278 MCA PILING 0ISKURSO SA WIKA AHIPUNAN

Bibliograpiya

An·ow, K.J. 11974) Tbe Limits of Organization. New York: W.W. Norton.
Braudel, F. [19841 Tbe Perspectir;e of the World, Civilisation and Capital­
ism, 15th-18th Century, vol. 3. New York: Harper and Row.
Dornbusch, R. and S. Fischer. (198_1 Macroeconomics. Tokyo: McGraw­ WIKA, ASTRONOMYA, KULTURA:
Hill.
Hicks,J.R. and W. Weber, eds. [1973] CarlMengerand,tbeAustrlanScbool KULTURANG PILIPINO SA MGA
ofEconomics. Oxford: Clarendon.
Keynes, J.M. [1957] Tbe General 1beory of Employment, Interest, and
KATAWAGANG ASTRONOMIKO
Money. London: Macmillan.
Samuelson and Nordhaus. 11984] Economics. Tokyo: McGraw-Hill.
Dante L. Ambrosio

S a pag-aaral ng astronomya, lagi tayong nagsisimula sa mga

k�alamang kanluranin. Ang mga bagong pag-unlad sa ast.ro­
nomya na pinag-aaralan natin ay karaniwang mga pag-unlad na
dumaraan sa kanluran bago dumaloy sa atin.
Sa kanluran nagmula ang modemong astronomya sa partikular
at ang modemong :..-yensya sa pangkalahatan. Ito ang siyang itinuturo
kaya ito ang lumalaganap. Dahil dito, naging "natural" Sa ating mga
"edukadong" Pilipino na pag-ar.alan ang syensya at ang astronomya
batay sa mga kaahman at pag0unlad na g(nagawa at dumaraan sa
kanluran.
Wala sanang gaanong problema sa bagay na ito. Lamang naka­
kasagabal ito, sa ilang pagkakataon, para mabatid natin ang sarili
nating kultura-ang tradisyon na pinag-uugatan ng sarili nating
"syensya" na siyang salalayan ng ating kaalamang astronomiko.
Hanggang sa kasalukuyan, halos wala tayong ipinapalaganap
ukol sa katutubong kaalamang astronomiko. Hindi dahil sa wala tayo
nito. Hindi lamang natin napapag-aralan at naipapalaganap. Maski
na nga ang kaalamang kanluranin na pumaloob na sa katutubong
paniniwala ay halos di rin natin batid, gaya ng impluwensyang
Kristiyano-Espanyol sa kaalamang Tagalog.
Kapag narinig natin sa mga matatanda at karaniwang tao ang
mga ito, itinuturing ito na mat.aridang paniniwala na walang batayan
kundi man mga pamahiin na di matatanggap ng modemong syensya
at ng modemong daigdig. Ang sarili nating mapa ng realidad na kung
ilang libong taon na binuo at gumabay sa ating mga ninuno para
mabuhay-at napatunayan namang mabisa-ay kagyat nating

.,
280 MCA PILING OCKURSO SA WIK'\ AT L/PUNAN
binabale-wala. Gayong kung tutuusin, ito ang sarili nating "syensya"
na nagpaunlad �a pamayanang Pilipino.
· Dahil sa ganitong atityud, ang mga kaalamang astronomik9 na
likas sa ating mga ninuno-at hanggang ngayon ay ginagamit-ay
hindi natin nababatid at naipapalaganap. Ang mga kaalamang sana
ay magagamit sa mas malalim na pagsusuri sa katutuboi1g pananaw
sa daigdig at pilosopiya sz buhay ay di main napapakimbangan.
Karga ng ating wikang ginagamit ang ating kultura. Sa pagsusuri
pa lamang sa katawagang astronomiko, hir:di pa nga mismo sa
kaalamang astronomiko, marami tayong mala laman at maitatanong
ukol sa ating sarili bilang isang bayan, bilang isang bansa.
Sa pagsusuri sa mga katawagang astronomiko, madarama ang
pag-asa at higpit ng relasyon sa kalikasan ng mga naunang pama­
yanang Pilipino. Dito rin tayo makakahango ng isang patunay sa tipo
ng pamumuhay noong araw. Halimbawa ang buhay magsasaka­
mangangaso ng ating mga ninuno. Makikita ito sa kalangitan sapag­
kat itinatak nila roon ang kanilang pangalan, ang kanilang mga gamit
at ang mga bagay na makikita sa kanilang pinagsasakahan at pina­
ngangasuhan.
Magsasaka-mangangaso si Seretar ng mga Tiruray, si Tohng ng
mga Jama Mapun, at si Magbangal ng mga Bukidnon. Binubuo ang
mga ito ng mga bituin ng Orion, na ayon sa mitolohiyang Griyego
ay isang mangangaso rin. Sa ibang grupong etniko gaya ng mga
Ba6obo, Bilaan at Manobo, ang mga bituin ng Orion ay tinatawag
na Balatik-isang uri ng bitag na ginagamit sa pangangaso.
Sa kaso ni Magbangal, kasama niya sa langit ang mga gamit at
hayop gaya ng Ta-on (palakol), Malala (gulok), Sogob-a-ton (ping••
ga), Ti-ok (bubuli), Baka (panga ng baboy-damo), at Molopolo
(burol na pangasuhan).
Mas malalim na kaalaman ang mahahango kung masusuri ang
mga alamat sa likod ng mga istorya ng mga konstelasyong nabanggit
sa itaas. Ang mga alamat ukol $a mga ito ay nagsasalaysay hindi
lamang kung paano sila napunta sa langit. Ipinapakita rin kung
paano sila naging panandang bituin sa pagtatanim ng mga katutubo,
gaya ng alamat ni Lagey Lingkuwus ng mga Tiruray at ni Magbangal
ng mga Bukidnon. Ang alamat ng Tanggung ng mga Jama Mapun ay
nagsasalaysay kung bakit kailangang magtanim ng palay ang mga
tao at kung bakit kailangan pa itong isaing bago makain.
Matatagpuan sa mga alamat na ito hindi lamang ang katangian
ng pamumuha�, ng mga grupong nagsalaysay kundi pati na ang mga
WIK'\, ASTRONOMYA, KUL TURA 281
halagahing kanilang pinanghahawakan.
Sa mga katawagang astronomiko, mamamalas din ang ugnayan
ng iba't ibang grupong etniko sa Pilipinas. Sa pananaw sa daigdig,
isa ang kahulugan ng tukod sa maraming grupong etniko-ito ang
haligi na sumusuporta sa sandaigdigan. Ang diyos na si Tinukod ng
mga lfugao ang sumusuporta sa kanilang daigdig; Taliakud ang
tawag dito ng mg;i Tagbanua. Iisa ang ugat na pinagmulan ng mg:t
katawagang ito-tukod.
Ang pagk3:kaisang ito ay hindi lamang matatagpuan sa loob r g
Pilipinas. Ang tukod bilang suporta sa sandaigdigan ay isang k�nsep­
tong laganap sa Pasipiko. Sa Society Islands pou ang tawag d1to; sa
Tuamotu ay turuturo; samantalang sa Marquesas naman ay to0 o
toko.
Kung idaragdag pa rito ang mga katawagan sa araw, buwan, at
bituin makikita ang higpit ng ugnayang linggwistiko ng iba't ibang
gruporig etniko sa Pilipinas. Bagay na isang salalayan ng pagkaka1sa
sa pagitan nila.
Ang langit ng mga Tagalog ay Lowalangi sa mga taga-Sumatra
at Rangi sa mga Maori.
. .
Sa usapin ng _direksyon, ang mga katawagang 1lawud at 1laya ay
_
isa pang halimbawa ng pagbibigkis-sa-wika ng mga grupong etniko
sa Pilipinas, gayundin sa Indonesia, ha\irnbawa. Ang mga kata­
wagang ito ay umaayon sa direksyon ng 'ilog-ilawud ang p� dagat
_
at ilaya ang pabundok. Depende sa pinagmumulan ng ilo�, almman
sa dalawa ay rnaaaring siyang hilaga o timog. Ang d1reksyong
silangan-kanluran, mangyari pa, ay ayon sa sinisikatan at mlulu-
bugan ng araw.
Ang direksyong ilawud-ilaya sa mga Bontoc ay la_god-aplay; sa
mga Ilokano ay laud-daya; sa mga Tagalog ay laot-ilaya; sa mga
Ipugaw ay lagod-daiya; sa Maguindanaw ay sa�ud-saraya. Sa Indo­
nesia, kelod-kaja ·ang katawagan sa dal.i.wang d1reksyo11.
Sa teorya ng mr,a linggwistiko at antropologo'. ang pagkaka­
hawig na ito sa katawagan at konsepto ay dulot, sa 1sang ba?da, :ng
isang kulturang pinag-ugatan ng Pilipinas at ng mga 1sla r..g
Pasipiko-ang kulturang Austronesyano.
.
Mangyarl pang hindi laman� sa katawa�an o sal�tang_ astron '.:,­
miko nagkakah::twig ang mga grupong etmko kund1 _sa 1ba pa11g
katawagan at aspekto ng kultura. Ngunit isang bagay 1to na !along
nagpapalakas sa idea ng gayong pagkakaisa.
. .
Sa mga katawagan ukol sa paghahati ng isang araw ay mak1k1ta
 � 83
WIKA,ASTRONOMYA, KULTURA
282 MCA PILING 0/SKURSO SA WIKA AT LIPUNAN

caw ang liwanag ng katotohanan ....

ang i sang antas ng presisyon na naabo� ng mga Pilipino noong araw
kaugnay ng kanilang pangangail angan. Ang mga Tag alog halim­
bawa, ay maraming katawagan ukol dito: madal ing araw, bukang­
liw ayway, umag:r, h ampastikin, tanghali, tanghaling tapat, hapon,
dapithapon, takipsilim, gabi arhatinggabi.
Tandaang hin di lama ng ito ang mga salitang pampanahon · ng
mga Tagalog. Nandiriyan ang katagang sumasaklaw ng mas maha­
bang pa,1ahon; maghapon, magdamag, gabi-gabi, araw�araw, sama­
kai awa, kamakalawa, sa kabilugan ng buwan, tag�ulan, tag-araw.
Ano ang mga konsepto sa pagpapanahon ang �asa likod ng mga
katawagang i�o? Paano itinatakda ng mga katawagan at paghahating
ito ng panahon ang pag-iisip, pgkilos at aktibidad ng mga Tagalog?
· Ano ang kapaligirang nagtatakda at pinag-uusbungan ng ganitong
mga katawagan at kaukulang pag-iisip at aktibidad?
Sa pagsagot sa mga kata nu ngang ito, tiyak na m akakapagpalalim
ng kaalaman hindi lama ng sa mapa ng realidad, ng mga Tagalog
kundi pati na sa kabuuan ng kanilang kultura.
Mar ami ring katawagan sa pagbabago ng mukha ng buwan.
Ayon kay Jenks , ang mga Bontoc Igorot ay kumikilala sa walong
anyo ng buwan : fis-ka- na, ma-no-wa, kat-no-wa- na, fit-fi••tay-eg
(kabilug an), ka-tol-pa-ka-na, ki-sul-fi-ka-na, sig-n:a-a-na, li-meng Cka­
tuna wan). May gamit ba sa mg a Bon toc ang walong katawagan sa
mukha ng buwan ? Ayon kay Jenks, hindi na batid ng kanyang
informant kung bakit may ganitong presisyon sa itsura ng buwan.
Ang pagpapalit ng araw at gabi, ang paghah abu!an ng araw at
buwan, ang paghahalinhinan ng liwanag at dilim n a kaugnay ng
pagpapalitan at i)aghahabulang ito ay hindi lamang umaapekto sa
gawain ng mg a Tagalog.Apektado nito p:1ti na ang kanilang pag-iisip
Kung titingnan ang simbolong madalas ga�itin ng mga grupong
panlipunan at pampulitika, mahihinuha ang lahm ng pa�gkulturang
pagpapakahulugan nila sa ilang penomenang astrononuko .S a mg�
ru ong Kaliwa hanggang Ka nan at p ati na mga grup�mg Katt-
�uJero, m.il enaryo at espiritista, sirnbolo at p�lamuti sa kanilan� �ga
bandila, selyo O tatak at iba pang parapem�1ya ang araw at b1tum .
· Minsan may mukha pa ang araw o kaya ay �ay mat� �amang,
pero kadalasan, may mga sinag ito. Karaniwan ding bum1b1la�g ng
tatlci ang mga bituing palamuti. Tanda_ naman ng mg� Mushm ng
Mindanaw ang isang bituin at isang hatmg�buwan.�ba-1ba ang mga
panin.iwala at ideolo hiya ng mga �rupong_ 1to, ngum_t par��part n
��
ku�apit sa mga sirnbolong bimgyan nila ng kam-kanilang a u
lug
�
ay mga pagtatangka ring lumikha ng mg a ka�wagang �Stco­
noiniko sa mga pe nomena sa ka la ngita n. Oalawa nto ang sal1tang
buntala (kumbinasyon ng buwan at tala) para sa mg a planeta at ang
bitumpok (kumbinasyo n ng tump ok at bituin) para sa mg� konS!e­
las on. Noong dekada 1930, tinangka ni Hen. Artenu.o Ricarte
��
Rebolusyong 1896 na gawing Filipino ang pangalan ng mga kon5l1..
lasyon at iJang bituin. Halimbawa ang mga sumusunod:
Cassiopeia . ..... .. GatTamblot
P erseus........ ... GatDandan
Draco ........... GatPanyong
Cygnus ...... • • · · Poncrizpil
... . Bondipla
Vega . . . . . . . , • • • • GatRizal
... ...
Lira ...

del
at pilosopiya. Ang mga k onsepto ng katwiran at kabulaan an, ng
Deneb ........... GatPlari
katotohanan at kasinungalingan, ng tama at mali ay karaniwan nang • • • · · UtakHa sint o
Polaris ......
ipi napahayag sa mga irnahe ng liwanag ar dilim, mg-i penomenang Ursa Minor ........ Pi ngkl an
kaugnay ng araw at gabi, ng buwan at ng a�w. Ursa Maior .... • • • GatMaipagasa
Maliwanag na araw nga ang simb-:>lo ng kaliwanagan at katwi­
ungkahi ni Ricarte ang mga
ran. S a isang pahayag ni Andres Bonifacio, ga njto ang kanyang Para sa ze nith at horizon, im.in
gat.
sinabi: katawagang PuyongUlo at GuhitDa kil usang
ng y n s p galan ng mga bayani ng
Ma u una
6 at ilang makabay an� personthe
a o a an
Ang araw ng kotuiran na sumisikat sa Si\ ang.ma n , ay propag� n� at ng Rebolusyong 189 ,to para a y
malinaw na itinuturo sa ating mga m atang malaong m.bulagan
ang pinaghangu an ng
mga pangalan sa itaas . M ahal aga
ang lan das na dapat nating tunguhin, ang Jiwanag niya'y
tanaw sa ating mga m ata ...Pan
. ahun na ngayong dapat lumi- Ricarte:
284 MCA PILING 01.SKURSO SA WIKA AT LIPUNAN WIKA, ASTRONOMYA, KULTUIM 285

bong konstelasyon. Isang dahilan !1ito ang pagkakaugat ng kanyang

Yaong kindang palad na Supremo (Bonifa:::io), nang slya "edukasyon" sa tradisyong kanlurarin sa halip na sa tradisyong
. ay nabubuhay pa, ay lagl nlyang lpinangangaral: "Mangatakot Pilipino. Masisilip kaya rito ang isang dahilan kung bakit lumalaki
kayo sa Kasaysayan sapagkat ito ay walang ikukubli," at ang bitak sa pagitan ng "edukadong" Pilipino at ng masang Pilipino'
nga}'.on ay durugtungan ko naman: "Ang mgal Bayani natin Tinatawag ng mga Tagalog ang kabuuan ng kapaligiran na
ay pmagmarnalas tayo m�la sa !angit. Isaayos nga natin ang. sansinukob at santinakpan, Nakapaloob dito ang i.dea na ang lahat
ba�at pa�gungusap at kilos sa pangungusap at landas na ng mga bagay ay nakapaloob o nakasukob sa tila mangkok na
kanilang tmalunton, at tayo ay umikit kahalintulad ng na­ kalangitang tumatakip sa mga ito. Ang sandaigdigang ito ay binubuo
pakaayo� na pag-ikit ng mga bituing iyan sa paligid ni
UtakHasmto at, sa gayon, walang pagkabula, makakamtan ng rnaraming rehlyon-langit, lupa, ilalim ng lupa. Pinag-uugnay ang
. mga ito ng ilog, bahag-hari o baging kaya. Lahat ng rehiyon ay may
natm ang 'KAGYAT, BUO AT GANAP NA KASARIN!.AN' na
siyang maningas na pinipita ng Inang-Bayan." mga nilalang-<liyos, tao, diwata, hayop, halaman.
Ang sapin-saping sandaigdigan ay pananaw na karaniwan di
· Nandirito ang pagtatangka na ipalo,)b sa salriling kultura at lamang sa mga Tagalog kundi sa iba pang grupong etniko sa
. arkipelago. Sa iba ay hindi lamang tatlong sapin kundi higit pa ang
b1gyan ng katutubong kahulugan ang mga kaal:amang dayuhan.
sang-ayo mga rehiyong bumubuo sa kanilang sandaigdigan. Ang larawang ito
. � man
_
tayo o hindi sa ginawa ni Ricarte, magtagumpay man
s1ya o h1nd1 sa kanyang pagtatangka-tanging ang mga taong ng sandaigdigan ang nagpapaUwanag ng mga penomena ng lindol,
. kidlat, kulog, ulan, habulan ng araw at buwan, eklipse, at iba pa.
gumaganut �t nagpopopularisa ng mga katawagang ito ang magpa­
p�sya kung Ito nga ay matatanggap o hindi ng kabuu.,ng kulturang Ang sapin-saping sandaigdigan ang batayan ng mapa ng realidad
.
kinabilan · na nilikha ng mga grupong etniko upang unawain ang kanilang
gan nila. ,
mundo. Hangg:mg saan natin dala sa kasalukuyan ang mga batayang
�u't anuma11, sa maraming pagkakataon, di kiinakailangan ang
pag-1mbento ng mga katawagan kung aalamin lamang at ipapa­ ideang ito ng sandaigdigan? Gaano kahigpit ang kapit ng mga
lag�nap ang mga katawagang umiiral na_ sa iba't ibang grupong batayang ideang ito sa ating kaisipan? Hindi natin ito mababatid nang
etniko sa kapuluan. Mga katawagan at paniniwala itong may malalim hindi natin inaalam at pinag-aaralan ang katutubong kaalaman at
nang kahulugan sa katutul:-ong kultura. Kahit na nga iyong hiram sa kultura.
kanluran at ipinaloob na sa katutubong kultura ay magagamit din at Nakita natin sa itaas ang ilan sa ating matututunan at maitatanong
malalim pang masusuri para maarok ang implika.syon ng pagka­ ukol. sa ating sarili sa pagsusuri pa lamang ng mga katawagang
kapaloob sa naturang kultura. astronomiko, paano pa kaya kung ang mismong kaalaman na ang
S� kulturang Tagalog, halimbawa, kagyat na makikita ang mala­ ating sinusuri?
. Buhay pa ang mga kaalamang ito hanggang sa kasalukuyan.
king unpluwensiya ng kulturang Kristiyano-Espanyol sa mga kata­
wagan sa ".18� grupo ng bituin. May tinatawag silang Tatl :::mg Maria, Kailangan lamang nating salulcin, pagpalain at payamanin. Ito ang
Krus na B1tum, Supot ni Hudas, Koronang Tinik at Dinaanan ng nagsisilbing ugat ng ating kaalaman, astronomiko man at iba pa:
Barko ni Apong Noe. isang .katutubong puno ng lcaalaman na dinidiligan ng mga kaala­
Ating maitatanong, ano ang nangyari .,a mga konstelasyong mang hango sa ibang kultura, kabilang ang kulturang kanluranin.
Tagalog at puro konstelasyong may ugat sa tradi,yong Kristiyano­ Para sa higit na panlmulang pag-alam at pag-unawa sa mga
Espanyol ang tila natira sa kanila? Ipinapahiwatig ba nito na ang katawagang astronomlkong binabanggit natin, tunghayan ang

I.
kulturang Tagalog ay matagumpay na nakubabaw:atn ng tradisyong Talakahulugan na nasa ibaba ng katawang teksto. Ganito nga'y
Kristiyano-Espanyol? paglakbay sa "atlng" "sansinukob" at "santinakpan"-at kapaligirang
.',
Kaugnay nito, kung tatanungin ang sinumang es·tudyante na may astronomilco.
kaalaman sa mga konstelasyon, karaniwan kays:a1 hindi, konste­
lasyong kanluranin ang kanyang tutukuyin sa halip na mga katutu- .

.. .

-�
286 MCA PILING 0/SKURSO 5,-\ WIKA AT l/PUNAN
Talakahulugan
1. .Ang mga konstelasyon ng mga Tagalog ay binubu:o ng sumnsunod:
Tatlong Marla, Krus na Bituin, Supot ni Hudas, Koronang . Tinik at
Mapolon. Isang bandang puti ang tinatawag nilang Dinaanan ng Barko
����
Ang Tatlong Maria ay binubuo ng tatlong bitulng magkakahilera sa
gitna ng Orion-ito ang pinakasinturon ng higanteng mangangaso sa
mitolohiyang Griyego. Binubuo ito ng Marla Magdal,ena, Maria Cleofas
at Maria Salome.
Ang Krus na Bituin ay matatagpuan s:i dakong timog. Ginagamit
itong pananda sa oras ng mga magsasak"".1 at manging:sda. Ito ang
Southern Cross ng astronomyang kanluranin na prominente sa mga
watawat ng Australia at New Zealand.
Ang Supot ni Hudas ay ang Pleiades na sumisiht ng una sa Orion
sa gabi mula Nobyembre. Mukhang ito rin ang tinatawag nilang Mapo­
lon.
Ang Koronang Tinik ay ang Corona Borealis na matat.agpuan sa
bandang hilaga ng langit.
Hindi konstelasyon ang Dinaanan ng Barko n{ Apong , \Toe. Ito ang
Millcy Way na sa tingin ng mga mangingisda ay parang mga bula sa ilog
nang durnaan ang bangka o barkc� Binubuo ito ng milyun-milyong
bituin at siyang galaxy na kinabibilangan ng -1ting araw.
2. Ang konstelasyon ay grupo ng mga bltuln. Walang pisil:ai na ugnayan
ang mga bituing ito. Mga tao na lam::mg ang naggrupo sa kanila�isang
paraan ng pagkakategorya na nags1lbing mapa ng kalangitan. Ang mga
senyales ng zodiac ay mga konstelasyon o grupo ing mga bituin na
dinadaanan ng araw sa pana-panahon.
3. Si lagey Lingkuwus ang dakilang bayani ng alamat ng mga Tiruray. Siya
ang inatasan na maghatid ng mga tao sa lupaln nl Tulus, ang diyos ng
mga Tiruray, upang makasama nlya �mg mga Ito. Nang ihatid niya ang
rnagpipinsang Kufukufu, Baka at Serotar, ang tlyuhing si Keluguyat ang
mag-asawang Singkad at Kenogori, plnakiw;apan niya ang mga itb na
man:1tili sa langit para magsilbing p:imnrb ng mga Tiruray sa pagta­
tanim. Ganoon nga ang nangyari.
Sa ibang salaysay, ang Kufukufu (Plcaldcs) ay mga langaw na
urnaaligid sa baboy damong napatay nl. Seretar(Orlon). B!lka (Hyades)
ang tawag sa panga ng baboy. Si Fege/era/ad o Keluguy ay isang lalaking
ang ulo ay kinakatawan ng bituing Procyon ng ko111stei:lsyong Canis
Minor. Ang kanyang kanang kamay ay binubuo ng mga bituing Castor
at Pollux ng konstelasyong Gemini at ang kaliwang kamay naman niya
ay ang mga bituing Sirius at Murzim ng konstelasyong Canis Major. Ang
WIKA, ASTRONOMYA, KULTURA 287
Singkad ay bahagi ng konstelasyong Aquila sarnantalang ang Kenogon
ay bahagi ng Delphinus.
4. Sa alamat ng mga Jama Mapun, may tatlong tao lamang sa daigdig-si
Tohng at ang mga asawa niyang sina Masikla at Mayuyu. Nang suwayin
ni Mayuyu ang bilin nina Tohng at Masikla, umakyat ang dalawa sa
langlt. Sinund2.n sila ni Mayuyu at naging panandang bituin sila sa
pagtataniln ng mga Jama Mapun. Sila ang tatlong bituin sa sinturon ni
Orlon o ang katumbas ng Tatlong Marla ng mga Tagalog. Tanggung
ang tawag ng mga Jama Mapun sa konstelasyong ito. Kung hindi
sinuway nl Mayuyu sina Tohng at Maslkla, hindi na sana kailangang
magtrabaho at magtanim pa ang mga tao.
5. Si Magbangal ay lsang makapangyarlhang lalakl sa alamat ng mga
Bukidnon. Nagpunta slya sa langlt upang maging senyal sa pagtatanim
ng mga Bukldnon matapos suwayin ng kanyang asawa ang bilin niya
na manatili sa bahay nang slya ay umalls. Sinundan siya ng asawa at
natuklasan nito ang kapangyarihang taglay nl Magbangal.
Sa langit naging pananda sa pagtatanlm sl Magbangal kasama ang
kanyang mga garnlt: Balokau (ang kanan niyang kamay), Ta-on (pala­
kol), Mala/a (gulok), Sogob-a-1011 (plngga), Baka (panga ng baboy
damo), Molopolo (burol na pinangangasu!;ian niya), at Ti-ok (alaga
niyang bubuli). Malinaw na ang mga ito aY, 'binubuo ng Orion at iba
rang bituin na kasabay nlto sa langit. Hindi nga lamang natukoy ng
nanaliksik kung anu-ano ang mga ito.
6. Ang Balatik ay Orlon din. Ito ay isang uri ng bitag na glnagamit sa
pangangaso. Dalawang kahoy itong itinulos nang magkaekis sa lupa.
Sa dalawang dulo ay may parang gomang gaya nang sa t.irador. Dito
ikinakarga · ang palaso. Pinakagatilyo nito ang lsang tali na kapag
nagalaw ng anumang hayop sa harap ng bitag ay magpapakawala sa
palaso. Sa langit, ang hugis ng Orion ay parang balatlk-ang apat na
bituin sa kanto nito ang kumakatawan sa apat na dulo ng magkaekis
na kahoy, samantalang ang tatlong bituin sa gltna (Tatlong Maria ng
mga Tagalog) ang kumakatawan sa palaso.
7. Isa sa mga konsepto sa larawan ng sandalgdigan ang tukod o haligi at
hayop, tao o diyos na sumusuµorta sa daigdig. Sa mitolohiyang Griyeg0
kinakatawan Ito nl Atlas. Sa mltolohiyang katutubo kinakatawan ito n,-;
Tinukod ng mga lfugao at ng Ta/takud ng mga Tagbanua. Sa mg;1
Maranaw, isang hayop na tlnatawag na lumbong ang may pasan sa
daigdig.
8. Lablng-lsa ang diblsyon ng isang araw sa mga Tagalog: madaling araw,
bukang liwayway, umaga, bampastikin, tangbali, tangbaling tapat,
hapon, dapitbapon, takipsilim, gabi at batinggabi.
Madaling araw ang tawag matapos ang alas dose ng gabi o
batinggabi hanggang bago sumikat ang araw. Bukang liVJayway ang
288 MCA PILING 0/SKURSO SA WIKA AT l/PUN,AN
cawag sa panahong nababanaagan na sa silangan ang sinag ng araw sa
�ilangan. Umaga na kapag sumikat na ang ar;,.w hanggang bandang alas
otso at alas nuwebe ng umaga. Hampasti.Wn naman kapag lampas na
sa mga punong kawayan ang taas ng araw. Alas nuwebe ito hanggang·
alas diyes, bahagi pa rin ng umaga. Bandang alas diy1es hanggang .alas­
dose ay tangbali. Tangbali ng tapat ang alas dose. Hapon na simula ng
ala una hanggang alas singko. Mula alas singko hanggang alas-sais ay
dapitbapon. Mga bandang alas-sais pagabi ay takipsilim, ang panahong
nag-aagaw ang dilim at liwanag. Gabi na pagkagat ng dilim hanggang
bago mag-alas-dose.
9. Ang mga Bontoc ay may walong katawagan sa mukha ng buwan: fls-ka­
na, ma-no-wa, kat-no-wa-na,fit-fi-ta)H!g (kabilugan), ka-tol-pa- ka-na,
ki-sul-fi-ka-na, sig-na-a-na, lt-meng (katunawan). Ang mga taga-Leyte
ay may apat na katawagan: gtmata, magbiabot, kabog-os at kawara.
Dalawa naman sa mga Tagalog: kabtlug.:m at katunawan.
10. Ang tawag ng mga Tagalog sa sandatgdigari ay sanstr.1ukob o santinak­
pan. Mula sa mga salitang ugat na sukob o taklp. La.hat ng mga bagay
na nasa ilalim ng tila payong o tila bubong na langit ay ba.hagi ng
sansinukob. Lahat ng mga bagay na nasa loob ng tila pantakip na langit
ay santinakpan. Kung mga tao �g ang titiutukoy, _sankatauban ang
katawagan. Dapat ding pansinin na ang mga tao o hayop sa dalgdig ay
tinatawag na nilalang o created sa lnggies. Nilalang nino o ng ano?
11. May dalawang uri ng ek/ipse: eklipse ng araw at eklipse ng buwan.
Kapag tinakpan ng buwan ang araw,. eklipse Ito ng a.raw. Labo ang
ta wag ng mga Tagalog. Kapag puma.,ok sa anino ng da.igdig ang buwan,
eklipse ito ng. buwan.
Sa eklipse ng a.raw, karaniwang nag--iingay ang mE,>a tao sa Pi!ipinas
man o sa ibang bahagi ng As-;a. Ito ay p-J.ta iluwa ng pinaniniwalaan .
nilang higanteng hayop ang araw na nais nitong lulwlin.
12. May ilang inimbentong sallta sa mga penomenang astronomiko gaya ng
buntala (planeta) at bttumpok (konstelasyon). Kumbinasyon Ito ng mga
salitang buwan at tala at ng bltuin at tumpok. Tala o bituin ang tawag
sa lahat ng nakikita sa gabi, liban sa mga bulalakaw (meteor). May
tinutukoy ang mga Tagalog na Ta/a sa umaga at Ta/a sa gabi. Ito ang
Benus na minsan ay sa umaga at minsan ay sa gabi naxikita-bago
sumikat ang araw at pag;<alubog ng a.raw. Panahunan ito kung mangyari
dahil sa pag-ikot ng Benus sa araw.
13. Nasa Yokohama, Hapon si Rica.rte nang blgyan niya ng pangalang
Pilipino ang mga konstelasyon. Dahil sa kanyang lokasyon, mga kons­
telasyon sa hilaga ng langit ang kanyang nakita. Hinidi nlya naklta at
nabigyang pansin iyong mga nasa bandang timog. na kita sa PiHplnas
ngunit hindi sa Hapon gaya ng Southern Cross o Krus na Bituin.
Ang GatTamblot (Cassiopeia) ay ipinangalan kay Tamblot na isa sa
WIKA, ASTRONOMYA, KUL TURA 2f9
mga_ babaylang nagrebelde sa inga Kastila noong siglo 1600; ang
GatDandan (Perseus) ay mula kay Pari Pedro Dandan, isang parir1g
rebolusyonaryo noong Rebolusyong 1896; ang GatPanyong (Draco) ay
ipinangalan kay Epifanio de los Santos.
Ang Poncrlzpil (Cygnus) ay pinagsamang pangalan nina Mariano
Ponce, Jose Rizal at Ma.reek, H. de! Pilar. Ang Bondipla (Lira) ay
pinagsamang pangalan ng unang triyanggulo ng Katipunan: Andres
Bonifacio, Ladlslao Diwa at Teodoro Plata. Ang Pingkian (Ursa Minor)
ay mula sa nom-de-guerre ni Emilio Jacinto. Mula naman sa nom-de­
guerre nl Andres Bonifacio ang GatMaipagasa (Ursa Major).
Mga konstelasyon ang mga nabanggit sa itaas. Sa mga maliliwanag
na bituln sa hHagang kalangitan, ang pinarangalan ni Ricarte ay sina
Jacinto, Rizal at de! Pilar: UtakHasinto para sa Polaris, ang North Star na
nasa konstelasyong Ursa Mioor; GatRizal para sa Vega ng kons­
telasyong Lira; at GatPlarldel, mula sa nom-de-plume ni de! Pilar, ang
Deneb ng konstelasyong Cygnus.
Ang zenith at plnangalanang Puyongfllo ni Ricarte, marahil ay dahil
sa nasa tuktok ng ulo ng isang tao ang puyo; samantalang ang horizon
ay tinawag niyang GubitDagat dahil dlto nagsasalubong ang langit at
dagat na lumilikha ng isang llnya o guhit paikot.
Bibliograpiya
Ambrosio, Dante. "Etnoastronomyang Pilipino: Mga Panimulang Salay­
say," National Conference on Science and the Arts in Philippine
Folklore, October.21-23, 1992, Faculty Center Conference Hall, UP
Diliman, Quezon City.·
Arens, Richard S.V.D. "Folk Practices and Beliefs
· of
· Leyte and Samar,"
Leyte-Samar Studies (1971), 5:1-2.
Benedict, Laura. A Study ofBagobo,Ceremonial, Magic and Myth. New
York: Academy of Science, 1916.
Bonifacio, Andres. "Ang Dapat Mabatld ng mga Tagalog," nasa Teodoro
A. Agoncillo, 1be Writings and Trial of Andres Bonffacio. Manila:
1963.
Beyer, H. Otley. "Origin Mylhs among the Mountain Peoples of the
Philippines," Phtlippiuejournal ofScience, 8:2D (1913), 85-116.
Casino, Eric S. 1be Jama Mapun. Quezon City: Ateneo de Manila
University Press, 1976.
Cole, Fay-Cooper. lbe Bukidnon ofMindanao. Fieldiana, Anthropology,
Chicago Natural History Museum, 1956.
Eugenio, Damiana L. Philippine Folk Literature: The Myths. Philippine