Ilang Tampok na Katangian

ng Gramatika ng mga
Wika sa Filipinas

JOSEPHINE S. DAGUMAN, PhD

Translators Association of the Philippines

Isang panayam para sa

PAMBANSANG KONGRESO SA WIKA

3 Agosto 2018

Unibersidad ng Santo Tomas, Maynila

 ABSTRAK

Pangunahing hangarin ng panayam na ito ang maipagdiwang ang yaman at diversidad na mayroon
ang gramatika ng mga katutubong wika ng Filipinas. Gagamiting panimula ang mga katangian ng
kasalukuyang gramatikang Filipino upang maipaghambing at maipakilala ang naiibang katangian
ng ilang bahagi ng gramatika ng ibang katutubong wika sa bansa. Sa ponolohiya, tatalakayin ang
mga pasutsot/pasingaw, may aspirasyon, at iba pang mga tunog na kasalukuyang hindi bahagi ng
Wikang Pambansa. Tatalakayin din ang magkakaibang gamit ng impit at diin pati na ang
magkakaibang kayarian ng pantig. Sa morpolohiya, itatampok ang ilang kaibahan ng mga panlapi
at iba pang morpemang gramatikal na ginagamit sa malalaking pangkat ng salita. Sa sintaksis
naman, ihahambing ang pagmamarka ng mga kinakailangang parirala ng sugnay sa iba’t ibang wika
ng bansa.

Pambungad

Pagkatapos nating makita ang pagkakatulad ng gramatika ng mga wika sa Filipinas, itatampok

naman natin ang ilang pagkakaiba ng gramatika ng mga wika sa ating bansa. Ang gagamitin nating

pintuan na magbubukas at magpapakilala ng iláng naiibang katangian mula sa iba’t ibang wika ng

bansa ay ang mga katangian ng kasalukuyang pambansang wika ayon sa Makabagong Balarilang

Filipino nina Santiago at Tiangco. Kung kinakailangan, babanggitin din ang nakasaad sa Balarila ni

Lope K. Santos bilang dagdag o tulong sa paglalahad. Ang mga ito ang magiging batayan ng

paghahambing upang ating mapag-usapan ang pagkakaiba ng gramatika ng mga wika na katutubo

sa bansa. Ang balangkas ng paglalahad at mga terminolohiyang gagamitin ay salin mula sa basic

linguistic theory at linguistic typology. Ang pangunahing sanggunian ay mga panulat ni R.M.W

Dixon. Napili ang balangkas na ito dahil ito ay simple, madling maintindihan, at may kakayahang

ipakilala ang magkakaibang wika nang may pantay-pantay na pagkalugod sa katangian ng mga ito.

PAGE 1
1. Ponolohiya
Simulan natin sa larang ng ponolohiya.

1.1 MGA TUNOG

Una, sa mga tunog na ginagamit sa pagbibigkas ng wika. Ayon sa Makabagong Balarilang Filipino

(pahina 4), ang Filipino ay may 21 makabuluhang tunog o ponema: 16 ang katinig at lima ang

patinig.

1.1.1 Katinig
Ang 16 na katinig ay nakahanay sa Tsart 1 sa ibaba.

Tsart 1: Mga katinig ng Filipino

Sa Timog na Subanën, na kilala sa Ingles na panglingwistikang literatura na Southern o Lapuyan

Subanen, may karagdagang mahahalagang tunog na pasara at pasutsot. Ang mga ito, na idinagdag

sa Tsart 2 sa ibaba, ay may aspirasyon.

PAGE 2
Tsart 2: Mga katinig ng Filipino at may aspirasyong tunog mula Timog na Subanën
Ikompara ang mga salita ng bawat pares minimal na nagpapatunay sa mga ponemang /pʰ, tʰ, kʰ/ at

/sʰ/.

/panaw/ ‘l(um)akad’

/pʰanaw/ ‘lakad’

/tintuluɁan/ ‘turuan’

/tʰintuluɁan/ ‘estudyante’

/kapa/ ‘isang apelyido

/kʰapa/ ‘wasay’

/sələd/ ‘pasok’

/sʰələd/ ‘loob’

Sa Boînën naman, mahalagang tunog ang /ɣ/. Idinagdag ito sa Tsart 3 sa ibaba.

PAGE 3
Tsart 3: Mga katinig mula Tsart 2 at /ɣ/

Basahin sa ibaba ang mga pares minimal mula sa wikang Boînën.

/ɂa.ˈgag/ ‘manipis ang pagkakalagay’

/ɂa.ˈɣag/ ‘nais’

/ɂǝ.ˈsǝg/ ‘urong’

/ɂǝ.ˈsǝɣ/ ‘hika’

/ɂa.ˈƞǝg/ ‘noo’

/ɂa.ˈƞǝɣ/ ‘masamang amoy ng aso’

Malapit na nating mapuno ang hanay ng pasutsot kung idadagdag pa natin ang mga tunog na

marinig sa iba’t ibang wika sa bansa.

PAGE 4
Tsart 4: Mga katinig mula Tsart 3 at mga tunog pasutsot mula sa iba’t-ibang wika ng Filipinas

Ang walang tinig na panlabi na pasutsot kasama ang walang tinig na panlabi na pasara [p͡ɸ] ay

maririnig sa Ayangan Ifugao bilang allophone ng /b/. Ang ponemang /b/ ay nagiging [p͡ɸ] kapag

sinusundan ng patinig. Tingnan ang ilang halimbawa sa ibaba.

/b/ → [p͡ɸ]/ __P

[p͡ɸa.p͡ɸuj] /ba.buj/ ‘baboy’

[Ɂa.p͡ɸuŋ] /Ɂa.buŋ/ ‘bahay’

[Ɂim.p͡ɸuluj] /Ɂim.buluj/ ‘anak, bata’

Sa Hilagang Subanën naman, ang may tinig na panlabi na pasara /b/ ay nagiging pasutsot na [ꞵ] sa

pagitan ng dalawang patinig. Halimbawa:

/b/ → [ꞵ] / P_P

[gba.ꞵuj] ‘baboy’

[qsu:b] ‘damit’

[qsu:ꞵən] ‘damit niya’

[bəg.bəl] ‘tapon’

PAGE 5
At ang may tinig na velar na pasara ay nagiging pasutsot [ɣ] kung sinusundan ng patinig, maliban

na lamang kung ito ay sumusunod sa [ŋ].

/g/ → [ɣ] / __P, maliban kung

[gbə.ləg] ‘kasili’

[gbə.ɣas] ‘bigas’

[ŋni. ɣu] ‘bilao’

[ɣi.na.nud] ‘ulap’

[ɣu.mə.ꞵəq] ‘tumakbo’

[Ɂinəŋgat] ‘inanyayahan’

Sa Ginsalugën naman ang /j/ ay nagiging [z] o [ʒ] kung napapagitnaan ng dalawang patinig.

/j/ → [z] o [ʒ] / __P

[gba.ləj] ‘bahay’

[gba. lə.zu] ‘bahay ko’

[si.na.luj] ‘binili’

[si.na.lu.zu] ‘binili ko’

Sa mga wikang Mënubu, naririnig din ang mga tunog pasutsot na [ʝ] at [x].

Sa ilang mga wika sa hilagang Luzon, ang pasutsot na katinig na /h/ ay ginagamit hindi lamang sa

simula o sa gitna ng salita, pati na rin sa hulihan ng salita. At talagang maririnig ang pagbibigkas ng

tunog na ito. Tingnan ang dalawang halimbawa mula sa Ayangan Ifugao:

/maloh/ ‘dumaan’

PAGE 6
 /munɁamoh/ ‘maligo’

Sa hilagang Luzon, sa Sorsogon sa Bikol, sa Kagayanën sa Palawan, at Kalagan sa Mindanao may

pagilid na tunog na [ð˕]. Lumalapit o tuluyang lumalabas ang dulo ng dila sa pagitan ng itaas at

ibabang ngipin sabay pagpapalabas ng hangin sa gilid ng dila.

Tsart 5: Mga katinig mula Tsart 4 at [ð̞]

Ang mga halimbawa sa ibaba ay mula sa Guininaang Kalingga.

/l/ → [ð̞]

[Ɂɔ.ŋɔð̞] /Ɂɔŋɔl/ ‘ilong’

[Ɂi.t͡ʃuð̞] /Ɂidul/ ‘kulog’

[la.ð̞a.Ɂi] /lalaɁi/ ‘lalake’

[pʰjaɁ.ð̞uŋ] /baɁluŋ/ ‘kutsara’

PAGE 7
1.1.2 Patinig

Lima ang kinikilalang patinig sa luma at makabagong Balarila. Makikita ang mga ito sa Tsart 6.

Tsart 6: Mga patinig ng Filipino

Ngunit sa pinakabagong Ortograpiyang Pambansa (2013) kinikilala na ang isa pang sentral na

patinig (maliban sa mababang sentral) na mayroon ang maraming wika sa Filipinas. Idinagdag ito

sa Tsart 7 bilang gitna na sentral na patinig .

Tsart 7: Mga patinig mula sa Tsart 6 at ang patinig pëpët

Tinatawag ito na patinig pëpët at, sa ortograpiya, binibigyan ng letra na e na may patuldok

(dalawang tuldok sa itaas), malaki man ito na titik (Ë) o maliit (ë).

Ngunit, may iilang mga wika na ang nagkokontrast na mga sentral na patinig ay hindi lamang

dalawa kundi tatlo. Halimbawa nito ay ang Balangaw.

Tsart 8: Mga patinig ng Balangaw

PAGE 8
1.2 PANTIG

Sa Tagalog at marami pang wika sa Filipinas, ang tanging kayarian ng pantig ay katinig-patinig-

opsyonal na patinig o KP(K), na ang ibig sabihin ay, ang sentro ng pantig na isang patinig ay

palaging may kasamang katinig sa kaliwa/simula ng pantig at maaaring may kasamang katinig sa

kanan upang takpan ang pantig. Maaaring KP lamang o KPK.

KP(K) = KP o KPK

KPK.KP.KPK

/tam.ba.lan/

KP.KP.KP.KP

/Ɂa.li.ma.ŋu/

KPK.KPK

/Ɂis.daɁ/

Iba sa wikang Ingles na may salita halimbawa na react na kung bigkasin ay [ri.ᴂkt]. Ang unang

pantig ay nagsisimula sa katinig; ang pangalawa naman ay nagsisimula sa patinig. Marami sa mga

wika ng Filipinas, ang may pantig na nagsisimula rin sa patinig; maaari itong takpan ng katinig:

P(K), na ang ibig sabihin, maaaring P lamang o PK. Tingnan natin ang isang pares minimal mula sa

Boinën at isang halimbawa mula sa Tagbanwa.

P(K) = P o PK

KP.PK

/ta.ǝn/ ‘hot compress’ Boinën

/ta.Ɂǝn/ ‘bitag’

PAGE 9
 KP.KP.KP.KP.PK

/ma.ka.ga.ga.əm/ ‘makapangyarihan sa lahat’ Tagbanwa

Kung dahil sa pantig P(K), magkakasunod and hindi magkaparehong patinig, maaari ring

magkasunod and magkaparehong patinig. Halimbawa:

KP.KP.P

/Ɂa.bu.u/ [Ɂa.bu:] ‘usok’ Kamayu

[Ɂa.buu] ‘usok’

[Ɂa.bu] ‘abo’

KP.PK

/tə.əb/ [tə:b] ‘laki ng tubig dagat’ Tagbanwa

KP.KPK

/ba.as/ [ba:s] ‘buhangin’ Sebwano dialect

1.3 SISTEMANG SUPRASEGMENTAL

1.3.1 Diin

Tumungo naman tayo sa paggamit ng diin. May dalawang pamamaraan. Ang isa, ang kahulugan ng

salita ay nababatay sa kinalalagyan ng diin. Ito ang sistemang umiiral sa mga wika tulad ng Tagalog,

Hiligaynon, at Sebwano. Halimbawa:

['bu.haj] ‘búhay’ Tagalog

[bu.'haj] ‘buháy’

['pi.tu] ‘píto’ Sebwano

[pi.'tu] ‘7’

PAGE 10
 ['bu.hiɁ] ‘class dismissal’ Hiligaynon

[bu.'hiɁ] ‘buháy’

Sa isa naman, nahuhulaan ang kalalagyan ng diin. Maaaring lagi itong sa penultima (pangalawang

pantig mula sa kanan/hulihan), kung kaya, kapag nilalapian ang salita, nagbabago ang pantig na

kinalalagyan ng diin. Sa paglipat ng diin, hindi nagbabago ang salita. Tingnan ang halimbawa mula

sa dalawang wika.

['ta.luɁ] ‘sabi’ Hilagang Subanën

[ti.'na.luɁ] ‘sinabi’

[bi.'ta.laɁ] ‘wika’ Tagbanwa

[bi.ta.'laɁ.ta] ‘wika natin’

1.3.2 Pag-iimpit (glottalization)

Maliban sa paggamit ng diin, ang wika ay maaari ring gumamit ng tunog na impit bilang bahagi ng

suprasegmental na sistema ng wika. Sa maraming mga wika, ang impit ay isang mahalagang tunog,

isang katinig. May mga pares minimal (mga halimbawa sa ibaba) na magpapakita nito.

/bataɁ/ ‘bata’ Tagalog

/bata/ ‘uri ng damit’

/baliɁ/ ‘bali’ Hiligaynon

/bali/ ‘utang’

/balik/ ‘bumalik’

PAGE 11
Iba ito kaysa pag-iimpit o glottalization na tinutukoy dito. May mga wika tulad ng Tagbanwa na

mahuhulaan kung saan maririnig ang impit sa salita o sa pangungusap. Hulaan ninyo kung kailan

maririnig ang impit sa Tagbanwa sa ibaba. Ang ibig sabihin ng asterisk (*) ay mali ang

halimbawang nakasulat.

bitalaɁ ‘wika’

*Yang bitalaɁ ta Tagbanwa. ‘Ang ating wika ay Tagbanwa.’

Yang bitala ta TagbanwaɁ. ‘Ang ating wika ay Tagbanwa.’

Magayën yang bitalang TagbanwaɁ. ‘Maganda ang wikang Tagbanwa.’

*andiɁ ‘pangalan ng tao’

ɁandiɁ ‘pangalan ng tao’

2. Morpolohiya

2.1 NG TATLONG MALALAKING URI NG SALITA

Ang tatlong pinakamalaking uri ng salita sa wika ay pangngalan, pang-uri, at pandiwa. Mapapansin

sa mga halimbawa sa Balarila na ang pangunahing morpolohiya ng mga ito ay: ang mga pangngalan

ay payak, ang ibang pang-uri ay payak rin ngunit marami ang nilapian. Ang pandiwa naman ay

nilapian at nagtatambalan ang mga panlapi ayon sa kung nangyari o natapos na ba o hindi pa ang

galaw o estado na ipinapahayag ng pandiwa. Tingnan ang ílang halimbawa ng pangngalan, pang-

uri, at pandiwa sa Tagalog sa Tsart 9.

PAGE 12
Tsart 9: Morpolohiya ng tatlong uri ng salita sa Tagalog

Sa mga wikang Subanen naman, lahat ng tatlong malalaking uri ng salita, pati na ang pangngalan,

ay may nakakabit na morpema. Ang mga morpemang ito ay nagsisilbing pagkakakilanlan ng bawat

uri ng salita. Sa pangkalahatan, ang pangngalan ay may klitik na G=. Ang pang-uri ay may

morpolohiya na kahawig sa morpolohiya ng ibang pandiwa at meron din itong klitik na kaparehas

ng nakakabit sa mga pangngalan. Ang mga panlapi ng pandiwa ay nagtatambalan.

Tsart 10: Morpolohiya ng Hilagang Subanën

2.2 NG PANDIWA
Kalimitan, ang panlapi ng pandiwa ay nagsasaad ng tatlong impormasyon: transitivity, semantic

role ng pariralang ang o kapantay nito sa wika, at TAM o tense/aspect/mode. Tawagin nating

‘kailanan’ ang TAM. Pinag-iiba ng tense ang galaw ng nakaraan, kasalukuyan, at hinaharap. Pinag-

iiba naman ng aspect ang galaw na tapos na sa hindi pa tapos. At pinag-iiba ng realis-irrealis mood

ang galaw na nasimulan na sa hindi pa nasimulan.

PAGE 13
 Tingnan natin kung ano ang pinag-iiba ng mga panlapi ng pandiwa sa iba’t ibang wika. Ang

mga halimbawa sa Tsart 11 mula sa Makabagong Balarila. Ang galaw na nangyari na, tapos man o

nagpapatuloy sa kasalukuyan ay parehong nilalapian ng nag-. Pinag-iba lang ng pag-uulit ng unang

pantig ng salitang-ugat. Iba ang panlapi ng galaw na mangyayari pa, mag-.

Tsart 11: Morpolohiya ng pandiwa sa Filipino

Sa Hiligaynon, ang galaw na nangyari na, tapos man o nagpapatuloy pa ay nilalapian ng nag-, may

opsiyonal na karagdagang <a> kung nagpapatuloy sa kasalukuyan. Kung mangyayari pa ang galaw,

iba ang ginagamit na panlapi: ma-.

Tsart 12: Morpolohiya ng pandiwa sa Hiligaynon

Sa Subanen, miG- lang talaga ang panlapi kapag nangyari na ang galaw, tapos man o nagpapatuloy

pa. Kapag hindi pa nagsisimula, mǝG- ang panlaping ginagamit.

PAGE 14
Tsart 13: Morpolohiya ng pandiwa sa Hilagang Subanën

Ngunit sa Kankanaëy, ang galaw na tapos na ang siyang may ibang panlapi, nen- . Ang galaw na

nagyayari pa at hindi pa nasisimulan ay parehong may panlaping men-; may dugtong lang na pag-

uulit ng unang KPK ng salitang ugat ang panlapi ng galaw kung ito ay kasalukuyan pang nagyayari.

Tsart 14: Morpolohiya ng pandiwa sa Kankanaëy

Nakita natin na may dalawang sistema ang morpolohiya ng pandiwa. Sa isang sistema, pinag-iiba

ang mga galaw na totoo nang nangyari o nasimulan na, natapos man ito o hindi pa, sa mga galaw

na hindi pa nagyayari o nasimulan. Tinatawag ang sistemang ito na realis-irrealis mood. Sa isa

namang sistema, pinag-iiba ang mga galaw na nakompleto na at hindi pa. Tinatawag naman ang

sistemang ito na perfective-imperfective o completive-incompletive aspect. Sa alin mang sistema sa

PAGE 15
dalawa, maaaring idagdag ang senyas na nagpapatuloy o kasalukuyang nagaganap ang galaw na

pinapahayag ng pandiwa. Tinatawag ang karagdagang impormasyon na ito na progressive aspect.

3. Sintaksis
Sa larang naman ng sintaksis, pagtuonan natin ng pansin ang sistema ng pagmamarka ng mga

partisipante sa galaw o estado na pinapahayag ng sugnay na may pandiwa.

3.1 PAGMAMARKA
Dalawang pagmamarka ang titingnan: ang pagmamarka na makikita sa pariralang pangngalan at

ang mismong porma ng panghalip panao. Gumamit tayo ng diagnostic tool na S, A, at O sa

pagtukoy sa mga partisipante.

S para sa single, nag-iisang kinakailangang partisipante sa isang sugnay na intransitibo;

A para sa aktor, sa dalawang kinakailangang partisipante sa isang sugnay na transitibo, ang

partisipanteng gumawa ng aksiyon;

O para sa object, sa dalawang kinakailangang partisipante sa isang sugnay na transitibo,

ang partisipanteng naaapektuhan ng aksiyon.

May mababakas na pattern ang pagmamarka.

PAGE 16
3.2 TAGALOG

3.2 ILOKANO

PAGE 17
Pagtatapos
Marahil, ang panayam na ito ay pagbabalik-tanaw sa ilan at panimula naman sa iba. Panimulang

tingnan ang aspekto ng grammatika ng mga wika kung saan maaari silang magkakapareho at saan

naman magkakaiba. Nawa’y ang panayam na ito ay nakapagbigay sa inyo ng balangkas o template

para sa inyong sariling pananaliksik sa anumang wika sa bansa. At nawa’y, magiging daanan ang

pagsamasama natin dito upang masimulan ang pambansang pag-aambagan ng mga resulta ng

pananaliksik hinggil sa gramatika ng mga wika ng bansa sa pamumuno ng KWF.

PAGE 18