ნესტან სულავა

სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე სიცრუისა“ - სათაურის არსის შესახებ

(მეტაფორა, ალუზია, ენიგმა)

სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე სიცრუისას“, როგორც თხზულების სახელწოდების შესახებ,

სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოითქვა განსხვავებული შეხედულებები, რომლებიც, განსხვავების
მიუხედავად, საკმაოდ ამომწურავად ასახავენ თხზულების სათაურის არსს, მით უმეტეს, ილია
ჭავჭავაძის მიერ სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე სიცრუისას“ შესახებ გამოთქმული
თვალსაზრისის შემდეგ თითქმის არც არაფერი შეცვლილა მის გადასააზრებლად.
ჩემი განხილვის საგანია სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების მრავალგანზომილებიანი
სათაურის მეტაფორულობის, ენიგმურობის, ალუზიურობის კვლევა, რაზეც ადრე არ ყოფილა
ყურადღება გამახვილებული. „სიბრძნე სიცრუისა“, როგორც სათაური, ერთდროულად არის
ალუზიაც, ენიგმაც, მეტაფორაც, რომელთა მიხედვით თხზულების სათაური ადრინდელ
შეხედულებებზე უფრო სიღრმისეულად შეიძლება გავიაზროთ. დასადგენია თხზულების
სათაურის მრავალმხრივი მიმართების საკითხი იმ სხვა თხზულებათა სათაურებთან, რომელთა
სახელწოდებებში „სიბრძნეზეა“ ყურადღება გამახვილებული. განსაკუთრებული მნიშვნელობა
უნდა მიენიჭოს მეტაფორულ და სიმბოლურ აზროვნებას, ალუზიებისა და ენიგმების გამოვლენას.
სწორედ მათი მეშვეობით იქნება შესაძლებელი მემკვიდრეობითობის, ტრადიციულობისა და
ინოვაციურობის მნიშვნელობა სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე სიცრუისას“, როგორც
თხზულების სახელწოდების, რაობა-რაგვარობის გამოსავლენად.
სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურის ხელნაწერებში შეინიშნება ვარიანტული
სხვაობა. ხელნაწერთა უდიდეს ნაწილში დასაწყისში იკითხება: „წიგნი სიბრძნე სიცრუისა,
ნათქუამი სულხან ორბელიანისა ჟამსა სიჭაბუკისა თვისისასა“ (6, გვ. 261), რომლის შესახებ
სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ იგი უფრო გვიანდელ ხელნაწერებში დასტურდება.
ნაწილს მხოლოდ ასეთი წარწერა აქვს: „წიგნი სიბრძნე სიცრუვისა“, ნაწილს: „სიბრძნე სიცრუისა“.
ვარიანტთა ნაირსხვაობამ გამოიწვია აზრთა სხვადასხვაობა სათაურის გააზრების შესახებ.
უწინარეს ყოვლისა, საყურადღებოა ის საკითხი, რატომ მისცა სულხან-საბა ორბელიანმა თავის
წიგნს ასეთი სათაური, ან მისცა კი ეს სათაური თხზულების ავტორმა და სახელწოდება
ავტორისეული თუ არ არის, რატომ დამკვიდრდა იგი გადამწერთა მიერ ხელნაწერულ ტრადიციაში;
საინტერესოა ისიც, თუ რა აკავშირებს სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურს
განსხვავებულ დროში შეთხზულ ნაწარმოებთა სახელწოდებებთან, რომლებშიც ასევე „სიბრძნეა“
აღნიშნული: „სიბრძნე სოლომონისი“, „სიბრძნე ისუ ზირაქის ძისა“, „სიბრძნე ბალაჰვარისა“,
„სიბრძნე სისულელისა“; რა მსგავსება-განსხვავებები შეინიშნება მათ შორის? უკვე აღვნიშნეთ, რომ
სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურის თაობაზე საკმაოდ მდიდარი სამეცნიერო
ლიტერატურა არსებობს. დავიმოწმებ ყველაზე მნიშვნელოვან და არსებით შეხედულებებს,
რომლებიც სათაურის ვარიანტული სხვაობასაც ემყარება: „სიბრძნე სიცრუისა“, „წიგნი სიბრძნე-
სიცრუისა“, თუ „წიგნი სიბრძნისა და სიცრუისა“.

1
 საკითხს პირველი შეეხო ალექსანდრე ცაგარელი, რომელმაც 1873 წელს „სიბრძნე სიცრუისას“
დაუჭირა მხარი (28, გვ. 100), ხოლო 1878 წელს განაცხადა, რომ თხზულების სათაურია „წიგნი
სიბრძნე-სიცრუისა“ (29, გვ. 120). მისი შეხედულებები გაიზიარა დევიდ ლენგმა საგანგებოდ
სათაურისათვის მიძღვნილ სტატიაში (17, გვ. 159-167).
კორნელი კეკელიძემ ალ. ცაგარელის მიერ მეორედ შემოთავაზებული სათაურის ვარიანტი
მიუღებლად მიიჩნია და აღნიშნა, რომ სათაურში გაიაზრება მოგონილ, ცრუ ამბებში ჩაქსოვილი
სიბრძნე, ანუ იგავ-არაკებით მოთხრობილი სიბრძნე. ვარაუდის სახით გამოთქვა შემდეგი
მოსაზრება: „გამორიცხული არაა, რომ თვით სახელწოდება კრებულისა „სიბრძნე-სიცრუისა“
მოგონილია „ვარლაამისა და იოასაფის“ წიგნის მიხედვით, რომელსაც ქართულად „სიბრძნე
ბალაჰვარისა“ ეწოდება“ (15, გვ. 301; 16, გვ. 455-456). კ. კეკელიძის შეხედულება სიბრძნისა და
სიცრუის გააზრების შესახებ გაიზიარეს ალექსანდრე ბარამიძემ (10, გვ. 257), ლევან მენაბდემ (21, გვ.
14), გიორგი ლეონიძემ, რომელმაც 1957 წელს სწორედ ამ სათაურით გამოსცა ეს წიგნი (18), და
გიორგი ალიბეგაშვილმა (8, გვ. 230-231). გ. ალიბეგაშვილმა სათაურს დაუკავშირა სულხან-საბა
ორბელიანის თხზულების იგავური ალეგორიზმის ხერხის გამოყენება, ხერხისა, რომელიც ძველ
ქართულ მწერლობაში გავრცელებული სიმბოლურ-ალეგორიული გამოხატვის ერთ-ერთი
უმნიშვნელოვანესი ფორმაა.
გაიოზ იმედაშვილმა ხელნაწერთა ნაწილში არსებული ვარიანტი გაიზიარა - „წიგნი სიბრძნე-
სიცრუისა“ და ახსნა, რომ ესაა წიგნი სიბრძნისა და სიცრუისა, რადგან იგავ-არაკების ნაწილში
სიბრძნეა ასახული, ხოლო ნაწილში - სიცრუე (14, გვ. 309).
საინტერესო მოსაზრება გამოთქვა შალვა ნუცუბიძემ, რომელმაც ფილოსოფიურად განმარტა
თხზულების სათაური და აღნიშნა, რომ „სიბრძნე-სიცრუისა“ გულისხმობს შეცნობილ სიცრუეს, ანუ
სიცრუის სიცრუობის შეცნობას, რაც ძველბერძნულ სააზროვნო სისტემებში, განსაკუთრებით
სოკრატულ დიალექტიკაში, სიბრძნის საწყისად მიჩნეულია სიცრუის, როგორც სიცრუის, ცოდნა,
რაც სულხან-საბა ორბელიანისათვის ნაცნობია (22, გვ. 255). ფაქტობრივად, შალვა ნუცუბიძის
თვალსაზრისი ძირითადად ილია ჭავჭავაძის შეხედულებას მიჰყვება, თუმცა, იგი მაინც
დამოუკიდებელი შეხედულებაა, ახლებური ინტერპრეტაციაა, რადგან მეცნიერის აზრით, „სიბრძნე
სიცრუისა“ სიბრძნეს, სიცრუეში მოცემულ სიბრძნეს გულისხმობს, ხოლო ეს სიცრუე შეცნობილია,
რის გამოც იგი სწორ თვალსაზრისადაა უკვე ქცეული.
იოსებ მეგრელიძემ ილია ჭავჭავაძისეული შეხედულება გაიზიარა და განაცხადა, რომ უნდა
ვწეროთ „სიბრძნე სიცრუისა“, რადგან მასში მოგონილი ამბავი, სიცრუე იგულისხმება და მასში
სიბრძნეა ჩაქსოვილი (20, გვ. 4). ი. მეგრელიძის შეხედულება მიუღებლად მიიჩნია რევაზ თვარაძემ
და გ. იმედაშვილის თვალსაზრისი განავრცო. მისი შეხედულებით: „ქრისტიანული
მსფლმხედველობის თანახმად, სიცრუე მხოლოდ და მხოლოდ სატანის საუფლოა. მართლმორწმუნე
ქრისტიანისათვის სიცრუეში არასგზით არ შეიძლება იპოვებოდეს თუნდაც ნატამალი სიბრძნისა.
ფორმა „წიგნი სიბრძნე-სიცრუისა“ წარსულისაგან, ყველა ნიშნის მიხედვით - ნაწარმოების
ავტორისაგან ნაანდერძევი ერთადერთი სათაურია და სწორედ რომ არავითარ ცვლილებას არ
საჭიროებს“ (13, გვ. 3).
ლევან ბრეგაძემ სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურის გააზრება მიმეტური და
ანტიმიმეტური პრინციპების თეორიას დაუკავშირა და აღნიშნა, რომ მიმეტურია ის ნაწარმოები,

2
რომელშიც ასახულია ამბავი, რომელიც რეალურად შეიძლებოდა მომხდარიყო; ანტიმიმეტური - ის
ამბავი, რომელიც სინამდვილეში არ შეიძლებოდა მომხდარიყო. ამიტომ ლ. ბრეგაძის აზრით,
„სიბრძნე სიცრუისა“ ანტიმიმეტურია, რადგან ესენია იგავ-არაკები, რომლებშიც ბრძნული,
მახვილგონივრული მისტიფიკაციები, ბრძნულად მოფიქრებული სიცრუეა გამოყენებული;
სათაური სიცრუის სიბრძნეს გულისხმობს (11, გვ. 90). თეიმურაზ დოიაშვილმა პლატონურ
თეორიულ-ფილოსოფიურ კონცეფციას დაუკავშირა და აღნიშნა, რომ „სიბრძნე სიცრუისა“
გამონაგონში, „სიცრუეში“ ზნეობრივი აზრის, „სიბრძნის“ ჩადების პლატონური გაგებაა
მოსააზრებელი (12, გვ. 26).
საგანგებოდ ბოლოსთვის შემოვინახეთ ილია ჭავჭავაძის შეხედულება, რომლის მიხედვით
სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურის არსი ყველაზე ზუსტადაა განმარტებული.
მოვიხმობთ ამონაწერს, რომელიც საკმაოდ ვრცელია: „საბა ორბელიანმა რომ თავისი ზღაპრები
დასწერა, სიბრძნე სიცრუის წიგნი დაარქვა. მე ხშირად დავფიქრებივარ ამ უცნაურ სახელს წიგნისას.
მართლაც, სადაც სიბრძნეა, იქ სიცრუეს რა ხელი აქვს? სიბრძნესთან სიცრუე რა მოსატანია? რა
სიტყვის მასალაა? რა უგავთ ერთმანეთსა? საბა ორბელიანი _ ეს ბრძენი, დარბაისელი კაცი, რათ
იკადრებდა სიბრძნეში გაერია სიცრუე? ან რა სახარბიელო სახელია სიცრუე? მე ვფიქრობ, რომ საბა
ორბელიანს ამის თქმა უნდოდა: მე ზღაპარს გეუბნები და სიბრძნეს კი გამცნებო _ ზღაპარი
მოგონილი ამბავია, არამართალი, მაშასადამე, სიცრუეა. ის სიცრუე კი არა, რომელიც სწამლავს და
ჰშხამავს ადამიანს და სიცრუის მთქმელს უფრო სთხრის და აუწმინდურებს, ვიდრე სხვას. ის
სიცრუე კი არა, რომელსაც აუღია ურცხვად თავი და ქურდულად იკბინება გესლიან მორიელსავით
და რომელიც ასე საზიზღარია და სამართლიანად დევნილი ყოველ პატიოსან კაცისაგან. საბა
ორბელიანის სიცრუე ზღაპარია, იგავია, არაკია. იგავი, არაკი, ზღაპარი ამისთანა სახეა, კანია აზრისა,
რომელიც საჭკუო და საზნეო ჭეშმარიტებას ზედმიწევნით გვიხატავს ხორცშესხმულად, ჭკუას
გვასწავლის, გვარიგებს, ზნეს გვიწურთნის, ავსა და კარგს გვანიშნებს ერთმანეთში გასარჩევად. საბა
ორბელიანის სიცრუე ... უცოდველია, უმწიკვლოა, უბოროტოა, უბრყვილოა. იგი ნამუსიანია, არც
არავისა ჰმტრობს, არც არავისა ჰგმობს. ამაზე მეტსაც ვიტყვით, იგი მადლიანია იმ მხრით, რომ
აზრის ამხსნელია, მაუწყებელია, გაგების გზა და ხიდია, ცოცხალი ხატია, ხელთქმნილი დიდის
გრძნეულებით. ... სიბრძნეც არის და სიცრუეც. სიცრუე თვითონ ამბავია, სიბრძნე - შიგ ჩასახული
აზრია“ (26, გვ. 177-178).
ბოლო ხანებში სათაურის საკითხი განიხილეს ივანე ამირხანაშვილმა და რუსუდან ცანავამ. ი.
ამირხანაშვილის აზრით, „სათაური - „სიბრძნე სიცრუისა“ - ეს არის გამოცანა, რომელიც მუდმივი
ამოხსნა-გამოცნობის რეჟიმში „მუშაობს“, ისევე, როგორც თითოეული იგავ-არაკი, რომლის მორალი
სუბლიმირდება შეკითხვად იმისათვის, რათა მას უპასუხოს მკითხველის გონებამ“ (9, გვ. 242).
რუსუდან ცანავამ „სიბრძნე სიცრუისა“ ქარაგმულ სათაურად გაიაზრა და ჰერმენევტიკული
მეთოდოლოგიური თვალთახედვით განიხილა (25, გვ. 254-309).
ჩვენი აზრით, „სიბრძნე სიცრუისა“, როგორც თხზულების სათაური, ერთდროულად არის
ალუზია, ენიგმა, მეტაფორა.
თხზულების სათაური რომ ალუზიაა, ამას შემდეგი გარემოება მიუთითებს: ვიდრე „სიბრძნე
სიცრუისა“ შეიქმნებოდა, წინარელიტერატურულ ტრადიციებში სამი თხზულების, ძველი აღთქმის
ორი წიგნისა და ერთი ჰაგიოგრაფიულ-მისტიკური თხზულების, სახელწოდებებს აერთიანებს

3
სიტყვა „სიბრძნე“. ესენია: „სიბრძნე სოლომონისი“, „სიბრძნე ისო ზირაქის ძისა“ და „სიბრძნე
ბალაჰვარისა“. ამათ შეიძლება დავამატოთ ერაზმუს როტერდამელის თხზულება „სიბრძნე
სისულელისა“, რომლის სათაურიც აგრეთვე მეტაფორულია (აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ თხზულება
სხვაგვარადაც მოიხსენიება - „ქება სისულელისა“). მათზე, როგორც სათაურებზე, ყურადღება
შევაჩერეთ იმის გამო, რომ ყველგან ყურადღება გამახვილებულია სიტყვაზე „სიბრძნე“. ამ
თხზულებათა სათაურებში სიბრძნე დაკავშირებულია კონკრეტულ პიროვნებასთან, ბიბლიურ
წინასწარმეტყველებთან - სოლომონთან და ისო ზირაქის ძესთან (სხვა საკითხია, თუ ვინ არიან ამ
არაკანონიკურ თხზულებათა ავტორები და როდის შეიქმნა ისინი, რაც ჩვენი განხილვის საგანი არ
არის. შესაბამისად, ჩვენთვის განსაკუთრებული ღირებულებისაა მესამე თხზულების
სახელწოდება), ქრისტიანული რელიგიის მქადაგებელთან, ბალაჰვართან, რომელიც ქრისტიანულ
სიბრძნეს გადასცემს ტახტის მემკვიდრეს იოდასაფს, ინდოეთის მეფის, აბენესის ძეს. სულხან-საბა
ორბელიანის თხზულების სათაური წინამორბედ ავტორთა თხზულებების სათაურთაგან იმით
განსხვავდება, რომ მასში რომელიმე კონკრეტული პიროვნების სიბრძნეზე კი არაა საუბარი, არამედ,
ილია ჭავჭავაძის შეხედულების მიხედვით, გამონაგონის, ადამიანის ფანტაზიით შექმნილ-
შეთხზულ სიუჟეტში ჩადებულ სიბრძნეზე, რომელიც საღვთო სიბრძნესაც მოიცავს და საეროსაც. აქ
თავს იჩენს სინამდვილისა და მხატვრული ასახვის მიმართებათა საკითხი. ამ მხრივ უაღრესად
მნიშვნელოვანია მეფის სახის მხატვრული გააზრება და მისი მიმართება რეალობასთან, რადგან
მეფის სახის მოდელი ბიბლიურ, ძველი აღთქმის მოძღვრებაში შემუშავდა და ჰიპოდიგმურ ხატ-
სახედ ჩამოყალიბდა შემდგომი ხანის ლიტერატურული ნაწარმოებებისათვის; მეფის ბიბლიური
მოდელის კვალი თვალნათლივ შეინიშნება რეალურ მეფეთა სახეებში.
დასახელებულ თხზულებათაგან განსხვავებულია ერაზმუს როტერდამელის „სიბრძნე
სისულელისა“ (4), რომლის სათაურმა სამეცნიერო ლიტერატურაში ყურადღება მიიქცია და
რომელიც ძირითადად ახსნილია, როგორც წიგნი იმის შესახებ, როგორ შეიძლება სიცრუით,
გამონაგონით ჭეშმარიტი საღვთისმეტყველო სიმაღლეების წვდომა.
„სიბრძნე სიცრუისაში“ „სიბრძნე“ განსხვავებულად აღიქმება, იგი ფილოსოფიურ-
საღვთისმეტყველო და პოეტური შინა-არსის მომცველია. თხზულებათა ამგვარი სახელდების
საფუძველი ბიბლიურ წიგნებში იძებნება; ამიტომაა იგი სათაური-ალუზია. რაც შეეხება ბიბლიურ
სახელდებებს - „სიბრძნე სოლომონისა“ და „სიბრძნე ისო ზირაქის ძისა“, მიუხედავად იმისა,
ეკუთვნის თუ არა ისინი სოლომონსა და ისუ ზირაქის ძეს, ისინი მაინც ჰიპოდიგმურ მხატვრულ-
ესთეტიკურ ფუნქციას ასრულებენ ქრისტიანული ხასიათის თხზულებათა სათაურებად „სიბრძნე
ბალაჰვარისას“ და „სიბრძნე სიცრუისას“ წოდებისათვის, ე. ი. ისინი ერთმანეთის მიმართ
ჰიპოდიგმურ-პარადიგმულია, რაც უკვე მოწმობს იმას, რომ თხზულებათა სათაურები პოეტურია
და სახისმეტყველებითი თვალსაზრისითაა განსახილველი. განსხვავება თვალში გვეცემა: სულხან-
საბა ორბელიანის თხზულების მეტაფორულ-ენიგმური და ალუზიური შინა-არსის მქონე
სახელწოდებაში „სიბრძნე სიცრუისა“ ჩანს არა პიროვნების სახელი, არამედ მასში საზოგადო
სახელის არსია ჩაქსოვილი. „სიბრძნე ბალაჰვარისას“ სათაურის არსი გამჭვირვალე და ნათელია, იგი
კვალდაკვალ მიჰყვება ბიბლიურ თხზულებათა სახელდების ტრადიციას, ხოლო სულხან-საბა
ორბელიანის თხზულების სათაური ამ კვალს კიდეც მიჰყვება და კიდეც განხსხვავდება მათგან, რის
გამოც საგანგებო დაკვირვებას უთუოდ მოითხოვს.

4
 სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურში ლექსიკური ერთეული „სიბრძნე“ იმის
ცოდნაზეც მიგვითითებს, რომ სიბრძნე ადამიანის მიერ აქა-იქ ხეტიალით, მათ შორის, სკნელებში
ხეტიალითაც, მოიპოვება, ესაა ჭეშმარიტების ძიებისა და შეცნობის პროცესი. თხზულების შინაარსი,
სიუჟეტი, კომპოზიციური აგება და ამბის მსვლელობაც ამას მოწმობს. „სიბრძნე სიცრუისას“ ამბებიც,
პერსონაჟებიც გამონაგონია, ლეონის მიერ შემოვლილი ქვეყნები გამონაგონიცაა და რეალურიც,
ყოველივე ეს სათაურს უკავშირდება, იგი გამონაგონში, ცრუ ამბავში ჩაქსოვილ სიბრძნეს
გულისხმობს. სიცრუე, გამონაგონი ამბავი კი შეიძლება მოხდა, ხდებოდეს ან მოხდეს; მაგრამ
შეიძლება არც მოხდეს. სიცრუის, გამონაგონის საშუალებით შესაძლებელია სიბრძნის მოპოვება.
სულხან-საბა ორბელიანმა თხზულების სათაურის ორივე კომპონენტი - „სიბრძნე“ და „სიცრუე“ -
განმარტა. „სიცრუის“ შესახებ დავიმოწმებთ თვით სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონს,
რომელშიც ლექსიკოგრაფიული თვალსაზრისით, რასაც არსობრივი მნიშვნელობა ენიჭება,
ტყუილის სამი სახეობაა გამოყოფილი: 1. სიცრუე, 2. ცილისწამება და 3. ჭორი: „ტყუვილი
განიყოფების სამად: ცრუობად, ცილად და ჭორად. სიცრუ(ვ)ე არს სრულიად ტყუილი იყოს; ცილი
არს შეწამებული და მსგავსი ტყუვილისა; ხოლო ჭორი არს, რა ამბავი გაისმას და ჰამბვის მომღები
არა საცნაურ იყოს და რცა ჰამბვისა მის ჭეშმარიტობა იცოდეს“ (7, გვ. 151). ვარიანტში ნათქვამია:
„სიცრუვე არს, რომელი სრულიად ტყუვილი იყოს და არარა ერიოს მას შინა სიმართლისა ნაწილი;
ხოლო ცილი არს ტყუვილი შეწამებული მსგავსიერი; ხოლო ჭორი ესე არს, რომელ ჰამბავი რამე
და(ჰ)ვარდეს და ამბვისა მომღები კაცი არა ჩნდეს და არვინ იცოდეს ჰამბავი იგი, მართალი არს ანუ
ტყუვილი“ (7, გვ. 151). საბასეული განმარტებით, სიცრუე ის ტყუილია, რომელშიც სიმართლის
ნატამალი არ ურევია, ე.ი. მთლიანად ადამიანის გამონაგონია, რომელიც მხატვრულ ნაწარმოებებში
ჟანრული მრავალფეროვნებით მჟღავნდება.
„სიბრძნე“, როგორც საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური ტერმინი, სხვადასხვა მნიშვნელობით
გამოიყენება; იგი არის: 1. საერო და საღვთისმეტყველო სიბრძნე, კაცობრიობის მიერ მისი არსებობის
მანძილზე სულიერი, ინტელექტუალური, ფიზიკური შრომის შედეგად გამოცდილებით
მოპოვებული; 2. საღვთო სახელი; 3. ღვთის თვისება, როგორც სამყაროს შექმნის საფუძველი; 4.
წმინდანთა სიმბოლური სახელი.
ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო ლიტერატურა სიბრძნის ორგვარ გაგებას განარჩევს:
საღვთო სიბრძნესა და გარეშე, ანუ საერო სიბრძნეს, რომელსაც ზოგჯერ წარმართულსაც უწოდებენ.
საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში „სიბრძნე“ რამდენიმე ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო
ტერმინით გამოიხატება. ორგვარი სიბრძნის არსის განხილვას საკმაოდ მდიდარი სამეცნიერო
ლიტერატურა მიეძღვნა.
უწინარეს ყოვლისა, მცირეოდენი ექსკურსი რელიგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთმიმართების
შესახებ. ყოველი ეპოქის ფილოსოფოსები და ღვთისმეტყველი წმინდა მამები მსჯელობდნენ
სიბრძნისაკენ მარადიული ლტოლვის, შეუნელებელი სწრაფვის აუცილებლობაზე, თუმცა,
სწამდათ, რომ არსის, არსების საბოლოო წვდომა შეუძლებელია. ამიტომ ახალ აღთქმაში მას
საიდუმლო სიბრძნე ეწოდა: „სარწმუნოებაჲ ეგე თქუენი არა იყოს სიბრძნითა კაცთაჲთა, არამედ
ძალითა ღმრთისაჲთა. ხოლო სიბრძნესა მას ვიტყჳ სრულთა მათ მიმართ, სიბრძნესა არა ამა
სოფლისასა, არცაღა მთავართასა მას ამის სოფლისასა, რომელნი განქარვებად არიან, არამედ ვიტყჳ
ღმრთისა სიბრძნესა, საიდუმლოსა მას დაფარულსა, რომელ-იგი პირველადვე გამოაჩინა ღმერთმან

5
უწინარჱს საუკუნეთა სადიდებლად ჩუენდა“ (I კორ. 2, 5-7). სიბრძნის დაფარულობა მის
მიუღწევადობას, ადამიანისაგან მის „გამოუკულეველებას“, „გამოუთქუმელობას“, მოუსმენელობას,
შეუცნობლობას ნიშნავს; იგი მხოლოდ ღვთის ნებით, განგებით განცხადდება ადამიანის წინაშე.
ღვთისმეტყველ წმინდა მამათა მოძღვრებების მიხედვით, სიბრძნის დაფარულობა, ადამიანის
გონებისათვის მისი მიუწვდომლობა არ ნიშნავს უმაღლესი ჭეშმარიტების, არსის არარსებობას. ამით
მხოლოდ ის მოინიშნება, რომ ადამიანის გონებაა შემოფარგლულ-შემოზღუდული.
რელიგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთმიმართების განსაზღვრისას წმ. იოანე დამასკელმა
ფილოსოფიის რელიგიისადმი დაქვემდებარებას მიანიჭა უპირატესობა. რა თქმა უნდა, ეფრემ მცირე
თავისი სულიერი წინაპრის კვალს მიჰყვა და ფილოსოფიის მიმართ რელიგიის უპირატესობა
აღიარა. ეფრემის სიტყვებია: „არცა საღრამატიკოსთა, არცა საფილოსოფოსთა, არამედ...
პირველდამაშურალთა თარგმანთა წიგნთაგან განვისწავლენით“ (20, გვ. 56). მაგრამ ამ შემთხვევაში
იგი მსჯელობს ფილოსოფიის აუცილებელ საჭიროებაზე რელიგიისათვის, რელიგიის
არასრულყოფილებაზე ფილოსოფიის გარეშე. მაშასადამე, ფილოსოფია განიხილება არა მხოლოდ
როგორც დამხმარე რამ, არამედ როგორც აუცილებელი გზა უმაღლესი სიბრძნის მისაღწევად და
საწვდომად (23, გვ. 260-261). ქართული ქრისტიანული რელიგიურ-ფილოსოფიური აზროვნების
ჩამოყალიბებასა და განვითარებაში უაღრესად მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს XI-XII
საუკუნეების უდიდესმა ქართველმა მოაზროვნეებმა ეფრემ მცირემ, არსენ იყალთოელმა, იოანე
პეტრიწმა. ეფრემისთვის, ისევე როგორც შუა საუკუნეების ყველა მოაზროვნისათვის, ნაწარმოების
ჭეშმარიტი შინაარსი საღვთო შინაარსი იყო. საღვთისმეტყველო წყაროებსა და სამეცნიერო
ლიტერატურაში საღვთო შინაარსის წვდომის შესახებ ურთიერთგანსხვავებული მოსაზრებები
არსებობდა. ეფრემ მცირემ მოგვცა საღვთო შინაარსის გამოხატვის ურთიერთგანსხვავებული
ფორმების თავისებური დახასიათება. ფსალმუნთა კატენების შესავალში მან გამოყო ნაწარმოების
შინაარსის გააზრების ორი სახეობა: „განმარტებითი“, ანუ ნაწარმოების შინაარსის პირდაპირი
აზრით გაგება, და „სახისმეტყველებითი“, ანუ ნაწარმოების ალეგორიული შინაარსის ამოცნობა.
ქრისტიანულ რელიგიურ-ფილოსოფიურ სისტემაში უმაღლესი სიბრძნის შემეცნების საკითხის
კვლევისას ვ. ლოსკიმ ამ თვალსაზრისით ორი მიმართულება გამოყო: ერთნი, რომელსაც კლიმენტ
ალექსანდრიელი ედგა სათავეში, მთლიანად უარყოფდნენ უმაღლესი სიბრძნის, არსის წვდომის
შესაძლებლობას; მეორენი _ ამონიოს საკასი, პლოტინე, ორიგენე, ფსევდო-დიონისე არეოპაგელი _
აღიარებდნენ, რომ უმაღლესი სიბრძნე თავისი ბუნებით კი არ არის მიუწვდომელი, არამედ
ადამიანური ბუნების შეზღუდულობის გამო. აქედან გამომდინარე, უმაღლესი ჭეშმარიტების
წვდომის შესაძლებლობა დასაშვებად მიაჩნდათ, რაც თვითსრულყოფის, თეოზისის გზას
უტოვებდა ადამიანს (27, გვ. 196), და რომლის საფუძველსაც სახარებისა და ფსალმუნთა სიტყვები
წარმოადგენდა: „გამოჩინებული და დაფარული სიბრძნისა შენისა გამომიცხადენ მე“ (ფს. 50, 8); „არა
არს დაფარული, რომელი არ გამოჩნდეს“ (მათე, 10, 26); „არცა დაფარული რაჲ არს, რომელი არა
გამოჩნდეს“ (მრ. 4, 22); „არა არს დაფარული, რომელი არა გამოცხადნეს“ (მრ. 4, 22; ლ. 8, 17; 12, 2);
„სიბრძნემან ღმრთისამან თქუა“ (ლ. 11, 49).
რელიგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთდამოკიდებულების ეფრემისეული შეხედულებების
განსაზღვრისას შ. ნუცუბიძემ აღნიშნა, რომ მათი შერწყმა აუცილებელი იყო, თუმცა, იქვე მის მიერ
გამოთქმულ საწინააღმდეგო თვალსაზრისსაც ვხვდებით (22, გვ. 11-22). ამავე საკითხს შეეხო რ.

6
სირაძე, რომელმაც რელიგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთდამოკიდებულების ეფრემისეული
შეხედულებები განმარტა: „ეფრემის აზრი, რომ რელიგიური სიბრძნე ვერ იქნება სრულყოფილი
ფილოსოფიის გარეშე, არ უნდა გულისხმობდეს მხოლოდ ფილოსოფიის დამხმარე მნიშვნელობის
აღნიშვნას. ჩვენი აზრით, აქ აქცენტირებულია ფილოსოფიური დასაბუთების აუცილებლობა
საეკლესიო თავებისათვის. საეკლესიო თავებში მოცემული დოგმები შეიძლება მივიღოთ რწმენით.
მაგრამ ეს ვერ იქნება სრულყოფილი. ვერ იქნება სრულყოფილი არა თავისთავად, მათი
ჭეშმარიტების თვალსაზრისით (ამაში ეჭვის შეტანა ეფრემის მიერ სრულიად გამორიცხულია),
არამედ ჩვენთვის: ჩვენი გაგება არ იქნება სრულყოფილი“ (23, გვ. 259). შეიძლება ითქვას, რომ
რელიგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთდამოკიდებულების პრობლემა საღვთისმეტყველო
ლიტერატურაში მიჩნეულია, როგორც ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფენომენი სიბრძნის, როგორც
საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური ტერმინის, შინა-არსის ასახსნელად.
წმ. იოანე დამასკელი ამ სიტყვის ბერძნული შესატყვისის კვალობაზე აღნიშნავდა, რომ
ფილოსოფოსობა არის სიბრძნის სიყვარული: „ფილოსოფოსობაჲ არს სიყუარული სიბრძნისაჲ,
ხოლო სიბრძნე ჭეშმარიტი ღმერთი არს“ (5, გვ. 52: 6). წმ. იოანე დამასკელი ერთმანეთს ადარებს
მეცნიერებასა და სიბრძნეს, განმარტავს მათ და უპირატესობას სიბრძნეს ანიჭებს: „სიბრძნე ესრეთ
ჰმატს მეცნიერებასა, რამეთუ მეცნიერებაჲ არს ცნობაჲ ხილულთაჲ, ხოლო სიბრძნე არს, რა
ხილულნიცა უწყოდნის და უხილავთაცა მეცნიერ იყოს და ვითარმედ ხილულნი ესე დაჴსნად,
ხოლო უხილავნი იგი დაუჴსნელ არიან“ (5, გვ. 12). წმ. იოანე დამასკელის ნააზრევი გვეხმარება
სიბრძნის არსის განსაზღვრაში და გვაფიქრებინებს, რომ ცოდნა თვალით ხილულს ემყარება, ხოლო
სიბრძნე - თვალით ხილულსაც და, უპირატესად კი, თვალით უხილავს. ესაა სიბრძნის უმთავრესი
უპირატესობა სხვა თვისებებთან.
სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების სათაურში სიბრძნე ორგვარ სიბრძნეს უნდა
გულისხმობდეს: საღვთო სიბრძნესა და გარეშე, ანუ საერო სიბრძნეს.
დასკვნის სახით:
„სიბრძნე სიცრუისა“ სათაური-ალუზიაა, რადგან იგი წინარელიტერატურული ტრადიციების
არსებობაზე მიგვანიშნებს და თითოეულ მათგანთან კავშირს ამყარებს. საზოგადოდ უნდა
აღინიშნოს, რომ ალუზია ავტორის სუბიექტურ თვალთახედვას მოიცავს და მკითხველის
განათლებულობაზეა ორიენტირებული, რადგან იგი აღმქმელისათვის ავტორის მიერ მხატვრულ
ნაწარმოებში დანახული და აღქმული სამყაროს ხატის ამოკითხვის ენობრივი საშუალებაა. მისი
მიხვედრა საკმაოდ რთული ინტელექტუალური და სულიერი პროცესია, რაც მკითხველისაგან
მოითხოვს მწერლის ჩანაფიქრის თხზულებაში ასახვის წვდომის უნარს. თხზულების სათაურის
ალუზიურობა სათაურიდან დაწყებული მთელ ნაწარმოებში ვლინდება.
„სიბრძნე სიცრუისა“ სათაური-ენიგმაა, მისი არსი გამოსაცნობია და პერსონაჟთა სახეებიც
თხზულების მსვლელობისას თანდათანობით წარმოჩნდება მკითხველის თვალწინ. არისტოტელეს
შეხედულებით, როცა სათქმელი მკითხველს მეტაფორით მიეწოდება, იგი გამოცანაცაა და ენიგმაც.
ენიგმური აზროვნების მიზანია არა-ჩვეულებრივი, გასაიდუმლოებული სახეებით ჭეშმარიტების
წარმოჩენა. სიცრუის სიბრძნე, გამონაგონის სიბრძნე ენიგმაა, რომელიც მკითხველმა უნდა
გამოიცნოს და თვით სულხან-საბა ორბელიანის თხზულების ყველა პერსონაჟის მხატვრულ სახეშია
განსახოვნებული. გამოსაცნობია სათაური, როგორც ერთი მთლიანობა, და ასევე მასში გამოხატული

7
ცალკეული ლექსიკური ერთეულით გამოთქმული სიტყვის სემანტიკა, რომელთა გათვალისწინების
გარეშე ადამიანის დასაზღვრული გონებისათვის შეუძლებელია მისი სრულყოფილი გააზრება.
„სიბრძნე სიცრუისა“, როგორც სათაური, სათაური-მეტაფორაა, რადგან დროისა და სივრცის
თვალსაზრისით აქ ასახული მოქმედება ვერტიკალურ-ჰორიზონტალურია და მთელ სამყაროს
სწვდება. იგი ასოციაციურ, კონტრასტულ მხატვრულ აზროვნებას ემყარება და რომელიც ღრმა
ესთეტიკური ფუნქციისა და დროსივრცული პოეტიკის მომცველია. მასში, როგორც სათაურში,
გრძნობად-კონკრეტული საგნიდან, მისი თვისებებიდან მომდინარე აზრი ცნობიერდება, რაც
მეტაფორულობის საფუძველს ქმნის. კონტრასტულობა პერსონაჟთა ხასიათების, თვისებების
წინააღმდეგობრიობას ემყარება, ამიტომ სათაური მთავარი პერსონაჟების წინააღმდეგობრივ
ხასიათს მიუთითებს, რაც სათაური-მეტაფორის შინა-არსს გამოსაცნობს ხდის.
„სიბრძნე სიცრუისა“, როგორც სათაური, სათაური-ალეგორიაა, რადგან ზოგადი მოვლენის,
ზოგადი სახის კონკრეტულ სახეებზე შენიღბულად მიუთითებს.
„სიბრძნე სიცრუისა“, როგორც სათაური, გამჭვირვალე არ არის, იგი ღრმაა და სწორედ მისი
მხატვრულ-ესთეტიკური და ფილოსოფიური სიღრმე, მასში განთავსებული ინფორმაციის სიდიდე
ანიჭებს მას მომხიბვლელობას. სულხან-საბა ორბელიანმა სიტყვაში დაფარული იდუმალება
გაამჟღავნა და ახალი სიცოცხლე მიანიჭა, მრავალწახნაგოვანი, მრავალმნიშვნელობიანი გახადა.
„სიბრძნე სიცრუისა“, როგორც სათაური, ერთდროულადაა ალუზიაც, ენიგმაც, მეტაფორაც,
ალეგორიაც, იგი თხზულებით გამოთქმულ ზოგადკაცობრიულ არსზე მიგვითითებს, კულტურის
ისტორიის მრავალ ფაქტს წარმოგვიდგენს. შეიძლება ისიც ითქვას, რომ იგი კულტურათა შორის
ამყარებს კავშირსა და დიალოგს, რაც, თავის მხრივ, სულხან-საბა ორბელიანის ეპოქის
მოთხოვნებითაა ნაკარნახები.

წყაროები:
1. ახალი აღთქმა, წმ. გიორგი მთაწმინდელის რედაქცია, თბილისი, 1994.
2. ბალავარიანის ქართული რედაქციები, გამოსაცემად მოამზადა და გამოკვლევა დაურთო
ილია აბულაძემ, თბილისი, 1957.
3. ბიბლია, ორ ტომად, კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის
გამოცემა, თბილისი, 2017.
4. ერაზმუს როტერდამელი, „სიბრძნე სისულელისა“, ლათინურიდან თარგმნა, წინასიტყვა
და კომენტარები დაურთო ლალი კოჭლამაზაშვილმა, თბილისი, 2002.
5. იოანე დამასკელი, დიალექტიკა, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და ლექსიკონი
დაურთო მაია რაფავამ, თბ., 1976.
6. სულხან-საბა ორბელიანი, თხზულებანი, I, თბილისი, 1959.
7. სულხან-საბა ორბელიანი, თხზულებანი, IV2, თბილისი, 1966.
ლიტერატურა:
8. გ. ალიბეგაშვილი, სულხან-საბა ორბელიანი, „სიბრძნე სიცრუისა“, წიგნში: გ.
მურღულია, გ. ალიბეგაშვილი, ვ. მაღლაფერიძე, საუბრები ქართულ ლიტერატურაზე,
თბილისი, 1992.

8
9. ი. ამირხანაშვილი, „სიბრძნე სიცრუისა“, ტექსტი და კონტექსტი, წიგნში: XVI-XVIII
საუკუნეების ქართული ლიტერატურა. აღმოსავლური და დასავლური კულტურულ-
ლიტერატურული პროცესების გზაჯვარედინზე, თბილისი, 2012.
10. ა. ბარამიძე, ნარკვევები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან, II, თბილისი, 1940.
11. ლ. ბრეგაძე, „სიბრძნე სიცრუისას“ მისტიფიკაციები, ჟ.: „ლაშარი“, # 2, 1991.
12. თ. დოიაშვილი, „სიბრძნე სიცრუისა“ და „სიბრძნე სიცრუისა“, „სჯანი“, 11, თბილისი,
ლიტერატურის ინსტიტუტის გამომცემლობა, 2010.
13. რ. თვარაძე, თხუთმეტსაუკუნოვანი ქართული მწერლობა, თბილისი, 1985.
14. გ. იმედაშვილი, „წიგნი სიბრძნე-სიცრუისას“ სათაურის გაგებისათვის, საქართველოს
მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, XV, #5, 1954.
15. კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბილისი, 1924.
16. კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, II, თბილისი, 1958.
17. დ. ლენგი, „სიბრძნე სიცრუისას“ სათაურისათვის, ჟ.: „მნათობი“, #5, 1957.
18. სულხან-საბა ორბელიანი, „სიბრძნე სიცრუისა“, გიორგი ლეონიძის გამოც., თბილისი,
1957.
19. ნ. მარი, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა,
გამოსაცემად მოამზადა ელენე მეტრეველმა, თბ., 1955.
20. ი. მეგრელიძე, „ქართული პროზის“ სერიაში ზოგი შეცდომის გამო, გაზ.: „ახალგაზრდა
კომუნისტი“, 12 თებერვალი, 1985.
21. ლ. მენაბდე, სულხან-საბა ორბელიანი, თბილისი, 1980.
22. შ. ნუცუბიძე, ქართული ფილოსოფიის ისტორია, II, თბ., 1985.
23. რ. სირაძე, ძველი ქართული თეორიულ-ლიტერატურული აზროვნების საკითხები,
თბილისი, 1975.
24. რ. სირაძე, ლიტერატურულ-ესთეტიკური ნარკვევები, თბილისი, 1987.
25. რ. ცანავა, ქარაგმის ჰერმენევტიკა, სულხან-საბა ორბელიანის „სიბრძნე სიცრუისა“,
წიგნში: XVI-XVIII საუკუნეების ქართული ლიტერატურა. აღმოსავლური და
დასავლური კულტურულ-ლიტერატურული პროცესების გზაჯვარედინზე, თბილისი,
2012.
26. ილია ჭავჭავაძე, „ჩვენი ეხლანდელი სიბრძნე სიცრუე“, წიგნში: თხზულებანი, XIII,
თბილისი, 2007.
27. В. Лосский, Очерк мистического богословия Восточной церкви, в кн. Мистическое
богословие. Киев. 1991.
28. А. Цагарели, О грамматической литературе грузинского языка, Санкт-Петербург, 1873.
29. А. Цагарели, Книга мудрости и лжи Саввы-Сулхана Орбелиани, перевод и объяснения Ал.
Цагарели, Санкт-Петербург, 1878.