74 DALUYAN

w:3, 75-84

sosyolohiya, kundi man pinakauna. Maaaring hindi ito lubos na tagumpay

sa pinansiyal na aspekto noong una (pakikipanayam kay SanJuan, Marso
18, 1994) ngunit sa Easalukuyang proseso ng pagpapayaman at NARCISA PAREDES CANILAO
pagpapaunlad sa wikang Filipino, hindi malayong mangyari ang sinabi ng Wika, Kultura, at Katutubong Kaalaman
kzsalukuyang direktor ng ng Wikang Filipino sa Unibersidad ng
Pilipinas:
Ang unang magsulat o magsalin ng mga textbuk sa iba't ibang
disiplina ang unang magkakamal ng salapi sa araw na ganap na
magtagumpay ang Filipino. At malapit na malapit na ang araw na
iyon. Ihabla man ng mga rehiyonalistaat harangin ng mga
Inglesero, pambansa na at patuloy na umuunlad ang Filipino.

SANGGUNIAN

Almario, Vrrgilio. 1994. ' 'Filipino ang Filipino" nasa Dalyan V:l, p. 10.
Baker, Mona. 1992. In other word.s:A coursebookon translation.
London: Roudedge.
Dela Cruz, Leonardo at dela Cruz, Luz. 1974. The newsocialstudies.Manila:
Social Studies Publicaüons.
Doron, Marcia Nita. 1981. In scholarly pursuit. Nasa Translaticnspectrum:
Essays in theoryand Practice,inedit Marilyn Caddis Rose. Albany: State
University of New York Press.
Enriquez, Virgilio. 1977. Ang intelåtwalisasyon ng vikang Pilipino sa disiptina
ng sikolohoa.Quezon City: University of the Philippines.
Jose, Vrvencio. 1989.Ang wika ng pagpapalaya at ang papel ng akademya.
MaU,7 (1988-89).
Newmark, Perm. 1988. A tatbook of translation. New York: Prentice-HaJl.
Panopio, Isabel et al. 1978. General socioloo: Focus on the PhiliPPines.
Quezon CJty•.Ken Inc.
SanJuan, Wilfredo. 1994. Interview, Marso 18, University of the East,
Manila.
San Juan, Wilfredo at Maria Ramos (tagasaJin). 1979. Sosyolohiya Panlahat:
Pokus sa Pilipinas. Que-uon City: Goodwill Trading.
W;jljcrstcin, Immanuel. 1981. Concepts in social sciences: Problems of
Naga Translation spectrum(tingnan sa itaas).
L Insureksiyon ng mga Nalupig na Kaalaman
M araming pagbabago sa pilosopiya ng wika at epistemolohiya ang
masasabi natin na may malaking implikasyon sa programang pangwika ng
Unibersidad ng Pilipinas.
Ang mga radikal na pagbabago sa pilosopiya ng wika ay nagsimula sa mga
pag-aaral na tumukoy sa malaking kakulangan ng tradisyonal na pananaw sa wika.
Dati ay nakatuon ang pagsusuri sa wika sa sintaktikong relasyon ng mga salita o
pangungusap, o kaya'ysa semantikong relasyon ng mga salita at pangungusap sa
mga bagay na kanilang tinutukoy. Ngayon naman ay sinusuri ang wika bilang
isang semiotiko at pragmatikong sitwasyono aktibidad: ang wika ay binubuo,
bukod sa mga salita o pangungusap, ng mga di-verbal na pagpapahayag, tulad ng
ekspresyon ng mukha, galawng katawan, at pati na ang buong sistemang kultural
na binubuo ng ekonomiya, relihiyon, kasarian, kasaysayan,atbp.
Ang isa pang radikal na pagbabago sa pilosopiya ng wika ay konektado sa
bagong-tuklas na kapangyarihang taglay ng wika. Malakas ngayon ang
impluwensiyang mga teoryang nagsasabina ang wika ay hindi isang inosenteng
instrumento na ginagamit ng tao sa komunikasyon, hal., bilang deskripsiyon ng
katotohanan. Ang realidad umano ay hindi isang bagay na nariyan sa tabi at ang
mga salita ay ginagamit lang para tukuyin ito. Sa halip, ayon sa bagong pananaw,
ang mga salita ay may kapangyarihang lumikha ng realidad (discursiveconstruction
 c

76 DALUYAN
CANILAO/ W/KA KULTURAATKATUTUBO 77

. Nakakabit ang teoryang ito sa metapisikal

na pananaw na ang lahat ng kamuwang-muwangsa kultural na konteksto ng salitang ito. At ganoon din sa
katotohanan ay likha ng lipunan constructionúm). Dahil sa kaso ng iba pang salita tulad ng "ouch" o "excuse me." Parang napaka-artipisyal
rebolusyonaryong pananaw na ito. hindi na metapisika
realidad) ang pangunahing pilosopiya ngayon. (pamamaraan ng ng ganitong mga pangungusap dahil hindi dinadaluyan ng mga natural na
Hindi rin epistemolohiya pakiramdam o emosyon, tulad ng kanilang katumbas sa Ilokano.
(pamamaraan ng mga idea), kundi pilosopiya ng
•bagong wika, o ang tinatawag na Malaki ang paniniwala namin noon na ang pagka-eksperto sa Ingles ay
pamamaraan ng mga konektado sa matangos na ilong. Napansin namin na dumadaan sa ilong ang
Sa larangan naman ng epistemolohiya, nabuwag
na ang impetyalismo sa pagsasalita ng mga dayuhan ay dumadaan sa ilong. Sa Ilokano ang ekspresyon
kamnungan. Naghihimagsik ngayon ang maraming
kamnungan o kaalaman para sa obserbasyon na ito ay: Impa-agong Panagsaoda Kapansin-pansin din na
(hal., kaalaman ng kababaihan, mga pamahiin ng
personal at ang mga dayuhan ay hindi maingay magsalita, mahina at mababa ang tono ng
subhetibong kaalaman, kaalamang mistikalo sensuwal,
katutubong kaalaman, boses. Natuklasan namin na ang ganitong pagsasalita ay madaling gayahin kapag
atbp.) na nalupig nang maghari at lumaganap ang
isang klase lamang ng may sipon, o kung maykending mentol kendi sa bibig.
karunungan (siyentipiko-obhetibo). Sa paghihimagSk na
ito, malaki ang papel na Pagdating sa kolehiyo, naging mas siyentipiko ang panggagaya namin sa
ginampanan ng mga pag-aaral at pananaliksik na itinataguyod
ng feminismo. At dayuhang pagsasalita,salamat sa Speech Lab sa kursong Phonology. Dito'y
ito ay hindi dapat Ang karunungan na matagal nang naghahari sa sistematikong itinuwidang mga baluktot na dila, para mapawinang lubos ang
ngalan ng rasyonalismo, obhetibismo, at unibersalismo—karunungan
diumano ay labas sa kasaysayan, ekonomiya, at biyolohiya——ay na "audal and aural underpinnings" ng katutubong pananalita. Siyempre, ang mga
lumilitaw ngayon na pumapasa sa kursong ito ay iyong mga nagtagumpay sa pag-alis ng kanilang mga
produkto ng mga partikular na grupo ng tao na may katawan
(hal., mga lalake, o katutubong ugali ng pananalita na hadlang sa pagkadalubhasa sa Ingles.
mga nagkukunwaring lalake), may kasaysayan (hal.,
pud, taga•Kanluran), may Mayroon kaming kaklasena taga-Pangasinanna bumagsak dahil pagkatapos ng
kabuhayan at sariling interes na inaalagahan (hal., mayaman,
kapitalista). isang semestreng pagsasanay, ang pagbasa pa rin niya ng ' 'Where have you been,
Ang mga pagbabagong ito sa ating pagtingin sa wika at sa
kaalaman ay tiyak Ben?" ay "Whir hab you ben, Bin?"
na makakapagbigay ng inspirasyon at katatagan sa anumang
programa na Kasabayng Speech Lab ang estilong militar na pagsasanaysa pagsasalita ng
nauukol sa pagpapalaganap ng sariling wika.
Ingles sa kuxsong English Grammar. Dekada sitenta noon at malaki ang naitulong
ng kulturang dayuhan na pina.lalaganapng radyo at telebisyon (lalo na ng FEN),
u. Mga Leong Nagsasalita pelikula, at mga babasahin.
Ang nakapagtatakaay kung paano naging kasabwatsa pagpapalaganap ng
"Kung biglang nagsalita ang leon, siguradong hindi natin siya kulturang dayuhan ang ng mga kabataan noon. Sa panahong ito
maiintindihan," ang pahayag ni Wittgenstein (1953:223), isang nauso ang denims at T-shirt, mahabang buhok, mini skirts, "sexual revolution" at
kontemporanyong pilosopo. Ang gustong puntohin dito ni Whttgensteinay ang "hippie culture" na pawang galing sa Kanluran. Pati ang mga islogan ng mga
kabalighuan ng pagsasalita sa wikang di angkop sa pamumuhay ng nagsasalita. kabataan ay mga salin lamang o halaw sa mga islogang dayuhan.
Ito'y dahil isang uri ng pamumuhay ang wika. Marahil ay inilalarawan nito ang obserbasyon ni Foucault na, kadalasan, ang
Sa pag-aaral ng isang wikang banyaga, dapat matutuhan hindi lamang ang subetsiyon ay dinadaan pa rin alinsunod sa diskurso ng nasa-kapangyarihan. Ito ay
ng mga salita o pagbubuo ng mga pangungusap, bagkus ay dapat ding dahil sa hindi lamang nakikita ang kapangyarihan sa mga negatibong bagay na
matutuhan ang kulturang kinakatawan ng wikang ito (Wittgenstein, 1953:240).Sa tulad ng pagkontrol o pang-aapi; may positibo rin itong mukha kagaya ng
pagsasalin, halimbawa, ng isang pagpapasibol ng mga bagong bagay, kaligayahan, karunungan at pananalita
mula sa wika ng isang grupong etniko,
kailangang alamin ng tagasalin ang papel ng salita sa buong kabuhayan ng tribo, (Foucault,1980:119). nga noon ang mga kabataan, ngunit ang
ang mga okasyon na ginagamit ito, at ang mga ekspresyon sa mukha o galaw ng galaw,ideolohiya, kaalaman at kultura ng kanilang 'hrbolusyon" ay hiram pa rin
sa kultura mismo ng pinababagsak na puwersa. Sa bandang huli, pinagtibay pa
na ng pagbigkas ng salitang ito.
Dapat ngang sabayan ang pag-aaral ng bagong wika ng pag-aaralng bagong nga nito ang poder ng nasa-kapanoarihan. Sa pananalita nina Hodge at
uri ng pamumuhay. Napatunayan ito ng karanasan ng napakaraming Filipino sa Hangga't ang wikaat pagpapahalaga ng naghaharing uri ang namamayaning
kanilang pag-aaral ng Ingles sa eskuwelahan. wika at pagpapahalaga sa isang lipunan, ang pagbibigay-katwiran sa mga
Halimbawa,sa pagpapahalaga ng isang sumasalungat na uri ay magagawatamang alinsunod
ay natutuhan namin noong bata pa na hindi mga terminong itinakda ng nasa poder. Kaya't ang pagbibigay-katwirangito ng
dapat gamitin ang kapag tinatawag ang isang tao sapagkat ito'y bagay lang
sa hayop. halip ay dapat gamitin ang 'Yey" tulad sa "Hey.Joe!" o "Hey, oposisyon ay magpapatibaylamang sa mga pagpapahalaga ng naghaharing uti,
Mayang!" Noong una habang nababalew-alaang makatuturang kaibahan ng mga kategotya at
kami sapagkat sa Ilokano, ang "Hey" ay ginagamit
pan bugawin ang aso o pabilisin ang takbo ng kabap. Wala kaming pagpapahalaga ng uring pinaghaharian (Hodge and 1993:68).
78 DALUYAN
Ill. Wika at Pamumuhay ng Ilokano
Ngayong pinalaiaganap ang Filipino bilang wikang panturo at
pangkomunikasyon, urnaasa kaming mga di-Tagalog na hindi naman ito
mangangahulugan ng pananakop sa aming sariling wika at karunungan. Sana ay
maging totoong bukas ang Filipino sa maiaambag ng mga rehiyonal na wika. Sa
ganitong paraan lamang matitiyak na ang kaibahan ng mga rehiyonal na kultura
ay may puwang sa pambansang wika.
Dito sa Filipinas ay may mga rehiyonal na pagkakaiba ang kabuhayan o
kultura ng iba't ibang grupo at lumilitaw ang mga pagkakaibang ito sa mga wika o
diyalektong ginagamit nila. Ang wikang Ilokano. halimbawa, ay may mga salita o
ekspresyon na tumutukoy sa naiibang kabuhayan o kaugalian ng mga Ilokano.
May mga salitang Ilokano na tumutukoy sa tipikal na diyeta ng Ilokano, at walang
katumbas ang mga ito sa Tagalog. Ang bocgoongaynararapat lang na bog-goong.
Parang kulang sa amoy o lasa kung "anchovy sauce" o "bagoong" lang ang
gagamitin. Ganoon din sa dinengdeng(inabruwsa mga taga-llocosNorte). Parang
mahina o kulang ang "diningding" na tumutukoy siguro sa lutong may sahog na
karne. o ginisa nang kaunti. Ang orihinal na dinengdeng ay walang sahog. Kung
minsa'y may kaunting isda—palileng(wala yata itong katumbas sa Tagalog) o kaya
inihaw na bunog (biya), o bennek(maliliit na tulya) o pasayan (hipon) lamang.
Ngunit kadalasan. sapat na ang bocgoong na pampalasasa kombinasyon ng
bulong ti (malunggay). saluyot. paltong (talbos ng sitaw), talbos ng
kalabasa. at talbos ng ampalaya. May malakas na lasa•t amoy ang bawat gulay na
ginagamit sa dinengdeng. at ang bawat isa•ykailangan na katamtaman lang ang
pagkaluto. Ang dinengdeng na hindi masyadong luto ay nasabeng,ang masyadong
luto nama•y napas-eng,ang mga nanigas na gulay dahil sa maling sahog ay
nakudiser.Ito ang mga kamaliang dapat iwasansa pagluluto na itinatanim sa utak
ng bawat bagong henerasyon ng mga kusinerong Ilokano.
Marami pang salita na tumutukoy sa naiibang diyeta ng Ilokano na marahil
ay waiang katumbas sa Tagalog. Ang puso ng saging ay sabunganay. Ang iba't
ibang k)asc ng saging ay dippig. amorosa.senyorita.balayang, seda. tumokat lakatan.
Ang saging na kinain ng kulisap ay kinubntaba. Sa kamote naman, mayroong
napukray (magandang klase). at iyon namang may sakit ay nabalintungeg.Ang
kalabasang maganda ay nakintal, at ang di maganda ay nagares.Dinuyduyang
tawag sa putaheng kalabasa na may ampalaya. Ang kuhol ay tatlong klase: bisukol.
liddegat btrabid;ang suso nama•y tatlong klase rin: suso.agurong,at duriken. Ang
salamagi (sampalok) na hindi masyadong hinog ngunit naaali8 na ang balat ay
marsaba. at ang hinog na ay kalangwkang.Ang papaya na hindi masyadong hinog
at isinasawsawga suka ay darangidangan. Ang mangga na hindi masyadong hinog
ay marakonig.Nnasalemnaman ang tawag sa maasim na mangga na hinog sa pilit,
KULTURAATKATUTUBO
79
IV. Mga Katutubong Kaalaman sa Ilokandia
A. Mga Sensuwal na Kaalaman
Kapansin-pansin ang yaman ng wikang Ilokano sa mga pang-uri na
tumutukoy sa iba't ibang klase ng lasa, amoy, at tunog. Banggitin lang ang mga
pang-uring ito sa isang Ilokano at mailalarawan niya agad ang tinutukoy na amoy,
lasa, o tunog, kahit hindi nakakabit ang pang- uri sa isang pangngalan.
Halimbawa, tingnan natin ang mga salitang Ilokano para sa amoy. Ang sirang
niyog ay nabung10& ang sirang mantika o langis ay nabanglic,ang sirang isda ay
nalaes.Ang amoy ng isda o kalawang ay nalangsi Nabangetang amoy ng kalson na
di napalitan nang maraming araw. Ang amoy-ihi nama'y na-angseg.Ang amoy ng
taong galing sa kasilyasat hindi masyadong nakapaghugas ay nabana-aLAng
matagal nang hindi nakakapaligo ay na-angdod Kung ito'y amoy-kambing na, siya
ay nadangro.Kilalang-kilalaang sukang Iloko; kung ito ay mabisa o malakas,
nasangero naingelito. Ang amoy-alak ay nasangerdin. Ang mahilig sa tabako ay
may amoy na na-angso.Ang mga amoy na kaugnay ng sunog ay nabang-i para sa
nasusunog na masarap ang amoy gaya ng piniritong mani, nabani-it para sa amoy
ng nasusunog na buhok o balahibo, at na-anglempara sa kapapatay lamang na
sunog.
Ang ganitong mga pang-uri ay kailangang mapag-aralan nang husto upang
maipakita ang matalas na kaalamang sensuwal ng mga Ilokano. Sa
epistemolohiya, ito ang tinatawag na kaalamang kongkreto. kaiba sa kaalamang
abstrakto na batay sa pagsusuri sa realidad at mundo. Isa pang mahalagang
obserbasyon: detalyado at masaklaw ang klasipikasyon ng mga negatibong amoy,
samantalang iilan lamang ang salita para sa mga positibong amoy. Halimbawa,
dalawa lamang ang salitang Ilokano para sa positibong amoy: nabanglo (mabango)
at umayamuom(humahalimuyak). Masasabina palatandaan ng isang realistikong
pananaw sa mundo: sa kabila ng kahirapan ng buhay, hindi nagtangka ang
Ilokano na takpan ang realidad sa pamamagitan ng mabulaklak o mabangong
pananalita.
Upang talo nating mailarawan ang kaalamang sensuwal at kongkreto ng
ilokano, dumako tayo sa mga salitang tumutukoy sa tunog. Unahin natin ang mga
tunog na nanggagaling sa mga hayop: ganaigi (sa kabayo), ongik(baboy), emmak
(baka, kambing o kalabaw), kutak (upa o babaeng manok), taraok (kawitan o
manok na lalake), kakak (manok na uhaw o malapit nang mangidog). Maraming
klase ang tahol ng aso: anang-ang kung ang aso ay bagong panganak o kung ito'y
nasaktan; tagoobkung ito•y nakakakita ng multo; anil-ilo anal-al kung siya ay
uhaw, ngrr-ngtrkung ang aso ay galit at handa nang kumagat. May pamahiin ang
mga Ilokano na may hatid na mensahe ang butiki sa kisame o kaya sa dinding
kapag ito'y nag-iingay. Saltekang tawag sa ingay na ito: kung mabilis o masigla,
may bisita o magandang balita: kung banayad. may masamang balita.
Mapapansin na ang mga nabanggit na salitang pantunog ay pawang may
hawigsa aktuwalna tunog (onomatopaeia).Ngunit kung tutuusin, hindi lamang
ang mga pantunog na salita ng Ilokano ang mayhawigsa tinutukoy, kundi pati na
80 DALUYAN
lin ang mga nabancit nang salita na pang-amoyat pang-lasa.Ang nabonglogo
nabangEg halimbawa, ay parang angkop na angkop sa kanilang dnutukoy na
amoy; gayon din ang nasah o napas-engna parang angkop na angkop sa
kanilang tinutukoy na la.sa.Iba pang halimbawa ng mga salmng ginagaya ang
aktuwal na tinutukoy: ang kulog; kimatang kidlat; ang mga maliliit na
kidlat ay may pangalan din—kilaueL Ang banayad na hangin ay puky, ang medyo
malakas ay Puy#3 at ang talagang malalakas na hangin ay wcnéuz.
B. Kaalamang Pangkatawan
Sa bokabularyo ng Ilokano, manming mga salitang tumutukoy sa kaalamang
pangkatawan: mga iba't ibang klase ng galaw, ekspresyon ng mukha, at mga
malikhaing paggamit ng iba't ibang parte ng kauwan.
Simulan natin mga ekspresyon ng mukha. Isempara sa simpleng ngiti;
ngirsi para sa ngisi; at ngi-ngipar-asa ngiti na nakalabas ang ipin. Iba't ibang klase
ang misoot(simangot): kapag nakasimangot ang buong mukha; misocsog
o mHog-rogkapag sobr-ang haba ang nguso. mga ekspresyong panlait ay agdilat
(inilalabas ang dila), ag-guyab(kung sabay sa paglabas ng dila ay nanlalait din ang
buong mukha). Hinggil naman sa mga klase ng pagtingin: kita para sa simpleng
pagüngin; kusil# sa irap; muhgL•ng para sa titig; mulagatankung lumalaki ang
mata sa galit; sir* sa silip; para sa panligaw o pag-aangkin na tingin; tangaden
kung ang tinitingnan ay nasa iua.s; ta&auenkung ang tinitingnan ay nasa likod.
Maraming klase ang tawa. Ang malakas at bigay na bigay ay Pag-gaako
gcrakgak, samantalang ang maliliit na tawa ay dlek Kung sa mga klase ng iyak,
sangit ang simpleng iyak; dung-au ang iyak para sa patay; saning-iang hindi
malakas na iyak; o sainnå ang matindi ngunit hindi malakasna iyak;ang
iyak ng walanghiya na nakabukas ang bunganga at walang pakialam sa mundo ay
tuyaab o kaya runga-ab,kapag ang nama'y nasobrahan ang iyak at hindi na
makahinga, ito ay imlå-
Iba't ibang klase ang Panagsao (pagsasalita): Patangang normal o
kumbersasyonal; pukkawang pagtawag nang mahkas o pagsigaw;ikkisang tili,
hal., kapag ang pagsumpa ay tabbaawo lun04 tanamitimang
binubuksan ang bunganga na ngunit ang sarili ang nakakarinig
lamang, hal.. sa pagdadasal; ang reklamo na hindi malakas ay tanabutobo
dayamudom;areng-engang daing; arasaasang bulong; darngdengo darengdengang
pagalit ngunit hindi malakas; bugtakang pagulat o pabugaw; dil-agkapag may
pinagalitan nang malakas ngunit hindi mahaba ang sermon; ungetang nagalit;
riazvang nagpapasaklolo o kaya nanakawan; ang paglabas ng hinanakit ng 100b
kasama ang pagbuntung-hininga ay sen-naay.Ang tsismissa Ilokano ay
sqancuseng, at ang pangangapit-bahay para makipagtsismisan ay mang-nganubc
Maraming klase ang tunog na ginagawa ng mga parte ng katawan. Mga tunog
galing sa bunganga: tig-abkapag busog o dumidighay; uyå kapag umuubo; say-a
kapag binubuken ang bunganga at umuubo para maginhawahanang lalamunan;
urokang hilik; ngardngd ang tunog ng mga ngiping mariin at pagiling na
ikinakagat at likha ng taong natutulog; sakuntiPang paghihinayang kasama ang
WIKA KULTURAATKATUTUBO 81
tunog ng dila; angsabang mabilis na paghinga kasama sa pagod; uwwabang
paghikab; sagkakang pag-alis ng plema o dun nang malakas; sagazvisizv ang sipol;
sulEpang silbato; paszvitang paglagay ng dalawang kamay sa bunganga para
tawagin ang isang tao. Mga tunog naman na galing sa ilong: banang-ß (malakas
na paghinga sa ilong); Pangrß (pagsinga).
Marami ang mga salitang tumutukoy sa mga ginagawa sa katawan, lalo na ang
tungkol sa ritwal ng paglilinis ng katawan: agimukat(pag-alis ng muu), agiducong
(pag-alisng kulangot), agidurå (pag-alis ng tutule); agidikki(pag-alis ng dumi sa
ipin); agingat (pag-alisng tinga); agipaw(paghuhugas ng babae sa kanyang ari).
Ugali ng mga Ilokano na gawing pampalipas-oras o libangan ang paglilinis ng
kanilang kaüwan. Kadalasan pagkatapos ng pananghalian ang mga babae ay
nagkukutuhan (agki-kinnuto),at iyong mga walang kuto ay nilalagyan pa nga ng
kuto para lamang makasali sa kinnutuan Maysalita ang mga Ilokano sa tunog ng
busog na lisa—naEncau. Kung minsan naman, ang mga babae ay nagbubunutan
ng buhok sa kili-kili(aeinnarut ti book ti kib-Eli) o puting buhok (uban), o kaya
ay nagtaunggalan ng balakubak (agilas:). Habang nagkukuwentuhan, ang mga
lalake naman ay nagbubunot ng balbas (a@atut ti barbas)na nagagawa nila kahit
walang salamin Kadalasan, naliligo ang mga Ilokano kasama ang kanilang mga
kaibigan o kamag-anak sa ilog, o sa tabi ng balon at sila'y nag-aalisan ng dumi sa
likod (agE-Enudtudda), o kaya nagsasabunan ng likod. Kung minsan, ang mga
babae ay nagtutulungan din sa pag-shampoo (acul-got) ng kanilang buhok.
V. Ang Paglupig at Pananakop sa Katawan
Sa pagpasok ng mga bagong estilo ng pamumuhay, karunungan at wikayang
mga kaalamang sensuwal at pangkatawan ng mga katutubo ay unti-unting nalupig
at kusang nakalimutan. Ang pananakop sa ating lupain, kayamanan at kabuhayan
ay nakasulat sa mga pahina ng•ating kasaysayan,ngunit ang pananakop ay higit na
nakaukit sa ating katay,ran. Sa nangyari, angkop ang mga linyang:
Nahubog ang patakaran ng koersyon ng katawan, isang kalkuladong
manipulasyon ng kanyang mga elemento, galaw, at kilos. Ang k&w ran ng uo ay
napailalim sa makinarya ng kapangyarihan na gumalugad at nagdestrungka sa
katawan upang ito'y muling maiayos ayon sa kanyang gusto. Dito ipinanganak ang
isang politikal na anatomiya na naging mekanismo ng kapangyarihan; ito ang
nagtakda kung paano magkaroon ng kapangyarihan ang isang tao sa katawan ng
iba, hindi lamang upang gawin ng mga ito ang anuman niyang nais, kundi upang
gumalaw din ang mga ito ayon sa paraan, bilis, at husay na kanyang ididiku.
Ganito lumikha ang disiplina ng mga napasuko at naensayong mga katawan, mga
maaamong katawan (Foucault: 1979:138).
Dahil sa nangyaring pananakop ng katawan,masasabinatin na ang
alyenasyon ay hindi lamang ang pagiging dayuhan natin sa ating lupain,
kabuhayan at pagpapahalaga; higit na masaklap, naging dayuhan tayo sa sarili
nating katawan. Sa prosesong ito, malaking papel ang ginampanan ng diskurso o
82 DALUYAN
Puwedeng uriin anim na kategorya ang papel ng Wikasa paglupig ng
katutubong kaalamang sensuwalat pangkatawan.
Una sa ngalan ng rasyonalismo, idineklarang irasyonal ang katawan.Pinairal
ang patakaran ng pagtitimpi (rztraint): iwasanang matitinding pagpapahayagng
emosyon. hal.. ang pagsigaw, pagtawa, o pag-iyak nang malakas; iwasan ang
komunikasyon sa pamamagitan ng mga kilos o galaw ng katawan, hal., pito,
silbato, pagturo ng hintuturo, pangangalabit. pagkurot, pagtapik,
puwede naman itong daanin sa paraang berbal, hal., "Hi!", "Hello!"
Pangalawa, sa ngalan ng sibilisasyon, idineklarang primitibo ang katawan.
Ang sensuwal na kaalarnan, hal., pag-amoy, pakikinig kasama ang buong katawan,
ay di bagay sa tao kundi para hayop lamang.
Pangado, sa ngalan ng empirisismo, ipinailalim ang lahat ng pandama sa
masakuping paningin. Sa pagsusuri ng mga bagay-bagay,iwasanang pag-amoy,
pagdama, paglasa at pagdinig. Mga hayop lamang ang gumagamit nito.
Pang-apat, sa ngalan ng eupemismo, pinalitan ang mga salitang sensuwal at
pangkatawan ng mga salitang mas magandang pakinggan. Kapag magbabawas,
gamitin ang ekspresyong ' 'Pupunta ako sa C.R." Sa mga babae, ang dadng
tinatawag na regla o kadauoan (natural na dumarating) ay naging ''I have, eh" o
kaya "meron ako." Ang dating nagka-naigda(sila ay nagkaisa) ay naging nag-kua
da (nag- ano sila), o kaya ang sexist na inusar na ni baketna(ginamit niya ang
kanyang misis).
Panlima, nagkaroon ng dibisyon ang publiko at pribado. Ibinilanggo ang
sa pribadong buhay (banyo, kuwarto). Hindi ginagawa sa publiko ang
paglilinis ng at ito'y ginagawa ng isang tao sa kanyang sariling katawan
lamang. Kung hindi maiwasanggawin ang paglilinissa publiko, huvag nang
usisain pa ang inalis na dumi, hal„ sipon, muta, dumi sa taynga. Samantala,ang
ritwal sa paglilinis at pag-aalaga ng katawan ay ipinaubaya sa komersiyalismo (may
mga produktong pang-alis ng di kanais-naisna buhok sa katawan;may mga
shampoona pang-alis ng kuto, atbp.) o kaya sa mga ospital (ang dalubhasang
pag-inspeksiyon sa katawan ay nagagawa lamang ng mga doktor).
Pang-anim, sa ngalan ng relihiyon, idineklarang makasalananang katawan:
Ang katawan ay banal; di ito ginagawang libangan. Nagkaroon ng malisya sa mga
ginagawa sa katawan, hal., ktyakuy, pakiwkiw,kurveg malisya sa mga ekspresyon
ng pagkakaibigan, Ialo kung parehong kasarian, hal., ag-kikinnibin
(naghahawakan ng kamay habang naglalakad), ag-giginnoyyem (nagyayakapan),
agsisinnalalLbay (nag-aakbayan) , aglilinnudlud, atbp.
Ganito ang mga nangyari at di nagtagal ang katawan na dating buo, natural,
kusang gumagawa, kumikilos at gumagalaw ay naging robot, nahati-hati, naging
mangmang. Higit sa lahat, ang katawan ay naging maamo at masunurin, handa sa
pag-ukit ng bagong diskurw na mula sa ibang pook at ibang panahon.
æNILAO/ KULTURAATKATUTUBO
VL Pangwakas: Wika at Ideolohiya
Ang artikulong ito ay isang paglalarawan sa ilang implikasyon sa programang
pangwika ng mga radikal na pagbabago sa larangan ng pilosopiya ng Wikaat
epistemolohiya. Ang programang pangwika ay hindi lamang teknikal na proyekto
na nasusukat, halimbawa, sa bilang ng naisalin na mga libro. Hindi rin ito
puwedeng gawin nang mabilisan, sapagkat malamang na humantong lamang ito
sa walang kabuluhang panghihiram. Dahil ang Wikaay isang kulura, at dahil ito'y
may kapangyarihang lumikha ng katotohanan, ang programang pangwika ay
masasabi natin na isang aktong politikal.
Ang programang ito ay isang mahalagang pagkakataon para ang mga taong
katulad ng mga katutubo, na inalisan ng karapatang magsalita, ay makapagbahagi
ng kanilang kabuhayan sa sariling wika. Tunay kasing masaklap sa anumang
grupo na maranasan ang kanilang buhay sa pamamagitan ng mga dahop at
nakapanlihit na mga konseptong hinubog ng iba para sa kanila (Lugones at
Spelman, 1993:379).
Malaking pananagutan ang nakasalalay sa mga kalahok sa mga proyektong
pangwika.Ang pagsasalin, halimbawa, ay di lamang mekanikal na gawain, bagkus
ay isa rin itong proyektong politikal. Nakapaloob sa pananaw ng mga
dekonstruksiyonista na ang Wikaay may kapangyarihang lumikha ng realidad ang
isang radikal na teorya ng pagsasalin: ang kapangyarihan ng Wikaay
nangangahulugan na may kapangyarihan din ang pagsasalin.Alinsunod sa
teoryang ito, walang orihinal na teksto dahil kung walang salin, walang orihinal.
Iminumungkahi ng mga dekonstruksiyonista na "Marahil tayo ang isinusulat ng
isinaling teksto; hindi tayo ang sumusulat ng isinaling teksto." (Gentzler: 144145)
Dahil ang pagsasalin ay pagmamanipuh ng teksto, mahalaga ang papel na
ginagampanan ng tagasalin. Higit pa sa interpretasyon ang kanyang gagawin:
dapat niyang ångnan ang mga elemento ng kultura na humuhubog sa teksto. Ang
tagasalin ay may kapangyarihan na pangalagaan ang isang diskurso upang ito'y
manatili lamang sa sirkulo ng isang saradong komunidad ng mga intelektuwal.
Kung ganito ang mangyayari, ang layon ng tagasalin ay hindi ang palaganapin ang
karunungan kundi ang gawin itong esklusibong pag-aari ng kanyang sariling
propesyon o institusyon. Upang maiwasan ito, kailangang bigyang-pansin ang
ideolohikal na dimensyon ng wika: ang mga proseso at estruktura na humuhubog
sa kultura ng isang panahon (Gentzler, PP. 190-191.)
Ang pagtaguyod ng Filipino bilang intelektuwal na Wikaay dapat tingnan
bilang isang pagkakataon na muling buhayin ang mga katutubong kaalaman na
nakalimutan na. Maituturing din itong pagtataguyod sa mga nalupig na
kaalamang Filipino, nasyonal man o rehiyonal.
Dapat lamang na magkaroon ng ideolohikal na batayan ang programang
pangwika.Dito lamang natin madtiyak na ang programa ay hindi isang huling
hakbang sa pagkakait ng karunungan sa karamihan.