Politeknikong Unibersidad ng Pilipinas

Kolehiyo ng Edukasyon
Departamento ng Elementarya at Sekondaryang Edukasyon
Mabini Campus, Sta. Mesa Maynila

Mga Batayang
Kaalaman sa mga
Pangunahing Wika
(Written Report)
ABAPO, DAN
GRACELA, JENIFER
KIYONO, MAKI
NOVILLA, ANNA MAE
NUGUIT, FEATHER
ZULUETA, MA. KRISTA LYNNE

Prof. Lina S. Felices

BSED Filipino 3-1N
 I. MGA KARAGDAGANG ULAT:
 MGA URI NG MORPEMA AYON SA KAHULUGAN
 SINTAKSIS: ANG MGA HULWARANG PANGUNGUSAP NG WIKA
 SEMANTIKA: ANG MGA KAHULUGAN NG WIKA
 ANG PRAGMATIKS: ANG IMPLUWENSIYA NG KONTEKSTO
MORPOLOHIYA
Ang morpolohiya ay ang pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng pagsasama-sama
ng mga ito upang makabuo ng salita. Anupa’t kung ang ponolohiya ay tungkol sa pag-aaral ng set
ng mga tunog na bumubuo ng mga salita sa isang wika, ang morpolohiya ay ang pag-aaral sa
pagbuo ng mga salita sa pamamagitan ng iba’t ibang morpema.
Galing ang salitang morpema sa katagang morpheme sa Ingles na kinuha naman sa salitang
Griyego – morph (anyo o yunit) + eme (kahulugan). Sa payak na kahulugan, ay ang pinakamaliit
na yunit ng isang salita na nagtataglay ng kahulugan. Ang ibig sabihin ng pinakamaliit na yunit ay
yunit na hindi na maaari pang mahati nang hindi masisira ang kahulugan nito. Ang morpema ay
maaaring isang salitang-ugat o isang panlapi. Ang lahat ng mga morpemang mababanggit ay dapat
na ikulong sa { }.

Uri ng Morpema
May dalawang uri ng morpema ayon sa kahulugan. Makikita ito sa halimbawang pangungusap sa
ibaba :
“Magaling sumayaw si Rik kaya siya ay nanalo sa dance olympic.

1. Mga Morpemang may Kahulugang Leksikal.

Ito ang mga morpemang tinatawag ding pangnilalaman pagkat may kahulugan sa ganang
sarili. Ito ay nangangahulugan na ang morpema ay nakakatayo ng mag-isa sapagkat may angkin
siyang kahulugan na hindi na nangangailangan ng iba pang salita. Halimbawa sa pangungusap sa
itaas, ang mga salitang magaling, sumayaw, Rik, siya, nanalo, dance at olympic ay nakakatayo
nang mag-isa dahil nauunawaan kung ano ang kanilang mga kahulugan. Kabilang sa uring ito ang
mga salitang pangngalan, pandiwa, pang-uri at mga pang-abay. Tulad ng mga sumusunod:
Pangngalan: Rik, dance, olympic, aso, tao, paaralan, kompyuter
Panghalip: siya, kayo, tayo, sila, ako, ikaw, atin, amin, ko, mo
Pandiwa: sumayaw, nanalo, mag-aral, kumakanta, naglinis
Pang-uri: banal, maligaya, palaaway, balat-sibuyas, marami
Pang-abay: magaling, kahapon, kanina, totoong maganda, doon

2. Mga Morpemang may Kahulugang Pangkayarian.

Ito ang mga morpemang walang kahulugan sa ganang sarili at kailangang makita sa isang
kayarian o konteksto upang maging makahulugan. Ito ang mga salitang nangangailangan ng iba
pang mga salita upang mabuo ang kanilang gamit sa pangungusap. Tulad ng halimbawang
pangungusap sa itaas, ang mga salitang si, kaya, ay at sa ay hindi makikita ang kahulugan at gamit
nito sa pangungusap kung wala pang ibang salitang kasama. Ngunit ang mga salitang ito ay
malaking papel na ginagampanan dahil ang mga ito ay nagpapalinaw sa kahulugan ng
pangungusap. Hindi naman maaaring sabihing, Magaling sumayaw Rik siya nanalo dance
olympic. Kasama sa uring ito ang mga sumusunod:
Pang-angkop: na, -ng
Pangatnig: kaya, at, o saka, pati
Pang-ukol: sa, tungkol sa/kay, ayon sa/kay
Pananda: ay, si, ang, ng, sina, ni/nina, kay/kina

Anyo ng Morpema
1. Morpemang Ponema
Ito ay ang paggamit ng makahulugang tunog o ponema sa Filipino na nagpapakilala ng
gender o kasarian. Oo, isang ponema lamang ang binabanggit ngunit malaking faktor ito upang
mabago ang kahulugan ng isang salita. Halimbawa ng salitang propesor at propesora. Nakikilala
ang pagkakaibang ito sa pamamagitan ng {-a} sa pusisyong pinal ng ikalawang salita. Ang
ponemang /a/ ay makahulugang yunit na nagbibigay ng kahulugang “kasariang pambabae.”
Samakatwid, ito ay isang morpema. Ang salitang propesora ay binubuo ng dalawang morpema:
{propesor} at {-a}.
Iba pang halimbawa:
Doktora - {doktor} at {-a}
Senyora - {senyor} at {-a}
Plantsadora - {plantsador} at {-a}
Kargadora - {kargador} at {-a}
Senadora - {senador} at {-a}
Ngunit hindi lahat ng mga salitang may inaakalang morpemang {-a} na ikinakabit ay may
morpema na.
Halimbawa:
bombero - na hindi {bomber} at {-o} o {-a}
kusinero - na hindi {kusiner} at {-o} o {-a}
abugado - na hindi {abugad} at (-o} o {-a}
2. Morpemang Salitang-Ugat
Ang mga morpemang binubuo ng salitang-ugat ay mga salitang payak, mga salitang
walang panlapi.
Tulad nito:
usok , lupa, kanin, ulam, isda, ganda, bango, liit, haba

3. Morpemang Panlapi
Ito ang mga morpemang ikinakabit sa salitang-ugat. Ang mga panlapi ay may kahulugang
taglay, kaya’t bawat isa ay isang morpema. Halimbawa, ang panlaping {um-}/{-um-} ay may
kahulugan “pagganap sa kilos na isinasaad ng salitang-ugat. Sa pandiwang umaawit, ang {um-}
ay nangangahulugang “gawin o ginawa ang kilos ng pag-awit.

Tulad ng mga sumusunod:

mag-ina - {mag-} at {ina}
maganda - {ma-} at {ganda}
magbasa - {mag-} at {basa}
bumasa - {-um-} at {basa}
aklatan - {-an} at {aklat}
pagsumikapan - {pag-, -um-, -an} at {sikap}

SINTAKSIS: ANG MGA HULWARANG PANGUNGUSAP NG WIKA

Sintaksis
-tumtukoy sa istruktura ng mga pangungusap at ang mga tuntuning nagsisilbing patnubay sa
pagsasabi ng kawastuhan ng isang pangungusap

Pangungusap
- binubuo ng mga morpema, ngunit ang pakahulugan sa pangungusap ay higit pa sa kabuuan ng
kahulugan ng mga morpema.

Tuntuning sintaksis ng wika

- may mga tuntunin sa balarila na nagtatakda kung paano pagsasamahin ang mga morpema at mga
salita para makapagpahayag ng isang tiyak na pagpapakahulugan.
SEMANTIKA: ANG MGA KAHULUGAN NG WIKA
Semantika
pag-aaral ng mga kahulugan ng isang salita at ng mahahabang yunit ng salita gaya ng mga parirala
at mga pangungusap.
Halimbawa:
Sinampal niya ako ng kaniyang kamay.

"Ang ating kultura ng komunikasyon ay umiinog ng pagpapahiwatigan." - Maggay (2002)

Ilang kaugnay na salita ng pagpapahiwatig:
1. Mga salitang nagsasaad ng sinadyang palihis na pagpupuntirya
2. Mga salitang ang pinag-uukulan ng mensahe ay hindi ang kaharao na kausap kundi ang
nakikinig.
3. Mga salitang humihikaya't ng pansin sa pamamagitan ng pandama.
4. Mga salitang nagpapahayag na waring nasasaling o di kaya'y nagpapahiwatig ng isang bagay na
ayaw o kinayayamutan.
Ang pahiwatig ay maaaring:
1. Berbal
2. Di-berbal
3. Kombinasyon ng berbal at di-berbal

ANG PRAGMATIKS: ANG IMPLUWENSIYA NG KONTEKSTO

ANO ANG PRAGMATIKS?
Ang PRAGMATIKS ay isang sangay ng lingguwistika na inilalarawan bilang pag-aaral ng
ugnayan ng mga anyong lingguwistiko at mga gumagamit nito.
PARA KAY CHOMSKY:
“ANG KAKAYAHANG ITO AY TUMUTUKOY SA KAALAMAN KUNG PAANO
NAIUUGNAY ANG WIKA SA SITWASYON NA PINAGGAGAMITAN NITO.”
Sang- ayon naman kina BADAYOS AT MGA KASAMA 2010:
Ang Pragmatiks ay kinapapalooban ng tatlong pangkalahatang kakayahan sa
komunikasyon:
1. Ang gamit ng wika sa iba’t ibang layunin gaya ng pagbati, pagbibigay impormasyon,
pagnanais, paghiling at pagbibigay pangako.
 2. Paghihiram o pagbabago ng wikang gagamitin batay sa pangangailangan o inaasahan ng
tagapakinig at/o sitwasyon.
3. Ang paggamit ng tuntunin sa isang talastasan at mga naratibong dulog tulad ng
pagkukuwento, pagbibigay ng ulat at iba pa.

PRAGMATIKS SA KOMUNIKASYON
Tungkol sa DAMI (MAXIMS OF QUANTITY)
Kailangang gawing impormatibo at naayon sa hinihingi ng pagkakataon ang kontribusyon ng
nagsaalita sa usapan.
Tungkol sa URI (MAXIMS OF QUALITY)
Hindi dapat magbigay ng impormasyon tungkol sa isang bagay nang hindi nalalaman kung
TOTOO o KUNG KULANG ANG PATUNAY.
Tungkol sa PAGIGING AKMA (MAXIM OF RELEVANCE)
Ipinapalagay ng nakikinig na MAKABULUHAN sa paksang pinag-uusapan ang sinasabi ng
nagsasalita.
Tungkol sa PAMAMARAAN (MAXIM OF MANNER)
Ipinapalagay na MALIWANAG at HINDI MALABO ang sinasabi ng nagsasalita at hindi
nito ipinagkakait ang anumang bagay na mahalaga sa usapan.
 II. Introduksyon
Ang wika ay mas malaki kaysa sa dayalekto. Ang dayalekto ay tinatawag ding wikain na
ginagamit sa isang partikular na rehiyon, malaki man o maliit. Makikilala ang dayalekto hindi
lamang sa pagkakaroon nito ng konkretong bokabularyo kundi maging sa paraan ng pagbigkas,
punto o tono at sa istruktura ng pangungusap nito. Ang dayalekto ay yaong unang wikang
kinamulatan at ugat ng komunikasyon sa tahanan at pamayanan. Ito rin ang wikang unang
kinagisnan, naririnig at namumutawi sa bibig ng mga tao. Ito ay nagsisilbing midyum ng
komunikasyon sa isang pook na kung saan ang katutubong wika ay nabibilang. Ang wika rin ang
nagsisilbing ugnayan ng lahat ng tao sa buong daigdig, magkakaiba man ng lahing pinanggalingan.
Ang wikang waray ay isa sa mga dayalektong ginagamit ng iba sa ating mga Pilipino. Ito
ay may pinakamalaking bahagdan na binibigkas ng halos karamihang taga-Bisaya, lalo na yaong
mga taga-Samar, Hilagang Samar, Silangang Samar, Biliran at sa kalagitnaan ng isla ng Leyte
(pati na rin ang Tacloban). Nagmula ang salitang ito sa salitang Waray mula sa mga Cebuano, na
ang ibig sabihin ay “wala”.
Ang Wikang Waray ay kadalasang binibigkas ng mga tao sa Samar, sa hilagang silangan
ng Leyte kabilang na ang Tacloban. May iba’t ibang uri o klasipikasyon ang wikang ito, ang
wikang Waray mismo na binibigkas ng mga taga-Samar, ang wikang “Bisakol” na binibigkas ng
mga Waray Sorsogon at Masbate Sorsogon dahil komplementaryo ito sa wikang Bisaya at
Bikolano. Kabilang sa grupong kaugnay ng mga taong Waray ang bumibigkas ng wikang Bisaya,
at maging ang mga taga-Hiligaynon at Masbatenyo.
Isa sa mga nag-uugnay sa mga Waray ay ang wikang Filipino, kaya kahit tayo ay may iba’t
ibang wikang binibigkas, iba’t ibang kaugaliang kinagisnan, iba’t ibang lahing pinanggalingan,
nanalaytay pa rin ang dugo ng pagiging isang Pilipino. Kahit ano pa ang lahing pinanggalingan
natin ay dapat irespeto natin ang ating kapwa. Pare-pareho tayong mga Pilipino kahit na ang ating
binibigkas na salita ay iba-iba.

A. Lokasyon
Ang wikang waray ay ang panglima na pangunahing wikang ginagamit sa Pilipinas
na may kabuuang populasyon na 3.4 milyong tao. Ang wikang waray ay isa sa mga
dayalektong ginagamit ng iba sa ating mga Pilipino. Ito ay may pinakamalaking bahagdan
na binibigkas ng halos karamihang taga-Bisaya, lalo na yaong mga taga-Samar, Hilagang
Samar, Silangang Samar, Biliran at sa kalagitnaan ng isla ng Leyte (pati na rin ang
Tacloban). Nagmula ang salitang ito sa salitang Waray mula sa mga Cebuano, na ang ibig
sabihin ay “wala”.

Ang Wikang Waray ay kadalasang binibigkas ng mga tao sa Samar, sa hilagang

silangan ng Leyte kabilang na ang Tacloban. May iba’t ibang uri o klasipikasyon ang
wikang ito, ang wikang Waray mismo na binibigkas ng mga taga-Samar, ang wikang
“Bisakol” na binibigkas ng mga Waray Sorsogon at Masbate Sorsogon dahil
komplementaryo ito sa wikang Bisaya at Bikolano. Kabilang sa grupong kaugnay ng mga
taong Waray ang bumibigkas ng wikang Bisaya, at maging ang mga taga-Hiligaynon at
Masbatenyo.
A.1. Pinagmulan at Kasaysayan
Ang pangkat ng Waray ay binubuo ng Waray, Waray Sorsogon at Masbate Sorsogon. Lahat
ng wikang Waray ay kabilang sa grupo ng mga wikang Bisaya at may kaugnayan sa mga
diyalektong Hiligaynon at Masbatenyo. Bagama’t may pagtatalo, ang Samarnon-Lineyte ay
tinatawag lamang na Waray dahil iisa lamang ang kanilang linggwahe na sinasalita. Gayunpaman,
nagkakaiba naman sila sa mga ideya at proposisyon, at konstruksyon ng pangungusap. Dahil doon
ay may tinatawag na Samarnong Waray at Lineyteng Waray. Kahit pa na may pagkakaiba ang
dalawang ito, nananatili pa rin ang kanilang wikang Waray bilang pangunahing wika sa mga
probinsyang ito.

A.2. Sosyolohikal
Ang mga Waray ay palaban at hindi sumusuko sa laban. Ang mga Waray ay kilala bilang
matitigas ang mga dila pagnananagalog. Kilalang masayahin ang mga Waray at kilala rin bilang
matatapang ngunit sila ay wagas kung magmahal lalung-lalo na ang mga kalalakihan.
B. REHIYON VII
“LUKLUKAN NG KASAYSAYAN”
 Pagdating ni Magellan
 Unang misa sa Pilipinas
 Ang pagbabalik ni Gen. Douglas MacArthur
C. TOPOGRAPIYA
Binubuo ng:

 Bundok
 Malalim na Lambak
 Dalampasigan
 Mabundok ang gitna ng Leyte
 Maburol at kapatagan ang gitna ng Samar
D. KLIMA
 Halos walang tagtuyo sa Hilaga at Silangang Samar at timog- silangang Leyte.
 Malakas na pag-ulan mula sa Nobyembre hanggang Enero.
 Sa kanlurang bahagi ng Samar at Leyte nararanasan ang pantay na pagkakabahagi
ng ulan sa halos buong taon.
 Madalas daanan ng bagyo dahil nasa Typhoon belt.
E. KABUHAYAN AT PRODUKTO
 KABUHAYAN
Pagsasaka
Pangingisda
Pagtotroso
 PRODUKTO
Palay
Tubo
Mais
Niyog
Abaka
 Tikug
F. MGA SIKAT NA TANAWIN
 Tulay ng San Juanico
 Limasawa Island
 Sohoton National Bridge Park
 Lake Danao National Park
 Red Beach Leyte
 Homonhon Island
G. FESTIVALS
 Pintados Festival
 Subingsubing Festival
H. MGA NAKILALANG TAO
 BOY ABUNDA (Eugenio "Boy" Romerica Abunda, Jr)
 IMELDA MARCOS (Imelda Remedios Visitación Romuáldez)
 Ted Failon (Mario Etong) Teodoro Failon
I. TRADISYON, KULTURA AT SINING
 Ang Pagtatato
Pintados de Leyte – isang makulay na pagdiriwang na idinadaos sa lungsod ng
Tacloban tuwing Hunyo 30. Naging bahagi ang mga Pintados sa kasaysayan sa
Pilipinas.
 Turugpo o Tunggahan
- Pista sa Casigara, Leyte
- Ito ay sugapaan ng mga hayop katulad ng kabayo, kalabaw atbp.
- Nagsimula ito bilang paraan ng protesta sa mga espanyol.
 Kasalan
Bakayaw – sumasayaw ang bagong kasal ng kuratsa at tinikling. Habang sumasayw
hinahagisan sila ng pera.
 Anihan
- okasyong ipinagdiriwang sa Catubig, Samar.
- sama-sama silang tumutugtog ng gitara at umaawit ng papuri sa diyos.
- nakasuot ng misa-tsino at may dalang sandata ang lalaki. At ang kababaihan ay
nakasuot ng palda at manggas. Kapwa nakayapak ang babae at lalaki.
 Kasalan
Bakayaw – sumasayaw ang bagong kasal ng kuratsa at tinikling. Habang sumasayw
hinahagisan sila ng pera.
 Anihan
- okasyong ipinagdiriwang sa Catubig, Samar.
- sama-sama silang tumutugtog ng gitara at umaawit ng papuri sa diyos.
- nakasuot ng misa-tsino at may dalang sandata ang lalaki. At ang kababaihan ay
nakasuot ng palda at manggas. Kapwa nakayapak ang babae at lalaki.
III. WIKANG WARAY
A. Panghalip at Pantukoy

PANGHALIP PANAO

ISAHAN TAGALOG MARAMIHAN TAGALOG

Ako Ako Kita Tayo

Kami
Ikaw, ka Ikaw Kamo Ikaw
hiya Siya hira Sila
MGA HALIMBAWA:
Hataas ako. Mataas ako.
Pilipino ka. Pilipino ka.
Mahusay hiya. Mahusay siya.
Riko hira. Mayaman sila
PANGHALIP PANAO

ISAHAN TAGALOG MARAMIHAN TAGALOG

Nakon/ ko Akin Naton Atin

Namon Amin

Nimo/ mo Iyo Niyo Iyo

Niya kanya Nira Kanila

MGA HALIMBAWA:
Libro nakon. Aklat ko.
Lapis nimo. Lapis mo.
Balay naton. Bahay natin.
Eskwelahan namon. Paaralan namin.

PANTUKOY
ISAHAN TAGALOG MARAMIHAN TAGALOG

PANGNGALANG Hi Si Hira Sila

PANTANGI

PANGNGALANG An Ang An mga Ang mga

PAMBALANA

MGA HALIMBAWA:
Ako hi Peter.
Hira Perla ngan Tessie.
Mahusay an lamesa.
Malabad an mga bata
Ako si Peter.
Sila Perla at Tessie.
Maganda ang lamesa.
Makulit ang mga bata.
PANTUKOY

ISAHAN TAGALOG MARAMIHAN TAGALOG

PANGNGALANG Ni Ni Nira Nila

PANTANGI
PANGNGALANG Han/hin ng Han mga/ hin mga Ng mga
PAMBALANA
MGA HALIMBAWA:
Lapis ni Lorna. Lapis ni Lorna.
Kwarta nira Rico ngan Bobong Pera nila Rico at Bobong.
Libro han maestro. Aklat ng guro.
Uyagan han mga bata Laruan ng mga bata.

PANGHALIP PAMATLIG

WARAY TAGALOG

Ini Ito

Iton/Ito Iyan

Adto Iyon
MGA HALIMBAWA:
Tubig ini. Tubig ito.
Tawo iton Tao ‘yan.
Kahoy adto Kahoy ‘yon.
 B. Aspekto ng Pandiwa

PANDIWA (PAGLALAPING “MA”)

SALITANG-UGAT NAGANAP NA NAGAGANAP MAGAGANAP PA

LANG
Unang titik + inm + Na + Salitang-ugat Ma+ Salitang-ugat
Salitang-ugat

MGA HALIMBAWA:
Mapalit ko. Bibili ako.
Nakaon hiya. Kumakain siya.
Tinmawag kamo. Tumawag siya.
Masunod an bata. Susunod ang bata.
Nakadto hi John. Aalis si John.
PANDIWA (PAGLALAPING “MAG”)

SALITANG- NAGANAP NA NAGAGANAP MAGAGANAP PAG-UTOS

UGAT PA LANG

Nag + Salitang- Nag + Paguulit ng Mag+ salitang- Pag + Salitang-

ugat unang pantig + ugat ugat
salitang-ugat

MGA HALIMBAWA:
Nagdara ko pagkaon ha imo.
Nagkinanghalan ko sa imo kwarta.
Naghuhulat ko sa imo.
Nagmando ko sa imo.
Nagdala ko pagkain sa inyo.
Nangailangan ako sa iyo ng pera.
Nagulat ako sa iyo.
Nag-utos ako sa iyo.

C. Particles / Kataga
Ba
- Gamit lamang sa tanong.
Salita + ba + atbp.
HALIMBAWA:
Maampo ba hi Bong? Magdadasal ba si Bong?
Malakat ba hiya ha kanto ? Maglalakad ba siya sa kanto?
Mabasa ba hi Laura han Bibliya ? Magbabasa ba si Laura ng Bibliya?
Ka + Ba
Salita + ka + ba + atbp.
HALIMBAWA:
Makadto ka ba ha eskwelahan? Pupunta ka ba sa paaralan?
Napalit ka ba in isda? Bumili ka ba ng isda?
Matuok ka ba? Umiyak ka ba?
Mabalhin ka ba didto? Babalik ka ba dito?

Na at Pa
Na – tapos na ang kilos.
Pa – hindi pa tapos ang kilos.
Salita + na/pa + atbp.
HALIMBAWA:
Makaon na hi Lusie. Kakain na si Lusie.
Nakanta pa hiya. Kumakanta pa siya.
Nalakaw na hira. Aalis na sila.
Natuok pa an bata. Umiiyak pa ang bata.

Ka + Na/Pa
Salita + Ka + Na/Pa + atbp.
HALIMBAWA:
Makadto ka na ha tindahan. Pupunta ka na sa tindihan.
Nahigda ka na ha katre. Humiga ka na sa higaan.
Natuok ka pa. Umiiyak ka pa.

Ka + Na/Pa + Ba
Salita + Ka + Na/Pa + Ba + atbp.
HALIMBAWA:
Natindog ka na ba ? Tumatayo ka na ba ?
Maambak ka pa ba ha bangko? Tatalon ka pa ba sa upuan?

Liwat/ gihapon
Salita + Liwat/ gihapon + atbp.
HALIMBAWA:
Mapalit gihapon ako. Bibili rin ako.
Nakanta liwat hiya. Kumakanta rin siya.
Hataas liwat hiya. Mataas din siya.

Hin duro
Ginagamit sa pagtuon o paglinaw sa sinabi.
HALIMBAWA:
Marasa liwat hin duro ini. Masarap din talaga ito.
Matamis liwat hin duro iton manga. Matamis din talaga iyang manga.
Tambok pa hin duro hiya. Mataba pa talaga siya.

D. Panghalip na Pananong

TAGLOG WARAY

ANO?
SAAN?
ALIN?
SAAN?
MAGKANO?
GAANO?
KAILAN?
BAKIT?
PAANO?
ANO?
HALIMBAWA:
Ano an imo ngaran?
Ano ang iyong pangalan?
Ano man ini ha waray?
Ano ito sa waray?

Ano an imo rabaho?

Ano ang iyong trabaho?

Man
Walang ibig sabihin ngunit ginagamit para sa mas magalang na pagtatanong.
Halimbawa:
Ano man ini ha waray?
Ano ito sa waray?
Hin-o ka? / Sin-o ka? Sino ka?
Hin-o an imo nanay? / Sin-o an imo nanay? Sino ang iyong nanay?
Hin-o ako? / Sin-o ako? Sino ako?
Hin-o an nagkaon han tinapay? Sino ang kumain tinapay?
Hin-o an nahigugma ha akon? Sinong nagmamahal sakin?

E. Waray/ Diri
Diri - Expression
Katumbas ng "hindi" sa tagalog.
Halimbawa:
Diri andam - hindi handa
Diri harumamay - hindi madali
Diri mao - hindi tama
Diri magikan - hindi iiwan
Diri na - hindi na

Waray
Di lamang ang mga taong nagsasalita o wika ang pinatutungkulan. Ang waray ay
nangangahulugang "wala"
Narito ang ilang halimbawa:
Waray ak labot -wala akong paki
Waray gamit - walang gamit o "useless"
Waray pagkahadlok/waray pagkahadok (N. Samar) - walang takot
Waray tingugtingog - walang masabi o "quiet" "no comment"
IV. Panitikan
A. MAIKLING KWENTO
Sa Karagatan ng Buhay ni Ismaelita Floro-Luza
Salamagan Ni Santiago Figueroa
B. TULA
PANHAYHAY HIN USANG BUNGTOHANON
ANG HIGUGMA NI EDUARDO MAKABENTA
ANG ATING BANDILA (1956) NI ILLUMINADO LUCENTE
ANDRES BONIFACIO NI EDUARDO MAKABENTA
C. AWITING BAYAN
•Ito ay kumakatawan sa mga katutubong tula ng mga waray.
•Ang irignom aay isang bahagi ng pagtitipon na nagbibigay ng pagkakataon upang
awitin o makalikha ng bagong awitin.
•Ang mga awiting An Iroy Nga Tuna, Ha Kan Inday, Ako an Bata ay may mga paksang
pinapanigang pag-ibig, pagpupuri sa kamanghaan sa tuba, at pag-ibig sa bansa.
D. ALAMAT
Uri ng panitikan na tumatalakay na pinagmulan ng mga bagay,lugar,pangyayari, o
katawagan. Ito rin ay tumatalakay sa mga katutubong kultura,kaugalian, o kapaligiran.
Kinapupulutan ng aral at sumasalamin sa kultura ng baying piangmulan.
Alamat ng Samar At Leyte
E. BUGTONG/TIRIGUHON
1. Ang dagat guinpotos han langit Ang dagat binalutan ng langit
An langit guinpotos han tulan Ang langit binalutan ng buto
An tulan guinpotos han panit Ang buto binalutan ng balat
_ an lubi _ _ niyog _
2. Baston han kapitan Baston ni Kapitan
Tuna an taguan lupa ang taguan
_ an halas_ _ahas_
3. Busag nga babaye Babaing tubig
Inagui ha sulat Umagos sa tubig
_an lura_ _laway_
4. Duha an baluto Bangka ay dalawa
Usa an masakay Sasakay ay isa.
_an chinelas_ _tsinelas_
5. Ikaw an nagbuka Ikaw ang bumukas
Ako kinita Ako ang nakakita
_an baba_ _bibig_
6. Paghitapon han ang bulbon
An kalibut nagsirom
_Pirok han mata_
7. Balay ha lungib,
Puno hin tigib
_bibig_
F. SALAWIKAIN
MGA HALIMBAWA:

Kakadtuon ko ikaw diri abuton kaluton.

Hahanapn kita kahit ay parang kati na hindi makamot.

Kon makuri an waray banig, labi na an waray diri.

Kung ang matulog nang walang banig ay mahirap, mas lalo na ang walang katabi.

An wala nga kamot danay matigbas han tuo.

Ang kaliwang kamay, minsan ay sinisibak ng kanang kamay.

Binsan mamatay basta butnga hin kalamay.

Di bale nang mamatay basta ang isa ay nasa gitna ng kalambingan.

Ang guinpipilalulat maiba umabot.

May isang hinihintay ngunit matagal dumating.
G. MGA MANUNULAT
 MERIE N. ALUNAN
- Manunulat na babae sa Silangang Bisaya na nakilala bilang makata sa Ingles.
- Nagwagi ng gantimpala ang akda niyang “Heartsone at Sacred Tree”.
- Ang tula niya ay napaloob sa antolohiya ng mga tulang Pilipino
 CARLOS ANGELES
- Nag-aral sa Unibersidad ng Pilipinas
- “Six Filipino Poets” ni CAPER
- “Doveglion Anthology of Best Filipino Poetry” ni Villa
- “Literary in Farleigh” ng Dickson University
- Patnugot ng “Stum of Jewels”
- May Piling Tula na nagwagi ng “Republic Cultural Heritage Award Literature”
taong 1964.
- Nagtamo ng “Palanca Memorial Awards in Poetry” taong 1964.
- Naging miyembro ng “National Press Club in the Philippines” “Overseas Press
Club”, at “Overseas Press of America.]
 ONOFRE BALDEMOR
Mula sa Unibersidad ng Santo Tomas. Ang ilan sa kanyang mga tula ay nabasa ni
Nick Joaquin at ganito ang kanyang sinabi “a young poet to watch”.
 MACARIO CAESAR
Nang siya ay nasa wastong edad na ay pumasok siya sa Cabalian Primary School
sa bayan ng Leyte. Natapos niya ang ikaanim na baitang sa Surigao Elementary
 School. Habang nagtatrabaho siya bilang clerk ay nag-aaral siya sa FEU. Tumakbo
bilang alkalde sa Cabalian at nanalo naman.
Nahirang na chairman sa isang pulong ng mga alkalde sa Tacloban.
Ang kanyang “Apoy the Chulem Bearer” ay nalathala noong Hulyo 1932 sa
Philippine Magazine pati na rin ang “The Spanish Student”
 JAIME C. DE VEYRA
- Taga Tanauan, Leyte
- Manunulat, Iskolar at Pulitiko
- Kauna-unahang nanungkulan bilang patnugot ngSurian ng Wikang Pambansa
simula 1937-1941.
- Naging direktor ng Pambasang Aklatan.
- El Renacimiento
 FRANCISCO JAVINES
- Taga Carigara, Leyte
- Nagtapos ng BSE at LLB sa FEU
- “Teacher’s Certificate for Spanish Professirs” ng San Juan de Letran
- Our march of death from mactan to EDSA in Articles
 ILUMINADO LUCINTE
-pangunahin sa kinikilalang mandudula sa literaturang Waray.
-pinatmatnugutan ang kauna-unahang pahayagang Waray, ang "Kaadlawon" na
ipinalimbag sa Leyte noong 1901.
- Nahirang siyang alkalde ng Tacloban at kinilala siya sa kanyang katapatan at mga
nagawa sa pamahalaang lokal.
-May pagkasartisko ang himig ng sinulat niyang saynete at sarsuela.
- Ilan sa kaniyang sinulat ay ang "Up Limit An Gugma" (Love is off limit too),
"Abugho" (Jealousy), "Diri Daraga, Diri Buo, Diri Imasaw-an" (Not a maiden, Not
a widow, Not a married woman)
 EDUARDO MAKABENTA
- Ang kaniyang mga tula ay larawan ng mga puna sa mga buhay-buhay.
- Ang kanyang mga pinakamagandang tula ay mapambatikos at katatawanan.
Mababasa ang kanyang mga tula sa kalipunan: Verses at Pinarungpong Nga Mga
Siday ng mga Garaygaday.
 TIMOTHY MONTES
- Nagtapos siya ng MA sa Ingles sa Siliman University kung saan din siya nagtuturo
ng Inles at Literatura.
-Nagkamit ng Gawad Palanca sa isang isang kuwentong kanyang isinulat.
-Ang aklat na kalipunan ng kanyang maikling kuwento ay may pamagat na "The
black man and other stories"
 ELIZABETH ROSE ORTEZA
-Nag-aral sa Unibersidad ng Pilipinas kung saan ang iba pa niyang tula ay nailathala
sa Literary Apprentice at Philippine Collegian.
-Sa edad na dalawampu't dalawang taon ay gumawa na ng isang pagsusuri tungkol
sa "The heart of emptiness is black"
 -Manunulat sa "13th Siliman University Summer Writer's Wrokshop" sa
Dumaguete at "Drama workshop:Pahilang Aurelio Tolentino"
-Miyembro ng UP Writers Club.
 CASIANO TRINCHERA
GUINKASAL HIN “CASA MIENTO”
Casiano Trinchera
Hanin una nga martes, gindara hi gining
Florencia sabrido, matagiktik nga daraga, ngen
Pinsors han mga kaganak, igbusay hi abotan hen
lanat kay nagkakagaramo han iya mga inirok.

Hanin og ka adlaw ni florin dinaguit

sinikmit hin awto nga dila magsakit,
Nga didto ihogdon hin os nga hukmanan
pagpirma han sabot nga ginkahumanan.

An amay nangisog, iroy nagbinaya,

ihi florin sinmksok longag hin kapaya.
Adto nga lalaki, adto nga impakto
an kasasagwaken ginkiha hin rapto.

Hadto han anny kon nangangasawa.

diri makakalot, diri makaginwa.
Has dihi ninaod-buot maumagad?
pagtink, pagalog, sago thin pangagad.

His niyan lumintod, nakikigkalat,

nakikigpasibil ay iyan ang dapat.
Nangi ha strong, naambaknha paniaw,
bisan pa patayon, arogan hin bangkaw.
 LEON OGARO TY
-Nagsulat ng mga patungkol sa Panginoon at mga bagay tungkol sa magandang
buhay na dinanas niya. Naglingkod sya sa Philippine Free Press ngunit umalis din
at nagtatag ng sarili nyang pahayagan na “Examiner” at “Philippine News Weekly”.
Di rin malilimutan ang kanyang akdang “The little Girl in Bacolod” at “Magsaysay
story” na inilathala sa Free Press
 V. Semantika

1. Paraan ng Pagbilang

Filipino Waray Filipino Waray

Isa Usa Labing-isa Napúlô kag usá
Dalawa Duha Labing-dalawa Napúlô kag duhá
Tatlo Tuló Labing-tatlo Napúlô kag tulo
Apat Upat Labing-apat Napúlô kag upat
Lima Limá Labing-lima Napúlô kag lima
Anim Unom Labing-anim Napúlô kag unom
Pito Pitó Labing-pito Napúlô kag pito
Walo Waló Labing-walo Napúlô kag walo
Siyam Siyám Labing-siyam Napúlô kag siyam
Sampu Napúlô Dalawampu Karuhaan

Filipino Waray
Apatnapu Kap-atan
Limampu Kalim-an
Animnapu Kaunman
Pitumpu Kapitoan
Walumpu Kawaloan
Siyamnapu Kasiaman
Isang daan Usa ka Gatus
Isang libo Usa ka Yukut
Isang milyon Usa ka Ribo

2. Araw at Buwan

Filipino Waray
Lunes Lunes
Martes Martes
Miyerkules Miyerkules
Huwebes Huwebes
Biyernes Biyernes
Sabado Sabado
 Linggo Dominggo

Filipino Waray
Enero Enero
Pebrero Pebrero
Marso Marso
Abril Abril
Mayo Mayo
Hunyo Hunyo
Hulyo Hulyo
Agosto Agosto
Setyembre Setyembre
Oktubre Oktubre
Nobyembre Nobyembre
Disyembre Disyembre

Karagdagan:

Filipino Waray
Buwan Bulan
Taon Tuig
Kailan San-o (Magaganap pa lamang)
Kakan-o (Naganap na)

Paglubog ng Araw Katunod han adlaw

Hapon Kulop
Madaling-araw Kaagahon
Maghapon Kaadlawon
Magpakailanman Ha Kadayunan
3. Bahagi ng Katawan

TAGALOG WARAY

1. ULO ULO

2. LEEG LI-OG

3. BALIKAT SUGBONG

4. BRASO BRASO

5. SIKO SIKO

6. KAMAY KAMOT

7. DALIRI TUDLO

8. DIBDIB DUGHAN

9. TIYAN TIYAN

10. HITA TIIL

11. TUHOD TUHOD

12. BINTI TIIL

13. SAKONG TIKOD

14. PAA TIIL

WARAY TAGALOG

1. NOO AGTANG

2. KILAY KIRAY

3. MATA MATA

4. TENGA TALINGA

5. PISNGI APING

6. ILONG IRONG

7. LABI IM-IM

8. BABA SOLANG
4. Mga Ekspresyong Palagiang Ginagamit

WARAY TAGALOG

 Maupay nga (aga/udto/kulop/gab-i)  Maupay nga (aga/udto/kulop/gab-i)

 Nakakaintindi/Nasabut ka hin  Nakakaintindi ka ba ng Waray?

Winaray? (hin o hiton)

 Salamat  Salamat

 Kahuhusay nimo hin duro  Ang ganda-ganda mo talaga

 Hinihigugma ko ikaw  Mahal kita

 Taga diin ka?  Taga saan ka?

 Tag pira ini?  Magkano ito?

 Diri ako nakakaintindi  Hindi ko maintindihan

 Ambot  Hindi ko alam

 Nano o Anya  Ano

 Hin-o  Sino

 Hain  Saan

 San-o  Kailan (mangyayari pa lang)

 Kakan-o  Kailan (nangyari na)

 Kay-ano  Bakit?

 Gin-aano?  Paano?

 Oo  Oo

 Didto  Iyon

 Dire/diri  Hindi
 Didi/ini  Ito

 Atbang/atubangan  Harap/sa harap

 Gab-i  Gabi

 Adlaw  Araw

 Waray  Wala

 Maupay  Mabuti

 Hin-o ka?  Sino ka?

 Sangkay ak  Ako ay kaibigan

 Nawawara ak didi  Nawawala ako ditto

 Bangin  Siguro

 Unta  Sana

 Buwas/Buhas  Bukas

 Kakulop  Kahapon

 Ngayon  Yana
5. Pagbati at Pagsasalin ng mga salitang Waray sa Filipino
I. Pagbati
Magandang (umaga/tanghali/hapon/gabi)
Waray: Maupaynga (aga/udto/kulop/gab-i)
II. Mga salitang Waray na tulad sa tagalog ngunit iba ang kanilang pagpapakahulugan.
Waray Tagalog
Abaniko Napupuna
Abuton Abutin
Adi Iri
Adlaw Araw
Empake Bagahe
Iba Kamias
Idad Edad
Igat Landi
Opo Upo
Utok Utak
Baba Bibig/Bunganga
Baduya Maruya
Kaawa Inggit
Kaadlawan Kaarawan
Daan Luma
Dama Abay
Daraga Dalaga
Ginihawa Hininga
Hababaw Mababaw
Labas SariwangIsda
Laga Apoy
Langpas Lipas
Manamis Maayos
Mana Arte
Nabari Nabali
Padi Pari
Paris Pareha
Pako Pakpak
Pasas Hipon
Sablay Sampay
Sarakyan sasakyan
Tango Ngipin
Tinda Tadyak
wala Kaliwa