‫وجالیئ۔دربمس‪3129‬ء‬ ‫امششیہ;اریسفتل;رکایچ‪،‬دلج‪،23‬امشرہ‪43:‬‬

‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬
‫اہمئ تغل;ورسفمنی;ےک;اوقاؽ;یک;روینش;ںیم;اکی;یقیقحت;اجزئہ‬
‫‪‬‬
‫دیس;اطعاہلل;اخبری‬

‫‪Abstract‬‬
‫‪Almighty Allah Has bestowed us with more than one lakh and‬‬
‫‪twenty four thousand prophets for guidance of human being. It started with‬‬
‫‪Hazrat Adam As and end up with hazrat Muhammad (PBUH). As it was ended‬‬
‫‪‚.‬اخمت ;انییبنل‛ ‪with hazrat Muhammad PBUH, so he was called with the title of‬‬
‫‪The Holy Prophet PBUH himself said “No Prophet will come after me”. This‬‬
‫‪belief keep pivotal value among all beliefs. According to Muslim scholars,‬‬
‫‪anyone who has doubt on finality of Prophethood will be considered non‬‬
‫‪‚ is analyzed comprehensively‬اخمت‛ ‪Muslim. Therefore in this article the word‬‬
‫‪in the light of various sayings of different Muslim scholars.‬‬
‫‪KEYWORDS: Finality of Prophet hood, Khatim, Quran’ic Tafaseer.‬‬

‫رقآؿ;دیجمےن;اہجں;دخااعتیل;یک;وتدیح;اورایقتم;ےک;دیقعے;وک;امہرے;اامیؿ;اکزجو;الزؾ;رہھٹاای۔واہں اایبن;‬
‫ورلس ;مہیلع ;االسلؾ ;یک ;وبنت ;وراستل ;اکارقاررکانیھب ;اکی ;امہ ;زجو ;رقار ;دایےہ ;اوراایبنےئ ;رکاؾ ;ہیلع ;االسلؾ ;یک ;وبنوتں‬
‫وکامانناوراؿ;رپدیقع ہ;ریوانوہ ے;یہ;ا;مہ;اورالزہ ;ےہ;ط ; حح;دخا;اعت;ک ٰ;یک;وتدیحرپ۔;ق نک;رقآؿ;دیجم;وکاوؽ;ےس;آرخکت;‬
‫دھکی ;ےیجیل۔ ;اہجں ;ںیہک ;مہ ;ااسنونں ;ےس ;وبنت ;اکارقاررکاایایگوہ ;اورط ; ہگ ; یس ;و ی ;وک ;امہرے ;ےی ;اماننالزہ ;رقار ;دای ;ایگ;‬
‫وہ۔ ;واہں ;رصػ ;ےلہپ ;اایبن ;یک ;وبنت ;و ;و ی ;اکیہ ;ذرک ;اتلم ;ےہ۔ ;آرضحنت ;ﷺ ےک ;دعب یس ;وک ;وبنت ;احلص ;وہاور ;رھپاس;‬
‫رپدخایک ;و ی ;انزؽ ;وہںیہک یس ; ہگ ;رپاس ;اک ;ذرککت ;ںیہن۔ہن ;ااشر ًۃہن ;انکًۃی۔احالہکن ;آرضحنت ;ﷺ ےک ;دعبارگ یس;‬
‫رفد;رشب ;وکوبنت ;اطعرکان ;وصقمد ;وہ ;اتوتےلہپ;اایبن ;یک;ہب ;تبسن;اس;اکذرکزایدہ ;الزہ ;اھتاوراس ;رپہیبنت ;رکان;ازدحورضوری;‬

‫‪ ‬دیس;اطع;اہلل;اخبری‪،‬رچکیلر‪،‬ڈیکٹ;اکجل‪;،‬وھگیکٹ;دنسھ۔‬

‫‪61‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫اھت۔ویکں ہک ;ےلہپ ;اایبن ;رکاؾ ;مہیلع ;االسلؾ ;اوراؿ ;یک ;و ی ;وتزگریکچ۔ ;اتم ;رموحہم ;وک ;وت ;اسہقب ;ڑپاناھت ;آرضحنت ;ﷺ ےک;‬
‫دعبیک ;وبنوتں ےس‪;،‬رگماؿ;اکانؾ;واشنؿ ;کت;ںیہن۔;ہکلب;متخ;وبنت;وکرقآؿ;دیجمںیم ےلھک ;وظفلںمیں;ایبؿ;رفاماناصػ;اور;‬
‫رونش ;دلیل ;ےہ ;اس ;ابت ;یک ;ہک ;آرضحنت ;ﷺ ےک ;دعب یس ;تیصخش ;وکوبنت ;ایراستل ;اطع ;ہن ;یک ;اجےئ ;یگ۔ ;ہی ;االسؾ ;اک;‬
‫رپ‬
‫اکی;اامجیع;اور;اینبدی;دیقعہ;ےہ;ہک;وبنت;اور;راستل;اک;ہلسلس;اامؾ;االایبن ; ;دّیس;ارملنیلس;اخمت;انییبنل;رضحت;دمحم ;ﷺ ;‬
‫متخ;رک;دای;ایگ‪;،‬آپ;ہلسلسٔ ;وبنت ;یک;آرخی ;ڑکی;ںیہ;آپ ;ےک ;دعب; یس ;صخش ;وک ;بصنمِ;وبنت;رپ;افزئ ;ںیہن;ایک;اجےئ;اگ۔ ;ذہلا;‬
‫اس;اقمےل;ںیم;ظفل;’’ اخمت;‘‘ ابابتعر;تغل;‪;،‬ورسفمنی;ےک;اوقا ؽ;یک;روینش;ںیم;شیپ;ایک;اجےئ;اگ۔;وغلی;قیقحت;ےس;لبق;رعیب;‬
‫تغل;ونیسی;ےک;آاغز;و;اراقت;ےک;دعب;ظفل;اخمت;یک;وغلی;قیقحت;شیپ;یک;اجےئ;یگ;۔‬

‫رعیب;تغل;ونیسی;اک;آاغز;و;اراقت‬
‫االسؾ;ےس;لبق;زامہن;ٔ اجتیلہ;ںیم;;رعیب;تغل;ونیسی;رپ;اتکیب;ای;راسلئ;یک;وصرت;ںیم;وکیئ;رسا غ;ںیہن;اتلم;وج;اس;‬
‫ابت;یک ;اشندنیہ ;رکات;ےہ ; ;املسمونں ;ےن;درگی;ولعؾ;;یک ;; حح ; مل;تغل;ےک ;آاغز;و;اراقتںیم;ومسس;اٰیلع;اک ;رکدار;ادا;ایک;ےہ;‪;،‬‬
‫رعب ;یک ;یملع ; ;ذہتبی ;وک ;دم ;رظن ;رےتھک ;وہےئ ;ہی ;ابت ;یھب ;واحض ;وہیت ;ےہ ;ہک ;رہ ;رعیب ;ہن ;وت ;اکلم ;حیصف ;ااسللؿ ;اھت ;اور ;ہن ;یہ ;رہ;‬
‫صخش ;رعیب ;اافلظ ;ےک ;اعمین ;و ;افممیہ ;اک ;لمکم ;ادراک ;راتھک ;اھت ;۔ ;شب ;اواقت ; ;اافلظ ;ےک ;اعمین ;اجےنن ;ےک ;ےئل ;اجیلہ ;اشرعی ;یک;‬
‫ حػ;روجع;رکےت ;ای;رھپ ;بج; یس;صخش;وک; یس;ظفل;ےک;ینعم;ےنھجمس;ںیم;دہ اری;وہیت;وہ;ا م; مل;;س ےں;ےس;درایےت;رکےت;;۔;‬
‫ذہلا;االسؾ;ےک;دعب;;اونیل;ملعم;اور;اشرح;;الکؾ;وخد;یبن;ارکؾ;ﷺ ےھت;۔;آپ;ےک;العوہ;احصہب;رکاؾ;ےھت;نج;ںیم;رضحت;‬
‫انب;ابعس;اک;انؾ;رس;رہفتس;ےہ;۔;اسیج;ہک;اکی;رمہبت;آپ;ﷺ ےن;العامت;ایقتم;;ایبؿ;رکےت;وہےئ;رفامای‪:‬‬
‫(‪)2‬‬
‫يها ال َْه ْرجُ َوال َْه ْرجُ الْ َقت ُ‬
‫ْل‬ ‫َو َي ْ‬
‫كث ُُر ِف َ‬
‫‚رہ;ج;تہب;زایدہ;;وہاجےئ;اگ;۔;احصہب;رکاؾ;ےن;رعض;یک;ای;روسؽ;اہلل;ﷺ رہج;ایک;ےہ;‪;،‬آپ;ﷺ ےن;‬
‫اس;ظفل;یک;رشتحی;ایبؿ;رکےت;وہےئ;رفامای;‪:‬لت;۔‛‬
‫دوراؿ ;ہبطخ;‬
‫اس ; حح ;یک ;ےب ;امشر ;اثمںیل ;ںیمہ ;ااحدثی ;ابمرہک ;ںیم ;یتلم ;ںیہ ;۔ ;اور ;احصہب ;رکاؾ ;ںیم ;اکی ;دہعف ; ِ‬
‫ت‬
‫رضحت;رمعؓ;ےن;اسنیعم;ےس;;آتی;ےک;ظفل;’’وختػ;‘‘ ےک;ینعم;درایےت;ےیک;ط ;رپ;اکی;زبرگ;ےن;اس;اک;اعمین;’’ نقص;‘‘‬
‫ایبؿ;ایک;اور;وطبر;دلیل;زریہ;اشرع;اک;ہی;رعش;انسای‪:‬‬
‫(‪)3‬‬
‫تدوفالرحلميہاتامکاقردا ‪،‬کناتدوفعوداليبعۃالسفً‬
‫ولعمؾ ;وہا ;ہک ;ا م ;رعب ; ;اعؾ ;وعاؾ ;یہ ;ںیہن ;ہکلب ;وخاص ;یھب ; ;اافلظ ;ےک ;ینعم ;و ;وہفمؾ ;اجےنن ;ےس ;دورسوں ;ےس;‬
‫ااسفتسر;ای;اجیلہ;اشرعی;یک; حػ;روجع;رکےت;۔;;اور;رھپ;ایس; حح;اافلظ;و;اعمین;اک;ہلسلس;وساؽ;و;وجاب;یک;وصرت;ںیم;اجری;‬
‫راتہ;۔ ;ٰیتح ;ہک;الخےت;رادشہ;ںیم ;;اور;رھپ;اس;ےک ;دعب ;;املسمونں;وک;ےنلم;وایل;وتفاحت ;اک;ہلسلس;اجری;راہ ;ط ;ےک;ےجیتن;ںیم ;یمجع;‬

‫‪62‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫رایںیتس;یھب ;دارئہ;االسؾ ;ںیم ;دالخ;وہیت ;ںیئگ;۔;رعب;و ;مجع;یک ;ذہتبی;و ;اقثےت ;‪; ،‬لیم;وجؽ;ڑباتھ ;ایگ;‪;،‬ا م; مل;س ےں ;وک;اس;‬
‫ابت;اک;امگؿ;اھت;ںیہک;;رعیب;زابؿ;ںیم;یمجع;اافلظ;دالخ;ہن;وہاجںیئ;اور;دورسی; حػ;ہی;;ایخؽ;یھب;راتہ;ںیہک;ابکر;املعےئ;تغل;یک;‬
‫اومات;ےس; مل;تغل;اک;شیب;تمیق;ذریخہ;اضعئ;ہن;وہاجےئ;‪;،‬ویکں;ہک;رعیب;تغل;یہ;مہف;رقآؿ;اک;وادح;ذرہعی;ےہ;۔;;انچہچن;رعیب;‬
‫ےک;احموظفں;ےن;;داہیوتں ;یک; حػ;رخ;ایک;ط ;یک;وہج;ہی;یھت;ایھب;کت;;داہیت;یمجع;االتخط;ےس;اپک;ےھت;‪(;،‬ا م;رعب;ےک;‬
‫رواج;ےک;اطمقب;وہ;اےنپ;وچبں;وک;داہیوتں;ںیم;جیھب;دای;رکےت;ےھت;اتہک;وہ;اخصل;رعیب;زابؿ; ھکی;اجںیئ;;)۔;اوھں;ےن;واہں;ےس;‬
‫;ادب;اجیلہ;(;وج;ااعشر;‪;،‬اصقدئ;اور;ورضب;االاثمؽ;وریغہ;یک;وصرت;ںیم;وموجد;اھت;);وک;‬
‫اخصل;حیصف;رعیب;یھکیس;‪;،‬ایس; حح;ذخدرہ ِ‬
‫یھب;شیپ;رظن;راھک;اور;اہنتی;اایتحط;ےس;اکؾ;ےتیل;وہےئ;اخص;اخص;وموضاعت;(;ًالثم;ویشح;اجونروں;‪;،‬دروتخں;‪;،‬اور;ابناتت;‬
‫وریغہ ;) ;رپ ;تغل ;ےک ;اباقدعہ ;ومجمےع ;رمبت ;رکےن ;رشوع ;رکدےی ;۔ ;نج ;ںیم ;رسرہفتس ; ;ایعمص ;‪; ،‬اوب ;رمعو ;‪; ،‬ااحسؼ ;اابیشلین ;‪;،‬‬
‫اوبہفینح ;دونیری ;ںیہ;۔ ;;اخص ;بتک ;نج ;ںیم ;;اتکب;ا لیخ;‪;،‬اتکب ;اارشحات;‪;،‬اتکب;اال ل;‪;،‬اتکب;اراد;‪;،‬اتکب; قل;اسرفس ;‪;،‬‬
‫اتکب;ا لیخ;و; قل;االاسنؿ;;وریغہ;اق ل;ذرک;ںیہ;‪;;،‬اور;رھپ;اس;ےک;دعب;فلتخم;وموضاعت;رپ;رمبت;رکدہ;اتکوبں;وک;اکی; ہگ;عمج;‬
‫رک;ےک;;اکی;دملل;;اتکب;یک;وصرت;;دے;دی;یئگ;ط ;ںیم;اوب;دیبع;یک;فلتخم;وموضاعت;رپ;یھکل;یئگ;‪41‬اتکوبں;وک;اکی; ہگ;عمج;‬
‫رکےک; الػریبالنصيف ;ےک;انؾ;ےس;رمبت;ایک;‪;،‬ایس; حح;انب;دیسہ;یک; الندصص ;رمبت;یک;یئگ;۔;‬
‫اس ;ےک ;دعب ;وہ ;دور ;آای ;بج ; ;اصبح ; مل ;و ;اصبح ;تغل ;رضحات ;ےن ;اافلظ ;تغل ;ےک ;ذاخرئ ;رپ ;لمتشم ;اخص;‬
‫رتتں;ےک;اسھت;اتکںیب;اتفیل;رکین; رشوع;ںیک;اور;اباقدئہ;تغل;ونیسی;یک;ادتباء;وہیئ;۔;ذہلا; مل;تغل;یک;یلہپ;اباقدعہ;اتکب;‬
‫بو‬
‫لیلخ;نب;ادمح;یک;’’ اتکب;انیعل;‘‘ امشر;یک;اجیت;ےہ;اسیج;ہک;ااحصلح;ےک;دةیےچ;ںیم;;وموجد;ےہ;;۔‬
‫أول معحه في العربية كلها إذ له يؤلف معحه قبله‪ ،‬الٌ الدليل هو مبتكر فً تؤليف النعحنات في‬
‫العربيةكلها‬
‫’’ تغل;عمج;رکےن;اک;اکؾ;;وخاہ;ےنتک ;یہ;رمالح;ےس;زگرا;وہ;ق نک;نیققحم;اس;ابت;رپ;قفتم;ںیہ;ہک;لیلخ;یہ;وہ;‬
‫(‪)4‬‬
‫الہپ;صخش;ےہ;ط ;ےن;رعیب;مجعم;ایتر;یک۔ ‘‘‬
‫دورسا;وقؽ; ‪;HYWOOD‬اک;ےہ;ط ;اک;انہک;ےہ;ہک‪:‬‬
‫’’بس ;ےس ;یلہپ ;اتفیل ;اوب ;االوسد ;ادلویل ;ےن ;رضحت ;یلعؓ ;ےس ; ھکی ;رک ;رگارم ;ایتر ;یک ;اور ;رھپ ;یہی ;رگارم ;اک ;اکؾ;‬
‫(‪)5‬‬
‫آےگ;لچ;رک;رعیب;تغل;ونیسی;اور; مل;وحن;رمبت;رکےن;یک;اینبد;انب۔ ‘‘‬

‫;رقآؿ;رکمی;اک;ااجعز;تغل;‬
‫رقآؿ;دیجم;رعیب;زابؿ;ںیم;ےہ;وج;داین;یک;بس;ےس;زایدہ;وعیس;اور;حیصف;و غیل;زابؿ;ےہ۔;اس;ےی;ورضوری;ےہ;وج;‬
‫صخش;رقآؿ;دیجم;رکمی;اک;حیحص;وہفمؾ;ولعمؾ;رکان;اچےہ;وہ;ےلہپ;اس;زابؿ ںیم;رحبت;احلص;رکے;اور;اؿ;امتؾ;ولعؾ;ںیم;اہمرت;‬

‫‪63‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫اتہم;دیپا;رکے۔;وج;ولعؾ;اہّیہٰل;الہکےت;ںیہ۔;العوہ;ازںی;ہی;یھب;الزؾ;ےہ;ہک;آرضحنتﷺ ےک;اراشدات;اعہیل;اور;احصہب‪;،‬‬
‫اتنیعب;اور;اہمئ;تغل;ےک;اوقا ؽ;یھب;اس;ےک;شیپ;رظن;وہں;اور; ریسف;رکےت;و ت;االسؾ;ےک;املسمت;اور;اامجع;اتم;ےس;‬
‫ادرھ;ےس;ادرھ;ہن;اجےئ۔‬
‫اسڑےھ ;ریتہ ;وس ;اسؽ ;ےس ;امتؾ ;احصہب ;رکاؾ‪; ،‬اتنیعب‪; ،‬عبت ;اتنیعب ;اور ;اہقف‪; ،‬دحمنیث ;روضاؿ ;اﷲ مہیلع ;انیعمج;‬
‫آتی;ذموکر;ظفل;’’اخمت‘‘ اک;یہی;وہفمؾ;ےتھجمس;اور;ایبؿ;رکےت;ےلچ;آےئ;ںیہ;ہک;آرضحنتﷺ ےک;دعب;وکیئ;یبن;ںیہن;وہاگ۔;‬
‫ہکلب;وخد;اصبح;راستل;ہیلع;اٰولصلۃ;واالسلؾ;ےن;یھب;اہنتی;واضتح;ےس;رفامای‪;:‬‬
‫(‪)6‬‬
‫’’ال;یبن;دعبی‘‘‬
‫‚ریمے;دعب;وکیئ;یبن;ںیہن۔‛‬
‫اس;ےک;العوہ;نیحیحص;ںیم;ےہ;ہک;وضحر;ہیلع;اٰولصلۃ;واالسلؾ;ےن;رفامای‪:‬‬
‫َ ْ َ َ ْ َ ُ َ (‪)7‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫َوال َعا ِق ُبال ِذيليسبعدهى ِبي‬
‫‚ریما;اکی;انؾ;اعبق;ےہ; اعبق;وہ;ےہ;ط ;ےک;دعب;وکیئ;یبن;ہن;وہاگ۔‛‬
‫لی‬
‫ظفل;’’اخمت;ا ببیں;‘‘یک;وغلی;قیقحت;‬
‫ظفل;’’اخمت‘‘ اک;امدہ;’’متخ‘‘ ےہ۔;ط ;ےک;ینعم;رہم;اگلےن;اور; یس;زیچ;ےک;آرخ;کت;ےنچنہپ;اور;اےس;متخ;رک;دےنی;ےک;‬
‫;اخت ;(رسکبات) ;روہشر ;تغل ;ےہ۔;‬ ‫اخت‘‘ (رسکبات) ;اور َ‬
‫;اخت ;( حتف ;ات) ;ق نک ِ‬ ‫ںیہ ;اور ;ہی ;ظفل ;دو ; حح ;ےس ;ڑپاھ ;اجات ;ےہ۔ ;’’ ِ‬
‫اموساےئ;دو;اقرویں;ےک;نسح;;اور;اعمص;ےن;حتف;ےک;اسھت;ڑپاھ;ےہ;اسیج;ہک;فلتخم;تغل;ںیم;اوقا ؽ;وموجد;ںیہ;‪:‬‬
‫ادمح;نب;دمحم;نب;یلع;(ؾ‪881‬ھ);اصبح;ابصمح;ارینمل;(تغل;);ںیم;ےتھکل;ںیہ;‪:‬‬
‫(‪)8‬‬
‫’’والکسراشہرت‘‘‬
‫‚ ;رسکہ;زایدہ;روہشر;ےہ۔‛‬
‫اصبح;روح;ااعملین;‪;،‬اہشب;ادلن;دومحد;نب; دب;اﷲ;اینیسحل;آس یس;(اوتملىف‪2381;:‬ھ);رحتری;رفامےت;ںیہ‪:‬‬
‫(‪)9‬‬ ‫ٔ‬
‫وقرالحنہوزبکسرالتاء وفتحہا وقرا عاصه وخاتهاليبییًبالفتح‬
‫‚ظفل;اخمت;رسکب;و حتف;ات;دوونں; حح;ڑپاھ;اجات;ےہ;اور;اعمص;ےن;اخمت;انییبنل;وک; حتف;ات;ڑپاھ;ےہ۔‛‬

‫ظفل;اخمت;انییبنل;یک;وغلی;قیقحت;بتک;تغل;یک;روینش;ںیم;‬
‫‪2‬۔ رفمدات ;ارقلآؿ‪; :‬ہی ;اتکب ;اامؾ ;رابغ ;ااہفصینؒ ;(ا ;وتملىف‪613; :‬ھ)یک ;وہ ;بیجع ;فینصت ;ےہ ;ہک ;اینپ ;ریظن ;ںیہن ;ریتھک‪;،‬‬
‫اخص;رقآؿ;ےک ;اغلت;وک;اہنتی;بیجع;ادناز;ےس;ایبؿ ;رفامای;ےہ۔;خیش;الجؽ;ادلنی ;ویسیطؒ;ےن ;ااقتؿ;ںیم;رفامای;ےہ;ہک;‬
‫اغلت;رقآؿ;ںیم;اس;ےس;رتہب;اتکب;آج;کت;فینصت;ںیہن;وہیئ‪;،‬ظفل;اخمت;انییبنل;ےک;قلعتم;اس;ےک;اافلظ;ہی;ںیہ‪:‬‬

‫‪64‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬
‫(‪):‬‬
‫وخاتهاليبییًالىہختهاليبوۃایتننھا بنحیئۃ‬
‫;آپ ;ےن;‬
‫;آپ ;ےن ;وبنت ;وک ;متخ ;رکدای‪; ،‬ینعی ؐ‬
‫’’آرضحنت ;ﷺ ;وک ;اخمت;انییبنل ;اس ;ےی ;اہک ;اجات ;ےہ ;ہک ؐ‬
‫رشتفی;الرک;وبنت;وک;امتؾ;رفامدای۔‘‘‬
‫‪3‬۔ ااحصلح ;اتج ;اۃغلل ;واحصح ;ارعلہیب ;‪; ; ،‬از ;اوب ;رصن ;اامسلیع ;نب ;امحد ;اوجلرہی ; ;اافلرایب ;(اوتملىف‪4:4; :‬ھ) ;ںیم ;ظفل ;اخمت ;ےک;‬
‫قلعتم;رحتری;ےہ;‪:‬‬
‫ٔ‬
‫والداته والداته بکسر التا وفتحہا والدیتاو والداتاو کلہ بنعي ًی والحنع الدواتیه وخاتنۃ‬
‫(‪)21‬‬
‫الصئیآخرہومحندﷺ خاتهاالىبیاءعلیہهالسالو‬
‫اخمت;ت;یک;زری;ےک;اسھت;اور;اخمت;ت;یک;زرب;ےک;اسھت;اور;خاؾ;اور;اخاتؾ;بس;ےک;اکی;یہ;ینعم;ںیہ;اور;وخامیت;‬
‫عمج;آیت;ےہ;اور;اخہمت;ےک;ینعم;آرخ;ےک;ںیہ;اور;ایس;ینعم;ےس;دمحمﷺ اخمت;االایبنںیہ۔‬
‫‪4‬۔ اسلؿ;ارعلب‪;:‬تغل;یک;وبقمؽ;اتکب;ےہ۔;رعب;و;مجع;ںیم;دنتسم;امین;اجیت;ےہ‪;،‬اس;یک;ابعرت;ہی;ےہ‪:‬‬
‫خاتنھه و خاتنھه و آخرھه عً اللحیاىی و محند صلی ہللا علیہ وسله خاته االىبیؤ علیہ و علیھه‬
‫(‪)22‬‬ ‫ٰ‬
‫الصلوۃ والسالو‬
‫’’اخمت ;اوقلؾ ;ابرسکل ;اور ;اخمت ;اوقلؾ ;ابحتفل ;ےک ;ینعم ;آرخاوقلؾ ;ںیہ ;اورایہن ;اعمین ;رپ ;ایحلین ;ےس ;لقن ;ایک ;اجات ;ےہ‪;،‬‬
‫دمحمﷺ ;اخمت;االایبن(ینعی;آرخ;االایبن)ںیہ۔‘‘‬
‫اس;ںیم;یھب;واحض;اتبای;ایگ;ہک;ابرسکل;یک;رقأت;ڑپیھ;اجےئ;ای;ابحتفل;یک;وصرت;ںیم;اخمت;انییبنل;اور;اخمت;االایبن;ےک;‬
‫ینعم ;آرخ ;انییبنل ;اور ;آرخ ب ا‬
‫;االنٔ ;وہں ;ےگ۔ ;اسلؿ ;ارعلب ;یک ;اس ;ابعرت ;ےس ;اکی ;اقدعہ ;یھب ;افتسمد ;(داؽ) ;وہات ;ےہ ;ہک;‬
‫ارگہچ;ظفل;اخمت;ابحتفل;اور;ابرسکل;دوونں;ےک;تیثیحب;سفن;تغل;تہب;ےس;اعمین;وہےتکس;ںیہ‪;،‬ق نک;بج;وقؾ;ای;امجتع;یک; حػ;‬
‫ےس;اس ;یک;ااضےت;یک;اجیت;ےہ;وت;اس;ےک ;ینعم ;رصػ;آرخ;اور;متخ;رکےن;واےل;ےک ;وہےت;ںیہ۔ ;اغًابل;ایس;اقدعہ;یک; حػ;‬
‫ااشرہ;رکےن;ےک;ےئل;ظفل;اخمت;اہنت;ذرک;ںیہن;ایک‪;،‬ہکلب;وقؾ;اور;امجتع;یک;ریمض;یک; حػ;ااضےت;ےک;اسھت;ایبؿ;ایک;ےہ۔تغل;‬
‫رعب ;ےک ;عبتت ;(التش) ;رکےن ;ےس ;یھب ;یہی ;اثتب ;وہات ;ےہ ;ہک ;ظفل ِ‬
‫;اخت ;ابرسکل ;ای ;ابحتفل ;بج ; یس ;وقؾ ;ای ;امجتع ;یک ; حػ;‬
‫اضمػ ;وہات ;ےہ ;وت ;اس ;ےک ;ینعم ;آرخ ;یہ ;ےک ;وہےت ;ںیہ۔ ;آتی ;’’اخمت ;انییبنل ;‘‘ںیم ;یھب ;اخمت ;یک ;ااضےت ;امجتع;‬
‫’’نییبن‘‘یک; حػ;ےہ۔;اس;ےی;اس;ےک;ینعم;آرخانییبنل;اور;ویبنں;ےک;متخ;رکےن;واےل;ےک;العوہ;اور;ھچک;ںیہن;وہےتکس‪;،‬‬
‫اس;اقدعے;یک;اتدیئ;اتج;ارعلوس;رشح;اقومس;ےس;یھب;وہیت;ےہ۔;‬
‫ح‬ ‫ل‬
‫;محم ;نب; دب;ارلزّ اؼ ;ا سیني‪;،‬ازل بَبدي;(اوتملىف‪2316;:‬ھ) ;ہی ;اتکب ;در;‬
‫محم;نب ّ د‬
‫‪5‬۔ اتج ;ارعلوس ;نم;وجارہ ;ااقلومس;‪; :‬از ; ّ د‬
‫الص;ااقلومس;اطیحمل ;یک;رشح;ےہ;ط ;ےک;ومفل;بحم;ادلنی;;اوب;اضیفل;دیس;دمحم;رمٰیضت;;ازلدیبی;اس ایطس;ںیہ;آپ;‬
‫‪2256‬ھ;ںیم;نمی;ےک;رہش;زدیب;ںیم;دیپا;وہےئ;۔;ظفل;اخمت;ےک;قلعتم;آپ;رفامےت;ںیہ;‪;:‬‬
‫‪65‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫نع اللحیاین ونم امسائہ علیہ السالم اخلاتم واخلاتم وھو الذی ختم النبوۃ‬
‫(‪)23‬‬
‫مبجیئہ‬
‫‚وضحرﷺ ےک ;اامسء ;ںیم ;ےس ;ااخلمت ;اور ;ااخلمت ;یھب ;ےہ ;اور ;اخمت ;وہ ;صخش ;ےہ ;ط ;ےن ;اےنپ ;رشتفی ;الےن;‬
‫ےس;وبنت;وک;متخ;رک;دای;وہ۔‛‬
‫‪6‬۔ ااقلومس;اطیحمل;‪;:‬از;ا;وب;اطهر;دمحم;نب;يعقووب;الفيرروزآابدی;(اوتملىف‪928;:‬ھ;)‬
‫(‪)24‬‬
‫الداتهمًکلشئیعاقبتہواخرتہکداتنتہواخرالقووکالداته‬
‫‚اخمت;ابرسکل;ےک;ینعم;ااجنؾ;وآرخت;رہ;ےش;لثم;اخہمت;ےک;اور;آرخ;وقؾ;ےک;ںیہ۔‛‬
‫;لثم;اخمت;ابحتفل;ےک ;اور;اس;یک;رشح;اتج;ارعلوس;ںیم;ےہ‬
‫(‪)25‬‬ ‫الداتهاخرالقوو کالداته وميہقولہ ٰ‬
‫تعالی وخاتهاليبییًایاخرھه‬
‫‚;ینعی;اخمت;اور اخمت;ےک;ینعم;آرخ;وقؾ;ےک;ںیہ;اور;ایس;ےس;اخمت;انییبنل;ےہ;ینعی;آرخ;ویبنں;ےک۔‛‬
‫الخہص;ہی;ےہ;ہک;ربتعم ;بتک;اغلت;ےس;ولعمؾ;وہایگ;وہاگ;ہک ;ظفل;اخمت;ےک;زرب ;اور;زری;دوونں;ےک;اسھت;اکی ;یہ;‬
‫ینعم;ںیہ;اور;بج;یھبک;وقؾ;ای;امجتع;یک; حػ;اضمػ;وہوت;تغل;رعب;ںیم اس;ےک;ینعم;آرخ;ےک;یہ;وہےت;ںیہ۔;اس;ےک;‬
‫وسا;اور;وکیئ;ینعم;ںیہن;آےت;اور;تغل رعب;ںیم ;ظفل;اخمت;اور;اخمت;اک;زرب;اور;زری;دوونں;ےک;اسھت;ارثک;اور;زایدہ;رت;اپچن;ٰینعم;‬
‫ںیم;اامعتسؽ;ےہ;نیت;ینعم;رتشمک;ںیہ۔‬
‫آرخ;وقؾ;ہی;ہشیمہ;امجتع;یک; حػ;اضمػ;وہاگ۔‬ ‫‪2‬۔‬
‫‪3‬۔ ارتشگنی ;ےسیج ;اخمت ;ذبہ‪; ،‬اخمت ;ذابہًاس ;اک ;اضمػ ;اہیل ;ہشیمہ ;ہشیمہ ;زیمت ;وہاگ۔ ;ارگ ;ااضےت ;ہن ;وہوت ;نم ;ےس ;اامعتسؽ;‬
‫ً‬
‫وہاگ۔ ولو خاتنا مً حدید;اور;ااضےت;الہیم;ںیم;رفمد;رفمد;یک; حػ;اور;عمج;عمج;یک; حػ;اضمػ;وہاگ۔ کداته‬
‫ً‬
‫زیدوخواتیهقوو;ورہن;الؾ;اک;ااہظر;ورضوری;وہاگزفعالاللتباساىہ کالداته للقوو الخاتهقوووخاتهالدلفاء‬
‫‪4‬۔ امس;آہل;ما یدته بہ;وہ;ط ;ےس;رہم;اگلیئ;اجےئ;ینعی;س ےہ;ای;لتیپ;ای;رھتپ;وریغہ;یک;زیچ;ط ;رپ;انؾ;وریغہ;دنکہ;ےیک;اجےت;‬
‫ںیہ;ینعی;رہم۔‬
‫‪5‬۔ اور;اخمت;زری;ےک;اسھت;امس;افلع;اک;ہغیص; یس;زیچ;وک;متخ;رکےن;واال۔‬
‫‪6‬۔ اخمت;زرب;ےک;اسھت;رہم;اک;شقن;وج;اکذغ;وریغہ;رپ;ارت;آات;ےہ۔;‬
‫سپ;آتی;اخمت;انییبنل;ںیم;دورسے;اور;اپوچنںی;ینعم;وت; یس; حح ;یھب;درتس ;ںیہن;وہےتکس;اور;ےلہپ;ینعم;رہ;دو;‬
‫رقأت ;رپ ;حیحص ;اور ;درتس ;ںیہ ;اور ;وچےھت ;ینعم ;رصػ ;اخمت ;ابرسکل ;ےک ;اسھت ;وصخمص ;ںیہ اور ;رسیتے ;ینعم ;تقیقح ;ےک;‬
‫اابتعر ;ےس ;وترماد ;وہ ;یہ ;ںیہن ;ےتکس ;اور ;ابامجع ;املعےئ ;تغل ;بج ;کت ;یقیقح ;ینعم ;درتس ;وہا ںی ;اس ;و ت ;کت ; زاز ;وک ;اایر;‬

‫‪66‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫رکان ;ابلط ;ےہ۔ ;ارگ ; زازی ;ینعم ;یہ ;ےی ;اجںیئ ;وت ;ہی ;ینعم ;وہں ;ےگ ;ہک ;وضحرﷺ اایبنء ;مہیلع ;االسلؾ ;رپ ;رہم ;ںیہ۔ ;ط ;اک;‬
‫بلطم;ےلہپ;ینعم;ےک;العوہ;ھچک;ںیہن;۔;ویکہکن;رعب;ںیم الدته;ینعی;رہم;اگلےن;ےک;ینعم; یس;زیچ;وک;دنب;رکدانی;اور;روک;دےنی;‬
‫اّلل ع هَٰل‬
‫ےک;ںیہ۔;اعؾ ;احمورہ;ںیم;اہکاجات;ےہ ;ہک ;الفں;صخش;ےن;الفں;زیچ;رپ;رہم ;رکدی;رقآؿ;رکمی;ںیم ےہ‪َ :‬خ َت َم هّ ُ‬
‫(‪)26‬‬
‫‚اﷲ ےن;اؿ;ےک;دس ں;رپ;رہم;رک;دی۔;ینعی;اب;ولقب;ںیم;اامیؿ;ہن;دالخ;وہاگ۔‛‬ ‫قُل ُْوبِ ِه ْم‬
‫ایس; حح;رعشا;ےئ;رعب;ںیم;ےس;ظفل;اخمت;اک;ھچک;اس; حح;اامعتسؽ;ایک;ےہ;‪:‬‬
‫اوب ;انسحل ;یلع ;نب ;ادمح ;نب ;دمحم ;نب ;یلع ;اس ادحی‪; ،‬البیسااوبری‪; ،‬ااشلیعف ;(اوتملىف‪579; :‬ھ) دویاؿ ;یبنتم ;ںیم ;رعش;‬
‫ےتھکل;ںیہ‪:‬‬
‫ازوح وقدختنتعلی ٔفوادیبحبک اٌاالیحلبہسواک‬
‫(‪)27‬‬

‫‚ںیم;ریتے;اہیں;ےس;اس; حح;اجراہ;وہں;ہک;وتےن;ریمے;بلق;رپ;اینپ;تبحم;ےس;رہم;اگلدی;ےہ;اتہک;اس;‬
‫ںیم;ریتے;وساوکیئ;دالخ;ہن;وہےکس۔‛‬
‫;سپ ;اخمت ;انییبنلﷺ ےک ;وہ ;ےئن ;ینعم ;وج ;رمزااقدایین ;ےن ; ;ےک ;احہیش ;ںیم ;اور ; ;ںیم ;ایبؿ ;ےیک ;ںیہ۔ ;ط ;اک;‬
‫الخہص;ہی;ےہ;ہک‪:‬‬
‫’’آپ;یک;رہم;ےس;اایبن;ےتنب;ںیہ۔;اکی;ویہ;ےہ;ط ;یک;رہم;ےس ;ایسی;وبنت;لم; یتک;ےہ۔;آپ;یک;وتہج;رواحین;‬
‫(‪)28‬‬
‫یبن;رتاش;ےہ۔‘‘‬
‫احمورات;رعب;ےک;ابلکل;الخػ;ںیہ۔;ورہن;الزؾ;آےئ;اگ;ہک;اخمت;اوقلؾ;ےک;یھب;ہی;ینعم;وہں;ہک;اس;یک;رہمےس;‬
‫اّلل ع هَٰل قُل ُْوبِ ِه ْم ;ےک ;ینعم ;ابلکل;‬
‫وقؾ ;یتنب ;ےہ ;اور ;اخمت ;االوالد ;ےک ;ینعم ;ہی ;وہں ;ہک ;اس ;یک ;رہم ;ےس ;اوالد ;یتنب ;ےہ ;اور َخ َت َم ه ّ ُ‬
‫لمہم;وہں۔;رغض;وج;ینعم;رمزااقدایین;ےن;ارتخاع;ےئک;رعب;ںیم;رہزگ;رہزگ;لمعتسم;ںیہن;ربانیہ;ںیم;رحتری;ےہ;‪:‬‬
‫’’ ریمے ;دعب ;ریمے ;وادلنی ;ےک ;رھگ ;ںیم ;اور ;وکیئ ;ڑلیک ;ای ;ڑلاک ;ںیہن ;وہاا ;ور ;ںیم ;اؿ ;ےک ;ےئل ;اخمت ;االوالد;‬
‫(‪)29‬‬
‫اھت۔‘‘‬
‫کیھٹ ;ایس ; حح ;اخمت ;انییبنلﷺ ےک ;ینعم ;ںیہ ;ہک ;وضحرﷺ آرخاالایبن ;ںیہ ;آپﷺ ےک ;دعب ; یس ;وک;‬
‫بصنم;وبنت;ہن;دای;اجےئ;اگ;او ر;ازاہل;اواہؾ; ںیم;ےہ۔‬
‫(‪)2:‬‬
‫ماکاٌمحندابااحدمً زجالکهولکًزسولاہللا وخاتهاليبییً‬
‫‚ینعی;دمحمﷺ مت;ںیم ےس; یس;رمد;اک;ابپ;ںیہن۔;رگم;وہ;روسؽ;اﷲ ےہ;اور;متخ;رکےن;واال;ویبنں اک۔‘‘‬
‫ظفل;’’اخمت;‘‘ یک;رقآین; ریسف;‬
‫اب;بس;ےس;ےلہپ;دںیھکی ہک;رقآؿ;دیجم;یک;رو;ےس;اس;اکایک;رتہمج;و ریسف;ایک;اجان;اچےیہ؟‬

‫‪67‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫;انچہچن;مہ;دےتھکی;ںیہ;ہک;ظفل;’’ متخ‘‘ ےک;امدہ;اک;رقآؿ;دیجم;ںیم;است;اقمامت;رپ;اامعتسؽ;وہا;ےہ۔;‬

‫اّلل ع هَٰل قُل ُْوبِ ِه ْم ‚رہم;رکدی;اﷲ ےن;اؿ;ےک;دس ں;رپ۔‛‬
‫(‪)31‬‬
‫َخ َت َم هّ ُ‬ ‫‪2‬۔‬
‫ت‬
‫‪3‬۔ َخ َت َم ع هَٰل قُل ُْو ِبك ُْم ‚اور;رہمرکدی; مھاارے;دس ں;رپ۔‛‬
‫(‪)32‬‬

‫‚رہم;رکدی;اس;ےک;اکؿ;رپاور;دؽ;رپ۔‛‬
‫(‪)33‬‬
‫‪4‬۔ َخ َت َم ع هَٰل َس ْم ِع ٖه َو قَل ِْب ٖه‬
‫‪5‬۔ ا َل َْي ْو َم َن ْخ ِت ُم ع ه یَٰل اَف َْوا ِه ِه ْم‬
‫(‪)34‬‬
‫‚آج;مہ;رہم;اگلدںی;ےگ;اؿ;ےک;ہنم;رپ۔‛‬

‫اّلل َي ْخ ِت ْم ع هَٰل قَل ِْب َ‬

‫(‪)35‬‬
‫‚وس;ارگا; ﷲ اچےہ;رہم;رکدے;ریتے;دؽ;رپ۔‛‬ ‫ك‬ ‫‪6‬۔ فَاِ ْن ّي ََش ِا ه ّ ُ‬
‫(‪)36‬‬
‫‚رہم;یگل;وہیئ۔‛‬ ‫‪7‬۔ َّر ِح ْي ٍق َّم ْخ ُت ْو ٍم‬
‫(‪)37‬‬
‫‚ط ;یک;رہم;یتمج;ےہ;کشم;رپ۔‛‬ ‫‪8‬۔ ِخ هت ُم ٗه ِم ْسك‬
‫اؿ;اسوتں;اقمامت;ےک;اوؽ;وآرخ‘ ایسؼ;وابسؼ;وک;دھکی;ںیل;’’ متخ‘‘ ےک;امدہ;اک;ظفل;اہجں;ںیہک;اامعتسؽ;وہا;ےہ۔;‬
‫اؿ;امتؾ;اقمامت;رپ;دقر ;رتشمک;ہی;ےہ;ہک; یس;زیچ;وک;اہ ے;وطر;رپ;دنب;رکان;۔;اس;یک;ایسی;دنبش;رکین;ہک;ابرہ;ےس;وکیئ;زیچ;اس;‬
‫ںیم ;دالخ ;ہن ;وہےکس۔ ;اور ;ادنر ;ےس ;وکیئ ;زیچ ;اس ;ےس ;ابرہ ;ہن ;اکنیل ;اجےکس۔ ;واہں ;رپ ;’’ متخ ;‘‘ اک ;ظفل ;اامعتسؽ ;وہا ;ےہ۔ ;ًالثم ;یلہپ;‬
‫آتی;وک;دںیھکی;ہک;اﷲ اعتک ٰ;ےن;اؿ;اکرفوں;ےک;دس ں;رپ;رہم;رکدی۔;ایک;ینعم؟;ہک;رفک;اؿ;ےک;دس ں;ےس;ابرہ;ںیہن;لکن;اتکس;‬
‫اّلل ع هَٰل قُل ُْوبِ ِه ْم ‘‘;(وحاہل;)اب;زری;ثحب;‬
‫اور;ابرہےس;اامیؿ;اؿ;ےک ;دس ں;ےک;ادنر ;دالخ;ںیہن ;وہاتکس۔ ;رفامای‪َ ’’:‬خ َت َم ه ّ ُ‬
‫آتی ;اخمت ;انییبنل ;اک ;اس ;رقآین ; ریسف ;ےک ;اابتعر ;ےس ;رتہمج ;رکںی ;وت ;اس ;اک ;ینعم ;وہاگ ;ہک ;رتمح ;دو ;اعمل ;ﷺ یک ;آدمرپ ;قح;‬
‫اعتک ٰ;ےن;اایبنء;مہیلع;االسلؾ;ےک;ہلسلس;رپ;اہ ے;وطر;رپ;دنبش;رکدی‘ دنب;رکدای‘ رہم;اگلدی‘ ہک;اب; یس;یبن;وک;ہن;اس;ہلسلس;ےس;‬
‫اکنال;اجاتکس;ےہ;اور;ہن; یس;ےئن;صخش;وک;ہلسلس;وبنت;ںیم;دالخ;ایک;اجاتکس;ےہ۔;‬
‫الخہص;‬
‫;ظفل;’’ اخمت;‘‘ ںیم; زازی;اور;یقیقح;اعمین;یک;ثحب‬
‫ہی ;مہ ;یھب ;میلست ;رکےت ;ںیہ ;ہک ;ظفل ;’’اخمت‘‘ ضعب ;اواقت ; زازی ;ینعم ;ںیم ;یھب ;اامعتسؽ ;وہات ;ےہ ;ق نک ;املعےئ;‬
‫البتغ ;اک ;ہی ;ہقفتم ;ہلصیف ;ےہ ;ہک ; زازی ;ینعم ;ایس ;و ت ;ےی ;اجےت ;ںیہ ;بج ;یقیقح ;ینعم ;مدر ;اور ;لکشم ;وہں۔ ;ًالثم ;بج ; یس;‬
‫صخش ;وک ;’’اخمت ;ادحملنیث‘‘ ای ;’’اخمت ;ارسفملنی‘‘ ای ;’’اخمت ;ارعشلا‘‘ اھکل ;اجات ;ےہ ;وت ; زازاً ;اور ;ابمۃغل ;اہک ;اجات ;ےہ۔ ;اس ;و ت ;یقیقح;‬
‫ینعم;رماد;ںیہن;وہےت۔;ویکہکن;ااسنؿ;اعمل;ابیغل;ںیہن۔;اےس;ایک;ولعمؾ;ہک ;ط ;صخش;وک;وہ; یس;اخص; ن;اک;اخمت; ہہ;راہ;ےہ;‬
‫اس;ےک;دعب;اس;ےسیج;ای;اس;ےس;ڑبھ;رک;ےنتک;صخش;دیپا;وہں;ےگ۔;اس;ےی;ااسنؿ;ےک;الکؾ;وک;ایسی;احتل;ںیم;ابمہغل;ای; زاز;رپ;‬
‫دومحؽ;رکےن;ےک;وسا;وکیئ;اچرہ;یہ;ںیہن۔;ق نک;دخاودن;اعتک ٰ;وچہکن;اعمل;ابیغل;ےہ;اور;اس;رپ;بس;ھچک;ایعں;ےہ۔;اس;ےی;‬
‫‪68‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫دخا ;اک ;الکؾ ;تقیقح ;رپ ;دومحؽ ;وہاگ۔ ;وصخًاص ;اہ ے ;و ت ;ںیم ;بج ;ہک ;اس ;ےک ;ڑکنیسوں ;ہ ادہ ;وموجد ;وہں۔ ;انبربںی ;ایسی;‬
‫رتابیک;وک;اخمت;انییبنل;ےک;وخد;اسہتخ;ینعم;ےک;ےی;وطبر;دنب;شیپ;رکان;دیعب;از;لقع;ولقن;ےہ۔‬
‫رصع;احورض;ںیم;’’اخمت‘‘;ےک;وخد;اسہتخ;اور;نم;ڑھگت;ینعم;یک;اتدیئ;ںیم;اکی;دحثی;یھب;شیپ;یک;اجیت;ےہ۔;ط ;‬
‫;ابعس;ےس;رفامای‪:‬‬
‫ںیم;آرضحنتﷺ ےن;رضحت ؓ‬
‫(‪)38‬‬
‫اطنئًیاعهفاىکخاتهالنہاجریًفیالہحرۃکنااىا خاتهاليبییًفیاليبوۃ‬
‫;ابعس;ےک;دعب;رجہت;اجری;ےہ;وت;وضحرﷺ ےک;دعب;وبنت;یھب;اجری;ےہ۔‛‬
‫‚ارگ;رضحت ؓ‬
‫;ق نک;ہی;دحثی;وت;وخد;اس;ارم;یک;دلیل;نّیب;ےہ;ہک;اخمت;ےک;ینعم;آرخ;ےک;ںیہ۔;ویکہکن;رجہت;ےس;رماد;رجہت;‬
‫ہکم;ےہ;اور;دحثی;اک;بلطم;ہی;ےہ;ہک;اے;اچچ!;آپ;نئمطم;رںیہ۔;آپ;ےک;دعب;وج;صخش;ےکم;وک;وھچڑ;رک;دمےنی;ںیم;آےئ;اگ;‬
‫اےس ;االص ی ;اہمار ;اک ;بقل ;ںیہن ;ےلم ;اگ ;اور ;وہ ;اہمارنی ;احصہبؓ ;ںیم ;ےس ;امشر ;ںیہن ;وہاگ۔ ;ط ; حح ;ںیم ;اخمت ;االایبنوہں ;اور;‬
‫ت‬
‫ریمے;دعب;وکیئ;یبن;ںیہن۔;ایس; حح;مت;اخمت;اجاہمارنی;وہ۔;اب; مھاارے;دعب;وکیئ;احصیب;اہمار;ںیہن;الہکےئ;اگ۔;ط ; حح;‬
‫;ابعس;حتف;ہکم;ےس;ھچک;یہ;ےلہپ;رجہت;رک;ےک;دمہنی;ونمرہ;ےچنہپ;ےھت;اور;آپ;ےک;دعب;رھپ; یس;املسمؿ;ےن;رجہت;ںیہن;‬
‫رضحت ؓ‬
‫یک۔;ویکہکن;اؿ;یک;رجہت;رکےن;ےک;دعب;ہکم;حتف;وہرک;دار;االسلؾ;وہایگ;اور;وضحرﷺ ےن;رفامای‪;:‬‬
‫(‪)39‬‬
‫‚حتف ;ہکم;ےک;دعب;رجہت;ںیہن۔‛‬ ‫الہحرۃبعدالفتح‬
‫اس ;ایبؿ ;یک ;اتدیئ ;اکی ;دورسی ;رواتی ;ےس ;وہیت ;ےہ۔ ;ےسج ;العہم ;انب ;رجح ;ؒ ;انالقسعین ;( ;اوتملىف ;‪963‬ھ )ےن;‬
‫ذہتبی;ابیدہبی;ںیم;ویں;لقن;ایک;ےہ‪:‬‬
‫تحن‬
‫’’ااتسٔذؿ;اابعلس;یبن;اﷲﷺ ىف;ارجہلۃ;فکن بب;اہیل;ای;مع;ای;مع;اکمکن;اتن;ہیف;افؿ;اﷲ م;کب;ارجہلۃ;امک;متخ;ىف;‬
‫(‪)3:‬‬
‫اوبنلۃ‬
‫;ابعس ;ےن ;آرضحنتﷺ ےس ;رجہت ;رکےن ;یک ;ااجزت ;بلط ;یک ;وت ;وضحرﷺ ےن ;رحتری ;رک;‬
‫رضحت ؓ‬
‫اجیھب۔ ;’’اے ;ریمے ;اچچ! ;اے ;ریمے ;اچچ! ;مت ;ط ; ہگ ;وہ ;ایھب ;وںیہ ;رہھٹے ;روہ۔ ;ویکہکن ;دخااعتک ٰ ;مت ;رپ;‬
‫رجہت;اس; حح;متخ;رک;دے;اگ;ط ; حح;اس;ےن;ھجم;رپ;وبنت;متخ;رک;دی۔‘‘‬
‫;ابعس ;ےن ;رجہت ;یک ;ااجزت ;اچیہ ;وت ;آپﷺ ےن ;اس;‬
‫اؿ ;دوونں ;رواوتیں ;ےس ;ولعمؾ ;وہات ;ےہ ;ہک ;رضحت ؓ‬
‫و ت;ااجزت;ہن;دی;اور ;دعبازاں ;اس;و ت;ااجزت;دی;ہک;اؿ;یک;رجہت;ےک;دعب ;رجہت;یک;ورضورت;یہ ;ہن;ریہ۔;اس;ےی;‬
‫آپ;وک;اخمت;اجاہمارنی;اک;بقل;الم۔اخمت;ینعمب;رہم;اگلانارگ;اخمت;ےک;ینعم;رہم;ےک;ےی;اجںیئ;وت;اس;وصرت;ںیم;’’اخمت;انییبنل‘‘ اک;‬
‫بلطم;ہی;ےہ;ہک;آرضحنتﷺ امتؾ;ربمغیپوں;ےک;زنمبہل;رہم;ےک;ںیہ۔;ینعی;ط ; حح;رہم;ےس;رحتری;وک;متخ;ایک;اجات;اور; یس;‬
‫زیچ;رپ;رہم;اگلدےنی;اک;بلطم;ہی;وہات;ےہ;ہک;اب;اس;ںیم;وکیئ;زیچ;دالخ;ہن;وہےکس;یگ۔;ایس; حح;وضحرﷺ ےک;ووجد;ابوجد;‬
‫ےک;دعب;ہلسلسٔ;وبنت;ںیم;وکیئ;صخش;دالخ;ہن;وہ;ےکس;اگ۔‬

‫‪69‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫ظفل;’’اخمت;‘‘ احصہب;رکاؾ;ےک;اوقاؽ;یک;روینش;ںیم;‬
‫رضحات;احصہب;رکاؾ;ؓ;واتنیعبؒ;ظفل;’’اخمت;‘‘ ےس;قلعتم;ایک;ومفق;اھت۔اخمت;اک;اؿ;ےک;زندکی;ایک;رتہمج;اھت؟;اہیں;‬
‫رپ;رصػ;دو;احصہب;رکاؾؓ;یک;آرا;ابمرہک;درج;یک;اجیت;ںیہ۔‬
‫اامؾ;اوب;رفعج;انب;ارری;ربطیؒ;(وتمىف;‪421‬ھ)اینپ;میظع;ااشلؿ; ریسف اجعم ب ا‬
‫;الؿ;ىف;اتول;ارقلآؿ;ںیم;رضحت;اتقدہؓ;‬ ‫‪2‬۔‬
‫اکی;لیلج;اردقر;احصیب;ےس;’’اخمت;انییبنل; ‘‘یک; ریسف;ںیم;رواتی;رفامےت;ںیہ‪:‬‬
‫(‪)41‬‬
‫عًقتادۃولکًزسولاہللا وخاتهاليبییًایآخرھه‬
‫”رضحت ;اتقدۃ ؓ ;ےس ;رواتی ;ےہ ;ہک ;اوھں ;ےن ;آتی ;یک ; ریسفںیم ;رفامای۔ ;اور ;ق نک ;آپ ;ﷺ اﷲ ےک;‬
‫روسؽ;اور;اخمت;انییبنل;ینعی;آرخانییبنل;ںیہ۔‛‬
‫‪3‬۔ اامؾ;الجؽ;ادلنی;ویسیطؒ;ےن;دروثنمر;ںیم;وحباہل; دبانب;دیمح;رضحت;نسحؓ;ےس;لقن;ایک;ےہ‪:‬‬
‫(‪)42‬‬
‫عًالحسًفیقولہوخاتهاليبییًقال ختهاہللا اليبییًبنحندﷺ وکاٌ آخرمًبعث‬
‫”رضحت;نسح ؓ;ےس;آتی;اخمت;انییبنل;ےک;ابرے;ںیم;ہی; ریسف;لقن;یک;یئگ ;ےہ;ہک;اﷲ اعتک ٰ;ےن;امتؾ;اایبن;وک;‬
‫دمحم ;ﷺ رپ ;متخ ;رکدای ;اور ;آپ ;ﷺ اؿ ;روسس ں ;ںیم ;ےس ;وج ;اﷲ یک ; حػ ;ےس ;وعبمث ;وہےئ ;آرخی;‬
‫رہھٹے۔“‬
‫ظفل;’’اخمت;انییبنل;یک; ریسفی;اہشدںیت اہمئ; ریسف;یک;افتریس;ےس;متخ;وبنت;یک;قیقحت‪:‬‬

‫‪2‬۔ ریسف;ربطی;‬
‫(‪)43‬‬
‫ولکيہزسولاہللاوخاتهاليبییًالذیختهاليبوۃفطبععلیہافالتفتحالحدبعدہالیقیاوالساعۃ‬
‫‚ق نک;آپ;اﷲ ےک;روسؽﷺ اور;اخمت;انییبنل;ںیہ۔ینعی;وہ;صخش;ط ;ےن;وبنت;وک;متخ;رکدای;اور;اس;رپ;‬
‫;آپ;ےک;دعب; یس;ےک;ےی;ہن;وھکیل;اجےئ;یگ۔‛‬
‫رہم;اگلدی;سپ;وہ;ایقتم;کت ؐ‬
‫‪3‬۔ ریسف;انب;ریثک;‬
‫ٰ‬
‫واالخری الٌ مقاو‬ ‫ٰ‬
‫االولی‬ ‫فہذہ االیۃ ىص فی اىہ الىبی بعدہ واذاکاٌ ال ىبی بعدہ فال زسول بالطریق‬
‫الرسالۃ اخص مً مقاو اليبوۃ فاٌ کل زسول ىبی وال یيعکس وبذلک وزدت االحادیث النتواترۃ‬
‫(‪)44‬‬ ‫عًزسولاہللا مًحدیثجناعۃمًالصحابۃزضیاہللا ٰ‬
‫تعالیعيہه‬
‫;آپ;ےک ;دعب ;وکیئ ;یبن ;ںیہن ;وہاتکس;اور ;بج;وکیئ;یبن;ہن;وہاگ;وت;‬
‫ہی;آتی;اس;ابت;ںیم;صن ;رصحی;ےہ ;ہک ؐ‬
‫روسؽ ;دبرہج ;اوک ٰ ;ہن ;وہاگ۔ ;ویکہکن ;راستل ;اک ;رمہبت;وبنت ;ےک ;رمہبت ;ےس ;اخص ;ےہ ;رہ ;روسؽ ;اک;یبن;وہان;‬

‫‪6:‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫ورضوری ;ےہ ;اور ;رہ ;یبن ;اک ;روسؽ ;وہان ;ورضوری ;ںیہن ;اور ;متخ ;وبنت ;رپ ;آرضحنتﷺ یک ;ااحدثی ;وتمارتہ;‬
‫;رکاؾ;یک;اکی;ڑبی;امجتع;ےس;وقنمؽ;وہرک;وارد;وہےئ;ںیہ۔‬
‫احصہب ؓ‬
‫‪4‬۔ ریسف;اشکػ;‬
‫ٔ‬
‫خاته بفتح التاء بنعيی الطابع وبکسرھا بنعيی الطابع وفاعل الدته وتقویہ قراۃ عبداہللا بً مسعود‬
‫ٰ‬ ‫ٔ‬ ‫ً‬
‫وعیسی علیہ السالو یيزل فی آخرالزماٌ‬ ‫ولکً ىبیا خته اليبییً فاٌ قلت کیف کاٌ آخرا الىبیا‬
‫(‪)45‬‬ ‫ٰ‬ ‫ٔ‬
‫وعیسیمنًىبیقبلہ‬ ‫قلتمعيی کوىہ آخراالىبیااىہالیيبئا احدبعدہ‬
‫‚ اخمت;ےک;زرب;ےک;اسھت;ینعمب;آہل;رہم;اور;زری;ےک;اسھت;ینعمب;رہمرکےن;واال;اور;متخ;رکےن;واال;اور;اس;ینعم;یک;‬
‫وقتتی ;رضحت ; دباﷲ نب ;وعسم ؓد ;یک ;رقأت ;ونکل ;ایبن ;متخ ;انییبنل ;رکیت ;ےہ۔ ;سپ ;ارگ ;مت ;ہی ; وہ ;ہک;‬
‫وضحرﷺ آرخاالایبن;سک; حح;وہےتکس;ںیہ۔;احالہکن;ٰیسیع;ہیلع;االسلؾ;آرخ;زامےن;ںیم;انزؽ;وہں;ےگ;وت;ںیم;‬
‫;آپ ;ےک ;دعب ;وکیئ ;یبن ;ںیہن ;انبای ;اجےئ ;اگ ;اور ;ٰیسیع ;ہیلع ;االسلؾ ;اؿ;‬
‫ وہں ;اگ ;ہک ;آرخ ;االایبن ;ےک ;ہی ;ینعم ;ںیہ ;ہک ؐ‬
‫ویبنں;ںیم;ےس;ںیہ;وج;وضحرﷺ ےس;ےلہپ;یبن;انبرک;ےجیھب;ےئگ۔‛‬

‫‪5‬۔ ریسف;دمارک;الرل;‬
‫ٰ‬ ‫ٔ‬
‫وعیسیعلیہالسالومنًىبی‬ ‫خاتهاليبییًبفتحالتاءعاصهبنعيیالطابعایاخرھهیعيیالیيبااحدبعدہ‬
‫(‪)46‬‬ ‫ٔ‬
‫قبلہ…وغیرہبکسرالتاءبنعيیالطابعوفاعلالدتهوتقویہقراۃعبداہللابًمسعود‬
‫;آپ ;ےک;‬
‫‚اخمت ;انییبنل ;اعمص ;یک ;رقأۃ ;ںیم ;ت ;ےک;زرب ;ےک ;اسھت ;ینعمب ;آہل ;رہم ;ط ;ےس ;رماد;آرخ ;ےہ ;ینعی ؐ‬
‫پ ;ےس ;ےلہپ ;یبن ;انبےئ ;ےئگ۔ ;اس ;ےی ;اؿ ;ےک ;زنوؽ;‬
‫دعب ;وکیئ ;صخش ;یبن ;ہن ;انبای ;اجےئ ;اگ ;اور ;ٰیسیع ;ہیلع ;االسلؾ ;آ ؐ‬
‫ےس ;وکیئ ;ارتعاض ;ںیہن ;وہاتکس ;اور ;اعمص ;ےک ;العوہ ;بس ;اقرویں ;ےک ;زندکی ;ت ;ےک ;زرب ;ےک ;اسھت ;ینعی ;رہم;‬
‫رکےن;واال;اور;متخ;رکےن;واال;اور;اس;یک;اتدیئ;رضحت; دباﷲ نب;وعسم ؓد;یک;رقأت;یھب;رکیت;ےہ۔‛‬
‫‪6‬۔ ریسف;اخزؿ;‬
‫(‪)47‬‬
‫خاتهاليبییًختهاہللا بہاليبوۃفالىبوۃبعدہایوالمعہ‬
‫;آپ ;ےک ;دعب ;وبنت ;ےہ ;اور ;ہن;‬
‫;آپ ;ےک ;اسھت ;وبنت ;وک ;متخ ;رک ;دای۔ ;سپ ;ہن ؐ‬
‫”اخمت ;انییبنل ;ینعی ;اﷲ اعتک ٰ ;ےن ؐ‬
‫آپ;ےک;اسھت; یس;وک;احلص۔‛‬
‫ؐ‬
‫‪7‬۔;ومابہ;دلہین;‬
‫وميہا اىہ خاته االىبیاء والنرسلیً کناقال ٰ‬
‫تعالی ولکً زسول اہللا وخاته اليبییً ای اخرھه الذی‬

‫‪71‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬
‫علی قرأۃ عاصه بالفتح… قیل مً ال ىبی بعدہ یکوٌ اشفق ٰ‬
‫علی امتہ وھو کوالد‬ ‫ختنہه اوختنوابہ ٰ‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫عیسی علیہ السالو بعدہ ال ىہ یکوٌ علی دیيہ مع اٌ النراداىہ اخر‬ ‫لو لدلیس لہ غیرہ وال یقدح ىزول‬
‫(‪)48‬‬
‫مًىبی‬
‫;آپ;بس;اایبن;اور;رلس;ےک;متخ;رکےن;واےل;‬
‫‚اور;آرضحنتﷺ یک;وصخایصت;ںیم;ےس;ہی;یھب;ےہ;ہک ؐ‬
‫ںیہ۔;اسیج;ہک;اﷲاعتک ٰ;ےن;رفامای;ےہ‪ :‬و لکن رسول اﷲ وخاتم النبينی;ینعی;آرخانییبنل;ط ;ےن;اایبن;‬
‫وک;متخ;ایک;ای;اعمص;یک;رقاۃ;یک;رو;ےس;وج;زرب;ےک;اسھت;ےہ;ہی;ینعم;ںیہ;ہک;ط ;رپ;بس;اایبن;متخ;ےیک;ےئگ… اہکاجات;‬
‫ےہ;ہک;ط ;یبن;ےک;دعب;اور;وکیئ;یبن;ہن;وہ;وہ;اینپ;اتم;رپ;تہب;زایدہ;قیفش;وہاگ;اور;وہ;اس;ابپ;ےک;لثم;ےہ;ہک;‬
‫ط ;یک;اوالد;یک;اس;ےک;دعب;وکیئ;رگناین;رکےن;واال;اور;رتتیب;رکےن;واال;ہن;وہ;اور;وضحرﷺ ےک;دعب;زنوؽ;‬
‫;آپ;ےک;دنی;رپ;‬
‫ٰیسیع;ہیلع;االسلؾ;ےس;وکیئ;ارتعاض;ںیہن;وہاتکس۔;اس;ےئل;ہک;ٰیسیع;ہیلع;االسلؾ;دعب;زنوؽ;ےک ؐ‬
‫;آپ;بس;ےس;آرخ;ںیم;یبن;انبرک;ےجیھب;ےئگ۔‛‬
‫وہں;ےگ۔;العوہ;اس;ےک;متخ;وبنت;ےک;ہی;ینعم;ںیہ;ہک ؐ‬
‫‪8‬۔ ریسف;روح;ااعملین;‬
‫الداته اسه الہ …مآلہ آخراليبییً… وخاته بکسر التاء علی اىہ اسه فاعل ای الذی خته اليبییً‬
‫ً‬
‫والنراد بہ آخرھه ایضا… والنراد باليبی ماھوا عه مً الرسول فیلزو مً کوىہ ﷺ خاته‬
‫اليبییً کوىہ خاته النرسلیً… والنراد بکوىہ علیہ الصلوۃ والسالو خاتنہه اىقطاع حدوث‬
‫ٔ‬ ‫وصف اليبوۃ فی احد مً الثقلیً بعد تحلیہ علیہ ٰ‬
‫الصلوۃ والسالو بہا فی ھذہ اليصاۃ وال یقدح فی‬
‫ذلک ما اجنعت االمۃ علیہ واشتہرت فیہ االخباز ولعلہابلػت مبلؼ التواتر النعيوی وىطق بہ‬
‫ٰ‬ ‫ٰ‬
‫عیسی علیہ السالو اخر‬ ‫الکتاب علی قول ووجب االیناٌ بہ واکفر ميکرہ کالفال سفۃ مً ىزول‬
‫(‪)49‬‬ ‫ً‬
‫الزماٌالىہ کاٌىبیا قبلتحلیىبیياﷺ باليبوۃفیھذہاليصاءۃ‬
‫‚اخمت;ت;ےک;زرب;ےک;اسھت;امس;آہل;ےہ… ط ;اک;امؽ;آرخانییبنلﷺ ےہ;اور;اخمت;ت;یک;زری;ےک;اسھت;‬
‫امس;افلع ;اک;ہغیص;ینعی;وہ;یبن;ط ;ےن ;ویبنں ;وک;متخ;رکدای ;اور ;اس;ےس;رماد;یھب;آرخ ;انییبنل;ےہ ;اور;یبن;‬
‫روسؽﷺ ;ےس ;اعؾ ;ےہ۔ ;ذٰہلا ;وضحرﷺ اک ;اخمت ;انییبنل ;وہان ;اخمت ;ارملنیلس ;وہےن ;وک ;الزؾ ;ےہ ;اور;‬
‫;آپ ;ےک ;اس ;اعمل ;ںیم ;وفص ;وبنت ;ےک ;اسھت;‬
‫وضحرﷺ ےک ;اخمت ;انییبنل ;وہےن ;ےس ;رماد ;ہی ;ےہ ;ہک ؐ‬
‫فصتم;وہےن;ےک ;دعب;وفص ;وبنت;اک ;دیپا;وہان;ابلکل;عطقنم;وہایگ۔;نج ;واسن;ںیم ;ےس; یس;وک;اب;ہی;وفص;‬
‫وبنت;اطع ;ہن;ایک ;اجےئ;اگ;اور;ہی; ہلئس;متخ;وبنت;اس;دیقعے;ےک;رہ;زگ;الخػ;ںیہن ;ط ;رپ;اتم;ےن;اامجع;‬
‫ایک;ےہ;اور;ط ;ںیم;ااحدثی;رہشت;وک;یچنہپ;وہیئ;ںیہ۔;اشدی;درہج;وتارت;ونعمی;وک;چنہپ;اجںیئ;اور;ط ;رپ;رقآؿ;‬

‫‪72‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫ےن;اکی;وقؽ;یک;انب;رپ;رصتحی;یک;ےہ;اور;ط ;رپ;اامیؿ;الان;وابج;ےہ;اور;ا;س ےک;رکنم;ًالثم;الفہفس;وک;اکرف;اھجمس;‬

‫ایگ ;ےہ ;ینعی ;ٰیسیع ;ہیلع ;االسلؾ ;اک ;آرخزامےن ;ںیم ;انزؽ ;وہان ;ویکہکن ;وہ ;آرضحنتﷺ ےک ;اس ;اعمل ;ںیم ;وبنت;‬
‫ےنلم;ےس;ےلہپ;وفص;وبنت;ےک;اسھت;فصتم;وہےکچ;ےھت۔‬
‫رب;ریغص;اپک;و;دنہ;یک;روہشر;;اردو;افتریس;ںیم;ظفل;’’ اخمت;‘‘ یک; ریسفی;قیقحت;‬
‫‪2‬۔ ریسف;اونار;ا نایؿ;‬
‫’’الخہص ;ہی ;ےہ ;ہک ;روسؽ ;اہلل ;ﷺیک ;ذات ;رگاہ ;رپ ;وفص ;وبنت ;ےس ;فصتم ;وہان ;ینعی ;وبنت ;دجدیہ ;ےس;‬
‫رسرفاز;ایک;اجان;متخ;وہایگ;ےہ;اور;ہلسلس;وبنت;آپ;یک;ذات;رگاہ ;رپ;عطقنم;وہایگ;اب;وبنت;دجدیہ;ےس;وکیئ;‬
‫یھب;صخش;فصتم;ںیہن;وہاگ۔;متخ;وبنت;ےک;رکنم;رقآؿ;ےک;رکنم;ںیہ;االسؾ;ےس;اخرج;ںیہ;;آپ;ﷺےک;‬
‫;دوعی;رکے;وہ;وھجاٹ;ےہ‪;،‬رمگاہ;ےہ‪;،‬اکرف;ےہ;اور;اس;یک;دصتقی;رکےن;واےل;‬
‫دعب;وج;یھب;وکیئ;صخش;وبنت;اک ٰ‬
‫یھب;رمگاہ;اور;اکرف;ںیہ;اور;آتی;رقآہین;ےک;رکنم;ںیہ;ط ;ںیم;اصػ;اس;ابت;اک;االعؿ;رفام;دای;ےہ;ہک;رضحت;‬
‫(‪)4:‬‬
‫دمحم;ﷺاخمت;انییبنل;ںیہ۔‘‘‬
‫‪3‬۔ ریسف;انسح;ا نایؿ;‬
‫’’ (اخمت);‪(;:‬متخ;رکےن;واال;۔;رہم;۔;رقآؿ;رکمی;ںیم;اس;ظفل;یک;دو;رقأںیت;ںیہ;ینعی;ہی;زرب;اور;زری;دوونں; حح;‬
‫ڑپاھ;اجات;ےہ;اور;دوونں;ےک ;ینعم ;اک ;احلص;اکی;یہ;ےہ ;ینعی ;ہلسلسٔ ;وبنت ;وک;متخ ;رکےن;واےل ;۔;رہم;ےک;ینعم;‬
‫(‪)51‬‬
‫یھب;آرخ;ےک;وہےت;ںیہ;ویکہکن;دنب;رکےن;ےک;ےی; یس;زیچ;رپ;رہم;یھب;آرخ;یہ;ںیم;اگلیئ;اجیت;ےہ;۔;‘‘‬
‫‪4‬۔ ریسف;اعمرػ;ارقلآؿ;ش یت;ع عی;ینامین;‬
‫لی‬
‫’’واخمت;ا ببیں‪;،‬ظفل;اخمت;ںیم;دو;رقأںیت;ںیہ‪;،‬اامؾ;نسح;اور;اعمص;یک;رقأت;اخمت; حتف;ات;ےہ;اور;دورسے;اہمئ;‬
‫رقات;اخمت;رسکب;اتڑپےتھ;ںیہ۔;احلص;ینعم;دوونں;اک;اکی;یہ;ےہ‪;،‬ینعی;اایبن;وک;متخ;رکےن;واےل‪;،‬ویکہکن;اخمت;‬
‫وخاہ ;رسکب ;ااتلوہ ;ای ; حتف ;ااتل ;دوونں ;ےک ;ینعم ;آرخ ;ےک ;یھب ;آےت ;ںیہ‪; ،‬اور ;رہم ;ےک ;ینعم ;ںیم ;یھب ;ہی ;دوونں ;ظفل;‬
‫اامعتسؽ;وہےت;ںیہ‪;،‬اور;ہجیتن;دورسے;ینعم;اک;یھب;ویہ;آرخ;ےک;ینعم;وہےت;ںیہ;ویکہکن;رہم; یس;زیچ;رپ;دنب;رکےن;‬
‫ےک;ےئل;آرخ;یہ;ںیم;یک;اجیت;ےہ۔;ظفل;اخمت;ابرسکل;واحتفل;دوونں;ےک;ینعم;تغل;رعیب;ںیم;امتؾ;اتکوبں;ںیم;ذموکر;‬
‫(‪)52‬‬
‫ںیہ۔‘‘‬
‫‪5‬۔ زخانئ;ارعلافؿ;‬
‫’’آرخ;االایبن;ہک;وبنت;آپ;رپ;متخ;وہیئگ;آپ;یک;وبنت;ےک;دعب; یس;وک;وبنت;ںیہن;لم; یتک;ٰیتح;ہک;بج;رضحت;‬

‫‪73‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫ٰیسیع ;(ہیلع ;االسلؾ) ;انزؽ ;وہں ;ےگ ;وت ;ارگہچ ;وبنت ;ےلہپ ;اپےکچ ;ںیہ ;رگم ;زنوؽ ;ےک ;دعب ;رش تع ّ د‬
‫;محمہی ;رپ ;اعلم;‬
‫وہں;ےگ;اور;ایس ;رش تع;رپ;مکح ;رکںی ;ےگ;اور;آپ;یہ;ےک ;ےلبق ;ینعی;ہبعک ;ہمّظعم ;یک; حػ;امنز;ڑپںیھ;ےگ‪;،‬‬
‫وضحر ;اک ;آرخ ;االایبن ;وہان ;یعطق ;ےہ‪; ،‬صنِّ ;رقآین ;یھب ;اس ;ںیم ;وارد ;ےہ ;اور ;احصح ;یک ;رثکبت ;ااحدثی ;وت ;دحِّ ;وتارت;‬
‫کت ;یتچنہپ ;ںیہ۔ ;اؿ ;بس ;ےس ;اثتب ;ےہ ;ہک ;وضحر ;بس ;ےس ;ےلھچپ ;یبن ;ںیہ ;آپ ;ےک ;دعب ;وکیئ ;یبن ;وہےن ;واال;‬
‫ںیہن;وج;وضحر;یک;وبنت;ےک;دعب; یس;اور;وک;وبنت;انلم;نکمم;اجےن‪;،‬وہ;متخ;وبنت;اک;رکنم;اور;اکرف;اخرج;از;االسؾ;‬
‫(‪)53‬‬
‫ےہ۔;‘‘‬
‫‪6‬۔ ریسف;ونر;ارعلافؿ;‬
‫’’اہلل;اعتک ٰ;اک ;وضحر;وک;آرخی;یبن;انبان; مل;و ;تمکح;رپ;ینبم;ےہ;‪;،‬اس;آتی;ےس;ولعمؾ ;وہا;ہک;وضحر;ےک ;دعب;وکیئ;‬
‫یبن;ںیہن;نب;اتکس;۔;وج‪ ،‬اب; یس;یبن;اک;آان;ای;اس;اک;ااکمؿ;امےن;وت;وہ;رمدت;ےہ;ےسیج;ال;اہل;اال;اہلل;ےس;ولعمؾ;وہا;ہک;‬
‫دخ;ا;ےک;وسا;وکیئ;وبعمد;ںیہن;وہاتکس;اہ ے;یہ;ال;یبن;دعبی;ےس;ولعمؾ;وہا;ہک;وضحر;ےک;دعب;وکیئ;یبن;ںیہن;نب;اتکس;‬
‫ہی;دوونں;اکی ;درہج;ےک;احمؽ;ںیہ۔ ;ایس ; حح;وضحر;ےک;زامےن;ںیم ;وکیئ;یبن;ہن;اھت ;ہن;وہاتکس;اھت۔;ویکہکن;اخمت;‬
‫(‪)54‬‬
‫انییبنل;وہ;وج;بس;ویبنں;ےس;ےھچیپ;وہ۔‘‘‬
‫‪7‬۔ ریسف;ایضء;ارقلآؿ;‬
‫’’وضحر ;رسور ;اعمل ;دیسان ;دمحم ;روسؽ ;اہلل ;ﷺبس ;ےس ;آرخی ;یبن ;ںیہ۔ ;وضحر ;ﷺیک ;رشتفی ;آوری ;ےک;‬
‫دعب ;وبنت ;اک ;ہلسلس ;متخ ;وہایگ۔ ;وضحر ;ﷺےک ;دعب ;وکیئ ;این ;یبن ;ںیہن ;آاتکس۔ ;اور ;وج ;صخش ;اےنپ ;یبن ;وہےن ;اک;‬
‫دوعی;رکات;ےہ;اور;وج;دبتخب;اس;ےک;اس;دوعےٰ;وک;اچس;میلست;رکات;ےہ;وہ;دارئہ;االسؾ;ےس;اخرج;اور;رمدت;ےہ;‬
‫ٰ‬
‫(‪)55‬‬
‫اور;ایس;زسا;اک;قحتسم;ےہ;وج;االسؾ;ےن;رمدت;ےک;ےیرقمر;رفامیئ;ےہ‘‘‬
‫ۃجح;االالسؾ;اامؾ;زغایل;(وتمىف;‪616‬ھ);رفامےت;ںیہ‪;:‬‬
‫ً‬
‫اٌ االمۃ فہنت مً ہذا اللفظ اىہ فہه عدو ىبی بعدہ ابدا وعدو زسول بعدہ ابدا واىہ لیس فیہ تاویل‬
‫وتدصیص ومً اولہ بتدصیص فکال مہ مً اىواع الہذیاٌ ال ینيع الحکه بتکفیرہ ال ىہ مکذب‬
‫(‪)56‬‬
‫لہذااليصالذیاجنعتاالمۃعلیاىہ غیرماول‬
‫‚امتؾ;اتم;دمحمہی;ےن;ظفل;اخمت;انییبنل;ےس;یہی;اھجمس;ہک;آرضحنتﷺ ےک;دعب;ادب;کت;ہن;وکیئ;یبن;وہاگ;اور;ہن;‬
‫وکیئ;روسؽ;اور;اس;ظفل;ںیم;وکیئ;اتول;اور;صیصخت;ںیہن;وہ یتک۔;وج;صخش; یس;صیصخت;ےس;اس;آتی;یک;اتول;‬
‫رکے ;اگ;وت ;اس ;اک;ہی ;ےب ;ینعم ;اور ;وہیبدہ ;الکؾ ;اےس ;اکرف;ےنہک ;ےس ےس ;روک ;ںیہن ;اتکس۔ ;ویکہکن ;وہ ;صن ;رقآین ;یک;‬
‫ذکتبی;رک;راہ;ےہ;ط ;ےک;قلعتم;اتم;اک;اامجع;ےہ;ہک;ہن;اس;ںیم;وکیئ;اتول;ےہ;اور;ہن;صیصخت ۔‛‬

‫‪74‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫اخمت;انییبنل ;اور;ااحصب;تغل اخمت ;انییبنل ;’’ت‘‘یک;زرب ;ای;زریےس ;وہ;رقآؿ;ودحثی ;یک ;رصتاحیت ;اور;احصہب;‬
‫واتنیعب;یک;افتریس;اور;آہمئ;فلس;یک;اہشدوتں;ےس;یھب;عطق;رظن;رکیل;اجےئ;اور;ہلصیف;رصػ;تغل;رعب;رپ;رھک;دای;اجےئ;بت;یھب;‬
‫تغل;رعب;ہی;ہلصیف;داتی;ےہ;ہک;آتی;ذموکرہ;یک;یلہپ;رقأت;رپ;دو;ینعم;وہےتکس;ںیہ۔;آرخانییبنل;اور;ویبنں;ےک;متخ;رکےن;واےل;اور;‬
‫دورسی;رقأت;رپ;اکی;ینعم;وہےتکس;ںیہ;ینعی;آرخ;انییبنل۔ق نک;ارگ;احلص;ینعم;رپ;وغر;ایک;اجےئ;وت;دوونں;اک;الخہص;رصػ;اکی;یہ;‬
‫اتلکن;ےہ۔;اور;ہب;احلظ;رماد;اہک;اجاتکس;ےہ;ہک;دوونں;رقأوتں;رپ;آتی;ےک;ینعم;ۃغلً;یہی;ںیہ;ہک;آپ;ﷺ بس;اایبنےئمہیلع;االسلؾ;‬
‫ےک;آرخ;ںیہ۔;آپ;ﷺ ےک;دعب;وکیئ;یبن;دیپا;ںیہن;وہاتکس۔;اسیج;ہک; ریسف;روح;ااعملین;ںیم;رصبتحی;وموجد;ےہ‪:‬‬
‫والداته اسه آلۃ لنا یدته بہ کا لطابع لنا یطبع بہ فنعيی خاته اليبییً الذی خته اليبییوٌ بہ ومآ لہ‬
‫(‪)57‬‬
‫آخراليبییً‬
‫‚اور;اخمت;ابحتفل;اس;آہل;اک;انؾ;ےہ;ط ;ےس;رہم;اگلیئ;اجےئ;۔;سپ;اخمت;انییبنل;ےک;ینعم;ہی;وہں;ےگ;(;وہ;صخش;‬
‫ط ;رپ;اایبن;متخ;ےیک;ےئگ);اور;اس;ینعم;اک;ہجیتن;یھب;یہی;آرخانییبنل;ےہ۔‛‬
‫العہم;ادمح;رعموػ;ہب;المویجؿ;اصبح;ےن;اینپ; ریسف;ادمحی;ںیم;ایس;ظفل;ےک;ینعم;یک; ریسف;رکےت;وہےئ;رفامای;ےہ‪:‬‬
‫’’;ہجیتن;دوونں;وصروتں;(ابحتفل;وابرسکل);ںیم;وہ;رصػ;ینعم;آرخ;یہ;ںیہ;اور;ایس;ےی;اصبح; ریسف;دمارک;ےن;‬
‫رقأت ;اعمص ;ینعی ;ابحتفل ;یک ; ریسف ;آرخ ;ےک ;اسھت ;یک ;ےہ ;اور ;اضیبوی;ؒےن ;دوونں ;رقاوتں ;یک ;یہی ; ریسف ;یک;‬
‫(‪)58‬‬
‫ےہ۔‘‘‬
‫روح;ااعملین;اور; ریسف;ادمحی;یک;اؿ;ابعروتں;ےس;ہی;ابت;ابلکل;رونش;وہیئگ;۔;ہک;ظفل ;اخمت;ےک;دو;ینعم;آتی;ںیم;‬
‫نب;ےتکس;ںیہ۔;اؿ;اک;یھب;الخہص;اور;ہجیتن;رصػ;اکی;یہ;ےہ۔ینعی;آرخ;انییبنل;اور;ایس;انب;رپ;اضیبوی ؒ;ےن;دوونں;رقأوتں;ےک;‬
‫رتےمج;ںیم;وکیئ;رفؼ;ںیہن;ایک۔;ہکلب;دوونں;وصروتں;ںیم;آرخ;انییبنل; ریسف;یک;ےہ۔‬
‫آ ہمئ;تغل;ےن;رصػ;ایس;رپ;سب;ںیہن;یک;ہک;ظفل;اخمت;ےک;ینعم;وک ;عمج;رکدای۔;ہکلب ;رصتاحی;ً;اس;آتی;رشہفی;ےک;‬
‫قلعتم;ط ;رپ;اس;و ت;امہری;ثحب;ےہ‪;،‬اصػ;وطر;رپاتبدای;ہک;امتؾ;اعمین;ںیم;ےس;وج;ظفل;اخمت;ںیم;ًۃغل;لمتحم;ںیہ;اس;آتی;‬
‫ںیم;رصػ;یہی;ینعم ;وہےتکس;ںیہ;ہک;آپ ;ﷺ بس;اایبن;ےک;متخ;رکےن;واےل;اور;آرخی;یبن;ںیہ۔دخاےئ ;میلع;وریبخ;یہ;وک;‬
‫ولعمؾ;ےہ;ہک;تغل;رعب;رپ;آج;کت;ینتک;اتکںیب;وھچیٹ;ڑبی;اور;ربتعم;وریغربتعم;یھکل;ںیئگ۔;اور;اہکں;اہکں;اور;سک;وصرت;‬
‫ںیم;وموجد;ںیہ۔;ںیمہ;ہن;اؿ;بس;ےک;عمج;رکےن;یک;ورضورت;ےہ;اور;ہن;ہی; یس;رشب;یک;اط ت;ےہ۔;ہکلب;رصػ;اؿ;دنچ;اتکوبں;‬
‫ےس;وج;رعب;ومجع;ںیم;ملسم;اوبثلت;اور;اق ل;ادتسالؽ;یھجمس;اجیت;ںیہ۔;‬
‫الخہص;اقمہل;‬
‫اب ;ارگ;وکیئ;صخش ;ظفل;یبن;یک;وکیئ ;یئن ; ریسف ;اور;وتہہیج ;شیپ ;رکے;وت ;وہ ;رہزگ ;اق ل;وبقؽ ;ہن ;وہیگ۔;ویکہکن;‬

‫‪75‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫االطص ی ;اافلظ ;ںیم ;رصتػ ;اجزئ ;ںیہن۔ ;اس ;ےی ; رش تع ;ےن ;اافلظ ;ومہمہ ;ےک ;اامعتسؽ ;ےس ;رواک ;ےہ۔ ;ینعی ;اہ ے ;اافلظ ;ےک;‬
‫اامعتسؽ ;یک ;ااجزت ;ںیہن ;دی۔ ;ط ;ںیم ; یس ;رشیع ;مکح ;ےک ;الخػ ;اک ;ولہپ ;یھب ;وموجد ;ہن ;اھت۔احصہب ;روضاؿ ;اﷲ مہیلع ;وک ;مکح;‬
‫وہات;ےہ۔;’’ال تقولوازاعيا‘‘ ینعی;وضحرﷺ وک;ظفل;راانع;ےس;اخمبط;ہن;ایک;رکو۔;ویکہکن;اس;ںیم;ذؾ;اک;اکی;ولہپ;یھب;وموجد;‬
‫اھت۔;ااحدثی;ںیم;تہب;ےس;اافلظ;اامعتسؽ ;رکےن;یک;اممتعن;ایس;انب;رپ;وارد;ےہ۔ضعب;س ےں;اک;ہی;وقؽ;ہک;اہمئ;تغل;ےن;وج;‬
‫اخمت;انییبنل;ںیم ;اخمت;ےک;ینعم;آرخ;ےک;ہ ےھ;ںیہ‪;،‬ہی;ضحم ;اؿ;ےک;اےنپ;دیقعے;اک;ااہظر;ےہ;وج;تجح;ںیہن۔;اغبل;رموحؾ;‬
‫ےک;اس;عرصےع;ےس;زایدہ;وتعق;ںیہن;راتھک۔دؽ;ےک;وخش;رےنھک;وک;اغبل;ہی;ایخؽ;ااھچ;ےہویکہکن;وموجدہ;زامےن;ںیم;تہب;‬
‫ےس;ریغملسم;ا م;ملق;ےن;رعیب;زابؿ;ےک;تغل;رمبت;ےیک; ںیہ۔;رگم;اس;ینعم;رپ; یس;ےن;ارتعاض;ںیہن;ایک۔;ارگ;ابسرفض;ہی;‬
‫ینعم;طلغ;ںیہ;وت;ایک;ادتباےئ;االسؾ;ےس;ےل;رک;آج;کت;املسمونں;ںیم;وکیئ;ا اس;اصبح; مل;اور; ققح;دیپا;ںیہن;وہا;وج;اس;یطل;‬
‫ےس;س ےں;وک;آاگہ;رکات;اور;وقبؽ;اؿ;ےک;ہی;بس;بتک;تغل;اناق ل;اابتعر;ںیہ;وت;ایک;داین;ںیم;رعیب;زابؿ;اک;وکیئ;ا اس;تغل ;یھب;‬
‫ےہ ;وج ;اق ل ;اابتعر ;وہ۔ ;ارگ ;ےہ ;وت ;وکؿ ;اس؟ ;اور ;اس ;رپ ;اابتعر ;رکےن ;یک ;وہج ;ایک ;ےہ؟ نج ;س ےں ;اک ;ہی ;ایخؽ ;ےہ ;ہک ;احبتل;‬
‫ااضےت;اخمت;ےک;ینعم;رصػ;ا لض;ےک;آےت;ںیہ۔;اںیھ;اچےیہ;اھت;ہک;اےنپ;اس;دوعے;ےک;وبثت;ںیم; یس;اامؾ; ن;اک;وقؽ;‬
‫شیپ ;رکےت۔ ;ط ;ںیم ;رصاًۃح ;ہی ;ذموکر ;وہات ;ہک ;عمج ;یک ; حػ ;اضمػ ;وہےن ;یک ;احتل ;ںیم ;اخمت ;ےک ;ینعم ;رصػ ;ا لض ;ےک;‬
‫وہےت;ںیہ;۔‬

‫وحاہل;اجت‬
‫(‪)2‬‬
‫;ارعلب;;‪ ،‬ببروت‪،‬دحثی;ربمن;‪،7383‬دلج;‪،5‬ص;‪3167‬‬
‫اشینوپری;‪;،‬ملسم;اریشقلی;‪;،‬حیحص;ملسم;‪;،‬دار;إحاء;ارتلاث ب‬
‫اذلیبہ;‪;،‬دمحم;السبدد;ح;‪;،‬اریسفتل;وارسفملوؿ‪;،‬مكیببة;وهببة‪;،‬اقرہہ‪;،‬ج‪;،;2‬ص‪3:‬‬
‫(‪)3‬‬

‫اوجلرہی;‪;;،‬اوب;رصن;اامسلیع;نب;امحد;‪;،‬دةیہچ;ااحصلح;‪;،‬دار;املعل;للملاي;‪ ;،‬ببروت‪;،‬ص;‪61‬‬
‫(‪)4‬‬

‫(‪)5‬‬
‫‪Jhon A . Haywood ,Arabic Lexicography, P.11‬‬
‫(‪)6‬‬
‫اخبری;‪;،‬دمحم;نب;اامسلیع;‪;،‬حیحص;ااخبلری‪،‬دار;وطؼ;ااجنلة‪;،‬دحثی;ربمن;‪;،4566‬ج‪;،;5;،‬ص;‪27:‬‬
‫(‪)7‬‬
‫;ارعلب;‪ ;،‬ببروت‪،‬دحثی;ربمن;‪،3465‬ج ‪،5‬ص;‪2939‬‬ ‫اشینوپری;‪;،‬ملسم;اریشقلی;‪;،‬حیحص;ملسم;‪;،‬دار;إحا;ٔارتلاث ب‬
‫ومحی;‪;،‬ادمح;نب;دمحم;نب;یلع;‪;،‬ابصمح;ارینمل‪;،‬اتکب;ااخلٔ‪;،‬المكیببة;العلمبة;‪ ،‬ببروت‪;،‬ج ‪;،;2‬ص;‪274‬‬
‫(‪)8‬‬

‫(‪)9‬‬
‫آس یس;‪;،‬اہشب;ادلنی;دومحد;نب; دب;اہلل;‪ ;،‬ریسف;روح;ااعملین‪;;،‬دار;ابتكل;العلمبة;‪ ،‬ببروت‪;،‬ج‪، 22‬ص‪324‬‬
‫(‪):‬‬
‫ااہفصین;;اوب;ااقلمس;انیسحل;نب;دمحم;‪;،‬رفمدات;رابغ‪;،‬دار;املقل‪;،‬ادلار;ااشلمبة;‪ ،‬ببروت‪;،‬ص ‪386‬‬
‫اوجلرہی;‪;،‬اامسلیع;نب;امحد;‪;،‬ااحصلح;اتج;اۃغلل;واحصح;ارعلہیب;‪;،‬دار;املعل;للملاي;‪ ;،‬ببروت‪;،‬ج ‪;،6‬ص;‪2:19‬‬
‫(‪)21‬‬

‫(‪)22‬‬
‫ارفیقی;‪;،‬امجؽ;ادلنی;انب;وظنمر;‪;،‬اسلؿ;ارعلب;;ابب;امیمل;لصف;ااخلٔ‪275:23;،‬‬

‫‪76‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬

‫ازلدیبی‪;،‬دمحم;نب; دب;ارلزاؼ;‪;،‬اتج;ارعلوس;‪;،‬دار;الھدداية‪;،‬ج ‪;،43‬ص;‪59‬‬

‫(‪)23‬‬

‫(‪)24‬‬
‫ریفوزآابدی;‪;،‬دمحم;نب;وقعیب;‪;;،‬ااقلومس;اطیحمل;‪;،‬لصف;ااخلٔ;‪;،‬ابب;امیمل;‪،‬ج‪;،;5‬ص;‪215‬‬
‫ازلدیبی;دمحم;نب; دب;ارلزاؼ;‪;،‬اتج;ارعلوس;‪،‬دار;الھدداية‪;،‬ج ‪;،43‬ص;‪59‬‬
‫(‪)25‬‬

‫(‪)26‬‬
‫ارقبلہ‪8:‬‬
‫(‪)27‬‬
‫اشینوپری;‪;،‬اوب;انسحل;یلع;نب;ادمح;‪;،‬دویاؿ;یبنتم;‪،‬ص;‪4:9‬‬
‫(‪)28‬‬
‫تقیقح;اس ی‪;،‬ص‪:8‬‬
‫(‪)29‬‬
‫ربانیہ;‪،‬ہصح‪، 6‬ص‪97‬‬
‫(‪)2:‬‬
‫ازاہل;اواہؾ;‪،‬ص‪725‬‬
‫(‪)31‬‬
‫ارقبلہ‪8:‬‬
‫(‪)32‬‬
‫ااعنؾ;‪57:‬‬
‫(‪)33‬‬
‫ااجلہیث;‪34:‬‬
‫(‪)34‬‬
‫نیسٰی;‪76:‬‬
‫(‪)35‬‬
‫اوشلری‪35 :‬‬
‫ٰ‬
‫م طف‬
‫فیں‪36 :‬‬
‫(‪)36‬‬

‫م طف‬
‫فیں‪36 :‬‬
‫(‪)37‬‬

‫(‪)38‬‬
‫ادنہلی;;العو;ادلنی;یلع;نب;اسحؾ;‪،‬زنک;اامعلؽ;‪;،‬دحثی;‪ ،48451‬ج ‪،24‬ص;‪62:‬‬
‫(‪)39‬‬
‫اخبری;‪;،‬دمحم;نب;اامسلیع;حیحص;ااخبلری;‪;،‬دار;وطؼ;ااجنلة‪،‬دحثی;ربمن;‪;;،3894‬ج‪;،;5‬ص;‪26‬‬
‫انالقسعین;‪;،‬انب;رجح;‪ ،‬مطنبعة;دارئة;ااعملرػ;ااظنلمبة‪;،‬الهبدد‪;،‬دحثی;ربمن;‪;،325‬ج ‪;،;6‬ص;‪233‬‬
‫(‪)3:‬‬

‫(‪)41‬‬
‫ربطی;‪;،‬اام;ؾ;اوب;رفعج;انب;ارری;‪;،‬ؤمسسة;ارلاسلة‪;،‬ج‪;،31‬ص;‪389‬‬
‫(‪)42‬‬
‫ویسیط;‪;،‬الجؽ;ادلنی;‪ ;،‬ریسف;;دروشنمر‪،‬دار;اركفل;‪ ;،‬ببروت‪،‬ج‪;،;7‬ص;‪728‬‬
‫(‪)43‬‬
‫ربطی;‪;،‬اام;ؾ;اوب;رفعج;انب;ارری;‪;،‬ؤمسسة;ارلاسلة‪ ،‬ج‪;،31‬ص;‪389‬‬
‫انب;ریثک;‪;،‬اوب;ادفلاء;;اامسلیع;نب;رمع;‪ ،‬ریسف;ارقلآؿ;امیظعل;‪;;،‬دار;طیببة;للیشرر;واوتلزي‪;،‬ج‪،7‬ص‪539‬‬
‫(‪)44‬‬

‫(‪)45‬‬
‫;ارعلب;‪ ،‬ببروت‪;،،‬ج‪،4‬ص;‪655‬‬ ‫زرشخمی;‪;;،‬دومحد;نب;رمع;‪;;،‬دار;ااتكلب ب‬
‫(‪)46‬‬
‫ایفسنل;اوباربلاکت; دب;اہلل;نب;ادمح;‪ ;،‬ریسف;دمارک;الرل;‪،‬دار;املكل;الطن بب‪ ،‬ب;بروت‪،‬ج‪،4‬ص‪45‬‬
‫(‪)47‬‬
‫العء;ادلنی;یلع;نب;دمحم;‪ ;،‬ریسف;اخزؿ‪،‬دار;ابتكل;العلمبة;‪ ;،‬ببروت‪;،‬ج‪;،4‬ص‪53:‬‬
‫(‪)48‬‬
‫زراقین;;أوب; دب;اﷲ;دمحم;نب; دب;اابلق;‪،‬رشح;ومابہ;دلہین;‪;،‬دار;ابتكل;العلمبة‪ ،‬ج‪،8‬ص‪346‬‬
‫(‪)49‬‬
‫آس یس;‪;،‬اہشب;ادلنی;دومحد;نب; دب;اہلل;‪;،‬روح;ااعملین‪;،‬دار;ابتكل;العلمبة;‪ ;،‬ببروت‪;،‬ج‪،22‬ص‪324‬‬
‫(‪)4:‬‬
‫دمین‪;،‬اعقش;ایہٰلؒ;‪ ،‬ریسف;اونار;ا نایؿ;‪،‬داراالاشتع‪;،‬ج‪;،5‬ص;‪525‬‬
‫(‪)51‬‬
‫ہ یلبپ;زنشیک‪،‬ہصح;‪،7‬ص;‪548‬‬
‫دیس; لض;ارلنمح;‪;،‬انسح;ا نایؿ;‪;،‬زوار;اڈیک ;‬
‫‪77‬‬
 ‫ظفل‚اخمت‛ اکینعم;ووہفمؾ‬
‫(‪)52‬‬
‫ینامین;‪;،‬ش یت;ع عیؒ;‪;;،‬اعمرػ;ارقلآؿ‪;،‬ج ‪;،8‬ص;‪274‬‬
‫(‪)53‬‬
‫رماد;آابدی;‪;،‬دیس;میعن;ادلنی;‪;،‬زنک;االامیؿ;عم;زخانئ;ارعلافؿ‪;،‬ہبتکم;ادملہنی‪،‬ص;‪894‬‬
‫(‪)54‬‬
‫یمیعن;ش یت;ادمح;ایر;اخؿ;‪،‬زنک;االامیؿ;عم;ونر;ارعلافؿ;‪،‬ص;‪786‬‬
‫(‪)55‬‬
‫االزرہی;‪;،‬ریپ;دیس;رکؾ;اشہ;‪;،‬ایضٔ;ارقلآؿ‪،‬ایضٔارقلآؿ;یلبپ;زنشیک;‪;،‬ج‪;،;5‬ص;‪76‬‬
‫(‪)56‬‬
‫ازغلایل;‪;،‬اوب;احدم;دمحم;نب;دومحدؒ;‪;،‬االاصتقد;ىف;االاقتعد‪;،‬دار;ابتكل;العلمبة‪ ،‬ب;بروت;;–انبلؿ‪;،‬ص;‪248‬‬
‫(‪)57‬‬
‫آس یس;;اہشب;ادلنی;دومحد;نب; دب;اہلل;‪;;،‬روح;ااعملین‪،‬اانلرش‪;:‬دار;ابتكل;العلمبة;‪ ;،‬ببروت‪;،‬ج‪;،22‬ص;‪324‬‬
‫(‪)58‬‬
‫الم;ادمح;ویجؿ;‪ ;،‬ریسفات;ادمحہی;‪;،‬رتممج‪;:‬ومالان;دمحم;ادمح‪;،‬ازمیلاؿ;و;انرشاؿ;بتک‪،‬ص;‪813‬‬

‫‪78‬‬