻧﮕﺮي‬
‫رواج ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎﮐﺎري و ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺧﻮب ﺑﻮدن در ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻋﺎدي ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ و آﺳﺘﺎنﺑﻮﺳﯽ روﻧﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎزار ﯾﮑﺮوﯾﯽ و ﺑﯽﻏﺶ ﺑﻮدن از ﺳﮑّﻪ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﯾﮑﯽ از ﺑﻠﻨﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻮﺷﮑﺎفﺗﺮﯾﻦ و ﺗﻮاﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﻌﺮاي اﯾﺮان در ﺗﺠﺴ‪‬ﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ‬
‫ﻟﻄﯿﻒ و ﻣﺼﻮ‪‬ر ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻓﮑﺎر دﻗﯿﻖ در ﻗﺎﻟﺐ اﻟﻔﺎظ ﻣﺘﺪاو‪‬ل و راﯾﺞ اﺳﺖ‪) .‬ﮔﻠﯽ‪ (98 :1383 ،‬در اﺷﻌﺎر ﺧﻮد از‬

‫‪٤٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫دروغ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻤﻠّﻖ و ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺗﮑﺒ‪‬ﺮ و ﺧﻮدﺳﺘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﺮص و دﻧﯿﺎﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺪزﺑﺎﻧﯽ و دﺷﻨﺎم‪ ،‬ﺗﻦآﺳﺎﯾﯽ و‬
‫ﺗﻦﭘﺮوري ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪(54 :1364 ،‬‬

‫دﯾﺪن ﻧﺎﻣﺮادي اﻫﻞ ﻓﻀﯿﻠﺖ و زورﮔﻮﯾﯽ ﻣﺘﻌﺼ‪‬ﺒﺎن و ﻇﺎﻫﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮاي ﺷﺎﻋﺮ ﺣﻖﮔﻮ‪ ،‬آزاداﻧﺪﯾﺶ و‬
‫ﺣﻖﺑﯿﻦ ﺑﺴﯿﺎر دردﻧﺎك ﺑﻮد و اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻔﻠﮕﺎن ﺳﺒﮏﻣﻐﺰ در رأس اﻣﻮرﻧﺪ و اﻓﺮاد ﺑﺎﻓﻀﯿﻠﺖ ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ در آن‬
‫دوران ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺎرﺳﯽﮔﻮي ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺒﮏ را آزار ﻣﯽداد و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﯽﭘﺮوا در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺒﻌﯿﺾ ﺑﺮ اﺳﺐ ﺳﺨﻦ ﺑﺘﺎزد و ﯾﮑﻪﺳﻮاري ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻨﯽ و ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از ﻫﻤﻪي ﺷﺆون زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ و ﺟﻤﯿﻊ اﻋﻤﺎل‪ ،‬اوﺿﺎعواﺣﻮال اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪ ﻣﮑﺎرم اﺧﻼق و ﻣﺤﺎﻣﺪ ﺻﻔﺎت و ﺗﺨﻠﻖ ﺑﻪ اﺧﻼق اﻟﻬﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪...‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﻋﺮي آزاده اﺳﺖ و در ﺑﺴﯿﺎري از اﺑﯿﺎﺗﺶ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻪوﺿﻮح ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫در اﮐﺜﺮ اﺑﯿﺎﺗﺶ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در ﻋﯿﻦ دﯾﻦداري و اﻟﺰام ﻇﻮاﻫﺮ ﺷﺮع ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ از زﻫﺪ ﺧﺸﮏ و ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ ﺑﻪﮐﻠّﯽ ﺑﺮﮐﻨﺎر‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ از زرق و رﯾﺎ و ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي و ﻋﻮامﻓﺮﯾﺒﯽ ﮐﻤﺎل ﻧﻔﺮت را داﺷﺘﻪ و ﻫﻤﻮاره رﯾﺎﮐﺎران و زاﻫﺪان‬
‫دروﻏﯿﻦ را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اﻇﻬﺎر اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎدات ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯽﭘﺮوا و ﺷﺪﯾﺪاﻟّﻠﺤﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪(56 :‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎران دروﻏﯿﻦ را ﮐﻪ در ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮﻓﺮﯾﺐ ﭘﻨﻬﺎنﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت ﻣﯽﮐﻮﺑﺪ و رﺳﻮا‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺎﻫﯿﺖ »ﻋﺎﻟﻢ ﺑﯽﻋﻤﻞ« و »زاﻫﺪ ﺑﯽﺗﻘﻮا« و ‪ ...‬را ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آنﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ ﺑﺮﻣﻼ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪٤٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻈﺎﻫﺮ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ﺗﺒﺮﯾﺰي‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-3‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق‬
‫ﻧﻔﺎق ﻣﻌﻨﯽ وﺳﯿﻌﯽ دارد ﮐﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻠّﺖ ﻫﺮ ﻓﺮد دورو را در‬
‫ﻫﺮ ﻣﻘﻮﻟﻪاي ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﺎﻃﻦ ﮐﺎﻓﺮ و در ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺨﺺ ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻔﺶ در ﯾﮏﺟﻬﺖ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻇﺎﻫﺮياش در ﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮ‪ .‬در‬
‫دل‪ ،‬ﺧﺪا را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد اﻣ‪‬ﺎ ﻣﺘﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﯽ اﺳﺖ؛ ﻗﺮآن را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارد اﻣ‪‬ﺎ ﻫﻤﻮاره ﺗﻈﺎﻫﺮ در اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻗﺮآن‬
‫را دارد؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻤﻪي ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت دﯾﻦ را در دل اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﭘﺮدهاي ﺑﺮ روي ﮐﻔﺮ ﺧﻮد ﮐﺸﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻔﺎق ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻔﺮِ ﭘﻨﻬﺎن‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮐﺎﻓﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻔﺮ ﺧﻮد را در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده ﻣﺨﻔﯽ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اﺻﻞ ﺣﻘّﯿﻘﺖ ﻧﻔﺎق اﺧﺘﻼف زﺑﺎن ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و دوﮔﺎﻧﮕﯽ »زﺑﺎن« ﺑﺎ »دل« اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪوﺿﻮح در‬
‫اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎر ﻣﻨﺎﻓﻖ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻔﺎق را ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﻧﻔﺎق در ﻋﻘﯿﺪه؛ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ در ﺑﺎﻃﻦ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮك ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻰ در ﻇﺎﻫﺮ اﻇﻬﺎر اﺳﻼم و اﯾﻤﺎن ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻧﻔﺎق در اﺧﻼق؛ ﯾﻌﻨﻰ ﺑﺎﻃﻨﺎً ﻣﺘﺨﻠّﻖ ﺑﻪ اﺧﻼق ﺳﺘﻮده ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﻰ در ﻇﺎﻫﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﻤﺎﯾﺎﻧﺪ ﮐﻪ داراى‬
‫اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦﮐﻪ در ﺑﺎﻃﻦ زﻫﺪ و ﺧﻮف از ﺧﺪا و ﻣﺤﺒﺖ ﺧﺪا و ﺳﺨﺎوت و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ‬
‫ﺻﻔﺎت را ﻧﺪارد وﻟﻰ در ﻇﺎﻫﺮ ﺧﻮد را زاﻫﺪ و ﺧﺎﺋﻒ و ﻣﺤﺐ‪ ‬ﺧﺪا و ﺳﺨﻰ و ‪ ...‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻧﻔﺎق در اﻋﻤﺎل؛ ﯾﻌﻨﻰ ﺧﻠﻮت او ﺑﺎ ﻣﻸ او و ﭘﻨﻬﺎن او ﺑﺎ آﺷﮑﺎر او و ﻏﯿﺒﺖ او ﺑﺎ ﺣﻀﻮر او ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫در ﯾﮏ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺗﻤﺜﯿﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺎر ﻣﻨﺎﻓﻖ را ﺑﻪ دام ﻋﻨﮑﺒﻮت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﻨﮑﺒﻮت ﺑﺮاي ﺑﻪ دام‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎﻧﺶ روش ﺧﺎص ﺧﻮد را دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ در ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﺷﺪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﻨﯿﺪن ﺗﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻗﺮﺑﺎﻧﯿﺎﻧﺶ دام ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻫﺎ ﻇﺮﯾﻒ و ﺑﻪﺳﺨﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞرؤﯾﺖاﻧﺪ و درﻧﺘﯿﺠﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ از ﻫﺮ‬
‫ﺟﺎ ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻪ دام اﻓﺘﺎده و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬ﭘﮋوﻫﻨﺪه‪ (88 :1390 ،‬ﻓﺮد ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﻋﻨﮑﺒﻮت دام ﺗﻨﯿﺪه و ﻣﻨﺘﻈﺮ‬
‫ﺷﮑﺎر ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در دﯾﻮان ﺣﺠﯿﻢ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ زاﻫﺪﯾﻦ دروﻏﯿﻦ و‬

‫‪٥٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﮑﺒﻮت زﯾﺎد ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ دﯾﺪهي ﺣﻘّﺎرت ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺷﮑﺎرﺷﺎن را ﻣﮕﺴﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻨﮑﺒـﻮﺗـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ دام ﻣﮕﺴــﯽ ﻣﯽﺳــﺎزد‬ ‫در ﭘﺲ ﭘﺮدهي ﺗـﺰوﯾـﺮ و رﯾـﺎ زاﻫـﺪ ﺧﺸـﮏ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1641 :1387 ،4‬‬

‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي اﺳﺘﺨﺮاجﺷﺪه در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن در ﺧﻼل ﻣﺘﻦ آورده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﻪ روﯾﻪي ﻧﻬﺎﻧﺶ ﺑﺎ ﻋﯿﺎﻧﺶ در ﺗﻀﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎ و ﻫﺮ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) «.‬اﻣﺎم ﺻﺎدق‪(144-7 :1358 ،‬‬

‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﻗﺼﺪ ﺑﺮ ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﺧﺼﺎﺋﻞ را ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺮآوازهي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي در ﺧﻼل اﺑﯿﺎت‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ دراﯾﺖ و ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه اﺳﺖ و ﺣﺘّﯽ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و اﻟﺒﺘّﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﯿﺰ در ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫ﻧﺎﺻﺢ ﺑﺮآﻣﺪه و آﻧﺎن را ﭘﻨﺪ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2-3‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي رﻧﮓ و رﯾﺎ‬

‫ﺑﻪ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي را ﺑﻪ ﻫﺪف اﻋﺘﺒﺎر و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻧﺰد ﻣﺮدم اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﻧﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﻃﺎﻋﺖ‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ و ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎر ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮد روﯾﮑﺮدي اﻟﻬﯽ ﻧﺪارد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رﺿﺎﯾﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم او را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺎم ﻧﯿﮑﯽ از او در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ از‬
‫اﯾﻦ راه ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﻧﻮاع رﯾﺎ ﻫﻤﺎن رﯾﺎ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ اﺳﺖ؛ ﻓﺮد اﻇﻬﺎر ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در درون ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻨﮑﺮ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از اﺻﻮل و ﺿﺮورﯾﺎت دﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﻧﻮع رﯾﺎ در ﻋﺒﺎدات و اﻣﻮر دﯾﻨﯽ اﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ارﮐﺎن دﯾﻦ و اﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﻧﻔﺎق و ‪ ...‬ﻣﯽﭘﺮدازد اﻣﺎ ﻫﺪﻓﺶ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺟﻠﺐ رﺿﺎﯾﺖ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﺮدم اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮد‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد اﻣﺎ اﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﻨﺪهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد را ﻣﻘﯿﺪ و ﺑﻨﺪهي ﺧﻠﻖ و‬
‫ﺷﯿﻄﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ را ﺑﺮ ﺧﺎﻟﻖ ارﺟﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﻣﺮدم را از ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﺗﺮﺳﺶ از ﻋﻘﻮﺑﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﺬﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﺧﻠﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ‪ ،‬ﭘﺲ‬

‫‪٥١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻋﻤﻠﺶ ﺷﺮك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ٱﻟﱠﺬ‪‬ﯾﻦَ ﯾ‪‬ﻨﻔ‪‬ﻘُﻮنَ أَﻣ‪‬ﻮ‪‬اﻟَﻬ‪‬ﻢ ﺑﺎﻟﱠﯿ‪‬ﻞِ و‪‬ٱﻟﻨﱠﻬ‪‬ﺎرِ ﺳ‪‬ﺮ‪‬ا و‪‬ﻋ‪‬ﻠَﺎﻧ‪‬ﯿ‪‬ﮥً ﻓَﻠَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬أَﺟ‪‬ﺮُﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻨﺪ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬و‪‬ﻟَﺎ‬
‫ﺧَﻮ‪‬ف‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﯿ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬و‪‬ﻟَﺎ ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺰَﻧُﻮنَ )ﺑﻘﺮه‪ (274 /‬ﻣﻨﻈﻮر ﻗﺮآن از رﯾﺎ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت دادهﺷﺪه و اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع دوم داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﺴﯿﻦ ﺧﻠﻖ دﺳﺖﺑﻪﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪) .‬ﻣﺼﺪق‪،‬‬
‫‪(12 :1390‬‬

‫ﻧﻮع ﺳﻮم رﯾﺎ‪ ،‬رﯾﺎ در ﭘﻮﺷﺶ اﺳﺖ؛ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان آن را ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺬﻣﻮم داﻧﺴﺖ ﭼﺮاﮐﻪ اﺳﻼم ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻈﺎﻓﺖ و ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع آﻧﺠﺎ ﻣﺬﻣﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﭼﻮن ژﻧﺪهﭘﻮﺷﺎن‬
‫ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻮﺷﺶ درﺻﺪد ﻓﺮﯾﺐ دﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻪ آﻧﺎن را ﻣﺮﯾﺪ و ﭘﯿﺮ ﺧﻮد ﻗﺮار‬
‫دﻫﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن اﺣﺘﺮام ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ در ﮐﺘﺎب »ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت« رﯾﺎ‪ ،‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .1‬رﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻦ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رويزرد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺐ ﻧﺨﺴﺒﺪ؛ و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻧﺰار ﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬
‫ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ رﯾﺎﺿﺘﯽ ﻋﻈﯿﻢ ﻫﻤﯽ ﮐﻨﺪ؛ و روي ﮔﺮﻓﺘﻪ دارد ﺗﺎ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ از اﻧﺪوه دﯾﻦ ﭼﻨﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ و ﻣﻮي‬
‫ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪ ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻓﺮاﻏﺖ آن ﻧﻤﯽدارد و از ﺧﻮد ﯾﺎد ﻧﻤﯽآورد‪ .‬ﭼﻮن اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﻨﺪارِ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ را اﻧﺪر اﻇﻬﺎر اﯾﻦ ﺷﺮب و ﻟﺬّت ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬رﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﻮف ﭘﻮﺷﺪ و ﺟﺎﻣﻪي درﺷﺖ و ﮐﻮﺗﺎه و ﺷﻮﺧﮕﻦ و درﯾﺪه ﺗﺎ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ زاﻫﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻪي ﮐﺒﻮد و ﺳﺠ‪‬ﺎده و ﻣﺮﻗّﻊ ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺗﺎ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزآﻧﮑﻪ از ﻣﻌﻨﯽ ﺻﻮﻓﯽ ﺑﺎ وي‬
‫ﭼﯿﺰي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬رﯾﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻟﺐ ﻣﯽﺟﻨﺒﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ از ذﮐﺮ ﻧﻤﯽآﺳﺎﯾﺪ؛ و ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻟﮑﻦ اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دل ﮐﻨﺪ و ﻟﺐ ﻧﺠﻨﺒﺎﻧﺪ ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺮﺳﺪ ﮐﻪ آن ﮔﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ وي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬رﯾﺎ در ﻃﺎﻋﺎت؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺴﯽ از دور آﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﻧﯿﮑﻮﺗﺮ ﮐﻨﺪ و ﺳﺮ در ﭘﯿﺶ او ﮐﻨﺪ و در رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﻮد ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻘﺎم ﮐﻨﺪ و از ﻫﺮ ﺳﻮي ﻧﻨﮕﺮد؛ و در ﭘﯿﺶ ﻣﺮدﻣﺎن ﺻﺪﻗﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻨﺪ و اﻣﺜﺎل اﯾﻦ‪.‬‬
‫‪ .5‬آﻧﮑﻪ ﻓﺮا ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ وي را ﻣﺮﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ و ﺧﻮاﺟﮕﺎن و اﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻼم وي‬
‫ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﻪ وي ﺗﺒﺮّك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺸﺎﯾﺦ وي را ﺣﺮﻣﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﺑﻪ وي ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﻏﺰّاﻟﯽ‬
‫ﻃﻮﺳﯽ‪(214 -212 :1380،‬‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي اﯾﻦ ﻣﻮرد آﺧﺮ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻮرت در اﺷﻌﺎرش اﻧﻌﮑﺎس داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺧﻮد و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﯾﻦ زاﻫﺪان را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪ ﺧﻮد ﺑﺮﻧﮕﺰﯾﻨﯿﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﭘﯿﺮ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫رﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺣﺮام اﺳﺖ و ﺑﺮاي آدﻣﯽ ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺷﺮك اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ ﻧﻮع رﯾﺎ ﺷﺮك ﺧﻔﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﺟﻠﯽ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺷﺮك ﺧﻮاﻧﺪهﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺒﺎدت ﺧﻮد اﻧﺒﺎز و ﺷﺮﯾﮏ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻋﺒﺎدت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻬﺖ ﺧﻮد ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٥٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬رﯾﺎ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺖﻫﺎي ﺣﻖّ ﺗﻌﺎﻟﯽ از ﮐﺒﺎﯾﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﺮك‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ؛ و ﻫﯿﭻ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺮ دل ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن ﻏﺎﻟﺐﺗﺮ از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدﻣﺎن‬
‫از آن ﺧﺒﺮ ﯾﺎﺑﻨﺪ و در ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎرﺳﺎﯾﯽ اﯾﺸﺎن اﻋﺘﻘﺎد ﮐﻨﻨﺪ؛ و ﭼﻮن ﻣﻘﺼﻮد از ﻋﺒﺎدت اﻋﺘﻘﺎد ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﯿﺪن ﺧﻠﻖ ﺑﻮد و آن ﺷﺮك ﺑﻮد و دﯾﮕﺮي را ﺑﺎ ﺣﻖّ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺮﯾﮏ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺪر ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ« )ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(207 :1380 ،2‬‬

‫‪ .3 -3‬وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق‬

‫ﺻﻔﺖ رﯾﺎﮐﺎري ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و ﺻﻔﺎت ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در ﻗﺮآن ذﮐﺮﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ رﯾﺎﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬آﯾﻪي ‪ 142‬ﺳﻮرهي ﻧﺴﺎء ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻼً در ﻓﺼﻞ دوم ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع رﯾﺎ‪ ،‬رﯾﺎ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ اﺳﺖ و وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رﯾﺎﮐﺎري در زﻣﺮه ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫»اﻧﺤﺮاﻓﺎت راﺟﻊ ﺑﺎ دو ﻧﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ آﻧﭽﻪ از ﻣﺠﺎورت در ﻃﺮف اﻓﺮاط ﻻزم آﯾﺪ و دﯾﮕﺮ آﻧﭽﻪ از‬
‫ﻣﺠﺎورت در ﻃﺮف ﺗﻔﺮﯾﻂ ﻻزم آﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ دو ﺟﻨﺲ رذﯾﻠﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آن ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺳﻂ ﺑﻮد‬
‫و آن دو رذﯾﻠﺖ دو ﻃﺮف‪) «.‬ﻃﻮﺳﯽ‪ (119 :1356 ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ از ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺴﻨﺎت اﺧﻼﻗﯽ و ﺻﺪق و راﺳﺘﯽ در وﺳﻂ دو رذﯾﻠﻪي اﺧﻼﻗﯽ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ﻗﺮار دارد و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫در ﺑﯿﻦ اﯾﻦ دو رذﯾﻠﻪ ﻣﺤﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ اﻧﺤﺮاف از ﻣﺤﺴﻨﺎت اﺧﻼﻗﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻣﻬﻠﮑﻪ و‬
‫ﺳﻘﻮط از ﻣﺮﺗﺒﻪي ﮐﻤﺎل و ﺳﻌﺎدت دﭼﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره( ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫»ﺑﺪان ﮐﻪ رﯾﺎ در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ و ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﯿﻪ از ﺟﻤﯿﻊ اﻗﺴﺎم رﯾﺎﻫﺎ ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﻋﺎﻗﺒﺘﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺗﺮ و‬
‫ﻇﻠﻤﺘﺶ از ﺗﻤﺎم رﯾﺎﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ رﯾﺎ اﮔﺮ درواﻗﻊ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ آن اﻣﺮي ﮐﻪ اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ازﺟﻤﻠﻪي ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﻠﺪ در ﻧﺎر و ﻫﻼك اﺑﺪي از ﺑﺮاي او اﺳﺖ و ﻋﺬاﺑﺶ اﺷﺪ ﻋﺬابﻫﺎ اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ در ﻗﻠﻮب ﻣﺮدم رﺗﺒﻪ و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ اﻇﻬﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ وﻟﯽ اﯾﻦ رﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮر اﯾﻤﺎن از ﻗﻠﺐ او ﺑﺮود و ﻇﻠﻤﺖ ﮐﻔﺮ ﺟﺎي آن در ﻗﻠﺐ وارد ﺷﻮد زﯾﺮا‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ در او‪‬ل اﻣﺮ ﻣﺸﺮك اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺮك ﺧﻔﯽ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﯿﻪ و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺣﻘّﻪ را ﮐﻪ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ از ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﺻﺎﺣﺐ آن‪ ،‬ذات ﻣﻘﺪس ﺣﻀﺮت ﺣﻖّ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺗﺤﻮﯾﻞ داده و ﻏﯿﺮ را در آن ﺷﺮﮐﺖ‬
‫داده و ﺷﯿﻄﺎن را در آن ﻣﺘﺼﺮف ﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻗﻠﺒﯽ از ﺑﺮاي ﺧﺪا ﻧﺒﻮده ﮐﻤﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺮﯾﻒ‬

‫‪٥٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﺎﻓﯽ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﻞ رﯾﺎء‪ ‬ﺷﺮك‪ :‬ﻫﺮ رﯾﺎﯾﯽ ﺷﺮك اﺳﺖ‪ .‬و ﻟﮑﻦ اﯾﻦ ﻓﺠﯿﻌﻪي ﻣﻮﺑﻘﻪ و اﯾﻦ ﺳﺮﯾﺮهي ﻣﻈﻠﻤﻪ و اﯾﻦ‬
‫ﻣﻠﮑﻪي ﺧﺒﯿﺜﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﮐﺎر اﻧﺴﺎن را ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﺧﺪا ﺷﻮد و ﮐﻢﮐﻢ‬
‫ﻇﻠﻤﺖ اﯾﻦ رذﯾﻠﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯽاﯾﻤﺎن از دﻧﯿﺎ ﺑﺮود و اﯾﻦ اﯾﻤﺎن ﺧﯿﺎﻟﯽ ﮐﻪ دارد ﺻﻮرت ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ و‬
‫ﺟﺴﺪ ﺑﯽروح و ﭘﻮﺳﺖ ﺑﯽﻣﻐﺰي ﮔﺸﺘﻪ و ﻣﻮردﻗﺒﻮل ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺸﻮد‪) .‬ﻓﻬﺮي‪(16-15 :1359 ،‬‬

‫ﻓﺮدي ﮐﻪ رﯾﺎ را در ﻋﺒﺎدات و اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪي ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﭼﻮن در اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪش ﺑﻪ ﺧﺪا اﯾﻤﺎن دارد و دﯾﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﻨﺪهي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼً اﺷﺎره ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻨﺪهي ﺧﻠﻖ و ﺷﯿﻄﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ را ﺑﺮ ﺧﺎﻟﻖ‬
‫ارﺟﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﻣﺮدم را از ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه و ﺗﺮﺳﺶ از ﻋﻘﻮﺑﺖ اﻟﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫از ﻣﺬﻣﺖ و ﺳﺮزﻧﺶ ﺧﻠﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺎﻟﻖ ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﻤﻠﺶ ﺷﺮك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﻧﻘﻄﻪي اﺷﺘﺮاك و اﺗﻔﺎق رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق در ﻣﺮﺗﺒﻪي رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﮐﻼم اﻟﻬﯽ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ و‪ ‬ﻟ‪‬ﯿ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬اﻟﱠﺬﯾﻦَ ﻧﺎﻓَﻘُﻮا و‪ ‬ﻗﯿﻞَ ﻟَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺗَﻌﺎﻟَﻮ‪‬ا ﻗﺎﺗ‪‬ﻠُﻮا ﻓﯽ ﺳ‪‬ﺒﯿﻞِ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬أَوِ اد‪‬ﻓَﻌ‪‬ﻮا ﻗﺎﻟُﻮا ﻟَﻮ‪ ‬ﻧَﻌ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬ﻗ‪‬ﺘﺎﻻً ﻻَﺗﱠﺒ‪‬ﻌ‪‬ﻨﺎﮐُﻢ‪ ‬ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠْﮑُﻔْﺮِ‬
‫ﯾ‪‬ﻮ‪‬ﻣ‪‬ﺌ‪‬ﺬ‪ ‬أَﻗْﺮَب‪ ‬ﻣ‪‬ﻨْﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻟ‪‬ﻠْﺈﯾﻤﺎنِ ﯾ‪‬ﻘُﻮﻟُﻮنَ ﺑِﺄَﻓْﻮاﻫ‪‬ﻬِﻢ‪ ‬ﻣﺎ ﻟَﯿ‪‬ﺲ‪ ‬ﻓﯽ ﻗُﻠُﻮﺑِﻬِﻢ‪ ‬و‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬أَﻋ‪‬ﻠَﻢ‪ ‬ﺑِﻤﺎ ﯾ‪‬ﮑْﺘُﻤ‪‬ﻮنَ )آلﻋﻤﺮان‪(167 /‬‬

‫و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪» :‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ در راه ﺧﺪا ﻧﺒﺮد‬
‫ﮐﻨﯿﺪ! ﯾﺎ )ﺣﺪاﻗﻞ( از ﺣﺮﯾﻢ ﺧﻮد‪ ،‬دﻓﺎع ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ!« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﺟﻨﮕﯽ روي ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺮوي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪) .‬اﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﺟﻨﮕﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ «(.‬آنﻫﺎ در آن ﻫﻨﮕﺎم ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن‬
‫ﺧﻮد ﭼﯿﺰي ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ! و ﺧﺪاوﻧﺪ ازآﻧﭽﻪ ﮐﺘﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬آﮔﺎهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .4 -3‬ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق و ﺑﺎزﺗﺎب رﻧﮓ و رﯾﺎ در اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ‬

‫ادﺑﯿﺎت و ﺷﻌﺮ ﺑﺎ ﻧﻤﺎد و زﺑﺎن رﻣﺰ آﻣﯿﺨﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻮاره ﺷﺎﻋﺮان ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن ﻓﺤﻮاي ﮐﻼم ﺧﻮد از اﯾﻦ‬
‫ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻧﻤﺎدﯾﻦ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ »اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ« ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻤﺎدي ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ و ﻣﺒﺪأ‬
‫اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻏﻠﺐ ﺣﺎوي ﯾﮏ ﮐﻠﯿﺪ رﻣﺰي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻧﻤﺎدي دو ﺻﻮرت دارد ﯾﮏ ﺻﻮرت درون و ﯾﮏ‬
‫ﭼﻬﺮهي ﺑﯿﺮون‪ .‬ﻧﻤﺎد ﻧﺸﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺻﻮرت و ﻣﻔﻬﻮم آن ﻧﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻋﯿﻨﯽ اﺳﺖ و ﻧﻪ راﺑﻄﻪي ﻣﺠﺎورت‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ راﺑﻄﻪي ﻗﺮاردادي اﺳﺖ ﻧﻪ ذاﺗﯽ‪.‬‬

‫‪٥٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻤﺎدﯾﻦ را ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮآﯾﮑﻮﻧﯿﮏ )‪ (Noniconic‬و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﺮاردادي‬
‫و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي وﺿﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪) .‬ﻣﺤﺴﻨﯿﺎنراد‪(192 :1385 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ رﯾﺎ را ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻠﮏ و ﻣﻮﺣﺶ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺮاﺑﺎت و ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ ﻣﯽرود و ﻣﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و‬
‫داﺋﻢ از ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﺤﺮاب زاﻫﺪان دوري ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و از اﯾﻦ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت آﻧﺎن‪ ،‬اﻻﻣﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﯿـﺎن ﻣﺎ و زﻫ‪‬ــﺎد اﺳــﺖ آﺑـﯽ در ﻣﯿـﺎن‬ ‫دﺳﺖ از دﻧﯿـﺎ و ﻣﺎﻓﯿﻬﺎ ﺑﻪﺟﺰ ﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺴﺘـﻪاﯾﻢ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2907 :1387 ،6‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ زاﻫﺪان و واﻋﻈﺎن رﯾﺎﮐﺎر و ﻣﺰو‪‬ر را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﺒﺎن ﺧﻮد را ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﻧﯿﺎﭘﺮﺳﺘﯽ ﺧﻮد‬
‫را در زﯾﺮ ﻧﻘﺎب ﺷﺮع ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﯿﻎ ﺑﺮﻧﺪهي ﻃﻌﻨﻪ و ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺧﻮد ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑـﻪ اﺧﺘﯿــﺎر‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤـــﺎﻧـﯽ اﺧﺘﯿــــﺎر ﻣﮑـــﻦ‬ ‫ز ﺑـــﺎده‪ ،‬ﺗﻮﺑـــﻪ در اﯾ‪‬ﺎم ﻧﻮﺑـﻬــﺎر ﻣﮑـــﻦ‬

‫ﺑــﻪ اﺳﺘﺨــــــﺎره دﮔــــﺮ زﯾﻨﻬــﺎر ﻣﮑـــﻦ‬ ‫ﺑﻪ اﺳﺘﺨــﺎره اﮔـﺮ ﺗﻮﺑــﻪ ﮐـﺮدهاي زاﻫـــﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ ‪ ،‬ج ‪(3079 :1387 ،6‬‬

‫ﺗﻮﺑﻪ‪ :‬ﺗﻮﺑﻪ در اﺧﻼق و ﻋﺮف ﻣﻤﺪوح و در ﺷﺮﯾﻌﺖ واﺟﺐ و در ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺷﺮط ﻻزم ﺳﻠﻮك و از ﻣﻘﺎﻣﺎت‬
‫ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪» .‬ﺗﻮﺑﻪ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﺸﯿﻤﺎﻧﯽ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ و ﺑﺎزآﻣﺪن ﺑﻪ راه راﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬و در‬
‫اﺻﻄﻼح ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺑﯿﺪاري روح اﺳﺖ از ﺑﯽﺧﺒﺮي و ﻏﻔﻠﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ ﺗﺤﻮل و ﺳﺮﻣﻨﺸﺄ ﺗﻐﯿﯿﺮ راه زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻃﺎﻟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ «.‬در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺗﻮﺑﻪ و ﻣﺸﺘﻘﺎت آن )ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺎب‪ ،‬ﺗﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺗﻮ‪‬اب( ‪ 87‬ﺑﺎر ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ج‬
‫‪(214 :1383 ،1‬‬

‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎدﻫﺎي رﻧﮓ و رﯾﺎ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن را ﺑﺮﻧﻤﯽﺗﺎﺑﺪ؛ زاﻫﺪ‪ ،‬ﺟﺒ‪‬ﻪ‪ ،‬دﺳﺘﺎر‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺤﺮاب‪ ،‬ﺳﺠﺎده‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﺧﺮﻗﻪ‪ ،‬ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك‪ ،‬ﻋﺼﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪ‪ ،‬رﯾﺶ و ‪ ...‬اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺑﺎ ﺧﺮدهﮔﯿﺮي از اﯾﻦ ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت زاﻫﺪان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺬﻣ‪‬ﺖ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬در ﻧﮕﺎه ﺟﺴﻮراﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪي اﻧﺘﻘﺎدي و ﻃﻨﺰﮔﻮﻧﻪ از آنﻫﺎ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻟﺤﻦ وي ﺗﻌﺮﯾﺾ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﭽﻮ زاﻫﺪ ﭼﻪ ﮐﻨﯽ ﺟﺒ‪‬ﻪ و دﺳﺘﺎر ﺳﻔﯿﺪ‬ ‫ﺳﻌﯽ ﮐـﻦ ﺗﺎ ز ﺳﯿــﺎﻫﯽ دﻟﺖ آﯾﺪ ﺑﯿﺮون‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1762 :1387 ،4‬‬

‫‪٥٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻪ ﺧﺎر ﺧﺸﮏ ﻓﺮوزان ﺑﻪ ﯾﮏ ﺷﺮر ﮔﺮدد‬ ‫ﺑﺲ اﺳﺖ زﻫﺪ ﻣﺮا ﺑﻮﯾﯽ از ﺷﺮاب ﮐﻬﻦ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1773 : 4‬‬

‫زﻫﺪ زاﻫﺪ را ﺑﻪ ﺧﺎر ﺧﺸﮑﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻮﯾﯽ از ﺷﺮاب ﮐﻬﻨﻪ )ﺷﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮي دارد( را ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ زﻧﺪه ﺷﻮد و ﺗﺎزه ﮔﺮدد و از اﯾﻦ زﻫﺪ رﻫﺎﯾﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ زﻫﺪ اﯾﻦ رﯾﺎﮐﺎران‬
‫را ﺑﻪ ﺧﺎري ﺧﺸﮏ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺷﺮر ﻣﯽﺳﻮزد و ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺳﺮ اﻧﮕﺸﺖ ﻧﺪاﻣﺖ ﮐﺎش ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ ﻣﺴﻮاﮐﻢ‬ ‫ز ﻣﺴﻮاك رﯾﺎﯾﯽ زﻧﮓ دﻧﺪاﻧﻢ ﯾﮑﯽ ﺻﺪ ﺷﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2698 :1387 ،5‬‬

‫ﻣﯽﺗـﻮان درﯾﺎﻓـﺖ از ﺧﻤﯿــﺎزهي ﻣﺤـﺮاب او‬ ‫اﯾﻦﮐﻪ زﻫﺪ زاﻫـﺪ اﻓﺴــﺮده ﺑﯽﮐﯿـﻔﯿـﺖ اﺳﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3131 :6‬‬

‫از دﯾﺮﺑﺎز در ﻣﯿﺎن ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬رﻣﺰ و اﺻﻄﻼﺣﺎﺗﯽ ﻣﺨﺼﻮص ﺧﻮد‪ ‬آﻧﺎن راﯾﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن آﻣﻮزهﻫﺎ‬
‫و ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد از آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﮔﺮاﯾﺶ داﺷﺘﻪاﻧﺪ زﺑﺎن رﻣﺰ راﯾﺞ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﭼﻮن ﺣﺎﻓﻆ ﻋﺎرف ﻧﺒﻮده اﻣ‪‬ﺎ در اﺷﻌﺎرش رد ﭘﺎي ﻋﺮﻓﺎن دﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد از زﺑﺎن رﻣﺰ و ﻧﻤﺎد ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﯾﮕﺮ از ﻧﻤﻮدﻫﺎي رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن واژﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن‪ :‬ﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮاب‪ ،‬ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺮب و‬
‫‪ ...‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ واژﮔﺎن ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺜﺒﺖ و اﻟﻬﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽ و ﺑﺎده در ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺧﺎﺻ‪‬ﻪ در‬
‫اﺷﻌﺎر ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺟﺰ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ دارد‪ .‬ﻣﺮاد ﺻﻮﻓﯿﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن از ﺑﺎدهي ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒ‪‬ﺘﯽ ﮐﻪ واﺻﻞ آﻧﺎن و ﻣﻌﺒﻮد ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ‬
‫واژهﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد و دﭼﺎر ﺗﺤﻮ‪‬ل ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻌﻨﺎﯾﺸﺎن رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻋﺮﻓﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻣﯿﮑﺪه‪ ،‬ﺧﻤﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ و‬
‫دﯾﺮ ﻣﻐﺎن و ﺧﺮاﺑﺎت ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺘﺮادف ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﮐﻠﻤﺎت ﮐﻠﯿﺪي دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯿﮑﺪه و ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ و ‪ ...‬ﻧﻬﺎدي‬
‫اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻮﻣﻌﻪ و ﻣﺴﺠﺪ و ﻣﺪرﺳﻪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ اﯾﻦ ﻧﻤﺎدﻫﺎ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻬﺎدﻫﺎي رﺳﻤﯽ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻃﺮﯾﻘﺖ‬
‫رﺳﻤﯽ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ رﯾﺎ‪ ،‬ﻋ‪‬ﻠَﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺤﺒﺖ ﺳﻨـﮓ و ﺳﺒـﻮ‪ ،‬ﺳـﺎز ﻧﮕـﺮدد ﻫﺮﮔـﺰ‬ ‫ﻣﻦِ ﻣﯿﺨﻮاره و ﻫﻤـــﺮاﻫﯽ زاﻫـﺪ‪ ،‬ﻫﯿﻬـــﺎت‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2308 :5‬‬

‫‪٥٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣـﺮا در ﺣﻠﻘـﻪي اﻫـﻞ رﯾـﺎ ﻣﮕـﺬار اي ﺳﺎﻗﯽ‬ ‫ﭼﺮا از ﻏﯿﺮت ﻣﺬﻫـﺐ ﺑﻮد ﮐﻢ ﻏﯿـﺮت ﻣﺸـﺮب؟‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3302 :6‬‬

‫ﻫﯿــﭻ زاﻫـــﺪ ﻧﺸـــﻮد از ﻣﯽ ﻧـﺎب آﻟــــﻮده‬ ‫ﻫﯿـــﺰم ﺧﺸــﮏ ﺑـﻪ آﺗـﺶ ﭼـﻪ ﺗﻮاﻧـﺪ ﮐـــﺮدن‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3209 :6‬‬

‫ﮐـﻪ ﺗــﺎب آب ﻧـﺪارد ﺳﻔــــﺎل ﺗـﺎب ﻧﺪﯾــﺪه‬ ‫ﺧﺮاب ﮔﺸــﺖ ز ﻣﯽ زاﻫــﺪ ﺷــﺮاب ﻧﺪﯾـﺪه‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3235 :6‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻧﻤﻮدﻫﺎي ﺑﺎرز رﯾﺎﮐﺎري در دﯾﻮان ﺣﺠﯿﻢ ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺮآوازهي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي زاﻫﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫آن ﺻﻮﻓﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯽ ﻧﻈﺮي ﻣﺘﻌﺎدل داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ذﯾﻞ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﻪ‬
‫آن ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫‪ .1 -4 -3‬ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺻﻮﻓﯽ و زاﻫﺪ در اﺑﯿﺎت ﺻﺎﺋﺐ‬

‫در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻏﻨﯽ و ﻗﺪﯾﻤﯽ اﯾﺮان ﺗﺎﮐﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﺷﺎﻋﺮان ازﺟﻤﻠﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ اﺧﻼق ﻣﺪار و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از زاﻫﺪان رﯾﺎﮐﺎر و ﻣﺘﻈﺎﻫﺮ را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﮑﻮﻫﺶ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و زﻫﺪ ﺧﺸﮏ رﯾﺎﯾﯽ‬
‫را ﻧﻮﻋﯽ ﺷﯿﺎدي و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﯽ ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪوﯾﮋه ﮐﻪ زاﻫﺪان ﺧﺸﮏ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ رﻧﺞ و آزار و ﺗﮑﻔﯿﺮ ﻋﺎرﻓﺎن و‬
‫ﻣﺘﺼﻮﻓﺎن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از راه ﻋﻮام ﻓﺮﯾﺒﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻓﺪاي اﻏﺮاض ﭘﻠﯿﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در‬
‫اﺷﻌﺎر ﺷﺎﻋﺮان‪ ،‬ﺣﻤﻼت ﺳﺨﺖ ﺑﻪ زﻫ‪‬ﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و زاﻫﺪ و ﺷﯿﺦ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺗﺼﻮف ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺴﯽ‬
‫ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪ و آﻧﺎن را ﻣﺘﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ دﯾﻦ‪ ،‬ﺷﯿﺎد‪ ‬رﯾﺎﮐﺎر‪ ،‬اﻫﻞ روي و رﯾﺎ‪ ،‬زاﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ و زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺻﺎﺋﺐ ازﺟﻤﻠﻪ ﺷﺎﻋﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن دﯾﺪ و ﻧﮕﺮﺷﯽ ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﺘﻌﺎدل‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﮑﺲ ﺧﻮاﺟﻪ ﺷﯿﺮاز ﮐﻪ از ﺻﻮﻓﯽ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺨﺼﯽ ﺧﺎﻃﯽ و ﻣﻨﻔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻪ دﯾﻮان‬
‫ﻣﺸﺨﺺﺷﺪه ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ از ﮐﻠﻤﻪي »ﺻﻮﻓﯽ« ‪ 18‬ﺑﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﻮرد آن از‬
‫ﺟﻨﺒﻪي ﻣﻨﻔﯽ ﺻﻮﻓﯽ ﻧﺎمﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻘﯿﻪي اﺑﯿﺎت ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺟﻨﺒﻪي ﻣﺜﺒﺖ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺻﻮﻓﯽ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻋﮑﺲ اﯾﻦ را در ﻣﻮرد زاﻫﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺮﺟﺎﯾﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﺷﻤﻪاي از دروغ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ‬
‫آراﯾﯽ‪ ،‬ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻮﺗﻪﺑﯿﻨﯽ و ‪ ...‬دﯾﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ زاﻫﺪ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺴﻮراﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫زاﻫﺪان ﻧﺒﺎش‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎر ﻧﺒﺎش‪ ،‬و زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬار و ﺣﺘّﯽ از ﮐﻠﻤﺎت درﺷﺖ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎاﯾﻦوﺟﻮد ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﯿﺶ از زاﻫﺪ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯽ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن ارادت‬
‫ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻮرد آﻧﺎن ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻧﺸﺎن از درﺳﺘﮑﺎري و ﺻﺪق و ﺻﻔﺎي‬

‫‪٥٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺻﻮﻓﯿﺎن زﻣﺎن ﺻﺎﺋﺐ دارد‪ ،‬در ﺻﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ در دﯾﻮان وزﯾﻦ ﺧﻮاﺟﻪي ﺷﯿﺮاز ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺻﻮﻓﯽ و‬
‫زاﻫﺪ ﺑﯿﺘﯽ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن از ﭘﺎﮐﯽ و ﻣﺒﺮّا ﺑﻮدن اﯾﻦ دوﻃﺒﻘﻪ از ﺟﺎﻣﻌﻪي زﻣﺎن ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﮐﻪ در ذﯾﻞ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ از ﺻﻮﻓﯽ )ﺑﻪﺟﺰ ﺳﻪ ﻣﻮرد در ﮐﻞ دﯾﻮان و ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻣﻮرد در ﺟﻠﺪﻫﺎي ‪ 6-5 -4‬ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ( ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺎكدل‪،‬‬
‫ﭘﺎكدﻫﺎن و ﺻﺎف روان ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن آﯾﯿﻨﻪ ﺑﯽﻏﻞوﻏﺶ اﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎي ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮده و دروﻏﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺳﮑﻮت اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ زاﻫﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن آﯾﯿﻨﻪي زﻧﮕﺎري اﺳﺖ و ﮐﺪر و ﺗﯿﺮهدل اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ از اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﺜﺒﺖ ﺻﺎﺋﺐ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺻﻮﻓﯿﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻣﻘﺼﻮد و‬
‫ﻣﻨﻈﻮرش از اﯾﻦ ﺻﻮﻓﯿﺎن‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺷﯿﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺪ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در دورهي ﺻﻔﻮﯾﻪ ﮐﻪ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻀﺎدي ﻣﯿﺎن ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻫﻞ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﻧﺎدﯾﺪه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن از اﺑﺘﺪاي ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺎ آن زﻣﺎن از اﺳﺎس اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از آﻧﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺬﻫﺐ داده و ﺑﻪ اﻫﻞ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ و اوﺿﺎع ﻣﺬﻫﺒﯽ راﯾﺞ در دوران زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ؛ ﺧﻮدآﮔﺎه ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﯾﮑﺴﺮي ﻇﺎﻫﺮﻓﺮﯾﺒﯽﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ رﯾﺎ و‬
‫ﻧﻔﺎق ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ اﻓﺮاد ﺑﺮاي ﻣﻮرد ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻓﮑﺮي ﻏﺎﻟﺐ در‬
‫آن زﻣﺎن ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻣﮑﺮ و ﻓﺮﯾﺐ و ﺣﻘّﻪ ﻣﯽﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﻮل ﮐﻪ ﻣﻨﺸﺄ ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﺗﺴﻨﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻫﻞ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯽﮔﺮي ﺑﺎ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و ﺣﺘّﯽ ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻠﯽ از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را »در اﯾﻦﮐﻪ ﺻﻮﻓﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ« ﻗﺮار‬
‫داده ﺑﻮد‪) .‬ﺟﻌﻔﺮﯾﺎن‪ (103 :1369 ،‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻫﻞ ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ و اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و آﻧﺎن را ﺻﻮﻓﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻋﺪ‪‬هاي ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ ﺑﺮاي اﻇﻬﺎر‬
‫ﻓﻀﻞ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل رﯾﺎﯾﯽ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ اوﺿﺎع ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪي ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺴﻠﮏ اﻫﻞ‬
‫ﺳﻨّﺖ را رد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺣﺘّﯽ در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ اﻧﻌﮑﺎس ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در رﺳﺎﻟﻪي ﻣﺠﻠﺴﯽ‬
‫درﺑﺎره ﺣﮑﻤﺎ‪ ،‬اﺻﻮﻟﯿﻦ و ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬آنﻫﺎ ﮐﻪ ﺗﺼﻮ‪‬ف را ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ از ﺑﯽﺑﺼﯿﺮﺗﯽ اﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮق ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪي ﺷﯿﻌﻪ و ﺻﻮﻓﯿﻪي اﻫﻞ ﺳﻨّﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻃﻮار و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ از آنﻫﺎ دﯾﺪه‬
‫و ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺻﻮﻓﯿﻪ ﭼﻨﯿﻦاﻧﺪ و ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺧﺎص اﻫﻞﺑﯿﺖ‬
‫ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴ‪‬ﻼم ﻫﻤﯿﺸﻪ رﯾﺎﺿﺖ و ﻣﺠﺎﻫﺪه و ذﮐﺮ ﺧﺪا و ﺗﺮك دﻧﯿﺎ و اﻧﺰواي از اﺷﺮار ﺧﻠﻖ ﺑﻮده و ﻃﺮﯾﻖ ﺻﻮﻓﯿﻪي‬
‫ﺣﻘّﻪ ﻃﺮﯾﻖ اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪) «.‬ﻫﻤﺎن‪(125 :‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯽ دﯾﺪي ﻣﺜﺒﺖ دارد و ﺣﺘّﯽ در ﯾﮏ ﻏﺰل‬
‫ﮐﺎﻣﻞ از زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺳﯿﺮت و ﺻﻮرت‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﺎن ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘّﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﮐﻠﻤﻪي ﺻﻮﻓﯽ اﮐﺘﻔﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫و دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد را ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻬﺎم ﺳﺨﻦ ﺻﺎﺋﺐ در اﺑﯿﺎت ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺻﻮﻓﯽ در اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫‪٥٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﺻﺎﺋﺐ از ﺻﻮﻓﯽ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺷﯿﻌﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﻨّﯽ‪ .‬در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮرد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ دﯾﺪي ﻣﺜﺒﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎ را ﺑﺮ ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺷﯿﻌﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻨﻔّﺮ و اﻧﺰﺟﺎر ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ زﻫﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻫﺪ را دﮐّﺎﻧﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺑﻪ آزار ﺻﻮﻓﯿﺎن و ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬زﻫﺪ راﺳﺘﯿﻦ ﯾﻌﻨﯽ روﺷﯽ‬
‫از زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻪ در آن ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺸﮕﯿﺮي از واﺑﺴﺘﮕﯽ دﻧﯿﺎﯾﯽ و از ﺗﮑﺎﻣﻞ روﺣﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺎدﯾ‪‬ﺎت‬
‫ﺗﺤﺖ ارادهي اﻧﺴﺎن درآﯾﺪ‪.‬‬

‫ﭼــﻮن ﺻــــﺪف ﭘــﺎك دﻫــﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨـــــﺪ‬ ‫ﺻﻮﻓﯿـــــــﺎن ﺻـــــﺎف روان ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨــــﺪ‬

‫ﺻـــﺎف ﭼـــــﻮن آب ﺧــــﺰان ﻣﯽﺑﺎﺷﻨـــــﺪ‬ ‫در ﺗـــﻪ ﺳـﺒـــــــــﺰهي ﺷﻤـﺸﯿــــــــﺮ ﺑـــﻼ‬

‫ﻫﻤﭽــﻮ اﻧﺠـــــــﻢ ﻧــــــﮕﺮان ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨــــــﺪ‬ ‫روز آﺳــــــــﻮده و ﺷﺒـﻬــــــــــــﺎي دراز‬

‫ﺷـــــــﯽ ء ﻟﻠّـــﻪ زﻧــــــــﺎن ﻣـﯽﺑـﺎﺷﻨــــــــﺪ‬ ‫ﮔﻨـــــﺞ زﯾـــﺮ ﻗـــــﺪم و ﺑـــﺮ در ﺧﻠـــــﻖ‬

‫ﭘﺨﺘـــﮕﺎن ﺑﺴﺘـــــﻪ زﺑـــــــﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨــــــــﺪ‬ ‫ﮔﻞ ﺧـــﺎﻣـﯽ اﺳــــﺖ ﺳﺨــــﻦ ﭘــــﺮدازي‬

‫در ﻗﻔـــــﺲ ﺑــــﺎل زﻧــــــﺎن ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨــــــــﺪ‬ ‫ﺑـﻠﺒــــﻼﻧــــﯽ ﮐـﻪ ﭼﻤـــﻦ ﻣﺸﺘــــﺎﻗﻨــــــﺪ‬

‫ﺑﺮﮔـــــﻬﺎ ﺑــــــﺎل ﻓﺸــــــﺎن ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨـــــــــﺪ‬ ‫ﺗـﺎ ﻧﺴﯿـــــﻢ ﺳﺤــــﺮي ﺟﻠـــﻮه ﮔــــﺮاﺳﺖ‬

‫ﺑـــــــﺮ ﺳـــــــــﺮ آب روان ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨـــــــــﺪ‬ ‫ﭼـــــﻮن ﮐــﻒ ﺑﺤــﺮ ﺳﺒــــﮏ ﺟﻮﻻﻧـــﺎن‬

‫ﮐﺠــــﺮوان ﺳﺨـــــﺖ ﮐﻤــﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﻨــــــــﺪ‬ ‫ﻓـﻠـــﮏ از ﻧـﺎﻟــــــــﻪ ﻣـﺎ ﻧــــﺮم ﻧﺸــــــــﺪ‬

‫دل ﺳﯿـــﺎﻫـــــﺎن دو زﺑــــــﺎن ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨـــــــﺪ‬ ‫ﺑـﺎ ﻗﻠـــــــﻢ راز ﺗــﻮ را ﭼــــــﻮن ﮔﻮﯾـــــﻢ‬

‫ﭼــﻮن ﺷــــــﺮر دل ﻧﮕـــــﺮان ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨــــــﺪ‬ ‫ﺗـــﺎ دم ﺑــﺎز ﭘﺴﯿـــــــــﻦ اﻫــــﻞ ﻧﻈــــــــﺮ‬

‫در ﺗـﻪ ﺧــــﺮﻗــــــﻪ ﻧﻬـــــــﺎن ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨــــــﺪ‬ ‫ﺑﯿﺸﺘـــﺮ ﺧـــﻮش ﻧﻔﺴــــــﺎن ﭼـــﻮن ﻧﺎﻓــــﻪ‬

‫ژﻧـــــﺪه ﭘﻮﺷــــــﺎن ﺟﻬــــــﺎن ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨـــــﺪ‬ ‫ﻧـــﺎﻓـــــﻪي داﻣـــــﻦ ﺻﺤــــــﺮاي وﺟــﻮد‬

‫ﺧﺎﻣـــﺶ و ﺑﺴﺘـــــــﻪ زﺑــــــﺎن ﻣﯽﺑـﺎﺷﻨـــــﺪ‬ ‫ﺷﻌﻠـــــﻪ ﻫـﺎ ﭘﯿـــﺶ ﻟـــــﺐ ﻣــﺎ ﺻﺎﺋـــــﺐ‬

‫‪٥٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2187 :1387 ،4‬‬

‫ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻧﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻔﻞ از ﻟﺐ ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ و ﺗﺎ در ﺧﻮد ﺣﺎﻟﯽ ﻧﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻗﺎل ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺻﻮﻓﯽ از ﺳﺮدرد ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آﻧﭽﻪ در ﺧﻮد ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽآورد و در اداي ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺣﺎل‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺮاﯾﻪي ﮐﺴﺎن ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺑﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف دﯾﮕﺮان ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻋﺒﺎرات ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺸﺎن ﻋﺎرﯾﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﻃﻮﻃﯽوار ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪) .‬ﺧﺎﻟﺪﯾﺎن‪(61 :1385 ،‬‬

‫ﺑﺮ زاﻫﺪان ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺑﺮاﺑﺮﺷﺎن ﺻﻮﻓﯿﺎن را ﺑﻪ آﯾﯿﻨﻪاي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ زاﻫﺪان در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﭼﻮن ﺗﺼﻮﯾﺮ زﺷﺘﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﯿﻨﻪ‪ ،‬آنﻫﺎ را رﺳﻮا ﻣﯽﮐﻨﺪ و زﺷﺘﯽ ﺗﺼﻮﯾﺮﺷﺎن را‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨـــﺪ آﯾﻨــــﻪ رﺳــﻮا زﻧﮕﯿــﺎن را ﺑﯿﺸﺘــــﺮ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﺑﯽﺻﻮرت ﺟﺪال زاﻫـﺪان ﺑﺎ ﺻﻮﻓﯿـﺎن‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2221 :1387 ،5‬‬

‫ﮐﻪ ﮔﺮدد ﺗﻨﮓ ﻇﺮف از ﺟـﺎم ﻣﺎﻻﻣﺎل رﺳﻮاﺗـﺮ‬ ‫درﯾﻦ ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻪ ﺟﺮﻋﻪي ﻗﺴﻤﺖ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮐﻦ‬

‫ﮐﻪ از آﯾﯿﻨــﻪ ﮔـﺮدد زﺷﺘـﯽ ﺗﻤﺜـــﺎل رﺳــﻮاﺗــﺮ‬ ‫از آن ﺑـﺎ ﺻﻮﻓﯿـﺎن ﺻـﺎفدل زاﻫــﺪ ﻧﯿـﺎﻣﯿــﺰد‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2244 :5‬‬

‫ﺻﻮﻓﯿﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﯽ ﺗﻌﻠّﻖاﻧﺪ و دلﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﺮﻗﻪ دروﻏﯿﻦ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﻏﻨﭽﻪ از ﭘﯿﺮاﻫﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺑﯿﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ و آن را درﯾﺪه اﺳﺖ و ﻓﺎرغاﻟﺒﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻮ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻏﻨﭽﻪاﻧﺪ از‬
‫اﯾﻦ ﻟﺒﺎس ﺗﻌﻠﻖ ﺧﻮد را وارﻫﺎن‪.‬‬

‫ﮐـــﻪ ﻋـﺎﺷﻘﻨـــﺪ ﺑــﻪ ﺑـﺎﻧـﮓ ﺑـﻠﻨــــﺪ ﺑـﺮ اﻟﻠّــﻪ‬ ‫ز ذﮐﺮ ﺟﻬﺮ ﻣﮑــﻦ ﻣﻨــﻊ ﺻﻮﻓﯿــﺎن‪ ،‬زاﻫــﺪ‬

‫ﮐﻪ رﯾﺸـــﻪ ﮐﻦ ز دل ﺧﻮد ﮐﻨﺪ ﻣﺤﺒ‪‬ــﺖ ﺟــﺎه‬ ‫ﮐﺴـﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒـــﻪ ﺳـﺮوري ﺳــﺰاوارﺳـــﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3209 :6‬‬

‫ﭼﻪ ﺣﺎﺟﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ و ﭼﻐﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺮون آي‬ ‫ﻫﻮا ز ﻧﺎﻟﻪي ﻣﺮﻏﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﭘﺮدهي ﺳــﺎز‬

‫ﺗـﻮ ﻫﻢ ز ﺧﺮﻗــﻪي ﺧـﻮد ﺻـﻮﻓﯿـﺎﻧﻪ ﺑﯿـﺮون آي‬ ‫درﯾـﺪ ﻏﻨﭽــﻪي ﻣﺴﺘــﻮر ﭘﯿـﺮﻫــﻦ ﺗـﺎ ﻧـﺎف‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3340 :6‬‬

‫‪٦٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .5-3‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق در اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ‬

‫‪ .1 -5-3‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﺳﻠﻮك و اداي آداب دﯾﻨﯽ‬

‫رﯾﺎ در ﺳﻠﻮك و آداب دﯾﻨﯽ ﻫﻤﺎن رﯾﺎ در ﻃﺎﻋﺎت و اﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع از رﯾﺎ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع رﯾﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﻓﺮد ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﻠﻖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺗﺤﺴﯿﻦ وي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در اﻧﻈﺎر‬
‫ﺧﻠﻖ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﻏﯿﺮ آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺧﻔﺎي ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻓﺮدي ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ اﻋﻤﺎل و رﻓﺘﺎرش ﯾﮑﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﻣ‪‬ﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در اﺳﺎس و ﻗﻮاﻋﺪ ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﯾﻤﺎﻧﺶ ﺷﮑﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮدي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﭼﻮن در ﻋﺒﺎدات ﺧﻮد رﯾﺎ ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره( اﯾﻤﺎن ﺧﻮد را‬
‫از دﺳﺖ داده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻮن ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺟﺰو ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ ﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮاﮐﻪ در اﺻﻞ‬
‫اﻋﺘﻘﺎدش )ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬اﺣﺪ و واﺣﺪ ﺑﻮدن ﺧﺪاوﻧﺪ( رﺧﻨﻪ اﯾﺠﺎدﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر ﺧﻮدآﮔﺎه ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪي ﮐﻪ ﺧﻮد در ﺳﻮرهي اﺧﻼص ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻗُﻞ ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬أَﺣ‪‬ﺪ‪ (1) ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬اﻟﺼ‪‬ﻤ‪‬ﺪ‪ (2) ‬ﻟَﻢ‪‬‬
‫ﯾ‪‬ﻠ‪‬ﺪ‪ ‬و‪‬ﻟَﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﻮﻟَﺪ‪ (3) ‬و‪‬ﻟَﻢ‪ ‬ﯾ‪‬ﮑُﻦْ ﻟَﻪ‪ ‬ﮐُﻔُﻮ‪‬ا أَﺣ‪‬ﺪ‪ (4) ‬ﺑﮕﻮ اوﺳﺖ ﺧﺪاى ﯾﮕﺎﻧﻪ )‪ (1‬ﺧﺪاى ﺻﻤﺪ ]ﺛﺎﺑﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻰ[ )‪(2‬‬
‫]ﮐﺴﯽ را[ ﻧﺰاده و زاده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ )‪ (3‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ او را ﻫﻤﺘﺎ ﻧﯿﺴﺖ )‪ ،(4‬ﺷﺮﯾﮏ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﮐﻔﺮ اﺳﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ دﭼﺎر ﮐﻔﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ رﯾﺎ در ﺳﻠﻮك و آداب دﯾﻨﯽ‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻈﺎﻫﺮ ﻧﻔﺎق اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﻮاﻫﺪ ﺷﻌﺮي ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي از ﻧﯿﻤﻪي دوم دﯾﻮان‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻫﻮا‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖﺑﺎم ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽرود )و اﯾﻦ‬
‫ﻣﺼﺮع اذان ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻼل ﺣﺒﺸﯽ را ﺑﺮ ﺑﺎم ﮐﻌﺒﻪ ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺑﻼل ﺑﻌﻀﯽ اﻓﺮاد ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﺮاي ﻫﻮا‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎم ﮐﻌﺒﻪ ﻣﯽروﻧﺪ( و ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻈﺎﻫﺮ و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑـﺮ ﭘﺸـﺖﺑـﺎم ﮐﻌﺒــﻪ ﺑـﻪ ﮐﺴـــﺐ ﻫــﻮا رود‬ ‫ﻫـﺮ ﮐــﺲ ﮐــﻪ در ﻧﻤـــــﺎز ﺑـﻪ روي و رﯾـﺎ رود‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2042 :1387 ،4‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﻌﺎﻟﯿﻤﯽ را در اﺷﻌﺎرش اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ اﺧﻼﻗﯽ دارﻧﺪ و راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ و ﺟﺎﻣﻌﻪاش‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ :‬اﺟﺘﻨﺎب از رﯾﺎ و ﺧﻮدﻓﺮوﺷﯽ‪ ،‬ﯾﺎريرﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻫﻤﻨﻮع و ﭘﺮﻫﯿﺰ از آزار دﯾﮕﺮانﮐﻪ اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺼﻮد را ﺑﺎ ﻃﻌﻨﻪ زدن ﺑﻪ زاﻫﺪان و ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺷﺮﯾﻌﺘﻤﺪاران ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﯽﺷﮏ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺑﺮاي ﻧﻈﻢ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٦١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ از ﺧﺪا در ﺧﻠﻖ داﯾﻢ روي ﻣﺤﺮاﺑﺶ‬ ‫رﯾﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻧﮕﺮدد ﻃﺎﻋﺖ زاﻫﺪ در آن ﻣﺴﺠﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2378 :1387 ،5‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﺳﮑﻮت و ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻟﺐﺑﺴﺘﻪ داﺷﺘﻦ و ﺑﻪ رﻣﺰ و اﺷﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ‬
‫ﻣﺸﺨّﺺ و وﯾﮋه دارد و ﻣﻀﻤﻮن و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ را دراﯾﻦﺑﺎره آورده اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﺑﯿﺎن اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدار ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺮد و ﺳﮑﻮت را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و از اﻇﻬﺎر آن در ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖ ﺣﺬر ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت در ﺑﺎب رﯾﺎ و ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر ﮐﻪ داﺋﻢ روي در ﺧﻠﻖ اﺳﺖ و ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻣﺎ رﯾﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺮام ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دو ﺳﺒﺐ‪ :‬ﯾﮑﯽ آنﮐﻪ ﺗﻠﺒﯿﺲ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮا ﻣﺮدﻣﺎن ﻫﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ وي ﻣﺨﻠﺺ اﺳﺖ اﻧﺪر اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت؛ و ﭼﻮن دل وي ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﻣﺨﻠﺺ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﮔﺮ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﺸﺎن ﻫﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وي را دﺷﻤﻦﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻗﺒﻮل ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ و دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﻧﻤﺎز و‬
‫روزه و ﻋﺒﺎدت ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮاي دﯾﮕﺮي ﮐﻨﺪ اﺳﺘﻬﺰا ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺪهي ﻋﺎﺟﺰ ﺿﻌﯿﻒ را ﻣﻘﺼﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﻧﺪر ﮐﺎري ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد آن ﺣﻖّ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(216 :1380 ،2‬‬

‫ﻣﻌﯿـــﻮب ﺑـﻮد ﻫـﺮ ﭼــﻪ ﺷــﺐ ﺗـﺎرﻓـﺮوﺷﻨﺪ‬ ‫ﺑـﯽ زرق و رﯾـﺎ ﻧﯿﺴـــﺖ ﻧﻤـﺎز ﺷـــﺐ زاﻫــﺪ‬

‫ﮐـﺰ ﭼــﺎه ﺑـﺮآرﻧـــﺪ و ﺑــﻪ ﺑـﺎزار ﻓـﺮوﺷﻨــﺪ‬ ‫ﭼـﻮن ﯾﻮﺳــﻒ از اﻣـــﺪاد ﺧﺴﯿﺴــــﺎن ﻣـﺮو از راه‬

‫ﮐﺎﯾﻦ ﻧﯿﺴـﺖ ﻣﺘﺎﻋــﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺑـﺎزارﻓﺮوﺷﻨــﺪ‬ ‫ﻣﻔــﺮوش دﻟـــﯽ را ﭼــﻮ ﺧــﺮﯾــﺪي ﺑﻪ دوﻋﺎﻟــــﻢ‬

‫ﺣﯿـﻒ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﮐـﺮدار ﺑـﻪ ﮔﻔﺘـﺎر ﻓﺮوﺷﻨـﺪ‬ ‫ﭘــﺮواﻧــــﻪ ﺳﺒــــﻖ ﺑــﺮد ز ﺑﻠﺒــــﻞ ﺑــﻪ ﺧﻤـﻮﺷــﯽ‬

‫ﭼـﻮن ﺻﺒـــﺢ ﭘﺮﯾﺸــﺎﻧـﯽ دﺳﺘـــﺎر ﻓﺮوﺷﻨــﺪ‬ ‫ﺑـــﯽ ﻣﻐــــﺰ ﮔﺮوﻫـــﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ آﺷﻔﺘـــــﻪ دﻣﺎﻏﺎن‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2122 :1387،4‬‬

‫ﺑﺎزار؛ ﻇﺎﻫﺮاً در اﺻﻞ اﺑﺎزار ﺑﻮده‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺎﻫﺎ اﮐﺜﺮاً ﻃﻌﻤﻪ و اﺑﺎﻫﺎ ﻣﯽﻓﺮوﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪﻣﺮور اﯾﺎم‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﺟﺎي ﻓﺮوﺧﺘﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﻫﻤﯿﻦ ﺷﻬﺮت دارد و ﺗﯿﺰ و ﮔﺮم و روا ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﺎزار راﯾﺞ ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎزار ﺳﺮد و ﮐﻨﺪ و اﻓﺴﺮده و ﺷﮑﺴﺘﻪ و ﺑﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺑﺎزار ﻏﯿﺮ راﯾﺞ اﺳﺖ )ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪،2‬‬
‫‪.(64 :1364‬‬

‫‪٦٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫اوج ﺗﻨﻔّﺮ ﺷﺎﻋﺮ روﺷﻦروان ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي و دورهي ﺻﻔﻮي را ﻣﯽﺗﻮان در اﯾﻦ اﺑﯿﺎت دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ‬
‫ﻓﺴﻖ را ﺑﺮ ﻃﺎﻋﺎت رﯾﺎﯾﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺧﺮاب ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﺎﻃﻦ و درون ﺧﺮاب اﺳﺖ و ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ )اﺳﺘﺨﻮان ﺻﺪ ﭘﯿﺮﻫﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ از ﻣﻐﺰ ﺣﺮام( ﺑﻪ زﻫ‪‬ﺎد رﯾﺎﯾﯽ ﺗﺎﺧﺘﻪ و ﻋﺒﺎدات آنﻫﺎ را ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻠﻖ اﺳﺖ و در ﺑﺎﻃﻦ ﻫﯿﭻ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل رﯾﺎﯾﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ﺧﺎﻟﯽ از ارزش ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻇﺎﻫﺮي ﭼﻮن ﭼﺮاﻏﯽ ﺑﺮ ﭘﺸﺖﺑﺎم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺧﺎﻧﻪ و درون ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺨــﻮان ﺻـﺪ ﭘﯿــﺮﻫﻦ ﺑﺎﺷــﺪ ﺑﻪ از ﻣﻐـز ﺣﺮام‬ ‫ﻓﺴــﻖ ﭘﯿــﺶ ﻣﻦ ز ﻃﺎﻋﺎت رﯾﺎﯾـﯽ ﺑﻬﺘــــﺮﺳﺖ‬

‫ﺧـﺎﻧــﻪ را روﺷــــﻦ ﻧﻤﯽﺳــﺎزد ﭼﺮاغ ﭘﺸـﺖﺑﺎم‬ ‫ﺗﯿــﺮﮔﯽ ﺑﯿــﺮون ﻧﺮﻓـــﺖ از دل ﺑﻪ ﻋﻠـﻢ ﻇﺎﻫــﺮي‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2547 :1387 ،5‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ در اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ زاﻫﺪ را رﯾﺎﮐﺎر ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و او را ﻓﺮﯾﺐﮐﺎر و دروغﮔﻮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﻟﺤﻦ ﺗﻨﺪ و ﺗﯿﻎ زﺑﺎن ﺑﺮ او ﻣﯽﺗﺎزد‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﻄـــﺮب ﺗـﺮدﺳــﺖ ﭼﻪ آﻫﻨــﮓ ﺑﺮآورد؟‬ ‫ﺧﺸﮑــﯽ زﻫ‪‬ــﺎد ﻓﺮوﺷُﺴــــــﺖ ﺟﻬـــــﺎن را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2105 :4‬‬

‫ﺧﺸﮑﯽ زﻫﺪ‪ :‬ﺟﻤﻮدت در ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ آنﮐﻪ از ﻇﻮاﻫﺮ دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ )ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج‬
‫‪.(255 :1364 ،1‬‬

‫ﻏﺰل ذﯾﻞ ازﺟﻤﻠﻪ ﻏﺰلﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ در آن ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي ﻋﺒﺎدت ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ ﻇﺎﻫﺮﺑﯿﻨﺎن ﭼﻮن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ؛ ﻣﺎه ﮐﻨﻌﺎن را ﺑﺎﺳﯿﻢ ﻧﺎﺳﺮه‬
‫ﻋﻮض ﮐﻨﯽ‪ .‬ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن و ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺠﺎ آوردن و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﯾﻦﺳﻮ و آنﺳﻮ ﻧﻨﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﻫﻤﻪ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫زاﻫﺪان دروﻏﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨــﺪ درﯾﮏ ﻗﺒﻠــﻪ ﺧﻮاﻫــﯽ ﺑـﺎ دورو ﮐﺮدن ﻧﻤﺎز؟‬ ‫ﺑﻬــﺮ روي ﺧﻠـــﻖ ﺗـﺎﮐــﯽ آرزو ﮐــﺮدن ﻧﻤــــﺎز؟‬

‫ﺗـﺎ ﺗـﻮاﻧــﯽ ﭘﯿــﺶ ﺣﻖّ ﺑـﺎ آﺑـــﺮو ﮐــــﺮدن ﻧﻤــﺎز‬ ‫ﭘﯿـــﺶ اﯾـﻦ ﻧﺎﺷﺴﺘـــﻪ روﯾـﺎن آﺑﺮوي ﺧﻮد ﻣﺮﯾـــﺰ‬

‫ﻧﯿﺴـﺖ ﺟﺎﯾـﺰ در ﺷﺮﯾﻌــﺖ ﺑﯽوﺿــﻮ ﮐـــﺮدن ﻧﻤـﺎز‬ ‫ﺗـﺎ ﻧﺸـﻮﯾـﯽ دﺳــﺖ از دﻧﯿــﺎ ﻣﯿــــﺎور رو ﺑـﻪﺣــﻖّ‬

‫‪٦٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺟﻤــﻊ ﻫﺮﮔـﺰ ﮐـﯽ ﺷــﻮد ﺑـﺎ ﮔﻔﺘﮕـﻮ ﮐﺮدن ﻧﻤـﺎز؟‬ ‫ﺑـﺎ ﺣﺪﯾــﺚ ﻧﻔــﺲ اﺣـﺮام ﻋﺒــﺎدت ﺑـﺎﻃـﻞ اﺳـــﺖ‬

‫ﮐـﺰ ﭘﺮﯾﺸـــﺎنﺧﺎﻃــﺮي ﻧﺘـــﻮان در او ﮐـﺮدن ﻧﻤـﺎز‬ ‫ﮔﻮﺷــﻪﮔﯿـﺮ از ﻋﺎﻟــﻢ ﭘـﺮﺷـﻮر اﮔﺮ ﺧﻮاﻫﯽ ﺣﻀﻮر‬

‫ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣـﺖ ﻣﯽﺗــﻮان ﺑـﺎ اﯾــﻦ وﺿـــﻮ ﮐــﺮدن ﻧﻤــﺎز‬ ‫ﻧﯿﺴـﺖ ﺣﺎﺟـﺖ ﺑـﺎ وﺿــﻮ دﺳﺖ از ﻋﻼﯾﻖ ﺷﺴﺘﻪ را‬

‫ﭘﯿــﺶ ﭼﺸـﻢ ﺧﻠـﻖ ﻇﺎﻫﺮﺑﯿــﻦ ﻧﮑــﻮ ﮐــﺮدن ﻧﻤــﺎز‬ ‫ﻣﺎه ﮐﻨﻌــﺎن را ﺑـﻪ ﺳﯿــﻢ ﻗـﻠــﺐ ﺳـﻮدا ﮐﺮدن اﺳﺖ‬
‫در ﺣﺮﯾــﻢ ﮐﻌﺒــﻪ ﺑﺎﺷــﺪ ﺑـﯽوﺿـــﻮ ﮐــﺮدن ﻧﻤــﺎز‬ ‫دﺳـﺖ ﺧـﻮد ﻧـﺎﺷﺴﺘـــﻪ از دﻧﯿـﺎ‪ ،‬ﺗـﻼش ﻗـﺮب ﺣﻖّ‬
‫ﮐﺎر ﻣــﺮدان ﻧﯿﺴــﺖ ﺑﻬــﺮ رﻧـﮓ و ﺑـﻮ ﮐـﺮدن ﻧﻤـﺎز‬ ‫ﻧﯿﺴـﺖ ﺻﺎﺋـﺐ از ﻋﺒــﺎدت ﭼﺸـﻢ ﻋﺎرف ﺑﺮ ﺑﻬﺸﺖ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2299 :1387 ،5‬‬

‫اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر از رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﺤﺮوم اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻣﺰدي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﻋﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻓﺮد ﻣﯽﺷﻮد ﻫﻤﺎن دﯾﺪنِ روي ﺧﻠﻖِ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺤﺘﺎجِ ﺧﺎﻟﻖ اﺳﺖ و ﺑﺲ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﭘﻮچ را ﮐﻨﺎري ﺑﻨﻪ و از ﻣﺤﺮاب و ﻣﻨﺒﺮ و ﻣﺘﻌﻠﻘﺎت و اﺳﺒﺎب رﯾﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ آنﻫﺎ ﮐﺮدهاي‪ ،‬رويﮔﺮدان و ﭘﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ آنﻫﺎ ﮔﺬار و ﺑﮕﺬر‪.‬‬

‫از ﻧﺸــﺎن ﭘـﺎي ﺧـﻮد ﻣﻬـﺮي ﺑﺮ اﯾــﻦ ﻣﺤﻀــﺮ ﮔـﺬار‬ ‫در ﺑﯿــﺎﺑـﺎن ﻃﻠـــﺐ ﮔـﺮ ﺳـــﺮ ﻧﺨــﻮاﻫـﯽ ﺑﺎﺧﺘـــﻦ‬

‫ﮐﺸﺘـــﻦ ﺗـــﻦ را ﺑـﻪ اﯾـﻦ درﯾــﺎي ﺑﯽ ﻟﻨﮕـــﺮ ﮔــﺬار‬ ‫ﮔــﻮﻫــﺮ دل را ﭼــﻮ آوردي ﺳﻼﻣـــﺖ ﺑـﺮﮐﻨـــﺎر‬

‫ﮔــﺮ ﻧﺴـــﺎزي آب‪ ،‬ﺑــﺎري ﭘﯿــﺶ روﺷﻨﮕـــﺮ ﮔـﺬار‬ ‫از دم آﺗـــﺶﻓﺸـــﺎن‪ ،‬آﯾﯿﻨــــﻪ ﺗـﺎرﯾـــﮏ ﺧـــﻮد‬

‫ﭘﺸــﺖ ﺑﺮ ﻣﺤــﺮاب ﮐــﻦ‪ ،‬ﭘـﺎ ﺑـﺮ ﺳـــﺮ ﻣﻨﺒــﺮ ﮔــﺬار‬ ‫ﻣﺰد ﻃﺎﻋـﺎت رﯾﺎﯾـﯽ دﯾــﺪن ﺧﻠــﻖ اﺳــﺖ و ﺑــﺲ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2202 :5‬‬

‫زاﻫﺪان را ﺑﻪ ﻇﺎﻟﻢ ﺧﻮنﺧﻮاري ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﺑﻨﺪ ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﯿﺪاري آنﻫﺎﺳﺖ‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﯿﺪارﯾﺸﺎن ﺟﺰ ﻓﺮﯾﺐ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﮐـﻪ ﮔﻔﺘــﺎر ﺗﻮ ﮐﻤﺘــﺮ ز ﺷﻨــﻮدن ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻋﺎﻗﻞ اﺳﺖ آنﮐﻪ دﺧﻠﺶ ﺑﻮد از ﺧﺮج زﯾﺎد‬

‫ﻃﺎﻋـﺖ ﻇﺎﻟــﻢ ﺧـﻮنﺧــﻮار ﻏﻨــﻮدن ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺧﻮاب ﭼﺸﻢ ﺗﻮ ز ﺑﯿـﺪاري زﻫ‪‬ـﺎد ﺑـﻪ اﺳـﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1669 :4‬‬

‫‪٦٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫اوج ﺗﻨﻔّﺮ ﺷﺎﻋﺮ از اﻓﺮاد رﯾﺎﮐﺎري را ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺻﺮف ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﻢ و راﺳﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬
‫ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﻮب ﺧﺸﮑﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺑﻬﺮهاي ﻧﺪارد ﻻﯾﻖ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻧﺎﺑﻮدي ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻓﺮادي اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﻣﯿــﺪهاي ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮد آﺷﻨـﺎ ﻧﻤﯽﮔــﺮدد‬ ‫ﺑـﻪ دﯾﮕــﺮان ﭼـﻪ ﺧﯿـــﺎل اﺳــﺖ آﺷﻨــﺎ ﮔـﺮدد‬

‫ﻗـﺪي ﮐـﻪ ﺑﻬــﺮ ﻋﺒــﺎدت دوﺗـﺎ ﻧﻤﯽﮔــﺮدد‬ ‫ﭼـﻮ ﭼــﻮب ﺧﺸــﮏ ﺳـﺰاوار ﺳﻮﺧﺘــﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1748 :1387 ،4‬‬

‫ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ ﺑﯿﺎنﮐﻨﻨﺪه اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ اﻓﺮاد و ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن ﺷﺎﻋﺮ در آن دوران ﺑﺮاي ﻣﺤﺒﻮب ﺷﺪن و‬
‫ﻣﻮرد ﻟﻄﻒ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫)ﻟﻔﻆ ﻫﻤﻪ را‪ ،‬ﺑﺮاي اﻏﺮاق آورده اﺳﺖ( و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎي ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺠﺎ آورﻧﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺳﻌﺪي ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪ آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﭘﺪرش اﺑﺮاز ﻣﯽدارد ﮐﻪ اي ﭘﺪر ﻧﻤﺎزت را ﻧﯿﺰ ﻗﻀﺎ ﮐﻦ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﮐﺎري ﻧﮑﺮدهاي و آن ﻧﻤﺎزت ﮐﻪ آﻧﺠﺎ در ﺣﻀﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮاﻧﺪي ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ را در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻤﺎن او آنﭼﻨﺎن ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﭘﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﺳﻌﺪي‪ 1384 ،‬ب‪(89 -88 ،‬‬

‫ﻋﺒـــﺎدت ﻫﻤـــﻪ روي زﻣﯿــﻦ ﻗﻀـــــﺎ دارد‬ ‫ﺣﻀــﻮر ﺧﺎﻃـﺮ اﮔـﺮ در ﻧﻤـﺎز ﺷﺮط ﺷﺪه اﺳﺖ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1795 :1387 ،4‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ رﯾﺎﮐﺎران و زﻫﺎد را ﺑﻪ ﻋﻨﮑﺒﻮﺗﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﮑﺎر ﺑﻬﺘﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ از داﻣﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﮑﺎر ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻣﮕﺴﯽ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ زاﻫﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﯿﺖ اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﮐﻪ در دل‬
‫دارد از ﺛﻮاب اﺧﺮوي ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺧﻠﻖ دلﺧﻮش ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﻤﺎل رﯾﺎﯾﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﺑﻬﺸﺖ واﻗﻌﯽ و وﺻﺎل ﺑﻪ ﻣﻌﺸﻮق ﺣﻘﯿﻘﯽ را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ و راﺿﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎي ﻓﺎﻧﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫زاﻫـﺪ ﮐـﻪ ﭘﯿـﺶ ﺧﻠــﻖ ﻧﻤـــﺎز دراز ﮐــﺮد‬ ‫ﻗﺎﻧـﻊ ز دام ﺧـﻮد ﺑﻪ ﻣﮕـﺲ ﺷـﺪ ﭼﻮ ﻋﻨﮑﺒـﻮت‬

‫‪٦٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1955 :1387 ،4‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ اﻋﻤﺎل ﻗﻠﺒﯿﻪ در ﺻﻮرت ﺧﺎﻟﺺ ﻧﺒﻮدن ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺣﻖّ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﺸﻮد و او را ﻧﭙﺬﯾﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ دﯾﮕﺮ واﮔﺬار ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ او ﻋﻤﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ اﻋﻤﺎل‬
‫ﻗﻠﺒﯿﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد و از ﺣﺪ‪ ‬ﺷﺮك ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﺤﺾ وارد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺗﻮان‬
‫ﮔﻔﺖ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﯿﺰ ازﺟﻤﻠﻪي ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺷﺮﮐَﺶ ﺧﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺎﻗﺶ ﻧﯿﺰ ﺧﻔﯽ اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﯿﭽﺎره ﮔﻤﺎن ﮐﺮده ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ وﻟﯽ ﻣﺸﺮك اﺳﺖ در او‪‬ل اﻣﺮ و درﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ و ﻋﺬاب ﻣﻨﺎﻓﻘﯿﻦ را‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭽﺸﺪ و واي ﺑﻪ ﺣﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرش ﺑﻪ ﻧﻔﺎق ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪) .‬ﻓﻬﺮي‪(16 :1359 ،‬‬

‫ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺑﯿﺎت ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت و ﻧﻤﺎز و ﯾﺎد ﮐﺮدن ﻣﻌﺒﻮد از ﺑﺮاي ﺧﻠﻖ ﺧﺪاﺳﺖ ﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ‬
‫و ﺑﺠﺎ آوردن اﯾﻦ اﻋﻤﺎل از ﺻﻤﯿﻢ دل ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑـﻪ ﭘﺸـﺖ آﯾﻨـﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐـﺰ ﺻﻔـﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ‬ ‫ﺗﺮا ﮐﻪ روي ﺑﻪ ﺧﻠـﻖ اﺳﺖ از ﺧـﺪا ﭼﻪ رﺳـﺪ؟‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1845 :1387 ،4‬‬

‫ﭘﺸــﺖ ﮐـﺮدم ﺑـﺮ ﺧﻼﯾـﻖ ﻣﻘﺘـﺪاﯾـﯽ ﯾﺎﻓﺘــﻢ‬ ‫در ﺷﻤـﺎر ﺧﻠــﻖ ﺑـﻮدم داﺷﺘـﻢ ﺗﺎ رو ﺑـﻪ ﺧﻠــﻖ‬

‫ﺗـﺎ ﻣﯿـــﺎن رﻫﻨـــﻮردان ﭘﯿﺸــﻮاﯾــﯽ ﯾﺎﻓﺘــــﻢ‬ ‫ﺗـﺎ ﺑـﻪ زاﻧــﻮ ﭘـﺎي ﻣﻦ از ﭘﯿـﺮوي ﻓﺮﺳـﻮده ﺷـﺪ‬

‫ﻣﺰد ﺧﻮد اﯾﻨﺠــﺎ ز ﻃـﺎﻋـﺎت رﯾﺎﯾـﯽ ﯾﺎﻓﺘـــﻢ‬ ‫ﻧﯿﺴــﺖ اﻣﯿــﺪم ﺑـﻪ ﺟﻨّــﺖ ﮐـﺰ ﻗﺒـﻮل ﻣﺮدﻣـﺎن‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2585 :4‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ زاﻫﺪ ﺧﻮدﺑﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬زاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺰ ﻋﯿﺐ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺧﻮدﺑﯿﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﺧﻮدش ﺟﺰ ﻋﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮد ﺧﻮدﺑﯿﻦ و ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﺑﯽﻫﻨﺮ و ﺑﯽ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﻨﺮ در‬
‫ﻋﯿﺐﮔﻮﯾﯽ و اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻦ از دﯾﮕﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻨﺮ در ﻓﻀﯿﻠﺖ داﺷﺘﻦ و اﻟﮕﻮ ﺑﻮدن ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٦٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻧـﻪ ﻫـــﺮ ﺳﯿــﺎهدﻟــﯽ ﮐﯿﻤﯿـــﺎﮔــﺮي داﻧـــﺪ‬ ‫ﻧﻪ ﻫـﺮ ﺳﺨـــﻦ ﻧﺸﻨــﺎﺳــﯽ ﺳﺨﻨـــﻮري داﻧـــﺪ‬

‫ﻧـﻪ ﻗﯿﻤـﺖ ﮔﻬﺮﺳــﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﻮﻫﺮي داﻧــﺪ‬ ‫ﻋﯿـــــﺎر آﺑـﻠـــــﻪ دﺳــــﺖ را ﮐــﻪ ﻣﯽداﻧــــﺪ‬

‫ﮐــﻪ ﺑـﻮرﯾـــﺎ را دﯾﺒـــﺎي ﺷﺸﺘــــﺮي داﻧـــﺪ‬ ‫در ﯾﻦ ﺑﺴﺎط ﻧﺸﯿﻨــﺪ درﺳـــﺖ ﻧﻘــﺶ ﮐﺴـــﯽ‬

‫ﮐﻪ ﭼﺮخ ﺳﺠــﺪه ﺧـﻮد را ﺳﮑﻨـﺪري داﻧــﺪ‬ ‫ﻧﻤــﺎز زاﻫــﺪ ﺧﻮدﺑﯿــﻦ ﮐﺠــﺎ رﺳـــﺪ ﺟـﺎﯾــﯽ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1869 : 1387 ،4‬‬

‫رﻧﺪ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً وﺟﻬﻪاي ﻫﻤﺴﺎن ﺑﺎ رﻧﺪ ﺣﺎﻓﻆ دارد‪ ،‬و رﻧﺪ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻣﻼﻣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دورهﻫﺎي او‪‬ل ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺪاﮐﺮده اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ ﭼﻮن او‪‬ل ﻓﺮدي ﻻاﺑﺎﻟﯽ و ﺑﯽﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و اﻟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم رﻓﺘﺎر و ﮐﺮدارش ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﻤﺎل و درك ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻠﮏ ﻧﺎﭼﯿﺰ زﻣﯿﻦ و دﻧﯿﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ‪.‬‬

‫ﮐـﻪ ﺑﻬـﺮ ﻣﻠــﮏ زﻣﯿﻦ رو ﺑـﻪ آﺳﻤـﺎن ﻧﮑﻨـﺪ‬ ‫ﺧــﺮاب ﻫﻤ‪‬ـــﺖ آن رﻧــــﺪ ﺧﺎﻧــــﻪﭘـــــﺮدازم‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1901 :4‬‬

‫رﯾﺎ در ﻋﺒﺎدت و اﯾﻦﮐﻪ زاﻫﺪان و ﻋﺎﺑﺪ ﻧﻤﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﻗﺒﻠﻪي‬
‫ﺧﻮدﮐﺮده و در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﻮد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﻧﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﯽﻫﻤﺘﺎ؛ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب‪ ،‬ﻏﺮق در ﻏﻔﻠﺖ و‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮياﻧﺪ و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﻪاش ﻣﻤﻠﻮ از ﻗﺒﻠﻪﻧﻤﺎ اﺳﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺻﺎﺋﺐ را آزرده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺧـﺎﻧــﻪي ﮐـﺮﯾــﻢ ﮔــﺪا ﻣـﻮج ﻣـﯽزﻧـــﺪ‬ ‫زﯾــﺮ ﺳﭙﻬــﺮ دﺳـــﺖ دﻋـــﺎ ﻣــﻮج ﻣـﯽزﻧــــﺪ‬

‫در ﮐﺸــﻮري ﮐـﻪ ﻗﺒﻠــﻪﻧﻤــﺎ ﻣـﻮج ﻣـﯽزﻧــﺪ‬ ‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﮕﺮ ﮐـﻪ ﭘﺸـﺖ ﺑـﻪ ﻣﺤــﺮاب ﮐـﺮدهاﯾـﻢ‬

‫ﻫـﺮ ﻗﻄــﺮه زﯾــﻦ ﻣﺤﯿـﻂ ﺟـﺪا ﻣﻮج ﻣﯽزﻧـﺪ‬ ‫آﻓــﺎق را ﺗـــﺮد‪‬د ﺧــﺎﻃـــﺮ ﮔﺮﻓﺘــــﻪ اﺳــــﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2003 :4‬‬

‫‪٦٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺪام روي در ﺧﻠﻖ دارد و از ﺧﺎﻟﻖ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ و ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت آن ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ و ﯾﺎ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪﻏﻔﻠﺖ زده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻘﺘﺪاي دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روي در ﺧﻠﻖ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻮن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯽ و ﺳﺮ ﺧﻀﻮع ﺑﺮاي ﺧﻠﻖ ﻓﺮود آوري‪.‬‬

‫ﮐـﺰ روي ﮐـﺎر ﺧﻠــﻖ ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻗﻔـــﺎي ﺧﻠــﻖ‬ ‫ﻫـﺮﮐـﺲ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗـﻮ ﭘﺸـﺖ ﮐﻨـﺪ ﻣﻐﺘﻨـﻢ ﺷﻤــﺎر‬

‫ﺑﺮ ﺧﻠﻖ ﭘﺸـﺖ ﮐـﻦ ﺗـﺎ ﺷـﻮي ﻣﻘﺘــﺪاي ﺧﻠـﻖ‬ ‫ﺗﺎ رو ﺑـﻪ ﺧﻠــﻖ داري‪ ،‬ﭘﺸﺘــﺖ ﺑـﻪ ﻗﺒﻠــﻪ اﺳـﺖ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2503 :1387 ،5‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺷﺎﻋﺮ ﻫﻢ ﺗﻌﺮﯾﻀﯽ ﺑﻪ زاﻫﺪان داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ داﺋﻢ روي در ﺧﻠﻖ دارﻧﺪ و ﻫﻢ اﯾﻦﮐﻪ در زي‪ ‬ﻧﺎﺻﺢ‬
‫ﺟﻠﻮه ﮐﺮده اﺳﺖ و دﻋﻮت ﺑﻪ رويﮔﺮداﻧﯽ از ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻠﻖ را ﭼﻮن ﺳﺮاﺑﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﮐﻪ ﺗﺸﻨﻪي ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫را ﺳﯿﺮاب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐـﻮﺛـــﺮ ﻋـﻼج ﺗﺸﻨــــﻪي دﯾــــﺪار ﻣـﯽﮐﻨـــﺪ‬ ‫ﺳﯿـﺮاب اﮔـﺮ ﺷـﻮد ﺟﮕــﺮ ﺗﺸﻨـــﻪ از ﺳـــﺮاب‬

‫از ﺧﻠﻖ ﻫــﺮ ﮐـﻪ روي ﺑــﻪ دﯾـــﻮار ﻣـﯽﮐﻨــﺪ‬ ‫ﻫﻤــﻮار ﻣﯽﮐﻨــﺪ ﺑـﻪ ﺧـﻮد اﯾـﻦ ﺳﻨﮕـــﻼخ را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2013 :4‬‬

‫ﻫﻤﻪي رﯾﺎﮐﺎران‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﺿﺎي ﺧﺪا ﻧﯿﺴﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ‬
‫ﺧﻮد در دﻧﯿﺎي ﻓﺎﻧﯽ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮاي ﺑﺎﻗﯽ ﺧﻮد را ﭘﺎﯾﻤﺎل ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﯿﺖ آﺧﺮ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺠﺪ‪‬د ﺷﺎﻋﺮ از ادب اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ زﯾﺮﮐﯽ و ﻃﻨﺰ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻓﺮاد ﺳﻮدﺟﻮ داﺋﻢ در اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻃﺎﻋﺘﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﻼص اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ و رﯾﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل آﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺟﻬﺖ ﺗﻈﺎﻫﺮ و رﯾﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ از ﺳﺮ ﺻﺪق و ﭘﺎﮐﯽ ﻧﯿﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻈﯿـﻢ ﻣﺼﺤــﻒ از ﭘـﯽ ﻣﻬﺮ ﻃﻼ ﮐﻨﻨــﺪ‬ ‫ﺣﺎﺷـﺎ ﮐــﻪ ﺧﻠــﻖ ﮐـﺎر ﺑـﺮاي ﺧﺪا ﮐﻨﻨــﺪ‬

‫ﭘﻮﺷﻨــﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ دﯾــﺮ ﺑﻪ او اﻗﺘـــﺪا ﮐﻨﻨـــﺪ‬ ‫اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻪي ﺣﺮﯾﺮ ﮐﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ‬

‫در اﺳﺘﺨــﻮان ﻣﻀﺎﯾﻘــﻪﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤـــﺎ ﮐﻨﻨــﺪ‬ ‫ﺷ‪‬ﮑّـﺮ ﺑــﻪ ﮐــﺎم زاغ ﻓﺸـﺎﻧﻨــﺪ ﺑـﯽدرﯾـــﻎ‬
‫وز ﺑﻬﺮ ﻧﯿـﻢ ﺣﺒ‪‬ــﻪ ﺟــﺪل ﺑـﺎ ﮔــﺪا ﮐﻨﻨــﺪ‬ ‫ﭼـﻮن اژدﻫـﺎ ﮐﻠّﯿــﺪ در ﮔﻨـﺞ ﮔﻮﻫـﺮﻧـــﺪ‬

‫ﻫﺮ ﻃﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺴـﺖ رﯾـﺎﯾـﯽ ﻗﻀـﺎ ﮐﻨﻨــﺪ‬ ‫ﮔـﺮدﻧـﺪ ﮔـﺮد دﻓﺘــﺮ اﻋﻤــﺎل ﺧـﻮﯾﺸﺘــــﻦ‬

‫‪٦٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2030 :1387 ،4‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﯾﻦ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﮐﻨﺎﯾﯽ »ﻧﺸﺴﺘﻪ دﺳﺖ ز دﻧﯿﺎ« ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺧﻼص دﻧﯿﺎ را ﺗﺮك ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺑﻪ زاﻫﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن زاﻫﺪان در ﭘﯽرﻧﮓ و ﺑﻮ ﻧﯿﺴﺘﻢ و‬
‫ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد را اﻃﺎﻋﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬

‫ﮐﻪ آن ﻧﻤﺎز ﻧﺪارد ﺟﺰ اﯾﻦ وﺿـﻮي دﮔـﺮ‬ ‫ﻧﺸﺴﺘـﻪ دﺳـﺖ ز دﻧﯿـﺎ ﻣﮑـﻦ ﭘﺮﺳﺘـﺶ ﺣﻖّ‬

‫ز رﻧﮓ و ﺑﻮ ﻧﮕﺮﯾﺰم ﺑﻪ رﻧﮓ و ﺑﻮي دﮔﺮ‬ ‫ﭼﻮ زاﻫـﺪان ﻧﮑﻨـﻢ ﺑﻨﺪﮔــﯽ ﺑـﺮاي ﺑﻬﺸـﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2269 :5‬‬

‫دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻦ‪ :‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﺗﺮك دادن )آ(؛ ﻣﺄﯾﻮس ﺷﺪن و ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﮔﺸﺘﻦ )ن(‪) .‬ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪:1364 ،1‬‬
‫‪(316‬‬

‫رﺳﻮل )ص( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاي ‪ -‬ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﺮد و دﯾﮕﺮي را ﺑﺎ ﻣﻦ ﺷﺮﮐﺖ داد‪ .‬ﻣﻦ‬
‫از ﺷﺮﯾﮏ و اﻧﺒﺎز ﺑﯽﻧﯿﺎزم‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪان ﻫﻨﺒﺎز دادم‪ «.‬و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﺪاي –ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ -‬ﻧﭙﺬﯾﺮد ﮐﺮداري ﮐﻪ اﻧﺪر وي ﯾﮏ‬
‫ذر‪‬ه رﯾﺎ ﺑﻮد‪) «.‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(208 :1380 ،2‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷــﺪ از ﺧـﺪا در ﺧﻠــﻖ داﯾﻢ روي ﻣﺤـﺮاﺑــﺶ‬ ‫رﯾﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻧﮕﺮدد ﻃﺎﻋﺖ زاﻫﺪ در آن ﻣﺴﺠﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2378 :1387 ،5‬‬

‫در ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﻓﺮادي ﮐﻪ از ﯾﺎد ﺧﺪا ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ »ﺑﺪان ﮐﻪ ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫دﯾﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ از آﺧﺮت ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ وﻟﯿﮑﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف راﺳﺘﯽ اﺳﺖ و از راه ﺣﻖّ ﺑﯿﻔﺘﺎدهاﻧﺪ‬
‫و آن ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﺣﺠﺎب اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪) «.‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(291 :1380 ،2‬‬

‫اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﻣﺘﺬﮐﺮ اﻏﺘﻨﺎم ﻓﺮﺻﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اي زاﻫﺪ دم را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺮ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﭼﻮن ﻓﺮﺻﺖ ﻓﻮت ﺷﻮد‬
‫ﻣﻬﻠﺖ ﻗﻀﺎي ﻋﺒﺎداﺗﺖ را ﻧﺪاري‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ را ﮐﻨﺎري ﺑﻨﻪ و از ﺧﻮاب ﺑﯿﺪار ﺷﻮ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺗﺴﺨﯿﺮ ﻗﻠﺐ ﺧﻠﻖ ﻧﺒﺎش‪،‬‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ ﺛﻤﺮي ﺑﻪ ﺑﺎر ﻧﻤﯽآورد‪:‬‬

‫‪٦٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﺪ ﻓﻮت‪ ،‬ﻧﺘﻮان اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت را ﻗﻀﺎ ﮐﺮدن‬ ‫ﻣﺸﻮ ﻏﺎﻓـﻞ ز ﭘﺎس وﻗـﺖ اﮔـﺮ از دور ﺑﯿﻨــﺎﯾـﯽ‬

‫ﺑـﺮاي روي ﻣـﺮدم ﭘﺸــﺖ ﻧﺘــﻮان ﺑـﺮ ﺧـﺪا ﮐــﺮدن‬ ‫ﻧﺼﯿﺤـﺖ ﺑﺸﻨـﻮ اي زاﻫــﺪ‪ ،‬ﻓﺮود آ از ﺳﺮ ﻣﻨﺒـﺮ‬

‫ﺑــﻮد رﻓﺘـﻦ ﺑـﻪ ﺑـﺎم ﮐﻌﺒــﻪ در ﮐﺴـﺐ ﻫــﻮا ﮐـﺮدن‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻬـﺮ ﺗﺴﺨﯿـﺮ ﺧﻼﯾـﻖ ﺣﺮف ﺣﻖّ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3009 :1387 ،6‬‬

‫ﻫﺮ ﮐﺎري اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺑﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ و ﯾﺎ دﻓﻊ ﻣﻔﺴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ رﯾﺎﮐﺎران ﺑﺮاي‬
‫ﻏﯿﺮ ﺧﺪا و ﻧﺸﺎن دادن ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮﻗﯿﻦ و ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ آﻧﺎن‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﺎن ﻣﺨﻠﻮق را ﻗﺎدرﺗﺮ از ﺧﺎﻟﻖ داﻧﺴﺘﻪ و ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﺨﻠﻮق ﻣﻌﻄﻮف داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﻮد را‬
‫ﻣﻘﺮّب ﻣﺨﻠﻮق ﻗﺮار داده و ﺗﻘﺮّب ﻣﺨﻠﻮق را ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻔﯿﺪﺗﺮ از ﺗﻘﺮّب ﺑﻪ ﺧﺎﻟﻖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﮐﺎر را ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺪا و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺨﻠﻮق اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺗﺎ ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺨﻠﻮق ﭘﺎﯾﯿﻦ آوردهاﻧﺪ‪ ،‬آنﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻤﻞ را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﺮ دو اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ از اﮐﺒﺮ ﮐﺒﺎﯾﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻈﺎﻫﺮي‪(235 :1376 ،‬‬

‫روي در ﺧﻠــﻖ ﭼـــﻮ ﻣﺤــﺮاب ﺗــﻮاﻧـــﯽ ﮐــﺮدن‬ ‫ﭘﺸـﺖ ﺑﺮ ﻗﺒﻠﻪي ﺣﻖّ ﺗﺎ ﻧﮑﻨـﯽ‪ ،‬ﻫﯿﻬــﺎت اﺳـﺖ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3043 :1387 ،6‬‬

‫ﭼﻪ داﻧــﺪ ﻗﻌــﺮ درﯾــﺎ را ﺣﺒــﺎب ﺑﺎدﭘﯿﻤـﺎﯾﯽ؟‬ ‫ﻣﭙﺮس از زاﻫــﺪ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿــﻦ اﺳــﺮار ﻋﺮﻓــﺎن را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3311 :6‬‬

‫ﻧﯿ‪‬ﺖ اﻣﺮي اﻋﺘﻘﺎدي و ﻗﻠﺒﯽ اﺳﺖ و آﺛﺎر ﻇﺎﻫﺮي ﻧﺪاد‪ .‬در ﻋﺒﺎدات‪ ،‬ﻧﯿ‪‬ﺖ ﻗﻠﺒﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤ‪‬ﯿ‪‬ﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ارزش ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﻋﺒﺎدي ارﺗﺒﺎط ﺗﺎم ﺑﻪ ﻧﯿ‪‬ﺖ ﻋﺎﻣﻞ دارد و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻋﺒﺎدي ارزش و‬
‫ﺑﻬﺎ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﯿ‪‬ﺖ و اﻧﮕﯿﺰهي ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ در اﺑﯿﺎﺗﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺎ در دل ﻧﯿ‪‬ﺖ و ﻋﺰم‬
‫ﻧﮑﻨﯽ ﮐﻪ روي از ﺧﻠﻖ ﺑﮕﺮداﻧﯽ و ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺧﺎﻟﻖ ﺳﺮ ﺧﻀﻮع و ﺧﺸﻮع ﻓﺮود آوري‪ ،‬ﻋﺒﺎداﺗﺖ ﻣﻘﺒﻮل ﺣﻖّ ‪-‬‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽ‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ و ﮐﺎرت ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﯾﮏﺟﻬﺖ ﺗﺎ ﻧﺸـﻮي روي ﺑﻪ آنﺳـﻮي ﻣﮑـﻦ‬ ‫روي از ﺧﻠـﻖ ﻧـﮕﺮداﻧـﺪه ﺑـﻪ ﺣﻖّ روي ﻣﮑــﻦ‬

‫ﭼﻮن د‪‬مِ ﺳﮓ ﺻﻔﺘﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﻫﺮ ﮐﻮي ﻣﮑﻦ‬ ‫ﻃﻌﻤﻪ ﭼﻮن ﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﻨﺠﻪي ﻣﺮدي ﺑﻪ ﮐﻒ آر‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3049 :6‬‬

‫‪٧٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫روﺳﯿﺎه از ﮔﻮﺷـﻪي ﻣﺤــﺮاب ﻣﯽآﯾــﺪ ﺑﺮون‬ ‫ﻫﺮ ﮐﻪ از ﻧﺎﻗﺺ ﻋﯿـﺎري ﻧﯿﺴـﺖ ﺧﺎﻟﺺ ﻃﺎﻋﺘـﺶ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2980 :1387 ،6‬‬

‫‪ .1-1-5-3‬درك زاﻫﺪ از ﻋﺸﻖ‬

‫ﻋﺸﻖ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻋﺮﻓﺎي اﺳﻼم‪ ،‬و ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﮑﺎﺗﺐ و ﻣﺬاﻫﺐ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻋﺮﻓﺎ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪ .‬او‪‬ﻟﯿﻦ رﯾﺸﻪي ﻣﻬﻢ ﺑﺤﺚ از ﻋﺸﻖ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪي ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ )= ﺿﯿﺎﻓﺖ=‬
‫ﺳﻤﭙﻮزﯾﻮم( اﻓﻼﻃﻮن و رﺳﺎﻟﻪي اﺧﻼق ﻧﯿﮑﻮ ﻣﺎﺧﻮﺳﯽ ارﺳﻄﻮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬در ﺷﺮق اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﺤﺚ‬
‫از ﻋﺸﻖ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪي ﻋﺸﻖ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ و اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﺒﻮي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ در ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه ﺣﺐ‪ ‬و ﻣﺣ ّﺑﺔ و ود‪ ‬و ﻣﻮد‪‬ة و ﻫﻮي و ﻧﻈﺎﯾﺮ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ آﯾﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬
‫ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻋﺮﻓﺎ در اﻇﻬﺎر و اﺛﺒﺎت ﺣﺐ‪ ‬اﻟﻬﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ازاﯾﻦﻗﺮار‪ :‬ﯾﺎ أَﯾ‪‬ﻬ‪‬ﺎ اﻟﱠﺬﯾﻦَ آﻣ‪‬ﻨُﻮا ﻣ‪‬ﻦْ‬
‫ﯾ‪‬ﺮْﺗَﺪ‪ ‬ﻣ‪‬ﻨْﮑُﻢ‪ ‬ﻋ‪‬ﻦْ دﯾﻨ‪‬ﻪ‪ ‬ﻓَﺴ‪‬ﻮ‪‬ف‪ ‬ﯾ‪‬ﺄْﺗ‪‬ﯽ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﺑِﻘَﻮ‪‬مٍ ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻬ‪‬ﻢ‪ ‬و‪ ‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻪ‪) ... ‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺶ ﺑﺮﮔﺮدد ﺑﺎﮐﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪزودي ﻗﻮﻣﯽ ﺑﯿﺎورد ﮐﻪ دوﺳﺘﺸﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﺪاي را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪(.‬‬
‫)ﻣﺎﺋﺪه‪ ،(54 /‬ﻗُﻞْ إِنْ ﮐُﻨْﺘُﻢ‪ ‬ﺗُﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮنَ اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬ﻓَﺎﺗﱠﺒِﻌ‪‬ﻮﻧ‪‬ﯽ ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒِﺒ‪‬ﮑُﻢ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪) ... ‬ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﺧﺪاي را دوﺳﺖ دارﯾﺪ از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا دوﺳﺘﺘﺎن ﺑﺪارد( )آل ﻋﻤﺮان‪ ... ،(31 /‬ﯾ‪‬ﺤ‪‬ﺒ‪‬ﻮﻧَﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﮐَﺤ‪‬ﺐ‪ ‬اﻟﻠﱠﻪ‪ ‬و‪ ‬اﻟﱠﺬﯾﻦَ آﻣ‪‬ﻨُﻮا أَﺷَﺪ‪ ‬ﺣ‪‬ﺒ‪‬ﺎ ﻟ‪‬ﻠﱠﻪ‪) ... ‬آﻧﺎن‬
‫ﺑﺘﺎن ﺧﻮد را ﻫﻤﭽﻮن ﺧﺪا‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ و ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺧﺪا را ﺑﯿﺸﺘﺮ از آﻧﺎن دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪) (.‬ﺑﻘﺮه‪(165 /‬‬

‫ﻋﺸﻖ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻣﻨﻈﻮم ﻓﺎرﺳﯽ دو ﺟﻠﻮهي ﺑﺰرگ دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻋﺸﻖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﺮودهﻫﺎي رودﮐﯽ‬
‫و ﻋﻨﺼﺮي ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ اوج رﺳﯿﺪه و ﻋﺎﺷﻘﺎن و ﻣﻌﺸﻮﻗﮑﺎن ﺑﺰرگ ﭼﻮن ﺧﺴﺮو و‬
‫ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﻓﺮﻫﺎد‪ ،‬ﯾﻮﺳﻒ و زﻟﯿﺨﺎ‪ ،‬ﻟﯿﻠﯽ و ﻣﺠﻨﻮن‪ ،‬اورﻧﮓ و ﮔﻞﭼﻬﺮ و ﻧﻈﺎﯾﺮ آنﻫﺎ ﭘﺮورده‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻣﺒﺎﻟﻐﻪي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻏﺰل ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻣﻮﺟﺰﺗﺮﯾﻦ ﻗﺎﻟﺐ ﺑﯿﺎﻧﺶ را ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اوج ﻣﻄﻠﻘﺶ در ﻏﺰل‬
‫ﺳﻌﺪي و ﺣﺎﻓﻆ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻠﻮهي ﺑﺰرگ دوم ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻋﺸﻖ اﻟﻬﯽ ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در ﻣﺜﻨﻮيﻫﺎي ﺳﻨﺎﯾﯽ و‬
‫ﻋﻄﺎر درﺧﺸﯿﺪه و اوﺟﺶ را در ﻣﺜﻨﻮي و ﻏﺰﻟﯿﺎت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻃﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪) .‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ج ‪ (1167 :1383 ،2‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﺸﻘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ در اﺑﯿﺎت اﻧﺘﻘﺎدي ﺧﻮد از آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﻫﻤﺎن ﻋﺸﻖ‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺸﻘﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ در اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اداﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻣﺸﺎﺑﻪ آن‪ ،‬درﻣﻮردش زﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﺸﻖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻋﺎرف ﻧﯿﺴﺖ اﻣﺎ در ﺟﺎيﺟﺎي دﯾﻮاﻧﺶ‪ ،‬ﮔﺮﯾﺰي ﺑﻪ ادب‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﺣﺎﻓﻆ ﻣﻨﻈﻮرش از ﻋﺸﻖ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺸﻮق ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ اﺑﯿﺎت‬

‫‪٧١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻌﺒﻮد )ﺧﺪاوﻧﺪ( اﺳﺖ‪ .‬در ﻃﯽ‪ ‬اﯾﻦ اﺑﯿﺎت زاﻫﺪ ﺧﻮدﺑﯿﻦ را ﻓﺎرغ از ﻋﺸﻖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ زاﻫﺪ‬
‫ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ درﮐﯽ از ﻋﺸﻖ ﻧﺪارد و او را ﺑﻮاﻟﻬﻮﺳﯽ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ دﻋﻮي ﻋﺎﺷﻖ ﺑﻮدن را دارد‪ ،‬و ﺑﻪ ﮐﻨﻪ‬
‫ﻋﺸﻖ و ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﺳـﺖ ﺑـﺮ ﺳﺮ زدن از ﻫﺮ ﻣﮕـﺴﯽ ﻣﯽآﯾـﺪ‬ ‫دﻋـﻮي ﻋﺸــﻖ ز ﻫـﺮ ﺑـﻮاﻟﻬﻮﺳـﯽ ﻣـﯽآﯾــﺪ‬

‫ﺳﯿﺮ اﯾﻦ ﺑﺤـﺮ ز ﻫﺮ ﺧـﺎر و ﺧﺴـﯽ ﻣﯽآﯾـﺪ‬ ‫اوﺳﺖ ﻏﻮ‪‬اص ﮐﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﺑﻪ ﮐﻒ آرد‪ ،‬ورﻧﻪ‬

‫ﺑـﺮﺳـــﺎن آﯾﻨــﻪ را ﺗــﺎ ﻧﻔﺴـــﯽ ﻣـﯽآﯾـــﺪ‬ ‫از دلﺧﺴﺘــﻪي ﻣـﻦ ﮔـﺮ ﺧﺒـﺮي ﻣﯽﮔﯿـﺮي‬

‫ﻋﻨﮑﺒــــﻮﺗﯽ ز ﺷﮑـــﺎر ﻣﮕﺴــﯽ ﻣﯽآﯾـــﺪ‬ ‫زاﻫـــﺪ از ﺻﯿـــﺪ دل ﻋـﺎم ﻧﺸــﺎﻃــﯽ دارد‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1754 :1387 ،4‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺻﺎﺋﺐ را در ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬در رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي و ﺗﻨﻔﺮ‬
‫از دروغ و ﻇﺎﻫﺮ آراﯾﯽ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻤﻮاره دوﺳﺘﺪار اﺧﻼص و ﺻﻔﺎ و ﺻﺪق و ﯾﮑﺮﻧﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در اﺑﯿﺎت زﯾﺮ‪ ،‬از ﻧﺒﻮد ﺻﺪاﻗﺖ و درﺳﺘﯽ ﮔﻠﻪ دارد و در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﺎﺷﻖ ﻧﺒﻮدن زاﻫﺪ دروﻏﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫زاﻫﺪ ﮐﻪ از ﻋﺸﻖ ﻫﯿﭻ رﺗﺒﻪاي ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﮕﺬارﯾﺪ دﺳﺖﮐﻢ آوازهي ﺑﻬﺸﺖ را از دور ﺑﺸﻨﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻔﺲ ﺻﺒـﺢ ﭼـﻪ ﺑﺎ ﻏﻨﭽــﻪي ﺗﺼﻮﯾـﺮ ﮐﻨـﺪ‬ ‫ﺳﺨـــﻦ ﻋﺸـــﻖ اﺛــﺮ در دل زﻫ‪‬ــﺎد ﻧﮑـــﺮد‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1707 :4‬‬

‫ﭘـﺎي ﻣﻠــــﺦ ﺑـﻪ ﺑـــﺰم ﺳﻠﯿﻤـــﺎن روا ﻣـﺪار‬ ‫در ﺑﺎرﮔــﺎه ﻋﺸــﻖ ﻣﺒـﺮ زﻫــﺪ ﺧﺸـــﮏ را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2276 :5‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زاﻫﺪ از درك و ﺷﻨﻮدن ﺣﻘﺎﯾﻖ و اﺳﺮار اﻟﻬﯽ ﺑﻪ دور اﺳﺖ و ﺣﺘّﯽ ﺷﻤ‪‬ﻪاي از ﻋﺸﻖ را ﻧﭽﺸﯿﺪه‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻤﯽداﻧﺪ و ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﯿﺖ ﺑﻌﺪ ﻗﺴﻤﺖ زاﻫﺪ را از‬
‫ﻋﺸﻖ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻮﺳﺘﻪي ﺑﯽ ﻣﻐﺰِ ﮐﻼم داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ دلﺧﻮش ﺑﻪ ﮐﻼم و ﺳﺨﻦ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻬﺮﺑﺎﯾﯽ‬
‫در ﺧﺮﻣﻦ ﺑﯽاﻧﺘﻬﺎﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ وﺳﻌﺖ ﺧﺮﻣﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮ ﮐﺎه ﺑﯽارزﺷﯽ ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٧٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻪ ز ﺧـﺎﮐﺴﺘــﺮ ﻣـﺎ ﺑــﻮي ﻣﺤﺒ‪‬ـﺖ ﺷﻨــﻮد‬ ‫ﻫﻤﭽــﻮ ﭘﺮواﻧـــﻪ ﺟﮕــﺮ ﺳﻮﺧﺘـﻪاي ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ‬

‫ﺑﮕـــﺬارﯾـــﺪ ﮐــﻪ آوازهي ﺟﻨّـﺖ ﺷﻨـــﻮد‬ ‫رﺗﺒـﻪي زﻣــﺰﻣــﻪي ﻋﺸـــﻖ ﻧــﺪارد زاﻫـــﺪ‬

‫اﮔﺮ از ﺻﺒـﺢ ﮐﺴــﯽ ﺣﺮف ﺻﺪاﻗﺖ ﺷﻨﻮد‬ ‫روزﮔــﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد‬

‫ﮔـﻮش ﻣﻌﻨـﯽﻃﻠـﺐ اﺳــﺮار ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﻨـﻮد‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﭘﯿﺶ ﺗﻮ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ورﻧﻪ ز ﻫﺮ ذر‪‬هي ﺧﺎك‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1746 :1387 ،4‬‬

‫ﺑـﻪ ﻏﯿﺮ ﮐـﺎه ز ﺧﺮﻣـﻦ ﺑـﻪ ﮐﻬﺮﺑﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ؟‬ ‫ز ﻋﺸـﻖ ﻗﺴﻤﺖ زاﻫـﺪ ﮐﻼم ﺑﯽﻣﻐـﺰي اﺳﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1846 :4‬‬

‫در ﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮي ﺻﺎﺋﺐ اﻣﺮ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ را ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﺪ و درك زاﻫﺪ از ﻋﺸﻖ را ﻣﺤﺎل ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬زاﻫﺪ را‬
‫ﺳﻔﺎل ﺧﺸﮑﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي در اﯾﻦ ﺳﻔﺎل ﻧﺪارد و وﺟﻮد اﯾﻦ ﺷﺮاب آن را از‬
‫ﺧﺸﮑﯽ ﻧﻤﯽرﻫﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺴـﯽ ﮐﻪ ﮐﺸــﻒ ﺗﻮﻗّــﻊ ز اﻫﻞﺣﺎل ﮐﻨﺪ‬ ‫ز ﭘﺮدهﭘــﻮش ﮐﻨــﺪ اﻟﺘﻤــــﺎس ﭘـــﺮدهدري‬

‫ﺷـــﺮاب ﻟﻌـﻞ ﭼـﻪ ﺗﺄﺛﯿــﺮ در ﺳﻔــﺎل ﮐﻨـﺪ‬ ‫ﻧﺸـﺪ ز ﻋﺸﻖ ﺷﻮد ﭼﺮب و ﻧﺮم زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1896 :4‬‬

‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻘﺒﻮل ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در ﻋﺸﻖ ﺑﺎﯾﺪ اﻓﺘﺎدﮔﯽ و ﺗﺴﻠﯿﻢ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎكﺑﺎز و اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﺎن ﮔﺬﺷﺖ و رﺿﺎ ﺑﻪ داده داد‪ .‬ﻋﺎﺷﻖ ﻋﺎرف‪ ،‬ﺑﯽ ﺗﻌﻠّﻖ اﺳﺖ و داﻣﮕﻪ دﻧﯿﺎ زﻧﺪان‬
‫اوﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﺷﻖ ﻋﺎرف ﺳﺮش ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻋﻘﺒﯽ ﻓﺮود ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬در ﻋﺸﻖ ﺑﺎﯾﺪ ﺟﻠﻮه ﺷﻨﺎس و اﺷﺎرت دان ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺸﻖ‬
‫ﺟﻨﻮن اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﻋﻘﻞ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﺸﻖ ﺑﺎ زﻫﺪ و رﯾﺎ و ﺻﻨﻌﺖ ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻋﺸﻖ ﻫﻢﻋﻨﺎن ﺑﺎ رﻧﺪي‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﺷﻖ ﻋﺎرف ﻣﻼﻣﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻼﻣﺖ در او ﺑﯽاﺛﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ج ‪(1173 :1383 ،2‬‬

‫اﯾﻦرود ﺧﺸـــــﮏ‪ ،‬روي ﺑـﻪ درﯾـــﺎ ﻧﻤـﯽﮐﻨـــﺪ‬ ‫زاﻫــــﺪ ﻫــــﻮاي ﻋﺎﻟــﻢ ﺑـــﺎﻻ ﻧﻤـﯽﮐﻨــــﺪ‬

‫ﺷﻬﺒــﺎز ﻗﺼــــﺪ ﺳﯿﻨـــــﻪ ﺻﺤــــﺮا ﻧﻤــﯽﮐﻨـــﺪ‬ ‫آﺳﻮده اﺳﺖ زاﻫـﺪ ﺧﺸﮏ از ﻓﺸــﺎر ﻋﺸــﻖ‬

‫اﯾﻨﺠــﺎ ﮐﺴــﯽ ﮐـﻪ ﭘﺸـــﺖ ﺑـﻪ دﻧﯿــﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨــــﺪ‬ ‫در رﺳﺘﺨﯿــﺰ رو ﺑـﻪ ﻗﻔــﺎ ﺣﺸـــﺮ ﻣـﯽﺷــﻮد‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2023 :1387 ،4‬‬

‫‪٧٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫زاﻫﺪ را ﭼﻮن ﺣﺒﺎب و ﮐﻔﯽ ﺑﺮ درﯾﺎي ﭘﻬﻨﺎور و ژرف ﻣﻌﺮﻓﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﺳﻄﺢ ﻣﻮج درﯾﺎ‬
‫ﺳﻮار اﺳﺖ و ﺑﻪﻏﻠﻂ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ درﮐﯽ از ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻬﯽ دارد‪ .‬زاﻫﺪ ﻫﺮﮔﺰ از اﯾﻦ ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن او ﺑﺎ ﻋﻨﻮان زاﻫﺪ ﺑﯽﻣﻐﺰ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﮔﺎﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از زاﻫﺪ ﻃﻠﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐــﻒ از دل درﯾــﺎ‪ ،‬ﭼـﻪ ﺧﺒـــﺮ داﺷﺘــﻪ ﺑﺎﺷـــﺪ؟‬ ‫از زاﻫــــﺪ ﺑﯽﻣﻐــــﺰ ﻣﺠـﻮ ﻣﻌـﺮﻓــﺖ ﺣﻖّ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2111 :1387 ،4‬‬

‫زاﻫﺪان را ﺑﻪ ﺗﻨﻮري ﺳﺮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻋﺸﻖ در آﻧﺎن ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﻨﻮر ﺳﺮد ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﻧﺎن ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و آن را ﻧﻤﯽﭘﺰد‪ ،‬زاﻫﺪ ﻧﯿﺰ در راه ﻋﺸﻖ ﭘﺨﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺒﺘﺪي و ﮐﺬاب اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﻋﺸﻖ ﺳﺨﻨﺶ را آﻣﻮﺧﺘﻪ اﺳﺖ و در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ز ﺑــﻮي ﮔــﻞ ﻧﺸــﻮد ﺟﻐــﺪ ﺷﺎدﻣـــﺎن ﻫــﺮﮔــﺰ‬ ‫ﺣﺪﯾــﺚ ﻋﺸــﻖ ﻧﮕﯿـﺮد ﺑﻪ زاﻫــﺪان ﻫﺮﮔــﺰ‬

‫ﺗﻨﻮر ﺳــﺮد ﻧﮕﯿــﺮد ﺑــﻪ ﺧـﻮﯾــﺶ ﻧــﺎن ﻫــﺮﮔــﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﺎﻗــﻼن ﻧﺘــﻮان دوﺧــﺖ داغ ﺳـــﻮدا را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2316 :5‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺎ زﯾﺮﮐﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن ﻏﺮض ﺧﻮد در ﺑﯿﺖ ﺑﻌﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎد ﺑﺮوت‪:‬‬
‫ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻋﺠﺐ و ﺗﮑﺒﺮ و ﻏﺮور و ﭘﻨﺪار و ﻃﻨﻄﻨﻪ و ﻃﻤﻄﺮاق اﺳﺖ‪ .‬زاﻫﺪ را درﮔﯿﺮ ﻋﺠﺐ و ﺧﻮدﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از ﻋﺸﻖ ﺗﻨﻬﺎ ﻏﺮور‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ زاﻫﺪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﻣﻐﺮور ﺷﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﮐﻪ از ﻋﺸﻖ ﺑﻬﺮهاي ﺑﺮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﻏﯿﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺎﺣﻠﯽ ﮐﻪ از درﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم وﺳﻌﺖ و ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ‬
‫دارد ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺲ و ﺧﺎﺷﺎك و ﮔﻞوﻻي آن ﻧﺼﯿﺐ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺎﺣﻞ از درﯾﺎ‪ ،‬ﭼﻪ دارد ﻏﯿﺮ ﻣﺸﺘﯽ ﺧﺎر و ﺧﺲ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﺑﺎد ﺑﺮوت از ﻋﺸﻖ زاﻫﺪ را ﻧﺼﯿﺐ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2331 :5‬‬

‫ﻣﯽ و ﺷﺮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ از آن در اﺑﯿﺎت ﻓﻮق ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣ‪‬ﯽِ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻼﻣﺘﯽ اﺳﺖ‪،‬‬
‫و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻬﻢ ﮐﻪ زاﻫﺪ ﺧﻮدﺑﯿﻦ و رﯾﺎﮐﺎر ﺷﺮاب روﺣﺎﻧﯽ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﯽ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬زاﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻏﺮق در ﻋﺸﻖ روﺣﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ اداي زاﻫﺪان واﻗﻌﯽ را درﻣﯽآورد و ادﻋﺎي ﻋﺮﻓﺎن و زﻫﺪ راﺳﺘﯿﻦ را‬
‫دارد از ﺧﻮد ﺑﯿﺨﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫زﯾﻨﻬﺎر‪ ،‬از ﺷﯿﺸـﻪ ﺣﺎل ﻧﺸﺌﻪي ﺻﻬﺒـﺎ ﻣﭙﺮس‬ ‫زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ از ﺷﺮاب ﻋﺸﻖ رﻧﮕﯽ دﯾﺪه اﺳﺖ‬

‫‪٧٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2335 :1387 ،5‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در ﺗﻤﺎم اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در ذﯾﻞ آوردهاﯾﻢ ﺑﻪﺗﻨﺪي ﺑﺮ زاﻫﺪان ﺧﺮده ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زاﻫﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﺒﻮد ﻋﺸﻖ در وﺟﻮدش از ﺗﯿﻎ زﺑﺎن ﺷﺎﻋﺮ در اﻣﺎن ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻬﻞ ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ اﺧﮕﺮ در ﮔﺮﯾﺒﺎن داﺷﺘﻦ‬ ‫ﮐﺎر ﻫـﺮ ﺑﯽ ﻇـﺮف ﻧﺒـﻮد ﻋﺸــﻖ ﭘﻨﻬـﺎن داﺷﺘـﻦ‬

‫ﺑﺮ ﺳﺮﺧﻮد ﺗﯿﻎ ﺧﻮردن‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﻪ داﻣﺎن داﺷﺘـﻦ‬ ‫ﺑﯿﺴﺘــﻮن از ﺻﺒـﺮ ﺑﺎﻻدﺳــﺖ ﻣـﻦ دارد ﺑـﻪ ﯾـﺎد‬

‫ﭼﻨﺪ ﺑﺘﻮان دام را در ﺧﺎك ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘـﻦ؟‬ ‫ﺑﺨﯿــﻪي ﺗﺴﺒﯿــﺢ زاﻫـــﺪ ﻋﺎﻗﺒــﺖ ﺑـﺮ رو ﻓﺘــﺎد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2918 :6‬‬

‫و‪:‬‬

‫ﺣــﺮف ﻋﺸــﻖ از زاﻫــﺪان ﺑﺎدﭘﯿﻤـــﺎ ﻧﺸﻨــﻮي‬ ‫ﺳﻄﺤﯿﺎن ﭼﻮن ﮐﻒ ﻧﺪارﻧـﺪ از دل درﯾـﺎ ﺧﺒـﺮ‬

‫وﺻــﻒ دﻧﯿــﺎ زﯾﻨﻬــﺎر از اﻫـﻞ دﻧﯿــﺎ ﻧﺸﻨــﻮي‬ ‫ﮐﺎﻓﺮان ﺑـﺖ را ﺑﻪ ﻣﻌﺒـﻮدي ﺳﺘﺎﯾــﺶ ﻣﯽﮐﻨﻨـﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪(3283 :6‬‬

‫و‪:‬‬

‫اي ﺧـﻮنﻣــﺮده دﻏــﺪﻏـــﻪ از ﻧﯿﺸﺘــﺮ ﻣﮑــﻦ‬ ‫اي زاﻫــــﺪ ﻓﺴـﺮده دل از ﻋﺸـــﻖ ﺟﻤــﻊ دار‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3099 :6‬‬

‫‪ .2-5-3‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر و اﻋﻤﺎل‬

‫ﻫﻨﺮ رﯾﺎﯾﯽ ﻫﻨﺮ ﺑﯽﺻﺪاﻗﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﺮي ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻗﻮل ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﻋﻤﻠﯽ ﻧﻔﻮذ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آن را در ﺣﻮزهي واﻗﻌﯿ‪‬ﺖ ﺑﻪ ﻣﺤﮏ ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻮاﯾﯽ ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﻣﺮدم و ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻦ در دل آنﻫﺎ ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ رﺳﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﮔﺮدد و ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﺑﯿﻨﺪازد و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ از ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز را‬
‫ﺣﻔﻆ ﮐﺮده و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﮑﯿﻪﮐﻼﻣﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﻣﺠﻠﺴﯽ‪(267 :1355 ،‬‬

‫‪٧٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﺮدهاي ﻧﯿﺴــﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘــﻪي ﺗﻠﻘﯿـــﻦ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫ﻣﻬــﺮ زن ﺑﺮ ﻟــﺐ ﮔﻔﺘــﺎر ﮐﺰ اﯾﻦ ﻣــﺮدهدﻻن‬

‫ﻫﺮ ﮐﻪ را ﭼﺸـــﻢ ز ﮔﻔﺘــﺎر ﺑﻪ ﺗﺤﺴﯿـــﻦ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺑﯽﻧﯿﺎزي اﺳـﺖ ﮐﻪ درﯾـﻮزه ﮐﻨـﺪ از درِ ﺧﻠـﻖ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1670 :1387 ،4‬‬

‫ﻓﺮد ﻧﺎﻫﺸﯿﺎر را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب ﻓﺮورﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺣﺘّﯽ ﺻﺪاي ﺟﺮس ﻧﯿﺰ او را ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻗﺎﻓﻠﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ و اﻟﺒﺘّﻪ ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از اﺑﯿﺎت اﻧﺘﻘﺎدي ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ رﯾﺎي در ﮔﻔﺘﺎر زاﻫﺪان ﻣﺮاﯾﯽ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬آن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺪام ﺗﺴﺒﯿﺢ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ و ﻟﺐ ﻣﯽﺟﻨﺒﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺑﺎرزي از رﯾﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻓﺮد ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ ذﮐﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ او ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎد ﺧﺪا ﮐﻨﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫دام ﺗﺰوﯾـﺮ ﭘـﯽ ﺻﯿــﺪ ﻣﮕﺲ راﺳــﺖ ﮐﻨــﺪ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﮕـﺲﮔﯿــﺮ‪ ،‬ز ﺗﺴﺒﯿــﺢ رﯾﺎﯾـﯽ زاﻫــﺪ‬

‫ره ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﮐﺠﺎ ﻗــﺪ ﺑﻪ ﺟﺮس راﺳـﺖ ﮐﻨـﺪ؟‬ ‫دل اﻓﺴـــــﺮده ﺑـﻪ ﻓﺮﯾــــﺎد ﻧﮕــــﺮدد ﺑﯿــــﺪار‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1706 :4‬‬

‫ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدن ﺧﺪا را و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺳﺒﺤﻪ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻟﻔﻆ ﭘﯿﭽﯿﺪن و ﮔﺮداﻧﯿﺪن و آوﯾﺨﺘﻦ‬
‫و ﮔﺴﺴﺘﻦ و ﮔﺴﯿﺨﺘﻦ ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ‪) .‬ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪(158 :1364 ،1‬‬

‫ﺷﻤﻊ و ﻓﺎﻧﻮس از اﺷﯿﺎﺋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺧﯿﺎلﭘﺮدازي ﮐﺮده و ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﻧﻘﺶ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ در اﺑﯿﺎت ﺑﻌﺪي ﺗﻘﺎﺿﺎي دﺳﺘﮕﯿﺮي از ﺳﺎﻗﯽ را دارد ﺗﺎ ﺑﺎ دادن ﺷﺮاب ﮐﻪ ﺧﺎﺻﯿﺖ ﻏﻢزداﯾﯽ دارد‬
‫از ﻏﻢ ﺑﺮﻫﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﺳﺎﻗﯽ ﺟﺎم ﺷﺮاب را ﺑﻪ دور درآور و ﺗﺴﺒﯿﺢ را ﺑﺎ زﻧّﺎر ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺰن )ﻣﺮا از دﯾﻦ رﯾﺎﯾﯽ‬
‫رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺪه و ﺑﺮﮔﺮدان( ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻟﺐ ﺟﻨﺒﺎﻧﺪن دروﻏﯿﻦ زاﻫﺪان رﯾﺎﮐﺎر دارد ﮐﻪ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫ﺑﺎريﺗﻌﺎﻟﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اوج ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدن ادب ﻣﻼﻣﺘﯽ ﺻﺎﺋﺐ در ﺑﯿﺖ ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم اﯾﻦ ﻏﺰل اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ﭘﺎرادوﮐﺲ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده و ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﺗﻀﺎدﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﭼﻮن‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و زﻧّﺎر و ﺑﺎدهي وﺣﺪت را در‬
‫اﺷﻌﺎرش ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه و ﻣﻀﻤﻮن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ادﯾﺐ ﺷﺮع ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻪزور ﻣﺮا ﺗﻮﺑﻪ دﻫﺪ‪ -‬و‬
‫ﺷﺎﻋﺮ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮔﺮﯾﺰان اﺳﺖ‪ -‬ﺧﻮد ﻃﻌﻨﻪاي ﺑﻪ زاﻫﺪان و ﻣﺘﻌﺒ‪‬ﺪان رﯾﺎﮐﺎر اﺳﺖ‪ .‬ادﯾﺐ ﺷﺮع را ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﺾ‬
‫آورده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﺾ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ زاﻫﺪاﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از ﺷﺮع و دﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﺪادي اﻟﻔﺎظ آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻫﯿﭻ‬

‫‪٧٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮔﺎه ﺑﻪ ﮐﻨﻪ اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﻧﺮﺳﯿﺪهاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ در ﺣﺪ‪ ‬ﮔﻔﺘﺎر آنﻫﺎ را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از ﻋﻤﻖ ﺟﺎن آنﻫﺎ را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻧﺒﺴﺘﻪاﻧﺪ و در ﮐﺮدارﺷﺎن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮري و ﻣﺬﻫﺐ ﻫﻤﻪ و ﻫﻤﻪ از واژﮔﺎن‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﻣﻼﻣﺘﯽاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ اﺑﯿﺎت؛ ﻃﻮر‪ ،‬ﻧﻤﺎد ﻣﺴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺮاﻏﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺎﻧﻮس‬
‫ﻣﺴﺘﻮري )ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻢﻧﻮر( ﺑﯿﺎنﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎب ﻧﻮر ﭼﺮاغ ﻃﻮر را ﻧﺪارد‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻣﺴﺘﯽ را از‬
‫ﻣﺴﺘﻮري ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑـﺮون آور ﻣـﺮا از ﭘـــﺮدهي ﭘﻨــــــﺪار اي ﺳﺎﻗـﯽ‬ ‫ﭼﺮاغ ﻃـﻮر در ﻓﺎﻧـﻮس ﻣﺴﺘـﻮري ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ‬

‫ﺑـﺪه ﺗﺴﺒﯿـــﺢ را ﭘﯿـﻮﻧـــﺪ ﺑـﺎ زﻧّـﺎر اي ﺳـﺎﻗـﯽ‬ ‫ﺷﺮاب آﺷﺘـﯽ اﻧﮕﯿـﺰ ﻣﺸــﺮب را ﺑﻪ دور آور‬

‫ﺑـﻪ ﺣـﺎل ﺧــﻮد ﻣﻦ ﺷﻮرﯾــﺪه را ﻣﮕﺬار اي ﺳﺎﻗﯽ‬ ‫ادﯾﺐ ﺷـﺮع ﻣﯽﺧﻮاﻫـﺪ ﺑﻪ زورم ﺗﻮﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬

‫زﻧـﺪ آﯾﯿﻨـﻪي ﻣـﻦ ﻏﻮﻃـــﻪ در زﻧﮕــﺎر اي ﺳﺎﻗـﯽ‬ ‫ز اﻧﺼﺎف و ﻣﺮوت ﻧﯿﺴﺖ در ﻋﻬﺪ ﺗﻮ روﺷﻨﮕﺮ‬

‫ﺑﻪ درﯾـﺎ ﻣﯽرود ﻫـﺮ ﺳﯿﻠـﯽ از ﮐﻬﺴــﺎر اي ﺳﺎﻗـﯽ‬ ‫ﻧﺪارد ﺑﺎزﮔﺸﺘﯽ ﮐﻔﺮ و دﯾﻦ ﻏﯿﺮ از ﺳﺮ ﮐﻮﯾﺶ‬

‫ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﺻﺎﺋﺐ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮕﺬار اي ﺳﺎﻗـﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﺷﮑﺮ اﯾﻦﮐﻪ داري ﺷﯿﺸـﻪﻫﺎ ﭘﺮ ﺑﺎدهي وﺣﺪت‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3302 :1387 ،6‬‬

‫زﻧﺎر؛ ﻫﺮ رﺷﺘﻪاي ﻋﻤﻮﻣﺎً و رﺷﺘﻪاي ﮐﻪ ﺗﺮﺳﺎﯾﺎن ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن و آﺗﺶﭘﺮﺳﺘﺎن و ﺑﺮﻫﻤﻨﺎن ﺑﺮ ﻣﯿﺎنﺑﻨﺪﻧﺪ و‬

‫ﻣﻮﺳﺦ و ﮐﺴﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﻮار ﻣﺎﻧﻨﺪي از ﮐﺘﺎن و ﯾﺎ اﺑﺮﯾﺸﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﯿﺸﺎن از دور ﮔﺮدن ﺧﻮد ﮔﺬراﻧﯿﺪه و دو‬
‫ﺳﺮ آن را از ﻃﺮف ﺟﻠﻮ آوﯾﺰان ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) .‬ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪(393 :1364 ،2‬‬

‫ﺷﯿﺸﻪ؛ ﮐﻪ در آن ﺷﺮاب و ﮔﻼب و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺑﺪارﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(114 :2‬‬

‫زاﻫﺪ را ژاژﺧﺎ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮدهاش را ﭼﻮن ﮔﺮدوﻏﺒﺎر ﻧﺎﺷﯽ از ﺟﺎروب ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﻫﻮا ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در ﺳﻪ ﺑﯿﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎد از زاﻫﺪان‪ ،‬از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺜﺒﺖ ﭼﻮن ﺧﺮاﺑﺎت و‬
‫ﺷﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﻃﺮزي زﯾﺮﮐﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن داده‬
‫اﺳﺖ و زاﻫﺪ را ﮐﻪ ﻣﺨﻔﯿﺎﻧﻪ ﺷﺮاب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ را رﺳﻮا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐـﻪ آﺗــﺶ ﻓﺘــﺪ زود در ﭼــﻮب ﺧﺸـﮏ‬ ‫ﺑــﻪ اﻫــــﻞ ﺧﺮاﺑــــﺎت ﻣﻔــــﺮوش زﻫـــــﺪ‬

‫‪٧٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﭼﻮ ﮔـﺮدي ﮐﻪ ﺧﯿــﺰد ز ﺟﺎروب ﺧﺸـﮏ‬ ‫ﺑـــــﻮد زاﻫـــــــﺪ ژاژﺧــــــﺎ را ﮐـــــــﻼم‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2518 :1387 ،5‬‬

‫و‪:‬‬

‫دﯾﺪﻣﺶ دوش ﺳﺮ ﺷﯿﺸﻪ ﺑﻪ ﻟﺐ وا ﻣﯽﮐﺮد‬ ‫آنﮐـﻪ ﺗﺴﺒﯿـﺢ ز دﺳﺘـﺶ ﻧﻔﺘـﺎدي ﻫﺮﮔـــــﺰ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1628 :4‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اَرﺑ‪‬ﻊ‪ ‬ﻣ‪‬ﻦ ﻋ‪‬ﻼﻣﺎت‪ ‬اﻟﻨ‪ّ‬ﻔﺎق‪ :‬ﻗَﺴﺎو‪‬ة َاﻟْﻘَﻠْﺐِ و‪ ‬ﺟ‪‬ﻤ‪‬ﻮد‪ ‬اﻟْﻌ‪‬ﯿ‪‬ﻦِ و‪ ‬اﻟْﺈِﺻ‪‬ﺮَار‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻰ‬
‫اﻟﺬﱠﻧْﺐِ و‪ ‬اَﻟﺨُﻮض ﻋ‪‬ﻠَﯽ اﻟﺪ‪‬ﻧْﯿ‪‬ﺎ‪» ،«.‬ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ ﻋﻼﻣﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪي ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ .1 :‬ﻗﺴﺎوت ﻗﻠﺐ و ﺑﯽرﺣﻤﯽ‪.2 .‬‬
‫اﺷﮏﺑﺎر ﻧﺒﻮدن ﭼﺸﻢ ﮐﻪ ﺣﮑﺎﯾﺖ از ﻗﺴﺎوت ﻗﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .3 .‬اﺻﺮار ﺑﺮ ﮔﻨﺎه‪ .4 .‬ﻋﻼﻗﻪي ﺷﺪﯾﺪ و ﺣﺮص ﺑﺮ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و ﻣﺘﺎع آن‪) «.‬ﺣﻘّﺎﻧﯽ زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ (26 :1360 ،‬اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ را در ﺧﻮددارﻧﺪ زاﻫﺪ‬
‫ﺧﺸﮏ داراي ﻗﺴﺎوت ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و در درون ﺧﻮد ﺧﺪاي را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﺤﺴﯿﻦ اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ادﻋﺎي اﯾﻤﺎن و ﻣﺬﻫﺐ و دﯾﻦ را دارد ﺑﻠﮑﻪ از ﻣﺬﻫﺐ و زﻫﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻮﺳﺘﻪاي‬
‫ﺑﯽارزش و ﺑﺪون ﻣﻐﺰ را ﺑﺮاي ﺧﻮد و آﺧﺮﺗﺶ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﺻﻞ زﻫﺪ را ﻣﻬﻤﻞ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ‬
‫روﺷﻦروان اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﯾﻪي ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺧﻠﻮص ﻧﯿﺖ را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ از ﺗﻪ دل‬
‫ﺧﺪا را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺸﺄ ﮔﺮﯾﻪي ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ را دل ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ زاﻫﺪ از آن ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ اﺳﺖ‪» .‬ذﮐﺮ ﺧﺎﻟﺺ ﺑﻮد از ﺑﻨﺪ‬
‫ﻋﻼﯾﻖ رﺳﺘﻦ«؛ در اﯾﻦ ﻣﺼﺮع ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﻪ زﻫﺎد ﮐﺬاﯾﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ داﺋﻢ در ﺑﻨﺪ دﻧﯿﺎ و ﻣﺘﻌﻠّﻘﺎت آن ﺧﻮد را‬
‫زﻧﺪاﻧﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫رﺷﺘــﻪي ﺳﺒـﺤــﻪ ز زﻧّـﺎر ﻧﻤﯽﺑـﺎﯾـﺪ ﮐـﺮد‬ ‫ذﮐــﺮ ﺧﺎﻟــﺺ ﺑـﻮد از ﺑﻨــﺪ ﻋﻼﯾــﻖ رﺳﺘـــﻦ‬

‫دﻫﻦ زﺧـﻢ ز ﮔﻔﺘـــﺎر ﻧﻤــﯽﺑـﺎﯾــﺪ ﮐــﺮد‬ ‫ﺗﺎ دو ﻟﺐ ﺗﯿــﻎ دو دم ﻣﯽﺷــﻮد از ﺧﺎﻣﻮﺷــﯽ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1622 :1378 ،4‬‬

‫و‪:‬‬

‫آه ﮔـﺮدي اﺳـﺖ ﮐـﻪ از رﻓﺘـﻦ دل ﻣﯽﺧﯿﺰد‬ ‫ﮔﺮﯾﻪ اﺑﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از داﻣﻦ دل ﻣﯽﺧﯿﺰد‬

‫اﯾﻦ ﻧﺴﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺟﻮﺷﻦ دل ﻣﯽﺧﯿﺰد‬ ‫دم ﺟﺎنﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﯿـﺮه دروﻧﯽ ﻧﺪﻫﻨـــﺪ‬

‫‪٧٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫اﯾـــﻦ ﻧـــﻮا از ﺷﺠــﺮ اﯾﻤــﻦ دل ﻣﯽﺧﯿــﺰد‬ ‫زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ ﮐﺠﺎ‪ ،‬ﻧﻐﻤـﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﺠﺎ؟‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1647 :1387 ،4‬‬

‫»زﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ« ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰ و ﺗﺮك دﻧﯿﺎ ﺑﻪدروغ و ﺗﺰوﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻞ دﯾﻦ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪارﻧﺪ و آن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ و ﮐﺴﺐ ﻣﻨﺰﻟﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎد‪‬ي‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ و اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒ‪‬ﺖ دروﻏﯿﻦ روي ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﺧﺎرج از آﯾﯿﻦ اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ اﯾﻦ ﺧﺼﯿﺼﻪي ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ‬
‫آﻧﺎن را از داﯾﺮه ﺑﺸﺮﯾﺖ و ﺧﻠﯿﻔﮥاﻟﻬﯽ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫دل از ﺗﻮﺑـﻪ ﭘﺸﯿﻤـــﺎن ﺷــﺪه را ﻣـﯽﻣـﺎﻧـــﺪ‬ ‫داﻧﻪي ﺳﺒﺤﻪي ﺗﺰوﯾــﺮ ﻣـﻦ از دوري ﻣـﯽ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1684 :4‬‬

‫رﻧﺪ ﺻﺎﺋﺐ ﺷﺎﯾﺪ ﭼﻮن رﻧﺪ ﺣﺎﻓﻆ ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺘﯽ اﺳﻄﻮرهاي ﻧﺒﺎﺷﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﮐﻢ از آن ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ‬
‫اﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﻢ ﻗﺮار دادن رﻧﺪ و زاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬رﻧﺪ را ﻧﻤﺎد ﺑﺎرز ﺗﺮك ﺗﻌﻠّﻖ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده‬
‫و در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﻫﺎد را ﻧﻤﺎد و رﻣﺰي ﺑﺮاي ﺗﻌﻠّﻖ و واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪» .‬ﺑﺤﺮ« رﻣﺰي از ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻬﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زاﻫﺪان را ﺑﯽﺧﺒﺮ از اﯾﻦ ﺑﺤﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫زاﻫـــﺪان در ﮐﻤﺮ ﺳﺒﺤﻪي ﺻــﺪ داﻧﻪ زدﻧـﺪ‬ ‫ﺳﺮدﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻓﺸــﺎﻧﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟــﻢ رﻧـــﺪان‬

‫ﮐﻪ ﻗـﺪم ﺑﺮ ﻗـﺪم ﮔﺮﯾـــﻪي ﻣﺴﺘﺎﻧــــﻪ زدﻧــﺪ‬ ‫ﺧﺒﺮ ﺑﺤـﺮ از آن راﻫـﺮوان ﺑـﺎﯾـﺪ ﺟﺴـــﺖ‬

‫ﻃﺒـــﻞ رﺳـﻮاﯾــﯽ ﻣﺎ ﺑﺮ در ﻣﯿﺨـــﺎﻧـﻪ زدﻧــﺪ‬ ‫ﺻﺎﺋﺐ از ﺷـﺮم ﺑﺮون آي ﮐﻪ در روز ازل‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1696 :4‬‬

‫اﺑﯿﺎت ﺑﻌﺪ در اﺻﻞ اﻧﺘﻘﺎد و ﺗﻌﺮﯾﻀﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زاﻫﺪان‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﺑﯿﺎن ﮐﻠﻤﻪ‬
‫»ﺧﺎﻣﻮش« ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﻻزﻣﻪي ﻋﺮوج ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻﺳﺖ ﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﻫﺮزه و ﺣﺮف ﺑﯽﻋﻤﻞ‪ .‬ﮔﻔﺘﺎر‬

‫‪٧٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﯽاﺳﺎس و ﻧﺎﺑﺠﺎ را ﮐﺎري ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﮑﻮت و ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺰﯾﺪن را دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫زاﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻨـﺪه ﺑﺮ ﻣﻦ ﻣﺪﻫﻮش ﻣﯽزﻧــﺪ‬ ‫ﺑﺎﺷــﺪ ﭘﯿــﺎدهاي ﮐـﻪ زﻧـﺪ ﺧﻨــﺪه ﺑــﺮ ﺳــﻮار‬

‫ﺗﺎ ﻧﺎرس اﺳﺖ ﺑﺎده ﺑﻪ ﺧﻢ ﺟﻮش ﻣﯽزﻧﺪ‬ ‫ﺻﺎﺋــﺐ دﻟﯿــﻞ ﭘﺨﺘﮕــﯽ ﻋﻘﻞ ﺧﺎﻣﺸﯽ اﺳـﺖ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2006 :1387 ،4‬‬

‫ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻨﺸﺎن ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ازﺟﻤﻠﻪي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در ردهي اﻓﺮاد ﻣﺆﻣﻦ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ آوردهاﯾﻢ ﻫﻤﻪ ﮔﻮاه اﯾﻦ‬
‫ﻧﮑﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زاﻫﺪان رﯾﺎﮐﺎر در ﺳﺨﻦ و ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﮐﺬاﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ و از ﻋﻤﻖ ﺟﺎن ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﺎريﺗﻌﺎﻟﯽ را‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ذﮐﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ را ﺑﺪون ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و ﻓﻘﻂ از ﺳﺮ ﻋﺎدت و ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﺐ‬
‫ﻣﺮدم ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺐ ﻣﯽﺟﻨﺒﺎﻧﻨﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﭼﺮﺧﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اوﺿﺎع در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ ﺣﺪي ﺷﺎﯾﻊ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ روﺷﻦدل را ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض واداﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ در دﻟﺖ ذﮐﺮ ﮔﻮي ﺣﻖّ ﺑﺎش ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﻃﻮﻃﯽ ﻫﻢ از ﺳﺮ ﺗﻘﻠﯿﺪ ﺧﺪا را ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽداﻧﺪ و ذﮐﺮش را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﺣﺮف و ﺻـﻮت ﺧﺪا را ﮐﺮﯾـﻢ ﻣﯽداﻧﺪ‬ ‫ﺑﻪ دل ﻣﺬﮐﱢــﺮ ﺣﻖّ ﺑـﺎش ورﻧـﻪ ﻃﻮﻃــﯽ ﻫــﻢ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1870 :4‬‬

‫ﭼﺮا ﺑﻪ ﮔـﺮدن او ﺧـﻮن ﻣــﻦ وﺑـﺎل ﺷــﻮد‬ ‫ﭼﻮ ﺷﻤﻊ ﺧﻮد ﺳﺮﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮرم ز ﻏﯿﺮت ﻋﺸﻖ‬

‫ﮐﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺮﻗﻪي ﭘﺸﻤﯿﻦ ﮐﺲ اﻫﻞﺣﺎل ﺷﻮد‬ ‫دﻟـﯽ ﭼـﻮ ﻧـﺎﻓـﻪ ﭘــﺮ از ﺧــﻮن ﮔــﺮم ﻣـﯽﺑـﺎﯾـﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1916 :4‬‬

‫اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻤﺎم ﺷﺌﻮن زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎ و ﻗﺪر اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻘﺪﯾﺮﮔﺮاﯾﯽ در اﺷﻌﺎر و آﺛﺎر‬
‫ادﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ادﯾﺒﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ادب ﻓﺎرﺳﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﯿﺖ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‬
‫اﺷﺎره دارد )اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﻪ ﺻﺮف اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺟﺒﺮﮔﺮاي ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮده اﺳﺖ(‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﻟﯿﺎﻗﺖ ﻫﺮ ﻓﺮدي در روز‬
‫اَﻟﺴﺖ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪه اﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺷﻘﺎوت ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪه اﺳﺖ در اﯾﻦ ﺳﺮاي ﺳﭙﻨﺠﯽ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺗﻘﺪﯾﺮ زﻫﺎد را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﻤﺎن روز ازل ﺗﻘﺪﯾﺮﺷﺎن اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﯾﺎﮐﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ و رﯾﺎﮐﺎر ﻧﯿﺰ از دﻧﯿﺎ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘّﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻀﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ زاﻫﺪان ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﻏﻔﻠﺖ ﺧﻮد ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﮐﻨﺎر ﻧﻬﺎدن زﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ از آن ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٨٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫در ﮐﻨــــــﺎر رﻏﺒﺘــــــــﺶ آن رﯾﺨﺘﻨــــﺪ‬ ‫ﻫــــﺮﮐﺴــــﯽ را ﻫـــﺮ ﭼــﻪ ﺑـﺎﯾﺴـــﺖ از ازل‬

‫ﻧﻘـــﻞ ﭘﯿــــﺶ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘـــــــﺎن رﯾﺨﺘﻨــــﺪ‬ ‫ﺳﺒﺤــﻪ ﭘﯿـــــﺶ زاﻫــــــــﺪان اﻧـﺪاﺧﺘﻨــــــﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2174 :1387 ،4‬‬

‫روز و ﺷﺐ ﻣﺤﺸﻮر ﺑﺎ ﺻﺪ ﻋﻘﺪهي ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺒﺎش‬ ‫ﺳﺒﺤـﻪي ﺗﺰوﯾـﺮ را در ﮔــﺮدن زاﻫــﺪ ﻓﮑــــﻦ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2352 :5‬‬

‫از ﺧﻔﻘﺎن ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و روي ﺻﺤﺒﺘﺶ ﺑﺎ رﯾﺎﮐﺎران ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ و ﮐﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪﻏﻔﻠﺖ زدهاﻧﺪ و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺻﺪاي ﻧﺎﻟﻪ و ﻓﺮﯾﺎد ﻋﺎﺑﺪان راﺳﺘﯿﻦ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮد و از ﻧﺒﻮد ﻓﺮﯾﺎدرس‬
‫ﺷﮑﻮه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫زﻧّــــــﺎر را ز دﺳـــﺖ ﺑﺮﻫﻤـــﻦ ﮐﺸﯿـــﺪهاﻧـــﺪ‬ ‫زﻫ‪‬ـــــﺎد ﺑﻬــﺮ رﺷﺘـــــﻪي ﺗﺴﺒﯿـــﺢ ﺑــــﺎرﻫــﺎ‬

‫ﻓﺮﯾــﺎدﻫـﺎ ز ﺳﯿﻨــــــﻪي ﮔﻠﺸـــﻦ ﮐﺸﯿـــﺪهاﻧـــﺪ‬ ‫ﻣﺎ ﺑـﯽﮐﺴﯿـــﻢ ورﻧـﻪ ﺑـﻪ ﯾـﮏ ﻧــﺎﻟـﻪ ﺑﻠﺒـــﻼن‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2000 :4‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮐﺴﯽ در ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ و ﻋﺒﺎدﺗﯽ رﻏﺒﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﭼﻮن در اﻧﻈﺎر ﻋﻤﻮم ﻗﺮار‬
‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺴﺎﻟﺖ را ﮐﻨﺎري ﻧﻬﺎده و ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺸﺎط ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺷﮏ اﯾﻦ ﻓﺮد رﯾﺎﮐﺎر و ﻋﻤﻞ او رﯾﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﭘـــﺮده ﮐﻪ داﻧـــﺪ ﮐــﻪ ﭼﻬـﺎ داﺷﺘــﻪ ﺑﺎﺷــﺪ؟‬ ‫آنﮐﺲ ﮐﻪ دل از ﺧﻠـﻖ رﺑﺎﯾــــﺪ رخ ﮐــــﺎرش‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2110 :4‬‬

‫ﻧﻪ ﺻـﺪف زان ﮔﻮﻫـﺮ ﯾﮏداﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺳﺨـﻦ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﮔﻮش ﺣﻖّ ﺷﻨﻮ‪ ،‬ورﻧﻪ ﻣﺴﻠﺴﻞ ﻫﻤﭽﻮ ﻣﻮج‬

‫زاﻫــﺪي ﮐـﺰ ﺳﺒﺤـﻪ ﺻـﺪ داﻧﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ ﺳﺨــﻦ‬ ‫ﻏﺎﻓـﻞ از ﺳﺮرﺷﺘـﻪ آن ﮔﻮﻫـــﺮ ﯾﮏداﻧــﻪ اﺳــﺖ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2926 :6‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ؛ ﮔﻔﺘﺎرت را ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮدار دروﻏﯿﻦ ﺧﻮد ﮐﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻨﺪ‬
‫در ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺳﺨﻦ دلﻧﺸﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن ﻧﺪاري؟ ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺑﻪ زاﻫﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎش‬
‫ﮐﺮداري ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﻈﺎر اﻏﯿﺎر داري ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮد و ﮔﻔﺘﺎرت ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﺧﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٨١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺗﺎ ﭼﻨــﺪ ﺟﻬــﺪ در ﺳﺨــﻦ دلﻧﺸﯿــــﻦ ﮐﻨــﯽ؟‬ ‫ﮔﻔﺘــــــﺎر را ﺑــﻪ ﺧﻮﺑـﯽ ﮐـــــﺮدار ﮐــﻦ ﺑ‪‬ــﺪ‪‬ل‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3387 :1387 ،6‬‬

‫‪ .1-2-5-3‬ﻋﯿﺐﮔﻮﯾﯽ زاﻫﺪان‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻄﺎﭘﻮش و ﺳﺘّﺎراﻟﻌﯿﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻋﺮﻓﺎن و ﺣﻘﯿﻘﺖﺷﻨﺎﺳﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را دارد‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻋﯿﺐ ﭘﻮش ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﻋﯿﺐﮔﻮ‪ .‬زاﻫﺪان ﮐﻪ ﻣﺪ‪‬ﻋﯽ دﯾﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮد ﻋﯿﺐﮔﻮي دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬رﯾﺸﻪي ﻋﯿﺐﺟﻮﯾﯽ را ﺑﺎﯾﺪ در اﻣﻮري ﭼﻮن ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﮐﯿﻨﻪﺟﻮﯾﯽ‪ ،‬ﻏﺮور و ﺗﮑﺒ‪‬ﺮ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻋﯿﺐ دﯾﮕﺮي اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ اﻧﮕﯿﺰه ﺣﺴﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﺎ در ﭘﯽ اﻧﺘﻘﺎم و ﮐﯿﻨﻪﺟﻮﯾﯽ اﺳﺖ‬
‫و ﯾﺎ آن ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮﺗﺮ از دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮاً ﺻﻮﻓﯿﺎن ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪه ﺑﻮدهاﻧﺪ‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻋﯿﺐ ﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ آن ﻋﯿﺐ در وي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﺒﯿﻨﺪ‪) «.‬ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ‪ ،‬ج ‪ (471 :1377 ،2‬وﻗﺘﯽ در دﯾﮕﺮان ﻋﯿﺒﯽ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﻤﯽ از وﺟﻮدش ﺑﻪ‬
‫دﻧﯿﺎي ﻋﯿﺐ ﺗﻌﻠّﻖ دارد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﯾﻨﮑﻪ آن ﻋﯿﺐ در وي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﻐﺮور ﺷﻮد و ﺧﻮد را اﯾﻤﻦ ﭘﻨﺪارد‪ .‬از ﮐﺠﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻋﯿﺐ از او ﻧﯿﺰ ﺳﺮ ﻧﺰﻧﺪ؟ ﺗﺎ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ »ﻻﺗﺨﺎﻓﻮا« )ﻓﺼﻠﺖ‪ (30/41 :‬از ﺣﻖّ ﻧﺸﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻄﻮر‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را ﺧﻮش و اﯾﻤﻦ ﭘﻨﺪارد و ازآﻧﭽﻪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺶآﻣﺪه‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮔﻤﺎن ﺑﺮد؟ اﺑﻠﯿﺲ‬
‫ﺳﺎلﻫﺎ در درﮔﺎه ﺣﻖّ ﻧﯿﮏﻧﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺎﻗﺒﺖ رﺳﻮا ﺷﺪ‪) .‬زرﯾﻦﮐﻮب‪(388 :1382 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ آن ﺳﯿﺎهدﻟﯽ ﻣﯽﺗﺎزد ﮐﻪ ﺳﯿﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻧﻨﮓ‪ ،‬ﺗﺰوﯾﺮ و ﺳﺎﻟﻮس ﺗﻤﺎم وﺟﻮد او را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﻓﮑﺮ آﻧﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﯿﺐ دﯾﮕﺮان را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ و در ﻋﻮض از ﻋﯿﺐ ﺧﻮد ﭼﺸﻢ ﻓﺮا ﭘﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ و در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ دﯾﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ اﺳﺘﺨﺮاجﺷﺪه اﺳﺖ در ذﯾﻞ آوردهاﯾﻢ‪:‬‬

‫ﭼﻮن ﺻﺒﺢ ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻨـﺪ ﻋ‪‬ﻠَـﻢ‪ ،‬ﭘــﺮده دراﻧﻨــﺪ‬ ‫اﯾـﻦ دوﺳـﺖ ﻧﻤـﺎﯾــﺎن ﺳﯿــــﻪدل ﮐـﻪ در آﻓــــﺎق‬

‫زان اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣﺸﻐــﻮل ﺑﻪ ﻋﯿـﺐ دﮔــﺮاﻧﻨــﺪ‬ ‫آﻟﻮدﮔـــﯽ ﺧﻠـــﻖ ﻓـﺮوﻣـﺎﯾــﻪ ﺑـﻪ ﺻـــﺪ ﻋﯿــــﺐ‬

‫ورﻧــﻪ در و دﯾــــﻮار ز ﺻﺎﺣــﺐ ﺧﺒـــﺮاﻧﻨـﺪ‬ ‫ﮔﻮش ﺗﻮ ﮔﺮانﺧــﻮاب ﭘﺬﯾـــﺮاي ﺧﺒــﺮ ﻧﯿﺴـــﺖ‬

‫زﯾﻦ ﺧﺮﻗــﻪ ﭼـﻮ آﯾﻨــﺪ ﺑــﺮون ﺳﯿـــﻢﺑﺮاﻧﻨــﺪ‬ ‫ﭘـﺎﮐﯿـــﺰه دروﻧــــﺎن ﮐﻪ ﺑـــﺮون ﺳـــﺎز ﻧﺒـﺎﺷﻨــﺪ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2123 :1387 ،4‬‬

‫‪٨٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫زاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد و اﻋﻤﺎل ﭘﻮچ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻐﺮور اﺳﺖ زﺑﺎن ﺑﻪ ﻓﺎش ﮐﺮدن ﻋﯿﻮب و ﻧﻮاﻗﺺ دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﻼﻣﺖ و ﻧﮑﻮﻫﺶ اﻓﺮاد ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ درﺻﻮرﺗﯽ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ را از ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺮدهﭘﻮﺷﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﺒﯿﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻪ ﭘــﺮدهﭘﻮﺷــﯽ ﻋﯿـﺐ ﮐﺴــﺎن ﻫﻨــﺮ ﺑﺎﺷــﺪ‬ ‫ز ﻋﯿـﺐ ﺧﻮﯾــﺶ‪ ،‬ﻫﻨـﺮ ﻧﯿﺴـــﺖ ﭼﺸــﻢ ﭘﻮﺷﯿـﺪن‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1858 :1387 ،4‬‬

‫در زﻣﯿﻦ ﻧﺮم ﻃﻮﻓﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺟﺎروب ﺧﺸﮏ‬ ‫زاﻫـﺪان ﺗﯿﻎ زﺑــﺎن ﺑــﺮ ﺧﺎﮐﺴــــﺎران ﻣﯽﮐﺸﻨــــﺪ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2508 :5‬‬

‫ﺷﺎﺧﭽﻪ ﺑﻨﺪي؛ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﯿﻮﻧﺪ ﮐﺮدن درﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ ﺗﻬﻤﺖ و ﺑﻬﺘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎﻇﺮاﻓﺖ ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻨﺎﯾﯽ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و زاﻫﺪان را اﻫﻞ ﺗﻬﻤﺖ زدن ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮك ﻋﺼــﺎ و ﺷﺎﻧــﻪ و ﻣﺴــﻮاك ﮐـﺮدهاﯾـﻢ‬ ‫ﭼـﻮن اﻫــﻞ زﻫــﺪ ﺷﺎﺧﭽـــﻪ ﺑﻨــﺪي ﻧﻤﯽﮐﻨﯿــــﻢ‬

‫ﮔﻨﺞ ﮔﻬـــﺮ ز آﺑـﻠــﻪ در ﺧــﺎك ﮐـﺮدهاﯾـﻢ‬ ‫ﭼـﻮن اﺑـــﺮ ﻫـﺮﮐﺠـــﺎ ﻗــــﺪم ﻣـﺎ رﺳﯿــﺪه اﺳـــﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2835 :5‬‬

‫‪ .2-2-5-3‬رﯾﺎ در اﻋﻤﺎل‬
‫اﺑﯿﺎﺗﯽ را ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ آوردهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ رﯾﺎ در اﻋﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي ﮐﺜﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺮﻓﻪ را ﭘﯿﺶﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و‬
‫درﺻﺪد ﻓﺮﯾﺐ ﻣﺮدم ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻇﺎﻫﺮﺑﯿﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﻓﺮﯾﺐﮐﺮدار رﯾﺎﮐﺎران ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ در‬
‫اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﻪ ﻣﺬﻣﺖ آﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﺪ ﺑﻪ زاﻫﺪان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺷﺮم ﮐﻨﯿﺪ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﺮدم از‬
‫ﺧﻮدي ﺧﻮد رﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﭘﯽ اﯾﻦ ﻫﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻞ ﺧﻄﺎﯾﯽ‬
‫ﺷﻮﯾﺪ و از دﯾﺪ آﻧﺎن ﺧﻮار ﺷﻮﯾﺪ و ﺗﺄﯾﯿﺪﺷﺎن را از دﺳﺖ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺧﺪاي را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ و‬
‫ﺗﻤﺎم ﻫﻢ‪ ‬و ﻏﻢ ﺷﻤﺎ ﺧﻠﻖ ﺧﺪاﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫دود ﺑﯿـــﺶ از ﻫﯿــﺰم ﻧﻤﻨـــﺎك ﻣﯽآﯾـﺪ ﺑـﺮون‬ ‫زاﻫـــﺪان را ﻧﯿﺴــﺖ آه و ﻧـﺎﻟــﻪي ﺗـــﺮ داﻣﻨــــﺎن‬

‫دﺳﺖ ﺳﺎﻏﺮ ﮔﯿـﺮ ﻣﺎ از ﺗــﺎك ﻣﯽآﯾــﺪ ﺑــﺮون‬ ‫ﺟﻮش ﻣﺴﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻣﺎ را ﺧﻼص از ﺣﺒﺲ ﺧﺎك‬

‫‪٨٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2984 :1387 ،6‬‬

‫و‪:‬‬

‫آﺑﺮوي ﺧﻮد ﻣﺒﺮ در ﻋـﺮض ﻣﻄﻠـﺐ ﺑﯿـﺶ ازﯾﻦ‬ ‫ﭘﯿﺶ ﻫﺮ ﻧﺎ ﺷﺴﺘـــﻪ روﯾﯽ واﻣﮑــﻦ ﻟﺐ ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ‬

‫روز ﺧﻮد را از ﺳﯿﻪﮐﺎري ﻣﮑﻦ ﺷﺐ ﺑﯿﺶ ازﯾﻦ‬ ‫ﮔﺮ ﺷـﺐ ﺧــﻮد را ﻧﻤـﯽﺳـــﺎزي ز ﺑـﺮق آه‪ ،‬روز‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2996 :6‬‬

‫و‪:‬‬

‫ز ﺷــــﺮم ﺧﻠــﻖ ﺑـﻪ ﮔــﺮد ﺧﻄــﺎ ﻧﻤﯽﮔـﺮدي‬ ‫اَﯾﺎ ﮐﺴـــــﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻨـــــﮕﺎم ارﺗـــﮑﺎب ﮔﻨـﺎه‬

‫ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ و ﺗـﻮ از ﺧــﻮد ﺟـــﺪا ﻧﻤﯽﮔــﺮدي‬ ‫ز ﺧﻠﻖ ﺑﯿﺶ‪ ،‬ز ﺧﻮد ﺷﺮم ﮐـﻦ ﮐـﻪ ﺧﻠــﻖ از ﺗـﻮ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3342 :6‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﻼف ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﻮن‪ :‬ﺳﻨﺎﯾﯽ و ﺣﺎﻓﻆ و ‪ ...‬از ادب اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ و از‬
‫واژهﻫﺎي ﻧﻈﯿﺮ ﺧﺮاﺑﺎت‪ ،‬ﻣﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽ و ‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ زاﻫﺪ ﻃﻌﻨﻪ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ اﻫﻞ رﯾﺎ اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺧﺮاﺑﺎت را درك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻘﺎﺑﻞ از واژهاي ﭼﻮن ﻣﺴﺘﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺳﺒﮏ و ﺳﯿﺎق اﺑﯿﺎت ﺳﻨﺎﯾﯽ و ﺣﺎﻓﻆ را دارد؛ ﮐﻪ ﺑﺎ دﻗّﺖ ﻧﻈﺮ و ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﯽ ﻣﺴﺘﺎن را ﺑﯽ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ‬
‫دوﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ درﺑﻨﺪ ﺟﻠﻮهﮔﺮي ﻋﺎﻟﻢ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رﯾﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺗﯿﻎ زﺑﺎﻧﺶ ﺑﺎﻇﺮاﻓﺘﯽ ﻣﺜﺎلزدﻧﯽ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ‬
‫زاﻫﺪان ﻣﺮاﺋﯽ و ﻣﺘﺼﻮﻓﺎن ﻣﺘﻌﺒﺪ ﻧﻤﺎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ در اﯾﻦ دﻧﯿﺎ‪ ،‬دﯾﻦ را ﺑﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ ﻓﺮوﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ روي در ﺧﻠﻖ دارﻧﺪ و ﺧﺎﻟﻖ را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ آنﻫﺎ ﺷﺮك‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن اﯾﻦ دﻧﯿﺎ ﻫﻤﻪﭼﯿﺰ ﺧﻮد را ﺑﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯿﺖ ﻓﻮق اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺬﮐﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻃﺎﻋﺖ اﻫﻞ ﺧﺮاﺑﺎت از ﺳﺮ ﺻﺪق اﺳﺖ ﻧﻪ رﯾﺎ‪.‬‬

‫ﻃﺎﻋــﺖ اﻫـــﻞ ﺧﺮاﺑــﺎت رﯾﺎﯾــﯽ ﻧﺸــﻮد‬ ‫ﻫﺮدو ﻋﺎﻟـــﻢ ﺑـﻪ ﻧﻈــﺮ ﻫﯿـــﭻ ﺑـﻮد ﻣﺴﺘـــﺎن را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1745 :4‬‬

‫‪٨٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ .1-2-2-5-3‬ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ‬

‫ازﻧﻈﺮ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬اﺻﻞ ﺧﻠﻮت اﻋﺮاض از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮏ را از ﺣﻖّ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﻤﺎل ﺧﻠﻮت‪،‬‬
‫ﮐﻪ ﺧﻠﻮت ﻋﺎرف اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻋﺎرف ﺗﺎ اﺑﺪ ﺧﻠﻮت اﺳﺖ و ﭼﯿﺰي ﻏﯿﺮ از اﷲ در آن وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﺣﺘﯽ ﺧﻮد ﻋﺎرف ﻫﻢ ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ در ﺧﺼﻮص ﺧﻠﻮت و ﺷﺮاﯾﻂ آن در رﺳﺎﻟﻪي اﺳﺮار‬
‫اﻟﺨﻠﻮه ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮏ ﺧﻠﻮتﻧﺸﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ﻣﺘﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻠﻮت‪ ،‬دوري از ﺧﻠﻖ را ﺗﻤﺮﯾﻦ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻧﻔﺴﺶ را ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﻗﻠﺖ ﻃﻌﺎم و ﮐﻼم ﺧﻮب اﻣﺘﺤﺎن ﮐﻨﺪ‪) .‬اﻓﺘﺨﺎر‪(101 :1390 ،‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻋﺰﻟﺖ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ دروﻏﯿﻦ رﯾﺎﮐﺎران از ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن‪ :‬ﻋﻨﮑﺒﻮﺗﯽ ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪاي‬
‫ﻣﺘﺮﺻ‪‬ﺪ ﺷﮑﺎر ﻣﮕﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺸّﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺐزﻧﺪهداري ﺧﻮن ﺧﻠﻖ را ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﺟﻐﺪي ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪي‬
‫وﯾﺮاﻧﻪاي ﻧﺸﺴﺘﻪ و ‪ ...‬اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﮑﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ در ﭘﯽ ﺗﻔﻬﯿﻢ ﺧﻠﻖ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫و ﺧﻠﻮتﮔﺰﯾﻨﯽ ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎن ﮔﻨﺠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮔﻨﺞ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﻟﻄﻒ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ دروﯾﺸﺎن ﻣﯿﺴﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﻪﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺑﯿﺎت رﯾﺎﺳﺘﯿﺰاﻧﻪي ﺻﺎﺋﺐ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر زاﻫﺪان ﻋﺎرفﻧﻤﺎ ﻧﯿﺰ از ﮔﺰﻧﺪ ﺗﯿﻎ زﺑﺎن و اﻧﺘﻘﺎد‬
‫ﺷﺎﻋﺮ در اﻣﺎن ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺷﻌﺮي در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ را در اداﻣﻪ آوردهاﯾﻢ‪:‬‬

‫ﻣﻦ ز ﻋﺰﻟــﺖ در ﻣﻘـﺎم ﺧﻮدﻧﻤـﺎﯾـﯽ ﻧﯿﺴﺘــﻢ‬ ‫ﺑﯿﺸﺘــﺮ ﻋﺰﻟـﺖ ﮔﺰﯾﻨـﺎن در ﮐﻤﯿــﻦ ﺷﻬـﺮﺗﻨــﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2575 :1387 ،5‬‬

‫و‪:‬‬

‫دام در ﺧـﺎك ﺑﻪ اﻧـﺪازِ ﮐﺸﯿــﺪن ﻣﮕـــﺬار‬ ‫ﮔﻮﺷﻪﮔﯿــﺮي ﭘـﯽ ﺗﺴﺨﯿــﺮ دل ﺧﻠـﻖ ﻣﮑــﻦ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2253 :5‬‬

‫و‪:‬‬

‫ﻋﻨﮑﺒﻮﺗﺎن را ﻣﮕﺲ در ﻏﺎر دارد ﮔﻮﺷﻪﮔﯿﺮ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ از ﻋﺰﻟﺖ ﻏﺮض زﻫ‪‬ﺎد را ﺟﺰ ﺻﯿﺪ ﺧﻠﻖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪،‬ج ‪(2241 :5‬‬

‫و‪:‬‬

‫ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺣﺮم ﮐﻌﺒﻪ‪ ،‬ﺻﻨـﻢ ﺧﺎﻧـﻪ ﺷﻤـﺮ‬ ‫ﺧﻠـﻮﺗــﯽ ﮐـﺰ ﺧـﻮدي ﺧﻮﯾــﺶ ﺗﻮ را ﻧﺴﺘـﺎﻧـﺪ‬

‫‪٨٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2259 :1387 ،5‬‬

‫و‪:‬‬

‫ﻋﻨﮑﺒﻮﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎزد ﺑﻪ ﺷﮑــﺎر ﻣﮕﺴـﯽ‬ ‫ﮔﻮﺷـﻪﮔﯿــﺮي ﮐﻪ ﺑـﻮد ﺷﺎد ﺑﻪ ﺻﯿ‪‬ـﺎدي ﺧﻠـﻖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3325 :6‬‬

‫و‪:‬‬

‫ﻣﺮد درﯾﺎ ﻧﯿﺴﺘـﯽ در ﺟﻮﯾﺒــﺎر اﻧﺪﯾﺸــﻪ ﮐـﻦ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﺒـﺾ ﭘـﯽ ﺑـﺮدن ﺑﻪ اﺣــﻮال درون‬

‫زﯾﻨﻬﺎر از زاﻫـﺪ ﺷﺐزﻧـﺪهدار اﻧـﺪﯾﺸــﻪ ﮐﻦ‬ ‫ﭘﺸّﻪ ﺑﺎ ﺷـﺐ زﻧﺪهداري ﺧـﻮن ﻣﺮدم ﻣﯽﺧـﻮرد‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2949 :6‬‬

‫و‪:‬‬

‫ﺻـﻮرت دﯾــﻮار اﮔﺮ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿـﺮون آﻣـﺪي‬ ‫زاﻫﺪ از ﺧﺸﮑﯽ ﺳﺒﮏروﺣـﺎﻧـﻪ ﺑﯿﺮون آﻣـﺪي‬

‫ﺟﻐـﺪ اﮔﺮ از ﮔﻮﺷـﻪ وﯾــﺮاﻧﻪ ﺑﯿـﺮون آﻣــﺪي‬ ‫ﺧﻮاﺟــﻪ ﻫـﻢ ﻣﯽآﻣــﺪ از اﻧﺪﯾﺸﻪي دﻧﯿـﺎ ﺑـﺮون‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3247 :6‬‬

‫ﻣﺆﺗﻤﻦ )‪ (56 :1364‬در ﮐﺘﺎب »ﮔﻬﺮﻫﺎي راز از درﯾﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺻﺎﺋﺐ« درﻣﻮرد ﺻﺎﺋﺐ و رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي وي‬
‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ در ﻋﯿﻦ دﯾﻦداري و اﻟﺰام ﻇﻮاﻫﺮ ﺷﺮع ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ از زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ و ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ‬
‫ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ ﺑﻪﮐﻠّﯽ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺑﻮده از زرق و رﯾﺎ و ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي و ﻋﻮامﻓﺮﯾﺒﯽ ﮐﻤﺎل ﻧﻔﺮت را داﺷﺘﻪ و ﻫﻤﻮاره رﯾﺎﮐﺎران‬
‫و زاﻫﺪان دروﻏﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ و در اﻇﻬﺎر اﯾﻦ اﻧﺘﻘﺎدات ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯽﭘﺮوا و ﺷﺪﯾﺪاﻟّﻠﺤﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪«.‬‬

‫‪ .3-5-3‬ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﭘﻮﺷﺶ و ﻇﺎﻫﺮ‬

‫دل زاﻫﺪ ﮐﻪ آﮐﻨﺪه از ﻓﺮﯾﺐ و ﻣﮑﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎ زرق آﻣﯿﺨﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ را ﻣﺮده ﺧﻄﺎب ﮐﺮده ﮐﻪ دﺳﺘﺎر را ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﺧﻮد ﭼﻮن ﮔﻨﺒﺪي ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻮدن اﯾﻦ ﻋﺎﺑﺪ ﻧﻤﺎﻫﺎ ﻧﻘﺶ اﻓﺮاد دﯾﻦدار را ﺑﺎزي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ رﻧﮓ و رﯾﺎ ﻫﺪﻓﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻮن ﺑـﺮ ﺳــﺮﺧـﻮد ﮔﻨﺒــﺪ دﺳﺘــــﺎر ﻧﺴــﺎزد؟‬ ‫ﻣـﺮده اﺳـﺖ دل زاﻫــﺪ دمﺳـــﺮد ز ﺗﺰوﯾــﺮ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2107 :1387 ،4‬‬

‫‪٨٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺗﺰوﯾﺮ‪ :‬ﻓﺮﯾﺐ و ﻣﮑﺮ و ﺗﻠﺒﯿﺲ و دروغ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻌـﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﻃـﺮّهي دﺳﺘــﺎر ﻓﺮوﺷﻨــﺪ‬ ‫ﺳـــﺎزﻧـﺪ ﻋﯿـــﺎن ﻣﺤﻀــﺮ ﺑﯽﻣﻐــﺰي ﺧــﻮد را‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2122 :1387 ،4‬‬

‫ﻃﺮّهي دﺳﺘﺎر‪ :‬ﻋﻼﻗﻪي دﺳﺘﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻃﺮهي زر ﺗﺎر‪ :‬ﺗﺎرﻫﺎي ﻣﻘﯿﺶ ﺑﺎ ﺑﺎدﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﺮده ﺑﺮ‬
‫دﺳﺘﺎر ﮔﺬارﻧﺪ )ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪.(137 :1364 ،2‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اداﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻃﻌﻦ ﺑﻪ اﻓﺮاد رﯾﺎﯾﯽ و ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫رﯾﺎﯾﯽ ﺑﺮ دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﺎرم ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ واژهﻫﺎي ﭼﻮن زﻧﺎر و ﺳﺎﻏﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﻃﺮهي دﺳﺘﺎر‬
‫را در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﮑﺎر ﺑﺮده و ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻀﺎدﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﮐﻼﻣﺶ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪﺟﺎي ﻋﻘــﻞ در ﺳـﺮ ﻃـﺮّهي دﺳﺘـﺎر ﺑﺎﯾﺴﺘـﯽ‬ ‫ﻏﻠــﻂ ﮐـﺮدم ﻧﯿــﻔﺘـﺎدم ﺑﻪ ﻓﮑـﺮ ﻇﺎﻫﺮ آراﯾـﯽ‬

‫ﻣـﺮا از ﺧـﻂّ ﺳﺎﻏـﺮ ﺑـﺮ ﮐﻤـﺮ زﻧّــﺎر ﺑﺎﯾﺴﺘــﯽ‬ ‫ﯾﮑﯽ ﺻﺪ ﺷـﺪ ز ﺗﺴﺒﯿـﺢ رﯾﺎﯾﯽ ﻋﻘﺪهي ﮐﺎرم‬

‫ﺑﻪ ﻗـﺪر ﺟــﺮم اﮔـﺮ ﺗﺴﺒﯿـﺢ اﺳﺘﻐﻔـﺎر ﺑﺎﯾﺴﺘـﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺎر اﺷﮏ ﺻﺎﺋﺐ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪم رﯾﮓ ﻫﺎﻣﻮن را‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3286 :1387 ،5‬‬

‫در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺻﺪ‪ :‬ﺻﻔﺖ ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﻋﺪدي اﺳﺖ و ﮐﻨﺎﯾﻪ از ﻋﺪد ﺑﺴﯿﺎر )ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪:1364 ،2‬‬
‫‪.(121‬‬

‫ﻋﻘﺪه ﮐﺎر ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﮐﺎر و ﮔﺮه ﮐﺎر )ﻫﻤﺎن‪.(154 :‬‬

‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﮐﺴﯽ را زﻧّﺎر ﮐﺮدن‪ :‬از دﯾﻦ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪن ﮐﺴﯽ را )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪.(158 :1364 ،1‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن اﺳﻼف ﺧﻮد و ﺑﻪﺧﺼﻮص ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬از زﻫﺪﻓﺮوﺷﯽ ﻓﻘﯿﻬﺎن ﺧﻮدﻓﺮوﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ‬
‫ﺟﺎه و ﺟﻼل و ﺛﺮوت دﯾﻦ ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل دﻧﯿﺎي ﻧﺎﭼﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺮاج ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎد ﺗﻨﺪي دارد‪ .‬در آﺧﺮ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﮐﻪ ﻃﺒﻊ ﺣﺴﺎس ﺻﺎﺋﺐ از دورﻧﮕﯽ و دوروﯾﯽ ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺪ‪‬ي ﮐﻪ در ﺗﻤﻨّﺎي‬
‫رﻫﺎﯾﯽ از اﻫﻞ رﯾﺎ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٨٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻫﯿــــﭻ ﺟـﺎ ﺗـﺎ در ﻣﯿﺨــــﺎﻧﻪ ﻧﮕﯿـــﺮد آرام‬ ‫ﻫـﺮ ﮐـﻪ از ﺣﻠﻘـﻪي ارﺑﺎب رﯾـﺎ ﺳﺎﻟـﻢ ﺟﺴـﺖ‬

‫آب در دﯾـــــﺪه ﭘﯿﻤــﺎﻧــﻪ ﻧﮕﯿـــــﺮد آرام‬ ‫ﺑﺲ ﮐﻪ در ﻣﯿﮑﺪه ﺧﻮرﺷﯿـﺪ ﻋﺬاران ﻓﺮﺷﻨــﺪ‬

‫ﻋﺸـــﻖ در ﮐﻌﺒــﻪ و ﺑﺘﺨــﺎﻧـﻪ ﻧﮕﯿــﺮد آرام‬ ‫ﺳﯿــﻞ را ﻣﻨــﺰل آرام ﺑــﻪﺟــﺰ درﯾــﺎ ﻧﯿﺴــﺖ‬

‫ﻫﯿـــﭻ ﮐﺎﻓــﺮ ﺑــﻪ ﺻﻨــﻢ ﺧﺎﻧﻪ ﻧﮕﯿﺮد آرام!‬ ‫ﺑـﻪ ﻧﮕﺎﻫـﯽ ز دل و دﯾـﻦ و ﺧﺮد ﭘﺎك ﺷﺪﯾـﻢ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2713 :1387 ،5‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ روﺷﻦﺑﯿﻦ دل زاﻫﺪ را از ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣ‪‬ﯽ ﺗﻬﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ ﻃﻌﻨﻪ و اﺳﺘﻬﺰا زاﻫﺪ را ﻓﺮزاﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ ﺻﻔﺖ ﺑﻪ زاﻫﺪ از ﻣﻘﻮﻟﻪي اﺳﺘﻌﺎرهي ﺗﻬﮑﻤﯿ‪‬ﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زاﻫﺪ ﻧﺎدان و ﻫﯿﭻ ﻧﺪان‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از اﺑﯿﺎﺗﺶ از اﺳﺘﻌﺎره ﺗﻬﮑﻤﯿ‪‬ﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺗﻤﺴﺨﺮآﻣﯿﺰ زاﻫﺪ‬
‫ﻓﺮزاﻧﻪ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﺷﺮط ﻣﻌﺮﻓﺖ زاﻫﺪ را در ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻣ‪‬ﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺷﺮاب ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘّﻪ ﻧﻪ ﺷﺮاب اﻧﮕﻮري‪.‬‬

‫ﺗـﺎ ﺳــﺮ ﻧﮑﻨــﺪ در ﺳــﺮ ﭘﯿﻤــﺎﻧـﻪ ﻧــﺪاﻧــــﺪ‬ ‫ﮐﯿﻔﯿ‪‬ــﺖ ﻣــﯽ زاﻫــﺪ ﻓﺮزاﻧــــﻪ ﻧـــﺪاﻧـــﺪ‬
‫ﺣﻖّ ﻧﻤــﮏ ﮔﺮﯾــــﻪي ﻣﺴﺘـــﺎﻧــــﻪ ﻧــﺪاﻧـــﺪ‬ ‫زاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻮد ﺳﺨـﺖﺗﺮ از داﻧـﻪي ﺗﺴﺒﯿــﺢ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2116 :4‬‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﻗﺪرت رام ﺟﻤﻌﯽ روﺣﺎﻧﯽﻧﻤﺎ و زاﻫﺪ ﻇﺎﻫﺮﭘﺮﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻪي ﺷﺮﯾﻌﺖ و‬
‫رﯾﺎﺿﺖ ﺧﻠﻖ را ﻣﯽآزارﻧﺪ و ﻣﺎل آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻏﺎرت ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻼوه ﮐﻪ ﺟﻬﻞ و ﻓﻘﺮ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮي ﻫﻢ‬
‫ﺣﮑﻢﻓﺮﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺎ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺟﺒ‪‬ﻬﻪ ﺳﯿﻤﺎي ﻣﻌﻠﻤﯽ ﮐﺎردان و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻗﻬﺮﻣﺎن دارد ﮐﻪ ﻫﻤﻪﭼﯿﺰ ﻣﯽآﻣﻮزد و‬
‫از ﺗﻤﺎم رﻣﻮز زﻧﺪﮔﯽ و ﺳﻠﻮك ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺑﺎﺧﺒﺮ اﺳﺖ از ادب ﻣﻌﺎﺷﺮت و دوﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎرزهي ﺑﺮ ﺿﺪ‬
‫ﺳﺘﻢ و ﺑﯿﺪاد )ﮐﺮﯾﻤﯽ‪.(170 :1355 ،‬‬

‫ﺟﻤﻌﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻫـﻢ ﻃــﺮّهي دﺳﺘــﺎر ﻓﺮوﺷﻨـــﺪ‬ ‫ﺳــﺎزﻧــﺪ ﻋﯿــﺎن ﻣﺤﻀــﺮ ﺑـﯽﻣﻐــﺰي ﺧـﻮد را‬

‫ﻣﻌﯿــﻮب ﺑـﻮد ﻫـﺮﭼــﻪ ﺷــﺐ ﺗـﺎر ﻓـﺮوﺷﻨـــﺪ‬ ‫ﺑـﯽ زرق و رﯾـﺎ ﻧﯿﺴــﺖ ﻧﻤـــﺎز ﺷـــﺐ زاﻫــﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2122 :1387 ،4‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در ﻣﯿﺎن اﺑﯿﺎﺗﺶ ﮔﺎه اﺷﺎرهاي ﻇﺮﯾﻒ ﺑﻪ زاﻫﺪ ﻇﺎﻫﺮﭘﺮﺳﺖ دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﻓﮑﺮ‬
‫ﻓﺮﯾﺐ ﺧﻮد و دﯾﮕﺮان را دارد‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ذات ﻫﯿﭻﮐﺴﯽ ﻗﺎﺑﻞﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﯿﺴﺖ و دﯾﻦداري و ﻣﻮﺣ‪‬ﺪ ﺑﻮدن ﺑﻪ‬
‫دﺳﺘﺎر و ﻗﺒﺎ و ﻋﻤﺎﻣﻪ و ﻋﺼﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪٨٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫داﻣـــﻦ ﺑـﺎدﯾــــﻪ ﻫــﻢ آﺑﻠــــﻪ ﭘــﺎﯾــــﯽ دارد‬ ‫ﺑﺤﺮ اﮔـﺮ ﺑــﺮ ﺻــﺪف ﮔــﻮﻫــﺮ ﺧـﻮد ﻣـﯽﻧــﺎزد‬

‫ﺧـﺎﻧــــﻪي ﮐﻌﺒـــــﻪ اﮔــﺮ ﻗﺒﻠــــﻪﻧﻤـﺎﯾﯽ دارد‬ ‫ﮐﺸﺶ دل ﺑـﻪ ﺧــﺮاﺑــﺎت ﻣﺮا راﻫﻨﻤـــﺎﺳـــﺖ‬

‫اﯾﻦ ﺳﺨـﻦ را ﺑـﻪ ﮐﺴــﯽ ﮔـﻮ ﮐﻪ ﻗﺒـــﺎﯾﯽ دارد‬ ‫ﺗﻬﻤــــﺖ دل آﻟـــــﻮده و ﻣﺠﻨــــﻮن‪ ،‬ﻫﯿﻬــــﺎت‬

‫ﭼــﻮن ﻋﻠـــﻢ ﻫــﺮ ﮐـﻪ ﻋﺼـﺎﯾﯽ و رداﯾﯽ دارد‬ ‫در ﺻﻒ اﻫﻞ رﯾﺎ از ﻫﻤــﻪﮐــﺲ در ﭘﯿـﺶ اﺳـﺖ‬

‫ﺧﻮاب راﺣـﺖ ﻧﮑﻨــــﺪ ﻫـﺮﮐـﻪ ﺻﻔــﺎﯾﯽ دارد‬ ‫ﻣـﮋه ﺑـﺮﻫــﻢ ﻧــﺰد آﯾﯿﻨـــﻪ ز اﻧﺪﯾﺸـــﻪي ﭼﺸـــﻢ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1609 :1387 ،4‬‬

‫اﻣﺎم ﻏﺰّاﻟﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬و ﺑﺪان ﮐﻪ در زاوﯾﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮاي آنﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﺮدﻣﺎن ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﻨﻨﺪ ﺟﻬﻠﯽ ﺑﺰرگ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﮐﻪ اﻗﻞ درﺟﺎت آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ از ﮐﺎر وي ﻫﯿﭻﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ؛ و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ﮐﻮه رود‪ ،‬ﻋﯿﺐﺟﻮي ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ در ﺧﺮاﺑﺎت رود‪ ،‬آنﮐﻪ دوﺳﺖ و ﻣﺮﯾﺪ وي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺪ‬
‫راه ﻣﻼﻣﺖ ﻣﯽرود ﺗﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ از ﭼﺸﻢ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ‪) «.‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(454 -453 :1380 ،1‬‬

‫رﺧﯽ اﻓـﺮوﺧﺘـﻪ ﭼـﻮن ﻣﻬــﺮ ﺑﻪ ﻣﺤﺸـﺮ ﺑﺒـﺮد‬ ‫ﻫــﺮ ﮐـﻪ آﯾﯿﻨــــﻪ ﺑــﻪ روﺷﻨﮕــﺮ ﺳﺎﻏــــﺮ ﺑﺒـــﺮد‬

‫ﻏﻤــﺰهي او ﻧـﻪ ﺣﺮﯾﻔـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺴـﺮ ﺑﺒﺮد‬ ‫ﺳﺮ در اﯾﻦ وادي ﺧﻮنﺧﻮار ﮔﻞ ﭘﯿﺶ رس اﺳﺖ‬

‫ﻓﮑــﺮ دﺳﺘــﺎر ﻣـﺮا ﮐﯿﺴــﺖ ﮐـﻪ از ﺳـﺮ ﺑﺒﺮد‬ ‫ﺗــﺮك دﺳﺘـــﺎر‪ ،‬ﺳﺒــﮏ ﺳــﺎر ﻧﮕـﺮداﻧــﺪ ﻣــﺮا‬

‫ﻧﺎﻣــﻪاي ﭘﺎكﺗــﺮ از ﺻﺒـــﺢ ﺑـﻪ ﻣﺤﺸـﺮ ﺑﺒﺮد‬ ‫ﻫﺮﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﻬﺮ دﻟـﺶ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟـﻢ ﺻﺎف اﺳﺖ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1613 :1387 ،4‬‬

‫»رﯾﺎﺿﺖ« در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي و ﺑﺎزداﺷﺘﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت از ﺣﺮﮐﺎت آزاد و دﻟﺨﻮاه اﺳﺖ و در اﺻﻄﻼح‬
‫دﯾﻨﯽ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺑﺎزداﺷﺘﻦ اﻧﺴﺎن از ﻫﻮاﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ و ﻓﺮﻣﺎن دادن و وادار ﮐﺮدن آن ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ‪‬‬
‫اﻣﺮ ﭘﺮوردﮔﺎر‪) .‬ﯾﺜﺮﺑﯽ‪(269 -268 :1374 ،‬‬

‫ﺧﺮﻗـﻪ ﭼـﻮن ﻧﺎﻓـﻪ ز ﭘﺸﻤﯿﻨـﻪ ﻧﻤﯽﺑﺎﯾــﺪ ﮐـﺮد‬ ‫ﺗـﺎ ﺑـﻪ اﮐﺴﯿــﺮ رﯾﺎﺿـﺖ ﻧﮑﻨـﯽ ﺧــﻮن را ﻣﺸـﮏ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1623 :1387 ،4‬‬

‫‪٨٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ ﺻﺎﺋﺐ در ﺑﯿﺖ ذﯾﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زاﻫﺪان ﻣﺮاﺋﯽ ﺑﻪوﺿﻮح دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺗﻤﺎم و‬
‫ﺑﺪون ﺳﺮﭘﻮش ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺳﺨﻨﺶ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﺪ در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻗﺸﺮ از ﺟﺎﻣﻌﻪ زﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﺸﺎده و‬
‫ﯾﮑﻪﺗﺎزي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﻪ ﻋﯿﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻪ ﺳﺮﭘﻮش ﺷﻮد‬ ‫ﺳـــــﺮ ﺑﯽﻣﻐـــﺰ ز ﻋﻤﺎﻣ‪‬ـــﻪ ﻧﮕــﺮدد ﭘــﺮﻣﻐـــــﺰ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1737 :1387 ،4‬‬

‫ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺸﻒ و ﮐﺮاﻣﺎت‪ ،‬ﮐَﺸَﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ!‬ ‫ﺧــﺮق ﻋــﺎدت اﮔــﺮ از ﺧــﺮﻗـﻪي ﺗﻨـﻬﺎ ﺧﯿـﺰد‬

‫ﮔــﻮﻫــﺮ از ﭘـﺮدهﻧﺸﯿﻨــﺎن ﺻــﺪف ﺧﻮاﻫﺪ ﺷـﺪ‬ ‫روي ﺑــﺎزار اﮔــﺮ اﯾــﻦ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣـﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨـﻢ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1654 :4‬‬

‫ﺳــﺮ ﺑﯽﻣﻐــــﺰ ﺑــﻪ دﺳﺘــﺎر ﻧﻬــــﺎن ﻣـﯽدارﻧــﺪ‬ ‫ﺑﯽﻧﯿﺎزﺳــﺖ ز ﭘﻮﺷــﺶ ﺳـــﺮ ارﺑــﺎب ﺟﻨــﻮن‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1702 :4‬‬

‫ﺟﺒ‪‬ﻪ و دﺳﺘﺎر رﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻏﻔﻠﺖ و ﺑﯽﺧﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬رﯾﺎﮐﺎران ﭼﻮن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺑﺮاي اﺑﻨﺎي ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﮔﺮهاي از ﮐﺎر ﻧﻤﯽﮔﺸﺎﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺮﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻨﺪ و راه ﮐﻤﺎل را دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮﺑﺖ ﺗﻠــﺦ ﺑﻪ ﺑـﺪﺧـــﻮﯾـــﯽ ﺑﯿﻤــــﺎر اﻓــﺰود‬ ‫ﭘﻨـــﺪ ﻧﺎﺻـــﺢ ﺑــﻪ ﺟﻨــﻮن ﻣـﻦ اﻓﮕــﺎر اﻓــﺰود‬

‫ﻫﺮ ﮐﻪ آﻣﺪ ﮔﺮﻫﯽ ﭼﻨــﺪ ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﮐـﺎر اﻓــﺰود‬ ‫ﻫﯿﭻﮐـﺲ ﻋﻘـﺪهاي از ﮐﺎر ﺟﻬـــﺎن ﺑﺎز ﻧﮑــﺮد‬

‫ﭘــﺮدهي ﻏﻔﻠﺘــﻢ از ﺟﺒ‪‬ــــﻪ و دﺳﺘــــﺎر اﻓــﺰود‬ ‫زﻫــﺪ را ﭘﯿﺸــﻪ ﮔﺮﻓﺘــﻢ ﮐﻪ ز ﻏﻔﻠــﺖ ﺑﺮﻫـــﻢ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1730 :4‬‬

‫زﻫﺪ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯽرﻏﺒﺖ ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ در زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ زاﻫﺪان ﮐﺎﻣﻼً‬
‫ﻋﮑﺲ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮريﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺧﻠﻖ و ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر راﻏﺐاﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺳﻪ در ﻧﻈﺮﺷﺎن ﺑﯿﺶ‬
‫از ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺟﻠﻮه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﻫﯿﺰ و ﺗﺮك دﻧﯿﺎ ﺑﻪدروغ و ﺗﺰوﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑـﻪ ﻫﯿـﭻ و ﭘـﻮچ ﮔﺮﻓﺘــﺎر ﭼﻨـﺪ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد؟‬ ‫اﺳﯿـــﺮ ﺟﺒ‪‬ــﻪ و دﺳﺘـــﺎر ﭼﻨــﺪ ﺧـﻮاﻫـﯽ ﺑـﻮد؟‬

‫ﭼـﻮ ﺳﺎﯾــﻪ در ﺗـﻪ دﯾـﻮار ﭼﻨـﺪ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد؟‬ ‫ز آﻓﺘـــــــﺎب ﮔﺬﺷﺘﻨـــــﺪ ﮔـــﺮمرﻓﺘــــﺎران‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1909 :4‬‬

‫‪٩٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻫــﺮ ﮐـــﺲ ﺑـﻪ ﺑـﺎل ﻃــــﺮه دﺳﺘــﺎر ﻣﯽﭘـﺮد‬ ‫ژوﻟﯿـــﺪه ﻣـﻮي ﺑﺎش ﮐﻪ ﺳـﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﺑـﻪ ﺑــﺎد‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1954 :1387 ،4‬‬

‫زان ﭘﯿـﺶﺗـﺮ ﮐـﻪ ﮐـﺎر ﻣﻦ از ﮐـﺎر ﺑﮕــﺬرد‬ ‫اي ﮐﺎرﺳــﺎز ﺧﻠـــﻖ ﺑﻪ ﻓﺮﯾــــﺎد ﻣــﻦ ﺑـــﺮس‬

‫ﮐﻮ ﺳــﺮﮔﺬﺷﺘــﻪاي ﮐـﻪ ز دﺳﺘــﺎر ﺑﮕــﺬرد‬ ‫از ﺳــﺮ ﮔﺬﺷﺘـﻪاﻧــﺪ ﮐﺮﯾﻤــﺎن و اﯾــﻦ زﻣــﺎن‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1954 :4‬‬

‫زاﻫﺪان را ﻣﺮدﮔﺎﻧﯽ ﺑﯽﺗﺤﺮك و ﺑﯽاﺧﺘﯿﺎر داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺮ دﺳﺘﺎري ﮔﻨﺒﺪي‬
‫ﺷﮑﻞ ﺧﻮد را ﮔﻢﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗــﺮك ردا و ﺳﺒﺤـــﻪ و زﻧّـــــﺎر دادهاﻧــﺪ‪...‬‬ ‫آﺷﻔﺘﮕــــــﺎن ﻣﻘﯿــــــﺪ ﺷﯿــــﺮازه ﻧﯿﺴﺘﻨـــــﺪ‬

‫ﺗﻪ ﺟﺮﻋـــﻪاي ﺑــﻪ ﻧﺮﮔــﺲ ﺑﯿﻤــﺎر دادهاﻧــﺪ‬ ‫زان ﺑـﺎدهاي ﮐﻪ ﻣﯿﮑــــﺪه ﭘـــﺮداز آنﻣﻨـــــﻢ‬

‫ﭼـﻮن ﺗـﻦ ﺑـﻪ زﯾــﺮ ﮔﻨﺒـــﺪ دﺳﺘـﺎر دادهاﻧــﺪ‬ ‫اﯾــﻦ زاﻫـــﺪان ﺧﺸـــﮏ اﮔـﺮ ﻣـﺮده ﻧﯿﺴﺘﻨــﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1990 :4‬‬

‫ﻏﺰّاﻟﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﻧﺪاﻧﺴﺖ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد و ﺑﯽﺧﺒﺮ ﺑﻮد ﯾﺎ راه ﮔﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻢ اﻧﺪر راه‬
‫ﺑﻪﻧﻮﻋﯽ از ﭘﻨﺪار از راه ﺑﯿﻔﺘﺎد‪) «.‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ج ‪(285 :1380 ،2‬‬

‫اﯾـﻦ ﻣﺴـﺖ ﺑﯿـﻦ ﮐـﻪ روي ﺑـﻪ دﯾـﻮار ﻣﯽرود‬ ‫زاﻫـــﺪ ﺑـﻪ ﮐﻌﺒــﻪ ﺑﺎ ﺳــﺮ و دﺳﺘـــﺎر ﻣـﯽرود‬

‫زﯾـﻦ دﺳـﺖ و ﺗـﺎزﯾـﺎﻧـﻪ دل از ﮐــﺎر ﻣـﯽرود‬ ‫زان ﺷــﺎخ ﮔـــﻞ ﺷﮑﯿـــﺐ ﻣـﻦ زار ﻣـﯽرود‬

‫اﯾـــﻦ اﻋﺘـــــﺮاض ﺑـﺎ دل ﺑﯿــــــﺪار ﻣـﯽرود‬ ‫آﺳـﻮدهاﻧــــﺪ ﻣــﺮدهدﻻن از ﺳـــﺆال ﺣﺸـــﺮ‬

‫زاﻫــﺪ درﯾـﻦ ﻏـﻢ اﺳـﺖ ﮐﻪ دﺳﺘــﺎر ﻣـﯽرود‬ ‫ﻣﻨﺼــﻮر ﺳـﺮ ﮔﺬاﺷــﺖ درﯾﻦ راه‪ ،‬ﺑﺮﻧﮕﺸـﺖ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2044 :1387 ،4‬‬

‫ﻧــﻪداﯾــــﺮه را ﻃــــﻮق ﮔﺮﯾﺒـــﺎن ﺗـﻮ ﺑﺎﺷـــﺪ‬ ‫زﯾﻦ ﺧﺮﻗـﻪي ﺻـﺪﭘـﺎره ﮔﺮ ﺳـﺮ ﺑـﻪ در آري‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2116 :4‬‬

‫‪٩١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫زرق ﮐﻠﻤﻪاي ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬در ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮدن آنﻫﻢ ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ‪ :‬وﻟﯽ از دﯾﺮﺑﺎز در ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪي ﻓﺮدوﺳﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺘﻮن ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ رﯾﺎ و ﻧﯿﺮﻧﮓ و ﻣﮑﺮ و دﺳﺘﺎن‬
‫ﺑﻪﮐﺎررﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎدروان ﻣﯿﻨﻮي در ﺗﻌﺮﯾﻒ اﯾﻦ واژه‪ ،‬در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬زرق‪ :‬ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻮد را‬
‫دوﺳﺖ و دﯾﻦدار ﯾﺎ ﻧﯿﮏ ﺟﻠﻮه دادن و در ﺑﺎﻃﻦ دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﯽدﯾﻦ ﯾﺎ ﺑﺪ ﺑﻮدن‪ .‬ﻣﻌﻨﯽ ﻗﺪﯾﻤﯽ آن ﺣﻘّﻪ ﺑﺎزي و‬
‫ﺗﺮدﺳﺘﯽ و ﭼﺸﻢﺑﻨﺪي و ﺷﻌﺒﺪه اﺳﺖ ‪ ،«...‬ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬زرق درﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻔﺎق ﯾﺎ ﺑﻪﮐﻠّﯽ‬
‫ﻗﺮﯾﺐاﻟﻤﻌﻨﯽ ﺑﺎ آن‪ .‬در ﺳﻮدي ]ﻣﺘﻦ ﺗﺮﮐﯽ‪ ،‬ج ‪ [170 ،3‬زرق را در ردﯾﻒ رﯾﺎ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻧﻈﺮ او ﺑﺎ رﯾﺎ ﻣﺘﺮادف ﯾﺎ ﻗﺮﯾﺐاﻟﻤﻌﻨﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ‪) ...‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ج ‪ ،(349 -348 :1383 ،1‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻔﯽ ﮐﻪ از‬
‫زرق ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﺘﺮادف ﻧﻔﺎق اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺻﺎﺋﺐ ﺟﺒ‪‬ﻪ و دﺳﺘﺎر ﺑﺴﯿﺎري از زاﻫﺪان را از روي ﻧﻔﺎق‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ازﺟﻤﻠﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗــﺮك ردا و ﺟﺒ‪‬ﻪ و دﺳﺘــــﺎر ﮐـــﺮدهاﯾﻢ‬ ‫ﺑﺮ ﺧﻮد ﻧﭽﯿـﺪهاﯾﻢ ﺑﺴــﺎﻃـﯽ ز ﺷﯿــﺪ و زرق‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2834 :1387 ،5‬‬

‫اﯾـﻦ ﻣـــﺎه را ﻧﻬﻔﺘــــﻪ در اﺑـــﺮ ﺳﯿـــــﺎه دار‬ ‫در زﯾﺮ ﺧــﺮﻗـــﻪ ﺷﯿﺸــﻪي ﻣﯽ را ﻧﮕــﺎهدار‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2273 :5‬‬

‫از ﻣﻀﻤﻮن اﺑﯿﺎت ﺑﻌﺪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﻪ اﻧﮑﺎر دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻧﻪ اراﺋﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺴﺎد اﺳﺖ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر وي ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﻣﻘﺪ‪‬ﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻮﺷﺶ ﺗﻘﺪ‪‬س اﻧﺠﺎم ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﻮد ﺗﻨﻔّﺮ ﺷﺎﻋﺮ از زاﻫﺪان و رﯾﺎﮐﺎران اﺳﺖ ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﯽارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻋﺼﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﺎﻋﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫دﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن دوره اﺳﺎس ﺳﯿﺎﺳﺖ داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽداده اﺳﺖ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﯾﻦ دوره ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﻘﺎم ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺷﻬﺮﯾﺎري ازﻟﺤﺎظ دﯾﻨﯽ و ﺻﻮﻓﯽﮔﺮي ﻧﻮﻋﯽ ﻣﻘﺎم و ﻣﺴﻨﺪ ﭘﯿﺮي و‬
‫ارﺷﺎد ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن آﻧﺎن ازﻧﻈﺮ ﻣﺮﯾﺪي و ﺳﻠﻮك در رﮐﺎﺑﺸﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم ﺷﺆون‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ دﯾﻦ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺎﻣ‪‬ﻪي ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻗﺒﺎي دﯾﻦداري ﺑﺮ ﺗﻦ ﮐﺮده و در ﺣﻔﻆ ﻇﻮاﻫﺮ ﺷﺮع‬
‫ﺗﻌﺼ‪‬ﺐ و ﺛﺒﺎت ﻗﺪم ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺟﻤﻌﯽ از ﺟﺎهﻃﻠﺒﺎن و ﻧﻔﻊ ﺟﻮﯾﺎن ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ را ﻣﻘﺘﻀﯽ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫و اﻣﺮاي وﻗﺖ را ﻣﺸﻮق ﺧﻮد ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﺴﻮت ﻣﺘﺸﺮّﻋﺎن و ﺣﻮاﺷﯽ آﻧﺎن درآﻣﺪه و از اﯾﻦ راه ﻧﻔﺲ ﺣﺮﯾﺺ‬
‫و ﺳﺮﮐﺶ را ارﺿﺎء ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺰاران زاﻫﺪ و ﻋﺎﺑﺪ و دروﯾﺶ و ﺻﻮﻓﯽ و ﻧﻘّﺎل و ﻣﺪ‪‬اح و‬
‫ﻣﻌﺮﮐﻪﮔﯿﺮ و روﺿﻪﺧﻮان و ﻣﺮﺛﯿﻪﺳﺮا و واﻋﻆ و ﻣﻌﻤ‪‬ﻢ و ﻣﻠّﺎﻧﻤﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎزار زرق و رﯾﺎ روﻧﻘﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮﻓﺖ و‬

‫‪٩٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫دﮐّﺎن زﻫﺪ و ﻓﺮﯾﺐ رواﺟﯽ ﺑﻪ ﺳﺰا ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﺣﻘﯿﻘﯽ از ﻣﯿﺎن رﻓﺖ و دﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪي ارﺗﺰاق و اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪) .‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪(59 -58 :1364 ،‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦ اوﺿﺎع رﻗﺖﺑﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺷﺎﻋﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ روﺷﻦروان و ﻓﮑﻮر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي را در ﻋﯿﻦ‬
‫دﯾﻦداري وادار ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪﯾﺪ و ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ از رﯾﺎﮐﺎران و زاﻫﺪان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﻠّﻖ زاﻫﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﺎر را ﺑﻪ ﺗﻌﻠّﻖ درﺧﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺷﮑﻮﻓﻪﻫﺎي روﯾﯿﺪه ﺑﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎﯾﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺷﮑﻮﻓﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﻔﺘﺪ ﺛﻤﺮ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪﻫﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺗﺮك دﺳﺘﺎر ﻧﮑﻨﯽ ﺑﻪ زﻫﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻧﻤﯽرﺳﯽ‪ .‬ﻋﺎﺷﻖ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻟﻬﯽ‪ ،‬اﺑﺎﯾﯽ از‬
‫دﺳﺖ دادن ﺳﺮ ﻧﺪارد اﻣﺎ رﯾﺎﮐﺎر ﺗﺮس از دﺳﺖ دادن دﺳﺘﺎر ﺧﻮد را دارد‪ .‬آﻧﭽﻪ دﯾﻦ را ﺑﻪ ﻧﺎاﻣﯿﺪي و ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎل رﯾﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼـــﻮن ﻓﺸﺎﻧـــــﺪ ﺷﮑـــﻮﻓـــــﻪ‪ ،‬آرد ﺑـــﺎر‬ ‫ﺗـــﺮك دﺳﺘــــﺎر ﮐـﻦ ﮐـﻪ ﻧﺨـــﻞ اﻣﯿــــﺪ‬

‫ﺳـــﺮ ﻋﺎﺷــــﻖ ﮐﺠــــﺎ ﺑــــﺮد دﺳﺘــــــﺎر؟‬ ‫دﯾـﮓ ﺟـﻮﺷــﺎن ﭼـﻪ ﻣـﯽﮐﻨــﺪ ﺳـﺮﭘﻮش؟‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2296 :1387 ،5‬‬

‫ﻋﺎرﻓﺎن را از ﺷﯿﺦ ﺟﺪا ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻋﺎرﻓﺎن ﺑﻪ آﯾﯿﻨﻪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺻﺎف و ﺑﺪون ﺗﻈﺎﻫﺮ ﻣﻌﺮّﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﯿﺦ را ﺳﻄﺤﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﻮر ﻣﻌﺎﻧﯽ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﻫﺪ ﺷﯿﺦ را ﺻﺮﻓﺎً‪ ،‬زﻫﺪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺑـﺮو اي ﺷﯿــﺦ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﭘـﺎﮐـﯽ داﻣــﺎن ﻧﻔـﺮوش‬ ‫ﻋﺎرﻓـﺎن زﻫـــﺪ ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﻪ ﺟـﻮﯾﯽ ﻧﺴﺘــﺎﻧﻨــﺪ‬

‫ﺑﯿـﺶ از اﯾﻦ ﺟﻠـﻮه ﺑﻪ آﯾﯿﻨـﻪي ﺣﯿـﺮان ﻣﻔﺮوش‬ ‫ﺳﻄﺤﯿـــﺎن ﻏــﻮر ﻣﻌـﺎﻧـــﯽ ﻧﺘﻮاﻧﻨــﺪ ﻧﻤــﻮد‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2404 :5‬‬

‫»ﻓﻘﺮ« ﯾﮏ اﺻﻄﻼح ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺎﻣﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮﻓﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم رﻓﯿﻊ ﻣﻌﺮﻓﺖ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻨﺎزل و ﻣﺴﺎﻟﮑﯽ را ﻃﯽ ﮐﺮد و ﺳﻠﻮك اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺎ ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺪن در ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻃﯽ ﮐﺮدن اﯾﻦ‬
‫ﻣﻨﺎزل و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﺪاري اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز آﯾﻪي أَﻧْﺘُﻢ‪ ‬اﻟْﻔُﻘَﺮَاء‪ ‬إِﻟَﻰ اﻟﻠَّﻪ‪ ‬و‪‬اﻟﻠَّﻪ‪‬‬
‫ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬اﻟْﻐَﻨ‪‬ﯽ‪ ّ‬اﻟْﺤ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺪ‪) ‬ﻓﺎﻃﺮ‪ (15 /‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻘﺮ در ﺑﯿﻨﺶ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻣﺎل و ﻣﻠﮏ و داراﯾﯽ ﺧﻮد در راه ﺧﺪاوﻧﺪ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ و ﺻﺒﺮ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮﻧﻮع ﮔﺮاﯾﺶ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﺒﺮ در ﻓﻘﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ و ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺮاي رﺿﺎﯾﺖ‬

‫‪٩٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﯿﻨﺶ آﻧﺎن ﻫﺮﭼﻪ از وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﯽ ﻣﺪ‪‬ي و ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﻋﺎرف ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺻﻔﺎت و ﻧﯿﺮوﻫﺎي‬
‫اﻟﻬﯽ در او ﺗﺠﻠّﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﻮد و او وﺟﻮد و ﻫﺴﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻓﻘﺮ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮب ﺣﻖّ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺎم ﻓﻨﺎي ﻓﯽاﷲ اﺳﺖ‪) .‬ﺧﻮﺷﺤﺎل‪ (192 :1382 ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ وام ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺻﻄﻼح‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻓﻘﺮ ﺑﻪ ﺧﺮﻗﻪﭘﻮﺷﺎن ﻣﯽﺗﺎزد‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻓﻘﺮ ذاﺗﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮاﻗﺒﻪ و رﯾﺎﺿﺖ ﺑﻪ آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﻓﻘﺮ ﺧﺮﻗﻪﭘﻮﺷﺎن رﯾﺎﮐﺎر را ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ و ﮐﺴﺒﯽ رد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﺮ ﺧﻮد را ﭘﺮورده و‬
‫ﺗﺮﺑﯿﺖﯾﺎﻓﺘﻪي ﺳﻠﻮك ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﻧﻪ ﯾﮏﺷﺒﻪ وو ﺑﻪ ﺻﺮف داﺷﺘﻦ ﺧﺮﻗﻪ‪.‬‬

‫ﻧـﺎﻓــﻪي ﻣﺸﮑــﻢ‪ ،‬ز ﻃﻔﻠــﯽ آﺷﻨــﺎي ﺧـﺮﻗـﻪام‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﺴﺒﯽ ﻓﻘﺮ ﻣﻦ ﭼﻮن ﺧﺮﻗــﻪ ﭘﻮﺷﺎن دﮔـﺮ‬

‫ﻧﯿﺴـﺖ رﻧـﮓ ﻋـﺎرﯾـﺖ ﺑـﺮ ﭘﺎرهﻫـﺎي ﺧـﺮﻗـﻪام‬ ‫ﺧﺮﻗﻪﭘﻮش از ﺷﺎخ ﭼﻮن ﮔﻞ ﺳﺮ ﺑﺮون آوردهام‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2563 :1387 ،5‬‬

‫ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﺳـﺮ ﭘﯿﭽﯿــﺪن از دﺳﺘـﺎر ﻓﺎرغ ﮔﺸﺘـﻪاﯾﻢ‬ ‫در ﻏﻢ دﺳﺘـــﺎر ﺑﯽﻣﻐـــﺰان اﮔـــﺮ ﭘﯿﭽﯿﺪهاﻧــﺪ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2628 :5‬‬

‫در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﺮ روﻧﻖﺗﺮﯾﻦ ﺑﺎزارﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎزار ﻇﺎﻫﺮآراﯾﯽ و ﻋﻮام ﻓﺮﯾﺒﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯽ ﮐﺴﺐ ﻧﺎم و ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫و ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﻣﯽزدﻧﺪ و ﺧﻮد را در ﭘﻮﺷﺶ ﻋﺎﻟﻤﺎن دﯾﻦ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺮﻫﻪي ﺣﺴﺎس از‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ ﺗﺎزه ﺗﺸﯿ‪‬ﻊ رواج ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺸﺘﺮﯾﻦ ﺑﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن و ﭘﺎرﺳﺎﯾﺎن دﯾﻦ داده ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺸﻮﻗﯽ ﺑﺮاي ﺗﺮﻏﯿﺐ دﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ﺑﻪ رﯾﺎورزي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﺧﻮد را ﻓﺎرغ از ﻏﻢ‬
‫ﻣﻨﺼﺐ و ﻧﺎم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن دوروﯾﺎن ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻏﻢ دﺳﺘﺎر و ﻟﺒﺎس ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن‬
‫ﻧﺎم و ﻣﻨﺼﺐ ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬

‫اﻧــﺪﯾﺸــــﻪي ﺳـﺎﻣــﺎن ﭼـﻮ ﺳــﺮ دار ﻧـﺪارﯾـﻢ‬ ‫ﻣﺎ ﻓﮑــــﺮ ﻟﺒــﺎس و ﻏـــﻢ دﺳﺘـــــﺎر ﻧـﺪارﯾــﻢ‬

‫ﭼـﻮن ﮔـﻞ ﺳــﺮ آراﯾـــﺶ دﺳﺘــــﺎر ﻧـﺪارﯾـﻢ‬ ‫ﺳـــﺮ در ره آراﯾــﺶ ﻇـﺎﻫــﺮ ﻧﺘــــﻮان ﮐـــﺮد‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2873 :5‬‬

‫‪٩٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫در ﺑﺴﯿﺎري از اﺷﻌﺎرش ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺑﻪ زاﻫﺪ و زﻫﺪ او و رﯾﺎﮐﺎري وي اﻋﺘﺮاض داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وي را‬
‫ﻣﺮدود ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﺮﻗﻪي وي و ﻟﺒﺎس زاﻫﺪان ﻧﯿﺰ اﯾﺮاد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪﺷﺪ‪‬ت ﺧﺮﻗﻪ را ﻧﯿﺰ ﻧﮑﻮﻫﺶ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻪ دارد ﮐﻌﺒﻪ ﻧﻨﮓ از ﺟﺎﻣﻪي ﭘﻮﺷﯿﺪه ﭘﻮﺷﯿﺪن‬ ‫ﻗﺒﻮﻟﯽ ﻧﯿﺴـﺖ در درﮔـﺎه ﺣﻖّ زﻫـﺪ ﻟﺒﺎﺳــﯽ را‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3015 :1387 ،6‬‬

‫زاﻫﺪ ﮐﻪ درﮔﯿﺮ ﺗﻌﻠّﻘﺎت و دلﺑﺴﺘﻪي دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ دﻏﺪﻏﻪي ذﻫﻨﯽاش ﺧﺮﻗﻪ و ﻟﺒﺎس و ﻗﺒﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ او‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ رﯾﺸﺨﻨﺪ ﺑﻪ رﯾﺎﮐﺎران ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﭼﻮن ﺳﺮو از ﺑﻨﺪ‬
‫ﺗﻌﻠّﻘﺎت ﺑﺮﻫﺎن و آزاده ﺑﺎش‪ .‬ﺳﺮو ﮐﻪ ﻣﯿﻮه و ﺛﻤﺮي ﻧﺪارد در ﻗﯿﺪوﺑﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﺗﻌﻠّﻘﯽ ﻧﯿﺴﺖ و از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ دردﺳﺮي‬
‫ﺑﻪ دور اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻪ ﭼﻮن ﺳـﺮو از ﺗـﻦ آزادﮔـﺎن آﯾﺪ ﻗﺒـﺎ ﺑﯿﺮون‬ ‫اﮔﺮ آزادهاي ﺑﺎر ﻟﺒــﺎس از دوش ﺧـﻮد ﺑﻔﮑـﻦ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3032 :6‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ زاﻫﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺦ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎ و واﻋﻆ ﻣﯽﺗﺎزد و ﺑﺎ زﻫﺪ آنﻫﺎ ﺳﺮ ﺳﺘﯿﺰ دارد ﺑﻪ رﻧﺪي و ﻋﺎرف و‬
‫ﺻﻮﻓﯽ و ﻋﺎﺷﻘﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻘﻄﻪي ﻣﻘﺎﺑﻞ زﻫﺪ ﺧﺸﮏ ﻓﺨﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫رﻓـﺖ ﺑـﻪ ﺑـﺎد ﻓﻨــﺎ‪ ،‬ﺧﺮﻣـــــﻦ ﭘﻨـــــــﺪار ﻣـﻦ‬ ‫رﻫــﻦ ﻣــﯽ ﻧـﺎب ﺷــﺪ‪ ،‬ﺟﺒ‪‬ﻪ و دﺳﺘـــــــﺎر ﻣـﻦ‬

‫ﺷــﺪ ﮐـﻒ درﯾــﺎي ﺧـﻮن ﭘـﺮدهي اﺳـﺮار ﻣـﻦ‬ ‫ﻣﻄﺮب ﻗﺎﻧـﻮن ﻋﺸـــﻖ ﭘــﺮدهدري ﺳــﺎز ﮐــﺮد‬

‫ﺣﻠﻘـــﻪي ﺗﻮﺣﯿـــﺪ ﺷـــﺪ ﺣﻠﻘـــﻪي زﻧـﺎر ﻣـﻦ‬ ‫رﺷﺘــﻪي ﻋﺸــﻖ ﻣﺠــﺎز ﺳــﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺸﯿﺪ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3128 :6‬‬

‫‪ .4-5-3‬رﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺗﻦ‬

‫رويزرد و ژوﻟﯿﺪه و ﺑﯽﺣﺎل و رﯾﺶﺑﻠﻨﺪ و ﻧﺸﺎن دادن ﺳﯿﻤﺎﯾﯽ ﺟﺰ آنﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻇﺎﻫﺮي ﭼﻮن‬
‫دروﯾﺸﺎن و ﻓﻘﯿﺮان و ﻣﺨﻠﺼﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﻠﻮه دادن از ﺻﻔﺎت ﺗﻤﺎم رﯾﺎﮐﺎراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎ را در ﺳﯿﻤﺎي‬
‫ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪي ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٩٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ازﻧﻈﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم )ص( ﭼﻬﺎر ﻧﺸﺎﻧﻪي اﺻﻠﯽ رﯾﺎﮐﺎر ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ‪ .1 :‬در ﺣﻀﻮر دﯾﮕﺮان ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﺣﺮﯾﺺ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .2 .‬در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺴﺘﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﻣﯽورزد‪ .3 .‬در ﻫﺮ ﮐﺎري ﺷﯿﻔﺘﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫اﺳﺖ‪ .4 .‬در ﻇﺎﻫﺮﺳﺎزي ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪) .‬ﻗﺎروﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎ‪(13 :‬‬

‫زﻫ‪‬ﺎد و ﻣﻠّﺎﻧﻤﺎﻫﺎي رﯾﺎﯾﯽ ﺑﺎ دراز ﮐﺮدن رﯾﺶ و ژوﻟﯿﺪﮔﯽ ﻣﻮي و زرد ﮐﺮدن ﺳﯿﻤﺎ و روي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻫﺮﻟﺤﻈﻪ در ﺣﺎل ﺗﻨﯿﺪن دام ﺗﺎزهاي ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﺪ‪‬ي در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺧﺎرﭘﺸﺘـﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳـﺮ ﻣﻮ دارد ﻧﯿـﺶ‬ ‫زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ ﮐﻪ در ﺑﻮﺗـﻪي رﯾـﺶ اﺳﺖ ﻧﻬـﺎن‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2406 :1387 ،5‬‬

‫ﻣﺴﺘـــــﯽ ﺑـﻪ ﭘـﺮﯾﺸـــﺎﻧـــﯽ دﺳﺘـﺎر ﻧﺒــﺎﺷـــﺪ‬ ‫ﻣﺠﻨــﻮن ﻧﺘــﻮان ﮔﺸـﺖ ﺑـﻪ ژوﻟﯿـﺪﮔــﯽ ﻣـﻮي‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2113 :4‬‬

‫ﻫﯿﺰم ﺗﺮ ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ زاﻫـﺪ از ﺳﯿﻤـﺎي ﺧﻮﯾــﺶ‬ ‫ﺳﺎدهﻟﻮﺣﯽ ﺑﯿﻦ ﮐـﻪ ﭘﯿـﺶ ﺑﺮق ﺑﯽ زﻧﻬـﺎر ﻋﺸـﻖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2510 :5‬‬

‫‪ .5-5-3‬رﯾﺎ در ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪن ﺧﻮد در زي‪ ‬ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪ‬

‫وﺟﻮب داﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﭘﯿﺮ ﯾﺎ ﻣﺮﺷﺪ در رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻋﺮﻓﺎ و ﺻﻮﻓﯿﺎن اﻣﺮي ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ و ﺿﺮوري اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻣ‪‬ﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﺮ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ! ﺻﺎﺋﺐ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪ را در ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﭘﯿﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﺘﺎط ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬و زﻫ‪‬ﺎد رﯾﺎﮐﺎر دوران زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﻋﺪ‪‬هاي ﺷﯿ‪‬ﺎد و ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دادن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ارﺑﺎب ﻋﻤﺎﯾﻢ ﺑﻪ دور از ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫رﯾﺎﮐﺎران را ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﭼﻮن ﺷﯿ‪‬ﺎد و ﺑﯽﻣﻐﺰ ﺧﻄﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺮ را ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺼﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻓﺮد ﻧﺎﺗﻮان ﯾﺎ‬
‫ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ راﻫﻨﻤﺎي اوﺳﺖ ﺗﺎ ﺧﻮد را از ﻣﻬﻠﮑﻪ ﯾﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﻄﺮي ﮐﻪ در ﻣﺴﯿﺮ راه او ﻗﺮار دارد‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﺗﻮان ﻃﯽ ﻣﺴﯿﺮ را ﺑﺎ ﮐﻤﮏ آن ﻋﺼﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ در اﺑﯿﺎﺗﺶ ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﭘﯿﺮ ﮐﻪ ﻻزم و‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮑﺎن ﺑﺎﯾﺪ در اﻧﺘﺨﺎﺑﺶ ﻣﺤﺘﺎط ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎوﺟﻮد آن ﭘﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ‬
‫ﭼﻮن ﻋﺼﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﭼﻮب ﺑﯽﻣﻐﺰ ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زود از ﺑﯿﻦ ﺑﺮود و ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻧﺶ اﻧﺴﺎن را ﮐﻪ در ﭘﯽ‬
‫ﻫﺪﻓﯽ واﻻﺳﺖ از ﻣﺮﺗﺒﻪي اﻋﻠﯽﻋﻠﯿﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪي اﺳﻔﻞ و ﻫﻼﮐﺖ ﺑﮑﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٩٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﮐﻪ ﺑﯽ ﻣﻐﺰي اﺳﺖ از ﻫﺮ ﭼﻮب ﺑﯽ ﻣﻐﺰي ﻋﺼﺎ ﮐﺮدن‬ ‫ﻣـﺮو از ره ﺑـﺮون ﺻﺎﺋـﺐ ﺑﻪ ﺣـﺮف ﭘﻮچ ﺷﯿ‪‬ﺎدان‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3009 :1387 ،6‬‬

‫ﭼﻮن ﺳﺒـﻮي ﻣـﯽ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺑﺴﺘــﻪ در ﻣﯿﺨـﺎﻧـﻪ ﺷــﻮ‬ ‫رﯾــﺰش ﭘﯿـﺮ ﻣﻐـﺎن را ﺧﻮاﻫﺸـﯽ در ﮐـﺎر ﻧﯿﺴﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3151 :6‬‬

‫اﻋﺘﻘﺎد ﺷﺎﻋﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ از اﻓﺮاد ﺑﯽﻣﻐﺰ‪ ،‬ﻣﻐﺰ ﺗﺤﻘﯿﻖ را ﻃﻠﺐ ﮐﺮد و در ﭘﻨﺎه آﻧﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻐﺰ ﻧﺪارد ﺑﺎ دﺳﺘﺎر ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﯿﺐ ﺧﻮد را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و ادﻋﺎي ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪ ﺑﻮدن را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ارﺑﺎب ﻋﻤﺎﯾﻢ و ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺎر ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﯿﭽﯿﺪهاﻧﺪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﭘﯿﺮ ﺑﻮدن را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮔـــﻞ ﺑـﯽ ﺧـــﺎر ز ﺧـــﺎر ﺳــــﺮ دﯾــــﻮار ﻣﺠــــﻮ‬ ‫ﭼــــﺮب ﻧــﺮﻣــﯽ ز رﻗﯿﺒـــﺎن ﺳﺘﻤﮑــﺎر ﻣﺠـــﻮ‬

‫آﻧﭽــﻪ در ﺳـــﺮ ﻧﺘـﻮان ﯾﺎﻓــﺖ ز دﺳﺘـــــﺎر ﻣﺠــــﻮ‬ ‫ﻣﻐـــﺰ ﺗﺤﻘﯿــــﻖ ز ارﺑــﺎبِ ﻋﻤـــﺎﯾــﻢ ﻣﻄﻠـــﺐ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3163 :6‬‬

‫زاﻫﺪ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﯿﻦ از اﺳﺮار ﻋﺮﻓﺎن ﻏﺎﻓﻞ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺣﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻖ درﯾﺎ را درك ﻧﮑﺮده اﺳﺖ ﮐﺎرش‬
‫ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼـﻪ داﻧـــﺪ ﻗﻌــــﺮ درﯾـــﺎ را ﺣﺒـﺎب ﺑﺎدﭘﯿﻤــﺎﯾـﯽ‬ ‫ﻣﭙﺮس از زاﻫـﺪ ﮐﻮﺗـﺎهﺑﯿـــﻦ اﺳــﺮار ﻋﺮﻓــﺎن را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3311 :6‬‬

‫‪ .6-3‬در ﻣﺬﻣ‪‬ﺖ ﺗﺰوﯾﺮ و دوروﯾﯽ‬

‫ﺗﺰوﯾﺮ از واژﮔﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دروغﭘﺮدازي‪ ،‬دروغآراﺳﺘﻦ‪ ،‬ﻣﮑﺮ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻓﺮﯾﺐ دادن و‬
‫دوروﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻫﻞ رﯾﺎ و ﺳ‪‬ﻤﻌﻪ؛ آﻧﮑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را ﺑﺮاي دﯾﺪار و ﮔﻮﺷﺰد ﻣﺮدﻣﺎن ﮐﻨﺪ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮشآﻣﺪ‬
‫ﺧﺪا )ﻣﻌﯿﻦ‪.(1077/1 :1363 ،‬‬

‫‪٩٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻇﺎﻫـﺮ و ﺑــﺎﻃــﻦ او ﻋﻨﺒــــﺮ و ﮔـﻮﻫــﺮ ﺑـﺎﺷـﺪ‬ ‫ﺑﺎﻃﻦ و ﻇﺎﻫﺮ ﺧـﻮد ﻫﺮ ﮐﻪ ﮐﻨـﺪ ﺻﺎف ﭼﻮ ﺑﺤـﺮ‬

‫ﺟﻮﺷﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آن ﻧﯿﺴـﺖ ﮐﻪ ﻻﻏـﺮ ﺑﺎﺷــﺪ ‪...‬‬ ‫در ﺧﻄــﺮﮔـﺎه ﺟﻬــﺎن ﺻﯿـــﺪ ﺳــﻼﻣﺖﺟــﻮ را‬

‫ﻧﻨﻬـﻢ ﭘــﺎ ﺑـﻪ ﺳــﺮاﯾـــﯽ ﮐـﻪ ﻣﺼــﻮ‪‬ر ﺑـﺎﺷــﺪ!‬ ‫ﺑـﺲ ﮐـﻪ ﺗﺮﺳﯿـﺪهام از ﺻـﻮرت ﺑﯽﻣﻌﻨـﯽ ﺧﻠــﻖ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1661 :1387 ،4‬‬
‫ﭘﺸـﺖ اﯾﻦ آﯾﯿﻨـــﻪي ﻣـﺎ ﺻـﺎفﺗــﺮ از رو ﺑﺎﺷــﺪ‬ ‫ﺑﺎﻃـــــﻦ ﻣـﺎ ﺑــﻮد از ﻇـﺎﻫـــﺮ ﻣـﺎ روﺷـــﻦﺗـــﺮ‬

‫ﺻـــﺪف ﮔــﻮﻫــــﺮ اﻧﺼــــﺎف ﺗـــﺮازو ﺑﺎﺷــﺪ‬ ‫ﺳﻨﮓ و زر در ﻧﻈﺮ ﻋﺎرف آﮔـﺎه ﯾﮑــﯽ اﺳــﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1671 :4‬‬

‫ﻧﮑﺘﻪي ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎ در ﺷﻌﺮ ﺷﺎﻋﺮان دورهي ﺻﻔﻮي در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ آﯾﯿﻨﻪ‪ ،‬راﺑﻄﻪي ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ ﺟﻮﻫﺮ اﺳﺖ و‬
‫آﯾﯿﻨﻪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﻪ ﺑ‪‬ﻦﻣﺎﯾﻪي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻀﻤﻮنﻫﺎي ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ در ﻃﺮز ﺗﺎزه اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﺷﮑﻞ ﮔﺸﻮدﻧﯽ اﺳﺖ‬
‫و ﺷﻌﺮ اﻧﺪﯾﺸﺎن را راﻫﻨﻤﺎ‪) .‬ﺣﺎﺋﺮي‪ (33 :1390 ،‬ﺻﺎﺋﺐ از ﭘﺎرادوﮐﺲ آﯾﯿﻨﻪ و ﺟﻮﻫﺮ ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﺷﺎﻋﺮان ﺻﻔﻮي‬
‫ﮐﻪ اﯾﻦ واژهﻫﺎ از ﭘﺮﮐﺎرﺑﺮدﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎرادوﮐﺲﻫﺎ در اﺷﻌﺎرﺷﺎن ﺑﻮده‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺑﻪ‬
‫زاﻫﺪان ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدانِ ﺻﻔﺎ اﻫﻞ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻋﺎﺑﺪﻧﻤﺎﯾﺎن دروﻏﯿﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺸـــــﺖ آﯾﻨــــــﻪﻫـﺎ روي ﻧﻤــــــﺎ ﻣﯽﺑـﺎﺷــﺪ‬ ‫ﻇﺎﻫــﺮ و ﺑﺎﻃــﻦ ﻣــﺮدان ﺑـﻪ ﺻﻔـــﺎ ﻣﯽﺑـﺎﺷـــﺪ‬

‫ﭼﻮن زره ﺟﻮﻫــﺮﺷـﺎن زﯾـــﺮ ﻗﺒــــﺎ ﻣﯽﺑـﺎﺷـــﺪ‬ ‫ﺧﻮدﻧﻤـﺎﯾــﯽ ﻧﺒـــﻮد ﺷﯿــﻮهي روﺷــﻦ ﮔﻬــﺮان‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1661 :1387 ،4‬‬

‫ﻫﺮﭼﻪ ﮐﺎﻫﯿــﺪ ز ﮔﻔﺘــﺎر ﺑﻪ ﮐــــﺮدار اﻓــــﺰود‬ ‫ﭼﻮن ﻗﻠـﻢ ﺻﺤﺒـﺖ ﻣﻦ ﺗـﺎ ﺑـﻪ دوروﯾــﺎن اﻓﺘــﺎد‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1730 :4‬‬

‫ﭘﺮواﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﺒﺎرزهي آﺷﮑﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ زاﻫﺪان و اﻫﻞ ﺗﺰوﯾﺮ و دوروﯾﯽ از ﭘﺎي‬
‫ﻧﻨﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره از ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐـﻪ ﺑﺮون ﺳــﺎز ﻣﺤــﺎل اﺳــﺖ درون ﺳـﺎز ﺷﻮد‬ ‫ﻧﺒــﻮد ﺳﯿــــﺮت ﺷﺎﯾﺴﺘــــﻪ ﺧـــﻮدآراﯾـــﺎن را‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1735 :4‬‬

‫‪٩٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺗﻌﺮﯾﺾ ﺑﻪ زاﻫﺪان و دوروﯾﺎن ﻇﺎﻫﺮﭘﺮﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺻﻮرﺗﯽ زﯾﺒﺎ دارﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﺳﯿﺮت ﻧﻪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﮔﻮﺷﺰد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﭘﺲ اﯾﻦ ﺟﻠﻮهﮔﺮي و ﺧﻮدآراﯾﯽ ﺟﺰ ﺧﻮاري و ﺑﺮﻣﻼ ﺷﺪن ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻮن‬
‫ﭘﺮﻃﺎووﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎآنﻫﻤﻪ رﻧﮕﺎرﻧﮕﯽ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﮕﺲ ران ﺑﯽارزﺷﯽ ﺑﯿﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫ﭘــﺮ ﻃــﺎووس ﻣﺤــﺎل اﺳـﺖ ﻣﮕـﺲ ران ﻧﺸـﻮد‬ ‫ﺧــﻮارياي ﻫﺴــﺖ ﺑﻪ دﻧﺒــﺎل ﺧـﻮدآراﯾـﯽ را‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1743 :1387 ،4‬‬

‫دوروﯾﺎن ﭼﻮن دو روي ﺳﮑّﻪ رﻧﮓ ﻋﻮض ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ آن در اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﮑﺮ و ﻓﺮﯾﺐ دﯾﮕﺮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻓﮑﺮ‬
‫ﻧﻘﺐ زدن و راه ﮔﺮﯾﺰ از ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺲ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﺷﺎن زﺷﺖ و ﻧﺎروا ﻣﯽﮔﺮدد و ﻣﺎﻧﻊ از‬
‫ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و در ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘّﯽ ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺐ دادن دﯾﮕﺮان ﻣﺎﻧﻊ‬
‫از ﮐﻤﺎل آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﺒــــــﻞ آن ﺑـﻪ ﮐـﻪ ﻓﺮﯾــﺐ ﮔــﻞ رﻋﻨــﺎ ﻧﺨـــﻮرد‬ ‫از دوروﯾـــﺎن ﻧﺘــــﻮان داﺷــﺖ ﻃﻤـﻊ ﯾﮑــﺮﻧﮕـﯽ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1632 :4‬‬

‫دو ﻫﺰار و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ دارﯾﻮش ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎري اﯾﺮان را از ﺳﻪ ﭘﺘﯿﺎره داﻧﺴﺖ »دروغ‪ ،‬دﺷﻤﻦ و‬
‫ﺧﺸﮏﺳﺎﻟﯽ« و اﯾﻦ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﺮﻗﺮار ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎﺻﯽ در ﮐﺎر ﺑﻮده ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎن آن را‬
‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺧﻮد را ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﮕﺎهدارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺎص ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯽﺛﺒﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽﺗﺮﯾﻦ‬
‫راه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻮري رﻓﺘﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ دارﻧﺪه ﻗﺪرت اﻧﮕﺸﺖ ﺑﻪﺟﺎﻧﺐ او دراز ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ آن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻮاﻓﻖ ﻣﯿﻞ دﯾﮕﺮان ﻧﺸﺎن دﻫﺪ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ وﺿﻊ درزﻣﺎﻧﯽ دراز اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻢﮐﻢ ﺑﻪﺻﻮرت ﯾﮏ آﯾﯿﻦ و‬
‫ﺧﺼﻠﺖ ﻣﻠﯽ درﻣﯽآﯾﺪ ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﺷﻬﺮوﻧﺪي ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ دو ﺷﺨﺼﯿﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ در درون ﺧﻮد و دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺧﻮد را‬
‫در ﺑﯿﺮون ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬در دوره ﭘﯿﺶ از اﺳﻼم ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ دﯾﻦ و دوﻟﺖ ﻗﺮﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺮدم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهي اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﺷﮑﺎف ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺎه ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻮده‬
‫در دوران ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان دوﮔﺎﻧﮕﯽ ﺷﺨﺼﯿ‪‬ﺖ ﻣﺮدﻣﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪) .‬اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻧﺪوﺷﻦ‪(28-27-26 :1382 ،‬‬

‫زاﻫﺪ ﺧﺸﮏ‪ :‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از زاﻫﺪي ﮐﻪ در ﮐﺎم ﺧﻮد اﻫﺘﻤﺎم ﺗﻤﺎم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ از دوﻟﺖ ﻋﺸﻖ ﺑﯽﺑﻬﺮه‬
‫ﺑﻮد؛ زاﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻫﻞ و ﻣﺘﻈﺎﻫﺮ؛ زاﻫﺪ ﺑﯽدرد و ﺟﺎﻫﻞ و ﺑﯽذوق‪) .‬ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬ج ‪(382 :1364 ،1‬‬

‫ﺑﯿﺖ ﺑﻌﺪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﺻﺎدق و ﺻﺒﺢ ﮐﺎذب دارد ﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﮐﺎذب دروﻏﯿﻦ اﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫دﯾﺮي ﻧﻤﯽﭘﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ زوال ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ از اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺳﺨﻨﺶ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و‬

‫‪٩٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻫﻢﻋﺼﺮاﻧﺶ را ﺑﻪ ﺻﺪق و درﺳﺘﯽ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و زاﻫﺪان را رﯾﺎﮐﺎر ﺗﻠﻘّﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎدام در ﭘﯽ‬
‫ﺗﺰوﯾﺮﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻊ ﺣﺴ‪‬ﺎس ﺻﺎﺋﺐ از دورﻧﮕﯽ و دوروﯾﯽ ﺑﯿﺰار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺠﻢاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ رازي در ﺧﻄﺎب ﺑﻪ زاﻫﺪان ﺧﺸﮏ زﻫﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺧﺸﮏ زاﻫﺪانِ ﺣﻈﺎﯾﺮ ﻗﺪﺳﯿﺪ از‬
‫ﮔﺮم روان ﺧﺮاﺑﺎت ﻋﺸﻖ ﭼﻪ ﺧﺒﺮ دارﯾﺪ؟ ﺳﻼﻣﺘﯿﺎن را از ذوق ﻣﻼﻣﺘﯿﺎن ﭼﻪ ﭼﺎﺷﻨﯽ؟« )ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪:1387 ،‬‬
‫‪(108‬‬

‫ﻋﻨﮑﺒـﻮﺗــﯽ اﺳـــﺖ ﮐـﻪ دام ﻣﮕﺴــــﯽ ﻣﯽﺳــــﺎزد‬ ‫در ﭘــﺲ ﭘــﺮدهي ﺗﺰوﯾــﺮ و رﯾــﺎ زاﻫـﺪ ﺧﺸـﮏ‬

‫ﺻﺒــﺢ ﺻــﺪ ﺷﻤــﻊ ﺧﻤــﻮش از ﻧﻔﺴــﯽ ﻣﯽﺳــﺎزد‬ ‫ﻫــﺮ دﻣــﯽ ﮐــﺰ ﺳــــﺮ ﺻـﺪق اﺳــﺖ اﺛـﺮﻫـﺎ دارد‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1641 :1387 ،4‬‬

‫ﺗﺰوﯾﺮ‪ :‬ﻓﺮﯾﺐ و ﻣﮑﺮ و دروغ و ﺗﻠﺒﯿﺲ‪.‬‬

‫در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ذﮐﺮ دﯾﮕﺮ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﺰوﯾﺮ و دوروﯾﯽ از ﺷﺎﻋﺮ اﺧﻼقﮔﺮاي ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي )ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي( ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪:‬‬

‫ﺗـﻮ ﭼـﻮن ز ﭘـﺮده ﺑـﺮآﯾﯽ ﻫﻤـﻪ ﯾـﮏ آﻫﻨﮕﻨـﺪ‬ ‫ﺗﺮاﻧﻪﻫـﺎي ﺟﻬــﺎن ﮔــﺮﭼــﻪ ﻣﺨﺘﻠـﻒ رﻧﮕﻨـﺪ‬

‫ﺟﻤﺎﻋﺘـﯽ ﮐﻪ ﭼـﻮ ﮔـﻞ ﭘـﺎي ﺗـﺎ ﺑﻪ ﺳـﺮ رﻧﮕﻨـﺪ‬ ‫در آﻓﺘـــﺎب ﻗﯿـﺎﻣــﺖ ﭼــﻪ رويﻫــﺎ ﺳـﺎزﻧــﺪ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1902 :4‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﻌﻨﯽ آﻓﺮﯾﻦ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﮔﻞ رﻋﻨﺎ ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﮔﻞ دوروي اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻠﯽ دورﻧﮓ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺨﺎﻃﺮ اﯾﻨﮑﻪ دروﻧﺶ ﺳﺮخ و ﺑﯿﺮون آن زرد اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم ﻣﻌﺮوف ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﺷﺎﻋﺮان از اﯾﻦ ﮔﻞ ﺑﺮاي ﺗﺸﺒﯿﻬﺎت و اﺳﺘﻌﺎرات ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﯿﺘﯽ از ﺻﺎﺋﺐ اﻓﺮاد ﻣﺰو‪‬ر را‬
‫ﺑﻪ ﮔﻞ رﻋﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻪ ﮔﻨــﺎﻫـﯽ اﺳـﺖ دوروﯾـﯽ ﮐﻪ ﺗﻮان ﺑﺨﺸﯿﺪن‬ ‫ﮔـﻞ رﻋﻨــﺎ ﻋﺒـــﺚ از ﺑـﺎد ﺧــــﺰان ﻣـﯽﻧـﺎﻟـﺪ‬

‫اﯾﻦ ﻧﻪ وردي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺧﻮاﻧﺪه ﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿـﺪن‬ ‫ﺳﺎﻟﮑـﺎن را ﺧﺒـﺮ از ﺣﺎﻟـﺖ ﻣﺠـﺬوﺑـﺎن ﻧﯿﺴـﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3045 :6‬‬

‫‪١٠٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻟﺒﺎس ﻓﻘﺮ اﻓﺮاد دورو را ﭼﻮن ﺧﺎﻧﻪي ﺻﯿ‪‬ﺎدي ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﻟﺤﻈﻪ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺮده و در ﭘﯽ ﺻﯿﺪ ﺷﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ از ﺧﺮﻗﻪي ﺗﺰوﯾﺮ ﮔﺮﯾﺰان اﺳﺖ و ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ از آن دوري ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و ﺗﻨﻔﺮ ﺧﻮد را از آن‬
‫ﺑﯽﻫﯿﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺑﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧـﺮﻗــﻪي ﺗـﺰوﯾــﺮ ﭘﻮﺷﯿــﺪن ﻧﻤﯽآﯾـﺪ ز ﻣـﻦ‬ ‫ﺧـﺎﻧــﻪي ﺻﯿ‪‬ـــﺎد ﻣـﯽداﻧــﻢ ﻟﺒــﺎس ﻓﻘــــﺮ را‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2965 :1387 ،6‬‬

‫واﺻﻞ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﻨﺎي ﻓﯽ اﷲ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ و از ﺧﻮدي ﺧﻮد آﮔﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽ‬
‫آراﺳﺘﻪ ﮐﺮدن ﻇﺎﻫﺮ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺳﯿﺮ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ زﻫﺪ و ﻗﺮب اﻟﻬﯽ رﺳﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ در‬
‫ﻫﻤﻪﭼﯿﺰ و ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺗﺠﻠّﯽ ﺧﺪاوﻧﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﺟﺰ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺮﻓﺎن ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎرﻓﺎن و ﺳﺎﻟﮑﺎن واﻗﻌﯽ را ﭼﻮن‬
‫ﻣﺎﻫﯿﺎﻧﯽ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻏﺮق درﯾﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖ و وﺻﻞ اﻟﻬﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻧﺪهاﻧﺪ )ﻓﻨﺎي ﻓﯽ اﷲ( و ﺑﯿﺮون از‬
‫اﯾﻦ درﯾﺎ ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫زﻧــﺪه ﻣـــﺎﻫــــﯽ ز ﺗـﻪ آب ﻧﯿــﺎﯾــﺪ ﺑﯿـــﺮون‬ ‫ﺧــﻮدﻧﻤـﺎﯾـﯽ ﻧﺒﻮد ﺷﯿــﻮهي واﺻـﻞﺷـﺪﮔـﺎن‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3057 :6‬‬

‫‪ .7-3‬ﻧﻔﺎق ﺳﺘﯿﺰي‬
‫ﻧﻔﺎق از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺳﺪ‪ ‬ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ‪ ،‬ﺳﻌﺎدت و ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪ »ﻣﻨﺎﻓﻖ« در اﺻﻞ از ﻣﺎده »ﻧَﻔْﻖ« )ﺑﺮ وزن ﻧﻔﺦ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﻧﻔﻮذ‬
‫و ﭘﯿﺸﺮوى اﺳﺖ‪ ،‬و »ﻧَﻔَﻖ« )ﺑﺮ وزن ﺷﻔﻖ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻰ ﮐﺎﻧﺎلﻫﺎ و ﻧﻘﺐﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﻰزﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاى‬
‫اﺳﺘﺘﺎر ﯾﺎ ﻓﺮار از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ) .‬ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ج ‪.(163: 1387 ،25‬‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدش دو در ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ در ورودي ﮐﻪ از آن در ﺑﻪ اﺳﻼم وارد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮏراه ﺧﺮوﺟﯽ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ از آن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد و در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﺆﻣﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺆﻣﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﻋﻤﻖ دل ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارد و ﺑﻪ آن اﻗﺮار و اﻋﺘﺮاف ﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪) .‬ﺧﺎﻟﺪﯾﺎن‪:1385 ،‬‬
‫‪(46‬‬

‫ﺷــﺐ ﺳﯿـــﺎهدروﻧـــــﺎن ﺳﺤــــــﺮ ﻧﻤــﯽدارد‬ ‫ﺻﻔـــﺎي ﺳﯿﻨـــﻪ ز اﻫـــﻞ ﻧﻔــﺎق ﭼﺸـﻢ ﻣـﺪار‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1808 :1387 ،4‬‬

‫‪١٠١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫دروغ و ﺗﻤﻠّﻖ و ﻧﻔﺎق ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﺑﺎرز ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﺳﺘﺒﺪادي اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﻫﻮﯾﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد‬
‫دور ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﯽﻫﻮﯾ‪‬ﺖ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان و ﺑﻪ ﻧﺤﻮ دﻟﺨﻮاه دﯾﮕﺮان‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﮔﺮ واﻋﻆ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺼﻠﯽ ﭼﻨﺪ از ﺳﺨﻨﺎن ﻣﺼﻨﻮع ﻣﺴﺠ‪‬ﻊ ﺑﯽﻣﻌﻨﯽ ﯾﺎد ﮔﯿﺮد ﮐﻪ از ﻋﻠﻢ دﯾﻨﯽ در آن ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ‪ ...‬ﭼﻨﺎن ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﭙﺴﻨﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻟﯽ از آن ﺑﻪ دﺳﺖ آﯾﺪ و در اﯾﻦ راه‪ ،‬از ﻇﺎﻫﺮ آراﯾﯽ و ﺳﺎﻟﻮس و‬
‫ﺷﯿ‪‬ﺎدي و اﻓﺴﻮن ﮐﺎري درﯾﻎ ﻧﻮرزد‪) .‬ﺳﺠ‪‬ﺎدي‪(123 :1389 ،‬‬

‫اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺷﺎره دارد ﮐﻪ؛ ﻫﺮﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ ﻟﻮﻧﯽ درﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﯿﺎن اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﺻﻠﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ از آﻧﺎن ﺑﺮ ﺣﺬر ﺑﻮد ﭼﺮاﮐﻪ در ﺣﺎل ﺗﻤﻬﯿﺪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﯽ دﯾﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و در زﯾﺮ ﻗﺒﺎﯾﺸﺎن اﺑﺰار‬
‫ﺟﻨﮓ را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي و ﺗﮑﺒﺮ را ﻧﯿﺰ از ﺧﺼﯿﺼﻪﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ اﻓﺮاد ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫اﺑﯿﺎت ﺟﺰ ذم‪ ‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ اﻓﺮاد ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از رﺳﻤﯽ ﺷﺪن دﯾﻦ ﺷﯿﻌﻪ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ اﻣ‪‬ﺎ روﯾﻪي ﮐﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻮدن‬
‫ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫زﻫــﺮ ﻧﻔـﺎق ﻣـﯽﭼﮑــــﺪ از ﭼﺸــﻢ اﺧﺘــﺮش‬ ‫ﺻﺎﺋـﺐ اﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﺎ ﺗـﻮ دم از دوﺳﺘـــﯽ زﻧــﺪ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2436 :1387 ،5‬‬

‫از ﺗﮑﺒ‪‬ــﺮ ز ﻋﺼــﺎﮐـﺶ ﺑـﻪ ﻋﺼـﺎ ﺳـﺎﺧﺘــﻪاﻧـﺪ‬ ‫ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪآنﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺲ دﺳﺖ ارادت ﻧﺪﻫﻨﺪ‬

‫زره ﺧــﻮﯾــﺶ ﻧﻬـــﺎن زﯾـﺮ ﻗﺒــﺎ ﺳـﺎﺧﺘــﻪاﻧــﺪ‬ ‫ﺻﻠﺢ ارﺑﺎب ﻧﻔـﺎق اﺳﺖ ﭘﯽ ﺟﻨــﮓ دﮔــﺮ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1808 :4‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﻟﻄﯿﻒﻃﺒﻊ و ﺣﺴﺎس ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺎب دﯾﺪن ﻧﺎﻣﺮادي و ﻧﻔﺎق ﺧﻠﻖ را ﻧﯿﺎورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﻋﻤﻖ ﺟﺎﻧﺶ ﻓﺮﯾﺎد ﺳﺮ داده و از اﯾﻨﮑﻪ در ﺟﻮي ﺧﻠﻖ آب ﺻﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ از ﻧﻔﺎق آﻟﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻣﻌﺘﺮض اﺳﺖ و از ﺳﺨﻨﺎن ﻧﯿﺶدار و دوﭘﻬﻠﻮ ﺧﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪه‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ اوﺿﺎع اﺳﻒﺑﺎر را‬
‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و دوري ﮔﺰﯾﺪن از ﺧﻠﻖ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﯽﭼﮑﺪ زﻫـﺮ ﻧﻔﺎق از ﮔـﻮﺷـﻪي اﺑـﺮوي ﺧﻠﻖ‬ ‫ﻧﯿﺴـﺖ آب ﺻﺎﻓـﯽ ﺧﺎﻃــﺮ روان در ﺟـﻮي ﺧﻠﻖ‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭼﺸﻢ ﮔﺸﺎﯾﺶ دارم از ﭘﻬﻠﻮي ﺧﻠﻖ‪...‬‬ ‫ﭘﻬﻠـﻮﯾﻢ ﺳﻮراخ ﺷــﺪ از ﺣـﺮف ﭘﻬﻠـــﻮدار و ﻣﻦ‬

‫ﺑﻬﺘـﺮ آن ﺑﺎﺷـﺪ ﮐﻪ ﺳـﺎل و ﻣﻪ ﻧﺒﯿﻨﯽ روي ﺧﻠﻖ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﺻﺎﺋﺐ ﺗﻮ را از ﺧﻠﻖ‪ ،‬اﻣﯿﺪ روي دل‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2496 :5‬‬

‫‪١٠٢‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫راه ﺣﻖّ از ﻧﻔﺎق ﺟﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ راه ﻫﺪاﯾﺖ رود ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﻗﺪم درراه ﺿﻼﻟﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻔﺎق ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎﻣﯽ ﺟﺰ ﻧﺎﮐﺎﻣﯽ و رﺳﻮاﯾﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺻــﺪ ﺑﯿـﺎﺑــﺎن در ﻣﯿــﺎندارﻧـﺪ از دلﻫـﺎي ﻫﻢ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ در ﭘﻬﻠﻮي ﻫﻢ ﭼﻮن ﺳﺒﺤﻪي ﺻﺪ داﻧﻪاﻧﺪ‬

‫اﯾﻦ ﻧﻔـﺎق آﻟﻮدﮔـﺎن ﮔﺮدﻧـﺪ اﮔﺮ ﺟﻮﯾـﺎي ﻫـﻢ‬ ‫از ﻧﻤــﮏ ﺗﺠــﺪﯾـﺪ زﺧـﻢ ﮐﻬﻨـﻪ ﻫــﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬

‫ﺳـﺎدهﻟـﻮﺣـﺎﻧـﯽ ﮐـﻪ ﻣـﯽدزدﻧـﺪ از دﻧﯿــﺎي ﻫﻢ‬ ‫ﻣﺎﯾـﻪي اﻓﺴــﻮس را از ﺟﻬــﻞ اﻓــﺰون ﻣـﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2496 :1387 ،5‬‬

‫دﻟﺴـــﺮد از آﺷﻨــﺎﯾــﯽ اﯾـﻦ دوﺳﺘـــﺎن ﺷــﺪم‬ ‫ﺗﺎ ﭼﻨــﺪ ﺑﺎ ﻧﻔـــﺎق ﮐﺴــﯽ ﻫــﻢ ﻧﻤــﮏ ﺷـﻮد؟‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2810 :5‬‬

‫ﺷﺎﯾﺪ ﺑﯿﺮاه ﻧﺒﺎﺷﺪ اﮔﺮ ﺗﻌﺒﯿﺮ »ﺳﺘﻤﮑﺪه« در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﻧﺎﺷﯽ از اوﺿﺎع زﻣﺎﻧﻪي ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬ﻧﺎﺷﯽ از‬
‫ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ و ﻇﺎﻫﺮ آراﯾﯽ و رﯾﺎ و ﺗﺒﻌﯿﺾ و ‪ ...‬ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ رذاﯾﻞ ﻣﺎﻧﻊ از ﮐﻤﺎل اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و دﻟﯿﻠﯽ ﻣ‪‬ﺪﻗﻦ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻨﮑﻪ ﺣﻖّ اﻓﺮاد ﯾﮑﺮﻧﮓ و ﺳﺎده و ﺑﯽﻏﻞوﻏﺶ ﺿﺎﯾﻊ ﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎ دودﺳﺘﮕﯽ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ روﺑﺮو ﺑﻮده اﺳﺖ؛ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪي »ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي در‬
‫آﻏﺎز ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي« ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺮح ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ .‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ از ﺑﯿﺮون ﻣﺮزﻫﺎي ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎيِ ﺑﻮﻣﯽِ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار از اﻗﺘﺪاري دﯾﻨﯽ ـ دﯾﻮاﻧﯽ )دﯾﻮاﻧﺴﺎﻻري ﭘﺎﯾﮕﺎه اﻗﺘﺪار آنﻫﺎ در ﺣﻮزهي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮد(‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﻧﻪﭼﻨﺪان ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻌﯿ‪‬ﻨﯽ در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿ‪‬ﺖ‪ ‬ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ (105 :1987 ، Arjomand) .‬در ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺻﻮﻓﯽ آن ﻋﺼﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮوه اﺧﯿﺮ ﻣﺪ‪‬ﻋﯿﺎن اﺻﻠﯽِ‬
‫ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻣﻨﺎﺻﺐ دﯾﻨﯽِ رﺳﻤﯽ و ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪) .‬ﻣﺸﮑﻮرﯾﺎن‪:1393 ،‬‬
‫‪ (http://rasekhoon.net/article‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﻮر ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ و آزردﮔﯽ ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺎﻋﺮ روﺷﻦﻓﮑﺮ و‬
‫آزاده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﺮاض ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و زﻣﺎﻧﻪاش را ﺳﺘﻤﮑﺪهاي داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ و ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫اﺣﺒﺎب ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺟﺰ داغ ﻧﻔﺎق و دوروﯾﯽ ﭼﯿﺰي ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺄﯾﻮس اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼـﻪ ﮔـﻞ ز ﺻﺤﺒـﺖ اﺣﺒﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﭼﯿـﺪن؟‬ ‫درﯾـﻦ ﺳﺘﻤﮑــﺪه ﺻﺎﺋــﺐ ﺑـﻪ ﻏﯿــﺮ داغ ﻧﻔــﺎق‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(3071 :1387 ،6‬‬

‫‪١٠٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﺆﻣﻦ در دل و زﺑﺎن و ﻋﻤﻞ ﻣﺆﻣﻦ اﺳﺖ و ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ در ﺑﺎﻃﻦ و ﻫﻢ در ﻋﻤﻞ و ﻫﻢ‬
‫در زﺑﺎن‪ ،‬ﺧﺪا و ﺣﻘﯿﻘﺖ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﻪ و زﺑﺎﻧﺶ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ او در ﯾﮏﺟﻬﺖ اﺳﺖ و ﺗﻈﺎﻫﺮات ﻇﺎﻫﺮﯾﺶ در ﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮي‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﻓﻖ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ دو ﭼﻬﺮه و در ﻣﻮرد اﻓﺮادي ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻨﺸﺎن ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪) .‬ﺧﺎﻟﺪﯾﺎن‪ (46 :1385 ،‬ﻣﺎﻫﯽ‬
‫ﺑﯽﻓﻠﺲ را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ اﻓﺮاد ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺎ ﺑﺎﻃﻦ آنﻫﺎ ﻫﻢﺧﻮاﻧﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﺎﻫﯽ ﺑﯽ ﻓﻠـﺲ ازﯾﻦ درﯾـﺎ ﻧﻤﯽآﯾـﺪ ﺑـﺮون‬ ‫ﻫﺮ ﮐﻪ را دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬دارد ﺑﺮ ﺟﮕﺮ داغ ﻧﻔﺎق‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2987 :1387 ،6‬‬

‫‪ .8-3‬ﺷﮕﺮد ﺻﺎﺋﺐ در ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﻤﺎدﻫﺎ و ﻧﻤﻮدﻫﺎي رﻧﮓ و رﯾﺎ‬

‫رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي‪ ،‬ﻃﻨﺰ و اﻧﺘﻘﺎد‪ :‬داﺳﺘﺎن رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي و ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‪ :‬رﻧﺪان ﯾﮑﺮﻧﮓاﻧﺪ و اﻫﻞ ﻣﺴﺘﯽ و ﺳﺮﻣﺴﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻗﻠﻨﺪرﻧﺪ و دردي ﻧﻮش و ﺟـﻮﯾﺎي ﻧﺎم و ﻧﻨﮕﯽ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ از ﻋﺸﻖ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و زاﻫـﺪان و ﺻـﻮﻓﯿﺎن اﻫﻞ زﻫﺪ‬
‫رﯾـﺎﯾﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ دﺳﺖﮐﻢ اﻫﻞ ﻗﺸﺮ و اﻫﻞ ﻇـﺎﻫﺮﻧﺪ و ﺑﻪﻫﺮﺣﺎل ره ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬از ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ راﯾﺞ در‬
‫اﺷﻌﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﻨﺪرﯾﺎت ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا در ﻏﺰلﻫﺎي رﻧﺪاﻧﻪ وﺿـﻌﯽ دﯾـﮕﺮ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و رﻧﮓ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ -‬اﻧﺘﻘﺎدي وﯾﮋهاي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑـﺎ ﻃـﻨﺰي ﺧـﺎص ﻫـﻤﺮاه ﻣـﯽﮔﺮدد‪) .‬دادﺑﻪ‪(27 :1371 ،‬‬

‫از ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ رﯾﺎﮐﺎران اﺷﻌﺎر اﻧﺘﻘﺎدي وي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺤﻨﯽ ﻃﻌﻦ آﻣﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫زاﻫﺪان ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺎرزﺗﺮﯾﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و اﻋﻤﺎل آﻧﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻇﺎﻫﺮ آراﯾﯽ ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮاﯾﯽ را ﻣﻮرداﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﯿﺎت زﯾﺮ؛‬

‫از ﺻﺪف ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآﯾﻢ اﮔـﺮ ﮔﻮﻫـﺮ ﺷﻮم‬ ‫ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺷﯿﻮهي ﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﻧﺎدﯾﺪﮔﺎن‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2622 :1387 ،5‬‬

‫ﺑﺎ دو ﺻﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺑﺎﻃـﻦ در ﺷﻬـﺮت ﻣﯽزد‬ ‫آنﮐﻪ ﻣﯽﺑﺴـﺖ ﺑﻪﻇﺎﻫـﺮ در ﺻﺤﺒـﺖ ﺑﺎ ﺧﻠـﻖ‬

‫ﮔـﺮ ﺑﻪ ﻋﻤ‪‬ﺎﻣﻪ ﮐﺴﯽ ﮐـﻮس ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﯽزد‬ ‫ﮔﻨﺒـﺪ ﻣﺴﺠـﺪ ﺷﻬـﺮ از ﻫﻤـﻪ ﻓﺎﺿـﻞﺗـﺮ ﺑﻮد‬

‫‪١٠٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻫﻤ‪‬ـﺖ ﺻﺎﺋـﺐ اﮔــﺮ ﭘـﺎي ﺑـﻪ دوﻟـﺖ ﻣﯽزد‬ ‫از ﺑﻠﻨــــﺪي ﻧﻈــــﺮ ﺑـﻮد ﻧـﻪ از ﺑـﯽﺧﺒـــــﺮي‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1637 :1387 ،4‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺳﺘﺎﯾﺸﮕﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و ﻣﺤﺎﻣﺪ اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ و از رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﺎﻧﯽ ﭼﻮن زاﻫﺪان اﻓﺮاﻃﯽ‬
‫رﯾﺎﮐﺎر ﮔﺮﯾﺰان و داﺋﻢ در ﺣﺎل اﻧﺘﻘﺎد از اﯾﻦ ﮔﺮوه اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺑﻪﺷﺪت ﺗﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪﻫﯿﭻوﺟﻪ از ﺑﯽﭘﺮوا‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن از ﭘﺎي ﻧﻤﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺑﺎك ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺷﮕﺮد دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺻﺮﯾﺢ و ﺳﻠﯿﺲ وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زاﻫﺪان اﺳﺖ‪ .‬زاﻫﺪ ﮐﻮدن‪،‬‬
‫ﺑﯽﺷﻌﻮر و ‪ ...‬را ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺑﯿﺎت در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ زاﻫﺪ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺗﻨﻔّﺮ و اﻧﺰﺟﺎر وي از زاﻫﺪ رﯾﺎﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎيﺟﺎي دﯾﻮان وي ﺑﻪوﺿﻮح ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﺧﺎش و ﺻﺮاﺣﺖ ﺗﻤﺎم از وي اﻋﺮاض ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﺗﻨﻔﺮ ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬

‫ﻣـﯽ و ﻧـﯽ آب و ﻫـﻮاﯾـﯽ اﺳـﺖ ﮐﻪ ﻣـﻦ ﻣـﯽداﻧـﻢ‬ ‫زاﻫـــﺪ ﮐــﻮدن و ادراك ﻟﻄـﺎﯾـــﻒ‪ ،‬ﻫﯿﻬﺎت‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2735 :5‬‬

‫ﺑـﻪ دﺳــــﺖ ﺑـــﯽﺑﺼـــــﺮ آﯾﯿﻨــــﻪ ﺑﻠـــﻮر دﻫــﺪ‬ ‫ﭼـــﺮا ﺷـﺮاب ﺑﻪ زاﻫـــــﺪ ﮐﺴـﯽ ﺑﻪزور دﻫـﺪ‬

‫ﭼـــﺮا ﮐﺴـــﯽ ﺑـﻪ ﻓﻘﯿﻬـــــﺎن ﺑـﯽﺷﻌـــﻮر دﻫــﺪ ‪...‬‬ ‫ﻣﯽاي ﮐــﻪ اﻫــﻞ ﺷﻌـﻮرﻧـــﺪ داغ ﻧﺸــﺌﻪي آن‬

‫ﭼــﺮاغ ﻣــﺮده ﮐﺠــﺎ روﺷﻨـــﯽ ﺑــﻪ ﮔــــﻮر دﻫــﺪ‬ ‫دل ﻓﺴــﺮده ﻧﯿـﺎﯾــﺪ ﺑـﻪ ﮐـﺎر ﺑﻌـــﺪ از ﻣـــﺮگ‬
‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1922 :4‬‬

‫اﯾﻦ اﺑﯿﺎت ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺑﯽﭘﺮواﯾﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ رﯾﺎﮐﺎران و ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺷﻌﻮر ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدن آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ اﻧﺰﺟﺎر ﺻﺎﺋﺐ از اﯾﻦ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺗﺎب رﻓﺘﺎر و ﺳﮑﻨﺎت آﻧﺎن را ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﺪ و‬
‫ﺑﯽﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻟﺐ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﺸﺎده و ﺑﺮ ﻗﻠﻢ ﺗﯿﺰرو ﺧﻮد ﺗﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ در ﺑﯿﺖ آﺧﺮ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ‬
‫دلاﻓﺴﺮده و ﻣﺮده رﯾﺎﮐﺎران و ﻓﻘﯿﻬﺎن دروﻏﯿﻦ را ﺧﻄﺎب ﻗﺮاردادهاﺳﺖ‪.‬‬

‫آنﮐﻪ دارد آﺗﺸﯽ در ﺳﯿﻨﻪي ﻣﺤﺮاب اﺳﺖ و ﺑﺲ ‪...‬‬ ‫ﻣﺠﻠﺲ اﻫـﻞ رﯾـﺎ ﭼـﻮن ﺑﻮرﯾـﺎ اﻓﺴـﺮده اﺳـﺖ‬

‫ﻣﺸــﺮق روﺷــﻦﺿﻤﯿـﺮان ﻋﺎﻟـــﻢ آب اﺳﺖ و ﺑـﺲ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ ﺻﺎﺋـﺐ زاﻫــﺪان ﺧﺸﮏ را ﻧﻮر ﺷﻌـﻮر‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2331 :5‬‬

‫‪١٠٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫از ﺣﺠــﺎب ﭘــﺮدهي ﭘﻨـــﺪار ﻓــﺎرغ ﮔﺸﺘــــﻪاﯾـﻢ‬ ‫ﺧﺮﻗـﻪي ﺗﺰوﯾـﺮ را از دوش ﺧـﻮد اﻓﮑﻨــﺪهاﯾﻢ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2627 :1387 ،5‬‬

‫دﯾﮕﺮ ﻣﻀﻤﻮﻧﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﻃﻌﻦ ﺑﻪ زاﻫﺪان رﯾﺎﮐﺎر از آن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺮك ﺗﻌﻠﻖ اﺳﺖ‪» .‬ﺗﺮك دﻧﯿﺎ‬
‫در آﯾﯿﻦ رﻧﺪي ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻠﻮتﮔﺰﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﯿﺮ ﻧﺸﺪن در ﻣﺎد‪‬ﯾﺎت و ﻫﻮا و ﻫﻮس اﺳﺖ‪) «.‬ﻣﻬﺪي‬
‫ﭘﻮر‪ (188 :1392 ،‬ﺗﺮك ﺗﻌﻠّﻘﺎت و ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻼﯾﻖ ﻣﺎد‪‬ي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ زاﻫﺪان ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ زاﻫﺪ‬
‫ﻫﯿﭻ درﮐﯽ از ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ رﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ زاﻫﺪ را ﺑﻪ ﺷﻤﻊ ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮد و‬
‫ﺑﻬﺮهاي در ﻣﺤﺮاب ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻋﻮض اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب و آن ﻣﺤﯿﻂ ﻋﺰﻟﺖ‪ ،‬روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺒﺨﺸﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ آن ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬

‫اﯾـﻦ ﺷﻤــﻊ ﮐﺸﺘـﻪ را ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﻣﺤـﺮاب ﻣﯽﺑﺮد؟‬ ‫زاﻫــﺪ ﮐﺠــﺎ و ﮔـﻮﺷــﻪي رﻧـﺪاﻧـﻪ از ﮐﺠــﺎ؟‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1947 :1387 ،4‬‬

‫و در ﻣﻘﺎﺑﻞ زاﻫﺪان‪ ،‬ﻋﺎرف واﻗﻌﯽ و زﻫﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﮐــﻪ از ﺳــــﺮ دوﺟﻬـــﺎن ﻋـﺎرﻓـﺎﻧـﻪ ﺑـﺮﺧﯿـﺰد‬ ‫از اﯾـﻦ ﺑﺴـﺎط ﮐﺴــﯽ ﺷـﺎدﻣـــﺎﻧــﻪ ﺑــﺮﺧﯿـــﺰد‬

‫ﮐــﻪ دل ز ﺟـــﺎي ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺗـﺎزﯾـﺎﻧـﻪ ﺑـﺮﺧﯿـﺰد‬ ‫ﻣـــﺪار دﺳــــﺖ ز داﻣـــﺎن آه ﻧﯿــــﻢ ﺷﺒـــــﯽ‬

‫ﮐــﻪ ﮔـــﺮد راﺳــﺖ روان از ﻧﺸﺎﻧـﻪ ﺑـﺮﺧﯿــﺰد‬ ‫اﺛــﺮ ز ﻋـﺎﺷـــﻖ ﺻــﺎدق درﯾـﻦ ﺟﻬــﺎن ﻣﻄﻠﺐ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1839 :4‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ در ﺟﺎﯾﮕﺎه ﯾﮏ ﻣﺼﻠﺢ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮاﯾﯽ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ زاﻫﺪان و‬
‫رﯾﺎﮐﺎران ﺟﺎﻣﻌﻪي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﮏ و ﻣﻈﺎﻫﺮ دﯾﻨﯽ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﭘﺮده از اﻋﻤﺎل‬
‫رﯾﺎﮐﺎراﻧﻪي ﻣﺘﻈﺎﻫﺮان ﺑﺮدارد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﺻﺎﺋﺐ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯽاﻋﺘﻘﺎدي و ﺑﯽدﯾﻨﯽ او‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻫﺪف ﺗﻨﺒﻪ و آﮔﺎه ﮐﺮدن ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺧﻔﺘﻪي ﺧﻮد از اﯾﻦ رﻓﺘﺎر ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺷﺮكآﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫ﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ »ﺳﺠ‪‬ﺎده« را ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت دﯾﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺎدﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﮐﺸﺘﯽ )ﺟﺎم( ﻣ‪‬ﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ و اذﻋﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎده اﯾﻦ ﻏﺒﺎر و آﻟﻮدﮔﯽ زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ را از دﻟﻢ ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺠ‪‬ﺎدهام را‬
‫ﺑﺎدﺑﺎن ﺟﺎم ﺷﺮاﺑﻢ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺻﺎﺋﺐ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﺑﯽدﯾﻨﯽ وي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫از ﺷﮕﺮدﻫﺎي رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺗﻘﺎﺑﻞﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎده و ﺳﺠ‪‬ﺎده ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺷﮕﺮدﻫﺎ و‬

‫‪١٠٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺷﮕﺮدﻫﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي اﻋﻤﺎل و ﻧﻬﺎدﻫﺎي ﻣﻘﺪ‪‬س و ﻧﺎﻣﻘﺪس وﺟﻮد دارد‪ .‬و اﻓﺮادﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠّﻖ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺳﺠ‪‬ﺎده از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺪﺳﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را در راﺑﻄﻪاش ﺑﺎ ﺧﺪا راﻫﻨﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﻮﺣﯽ‬
‫)‪ (261 :1390‬در ﮐﺘﺎب »ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ« ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺳﺠ‪‬ﺎده را ﺟﺰو رﻣﺰﮔﺎن‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪» :‬رﻣﺰﮔﺎن ﻧﻬﺎد ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ :‬زاﻫﺪ‪ ،‬واﻋﻆ‪ ،‬ﻣﻔﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺠ‪‬ﺎده‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﺑﯿﺖاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﻣﺤﺮاب‪ ،‬ﻣﻨﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻘﻮي‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ‪ ،‬ﻗﺮآن‪ ،‬وﺿﻮ‪ ،‬ورد ﺳﺤﺮ‪ «.‬ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﯿﺎن ﺗﻨﺎﻗﺾآﻣﯿﺰ و ﻃﻨﺰآﻟﻮد‬
‫ﺧﻮد ﺑﺎ ﺗﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮ اﯾﻦ واژهﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎ ﻧﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت اﺳﻼﻣﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺪ‪‬ﺳﺎت دﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﭼﻨﯿﻦ زاﻫﺪاﻧﯽ در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﺎ رﻓﺘﺎر اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ‬
‫و ﻗﺸﺮ‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ را از دﯾﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺪﺑﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از زﻫﺎد دروﻏﯿﻦ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل را‬
‫آنﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﻪﺟﺎ ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺪﻧﺎﻣﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑـﺎدﺑـﺎن ﮐﺸﺘـــﯽ ﻣـﯽ ﻣـﯽﺷــﻮد ﺳﺠ‪‬ـﺎدهام‬ ‫ﮔﺮ ﭼﻨﯿـﻦ ﺷﻮﯾــﺪ ﻏﺒــﺎر زﻫــــﺪ از دل ﺑـﺎدهام‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(2550 :1387 ،5‬‬

‫ﺷﺎﻋﺮ در اﯾﻦ ﺑﯿﺖ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﺶ ﮐﻼﻣﺶ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟ‪‬ﻪ زاﻫﺪان اﺳﺖ ﺑﺎ رﺳﺎﻧﺪن اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻣ‪‬ﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ اﻣ‪‬ﺎ در ﻇﺎﻫﺮ اد‪‬ﻋﺎي زﻫﺪ و ﺗﻘﻮا را دارﻧﺪ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻨﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ ﻣ‪‬ﯽ‬
‫و ﺟﺎم ﺷﺮاب را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ اﻣ‪‬ﺎ ﮐﺞ ﺷﺪن ﮐﻼﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺴﺘﯽام ﻣﺮا رﺳﻮا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻣﺨﻤـــﻮر ﻣﺴـــﺖ ﻣـﯽرود از ﺧـﺎﻧﻘــــﺎه ﻣــﻦ‬ ‫ﮐﻢ ﻧﯿﺴــﺖ ﻓﯿـﺾ ﮔـﺮدش ﺗﺴﺒﯿــﺢ ﻣﻦ ز ﺟـﺎم‬

‫ﺑـﺎرﯾــﮏﺗـﺮ ز ﻣــﻮي ﻣﯿــــﺎن اﺳــﺖ راه ﻣــﻦ‬ ‫در وادياي ﮐــﻪ ﺧﻠـــﻖ ﻧﻈـــﺮ ﺑﺴﺘـــﻪ ﻣﯽروﻧـﺪ‬

‫ﮔـﻞ ﻣﯽﮐﻨـﺪ ﭼـﻮ ﻏﻨﭽـﻪ ز ﻃــﺮف ﮐـﻼه ﻣـﻦ‬ ‫ﻫﺮﭼﻨـﺪ ﻣﯽﮐﺸـــﻢ ﻣـﯽ ﮔﻠـﺮﻧـــﮓ در ﻟﺒــﺎس‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(3108 :6‬‬

‫ﻫﺮﮐﺪام از اﺑﯿﺎت ذﯾﻞ ﺣﺎﮐﯽ از اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖاﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﮕﺮدﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫رﯾﺸﻪي ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ در ﻣﺮدم زﻣﺎﻧﻪاش و ﺑﺮاي ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ زاﻫﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﻮﺳﺘﯿﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﻇﺎﻫﺮﺷﺪهاﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ اﯾﻦ ﺟﻬﺎﻧﯽ و ﻓﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺳﺘﻔﺎده از واژهﻫﺎﯾﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﭼﻮن‪ :‬ﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎده‪ ،‬ﺳﻤﺎع‪ ،‬ﺑﻬﺎر و ﺧﻮش ﺑﺎﺷﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن رﯾﺎي اﯾﻦ اﻓﺮاد ﮐﻪ درﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺎ زﻫﺪ ﺧﺸﮏ ﺧﻮد دﭼﺎر ﺧﺒﻂ و ﺧﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ از اﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻣﻼﻣﺘﯽ ﻇﺎﻫﺮﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﯾـﻦ ﺧــﺎر ﺧﺸـﮏ را ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮔﻠــﺰار ﻣﯽﺑـﺮد؟‬ ‫زﻫ‪‬ـــﺎد را ﺑــﻪ ﺑــﺎغ ﮐــﻪ ﺗﮑﻠّﯿــﻒ ﻣـﯽﮐﻨــﺪ؟‬

‫‪١٠٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1948 :1387 ،4‬‬

‫اﯾﻦ ﺷﻮره زﻣﯿﻦ ﻫﺮﮔـﺰ ﮔﻠــــﺰار ﻧﻤـﯽﮔـــﺮدد‬ ‫از ﻃﯿﻨـــﺖ زاﻫــﺪ ﻣﯽ ﺧﺸﮑــﯽ ﻧﺒــﺮد ﺑﯿــﺮون‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2179 :4‬‬

‫ﺷــﺎخ ﺑــﺮﯾــﺪه را ﭼـﻪ ﻣــﺪد از ﺻﺒـــﺎ رﺳـــﺪ‬ ‫در زاﻫــــﺪان ﺳﻤــــﺎع ﺳﺮاﯾـــﺖ ﻧﻤـﯽﮐﻨــﺪ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(1962 :4‬‬

‫آﺑــﯽ ﺑــﻪ روي ﺻـــﻮرت دﯾــــﻮار ﻣـﯽزﻧـــﺪ‬ ‫ﻫــﺮ ﮐﺲ ﺻــﻼي ﺑــﺎده ﺑـﻪ زﻫ‪‬ـــﺎد ﻣﯽدﻫـﺪ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2004 :4‬‬

‫ﺷﺎﺧﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﮏ ﮔﺸﺖ ﮐﺠﺎ رﻗﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬ ‫ﺻﺎﺋـﺐ ز زاﻫــﺪان ﻣﻄﻠـﺐ وﺟـﺪ ﺻــﻮﻓﯿــﺎن‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2018 :4‬‬

‫و در ﻣﻘﺎﺑﻞ از واژهاي ﭼﻮن ﻣﻨﺒﺮ در ﺑﯿﺖ ﺑﻌﺪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺘــﻮان ﺑﻪ ﺑﺎم ﭼﺮخ ﺑـﻪ اﯾــﻦ ﻧـﺮدﺑــﺎن رﺳﯿــــﺪ‬ ‫ﻣﻌـﺮاج زﻫـﺪ ﺧﺸـﮏ ﺑﻪ ﻣﻨﺒـﺮ رﺳﯿــﺪن اﺳﺖ‬

‫)ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪(2076 :4‬‬

‫ﺗﻔﺎﺧﺮ ﺑﻪ ﺷﻬﺮه ﺑﻮدن ﺑﻪ ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ و ﻧﻨﮓ داﺷﺘﻦ از ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت‪ ،‬ﺧﻼف ﻋﺮف اﺳﺖ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺻﺎﺋﺐ ﮐﻪ رﯾﺎﮐﺎران و ﻧﺎﭘﺎﮐﺎن ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﻗﺪرت ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﻬﺮهي ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺷﻌﺮ روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ روزﮔﺎري ﻧﻨﮓ داﺷﺘﻦ از ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و ﺷﻬﺮه ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻧﻨﮓ و ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﻣﻼﻣﺘﯽ اﺳﺖ در ﺟﻬﺖ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻧﺎﻣﺮدان و رﯾﺎﮐﺎران‪) .‬ﮔﻠﯽ‪ 141 :1387 ،‬و ‪(142‬‬

‫ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭘﯿﭽﯿﺪه روزﮔﺎر ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ وﺿﻌﯿﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن‬
‫اداي آنﻫﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺎدي و ﺻﺮﯾﺢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎﻫﺎي اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﯿﻮهي اداي آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎي »ﻧﻨﮓ از ﻧﺎم ﺑﺎرﯾﺪن« در ﺑﯿﺖ زﯾﺮ‪:‬‬

‫درﯾــﻦ زﻣـﺎﻧــﻪ ﮐـﻪ از ﻧـﺎم ﻧﻨـــﮓ ﻣﯽﺑــــﺎرد‬ ‫ﭼــﺮا ﻋﻘﯿــﻖ ﻧﺴــﺎزد ﺑـﻪ ﺳـﺎدﮔﯽ ﺻـﺎﺋــــﺐ‬

‫)ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪(1794 :1387 ،4‬‬

‫‪١٠٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫در ﻧﻤﻮدار زﯾﺮ ﺗﻨﻬﺎ درﺻﺪ ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻪ رذﯾﻠﻪي اﺧﻼﻗﯽ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ 1-3‬ﻧﻤﻮدار ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه درﺻﺪ ﻏﺰلﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎقﺳﺘﯿﺰي در ﺳﻪ ﺟﻠﺪ آﺧﺮ )‪ (6-5-4‬دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ‬
‫ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪١٠٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﺗﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي اﺳﺘﺎد ﻣﮑﺘﺐ ﻣﻀﻤﻮنآﻓﺮﯾﻨﯽ و ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ در ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮي ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎدات و آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ و آﻣﻮزهﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ ﮐﻪ در دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﯾﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺎق‪،‬‬
‫دو ﭼﻬﺮﮔﯽ و ﺗﺰوﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ در ﺑﺴﯿﺎري از اﺷﻌﺎرش زاﻫﺪان رﯾﺎﮐﺎر‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎﻧﻤﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻋﺎﺑﺪﻧﻤﺎﯾﺎن‪ ،‬زﻫﺪ‬
‫دروﻏﯿﻦ‪ ،‬رﯾﺎﮐﺎري و ﻧﻔﺎق و ‪ ...‬را ﻣﺮدود و ﻣﺬﻣﻮم ﺷﻤﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺮﻗﻪي زاﻫﺪ را در ﮔﺮو ﻣﯿﮑﺪه ﻣﯽﮔﺬارد و از‬
‫ﺧﺮﻗﻪ و ﭘﻮﺷﺶ و ﻋﻤﺎﻣﻪي زاﻫﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻃﻌﻨﻪ و ﺗﻤﺴﺨﺮ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺪ‪‬ت از آنﻫﺎ اﻧﺰﺟﺎر ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ .‬ﺧﺮﻗﻪ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻋﺼﺎ و ﺗﺴﺒﯿﺢ زاﻫﺪ رﯾﺎﮐﺎر را از اﻟﺰاﻣﺎت رﯾﺎي وي و زﻫﺪش را واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺧﺮﻗﻪاي ﮐﻪ‬
‫ﺻﺎﺋﺐ از آن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺮﻗﻪي ﻧﺎﭘﺎك زاﻫﺪ رﯾﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺮﻗﻪي ﻣﻘﺪ‪‬س و ﻣﺘﺒﺮّك ﮐﻪ از ﭘﯿﺮ ﯾﺎ ﻣﺮﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﺑﺎ اﺳﺘﻬﺰا و ﻃﻌﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺮ زاﻫﺪ و ﻋﻮاﻣﻞ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق ﺗﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮزاﻧﻪ و آﮔﺎهدل ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق دﯾﺪي ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻨﻔﯽ دارد و اﯾﻦ ﺻﻔﺎت اﺧﻼﻗﯽ را ﻣﺬﻣﻮم و ﻧﮑﻮﻫﺶﺷﺪه ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻧﮕﺮﺷﯽ ﺑﻪﻋﯿﻦ ﻧﺸﺎن از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او ﺑﺎ رﯾﺎ‪ ،‬ﻧﻔﺎق‪ ،‬زﻫﺪ دروﻏﯿﻦ و زاﻫﺪ ﺧﺮﻗﻪﭘﻮش اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق از دﯾﺮﺑﺎز ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺎ دﯾﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره اﻓﺮاد رﯾﺎﮐﺎر ﺑﺎ اﻋﻤﺎل رﯾﺎﯾﯽ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﻮﺟ‪‬ﻪ و داراي ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺐ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ اﺛﺮ ادﺑﯽ در ﺑﺎﻓﺖ ﺧﻮد ﻧﺸﺎنﻫﺎﯾﯽ از ﻣﻨﺸﺄ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاش‬
‫دارد؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ ﭘﺮآوازه و ﻣﺘﺪﯾ‪‬ﻦ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺗﺒﻌﯿﺾ را ﺑﺮﻧﺘﺎﺑﯿﺪه و از ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎر اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻫﺪف از ادب اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﺎﺋﺐ ﭼﻮن اﺳﻼف ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺣﺎﻓﻆ از واژهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ادﺑﯿ‪‬ﺎت اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﺜﺒﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺮاب‪ ،‬ﻣﯿﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺘﺨﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺻﻨﻢﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺧﺮاﺑﺎت و‪ ...‬و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﻨﻔﯽ‪ ،‬ﭼﻮن‪ :‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬زاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﺻﻮﻓﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬روزه‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ و‪ ...‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻪﺣﻖّ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ از ﻋﻬﺪهي اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪي‬
‫ﺧﻄﯿﺮ آنﻫﻢ در ﻋﺼﺮي ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺧﻮد ﻣﻨﺼﺐداران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﯿﺰ در رأس اﻓﺮاد رﯾﺎﮐﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ و‬
‫ﺑﯽﭘﺮوا ﺗﯿﻎ زﺑﺎن از ﻧﯿﺎم ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ و از ﺣﻖّ و ﺻﺪق دﻓﺎع ﮐﺮده و ﺗﻨﻔّﺮ و اﻧﺰﺟﺎر ﺧﻮد را از ﻧﻔﺎق‪ ،‬رﯾﺎ‪،‬‬
‫دوروﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺰوﯾﺮ و دﯾﮕﺮ ﻧﺎﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪوﺿﻮح و ﺑﺪون ﺳﺮﭘﻮش ﻧﻬﺎدن‪ ،‬ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ رﯾﺎ در‬
‫ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬رﯾﺎ در اﻋﻤﺎل و ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺶ را در اﺷﻌﺎرش ﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي رﯾﺎ و‬
‫ﻧﻔﺎق از ﭘﺎرادوﮐﺲ و ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﻃﻨﺰ و ﺗﺸﺒﯿﻪ و‪ ...‬ﺑﻬﺮه ﺟﺴﺘﻪ و زﻫ‪‬ﺎد را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﯾﺎ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﺳﺖ؛ ﺑﻪﻃﻮريﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ رﯾﺎﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١١٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﻧﯿﺰ ﭼﻮن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد از ﺟﻤﻠﻪ؛ ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﻋﺒﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ و ‪ ...‬در ﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪهي ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از اﺷﻌﺎر اﺧﻼقﮔﺮا اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از زﯾﺮﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﺣﻮزهي اﺧﻼق؛ رذﯾﻠﻪي اﺧﻼﻗﯽ رﯾﺎ و ﻧﻔﺎق اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ در ﻧﯿﻤﻪي دوم دﯾﻮان ﭘﺮداﺧﺘﻪاﯾﻢ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪي‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫در ﮐﻞ ﻧﯿﻤﻪي دوم دﯾﻮان‪ 95 ،‬ﻏﺰل ﺑﻪ ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در در ﺳﻠﻮك اداي آداب دﯾﻨﯽ )ﻧﻔﺎق ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ(‪70 ،‬‬
‫ﻏﺰل ﺑﻪ ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر و اﻋﻤﺎل )ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ(‪ 35 ،‬ﻏﺰل ﺑﻪ ﻣﺬﻣﺖ ﺗﺰوﯾﺮ و دوروﯾﯽ‪ 25 ،‬ﻏﺰل ﺑﻪ ﻧﻤﻮد رﯾﺎ در‬
‫ﭘﻮﺷﺶ و ﻇﺎﻫﺮ‪ 15 ،‬ﻏﺰل ﺑﻪ رﯾﺎ در ﺻﻮرت ﺗﻦ‪ 10 ،‬ﻏﺰل ﺑﻪ رﯾﺎ در ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪن ﺧﻮد در ذّي ﭘﯿﺮ و ﻣﺮﺷﺪ و ‪ 15‬ﻏﺰل‬
‫ﺑﻪ واژهي ﻧﻔﺎق اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻧﻤﻮداري ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺘﯿﺠﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ درﺻﺪ ﻣﻮارد ﻓﻮق‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺎﺣﺶﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮدﻫﺎي ﻧﻔﺎق در اﺑﯿﺎت ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬رﯾﺎ در ﺳﻠﻮك و‬
‫آداب دﯾﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺠﺎمﺷﺪه آﺷﮑﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻮع رﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع اﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺮك در دﯾﻦ و اﻋﺘﻘﺎد ﻣﯽﺷﻮد و درﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ ﺷﺮك ﻧﯿﺰ از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي اﻓﺮاد ﻣﻨﺎﻓﻖ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪ ،‬ﻧﻔﺎق ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺋﺐ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ را از ﺧﺎﻃﺮ ﻧﮕﺬراﻧﺪه و ﻣﻬﻤﻞ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق‪ ،‬رﯾﺎ در ﮔﻔﺘﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آﯾﺎت روﺷﻦﮔﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬اﻓﺮادي ﮐﻪ در ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن رﯾﺎ‬
‫ﻣﯽورزﻧﺪ و ﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﺑﺎ اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺧﻄﺎب ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ را ﺑﺎ اﯾﻦ ﺧﺼﻠﺖ زﺷﺖ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﺮﯾﺪهاﻧﺪ و در ﺟﻬﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﻏﺮقﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬دﭼﺎر ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﻧﻔﺎق ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺮد ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ رذﯾﻠﻪي اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎن و‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫‪١١١‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬

‫‪ -‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬آذر‪ ،‬ﻟﻄﻒ ﻋﻠﯽ ﺑﯿﮏ ‪ ،(1334) ،‬آﺗﺸﮑﺪهي آذر‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺴﻦ ﺳﺎدات ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‬
‫و ﻣﺮوارﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -‬آزﻣﻮن‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪» ،(1321) ،‬ﻣﻨﺘﺨﺒﺎت اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ )ﺻﺎﺋﺐ و ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي(«‪ ،‬ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ‬
‫ﻣﻬﺮ اﯾﺮان‪ ،‬ﺳﺎل ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 75‬و ‪ ،76‬ﺻﺺ ‪.356 -349‬‬
‫‪ -‬اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺪوﺷﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ‪ ،(1382) ،‬ﺗﺄﻣﻞ در ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﺛﺎر و ﯾﺰدان‪.‬‬
‫‪ -‬اﻓﺘﺨﺎر‪ ،‬ﻣﻬﺪي و ﻣﻬﺪي زﻣﺎﻧﯽ‪» ،(1390) ،‬ﺷﺮاﯾﻂ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﺮاﻗﺒﻪ و ﻋﺰﻟﺖ ﻧﺰد ﻣﺤﯽاﻟﺪﯾﻦ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ و‬
‫ﻋﻼءاﻟﺪوﻟﻪ ﺳﻤﻨﺎﻧﯽ«‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،38‬ﺻﺺ ‪.116 -95‬‬
‫‪ -‬اﮐﺒﺮي ﻓﺮد‪ ،‬ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ‪ ،(1392) ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در ﻏﺰﻟﯿ‪‬ﺎت ﺣﺎﻓﻆ ﺷـﯿﺮازي و ﮐﻠّﯿ‪‬ـﺎت‬
‫ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎ‪ :‬رﺳﻮل ﭼﻬﺮﻗﺎﻧﯽ ﻣﻨﺘﻈﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﺮﺑﯿﺖ دﺑﯿﺮ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ رﺟﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻣﺎم ﺻﺎدق‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ )ع(‪ ،(1358) ،‬ﻣﺼﺒﺎح اﻟﺸﺮﯾﻌﻪ و ﻣﻔﺘﺎح اﻟﺤﻘﯿﻘﻪ‪ ،‬ﮔﺮدآورﻧﺪه ﻋﺒﺎس‬
‫ﻋﺰﯾﺰي‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻷﻋﻠﻤﯽ ﻟﻠﻤﻄﺒﻮﻋﺎت‪.‬‬
‫‪ -‬اﻣﯿﺮي ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ‪» ،(1355) ،‬در ﺣﻖّ ﺻـﺎﺋﺐ«‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ و ﺳﺒﮏ ﻫﻨـﺪي‪ ،‬زﯾـﺮ ﻧﻈـﺮ اﯾـﺮج اﻓﺸـﺎر‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي اﯾﺮادﺷﺪه در ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺚ در اﻓﮑﺎر و اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي‬
‫و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ :13‬ﺻﺺ‪.15-5‬‬
‫‪ -‬ﺑﻬﺎر )ﻣﻠﮏاﻟﺸّﻌﺮا(‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺗﻘﯽ‪» ،(1394) ،‬ﺻﺎﺋﺐ و ﺷﯿﻮهي او«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ﯾﻐﻤﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،263‬ﺻﺺ‬
‫‪.265-264‬‬
‫‪ -‬ﺑﻬﺮام ﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ‪» ،(1377) ،‬ﺳﻔﺮﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯿﺎن در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﺎن«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ﮐﯿﻬﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،78‬ﺻﺺ ‪.41-32‬‬
‫‪ -‬ﭘﮋوﻫﻨﺪه‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﯿﻦ‪» ،(1390) ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻔﺎق«‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ :92‬ﺻﺺ ‪.114 -87‬‬
‫‪ -‬ﺗﺮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽ‪ ،(1378) ،‬داﻧﺸﻤﻨﺪان آذرﺑﺎﯾﺠﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎرات وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺟﻌﻔﺮﯾﺎن‪ ،‬رﺳﻮل‪» ،(1374) ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺻﻔﻮي«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ﮐﯿﻬﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،60‬ﺻﺺ ‪.83 -77‬‬

‫‪١١٣‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪» ،(1369) ، ________ -‬روﯾﺎروﯾﯽ ﻓﻘﯿﻬﺎن و ﺻﻮﻓﯿﺎن در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﺎن«‪ ،‬ﮐﯿﻬﺎن اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،33‬ﺻﺺ ‪.127 -101‬‬
‫‪ -‬ﺣﺎﺋﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﺣﺴﻦ‪ ،(1390) ،‬ﺻﺎﺋﺐ و ﺷﺎﻋﺮان ﻃﺮز ﺗﺎزه )ﺑﺮرﺳﯽ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻫﻨﺮي و‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ادﺑﯽ ‪ 201‬ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي(‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺴﻞ آﻓﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺴﻦآﺑﺎدي‪ ،‬اردﺷﯿﺮ‪ ،(1389) ،‬ﺗﺰوﯾﺮ و رﯾﺎ در ﺷـﻌﺮ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴـﺮو‪ ،‬ﺳـﻨﺎﯾﯽ و ﺣـﺎﻓﻆ‪ ،‬راﻫﻨﻤـﺎ‪:‬‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ رﺿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺮاز‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺴﻦﭘﻮر آﻻﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1384) ،‬ﻃﺮز ﺗﺎزه ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ ﻏﺰل ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺴﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻄﺎءاﷲ‪» ،(1385) ،‬آﻣﻮزشﻫﺎي ﻧﻈﺮي در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،52‬ﺻﺺ‬
‫‪.168 -153‬‬
‫‪ -‬ﺣﻘّﺎﻧﯽ زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪» ،(1360) ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق در ﻗﺮآن«‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،21‬ﺷﻤﺎره ‪،11‬‬
‫ﺻﺺ ‪.27-23‬‬
‫‪ -‬ﺧﺎدﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺻﺎدق‪ ،(1392) ،‬ﻣﺒﺎﻧﯽ اﺧﻼﻗﯽ در دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎ‪ :‬اﺣﻤﺪ رﻧﺠﺒﺮ‪،‬‬
‫ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﺎﻟﺪﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ‪» ،(1385) ،‬ﻣﻮاﻧﻊ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﮐﻤﺎل در ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و‬
‫اﺳﻄﻮرهﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،3‬ﺻﺺ ‪.64 -39‬‬
‫‪ -‬ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻞﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،(1382) ،‬دﯾﻮان ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺷﺮواﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺿﯿﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ ﺳﺠ‪‬ﺎدي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫زوار‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ‪ ،(1382) ،‬ﺣﺎﻓﻆ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﺸﺮ ﻗﻄﺮه‪.‬‬
‫‪ ،(1383) ، ___________ -‬ﺣﺎﻓﻆﻧﺎﻣﻪ )ﺷﺮح اﻟﻔﺎظ‪ ،‬اﻋﻼم‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠّﯿﺪي و اﺑﯿﺎت دﺷﻮار‬
‫ﺣﺎﻓﻆ(‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل و دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﻮراﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺰاد و ﻏﻼمﺣﺴﯿﻦ ﺷﺮﯾﻔﯽ‪) ،‬ﺑﯽﺗﺎ(‪» ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي و ﻫﻨﺠﺎرﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ؛ ﺑﺎزﻧﻤﺎﯾﯽ اﺧﻼق‬
‫در دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ«‪ ،‬اﺧﻼق‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﯿﺴﺖ و دوم‪ ،‬ﺻﺺ ‪.50 -25‬‬
‫‪ -‬ﺧﻮﺷﺤﺎل‪ ،‬ﻃﺎﻫﺮه‪» ،(1382) ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺄوﯾﻞ آﯾﺎت ﺻﺒﺮ در‬
‫ﮐﺸﻒاﻻﺳﺮار و دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻮن ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي داﻧﺸﮑﺪهي ادﺑﯿﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬دورهي دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،35 -34‬ﺻﺺ ‪.198 -173‬‬
‫‪ -‬دادﺑﻪ‪ ،‬اﺻﻐﺮ‪» ،(1371) ،‬ﻏﺰلﻫﺎي ﺧﻮاﺟﻮ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي ﮐﯿﻬﺎن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،82‬ﺻﺺ ‪.31 -26‬‬

‫‪١١٤‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ -‬درﯾﺎﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺳﻮل‪» ،(1355) ،‬ﺻﺎﺋﺐ و ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي«‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي اﯾﺮادﺷﺪه در ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺚ در اﻓﮑﺎر و اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،13‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد‪.‬‬
‫‪ -‬دﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻋﻠﯽ‪ ،(1364) ،‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﻬﺪي ﻣﺎﺣﻮزي‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﺎﻃﯿﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪:‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬دو ﻓﻮﺷﻪ ﮐﻮر‪ ،‬ﺷﺎل ﻫﺎﻧﺮي‪ ،(1377) ،‬اﺧﻼﻗﯿﺎت‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻣﯿﺮ ﻣﻌﺰّي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ و ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤ‪‬ﺪ‬
‫روحﺑﺨﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺮﮐﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر‪» ،(1370) ،‬اﻧﺪر ﻫﻨﺮ رﯾﺎﺋﯽ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ادﺑﺴﺘﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪،19‬‬
‫ﺻﺺ ‪.9-5‬‬
‫‪ -‬رﺿﺎﯾﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ و ﻣﺼﻄﻔﯽ اﺣﻤﺪي ﻓﺮ‪» ،(1390) ،‬اﻋﺠﺎز رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﻗﺮآن در ﮔﺴﺘﺮهي‬
‫اﺟﺘﻤﺎع«‪ ،‬دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﺗﺨﺼ‪‬ﺼﯽ ﻗﺮآن و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،8‬ﺻﺺ ‪.138-105‬‬
‫‪» ،(1391) ، _____________________________ -‬ﺑﻬﺪاﺷﺖ رواﻧﯽ اﺧﻼﻗﯽ در اﺟﺘﻤﺎع از‬
‫ﻣﻨﻈﺮ ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﺗﺨﺼ‪‬ﺼﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،13‬ﺻﺺ‬
‫‪.199 -169‬‬
‫‪ -‬رﯾﺎﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﻣﯿﻦ‪» ،(1355) ،‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي ﺷﺎﻋﺮ زﻣﺎﻧﻪي ﺧـﻮﯾﺶ«‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ و ﺳـﺒﮏ ﻫﻨـﺪي‪،‬‬
‫زﯾﺮ ﻧﻈﺮ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫـﺎي اﯾﺮادﺷـﺪه در ﻣﺠﻤـﻊ ﺑﺤـﺚ در اﻓﮑـﺎر و اﺷـﻌﺎر ﺻـﺎﺋﺐ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺮﮐﺰي و ﻣﺮﮐﺰ اﺳﻨﺎد ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ :13‬ﺻﺺ ‪.41 -29‬‬
‫‪ -‬رﺋﯿﺲ داﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺒﺮز‪» ،(1383) ،‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪي ﺣﺎﻓﻆ«‪ ،‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪي ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪ :2‬ﺻـﺺ ‪-14‬‬
‫‪.19‬‬
‫‪ -‬زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪ ،(1382) ،‬ﻧﺮدﺑﺎن ﺷﮑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺎدات‪ ،‬ﻧﺮﮔﺲ و ژاﻟﻪ اﻣﯿﺮي‪ ،(1391) ،‬ﺻﺎﺋﺐ در ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ادﺑﯽ دﮐﺘﺮ ح‪.‬م‪ .‬ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺗﮏدرﺧﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮ‪» ،(1380) ،‬ﻣﺜﻞﻫﺎي زﯾﺒﺎي ﻗﺮآن‪ /‬ﻋﻤﻞ رﯾﺎﮐﺎران ﺑﯽاﯾﻤﺎن«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ‬
‫درسﻫﺎﯾﯽ از ﻣﮑﺘﺐ اﺳﻼم‪ ،‬ديﻣﺎه‪ - ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ، 490‬ﺻﺺ ‪.13 – 7‬‬
‫‪ -‬ﺳﺠ‪‬ﺎدي‪ ،‬ﻋﻠﯽﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪» ،(1389) ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯿ‪‬ﺎت در ادﺑﯿ‪‬ﺎت«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿ‪‬ﺎت‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺪن از‬
‫دﯾﺪ ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،60/3‬ﺻﺺ ‪.126 -113‬‬
‫‪ -‬ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺷﯿﺦ ﻣﺼﻠﺢاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ‪ 1384) ،‬اﻟﻒ(‪ ،‬ﺑﻮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻏﻼمﺣﺴﯿﻦ ﯾﻮﺳﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ‪.‬‬

‫‪١١٥‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ 1384) ،_____________ -‬ب(‪ ،‬ﮔﻠﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻏﻼمﺣﺴﯿﻦ ﯾﻮﺳﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬
‫ﺧﻮارزﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ ،(1385) ، _____________ -‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت ﺳﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻋﻠﯽ ﻓﺮوﻏﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻫﺮﻣﺲ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺳﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺠﺪود ﺑﻦ آدم‪ ،(1385) ،‬دﯾﻮان ﺳﻨﺎﯾﯽ ﻏﺰﻧﻮي‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰّﻣﺎن ﻓﺮوزاﻧﻔﺮ و اﻫﺘﻤﺎم‬
‫ﭘﺮوﯾﺰ ﺑﺎﺑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪرﺿﺎ‪ ،(1387) ،‬ﻗﻠﻨﺪرﯾ‪‬ﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ )دﮔﺮدﯾﺴﯽﻫﺎي ﯾﮏ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي(‪،‬‬
‫ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺨﻦ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷﻤﯿﺴﺎ‪ ،‬ﺳﯿﺮوس‪ ،(1372) ،‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫‪ ،(1382) ،_________ -‬ﺳﺒﮏﺷﻨﺎﺳﯽ ﺷﻌﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫‪ -‬ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،(1333) ،‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪي اﻣﯿﺮي ﻓﯿﺮوزﮐﻮﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎبﻓﺮوﺷﯽ ﺧﯿﺎم‪.‬‬
‫‪ ،(1387) ، ________ -‬دﯾﻮان ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ‪ :‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺟﻠﺪ او‪‬ل‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺳﻮم‪،‬‬
‫ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ ﺷﺸﻢ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺻﻔﺎ‪ ،‬ذﺑﯿﺢاﷲ‪ ،(1388) ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿ‪‬ﺎت در اﯾﺮان‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﺑﺨﺶ ‪ ،2‬ﭼﺎپ ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻓﺮدوس‪.‬‬
‫‪ -‬ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ اﺳﻔﺮﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺤﺎق‪» ،(1376) ،‬ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺳﻨﺎﯾﯽ در ﺣﺪﯾﻘﻪ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ داﻧﺸﮑﺪه‬
‫ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 10‬و ‪ ،11‬ﺻﺺ ‪.103 -89‬‬
‫‪ -‬ﻃﻐﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺳﺤﺎق‪ ،(1385) ،‬ﺗﻔﮑّﺮ ﺷﯿﻌﻪ و ﺷﻌﺮ دورهي ﺻﻔﻮي‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪:‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن ﻫﻨﺮ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ‪ ،(1356) ،‬اﺧﻼق ﻧﺎﺻﺮي‪ ،‬ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺠﺘﺒﯽ ﻣﯿﻨﻮي و ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ‬
‫ﺣﯿﺪري‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ ﺳﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﻮارزﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ‪ ،(1387) ،‬ﮐﻠّﯿ‪‬ﺎت ﻋﺒﯿﺪ زاﮐﺎﻧﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺼﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺰﻟﯿ‪‬ﺎت‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎت‪ ،‬رﺑﺎﻋﯿ‪‬ﺎت‪،‬‬
‫ﻣﺜﻨﻮﯾﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺨﻪي ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ و آﯾﺎت ﭘﺮوﯾﺰ اﺗﺎﺑﮑﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪ -‬ﻋﺰﯾﺰي ﻣﻘﺪم‪ ،‬ﭘﺮواﻧﻪ‪ ،(1390) ،‬ﺻﻮر ﺧﯿﺎل در ﯾﮏﺻﺪ ﻏﺰل ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهي ﺻﺎﺋﺐ ﺗﺒﺮﯾﺰي‪،‬‬
‫راﻫﻨﻤﺎ‪ :‬اﺣﻤﺪ ﺧﯿﺎﻟﯽ ﺧﻄﯿﺒﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮔﺮوه زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪ :‬واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﮐﺰي‪.‬‬
‫‪ -‬ﻏﺰّاﻟﯽ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬اﺑﻮ ﺣﺎﻣﺪ اﻣﺎم ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ ،(1380) ،‬ﮐﯿﻤﯿﺎي ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺪﯾﻮ ﺟﻢ‪ ،‬ﺟﻠﺪ‬
‫دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬

‫‪١١٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ -‬ﻓﺎروق ﻓﻼح‪ ،‬ﻏﻼم‪ ،(1374) ،‬ﻣﻮج اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬ﺗﺮاﻧﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻓﺘﻮﺣﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪» ،(1376) ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪي ادﺑﯽ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،19-12‬ﺻﺺ ‪.76-49‬‬
‫‪ -‬ﻓﺮوزان ﻓﺮ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻊاﻟﺰّﻣﺎن‪ ،(1377) ،‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬زو‪‬ار‪.‬‬
‫‪ -‬ﻓﻘﯿﻬﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ و ﻧﯿ‪‬ﺮه ﻧﻈﺮي ﻧﻮﮐﻨﺪه‪» ،(1387) ،‬ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ در ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺻﺎﺋﺐ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ﭘﮋوﻫﺶ‬
‫زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،10‬ﺻﺺ ‪.84-73‬‬
‫‪ -‬ﻓﻬﺮي‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،(1359) ،‬ﺑﺤﺜﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن‪ :‬رﯾﺎ و ﻋﺠﺐ‪ ،‬ﭼﺎپ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﻬﻀﺖ زﻧﺎن‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪.‬‬
‫‪ -‬ﻓﯿﺾ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻋﻠﯽﻧﻘﯽ‪ ،(1370) ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺷﺮح ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺑﯽﺟﺎ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﯿﺾ اﻻﺳﻼم‪.‬‬
‫‪) ، _______________ -‬ﺑﯽﺗﺎ(‪ ،‬ﺻﺤﯿﻔﻪي ﺳﺠ‪‬ﺎدﯾﻪ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻓﻘﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻗﺎروﻧﯽ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ‪) ،‬ﺑﯽﺗﺎ(‪» ،‬رﯾﺎ و اﺛﺮات ﺳﻮء آن«‪ ،‬ﺑﺸﺎرت‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﻫﻔﺘﺎدوﻫﺸﺖ‪ :‬ﺻﺺ ‪.15 -13‬‬
‫‪ -‬ﻗﺮﺑﺎن ﭘﻮر آراﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪» ،(1378) ،‬ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﭘﺮﺧﺎﺷﮕﺮ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و آﺛﺎر آن«‪ ،‬ﮐﯿﻬﺎن‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،161‬ﺻﺺ ‪.29 -26‬‬
‫‪ -‬ﮐﺎردﮔﺮ‪ ،‬ﯾﺤﯿﯽ و ﺑﻬﺎءاﻟﺪ‪‬ﯾﻦ اﺳﮑﻨﺪري‪» ،(1392) ،‬اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﻫﻨﺪ در آﯾﯿﻨﻪي ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ«‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺒﻪﻗﺎره‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺎر‪،‬‬
‫ﺻﺺ ‪.130 -105‬‬
‫‪ -‬ﮐﺮﯾﻤﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮ ﺑﺎﻧﻮ‪» ،(1354) ،‬در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺳﺒﮏ ﺻﺎﺋﺐ«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،92-91‬ﺻﺺ ‪.129 -114‬‬
‫‪» ،(1355) ، _________ -‬دﻧﯿﺎي ﺻﺎﺋﺐ«‪ ،‬ﺻﺎﺋﺐ و ﺳﺒﮏ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﻫﺎي‬
‫اﯾﺮادﺷﺪه در ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺚ در اﻓﮑﺎر و اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ رﺳﻮل درﯾﺎ ﮔﺸﺖ‪،‬‬
‫زﯾﺮ ﻧﻈﺮ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،13‬ﺻﺺ ‪.176-166‬‬
‫‪ -‬ﮐﺰﮐﺎوا‪ ،‬ﻋﻤﺮاﻟﻨّﺴﺎ‪» ،(1384) ،‬ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﯽ ﻋﻬﺪ ﻣﻐﻮل«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪي ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎرﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺎل دﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،4‬ﺻﺺ ‪.92-85‬‬
‫‪ -‬ﮔﻠﭽﯿﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪» ،(1381) ،‬ﺳﯿﺮي در ادوار ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ )ﮔﺰﯾﺪهاي از ﮐﺘﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر‬
‫ﺻﺎﺋﺐ( «‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ 25‬و ‪ ،26‬ﺻﺺ‪.49-28‬‬
‫‪ ،(1364) ، ___________ -‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﻌﺎر ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ج ‪ .2‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﮔﻠﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪» ،(1383) ،‬ﻋﺮﻓﺎن ﮔﺮاﯾﯽ ﺻﺎﺋﺐ«؛ ﻣﺠﻠّﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪي ادب ﻏﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.116-97‬‬

‫‪١١٧‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ -‬ﮔﻠﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ و ﺳﺮدار ﺑﺎﻓﮑﺮ‪) ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪» ،(1387‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎﯾﯽ )ﭘﺎرادوﮐﺲ( در ﺷﻌﺮ ﺻﺎﺋﺐ«‪،‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ادﺑﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،5‬ﺷﻤﺎره ‪ ،20‬ﺻﺺ ‪.159 -131‬‬
‫‪ -‬ﮔﻮدرزي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪» ،(1390) ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ زﺑﺎن و ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮﯾﻪ و راﺑﻄﻪي آن ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎن رﺳﻤﯽ و ﻣﻠﯽ«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻠّﯽ‪ ،‬ﺳﺎل دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‪ ،3‬ص‪. 54-81‬‬
‫‪ -‬ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺑﺎﻗﺮ‪ ،(1355) ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،72‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دراﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﺴﻨﯿﺎن راد‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ ،(1385) ،‬ارﺗﺒﺎطﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي ريﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ ،(1389) ،‬ﻣﯿﺰان اﻟﺤﮑﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﯿﺪرﺿﺎ ﺷﯿﺨﯽ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻮﺳ‪‬ﺴﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ داراﻟﺤﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1374) ،‬ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﯿﺘﺮا‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺮادي‪ ،‬ﭘﺮﯾﺴﺎ‪ ،(1393) ،‬ﺑﺮرﺳﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ از دﯾﺪﮔﺎه ﺣﺎﻓﻆ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎ‪ :‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ رﺣﯿﻤﯽ‬
‫زﻧﮕﻨﻪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﻣﻪ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﺴﺠﺪي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﺣﺎﻣﺪ ﻣﻮﺳﻮي ﺟﺮوﮐﺎﻧﯽ و ﺻﻔﯿﻪ ﺗﻮﮐّﻠﯽ ﻣﻘﺪ‪‬م‪» ،(1392) ،‬ﻓﺮاﯾﻨﺪ اﺧﻼﻗﯽ ﺷﺪن‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ«‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪي ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﺗﻌﻠﯿﻤﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.243 -219‬‬
‫‪ -‬ﻣﺸﻬﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ اﻣﯿﺮ و ﻓﻮﻻدي‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮب‪» ،(1390) ،‬ﻃﻨﺰ در ﻏﺰلﻫﺎي ﻏﺰّاﻟﯽ ﻣﺸﻬﺪي ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺒﮏ‬
‫ﻫﻨﺪي«‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺷﺒﻪﻗﺎره ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،8‬ﺻﺺ ‪.138 -117‬‬
‫‪ -‬ﻣﺼﺪق‪ ،‬ﺻﻔﯿﻪ‪ ،(1390) ،‬ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي ﻧﻔﺎق از ﻣﻨﻈﺮ ﻗﺮآن‪ ،‬اﺳﺘﺎد راﻫﻨﻤﺎ‪:‬‬
‫ﺣﺠ‪‬ﺖاﻻﺳﻼمواﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ دﮐﺘﺮ ﻧﺎﺻﺮ رﻓﯿﻌﯽ ﻣﺤﻤ‪‬ﺪي‪ ،‬ﺳﻄﺢ ‪ ،3‬ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﯽ ﺣﻮزه ﻋﻠﻤﯿﻪ ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰ‬
‫ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺣﻮزهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯿﻪ ﺧﻮاﻫﺮان‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻈﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺣﺒﯿﺐاﷲ‪ ،(1376) ،‬درسﻫﺎﯾﯽ از اﺧﻼق‪ ،‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬دﻓﺘﺮ اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻌﺪن ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ‪» ،(1376) ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻤﺘﺎز ﺷﻌﺮ ﮐﻤﺎل ﺧﺠﻨﺪي«‪ ،‬ﻣﺠﻠّﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ ،9‬ﺻﺺ ‪.64-55‬‬
‫‪ -‬ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ‪ ،(1363) ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﮑﺎرم ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻧﺎﺻﺮ‪ ،(1387) ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﮑﺎري ﺟﻤﻌﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ ‪ ،36‬ج ‪،25‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬داراﻟﮑﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﯿﻪ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﻮﺳﻮي ﺧﻤﯿﻨﯽ‪ ،‬روحاﷲ‪ ،(1385) ،‬ﺷﺮح ﭼﻬﻞ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﻮﺳ‪‬ﺴﻪ ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﻧﺸﺮ آﺛﺎر اﻣﺎم‬
‫ﺧﻤﯿﻨﯽ)ره(‪.‬‬

‫‪١١٨‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫‪ -‬ﻣﻬﺪي ﭘﻮر‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪ و ﻟﯿﻼ ﻣﯿﺮزاﺋﯿﺎن ﻓﺮ‪» ،(1392) ،‬ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ رﻧﺪاﻧﻪ و ﻗﻠﻨﺪراﻧﻪ و ﻣﻐﺎﻧﻪ در‬
‫ﻏﺰلﻫﺎي ﺣﺎﻓﻆ و ﻓﻀﻮﻟﯽ«‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن ﭘﮋوﻫﺸﻨﺎﻣﻪي ادب ﻏﻨﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﺎل‬
‫ﯾﺎزدﻫﻢ ﺷﻤﺎرهي ‪ ،21‬ﺻﺺ ‪.200 -181‬‬
‫‪ -‬ﻣﺆﺗﻤﻦ‪ ،‬زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ‪ ،(1364) ،‬ﮔﻬﺮﻫﺎي راز از درﯾﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺻﺎﺋﺐ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﻣﻄﺒﻮﻋﺎﺗﯽ‬
‫اﻓﺸﺎري‪.‬‬
‫‪ -‬ﻣﯿﺒﺪي‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﻓﺎﮐﺮ‪» ،(1386) ،‬رﯾﺎﺳﺘﯿﺰي در اﺷﻌﺎر اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ )ره(«‪ ،‬ﮐﻮﺛﺮﻣﻌﺎرف‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ :3‬ﺻﺺ‬
‫‪.20 -3‬‬
‫‪ -‬ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪ ،(1372) ،‬دﯾﻮان ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤـﺎم ﻣﺠﺘﺒـﯽ ﻣﯿﻨـﻮي‪ ،‬ﭼـﺎپ ﺳـﻮم‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬دﻧﯿـﺎي‬
‫ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﺮاﻗﯽ؛ اﺣﻤﺪ‪ ،(1385) ،‬ﻣﻌﺮاج اﻟﺴ‪‬ﻌﺎدة‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻃﻮﺑﺎي ﻣﺤﺒﺖ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻧﻮرﯾﺎن‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﻣﻬﺪي‪» (1388) ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻣﻮﻻﻧﺎ در اﺷﻌﺎر ﺷﻮراﻧﮕﯿﺰ ﺻﺎﺋﺐ«؛ ﮔﻮﻫﺮ ﮔﻮﯾﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎره‬
‫او‪‬ل )ﭘﯿﺎﭘﯽ ‪ ،(9‬ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺻﺺ ‪.3-1‬‬
‫‪ -‬وﺣﯿﺪﯾﺎن ﮐﺎﻣﯿﺎر‪ ،‬ﺗﻘﯽ‪» ،(1376) ،‬ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ ﻧﻤﺎ )‪ (paradox‬در ادﺑﯿ‪‬ﺎت«‪ ،‬ﻧﺸﺮﯾﻪي داﻧﺸﮑﺪهي‬
‫ادﺑﯿ‪‬ﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ 3‬و ‪،4‬‬
‫ﺻﺺ ‪.271 -294‬‬
‫‪ -‬ﻫﺪﻓﯿﻠﺪ‪ ،‬ژ‪ .‬آ‪ ،(1376) ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ و اﺧﻼق‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﭘﺮﯾﻮر‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ -‬ﻫﺮﻣﺎن اﺗﻪ‪) ،‬ﺑﯽﺗﺎ(‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿ‪‬ﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ‪ :‬ﺻﺎدق رﺿﺎزاده ﺷﻔﻖ‪ ،‬زﯾﺮ ﻧﻈﺮ‪ :‬اﺣﺴﺎن ﯾﺎر‬
‫ﺷﺎﻃﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ -‬ﯾﺜﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿ‪‬ﺪ ﯾﺤﯿﯽ‪ ،(1374) ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬دﻓﺘﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬

‫‪- Arjomand, Said Amir. (١٩٨٧). The shadow of god and hidden Imam.‬‬
‫‪The University of Chicago Press.‬‬

‫‪١١٩‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 ‫ﻣﻨﺎﺑﻊ اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ‪:‬‬

‫‪ -‬ﻣﺸﮑﻮرﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤ‪‬ﺪﺗﻘﯽ‪» ،(1393) ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي در‬
‫آﻏﺎز ﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي«‪ ،‬از اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ‪:‬‬
‫‪- http://rasekhoon.net/article/show‬‬

‫‪ -‬ﻣﻌﺘﻤﺪي‪ ،‬ﻏﻼمﺣﺴﯿﻦ‪ ،(1389) ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ رﯾﺎ‪ ،‬از اﯾﻨﺘﺮﻧﺖ‪:‬‬

‫‪- http://khabaronline.ir/detail/١١٦٥٩٧/weblog/motamedi‬‬

‫‪١٢٠‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬
 Abstract

Hindi style amoung the other styles of persian poem is the most relevant one to the
social contexts and ethical implications. The poets and the authors related to the
persian literature, according to the situation of the society that they lived, have
attented to the morality,admirations and praises and immoralities very much. Saeb
Tabrizi is a poet related to Hindi style during Safavid era. In this age like other ages
such as Taimorysome people found that it would be good to hide their real faces
behind a mask and doing pharisaic acts of worship to catch their goals. In some
cases, the result of these kinds of pharisaic acts would be doublefacing and
duplicity. As some matters including dicord and duplicity in the works of poets
particularly Saeb`s works are bold and are very important in the current age too, it
is neccessary to study about these kinds of topics amoung the poetic works by
checking them to inform unaware people of the society. In this study, the examples
of dicord and duplicity have been extracted and categorized from the second part of
Saeb`s bureau. The verses have been studied by descriptive- analytical method. The
poet in the verses that are against duplicity, by addressing the quack piouses and
devoutes, has fought against these evil moral features. The result of this study
shows that the poet believes that two branches of duplicity including duplicity in
spiritual and religious practices and duplicity in word and speech are the traits of
the hypocrites. And also, unlike Hafez, about the Sufi he has a possitive view.
Wherever that he wants to say some thing about the hypocritical characteristics
addresses to the poius not to the Sufi and uses the possitive words related to
mystical literature for instance: rogue, pub, cabaret and wine. The poet has used the
negative idioms related to the gnosis including: mosque, asceticism, ascetic, prayer
and gnostic to inform the unaware people about God. Although, Saeb has beleived
in these sanctities undoubtedly.

Keywords: Saeb Tabrizi, Opposition to duplicity, Examples of dicord and

duplicity, Factitive Asceticism

‫( از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬1395/9/6 ‫و تاریخ‬/195929 ‫ فناوری به شمارة‬،‫ تحقیقا ت‬،‫ و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‬،‫ پایاننامهها‬،‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‬
.‫( و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‬1348) ‫ و هنرمندان‬،‫ مصنفان‬،‫ و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‬،‫ آموزشی‬،‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‬
 Faculty of Literature and Humanities
Department of Persian Literature

M. A. Thesis

Title of the Thesis

The Study and Analysis of Species and Manifestations of Hypocrisy
According to Anti-Pharisaic Distichs in Sāeb Tabrizi,s Diwān

By:
Fateme Seydmoradi Kahreh

Evaluated and approved by thesis committee: as …………………

Supervisor: Dr. mohammad Irani lectureship. Prof

Advisor: Dr.Gholamreza Salemian lectureship. Prof

External Examiner:Dr. Khalil Beygzadeh Assistant. Prof

External Examiner: Dr. Elyas Nooraei Assistant. Prof

September ٢٠١٦

‫( از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬1395/9/6 ‫و تاریخ‬/195929 ‫ فناوری به شمارة‬،‫ تحقیقا ت‬،‫ و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‬،‫ پایاننامهها‬،‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‬
.‫( و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‬1348) ‫ و هنرمندان‬،‫ مصنفان‬،‫ و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‬،‫ آموزشی‬،‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‬
 ‫‪Faculty of Literature and Humanities‬‬
‫‪Department of Persian Literature‬‬

‫‪M. A. Thesis‬‬

‫‪Title of the Thesis:‬‬

‫‪The Study and Analysis of Species and Manifestations of Hypocrisy‬‬
‫‪According to Anti-Pharisaic Distichs in Sāeb Tabrizi,s Diwān‬‬

‫‪Supervisor:‬‬
‫‪Dr. Mohammad Irani‬‬

‫‪Advisor:‬‬
‫‪Dr.Gholamreza Salemian‬‬

‫‪By:‬‬
‫‪Fatemeh Seydmoradi Kahreh‬‬

‫‪September ٢٠١٦‬‬

‫دسترسی به این مدرک بر پایة آییننامة ثبت و اشاعة پیشنهادهها‪ ،‬پایاننامهها‪ ،‬و رسالههای تحصیل ت تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها ) وزار ت علوم‪ ،‬تحقیقا ت‪ ،‬فناوری به شمارة ‪/195929‬و تاریخ ‪ (1395/9/6‬از پایگاه اطلعا ت علمی ایران )گنج( در پژوهشگاه علوم و فننناوری‬
‫اطلعا ت ایران )ایرانداک( فراهم شده و استفاده از آن با رعایت کامل حقوق پدیدآوران و تنها برای هدفهای علمی‪ ،‬آموزشی‪ ،‬و پژوهشی و بر پایة قانون حمایت از مؤلفان‪ ،‬مصنفان‪ ،‬و هنرمندان )‪ (1348‬و الحاقا ت و اصلحا ت بعدی آن و سایر قوانین و مقررا ت مربوط شدنی است‪.‬‬