शासन

मनणभा् मांक अ ्ास-२११६ (प्र. . १६) एसडी- मदनांक २५. .२०१६ अ व्े स्ापन
करण्ात आलेल्ा सम व् सममतीच्ा मद. २0.६.२०१९ रोजीच्ा बठकीमध्े हे पा पुसतक सन २०१९-२०
्ा श मणक वराभापासून मनधाभा रत करण्ास मा ्ता देण्ात आली आहे.

ता - करा ी

2019
हारा रा ा सतक ग ग ती ास सं ्ध ं ण-
आपल्ा समाटभारोनवरील D A A ारे पा पुसतकाच्ा पमहल्ा प ावरील
. . ारे मडमजटल पा पुसतक व पाठासंबंमधत अध््न-अध्ापनासाठी
उप्ु क -श्ाव् सामहत् उपलबध हो ल.
 ् ा ती © हारा रा ा सतक ग ग ती ास सं ्ध ं ण-
महाराष्ट्र राज् पा पुसतक मनममभाती व अ ्ास म संशोधन मंडळाकडे ्ा पुसतकाचे सवभा
ह राहतील. ्ा पुसतकातील कोणताही भाग संचालक, महाराष्ट्र राज् पा पुसतक मनममभाती
व अ ्ास म संशोधन मंडळ ्ांच्ा लेखी परवानगीमशवा् उ त करता ्ेणार नाही.

सग ती सदस स क
ा ीकांत ि
श्ी. मोहन साळवी (अध् )
प्र. मवशेरामधकारी गमणत,
डाॅ. मुकुद तापकीर (सदस्)
पा पुसतक मंडळ, पुणे
ड . प्रशांत साठे (सदस्)
ड . ज्ोती गा्कवाड (सदस्)
स ा
श्ी. सुरें मनरगुडे (सदस्) श्ी. संमदप कोळी, मचत्रकार, मुंब
श्ी. महेश आठवले (सदस्) र णी
श्ीमती अनंतल मी कलासन (सदस्) बलदेव क म ्ुटसभा, मुंब -२८
श्ी. नारा्ण पाटील (सदस्)
श्ीमती ल मी मपला (सदस्) ग ग ती
श्ीमती मणाल रडके (सदस्) स ता ंद
श्ीमती उ वला गोडबोले (सदस् - समचव) मुख् मनममभाती अमधकारी
सं कां
मनममभाती अमधकारी
ासि सदस
ांत हरण
श्ी. मकशोर सावकारे
सहा्क मनममभाती अमधकारी
श्ी. अमनलकुमार महाजन
श्ी. महादेव कांबळे कािद
श्ी. राजें कुमार वहनमाने
७० जी.एस.एम. ीमवोवह
श्ी. अ ण गा्कवाड
णाद
श्ी. प्रमोद मशरोडे
श्ी. प्रकाश भसमे क
श्ी. प्रकाश बोकडे
श्ीमती पल्वी राजेश
का क
ग क त ि सा ी ग ं क
स क पा पुसतक मनममभाती मंडळ,
श्ीमती प्राची रवt साठे प्रभादेवी, मुंब २५
 सता ा
मवद्ा्गी ममत्रांनो,
तुमहां सवाचे अकरावीच्ा वगाभात सवागत आहे
इ्तता अकरावीच्ा मवद्ा ्ासाठी ‘सहकार’ ्ा मवर्ाचे ममक पा पुसतक आपल्ा हाती सोपमवतांना आमहांस
अमतश् आनंद होत आहे.
आपल्ा सभोवताली सजीव सष्ीमध्े सहकार मदसून ्ेतो. उच्च माध्ममक सतरावर ‘सहकार’ ्ा मवर्ाची मनवड
कला व वामणज् शाखेतील मवद्ा्गी प्र्मत करतात. सहकार ही एक नसमगभाक मानवी प्रवतती आहे. त्ामुळे ्ा मवर्ाचे
महत्व ल ात घेऊन ्ासाठीचे अध््न करणे आव ्क आहे.
अ ्ास मात समामवष् असलेल्ा सवभा बाब चा ्ोग् आमण सुसंबंध प तीने ्ा पुसतकात समावेश केलेला आहे.
अ ्ास मामुळे मवद्ा ्ाना सहकाराचा इमतहास, सहकारी संस्ेची स्ापना, मवमवध व्वसा् संघटना, सहकाराची
तत्वे, सहकारी संस्ांचे महत्वाचे प्रकार इ. बाबत ान ममळवून त्ाचा दनंमदन जीवनात उप्ोग करता ्ावा, ्ासाठी
‘सहकार’ मवर्ाच्ा पा पुसतकाची रचना सहज व सो ्ा भारेत करण्ात आली आहे. उपघटकांची ्ादी प्रत्ेक घटकाच्ा
सु वातीला देण्ात आली आहे. पा पुसतकांमध्े आव ्क ती मामहती समवसतर देण्ात आली आहे.
पा पुसतकाच्ा सुरुवातीला अ ्ास माची मता मवधाने मदली आहेत. त्ामुळे ्ा मतांना अनुस न आश्
समजावून देतांना पा पुसतकात आकत्ा व मचत्रे ्ांचा वापर केला आहे. तसेच मवद्ा्गी चचतून खूप काही मशकतात,
महणून ‘चचाभा करा’ ्ा शीरभाका अंतगभात काही चचाभा करा्ला सांमगतले आहे. सहकारी संस्ांना भेट देऊन मवद्ा ्ानी मामहती
संकमलत करा्ची आहे, ्ासाठी काही कती ्ा पा पुसतकात मदल्ा आहेत. कती केल्ावर सवत चे मत व् करण्ाची
संधी ्ा पा पुसतकात मवद्ा ्ाना मदली आहे. त्ासाठी संबंमधत सव पाचे प्र न सवाध्ा्ात अंतभूभात केले आहेत. प्रत्ेक
मवर् घटकाच्ा शेवटी महत्वाच्ा सं ा, सारांश व सवाध्ा् मदलेला आहे.
इ्तता अकरावी सहकार मवर्ाच्ा पुनरभामचत अ ्ास माची श मणक वरभा २०१९-२० पासून अंमलबजावणी होत
आहे.
मवद्ा ्ाच्ा व्ोगटाचा मवचार क न ्ा पा पुसतकात आश्ाचे लेखन केले आहे.
अध््न प रणामकारक होण्ासाठी ‘ ्ू आर कोड’ ारे आश्ाची अमधक मामहती ममळवण्ासाठी उप्ु कश्ाव्
सामहत् आपणांस प्रा हो ल. त्ाचा अध््नासाठी मन चत उप्ोग हो ल.
तुमहांला तुमच्ा श मणक प्रगतीसाठी हामदभाक शुभेच ा

(ड . सुमनल मगर)
संचालक
पुणे महाराष्ट्र राज् पा पुसतक मनममभाती
मदनांक २० Oून २०१९ व अ ्ास म संशोधन मंडळ, पुणे
भारती् स र मदनांक - 30 ज्े १९ १.
 ता ग ्धा
ता ी सहकार ग ा ा ास ातू ा ी ता ग ा ा ग कगसत ह ती
क क ता ग ्धा
ांक

१ सहकार • सहकाराच्ा मूलभूत सं ा, व्ाख्ा आमण संकलपनांची मामहती

अ्भा सांगता ्ेणे.
इमतहास • सहकाराचा इमतहास सांगता ्ेणे.
वमश े • सहकाराची वमश े सांगता ्ेणे.
महत्व • सहकाराचे महत्व सांगता ्ेणे.

२ मवमवध व्वसा् संघटनांचा • मवमवध व्वसा् संघटन प्रकाराचे वगगीकरण करता ्ेणे.
तुलनातमक अ ्ास • व् गत व्ापारी, भागीदारी, सं्ु भांडवली संस्ा, ्ा व्वसा्
संघटनांच्ा संकलपनांचे आकलन होऊन वमश े सांगता ्ेणे.
• मवमवध व्वसा् संघटना व सहकारी संस्ा ्ांची तुलना करता ्ेणे.
सहकाराची तत्वे • सहकाराची पुनमनभाधाभा रत मूलतत्वे सांगता ्ेणे.
• सहकाराची सवभा सामा ् तत्वे सांगता ्ेणे.

सहकारी संस्ेची स्ापना
५ सहकारी संस्ांचे प्रकार (अ्भा, • सहकारी पतपुरवठा संस्ेचा अ्भा, व्ाख्ा, वमश े, का् ्ाची
व्ाख्ा, वमश े, का्)
• सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेतील प्रवतभान अवस्ेबाबत मामहती सांगता
्ेणे.
• सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेतील न दणी अवस्ेबाबत मामहती सांगता
्ेणे.
• सहकारी संस्ेच्ा प्रवतभाकाचा अ्भा व का् सांगता ्ेणे.
मामहती सांगता ्ेणे.
• सहकारी सेवा संस्ेचा अ्भा, व्ाख्ा, वमश े, का् ्ाची मामहती
सांगता ्ेणे.
• सहकारी प्रम ्ा संस्ेचा अ्भा, व्ाख्ा, वमश े, का्, सहकारी
प्रम ्ा उद्ोग ्ाची मामहती सांगता ्ेणे.
• सहकारी मवपणन संस्ेचा अ्भा, व्ाख्ा, वमश े, का्, संघटन
रचना ्ांची मामहती सांगता ्ेणे.
• सहकारी गहमनमाभाण संस्ेचा अ्भा, व्ाख्ा, वमश े, का् ्ाची
मामहती सांगता ्ेणे.
• ग्ाहक सहकारी संस्ेचा अ्भा, व्ाख्ा, वमश े, का्, प्रकार ्ाची
मामहती सांगता ्ेणे.
 गणका

का ा ांक

१ सहकार - अ्भा, इमतहास, वमश े, महत्व १

२ मवमवध व्वसा् संघटन प्रकारांचा तुलनातमक अ ्ास १

सहकाराची तत्वे १

सहकारी संस्ेची स्ापना ०

५
५ सहकारी पतपुरवठा संस्ा


६ सेवा सहकारी संस्ा ६

७ प्रम ्ा सहकारी संस्ा ७

८ सहकारी मवपणन संस्ा (सहकारी खरेदी - मव ी संस्ा) ८७

१०१
९ सहकारी गहमनमाभाण संस्ा

१० ग्ाहक सहकारी संस्ा १११

संदभभा सूची १२

संम पे १२ 
 सहकार - ् गतहास ग गण ह
- - )

सता ा ह
् ा ा सारां
गतहास ह ा ा सं ा
ग स ा ा

सता ा )
प्राचीन काळापासून सहकार हा मानवी संसकतीचा एक महतवाचा भाग बनला आहे. मानवाच्ा मशकारी अवस्ेपासून
आजच्ा प्रगत अवस्ेप्तचा मवचार केला तर असे आढळते की, एकमत्रतपणे मवचार करणे व काम करणे ही मानवाची
सहज आमण नसमगभाक प्रवतती आहे. त्ातून त्ाला सुखी आ्ु ् जगण्ाची प्रेरणा ममळते. त्ातूनच त्ाच्ा आम्भाक आमण
सामामजक आ्ु ्ात पुढे ांतीकारक बदल घडन आले. सहकार ही मानवी सहजीवनाच्ा कलपनेची एक प्रगत अवस्ा
आहे. ्ामध्े मानवास आम्भाक व सामामजक मवकासासाठी आमण अ ्ा् मनवारण्ासाठी एकत्र ्ेण्ाची प्रखर इच ा मनमाभाण
होते. मानवाच्ा जीवनप्रणालीचा इमतहास हा सहकाराचा इमतहास आहे. त्ामुळे आधुमनक अ्भाव्वस्ेत सहकाराला मवशेर
महत्व प्रा झाले आहे.
सहकार महणजे एकमेकांना मदत करणे, क टंमबक व सामामजक जीवनात एकमत्रत राहणे व काम करणे. सहकार आमण
मानवी सहजीवन ्ांचा जवळचा संबंध आहे. सहकारामध्े व् नी एकमत्रत राहण्ाबरोबरच एकमेकांना मदत करण्ासाठी
केलेल्ा सामूमहक प्र्तनांचाही समावेश होतो. सवानी ममळन, एकमेकांच्ा मदतीने, सवाच्ा महतासाठी, एकमत्रत काम करणे
्ाला सहकारात मवशेर महतव आहे.
्ा प्रकरणात आपण सहकाराच्ा संकलपनांचा अ ्ास करणार आहोत.
सहकार सहकारी संस् ा ् ा ा - )
्
सहकाराला इंग्जीमध्े - असे महणतात. - हा मुळ शबद लॅमटन भारेतील -
्ा शबदापासून आला आहे. ्ा शबदातील महणजे ‘सह’ मकवा एकत्र व महणजे का्भा करणे असा ्ा
शबदांचा अ्भा आहे. त्ामुळे - महणजे एकमत्रतपणे काम करणे हो्. कोणतेही काम एकमत्रतपणे कराव्ाचे
असल्ास त्ासाठी इतर व् ची मदत घेणे आव ्क असते. लोकांना सवत च्ा ज्ा गरजा व् क रत्ा पूणभा करता ्ेत
नाहीत अशा गरजा एकमेकांच्ा साहा ्ाने सहकारात पूणभा केल्ा जातात. सहकार महणजे समाजातील आम्भाक ा दुबभाल
व् नी एकमत्रत ्ेऊन एकमेकांच्ा मदतीने आपल्ा मवमवध गरजा पूणभा करण्ासाठी स्ापन केलेली संस्ा हो्.
ा ा
अनेक मवचारवंतांनी सहकाराच्ा मकवा सहकारी संस्ेच्ा केलेल्ा व्ाख्ा पुढीलप्रमाणे.
१) एच.कलवहटभा- ‘‘मानवी भूममकेतून व् नी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन आपल्ा आम्भाक महताच्ा वधदीसाठी समानतेच्ा
तत्वावर स्ापन केलेली संघटना महणजे सहकारी संस्ा हो्.’’

1
२) श्ी. वकुठलाल मेहता (भारती् सहकारी चळवळीचे प्रणेते) -‘‘समान गरजा असलेल्ा व् नी एकत्र ्ेऊन आपल्ा
समान आम्भाक उ ष्ांच्ा पूतभातेसाठी सवेच ेने स्ापन केलेला संघटन प्रकार महणजे सहकारी संस्ा हो्.’’
) भारती् सहकार का्दा (१९१२) - ‘‘सहकारी ततवांना अनुसरुन आपल्ा सभासदांचे आम्भाक महतसंबंध वधद गत
करण्ाचे ज्ा संस्ेचे उ ष् असते मतला सहकारी संस्ा असे महणतात’’.
) सहकार मन्ोजन सममती (१९ ६) -‘‘सहकार हा व्वसा् संघटनेचा एक प्रकार असून व् ी आपल्ा महतर णासाठी
समानतेच्ा तत्वावर सवेच ेने एकत्र ्ेतात.’’
५) प्रा. प ल लॅमबटभा - ‘‘सवत च्ा उप्ोगासाठी व् च्ा समूहाने मनमाभाण केलेली आमण मदगदमशभात केलेली, लोकशाही
मन्मानुसार चालमवलेली, सभासद व एकण समाज ्ांच्ा सेवेसाठी स्ापन झालेली व्वहार संस्ा महणजे सहकारी
संस्ा हो्.’’

कती-
  त ा द गं द ी ाती ी काही दाहरण सांिा क ा सहकारा ा ं क ा
ात
  ी ग कासासा ी सांग क ा ा ह ा ी सत ा करा

सहकारा ा गतहास - - )
प्रसतुत प्रकरणात आपण जागमतक, भारतातील व महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीचा इमतहास ्ोड ्ात अ ्ासणार
आहोत.
ािगतक सहकारी
सहकारी चळवळीचा उगम सवभाप्र्म ्ुरोप खंडातील इंगलंडमध्े झाला. इ. स.१७६० मध्े ्ुरोपात द्ोमगक
ांती घडन आली. द्ोमगक ांतीच्ा प्रभावामुळे भांडवलशाही प्रवतती वाढीस लागली. प रणामी अमधकामधक नरा
ममळमवण्ाच्ा भांडवलदारांच्ा प्रवततीमुळे ग्ाहकांचे व कामगारांचे शोरण होऊ लागले. कामगारांना रारच कमी वेतन
देण्ात ्ेऊ लागले. मशवा् त्ांचे कामाचे तास वाढमवण्ात आल्ाने कामगारांच्ा दा र ात भर पडली. ग्ाहकांना नकली
माल, कमी वजनमापाचा, भेसळ्ु माल महागडा मकमतीत कप ्ा मवक लागल्ा. त्ामुळे त्ांचेही आम्भाक शोरण
होऊन असा वगभा अमधकामधक गरीब होत गेला. भांडवलदारांच्ा न ्ात वाढ होऊन ते अमधकामधक श्ीमंत झाले. गरीब व
श्ीमंत ्ांच्ामधील दरी वाढत जाऊन आम्भाक मवरमता मो ा प्रमाणावर वाढली. त्ावर उपा् शोधण्ाचे प्र्तन सुरु झाले.
भांडवलशाही समाजव्वस्ा व नरेखोरीच्ा प्रवततीमुळे ‘सहकार’ ्ा संकलपनेचा उद् झाला. सर र बटभा वेन
्ांनी कामगारांच्ा सहकारी संस्ा स्ापन केल्ा. तसेच त्ांनी सहकारी तत्वांचा प्रत् व्वहारात ्शसवीपणे वापर करुन
सहकाराचा पा्ा रचला. महणून सर र बटभा वेन ्ांना ‘आधुमनक सहकारी चळवळीचे जनक’ मानले जाते. इंगलंडमधील
र डेल ्े्े २८ मवणकरांनी एकत्र ्ेऊन सहकारी तत्वावर सन १८ मध्े ‘र डेल इ ीटेबल पा्ोमन्सभा सोसा्टी
मलममटेड’ ्ा संस्ेची स्ापना करुन सहकारी ग्ाहक भांडार सुरु केले व सहकारी चळवळीचा पा्ा घातला गेला.
्ाच कालखंडात जमभानीमध्े पतपुरवठा सहकारी चळवळ सुरु झाली. कनडा, चीन, रमश्ामध्े शेती सहकारी
संस्ांच्ा माध्मातून सहकारी चळवळ सुरु झाली. डे माक्फ ्ा देशात दुगध उतपादन सहकारी संस्ांच्ा स्ापनेतून सहकारी
चळवळ सुरु झाली. सवीडन मध्े ग्ाहक सहकारी संस्ा सुरु झाल्ा. ्ानंतरच्ा काळात हळहळ जगातील इतर देशांमध्े
सहकारी चळवळीच्ा माध्मातून सहकारी संस्ा सुरु झाल्ा.
इ. स.१८९५ मध्े लंडन ्े्े आंतरराष्ट्री् सहकारी संघटनेची - )
स्ापना झाली. ही संघटना सहकारी तत्वांचे पालन करणाऱ्ा सहकारी संस्ांचे जागमतक सतरावर प्रमतमनमधतव करते.
जागमतक सहकारी चळवळीच्ा मवकासात ्ा संस्ेचे ्ोगदान रार महत्वाचे आहे.
2
 कती-
 सरर ां ा ्धग क सहकारी ी क ा ात ा करा.
ारती सहकारी
१८ व्ा शतकात इंगलंडमध्े झालेल्ा द्ोमगक ांतीमुळे वसतूंचे मोठ्ा प्रमाणावर उतपादन होऊ लागले.
प ्ा मालाची ह ाची बाजारपेठ व कचच्ा मालासाठी भारताच्ा भूप्रदेशाचा वापर म मटशांनी केला. द्ोमगक
ांतीचा दु प रणाम व म मटशांच्ा कुटमनतीमुळे भारतातील लघु व कुटीरोद्ोग बंद पडले. कारागीर व कामगार बेकार
झाले. रोजगारासाठी ते शेतीकडे वळले. प रणामी शेतीवर अवलंबून असणाऱ्ांची संख्ा वाढली. शेतीवरील अमत र भार,
दु काळ ्ामुळे शेतकऱ्ांची आम्भाक स्ती दुबभाल झाली. शेतकऱ्ांचा कजभाबाजारीपणा वाढला. शेतकऱ्ांवरील कजाभाचा
बोजा वाढन ते सावकारी पाशात अडकले. शेतकऱ्ांना सावकारी पाशातून मु करण्ासाठी सरकारने शेतकऱ्ांना पतपुरवठा
करण्ाच्ा ष्ीने का्देशीर उपा् ्ोजले.
मुंब प्रांतातील बडोदा ्े्े भारतातील पमहली सहकारी पतपुरवठा संस्ा ५ रे ुवारी, १८८९ रोजी स्ापन झाली.
प्रा. मव ल ल मण कवठेकर ्ांनी ‘अ ्ो ् सहा ्कारी मंडळी’ ्ा नावाने पमहली पतपुरवठा संस्ा स्ापन केली.
म मटश सरकारने भारतातील सहकारी चळवळीस मूतभा सवरुप देणारा पमहला सहकार का्दा सन १९० मध्े संमत केला.
भारती् शेतकऱ्ांच्ा आम्भाक व सामामजक जीवनास नवे वळण देणारा हा का्दा होता. हा का्दा र पतसंस्ा स्ापन
करण्ापुरताच म्ाभामदत होता. सन १९० च्ा का्द्ातील त्रुटी व उमणवा दूर करण्ासाठी सन १९१२ मध्े दुसरा सहकार
का्दा संमत केला. ्ा सहकार का्द्ामुळे सहकारी संस्ांची स्ापना सवभा ेत्रात होऊ लागली.
भारतातील सहकारी चळवळीची प्रगती व त्रुटी अ ्ासण्ासाठी सन १९१ साली म टीश सरकारने एडवडभा मॅ ेगन
्ांच्ा अध् तेखाली एक सममती नेमली. ्ा सममतीने सहकारी चळवळीच्ा भमव ्ातील वाटचालीबाबत म मलक सूचना
केल्ा. पमहल्ा महा्ुधदानंतर सन १९१९ मध्े म मटश सरकारने ‘म टरोडभा सुधारणा का्दा’ मंजूर केला. ्ा का्द्ामुळे
सहकार हा मवर् क सरकारकडन प्रांमतक सरकारांच्ा अखत्ा रत आला. त्ानुसार सवभाप्र्म मुंब प्रांताने सन १९२५
मध्े सहकार का्दा संमत केला.
सहकारी चळवळीची पुनरभाचना करण्ासाठी ज्ा मवमवध सममत्ा मन्ु केल्ा होत्ा त्ांच्ा मशरारशीवरुन भारतात
रझवहभा बकेची स्ापना १ एमप्रल, १९ ५ रोजी करण्ात आली. ्ा बकेने शेती पतपुरवठा मवभाग सुरु केला. ्ानंतरच्ा
काळात क सरकारने सहकाराच्ा मवकासासाठी प्रा.धनंज्राव गाडगीळ ्ांच्ा अध् तेखाली ‘करी अ्भापुरवठा सममती’
(१९ ) व श्ी.आर.जी.सर ्ा ्ांच्ा अध् तेखाली ‘सहकार मन्ोजन सममती’ (१९ ५) मन्ु केली. बमकग सो्ी व
सुधारणासाठी सरकारने श्ी.पुरुरोततमदास ठाकुरदास ्ांच्ा अध् तेखाली ‘ग्ामीण व बमकग च कशी सममती’ (१९ ९)
नेमली. सन १९५१ मध्े ग्ामीण कजभापुरव ाचा अ ्ास करुन मशरारस करण्ासाठी ‘अ खल भारती् ग्ामीण पतपुरवठा
पाहणी सममतीची’ ड . ए. डी. गोरवाला ्ांच्ा अध् तेखाली मन्ु ी केली होती. सन १९५ मध्े ्ा सममतीने आपला
अहवाल सरकारकडे सादर केला. ्ा सममतीने आपल्ा अहवालात असे मत न दमवले की, ‘सहकार अ्शसवी ठरला आहे
त्ापी तो ्शसवी झालाच पामहजे.’
सवांत ् प्रा ीनंतर भारत सरकारने सन १९५१ पासून पंचवामरभाक ्ोजनांच्ा माध्मातून देशाचा आम्भाक मवकास
घडवून आणण्ाचे धोरण सवकारले. पंचवामरभाक ्ोजना दरम्ान सहकारी चळवळीचा मवकास व सहकारी चळवळीत
लोकांचा सहभाग वाढमवणे ्ावर भर देण्ात आला.
हारा ाती सहकारी
महाराष्ट्र हे सहकार ेत्रातील पुढारलेले राज् असून राज्भरात सहकारी संस्ांचे मोठे जाळे पसरले आहे. सहकारी
पतपुरवठा संस्ा, मबगर कमर पतपुरवठा संस्ा, मवपणन सहकारी संस्ा, ग्ाहक सहकारी संस्ा, प्रम ्ा सहकारी संस्ा,
सेवा सहकारी संस्ा, मजूर सहकारी संस्ा, गहमनमाभाण सहकारी संस्ा अशा मवमवध प्रकारच्ा सहकारी संस्ांची स्ापना
झाली. त्ा ्शसवीपणे का्भारत असल्ामुळे महाराष्ट्रातील सामा ् नाग रक, शेतकरी ्ा ना त्ा कारणामुळे सहकारी
संस्ेच्ा संपकाभात आला. महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीला सुमारे शंभर वराभा न अमधक काळाचा इमतहास आहे.
3
 मुंब मजलहा मध्वतगी सहकारी संस्ेची स्ापना सन १९२ मध्े झाली. ्ा बकेचे पुढे राज् मशखर बकेत पांतर
होऊन ती सध्ा ‘महाराष्ट्र राज् सहकारी बक मलममटेड’ महणून का्भारत आहे. महाराष्ट्रामध्े सहकारी पतपुरव ाबाबत
मत्रसतरी् रचना सवकारलेली आहे. प्रा्ममक सतरावर प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ा, मजलहा सतरावर मजलहा मध्वतगी
सहकारी बका, तर राज् सतरावर राज् सहकारी बक (मशखर बक) का्भा करते.
सवातं ्ानंतर सन १९५१ मध्े प्रा.धनंज्राव गाडगीळ व प श्ी ड . मव लराव मवखेपाटील ्ांच्ा मागभादशभानामुळे
प्रवरा सहकारी साखर कारखाना मल., प्रवरानगर मज.अहमदनगर ्े्े महाराष्ट्रातील पमहला सहकारी साखर कारखाना स्ापन
झाला. महाराष्ट्रातील सहकारी साखर कारखा ्ांनी सहकारी चळवळीचे एक नवे पवभा सुरु केले.
१ मे १९६० रोजी महाराष्ट्र राज्ाची मनममभाती झाली. महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० ्ा का्द्ानुसार
सहकारी संस्ांचे मन्मन व मन्ंत्रण केले जाते. सन १९६१ मध्े महाराष्ट्रात मवमवध प्रकारच्ा १,५६५ सहकारी संस्ा
होत्ा. माचभा २०१८ अखेर ही संख्ा १,९८,२५२ प्त पोहोचली. सहकारी संस्ांच्ा संख्ेत जसजशी वाढ झाली तसतशी
सहकारी संस्ांच्ा सभासद संख्ेत, भागभांडवल, कज, ठेवी ्ामध्े वाढ झाली.
देशातील सहकारी संस्ाच्ा कामकाजात सुसूत्रता आणण्ासाठी क शासनाने ९७ वी घटनादुरुसती अमधमन्म
२०११ अ व्े सहकार का्द्ात काही सुधारणा केल्ा आहेत. त्ानुसार महाराष्ट्र शासनाने १ रे ुवारी, २०१ रोजीच्ा
अध्ादेशा ारे महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० मध्े सुधारणा केल्ा आहेत.

कती-
  ारताती सहकारी ी ा ग कासा ा ा ा दणा ा ह ा ा
ांग ी ाग कां र र ा क ागहती ा

सहकारा ी ग - )

१) व् चे
११) व्वसा् संघटन २) च क
संघटन प्रकार संघटन

१०) आम्भाक व ) समान

सामामजक चळवळ उ ष्
सहकारा ी
९) मध्स्ांचे ग ) लोकशाही
उच्चाटन संघटन

८)परसपर साहा ्ातून ५) समानता

सवसहा ्
६) आम्भाक ा
७) सेवा दुबभाल घटकांचे
उ ेश एकत्रीकरण

4
सहकारा ी ग ी ाण
) सं समाजातील अनेक व् चे उतप हे म्ाभामदत असते. अशा आम्भाक ा दुबभाल व् ी आपल्ा
समान गरजा सामुमहक रत्ा भागमवण्ासाठी एकत्र ्ेऊन सहकारी संस्ेची स्ापना करतात. ‘प्रत्ेक जण सवासाठी
व सवभाजण प्रत्ेकासाठी’ काम करतात. सवभा सभासद संस्ेचे मालक असतात. सहकारी संस्ेत भांडवलापे ा व् ी
(सभासद) हा घटक महत्वाचा असतो. महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० नुसार सहकारी संस्ा स्ापन
करण्ासाठी वेगवेगळ्ा कुटंबातील मकमान १० व् ी आव ्क असतात.
) क सं सहकाराचे सभासदतव सवाना च क असते. महणजेच जात, धमभा, पं्, मलंग, आम्भाक प र स्ती
्ांचा मवचार केला जात नाही. सहकारी संस्ेत सभासद होण्ासाठी अ्वा सभासदतव र करण्ासाठी कोणत्ाही
व् ीवर कोणत्ाही प्रकारची स ी केली जात नाही. सभासद होणे अगर न होणे हे ठरमवण्ाचा संपूणभा अमधकार
संबंमधत व् ीस असतो. महणून सहकारी संस्ा ही च क संघटना आहे.
) स ा सहकारामध्े एकत्र ्ेणाऱ्ा व् चे उ ष् एकसमान असते. समान गरजा असणाऱ्ा व् ी
आपल्ा उ ष्पूतगीसाठी एकत्र ्ेऊन सहकारी संस्ेची स्ापना करतात. उदा. घराची गरज असणाऱ्ा व् ी एकत्र
्ेऊन सहकारी गहमनमाभाण संस्ा स्ापन करतात.
) क ाही सं सहकारी संस्ा ही एक लोकशाही संघटना आहे. सहकारात भांडवलापे ा व् ीला अमधक
महत्व मदले जाते. कोणत्ाही सभासदांचे भांडवल कमी मकवा जासत असले तरी ‘एक व् ी एक मत’ ्ा तत्वाचा
अवलंब केला जातो. सहकारी संस्ेचा कारभार सभासदांनी मनवडन मदलेले प्रमतमनधी महणजेच संचालक मंडळाकडन
लोकशाही पधदतीने चालमवला जातो. लोकशाही कारभार हा सहकाराचा गाभा आहे.
) स ा ता सहकारी संस्ेचे सभासदतव देताना त्ा व् ीची जात, धमभा, वणभा, मलंग, आम्भाक प र स्ती, सामामजक
प्रमत ा इत्ादी बाबी मवचारात घेतल्ा जात नाहीत. सहकारी संस्ेत कोणीही श्े अ्वा कमन नसतो. सवभा
सभासदांना समान दजाभा, समान ह व अमधकार असतात. महणूनच समानता हा सहकाराचा पा्ा मानला जातो.
) ग्क ा दु कां क ीकरण आम्भाक ा दुबभाल व् ी सवबळावर सवत ची आम्भाक प्रगती करु
शकत नाही. अशा आम्भाक ा दुबभाल व् ी सहकारी संस्ेच्ा माध्मातून एकत्र ्ेऊन आपली श ी वाढवू
शकतात. कारण त्ांच्ात संघश ी मनमाभाण झालेली असते. सहकारी संस्ेमुळे आम्भाक दुबभाल घटक हे भांडवलदार,
व्ापारी, दलाल ्ांच्ाकडन होणाऱ्ा आम्भाक शोरण व मपळवणूकीला सामुमहकपणे प्रमतकार करु शकतात. महणूनच
सहकारी संस्ा महणजे आम्भाक ा दुबभाल व् चे संघटन हो्.
) स ा सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश आपल्ा सभासदांना सेवा देणे हा असतो. नरा ममळमवणे हा त्ांचा ग ण
उ ेश असतो. परंतु व्वस्ापन खचभा भागेल इतका नरा सहकारी संस्ाना ममळवावा लागतो. मकमान खचाभात चांगली
सेवा उपलबध वहावी ्ा अपे ेने संस्ेचे का्भा चालते. संस्ेला आम्भाक व्वहारातून झालेला नरा देखील चांगल्ा
सेवा देण्ाक रता उप्ोगात आणला जातो.
) रस र साहा ातू स सहा सहकारी संस्ेत सभासदांच्ा परसपर सहका्ाभाला अमधक महत्व आहे. ‘‘एकमेका
सहा ् करु अवघे धरु सुपं्’’ ्ानुसार सभासद सवत चे आम्भाक महत आमण मवकास एकमेकांच्ा मदतीने करुन
घेतात. उदा. कमभाचाऱ्ांच्ा पतसंस्ा ्ा प्रत्ेक सभासदांकडन दरमहा ठरामवक वगभाणी गोळा करतात. त्ातून गरजू
सभासदाला कमी व्ाजदराने कजभा मदले जाते. सुलभ ह त्ाने परतरेड आमण तारणामशवा् कजभा ममळाल्ाने सभासदाचा
रा्दा होतो. असे कजभा महणजे अ ् सभासदांनी एका सभासदाला केलेली आम्भाक मदतच असते.

5
) स्ां ा अनेक आम्भाक व्वहारांमध्े आपल्ाला मध्स् आढळतात. असे मध्स् सहकारी
संस्ांमध्े नसतात. कारण मध्स्ांकडन व्वहारामध्े नरा घेतला जातो. त्ामुळे वसतूंच्ा मकमती वाढतात. तसेच
मध्स् मालात भेसळ, कमी वजनमापे, रसवणूक आमद अमनष् व्ापारी प्र्ांचा अवलंब करतात. घाऊक व्ापारी व
दलाल ्ासारख्ा मध्स्ांच्ा साखळीतून सभासदांचे व ग्ाहकांचे आम्भाक शोरण व मपळवणूक केली जाते. सहकारी
संस्ा मात्र ्ेट उतपादकाकडन वसतू खरेदी करुन सभासदांना व ग्ाहकांना पुरमवतात. त्ामुळे मध्स्ांचे उच्चाटन
होऊन सभासदांना कमी मकमतीत चांगल्ा दजाभाच्ा वसतू उपलबध होतात. महणून मध्स्ांचे उच्चाटन हे सहकाराचे
महत्वाचे वमश मानले जाते.
) ग्क सा ाग क समाजातील आम्भाक दुबभाल घटक आपल्ा दुबभालतेवर मात करुन सवत चा मवकास
साधण्ाक रता एकत्र ्ेऊन सहकारी संस्ेची स्ापना करतात. सहकारी संस्ांची मजतकी वाढ आमण प्रगती हो ल
मतत ्ा प्रमाणात भांडवलदार, कारखानदार आमण व्ापारी वगाभाकडन होणारी समाजाची मपळवणूक व आम्भाक शोरण
्ांबेल. त्ातून श्ीमंत व गरीब ्ातील दरी कमी होऊन समाजात आम्भाक समानता मनमाभाण होण्ास मदत होते. सहकारी
संस्ांमुळे समाजातील दुबभाल घटक भांडवलदारामवरु ्शसवीपणे लढा देतात. मजत ्ा प्रमाणात सहकारी संस्ांची
वाढ आमण प्रगती हो ल मतत ्ा प्रमाणात समाजात समतेवर आधा रत अशी समाजरचना त्ार हो ल. जलद गतीने
सामामजक प रवतभान घडेल. ्ासाठी सहकारी चळवळीमध्े सवावलंबन, नमतक मवकास, प्रामामणकपणा ्ांना महत्व
मदले जाते. महणूनच सहकार हे एक आम्भाक व सामामजक प रवतभानाचे साधन मानले जाते.
) सा सं कार सहकारी चळवळ सुरु होण्ापूवगी व्वसा् ेत्रामध्े एकल व्ापारी, भागीदारी असे व्वसा्
संघटन प्रकार प्रचमलत होते. कालांतराने कप ्ा अ सततवात आल्ा. ्ा सवभा व्वसा् संघटना नरा ममळमवण्ाच्ा
मुख् हेतूनेच का्भा करतात. तसेच भांडवल ्ा घटकालाच प्राधा ् देतात. सहकारी संस्ादेखील इतर व्ावसाम्क
संघटन प्रकाराप्रमाणे व्वसा् करणारी एक संघटना आहे. परंतु मतचा हेतू नरा ममळमवणे हा नसून सेवा देणे व
सभासदांचे महत जोपासणे हा असतो.

सहकारा ह - )

१) एकसंघ
समाजाची मनममभाती
१०)लोकशाही २) शेती ेत्राचा
मश ण मवकास

९)खरेदी श ीत ) द्ोमगक
वाढ मवकास
सहकारा
ह
८)मध्स्ांचे ) रोजगार
उच्चाटन मनममभाती

७)न ्ाचे ५)म ेदारीवर

्ा ् वाटप मन्ंत्रण
६)सवसाम ्ाभाची
जामणव

6
 सहकारी संस्ांचा देशाच्ा आम्भाक मवकासामध्े महत्वाचा सहभाग आहे. आधुमनक समाजरचनेत सहकाराला
अन ्साधारण महत्व प्रा झाले आहे. सहकाराने देशाच्ा ग्ामीण तसेच शहरी जीवनाला एक आकार देण्ाचा प्र्तन केला
आहे. त्ा ष्ीने सहकाराचे महत्व पुढील मुद्ांव न अमधक सपष् करता ्े ल.
) कसं स ा ा ी ग ग ती सहकारात व् गत महतापे ा व् ीसमुहाच्ा महताला प्राधा ् मदले जाते. सहकारामुळे
धमभा, जात, पं्, मलंग, वणभा इत्ादी भेद कमी होऊन सवाना समान मानले जाते. प रणामी समाजामध्े समता, एकता,
बंधुता, सलोखा व सामंजस् वाढते आमण एकसंघ समाजाची मनममभाती होण्ास मदत होते.
) ती ा ा ग कास भारतात प्रामुख्ाने शेती ेत्राला पतपुरवठा करण्ासाठी सहकारी चळवळ सुरु झाली. सहकारी
पतसंस्ा शेतकऱ्ांना सुधा रत बी-मब्ाणे, खते, मकटकनाशके , मवद्ुतपंप, पा पला न, अवजारे इत्ादी साठी
अलप व्ाजदराने कजभापुरवठा करतात. त्ामुळे शेती उतपादन वाढते. प रणामी शेती ेत्राचा मवकास होण्ास मदत
होते.
) गिक ग कास कारागीर, लघु व कुटीरउद्ोजक एकत्र ्ेऊन द्ोमगक सहकारी संस्ा स्ापन करतात. ्ा
संस्ेमार्फत सभासदांसाठी कचच्ा मालाची खरेदी व प ्ा मालाची मव ी केली जाते. ्ा संस्ा लघुउद्ोग, कुमटर
उद्ोगांना चालना देतात. तसेच सहकारी ेत्रामुळे शेतीपूरक व शेतमालावर प्रम ्ा करणाऱ्ा उद्ोगांचा देखील
मवकास होतो. सहकारी साखर कारखाने, सहकारी सूत मगरण्ा, सहकारी तेल मगरण्ा इत्ादी प्रम ्ा संस्ा का्भारत
आहेत. ्ा संस्ामुळे द्ोमगक मवकासाला चालना ममळाली आहे.
) र िार ग ग ती सहकारी ेत्रामुळे मो ा प्रमाणावर रोजगार मनममभाती होण्ास मदत होते. सहकारी साखर कारखाने,
सुत मगरण्ा, तेल मगरण्ा, इत्ादीमध्े प्रत् व अप्रत् पणे मो ा प्रमाणावर रोजगार उपलबध होतो. ्ामशवा्
शेतमजूर, ऊस तोडणी कामगार, वाहतुकदार, अ ् सेवा पुरमवणारे व्ावसाम्क ्ांना अप्रत् पणे रोजगार उपलबध
होतो. कोणत्ाही सहकारी संस्ेस दनंमदन कामकाज चालमवण्ासाठी काही कमभाचाऱ्ांची गरज असते. अशा मवमवध
प्रकारच्ा सहकारी संस्ांच्ा स्ापनेमुळे रोजगाराच्ा संधीत वाढ होते.
) दारी र ग ं ण ग्ामीण भागात सावकार शेतकऱ्ांना भरमसाठ व्ाजदराने कजभापुरवठा करतात. सहकारी
पतसंस्ांच्ा स्ापनेमुळे सावकारांची कजभापुरव ातील म ेदारी कमी होण्ास मदत झाली आहे. सहकारी ग्ाहक
संस्ांमुळे वसतू मवतरणातील मध्स् व व्ापाऱ्ांची म ेदारी कमी झाली आहे. म ेदारीच्ा दु प रणामांपासून
ग्ाहकांचे संर ण होण्ास मदत होते. अशा रतीने सहकारी संस्ा म ेदारीवर मन्ंत्रण ठेवतात.
) स सा ा ी ाणी सहकारामुळे समाजातील आम्भाक ा दुबभाल व् ी परसपर सहा ्ाने एकत्र ्ेऊन
सवत चे संर ण करु शकतात. त्ांच्ात सवसाम ्ाभाची जाणीव मनमाभाण होऊन ते आपले शोरण करणाऱ्ांमवरुधद लढा
देऊ शकतात. त्ामुळे आतममव वास वाढन संघटन व व्वस्ापन क शल् इत्ादी गुणांचा मवकास होतो. ्ातून
सभासदांमध्े सवसाम ्ाभाची जाणीव मनमाभाण होते.
) ा ा ा सहकारी संस्ेला ममळालेले आमध ् नरा सवभा सभासदांमध्े वाटन मदला जातो. आमध ्ाचे
वाटप हे भाग भांडवलाच्ा प्रमाणात व सभासदांनी संस्ेशी केलेल्ा आम्भाक व्वहाराच्ा प्रमाणात केले जाते.
न ्ाच्ा ्ा ् वाटपामुळे वाढीव न ्ात प्रत्ेक सभासदास वाटा ममळतो. प रणामी न ्ाचे ्ा ् वाटप होऊन
सभासदांची आम्भाक प्रगती होते.
) स्ां ा सहकारी संस्ा ्ा ्ेट उतपादकांकडन माल खरेदी करुन प्रत् ग्ाहकांना मवकतात. त्ामुळे
मध्स् व व्ापाऱ्ांची साखळी नष् होण्ास मदत होते. तसेच काही सहकारी संस्ा शेतमाल मव ीची का्भा म

7
 व्वस्ा करतात. त्ामुळे सभासद शेतकऱ्ांना मध्स्, दलाल ्ांच्ामार्फत माल मवकावा लागत नाही. प रणामी
मध्स् व दलाल ्ांच्ाकडन शेतकऱ्ांची होणारी रसवणूक व मपळवणूक ्ांबमवता ्ेते. प्रत् ग्ाहकांना
वसतू मवकल्ाने शेतमालाला ्ोग् मकमत ममळते. ग्ाहकांनाही तुलनेने वाजवी मकमतीत वसतू ममळतात. मध्स्ांकडन
होणारी नरेखोरी, वसतूंची टंचा ,भेसळ, मपळवणूक, आम्भाक शोरण ्ा अमनष् प्रवततीस सहकारी संस्ांमुळे पा्बंद
बसतो. अशा रतीने सहकारी संस्ांमुळे मध्स्ांचे उच्चाटन होण्ास मदत होते.
) रदी ीत ा सहकारी संस्ा सभासदांना, ग्ाहकांना चांगल्ा दजाभाच्ा वसतूंचा पुरवठा वाजवी मकमतीत
करतात. वाजवी मकमतीत वसतू ममळाल्ाने पशाची बचत होते. त्ामुळे सभासदांची खरेदीश ी वाढते.
) क ाही ग ण सहकारी संस्ेचे व्वस्ापन लोकशाही पधदतीने चालते. सभासदांच्ा सवभासाधारण सभेला
सववोच्च अमधकार असतात. सहकारी संस्ेचे सवभा मनणभा् सभासदांच्ा सभेत लोकशाही पधदतीने सवाभानुमते घेतले
जातात. ‘एक व् ी एक मत’ ्ा मन्मा ारे सहकारामध्े लोकशाही ततवप्रणाली व्वस्ापनासाठी वापरली जाते.
सहकारातून सवभासामा ् लोकांना लोकशाहीचे मश ण ममळते. त्ामुळे देशातील लोकशाही बळकट होण्ास मदत
होते.

कती-
सहकारी संस्ां र िार ग ग ती ह ास दत ह त ाग ीत ाग कां र र ा
करा

. सारांश

सहकार ही मानवाच्ा सहजीवनातून उद्ास आलेली संकलपना असून सहकार महणजे एकत्रीत राहणे व काम करणे
हो्.
सहकाराला इंग्जीमध्े - असे महटले जाते. - हा शबद लॅमटन भारेतील
- ्ा शबदापासून आला आहे. महणजे सह मकवा एकत्र व महणजे काम करणे हो्. अ्ाभातच
- महणजे एकत्रीत काम करणे हो्.
अनेक मवचारवंतांनी सहकाराच्ा व्ाख्ा मदल्ा असून ्ा व्ाख्ांवरुन असे सपष् होते की, सहकार हे व् चे
संघटन असून समान गरजा असलेल्ा व् ी आपल्ा समान आम्भाक उमद ष्ांच्ा पुतभातेसाठी समानतेच्ा तत्वावर
एकत्रीत आलेल्ा असतात.
आधुमनक सहकार चळवळ ही सवभाप्र्म इंगलंडमध्े सुरु झाली. सर र बटभा वेन हे सहकारी चळवळीचे जनक
मानले जातात. इ. स. १८ मध्े इंगलंडमधील र डेल ्े्े २८ मवणकरांनी एकमत्रत ्ेऊन ‘र डेल इ ीटेबल पा्ोमन्सभा
सोसा्टी मलममटेड’ ्ा नावाची पमहली सहकारी संस्ा सुरु केली.
सवातं ् पूवभाकाळात भारतात मवमवध ट ्ात सहकारी चळवळीचा मवकास झाला. मात्र तो पुरेशा प्रमाणात नवहता.
सन १९० व १९१२ च्ा सहकार का्द्ाने सहकारी चळवळीस गती ममळाली. सवातं ्ानंतर सहकारी चळवळीच्ा
मवकासासाठी जामणवपूवभाक प्र्तन करण्ात आले.
महाराष्ट्र हे सहकारी चळवळीच्ा मवकासातील देशातील अग्ेसर राज् आहे. १९ व्ा शतकात महाराष्ट्रामध्े सहकारी
चळवळ सुरु झाली. सन १९६० मधील महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्द्ामुळे सहकारी चळवळीला मदशा ममळाली.

8
• सहकारा ी ग
१) व् चे संघटन
२) च क संघटन
) समान उ ष्
) लोकशाही संघटन
५) समानता
६) आम्भाक ा दुबभाल घटकांचे एकत्रीकरण
७) सेवा उ ेश
८) परसपर साहा ्ातून सवसहा ्
९) मध्स्ांचे उच्चाटन
१०) आम्भाक व सामामजक चळवळ
११) व्वसा् संघटन प्रकार
• सहकारा ह
१) एकसंघ समाजाची मनममभाती
२) शेती ेत्राचा मवकास
) द्ोमगक मवकास
) रोजगार मनममभाती
५) म ेदारीवर मन्ंत्रण
६) सवसाम ्ाभाची जामणव
७) न ्ाचे ्ा ् वाटप
८) मध्स्ांचे उच्चाटन
९) खरेदी श ीत वाढ
१०) लोकशाही मश ण

. ा ा सं ा

) क ाही- लोकांनी, लोकांसाठी,लोकांमार्फत चालमवलेले शासन का्भाप ती.

) सहकारी - आम्भाक ा दुबभाल व कमकुवत वगाभातील व् नी सवत च्ा आम्भाक मवकासासाठी
एकत्र ्ेऊन सुरु केलेली चळवळ.

9
 ा ा

) ा ी गद ा ा ा ्धू ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा

१) सहकारी चळवळीचा उगम सवभाप्र्म ----- ्ा देशात झाला.
अ) इंगलंड ब) जमभानी क) ा स
२) समाजातील आम्भाक ा ----- व् ी एकमत्रत ्ेऊन सहकारी संस्ा स्ापन करतात.
अ) श्ीमंत ब) दुबभाल क) भांडवलदार
) सहकार महणजे ----- चे संघटन हो्.
अ) व् ी ब) भांडवल क) मध्स्
) इंगलंडमध्े इ. स. ----- मध्े सहकारी चळवळ सुरु झाली.
अ) १९ ब) १८ क) १८८०
५) भारतातील पमहला सहकार का्दा ----- ्ा वरगी संमत झाला
अ)१९० ब) १९६० क) १९१२
६) महाराष्ट्रातील पमहला सहकारी साखर कारखाना ----- ्े्े स्ापन झाला.
अ) कोलहापूर ब) प्रवरानगर क) नागपूर
७) सहकारी संस्ेत सवभा सभासद ----- मानले जातात.
अ) असमान ब) समान क) ग ण
८) सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश ----- हा असतो.
अ) नरा ममळमवणे ब) सेवा देणे क) मपळवणूक करणे
९) अ खल भारती् ग्ामीण पतपुरवठा पाहणी सममतीचे ----- हे अध् होते.
अ) प्रा. धनंज्राव गाडगीळ ब) आर.जी. सर ्ा क) ड . ए.डी. गोरवाला

) ग ा ा

ि ि
अ) न ्ाचे ्ा ् वाटप १) सेवा देणे
ब) भारतातील पमहला सहकार का्दा २) १९१२
क) सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश ) आम्भाक व्वहाराच्ा प्रमाणात
) कमशाही प तीने
ड) सहकारी संस्ेचा कारभार
५) जमभानी
इ) सहकारी चळवळीचा उगम देश ६) नरा ममळमवणे
७) समान प्रमाणात
८) लोकशाही प तीने
९) इंगलंड
१०) १९०

10
क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) सहकारी संस्ेचे मालक
२) आम्भाक व सामामजक प रवतभान घडवून आणण्ाचे एक महत्वाचे साधन
) सहकारी चळवळीचे जनक
) महाराष्ट्रातील पमहला सहकार का्दा
५) भारतातील दुसरा सहकार का्दा

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) सहकारी संस्ा ही एक च क संघटना आहे.
२) सहकारी संस्ा नरा ममळमवण्ाच्ा उ ेशाने स्ापन केल्ा जातात.
) सहकारी संस्ा आपल्ा सभासदांमध्े कोणताही भेदभाव करीत नाहीत.
) सहकारी संस्ा ही एक कमशाही संघटना आहे.
५) सहकारी संस्ामुळे मध्स्ांची साखळी नष् होण्ास मदत होते.
६) सहकारी संस्ा म ेदारीवर मन्ंत्रण ठेवतात.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) सहकार महणजे .............. चे संघटन हो्.
२) सहकारात भांडवलापे ा .............. ला अमधक महत्व मदले जाते.
) भारतातील पमहला सहकार का्दा .......... ्ावरगी संमत झाला.
) भारत सरकारने सन ............... पासून पंचवामरभाक ्ोजनांच्ा माध्मातून देशाचा आम्भाक मवकास घडवून
आणण्ाचे धोरण सवीकारले.
५) सहकारी चळवळीचा उगम सवभाप्र्म ्ुरोप खंडातील ............. ्ा देशामध्े झाला.

) ूक ा ग ा

१) आधुमनक सहकारी चळवळीचे जनक

२) एक व् ी

) सहकारी चळवळीचा उगम देश
) आम्भाक व्वहाराच्ा प्रमाणात
५) भारतातील पमहला सहकार का्दा

१९० , इंगलंड, एक मत, १९१२, जमभानी, सर र बटभा वेन, न ्ाचे ्ा ् वाटप

11
ि) का ा ात तर ग हा
१) सहकार महणजे का्
२) सर र बटभा वेन ्ांना आधुमनक सहकारी चळवळीचे जनक का महणतात
) संचालक मंडळ महणजे का्
) च क संघटन महणजे का्
५) इंगलंडमधील पमहल्ा सहकारी ग्ाहक भांडाराचे नाव कोणते

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश नरा ममळमवणे हा असतो.
२) महाराष्ट्रातील पमहला सहकारी साखर कारखाना मुंब ्े्े स्ापन झाला.
) सहकार महणजे भांडवलदारांचे संघटन हो्.
) सहकारी चळवळीचा उगम सवभाप्र्म ा स ्ा देशात झाला.
५) समाजातील श्ीमंत व् ी एकमत्रत ्ेऊन सहकारी संस्ा स्ापन करतात.
६) सहकारी संस्ा ही एक कमशाही संघटना आहे.

) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) १९६० चा का्दा ब) १९० चा का्दा
क) १९५६ चा का्दा ड) १९१२ चा का्दा

) ग ा ा
१) अ) भारताचा दुसरा सहकार का्दा ब) मुंब प्रांत सहकार का्दा
क) भारताचा पमहला सहकार का्दा
२) अ) सहकार मन्ोजन सममती ब) ग्ामीण व बक ग च कशी सममती
क) करी अ्भापुरवठा सममती

ा ी सं ा स करा.
१) सहकार
२) समानता
) लोकशाही मश ण
) एकसंघ समाजाची मनममभाती
५) सवसाम ्ाभाची जाणीव

स त ग हा. ा र ्धा रत
१) एखाद्ा व् ीला सहकाराबाबतचे आपले मवचार कसे पटवून द्ाल.
२) भारती् ‘‘सहकारी चळवळ’’ ्ा मवर्ावर आपले मत व् करा.

12
 ी ा ग हा
१) सहकाराचा अ्भा
२) सहकाराचे महत्व
) सहकाराची वमश े
) जागमतक सहकारी चळवळ

कारण ा
१) सेवा देणे हा सहकारी संस्ांचा प्रमुख हेतू असतो.
२) सहकारी संस्ा ही लोकशाही संघटना आहे.
) सहकारी संस्ामुळे मध्स्ांचे उच्चाटन होते.
) सहकार हे सामामजक व आम्भाक प रवतभानाचे एक साधन मानले जाते.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा.
१) सहकाराची वमश े सपष् करा.
२) सहकाराचे महत्व सपष् करा.
) भारतातील सहकारी चळवळीची मामहती मलहा.

दी तरी
१) सहकाराची व्ाख्ा सांगून सहकाराची वमश े सपष् करा.
२) सहकाराचे महत्व समवसतरपणे सपष् करा.

13
 ग ग ्ध सा सं कारां ा त ा क ास
)

सता ा सं ां ी संस्ा
ित ा ारी संस्ा ् ा ा
् ा ा ग
ग ग ग ्ध ा साग क सं ां ा त ा क ास
ािीदारी संस्ा सारां
् ा ा ह ा ा सं ा
ग स ा ा

सता ा )
व्ापार आमण व्ावसाम्क ेत्रामध्े आपणास मवमवध व्ावसाम्क संघटना प्रकार का्भा करीत असतांना आढळतात.
व्ापारी संघटना लहान, मध्म आमण मो ा सवरुपात का्भा करीत असतात. उद्ोग, व्वसा् आमण व्ापाराच्ा मवकासाच्ा
का्ाभात उतपादन, मनममभाती, खरेदी-मव ी आमण ग्ाहक ्ा सवभा घटकांना एकत्र आणण्ाचे का्भा संघटना करीत असतात.
व्वसा् संघटना कोणत्ाही प्रकारची असली तरी समाजाला वसतू व सेवांचा पुरवठा करणे हा त्ांच्ा का्ाभामागील
मुख् हेतू असतो.
व्ापारी संघटना महणजे अशी रचना की, जी द्ोमगक मकवा व्ापारी का्भा करील आमण वसतूंचे उतपादन व पुरवठा
्ांच्ा माध्मातून रा्दा ममळवेल.
व्वसा् ेत्रात का्भा करीत असलेल्ा ्ा मवमवध व्ावसाम्क संघटना एकदम मनमाभाण झाल्ा नाहीत तर व्ापाराच्ा
मवकासाच्ा अवस्ांतून एकापाठोपाठ एक अशी त्ांची गरजेनुसार मनममभाती झाली.
सुरुवातीस ‘ क ा ारी संस्ा मनमाभाण झाल्ा, व्वसा् वाढमवण्ासाठी आमण भांडवल व व्वस्ापकी् क शल्े
्ा गरजा भागवण्ासाठी सामूमहक मालकी असणाऱ्ा ािीदारी संस्ा अ सततवात आल्ा. मो ा प्रमाणावर भांडवल उभे
करुन,व्वसा्ामध्े आधुमनक तंत्र व क शल्ाचा वापर करुन,उतपादन आमण सेवा का्ाभामध्े नरा ममळमवण्ासाठी सं
ां ी संस्ा क ी) ्ा व्वसा् संघटनेचा उद् झाला.
समाजाला मूलभूत सवरुपाच्ा सेवा देण्ासाठी सहकारी ततवावर का्भा करणाऱ्ा सहकारी संस्ां ा उगम झाला.
आपण ्ा प्रकरणात मवमवध व्वसा् संघटन प्रकाराची मामहती व वमश े आमण त्ांचा तुलनातमक अ ्ास करणार
आहोत.
सा सं ां ग ग ्ध कार
मवमवध व्वसा् संघटनांचे प्रकार पुढील प्र माणे
• एकल व्ापारी व् गत व्ापारी संस्ा
• भागीदारी संस्ा

14
 क ा ारी ित ा ारी संस्ा )
् ा ा )
• ् )

जेंवहा एखादी व् ी सवत चे भांडवल व्वसा्ात गुंतमवते व व्वसा्ाचे दनंमदन व्वस्ापन आमण मन्ंत्रण सवत
करते, झालेल्ा न ्ा-तो ास सवत जबाबदार असते, तेंवहा त्ास ‘व् गत व्ापारी एकल व्ापारी’ असे
महणतात. व्वसा्ातील धोके सवकारुन नरा ममळमवते,कोणत्ाही का्देशीर बाब ची पूतभाता न करता व् ी
ताबडतोब व्वसा् सुरु करु शकते.मात्र व्वसा् सुरु करण्ासाठी स्ामनक परवा ्ाची गरज असते.

 


क ा ारी
• ा ा )
हा ादी ी सा ात स त ां िंतग त सा स त ा ा दारी र ा ग त
सा ाती ा-त ा ा स त ा दार राहत त हा ास क ा ारी गक ा ित ा ारी
स हणतात स ं ी

ा ारात क ी सा ा ा ां र ाक सा ा स्ा ग ं ण करत गण

ा- कसा ीस स त ा दार सत ास क गक ा ित ा ारी स हणतात
ी

15
 ित ा ारी संस् ी ग )

स स्ा ा

सा ा ी ा क

स त ां

स्ा

ागदत ा दारी
• ित ा ारी संस् ी ग
सा ाती ि ता

ा-त ात ािीदार सत

ाहकां ी स ा सं ं्ध

रीत ग ण

स ंर िारा ा ाि

) स स्ा ा ) व् गत व्ापारी संस्ेसाठी कोणताही सवतंत्र का्दा केलेला नाही.

त्ामुळे हा व्वसा् सुरु करण्ासाठी कोणतीही का्देशीर प्रम ्ा पूणभा करावी लागत नाही.देशातील सवभासाधारण
का्द्ाचे पालन करुन स्ामनक पातळीवर स्ामनक सवराज् संस्ेचा परवाना प्रा करुन व् ी ्ा व्वसा्ाची
सुरुवात करु शकते.
) सा ा ी ा क ) व् गत व्ापारामध्े एकच व् ी व्वसा्ाची मालक
असते. व्वसा्ाचा सवामी ्ा नात्ाने व्वसा्ातील सवभा मालमतता व साधनांचा तो एकटाच मालक असतो.
) स त ां ) व्वसा्ासाठी लागणारे भांडवल हे व् गत व्ापाऱ्ाला एकट्ालाच
उभारावे लागते. नातेवा क, ममत्र ्ांच्ाकडन मदत मकवा बकेकडन कजभा काढन व्वसा्ासाठी सवत च भांडवल उभे
करतो.
) स्ा ) व् गत व्ापारामध्े एकच व् ी व्वसा्ाची मालक असल्ामुळे व्वसा्ाचे
दनंमदन व्वस्ापन व मन्ंत्रण त्ालाच करावे लागते. व्वसा्ातील सवभा मनणभा् मतच व् ी घेते. एकल व्ापारी हा
व्वसा्ाचा एकटाच मालक व व्वस्ापक असल्ाने व् ीगत व्ापार हा एकपात्री प्र्ोगासारखाच असतो.
) ागदत ा दारी ) व् गत व्ापाऱ्ाची व्वसा्ातील जबाबदारी अम्ाभामदत
असते. व्वसा्ामध्े मो ा प्रमाणावर तोटा झाला तर तो भरुन काढण्ासाठी, देणी देण्ासाठी त्ाची खाजगी
मालमतता मवकन देणी द्ावी लागतात.

16
६) सा ाती ि ता ) व्वसा्ामध्े गु तेला अमतश् महतव असते. व् गत
व्वसा्ातील सवभा महतवाच्ा गु गोष् ची मामहती र एकाच व् ला असते. व्ावसाम्क मनणभा्, तंत्र, खरेदी-
मव ी, नरा-तोटा इत्ादी बाबतीत कमाल गोपमन्ता ठेवता ्ेते.
) ा-त ात ािीदार सत - ) एकल व्वसा्ामध्े एकटाच मालक असल्ाने
सवभा नरा व् गत व्ापाऱ्ाला ममळतो. व्वसा्ातील तोटाही त्ालाच सहन करावा लागतो. व्वसा्ाच्ा न ्ात
मकवा तोट्ात इतर व् ी भागीदार नसतात.
) ाहकां ी स ा सं ं्ध ) व् गत व्ापारामध्े दनंमदन
जीवनात अनेक ग्ाहकांशी त्ाचे दररोज प्रत् संबंध ्ेतात . ग्ाहकांच्ा आवडी-मनवडी, सव्ी, चाली रती आम्भाक
प र स्तीची त्ाला मामहती असते . ग्ाहकांशी सलोख्ाचे व व् गत संबंध मनमाभाण करुन त्ांच्ा दनंमदन गरजा पूणभा
करतो.
) रीत ग ण ) व् गत व्ापारी व्वसा्ात एकच व् ी मालक असल्ामुळे बाजारातील
बदलत्ा प र स्तीनुसार, ग्ाहकांच्ा मागणीनुसार व आवडी मनवडीनुसार वसतूंच्ा मकमतीवर ग्ाहकांना मदली जाणारी
सूट, हंगामानुसार (सणवार) उधारीची सवलत इत्ादी बाबत तो ताबडतोब मनणभा् घेतो .
) स ंर िारा ा ाि ) मवद्मान काळात बेरोजगारी वाढत आहे . सव्ंरोजगाराचा
मागभा महणून व् गत व्ापारी व्वसा् लोकमप्र् होत आहे. काही व्वसा् असे असतात की, ज्ामध्े व् गत
कलागुणांना आमण क शल्ास महतव असते. असे व्वसा् व् गत व्ापारी सवत ल घालून सुरु करतो व सेवा
देतो.

कती-
) क ा ारी संस्ा कार हा क ा ी िासार ा सत ा करा

ािीदारी संस्ा )

ािीदारी संस्ा
17
 ् ा ा )
• ् )
व् गत व्ापारी व्वसा्ातील सवभा व्ावसाम्क का् एकच व् ी सवत हाताळ शकत नाही, कारण त्ाच्ाकडे

भांडवल आमण व्वस्ापकी् क शल्े ही म्ाभामदत असतात. व् गत व्ापारातील दोर दूर करुन व् गत व्ापार
मवकमसत करण्ासाठी व्वसा् संघटनेचे नवीन सवरुप उद्ास आले. व्वसा्ाचे मवसतारीकरण करण्ासाठी अमधक
प्रमाणात भांडवल व व्वस्ापकी् क शल् गरजेचे असते. महणूनच दोन मकवा दोनापे ा अमधक व् ी एकत्र ्ेऊन
भागीदारी संस्ेची स्ापना करतात.
• ा ा )
स ा ी गक ा स ात का ा ग ा सा ाती ा ी ा णी ा सात कर ा ा ी
ा क ह ा ा रस रांती सं ं्धा ा ािीदारी स हणतात ारती ािीदारी का दा

द गक ा द ा ा ग्धक ी त ी गक ा ी करार क सा ा ग ा ी सा ूगहक ा दारी

ािीदारी संस्ा स्ा क तात सग

ािीदारी संस् ी ग )

करार

का द ीर दणी

ािीदारां ी सं ा

का द ीर सा

स्ा
• ािीदारी संस् ी ग
ािीदारां ्धी रस र सं ं्ध

ागदत ा दारी

सं ा क

ा-त ा ग ािणी

ग स

१) करार ) भागीदारीची मनममभाती ही भागीदारीच्ा करारातून होते. ‘भागीदारीचा करार’ हा भागीदारी

व्वसा् संघटनेचा पा्ा असतो. भागीदारीच्ा अंतगभात व्वस्ापनासाठी एकमेकांमध्े करार करणे आव ्क
18
 असते. ्ा करारात भागीदारांमधील व्वसा्ाच्ा अटी व मन्मांचा उल्ेख असतो. हा करार लेखी मकवा त डी असू
शकतो. भमव ्कालीन मतभेद मववाद टाळण्ासाठी भागीदारीचा करार लेखी सवरुपात असणे गरजेचे असते. मल खत
करारामुळे प्रत्ेक भागीदाराचे ह , कतभाव् व जबाबदाऱ्ा अमधक सपष् होतात.
२) का द ीर दणी ) भागीदारी संस्ेची न दणी ही स ीची नाही. परंतू महाराष्ट्र राज्ामध्े
ती स ीची करण्ात आलेली आहे. संबंमधत राज्ातील भागीदारी न दणी का्ाभाल्ात भागीदारीचा करार न दमवला
जाऊ शकतो, भागीदारी संस्ेची न दणी भारती् भागीदारी का्दा १९ २ नुसार करणे रा्देशीर असते.
) ािीदारां ी सं ा ) भागीदारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी मकमान २ व् ची व कमाल
५० व् ची म्ाभादा असते.
) का द ीर सा ) भागीदारी संस्ेला का्देशीर व्वसा् करावा लागतो. त्ाला
का्द्ाच्ा च कटीतच रा न व्वसा् करावा लागतो. भागीदारी संस्ेला बेका्देशीर व्वसा् करता ्ेत नाही.
) स्ा ) भागीदारी करारामध्े उल्ेख केल्ाप्रमाणे सवभा भागीदार संस्ेच्ा व्वस्ापन
का्ाभात सहभागी होतात, पण भागीदारी सुरळीत चालावी महणून काही भागीदार सवेच ेने आपले व्वस्ापकी् ह
इतर भागीदाराला देतात. परंतु व्वस्ापनाची जबाबदारी ही सवावर असते.
) ािीदारां ्धी रस र सं ं्ध ) प्रत्ेक भागीदार हा भागीदारी
संस्ेचा अमभकताभा त्ाच बरोबर प्रधान ्ा नात्ाने का्भा करीत असतो. सवभाजण भागीदारी संस्ेचे मालक व अमभकत
असतात.
) ागदत ा दारी ) अलपव्ीन भागीदार सोडन भागीदारी संस्ेमध्े सवभा
भागीदारांची जबाबदारी व् क, सामूमहक व अम्ाभामदत असते .जेंवहा व्वसा्ातील देणी देण्ासाठी व्वसा्ाची
मालमतता अपूरी पडते तेंवहा बाह् दे्तांची परतरेड करण्ासाठी भागीदारांच्ा खाजगी संपततीचा उप्ोग केला
जातो.
) सं ा क ) भागीदारीमध्े सवभा भागीदार व्वसा्ातील मालमततेचे सं्ु मालक
असतात. भागीदारी संस्ेची सवभा मालमतता भागीदारी संस्ेत व्वसा्ासाठी वापरली जाते. भागीदाराला संस्ेची
मालमतता खाजगी उप्ोगासाठी वापरता ्ेत नाही.
९) ा-त ा ग ािणी ) भागीदारी करारामध्े नरा मकवा तोटा कोणत्ा
प्रमाणात वाटला जा ल हे नमूद केलेले असते. व्वसा् करुन नरा वाटणी करणे हा भागीदारीचा मुख् हेतू असतो.
जर भागीदारी करारामध्े नरा-तोटा वाटपाचे प्रमाण मदलेले नसेल तर सवभा भागीदार नरा-तोटा समान प्रमाणात वाटन
घेतात.
१०) ग स ) मवसजभान महणजे भागीदारी व्वसा् बंद करणे हो्. एखाद्ा भागीदाराचा मत्ू, मनवतती,
मदवाळखोरी, वेड ्ामुळे भागीदारी संस्ा मवसमजभात होऊ शकते. च क भागीदारी संस्ेचे मवसजभान कोणत्ाही
भागीदाराने इतर भागीदारांना मकमान १ मदवसांची पूवभा सूचना देऊन केले जाते. भागीदारी संस्ेचे मवसजभान करणे सोपे
असते .

कती -
) ािीदारी ा करार हा ािीदारी ा ा ा सत ा करा

19
 सं ां ी संस्ा क ी) )


सं ां ी संस्ा
 इंगलंड मधील इ.स.१७६० च्ा द्ोमगक ांती नंतर ्ंत्राच्ा साह्ाने मोठ्ा प्रमाणावर मागणीपूवभा उतपादन होऊ
लागले. देशी व मवदेशी बाजारपेठांचा मवसतार झाला.
व्वसा्ासाठी मोठ्ा प्रमाणावरील भांडवल, व्वस्ापन क शल्े,व्ावसाम्क धोका सहन करण्ाची मता
व् गत व भागीदारी व्वसा् संघटनेत नवहती. मागणीपूवभा उतपादन झालेल्ा मालाला ग्ाहक ममळमवण्ासाठी
वाहतूक व दळणवळणाच्ा ेत्रातही ांती घडन आल्ाने बाजारपेठांचा मवसतार झाला. देशाच्ा आम्भाक व्वस्ेत
व्ापार व उतपादन का्भा मपणे करण्ासाठी सं्ु भांडवली संस्ेचा उद् झाला.
् ा ा )
• ् )
कपनी का्दा २०१ प्रमाणे स्ापन झालेली संस्ा महणजे सं्ु भांडवली संस्ा हो्. कपनीच्ा कमाल सभासद
संख्ेवर म्ाभादा नाही. भांडवलाचे मवभाजन भागांमध्े क न सं्ु भांडवली संस्ा प्रचंड प्रमाणावर भांडवल उभारणी
क न व्वसा् करतात.
समान हेतू असलेल्ा व् ची सवतंत्र अ सततव असलेली संघटना महणजे ‘सं्ु भांडवली संस्ा’ (कपनी ) हो्.
• ा ा )
क ी का दा सार स्ा ा ी दणी क ी गक ा सत ात स ी क ी हण सं
ां ी संस्ा ह क ी का दा
स तं का द ीर सत स त ी ा ्धग ह) गण दी सत सणारी का द ा ग ाण क ी
कग ी हण क ी ह

20
 सं ां ी संस् ी ग )

क सं

स ासद सं ा

कग ी

स तं का द ीर सत

दी का सत
•सं ां ी संस् ी ग
स ी ी दणी

ागदत ा दारी

्धग ह

त स्ा

ाि हसतांतरण कर ा ी स

) क सं ) सं्ु भांडवली संस्ा ही अनेक व् नी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन

स्ापन केलेली संघटना असते . कोणत्ाही जात, धमभा, पं्, वंशाची व् ी कपनीचे भाग खरेदी करुन भागधारक
होऊ शकते.

) स ासद सं ा ) कपनी का्दा २०१ प्रमाणे खाजगी कपनी मध्े मकमान सभासद
संख्ा २ आमण कमाल २०० असते.सावभाजमनक कपनीमध्े का्द्ाप्रमाणे सभासद संख्ा मकमान ७ आमण कमाल
अम्ाभामदत असते.

) कग ी ) कपनी ही का्द्ाने मनमाभाण केलेली कमत्रम व् ी असते.मतला व् प्रमाणे

शरीर, मन, आतमा नसतो, तरी पण ती व् प्रमाणे करार व मालमतता धारण करु शकते. कपनी व् प्रमाणे व्वहार
करु शकते, महणून मतला कमत्रम व् ी महणतात.

) स तं का द ीर सत ) कपनी का्दा २०१ नुसार कपनीची स्ापना झालेली

असते,महणून मतला सवतंत्र का्देशीर अ सततव प्रा होते. कपनी सवत च्ा नावाने खरेदी-मव ी, करार, का्देशीर
कारवा करु शकते.इतरांची देणी देण्ासाठी कपनी सवत जबाबदार असते.

21
) दी का सत ) कपनीला का्देशीर अ सततव असल्ामुळे मतला दीघभाकाळ मटकणारे
अ सततव असते. सभासदात बदल, मदवाळखोरी, भागधारकाचा मत्ू, मनवतती ्ाचा प रणाम कपनीच्ा अ सततवावर
होत नाही. आपल्ा सभासदांपासून सवतंत्र का्देशीर दीघभाकाळ मटकणारे अ सततव मतला असते.

) स ी ी दणी ) कपनी का्दा २०१ मधील तरतूदीप्रमाणे कपनीची न दणी

करणे स ीचे असते. का्द्ाच्ा तरतूदीनुसार कपनीची न दणी केल्ामुळे मतला का्द्ाचे पाठबळ ममळते.

) ागदत ा दारी ) कपनीच्ा भागधारकांची जबाबदारी त्ांनी खरेदी केलेल्ा भागांच्ा

दशभानी मकमती इतकीच म्ाभामदत असते. कपनीची कोणतीही देणी देण्ासाठी भागधारकांची खाजगी मालमतता धो ्ात
्ेत नाही.

) ्धग ह ) कपनीला सवत ची मु ा (बोधमच ह) असते. कपनी कमत्रम व् ी असल्ामुळे

बोधमच हाचा वापर ती सहीसारखी करते. सवभा महतवाच्ा कागदपत्रावर आमण मालकी ह ाच्ा दसत वजावर हे
बोधमच ह ापलेले असते.

) त स्ा ) भागधारकांनी मनवडन मदलेले प्रमतमनधी महणजे संचालक

मंडळ हो्.कपनीच्ा व्वस्ापनात मदत करण्ासाठी व सल्ा देण्ासाठी पगारी त अमधकारी वगभा नेमला जातो.
त्ामुळे कपनीचे व्वस्ापन का्भा म होण्ास मदत होते.

) ाि हसतांतरण कर ा ी स ) भागधारकांना कपनीच्ा मन्मावलीतील तरतूदीप्रमाणे

आपले भाग दुसऱ्ा व् ला मु पणे हसतांतरण करता ्ेतात. भागधारक भाग बाजारात आपल्ा भागांची मव ी
करुन त्ाची रोख र म प्रा करु शकतो.

कती-
) सं ां ी संस्ा ा ाणा र ां ारणी करत ा करा
)त ा रसराती ग ग ्ध ा साग क सं ा काराती सा संस्ां ी ादी त ार करा

22
 सहकारी संस्ां ा ग ग ्ध ा साग क सं ां ी त ा क ास
- )

ित ा ारी संस्ा ािीदारी संस्ा सं ां ी संस्ा सहकारी संस्ा

) ) ) ) - )
)
् एकाच व् ीकडे व्वसा्ाची दोन मकवा अमधक व् ी एकत्र ज्ा संस्ेला दीघभा काळ मटकणारे अ सततव सवत च्ा आम्भाक प्रगतीसाठी
मालकी, व्वस्ापन व मन्ंत्रण ्ेऊन नरा प्रा ीच्ा हेतूने असून प्रमतक महणून मतचे एक बोधमच ह सवेच ेने आमण समानतेच्ा ततवावर
असते, त्ास व् गत व्ापारी कोणताही का्देशीर व्वसा् असते आमण सरकार द री का्द्ानुसार आम्भाक ा दुबभाल व् नी स्ापन
संस्ा असे महणतात. सामूमहकरीत्ा करतात त्ाला न दणी झालेली असते मतला सं्ु केलेली संघटना महणजे सहकारी संस्ा
भागीदारी संस्ा असे महणतात. भांडवली संस्ा असे महणतात. हो्.
दद व् ीगत व्ापारी संस्ेचा भागीदारी संस्ेचा मुख् उ ेश सं्ु भांडवली संस्ेचा मुख् उ ेश सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश
मुख् उ ेश नरा ममळमवणे नरा ममळमवणे हा असतो. नरा ममळमवणे हा असतो. नरा ममळमवणे हा नसून आपल्ा
हा असतो. सभासदांना सेवा प्रदान करणे हा

23
असतो.

स ासद व् गत व्ापारामध्े मकमान भागीदारी संस्ेत मकमान दोन आमण खाजगी कपनीत मकमान दोन आमण कमाल सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी
सं ा आमण कमाल एकच व् ी कमाल प ास भागीदार असतात. दोनशे तर सावभाजमनक कपनीत मकमान सात मकमान दहा व कमाल अम्ाभामदत
सभासद असते. व कमाल अम्ाभामदत सभासद असतात. सभासद असतात.

दणी व् गत व्ापारासाठी भारती् भागीदारी का्दा १९ २ कपनी का्दा २०१ नुसार सं्ु महाराष्ट्र राज् सहकारी संस्ा का्दा
का दा कोणताही सवतंत्र का्दा नाही. नुसार भागीदारी संस्ेची न दणी भांडवली संस्ेची न दणी केली जाते. १९६० नुसार सहकारी संस्ेची न दणी
केली जाते. केली जाते.
ा दारी व् गत व्ापारी संस्ेत भागीदारी संस्ेमध्े भागीदारांची सं्ु भांडवली संस्ेमध्े भागधारकांची सहकारी संस्ेमध्े सभासदांची
व्ापाऱ्ाची जबाबदारी जबाबदारी व् क, सामुमहक व जबाबदारी म्ाभामदत असते. जबाबदारी म्ाभामदत असते.
अम्ाभामदत असते. अम्ाभामदत असते.
 स्ा एकच व् ी व्वसा्ाचे दनंमदन सवभा भागीदारांना दनंमदन व्वस्ापनात सं्ु भांडवली संस्ेचे सहकारी संस्ेचे दनंमदन व्वस्ापन
व्वस्ापन करते. समान अमधकार असतात. सवभा व्वस्ापन संचालक मंडळ का्भाकारी सममती पाहते.
भागीदार सामुमहक व्वस्ापन पाहते.
करतात.

ां एकच व् ी व्वसा्ाला भांडवल भागीदारी संस्ेत अनेक भागीदार सभासद संख्ा मोठी आम्भाक दुबभाल घटकातील सभासद
पुरवठा करते. त्ामुळे अमतश् कमी असल्ाने भांडवलात वाढ होते. असल्ामुळे मोठ्ा प्रमाणात असल्ाने भांडवलात रारशी वाढ होत
भांडवल जमा होते. भांडवल जमा होते. नाही.

स्ा ा ज्ावेळी व् च्ा मनात ्े ल भागीदार एकमेंकामध्े करार करुन सं्ु भांडवली संस्ेची आम्भाक ा दुबभाल घटकातील
त्ावेळी ्ा व्वसा्ाची स्ापना भागीदारी संस्ेची स्ापना करतात. स्ापना प्रवतभाका ारे केली लोकांनी सामूमहक महतासाठी सहकारी
करता ्ेते. जाते. ्ा संस्ेची स्ापना संस्ेची स्ापना केलेली असते. ्ा
खचगीक व गुंतागुंतीची असते. संस्ेची स्ापना सहज व सुलभ असते.

24
सा व् गत व्वसा्ामध्े एकच व् ी भागीदारी संस्ेमध्े एकापे ा सं्ु भांडवली संस्ेला सहकारी संस्ेला वामरभाक महशेब पत्रके
ि ता मालक असल्ामुळे जासतीत जासत जासत व् ी मालक असल्ामुळे व्वसा्ाचे वामरभाक जमाखचभा प्रमस करावी लागत असल्ामुळे
व्वसा्ात गु ता पाळतो. व्ावसाम्क गु ता पाळणे श ् प्रमस करावे लागतात त्ामुळे गु ता पाळता ्ेत नाही.
नसते. गु ता पाळता ्ेत नाही.

ा-त ा व् गत व्वसा्ात ममळणारा नरा भागीदारी व्वसा्ात ममळणारा नरा- सं्ु भांडवली संस्ेमध्े सहकारी संस्ेच्ा न ्ाचा वापर प्र्म
ा मकवा तोटा एकाच व् ीचा असतो. तोटा सवभा भागीदारांना करारात नमूद संचालक मंडळ वामरभाक सभेत राखीव मनधीसाठी व मवकासासाठी
केल्ाप्रमाणे वाटप केला जातो. ठराव मंजूर करुन लाभांश रुपाने करुन सभासदांना ्ा ् प तीने
नरा वाटप करते. न ्ाचे वाटप केले जाते.

ग स व् गत व्वसा्ात मालकाचा मत्ू, भागीदाराचा मत्ू, मनवतती, करारातील कपनी का्द्ातील मनबंधकाच्ा मनणभा्ानुसार सहकारी
मदवाळखोरी, वेडेपणामुळे व् गत तरतुदीमुळे भागीदारी संस्ेचे मवसजभान तरतुदीनुसार आमण का्द्ाप्रमाणे सहकारी संस्ेचे
व्वसा्ाचे मवसजभान होते. होते. ्ा्ाल्ाच्ा अनुमतीने सं्ु मवसजभान होते.
भांडवली संस्ेचे मवसजभान होते.
 . सारांश

• ा ी िर ा ािग णार क सा स ा ात सत ात हत ा ा ी ा हतू क ा क ण ाही

का ा ा सा स हणतात
• स ा ात ांि ी गक ा हतू सा कर ासा ी क ा ा ी स ूह हण सं ह
• सा सं ां कार -
१) व् गत व्ापारी संस्ा
२) भागीदारी संस्ा
) सं्ु भांडवली संस्ा
) सहकारी संस्ा
• ित ा ारी संस्ा -एकाच व् च्ा भांडवलावर, मन्ंत्रण व व्वस्ापन क शल्ावर जो व्वसा्
चालमवला जातो त्ास व् गत व्ापारी संस्ा असे महणतात.
ित ा ारी संस् ी ग -
१) सुलभ स्ापना
२) व्वसा्ाची मालकी
) सवत चे भांडवल
) व्वस्ापन
५) अम्ाभामदत जबाबदारी
६) व्वसा्ातील गु ता
७) नरा-तो ात भागीदार नसतो.
८) ग्ाहकाशी सलोख्ाचे संबंध
९) तवरीत मनणभा्
१०) सव्ंरोजगाराचा मागभा
• ािीदारी संस्ा -सवातर एक मकवा अमधक व् ंनी चालमवलेल्ा व्वसा्ातील न ्ाचे वाटप करण्ासाठी
आपापसातील कराराने दोन मकवा अमधक व् नी एकत्र ्ेऊन मनमाभाण केलेला संबंध महणजे भागीदारी संस्ा हो्.
ािीदारी संस् ी ग -
१) करार
२) का्देशीर न दणी
) भागीदारांची संख्ा
) का्देशीर व्वसा्
५) व्वस्ापन
६) भागीदारांमधील परसपर संबंध
७) अम्ाभामदत जबाबदारी
८) सं्ु मालकी
९) नरा-तोटा मवभागणी
१०) मवसजभान

25
• सं ां ी संस्ा - ज्ा संस्ेला दीघभाकाळ मटकणारे अ सततव असून प्रमतक महणून ज्ा संस्ेचे एक बोधमच ह
असते व जीची मनममभाती कपनी का्दा २०१ च्ा का्द्ानुसार सरकार द री न दणी झालेली असते अशी संस्ा
महणजे सं्ु भांडवली संस्ा हो्.
सं ां ी संस् ी ग -
१) च क संघटन
२) सभासद संख्ा
) कमत्रम व् ी
) सवतंत्र का्देशीर अ सततव
५) दीघभाकाळ अ सततव
६) स ीची न दणी
७) म्ाभामदत जबाबदारी
८) बोधमच ह
९) त व्वस्ापन
१०) भाग हसतांतर करण्ाची सो्

. ा ा सं ा

) सा - वसतू व सेवांचे उतपादन व मवतरण करण्ाच्ा आम्भाक म ्ेला व्वसा् असे महणतात.
) सा सं - एखाद्ा व्वसा्ाची रचना मकवा बांधणी की,जी का्भा मपणे नरा ममळमवण्ासाठी व्ापारी
म ्ा मकवा उप म करुन वसतुंचे उतपादन आमण पुरव ांच्ा माध्मातून रा्दा ममळमवण्ाचा प्र्तन करील.
) ािीदारी ा करार - भागीदारी व्वसा्ाचे अंतगभात व्वस्ापनाचे अटी व मन्म.
) ागदत ा दारी - सभासदांची जबाबदारी त्ाने खरेदी केलेल्ा भागांच्ा दशभानी मूल्ाइतकी म्ाभामदत असते.
म्ाभादीत जबाबदारीमध्े सभासदांची खाजगी मालमतता धो ्ात ्ेत नाही.
) ागदत ा दारी - संस्ेच्ा कजाभाची व इतर देणी देण्ाची जबाबदारी व् क रत्ा मालकाची असते. ्ा
प्रकारच्ा जबाबदारीत सभासदांची खाजगी मालमतता धो ्ात ्ेऊ शकते, प्रसंगी खाजगी मालमतता मवकन देणी
द्ावी लागतात.

. ा ा

) ा ी गद ा ा ा ्धू ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा

१) व् गत व्ापारात एकच व् ी व्वसा्ाची ----- असते.
अ) सावकार ब) मालक क) दलाल

26
 २) व् गत व्ापारी संस्ेत ----- व्ावसाम्क गु ता पाळली जाते.
अ) कमीत कमी ब) जासतीत जासत क) कमी-जासत
) व् गत व्ापाऱ्ाची जबाबदारी ----- असते.
अ) म्ाभामदत ब) सामूमहक क) अम्ाभामदत
) भागीदारी व्वसा्ात कमाल ----- भागीदार असतात.
अ) वीस ब) दहा क) प ास
५) महाराष्ट्र राज्ामध्े भागीदारी संस्ेची न दणी ----- आहे.
अ) च क ब) स ीची क) अनाव ्क
६). भारती् भागीदारी संस्ा का्दा ----- साली संमत झाला.
अ) १९ २ ब) २०१ क) १९६०
७) भागधारकांनी मनवडन मदलेल्ा प्रमतमनधीला ----- महणतात.
अ) संचालक ब) सभासद क) मालक
८) कपनी का्दा ----- साली संमत झाला.
अ) १९ २ ब) २०१ क) १९६०
९) सं्ु भांडवली संस्ेची न दणी ----- असते.
अ) स ीची ब) च क क)अनाव ्क
१०) सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी मकमान ----- सभासदांची आव ्कता असते.
अ) दोन ब) दहा क) सात

) ग ा ा
ि ि
अ) व् गत व्ापारी संस्ा १) १९६०
ब) भागीदारी संस्ेची मकमान सभासद संख्ा २) कमीत कमी व्ावसाम्क गु ता
क) सं्ु भांडवली संस्ा का्दा ) १९५१
ड) महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा ) इंगलंड
इ) द्ोमगक ांती ५) १९२५
६) २०१
७) भारत
८) दोन
९) जासतीत जासत व्ावसाम्क गु ता
१०) दहा

27
क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) एकपात्री प्र्ोगासारखा व्वसा् संघटन प्रकार.
२) सन २०१ च्ा का्द्ाने मनमाभाण केलेली कमत्रम व् ी.
) सव्ंरोजगारांसाठी लोकमप्र् व्वसा् संघटन प्रकार.
) आपल्ा सभासदांना सेवा प्रदान करण्ासाठी स्ापन केलेला व्वसा् संघटन प्रकार.
५) भागीदारांनी अंतगभात व्वस्ापनासाठी परसपरांमध्े केलेल्ा अटी व मन्म.

) ा ी ग ्धा ूक क र र त ग हा
१) व् गत व्ापारी संस्ेची न दणी आव ्क असते.
२) व् गत व्ापारी संस्ेत तवरीत मनणभा् घेतले जातात.
) भागीदारी संस्ेचा करार लेखी मकवा त डी असू शकतो.
) सहकारी संस्ेचा मुख् हेतू जासतीत जासत नरा ममळमवणे हा असतो.
५) कपनीची भांडवल उभारणी मता प्रचंड नसते.
६). द्ोमगक ांती नंतर कपनी संघटन प्रकार उद्ास आला.
७) सं्ु भांडवली संस्ेला अलपकाळ मटकणारे अ सततव असते.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) व् गत व्ापाऱ्ाची जबाबदारी ............. असते.
२) भागधारकांनी मनवडन मदलेल्ा प्रमतमनधीला .......... महणतात.
) सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी मकमान ........ सभासदांची आव ्कता असते.
) भागीदारी संस्ा का्दा ........... साली संमत झाला.
५) सं्ु भांडवली संस्ेची न दणी ......... असते.

) ूक ा ग ा

१) व् गत व्ापारी संस्ा

२) का्दा १९ २
) द्ोमगक ांती
) बोधमच ह
५) मकमान सभासद दहा

सहकारी संस्ा, कपनी, १९५६, भारत, एकच 춳Vr, भागीदारी संस्ा, इंगलंड

28
ि) का ा ात तर ग हा
१) एकल व्ापारी महणजे का्
२) सं्ु भांडवली संस्ेची न दणी कोणत्ा का्द्ाप्रमाणे केली जाते
) भागीदारी संस्ेमध्े कोणत्ा भागीदाराची जबाबदारी म्ाभामदत असते
) भागीदारीचा करार महणजे का्
५) सव्ंरोजगारासाठी कोणता व्ावसाम्क संघटन प्रकार लोकमप्र् आहे
६) म्ाभामदत जबाबदारी महणजे का्

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) व् गत व्ापारी संस्ेमध्े मकमान व्ावसाम्क गु ता राखली जाते.
२) भागीदारी संस्ेची न दणी भारती् भागीदारी का्दा १९५६ नुसार केली जाते.
) कपनी का्दा २०१ प्रमाणे कपनीमध्े कमाल सभासद संख्ा म्ाभामदत असते.
) सहकारी संस्ेची न दणी १९ २ च्ा का्द्ानुसार केली जाते.

) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) व् गत व्ापारी संस्ा ब) भागीदारी संस्ा
क) सहकारी संस्ा ड) सं्ु भांडवली संस्ा
२) अ) १९ २ चा का्दा ब) १९६० चा का्दा
क) २०१ चा का्दा ड) १९५० चा का्दा

) ग ा ा
१) अ) कपनी का्दा ब) महाराष्ट्र सहकार का्दा
क) भागीदारी संस्ा का्दा

ा ी सं ा स करा
१) व्वसा्.
२) व् गत व्ापारी.
) भागीदारी संस्ा.
) भागीदारीचा करार.
५) सं्ु भांडवली संस्ा.

स त ग हा ा र ्धा रत
१) व्वसा् संघटन प्रकारातील कोणता व्वसा् संघटन प्रकार आपण व्वसा्ासाठी मनवडाल ्ाबाबत आपले
मत व् करा.
२) भागीदारीचा करार हा भागीदारी संस्ेचा पा्ा असतो आपले मत व् करा.
) सव्ंरोजगारासाठी व् गत व्वसा् संघटन प्रकार सवाभात उततम आहे ्ाबाबत आपले मत व् करा.

29
 रक स करा
१) व् गत व्ापारी संस्ा आमण सहकारी संस्ा.
२) भागीदारी संस्ा आमण सहकारी संस्ा.
) सं्ु भांडवली संस्ा आमण सहकारी संस्ा.

ी ा ग हा
१) व्वसा् संघटनांचे प्रकार.
२) व् गत व्ापारी संस्ेची वमश े.
) भागीदारी संस्ेची वमश े.
) सं्ु भांडवली संस्ेची वमश े.

कारण ा
१) व् गत व्ापारी संस्ेत तवरीत मनणभा् घेतले जातात.
२) सं्ु भांडवली संस्ेची भांडवल उभारणी मता प्रचंड असते.
) भागीदारीचा करार लेखी असला पामहजे.
) सं्ु भांडवली संस्ेमध्े भागांचे हसतांतरण मु पणे करता ्ेते.
५) व् गत व्ापारी संस्ा संघटन प्रकार सव्ंरोजगारासाठी लोकमप्र् असतो.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) व् गत व्ापारी संस्ेची वमश े सपष् करा.
२) भागीदारी संस्ेची वमश े सपष् करा.
) सं्ु भांडवली संस्ेची वमश े सपष् करा.
) व्वसा् संघटनेचे प्रकार सपष् करा.

दी तरी
१) व् गत व्ापारी संस्ेची व्ाख्ा सांगून, व् गत व्ापारी संस्ेची वमश े सपष् करा.
२) भागीदारी संस्ेची व्ाख्ा सांगून,भागीदारी संस्ेची वमश े सपष् करा.
) सं्ु भांडवली संस्ेची व्ाख्ा सांगून,सं्ु भांडवली संस्ेची वमश े सपष् करा.

30
 सहकारा ी त
- )

सता ा सहकारा ी स सा ा त
् ा ा सारां
सहकारा ी त ह ा ा सं ा
सहकारा ी ग ्धा रत ू त स ा ा

सता ा )
माणसाचे जीवन सुरळीत, मन्ोजनबधद व ्शसवी होण्ासाठी समाजमप्र् जीवन जगण्ासाठी व व्वहारासाठी काही
मन्म असावे लागतात. तेंवहाच माणसाचे जीवन सुखकर होते. अशा मन्मांचा अ्भा जीवन जगण्ासंबंधीची तत्वे असा घेता
्े ल.
सहकार ्ा संकलपनेचा मवचार करत असताना सहकार महणजे एकमेकांना मदत करणे, एकत्र ्ेऊन काम करणे हो्.
समाजाचे कल्ाण साध् करणे, समाजातील आम्भाक ा दुबभाल घटकांचा मवकास करण्ासाठी सहकार ही संकलपना
उद्ास आली. सहकारामध्े समाजाच्ा सेवेला अन ्साधारण महत्व असल्ाने समाज मवकासासाठी सहकारी चळवळीचे
्ोग् मदशेने मागभा मण होणे आव ्क आहे. आम्भाक ा दुबभाल असणाऱ्ा व् ी एकत्र ्ेऊन सवत चा मवकास साध्
करण्ासाठी सहकारी संस्ा स्ापन करतात. ्ा संस्ा व्व स्त व सुरळीत चालमवण्ासाठी काही मागभादशभाक मन्मांची
आव ्कता असते आमण ्ाच अट चे व मागभादशभाक मन्मांचे रुपांतर पुढे सहकारी तत्वामध्े झालेले आहे. सहकाराच्ा
तत्चामुळे सहकारी संस्ांनी ठरमवलेली उ े, ध्े्े साध् करता ्ेतील. सहकारी चळवळीची प्रगती साधण्ासाठी
आमण मवकासासाठी सहकारी तत्वांची गरज असते.
तत्व ्ाचा अ्भा वागण्ासंबधीचे मन्म असा करता ्े ल. सहकारी संस्ांची वाढ, मवकास तसेच मतचा उ ेश
साध् करण्ासाठी ठरमवलेले मकवा मा ् केलेले मन्म महणजे सहकाराची तत्वे हो्.
दुसऱ्ा महा्ुधदानंतर अनेक देशांना सवातं ् ममळाले. जलद आम्भाक मवकासासाठी मन्ोजनाची कास धरली गेली.
एकणच आम्भाक, राजकी् व सामामजक प र स्तीत बदल झाले. त्ासाठी टोबर १९६ मध्े ज्े अ्भात ड . डी.
जी. कव ्ांच्ा अध् तेखाली आंतरराष्ट्री् सहकार संघटनेने त सममतीची मन्ु ी केली. ्ा सममतीने सादर केलेल्ा
अहवालात सहकाराच्ा तत्वांची पुनमाडणी केली. इ.स. १९६६ मध्े वहए ा ्े्े झालेल्ा आंतरराष्ट्री् सहकार प ररदेमध्े
सहकारी तत्वांना जगमा ्ता ममळालेली आहे. ड . इ्ान मॅकररसन अ ्ासगटाच्ा मशरारशीवरुन इंगलंडमधील मचेसटर
्े्े सन १९९५ मध्े झालेल्ा आंतरराष्ट्री् सहकार प ररदेत सात सहकारी तत्वांना पुनमनभाधाभा रत मूलततवे महणून मा ्ता
देण्ात आली.

सहकारी त ां ा ् )
‘सहकारी तत्वे महणजेच सहकारी संस्ाची उ े, ध्े्धोरणे, का्भापधदती, भमव ्कालीन ्शसवी वाटचाल,
व्वस्ापन इत्ादी बाबतच्ा मागभादशभाक मन्मांचा संच हो्’. सहकारी संस्ा उततम व ्शसवी रत्ा चालमवण्ासाठी
काही मागभादशभाक मन्म त्ार केलेले आहेत. ्ाच मागभादशभाक मन्मांना सहकाराची तत्वे असे महटले जाते. ही तत्वे संस्ेने
ठरमवलेली ध्े्े, उ े गाठण्ासाठी उप्ु व मागभादशभाक ठरतात. ्ा सहकाराच्ा तत्वांमशवा् सहकारी संस्ा
्शसवीपणे कामकाज करु शकणार नाहीत. व्वहारात सहकारी तत्वांचा ्शसवीपणे वापर करण्ावरच सहकारी चळवळीचे
्श व भमवतव् अवलंबून असते.
31
सहकारी त ां ा ा ा
) आंतरराष्ट्री् सहकार संघटना १९६६ नुसार ‘‘सहकारी चळवळीच्ा उ ष् प्रा ीसाठी मनतांत आव ्क
असणाऱ्ा व्वहा्भा मन्मांना सहकाराची तत्वे असे महणतात.’’
) ड . डी. जी. कव ‘‘सहकारी चळवळीच्ा उ ेशांची पूतभाता करण्ासाठी करण्ात ्ेणाऱ्ा व सहकारी
का्ाभाचे संघटन व मन्मन करण्ासाठी केलेले मन्म महणजे सहकारी तत्वे होत.’’

सहकारा ी त - )
बदलत्ा प र स्तीनुसार सहकार तत्वात काहीसा बदल झालेला आहे. तरीही मूलभूत तत्वे का्म आहेत.
सहकारी तत्वांची मवभागणी खालील दोन गटात केलेली आहे.
सहकारा ी ग ्धा रत ू त
स सा ा त

ग ्धा रत ू त
सवभासाधारणपणे जगातील सवभा सहकारी संस्ा ह्ा इंगलंडमधील मचेसटर ्े्े १९९५ मध्े झालेल्ा आंतरराष्ट्री्
सहकारी प ररदेत पुनमनभाधाभा रत केलेल्ा तत्वानुसार का्भा करतात.

१. खुले व च क
सभासदतव
. सामामजक २. सभासदांचे
बांमधलकी लोकशाही मन्ंत्रण

सहकारा ी
ग ्धा रत
. सहकारांतगभात . सभासदांचा
सहकाराचे तत्व ू त आम्भाक सहभाग

. मश ण, प्रमश ण . सवा्ततता
आमण मामहती आमण सवातं ्

) क स ासद सहकारी संस्ेचे सभासदतव सवासाठी खुले व च क असते. सहकारी संस्ेत

कोणत्ाही पात्र व् ीला सभासद होता ्ेते. कोणत्ाही व् ीस सभासदतवासाठी स ी केली जात नाही. सहकारी
संस्ेचे सभासदतव सवीकारणे मकवा संस्ा सोडन जाणे हे पुणभात व् ीच्ा इच ेवर अवलंबून असते. संस्ेच्ा
का्भा ेत्रात राहणाऱ्ा कोणत्ाही व् ीस सभासद होता ्ेते. जात, वंश, धमभा, पं्, मलंग, भारा, वणभा, आम्भाक
स्ती इत्ादी कारणावरुन प्रवेश नाकारता ्ेत नाही. जी व् ी सभासदतवाच्ा सवभा अटी व मन्मांची पुतभाता करते
अशा व् ीला सहकारी संस्ेचे सभासद होता ्ेते.

32
) स ासदां क ाही ग ं ण सहकारी संस्ा ्ा लोकशाही संस्ा आहेत. त्ांचे मन्ंत्रण सभासदांमार्फत होते.
सहकारी संस्ेचा सवभा कारभार लोकशाही प तीने चालवावा असे हे तत्व सांगते. प्रत्ेक सभासदाला ‘एक व् ी एक
मत’ असा मताचा अमधकार असतो. संस्ेचा दनंमदन कारभार पाहण्ासाठी सभासदांनी मनवडन मदलेल्ा व्वस्ापन
सममतीमार्फत कामकाज चालते. संस्ेतील सवभा मनणभा् सामूमहकपणे घेतले जातात. वामरभाक सवभासाधारण सभेत सवभा
सभासद अंमतम मनणभा् घेतात. ्ातून सभासदांचे लोकशाही मन्ंत्रण हा हेतू साध् होण्ास मदत होते.
) स ासदां ा ग्क सह ाि सभासद सहकारी संस्ांच्ा भांडवलात सहभाग घेतात आमण लोकशाही प तीने त्ाचे
मन्ंत्रण करतात. सहकारी संस्ेने भांडवलाचा मोबदला महणून जासत व्ाज देणे ्ोग् नाही. जासत व्ाज देण्ासाठी
जासत नरा ममळमवणे आव ्क ठरते.महणून सहकारी संस्ेने भांडवलावर म्ाभामदत प्रमाणात व्ाज द्ावे. संचालक
मंडळ सभासदांच्ा वामरभाक सभेत भांडवलावर मकती व्ाज वा लाभांश द्ावे ्ाची मशरारस करतात. संचालक
मंडळाने सुचमवलेल्ा व्ाजाच्ा वा लाभांशाच्ा दरात सभासद कपात सुचवू शकतात मकवा व्ाज देण्ाब ल
ठराव रेटाळ शकतात. सहकारी संस्ांनी भांडवलावर व्ाज मदलेच पामहजे असा ्ाचा अ्भा नसून भांडवलावर व्ाज
द्ा्चे असेल तर ते म्ाभामदत प्रमाणात द्ावे. म्ाभामदत व्ाज देऊन मशल्क रामहलेली र म सभासद राखीव मनधीत
वगभा करणे, मवमवध मनधी मनमाभाण करणे, सामामजक कल्ाणासाठी मनधीचा वापर करणे असे मन्ोजन क शकतात.
सहकारी संस्ा जासतीत जासत १५ प्त लाभांश जाहीर करु शकतात.
) स ा तता गण स ातं सहकारी संस्ा लोकशाही तत्वानुसार चालते. अशा संस्ामध्े सवा्ततता व सवातं ्
्ा तत्वांना स्ान देणे महत्वाचे असते. संस्ेच्ा प्रवतभाकापासून ते संस्ा चालकांप्चे सवभाजण हे त्ा संस्ेच्ा
का्भा ेत्रात राहणारे असले पामहजेत. संस्ेतील कोणतेही व्वहार करण्ासाठी सवातं ् असले पामहजे. मन्ोजन व
धोरणांची अंमलबजावणी करताना सहकारी संस्ेला सवा्ततता व सवातं ् हे तत्व अत्ंत महतवाचे मानले आहे.
) ग ण ग ण गण ागहती सहकाराचे भमवतव् हे सहकाराच्ा प्रसारावर व मश णावर अवलंबून आहे.
सहकारी संस्ा ही प्रामुख्ाने आम्भाक ा दुबभाल घटकांनी एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेली असते. संस्ेतील ब तांश
सभासद हे अलप मशम त असतात. अशा संस्ा प्रभावी, ्शसवी, भ म व मवकमसत होण्ासाठी सभासद, सेवक,
पदामधकारी, संचालक व सवभासामा ् जनतेला सहकाराचे मश ण, प्रमश ण व मामहती देण्ाची गरज आहे.
) सहकारांतित सहकारा त हे ततव सभासदांच्ा समान आम्भाक गरजा उतकष् रत्ा भागमवण्ासाठी सवानी
सुसंघमटतपणे व सम व्ासमहत एकमत्रत रत्ा काम करण्ासाठी आवाहन करते. स्ामनक, राष्ट्री् आमण आंतरराष्ट्री्
पातळीवर मवमवध प्रकारच्ा सहकारी संस्ानी परसपरात सपधाभा न करता एकमेकांना सहका्भा करुन कारभार करावा
हे अमभप्रेत आहे. एका संस्ेने दुसऱ्ा संस्ेस सहका्भा केल्ास सहकारी ेत्राचा मवकास अमधक चांगला हो ल. ्ा
चळवळीच्ा मवकासासाठी व सभासंदाच्ा महत संबंधाचे संवधभान करण्ाच्ा ष्ीने सवानी सहका्भा केले पामहजे. ्ा
तत्वाला मवकासाचे तत्व असेही महणतात.
) सा ाग क ांग्ध क सहकारी संस्ा ्ा सामामजक कल्ाणाकरीता स्ापन केल्ा जातात. समाजातील
आम्भाक ा दुबभाल असलेल्ा व् ी एकत्र ्ेऊन आपल्ा आम्भाक दुबभालतेवर मात करण्ासाठी सहकारी
संस्ां स्ापन करतात. त्ाचबरोबर समाजाचे कल्ाण डोळ्ासमोर ठेवून का्भा करीत असतात. सहकारी संस्ानी
अमधकामधक लोकांच्ा इच ा, आकां ा सहकारी संस्ामार्फत साध् करणे आव ्क आहे. उदा. सभासदांना चांगले
आरोग् आमण सेवा पुरमवणे, सहकारी मवतती् सेवांचा मवसतार करणे, लाभदा्ी रोजगार पुरमवणे, ्ुवक व ममहलांना
सबल व स म बनमवणे, व त्ांचे राहणीमान उंचावणे इत्ादी. सहकारी संस्ांनी आपले कामकाज हे सामामजक महत
व सामामजक कल्ाणाच्ा ष्ीकोनातून केले पामहजे.

33
 सहकारा ी स सा ा त
सहकाराची पुनमनभाधाभारीत तत्वे पामहल्ानंतर सवभासामा ् तत्वांचाही अ ्ास करणे आव ्क आहे. ती आपणांस
पुढीलप्रमाणे सांगता ्ेतील.

१. परसपर
साहा ्ावदारे
सवावलंबन

. आमध ्ाचे २. रोखीचे

्ा ् वाटप व्वहार
सहकारा ी
स सा ा
त
. काटकसरीचे .धाममभाक व
तत्व राजकी् तटस्ता

. सेवा तत्व

) रस र साहा ा दार स ा ं परसपर साहा ्ामशवा् सवावलंबन होत नाही. परसपरांना साहा ् करुन सवत चा व
संस्ेचा मवकास करुन घेण्ाची मशकवण सहकारात मदली जाते. परसपर साहा ् हा संस्ेच्ा सभासदांचा एकमेकांतील
संबंधाचा गाभा आहे. ‘सवभा एकाक रता व एक सवाक रता’ महणजेच ‘ ’ हे सहकार
चळवळीचे मुख् तत्व आहे. त्ासाठी सवानी एकत्र ्ेऊन काम केल्ानंतर सवत च्ा उ तीबरोबर इतरांचेही कल्ाण
करणे ही सहकाराची का्भाप ती आहे.

) र ी हार सहकारी संस्ेमध्े रोख व्वहाराचे तत्व हे अत्ंत महत्वाचे मानले जाते. प्रत्ेक सहकारी
संस्ेने आपले सवभा आम्भाक व्वहार हे रोखीने करावेत असा ्ा तत्वाचा अ्भा सांगता ्े ल. सहकारी संस्ाकडे
भांडवल म्ाभामदत असते. कारण सहकारी संस्ेचे सभासद हे आम्भाक ा स म नसतात. संस्ेचे आम्भाक बळ
मटकवा्चे असेल तर सहकारी संस्ांनी उधारीवर मालाची मव ी करणे ्ोग् नाही. उधारीवर वसतू मवकल्ास बुडीत
रकमेचे प्रमाण वाढ शकते. प रणामी संस्ा आम्भाक संकटात ्ेऊ शकते. रोखीच्ा व्वहारामुळे सहकारी संस्ा
आम्भाक ा स म बनतात.

कती-
)र ी ा हारा सहकारी संस् ी ग्क स्ती क हत ा र ा करा

34
 ) ्धाग क रा क त स्ता सहकारी संस्ा ही एक च क संघटना असून संस्ेचा कारभार लोकशाही पधदतीने
चालतो. सहकारात कोणत्ाही राजकी् व धाममभाक मवचारप्रणालीस स्ान नाही. त्ामुळे सहकारी संस्ा ्ा गोष्ीपासून
अमल असणे आव ्क आहे. सहकारी संस्ांची दारे सवभा जाती, धमभा व वंशाच्ा लोकांसाठी खुली असली पामहजेत.
आपला कारभार करत असताना राजकी् व धाममभाक मवचारसरणीचा प्रभाव असता कामा न्े. संस्ेच्ा मनकोप
वाढीसाठी सहकारी संस्ा राजकी् व धाममभाक बाबतीत तटस् रामहली पामहजे.
) स ात आपल्ा सभासदांना व समाजाला सेवा देणे हे सहकारी संस्ांचे मुख् उमद ष् आहे. सहकारी संस्ेत
सेवेला अमधक प्राधा ् मदले जाते तर नरा ममळमवणे ग ण मकवा दु ्म समजले जाते. सहकारी संस्ा सभासदांना
मनभळ व दजदार वसतूंचा पुरवठा, ्ोग् वजनमापे, आम्भाक शोरण व रसवणुकीपासून संर ण इत्ादी सेवा पुरमवतात.
सभासदांचे आम्भाक कल्ाण समोर ठेवून संस्ा आपले आम्भाक व्वहार करीत असतात. हे आम्भाक व्वहार करतांना
संस्ेचे अ सततव मटकवण्ासाठी ग्ाहकांची आम्भाक मपळवणूक न करता वाजवी प्रमाणात नरा ममळमवणे गर नाही.
) का कसरी त सभासदांनी जासतीत जासत काटकसर करावी असे हे तत्व सांगते. प्रत्ेक सहकारी संस्ेने
आपला कारभार हा काटकसरीने चालमवला पामहजे. तसेच अनाव ्क खचभा व उधळप ी टाळली पामहजे. आपल्ा
सभासदांना कमीत कमी खचाभात जासतीत जासत चांगली सेवा उपलबध करुन मदली पामहजे. ्ामुळे संस्ा अ्भा म
होण्ास मदत होते. साहमजकच सभासदांना बचतीची सव् लागते. ्ासाठीच सहकारी संस्ेत काटकसरीचे तत्व
महत्वाचे मानले जाते.
) ग्ध ा ा ा सहकारी संस्ेचा मुख् उददेश नरा ममळमवणे नसून सेवा देणे हा असतो. तरीही संस्ांनी
व्वस्ापन खचभा भागवून वाजवी नरा ममळमवला पामहजे. संस्ेने वरभाभर केलेल्ा आम्भाक व्वहारातून जे मशल्क
राहते त्ालाच आमध ् महणतात. ्ा आमध ्ातील २५ ट े र म राखीव मनधीत जमा केली पामहजे. उवभा रत नरा
सभासदांनी केलेल्ा व्वहाराच्ा व भागभांडवलाच्ा प्रमाणात सभासदांमध्े लांभाशाच्ा सवरुपात मदला जातो. हा
लांभाश दर जासतीत जासत १५ ट े प्त मदला जातो.

कती-
) ग का ी तरतदीसा ी का सकर त करण क ह- ा र ा करा

. सारांश

सहकारी संस्ेचे कामकाज उततम पधदतीने चालमवण्ासाठी काही मागभादशभाक सहकार तत्वे मकवा मन्मांची
आव ्कता असते. तत्वामुळे संस्ेने मन चत केलेली उ े साध् करता ्ेतील. मवमवध मन्मांचा अवलंब करत
संस्ा आम्भाक ा बळकट करण्ासाठी व संस्ेच्ा मवकासासाठी ही तत्वे उप्ोगी पडतात व मन चत केलेली
उ े व ध्े्े साध् करता ्ेतात. त्ामुळे मन्म मकवा तत्वे असणे आव ्क असतात तरच संस्ेचा सवागीण
मवकास साध् करता ्े ल.

• सहकारा ी ग ्धा रत ू त
१) खुले व च क सभासदतव
२) सभासदांचे लोकशाही मन्ंत्रण
35
 ) सभासदांचा आम्भाक सहभाग
) सवा्ततता आमण सवातं ्
५) मश ण, प्रमश ण आमण मामहती
६) सहकारांतगभात सहकाराचे तत्व
७) सामामजक बांमधलकी

• सहकारा ी स सा ा त
१) परसपर सहा ्ावदारे सवावलंबन
२) रोखीचे व्वहार
) धाममभाक व राजकी् तटस्ता
) सेवा तत्व
५) काटकसरीचे तत्व
६) आमध ्ाचे ्ा ् वाटप

.५ ा ा सं ा

१) सहकार त - सहकारी चळवळीच्ा उ ष् प्रा ीसाठी व्वहा्भा असलेले मन्म

२) रा ी ग ्धी - वामरभाक न ्ातून भमव ्कालीन गरजेसाठी बाजूला काढन ठेवलेली र म
) ा ां - सभासदांमध्े (भागधारक) वाटप केला जाणारा वाढावा (नरा)

. ा ा

) ा ी गद ा ा ातू ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा

१) सहकारी संस्ा ही आम्भाक ा ----- व् ची संघटना आहे.
(अ) सबल (ब) दुबभाल (क) प्रभावशाली
२) सेवा देणे हे सहकारी संस्ेचे ----- उ ष् आहे.
(अ) मुख् (ब) दु ्म (क) मवमशष्
) सहकारी संस्ांमध्े भांडवलावर ----- व्ाज मदले जाते.
(अ) स्र (ब) म्ाभामदत (क) अम्ाभामदत
) सहकारी संस्ेचे कामकाज ----- पधदतीने चालते.
(अ) भांडवलशाही (ब) कमशाही (क) लोकशाही
36
 ५) सहकारी संस्ेतील प्रत्ेक सभासदाला ----- मत देण्ाचा अमधकार असतो.
(अ) एक (ब) दोन (क) तीन

) ग ा ा

ि ि
अ) खुले सभासदतव १) समाजमहतामवरु का्भा
ब) काटकसरीचे तत्व २) जात,धमभा,पं् मवरमहत सभासदतव
क) लोकशाही कारभार ) सामामजक कल्ाणाचे का्भा
ड) सामामजक बांमधलकी ) अनाव ्क खचभा टाळणे
इ) राजकी् व धाममभाक तटस्तेचे तत्व ५) एक व् ी एक मत
६) पशाची उधळप ी
७) राजकी् हसत ेप नसतो
८) एक भाग एक मत
९) जात,धमभा,पं् रमहत सभासदतव
१०) राजकी् हसत ेप असतो

क) ा ी ग ्धा ासा ी क द दस ूह ग हा
१) सहकारी संस्ा स्ापनेचा मुख् उददेश
२) सहकारी संस्ेचा कारभार व व्वस्ापन ्ा तत्वानुसार चालतो.
) सभासदांना बचतीची सव् लावणारे तत्व.
) सामामजक महत व सामामजक कल्ाण साधण्ाचे तत्व.

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) सहकारी संस्ेचे सभासदतव खुले व च क असते.
२) सहकारी संस्ा नरा ममळमवण्ाच्ा उददेशाने स्ापन झालेल्ा असतात.
) सहकारात राजकी् व धाममभाक मवचारप्रणालीस स्ान नसते.
) सहकारी संस्ेतील सभासदांना लाभांश प्रा करण्ाचा अमधकार असतो.
५) सभासदतव ममळवण्ासाठी स ी केली जाते.
६) आम्भाक ा दुबभाल घटक एकत्र ्ेऊन सहकारी संस्ा स्ापन करतात.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) सभासदांना .............. देणे हे सहकारी संस्ेचे मुख् उ ष् असते.
२) सहकारी संस्ेची स्ापना मकमान ................ व् ी एकत्र ्ेऊन करतात.

37
 ) सहकारी संस्ांमध्े भांडवलावर .............. व्ाज मदले जाते.
) सहकारी संस्ेला झालेल्ा एकण न ्ातून ............. ट े र म राखीव मनधीत जमा करावी लागते.
५) सहकारी संस्ेच्ा मनकोप वाढीसाठी सहकारी संस्ा राजकी् व ................ बाबतीत तटस् रामहली
पामहजे.

) ूक ा ग ा

१) जात, धमभा, पं् मवरमहत तटस्तेचे तत्व

२) काटकसरीचे तत्व
) सामामजक बांमधलकी
) राजकी् व धाममभाक तटस्तेचे तत्व
५) एक व् ी एक मत

अनाव ्क खचभा टाळणे, खुले व च क सभासदतव, राजकी् हसत ेप नसतो, राहणीमान
उंचावणे, लोकशाही कारभार, समाजमहतामव धद का्भा, एक भाग एक मत

ि) का ा ात तर ग हा
१) सहकाराचे तत्व महणजे का्
२) सहकारी संस्ा स्ापनेचा मुख् उ ेश कोणता असतो
) सहकारांतगभात सहकार महणजे का्
) सहकारी संस्ा जासतीत जासत मकती ट ्ाप्त लाभांश जाहीर क शकतात
५) काटकसरीचे तत्व महणजे का्
६) सहकारी संस्ेने आपला कारभार काटकसरीने चालमवण्ासाठी का् टाळले पाहीजे

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) सहकारी संस्ा उधारीच्ा व्वहारामुळे आम्भाक ा स म बनतात.
२) सभासदांना सेवा देणे हे सहकारी संस्ांचे दु ्म उ ष् असते.
) सहकारी संस्ेचा कारभार कमशाही पधदतीने चालतो.
) सहकारी संस्ेचे सभासदतव स ीचे असते.

) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) सवा्ततता आमण सवातं ् ब) खुले व च क सभासदतव
क) सामामजक बांमधलकी ड) सेवा तत्व
२) अ) रोखीचे व्वहार ब) काटकसरीचे तत्व
क) आमध ्ाचे ्ा ् वाटप ड) खुले व च क सभासदत्व
38
 ा ी सं ा स करा
१) काटकसरीचे तत्व
२) रोखीचे व्वहार
) लाभांश वाटप
) सभासदांचे लोकशाही मन्ंत्रणाचे तत्व

स त ग हा ा र ्धा रत
१) सहकारी तत्वांचा वापर दनंमदन जीवनात कसा होतो ्ाबाबत आपले मत मलहा.
२) ‘‘सहकारी चळवळीच्ा प्रगतीसाठी सहकारी तत्वांची गरज आहे.’’ ्ावर आपले मत व् करा.

ी ा ग हा
१) सभासदांचा आम्भाक सहभाग
२) सहकाराची सवभासामा ् तत्वे
) राजकी् व धाममभाक तटस्ता तत्व
) सहकारातंगभात सहकार आमण मश ण, प्रमश ण व मामहतीचे तत्व

कारण ा
१) सहकारी संस्ा राजकी् व धाममभाक ा तटस् असली पामहजे.
२) सहकारी संस्ा सभासदांशी रोखीने व्वहार करतात.
) सहकारी संस्ेतील सभासदतव खुले व च क असते.
) सेवा देणे हा सहकारी संस्ेचा मुख् उददेश असतो.
५) संस्ेतील सभासद व सेवकांना सहकाराचे मश ण व प्रमश ण मदले पामहजे.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) सहकाराची पुनमनभाधाभा रत मूलतत्वे सपष् करा.
२) सहकाराची सवभासामा ् तत्वे सपष् करा.

दी तरी
१) सहकाराची पुनमनभाधाभा रत मूलतत्वे समवसतरपणे मलहा.
२) सहकाराची तत्वे महणजे का् सहकाराची सवभासामा ् तत्वे समवसतरपणे मलहा.

39
 सहकारी संस् ी स्ा ा
- )

सता ा सहकारी संस् ा तक

सहकारी संस् ी स्ा ा तका ी का
त स्ा सारां
सहकारी संस् ी दणी स्ा ह ा ा सं ा
स ा ा

सता ा )
सवातं ्प्रा ीनंतर देशात सहकाराचा मवकास मो ा प्रमाणावर झाल्ाने मवमवध ेत्रात सहकारी संस्ा स्ापन होऊ
लागल्ा. ग्ामीण तसेच शहरी भागातसु ा सहकाराचा मवसतार झाल्ाचे मदसून ्ेते. प्रारंभी र शेती पतपुरवठा व त्ास
पूरक सेवा ्ा ेत्रापुरत्ाच सहकारी संस्ा स्ापन झालेल्ा होत्ा. अशा मवमवध प्रकारच्ा संस्ांचे सवरुप व का् वेगवेगळी
असतात. सहकारी संस्ांची स्ापना कोण आमण कशा प तीने करतात ्ासाठी सहकारी संस्ेच्ा न दणीची का्भाप ती
समजावून घेणे महत्वाचे असते.
समान आम्भाक उ े असणाऱ्ा व् ी आपल्ा गरजा भागमवण्ासाठी एकत्र ्ेऊन सहकारी संस्ेची स्ापना
करतात. ्ामुळे समाजातील सवभा सतरातील लोकांना सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेची आव ्कता भासते. सहकारी संस्ेची
स्ापना ही एक का्देशीर व तांमत्रक बाब आहे.
महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० नुसार सहकारी संस्ेच्ा न दणीची का्भाप ती मनधाभा रत केलेली आहे.
त्ानुसार सहकारी संस्ेची न दणी करावी लागते. आपण ्ा प्रकरणात सहकारी संस्ेची स्ापना, न दणीची का्भाप ती व
प्रवतभाकाची का् इत्ादीचा अ ्ास करणार आहोत.

सहकारी संस् ी स्ा ा - )

सहकारी संस्ेला का्देशीर अ सततव प्रा होण्ासाठी मतची न दणी महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा नुसार
होणे बंधनकारक आहे. सहकारी संस्ेची स्ापना ही प्रवतभान अवस्ा आमण न दणी अवस्ा अशा दोन अवस्ांमधून होत
असते.
त स्ा )
‘‘सहकारी संस्ेची स्ापना होण्ापूवगी मतला ज्ा ज्ा ट ्ातून जावे लागते त्ांना एकमत्रतपणे ‘प्रवतभान अवस्ा’
असे महणतात’’. संस्ेच्ा न दणीपूवगी मवमवध बाबी पूणभा कराव्ा लागतात.्ाचा प्रारंभ प्रवतभान अवस्ेपासून होतो. सहकारी
संस्ा स्ापनेची कलपना मनात उ वणे व ती संस्ा प्रत् ात साकार करणे ्ाला प्रवतभान अवस्ा न दणीपूवभा अवस्ा
असे महणतात. सहकारी संस्ेचा उ ेश मन चत क न त्ा उ ेशाप्रमाणे आव ्क त्ा सवभा बाब ची पूतभाता करावी लागते.
प्रवतभानातील सवभा ट पे संस्ेच्ा भावी काळाच्ा ष्ीने अत्ंत महत्वाचे असतात.

40
• त स्ती

१) संस्ा
स्ापनेची कलपना
मनात उ वणे

६) दसत वज व २) मनातील कलपनेचे

कागदपत्रे त्ार तपशीलवारपणे परी ण
करणे करणे
त
स्ती

५) आम्भाक ्ोजना ) अन पचा रक

त्ार करणे सभेचे आ्ोजन
करणे

) साधनसामुग्ी
गोळा करणे

• प्रवतभान अवस्ेतील ट पे पुढीलप्रमाणे -

) संस्ा स्ा ी क ा ात ण सहकारी संस्ा स्ापन करण्ाची कलपना ज्ा व् ी व व् ीसमुहाच्ा
मनात उ वते. अशा व् ी मकवा व् ीसमूहाला ‘प्रवतभाक’ महणतात. आपल्ा प रसरातील दुबभाल घटकांच्ा
प्रगतीचा मवचार करणाऱ्ा आमण नेततवाचे गुण असणाऱ्ा व् ी मकवा व् ीसमूहाच्ा मनात सहकारी संस्ा
स्ापनेची कलपना उ वते.
) ाती क त ी ार ण री ण करण मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा कलपनेचे परी ण करणे गरजेचे
असते. सवभाप्र्म कलपना वासतवतेवर तपासून पामहली पामहजे. ्ा परी णातून मन्ोमजत सहकारी संस्ेचे भांडवल
उभारणीचे मागभा, अ्भा मता ्ाचा अंदाज ्ावा लागतो. अ्भा म होऊ शकणाऱ्ा सहकारी संस्ेची मनबंधक न दणी
करतात, अ ््ा अ्भा म होऊ न शकणाऱ्ा संस्ेच्ा न दणीस नकार देतात.
) ा रक स करण सहकारी संस्ा स्ापनेची कलपना मनात मन चत केल्ानंतर प्रवतभाक
प रसरातील लोकांना त्ाला सुचलेली कलपना पटवून देण्ासाठी अन पचा रक सभेचे आ्ोजन करतात. त्ा सभेत
मन्ोमजत सहकारी संस्ेची गरज व रा्दे पटवून देतात.्ा सभेत संस्ेचे उ ेश, का्भा ेत्र, व्वसा्ाचे सव प,
संस्ेचे प्रसतामवत नाव इत्ादी बाबी मन चत करण्ात ्ेतात.
) सा्ध सा ी ि ा करण सहकारी संस्ा स्ापनेच्ा कलपनेस मूतभा सव प देण्ासाठी साधनसामग्ी प्रवतभाकाला गोळा
करावी लागते.संस्ेच्ा स्ापनेसाठी जागा, रमनभाचर, सटेशनरी, मवमहत नमु ्ातील अजभा, वेगवेगळ्ा कुटंबातील
मकमान दहा सभासद इत्ाद ची पूतभाता प्रवतभाक करतो. ्ामशवा् संस्ेच्ा न दणीसाठी न दणी अमधकाऱ्ाकडे मवहीत
नमुना ‘अ’ नुसार अजभा सादर करावा लागतो.तसेच साधनसामग्ी गोळा करण्ाचा खचभा प्रवतभाकच करीत असतो.

41
 ) ग्क ा त ार करण सहकारी संस्ेला आपली मन्ोमजत उ े साध् करण्ासाठी भांडवलाची गरज
असते. सहकारी संस्ेचा आकार व प्रकारानुसार भांडवलाची गरज भागवावी लागते. त्ासाठी भांडवल उभारणीचे
मागभा मन चत करावे लागतात. ्ासाठी भागमव ी, ठेवी, सहकारी बका व मवतती् संस्ा ्ांच्ाकडन कजाभाच्ा पाने
उभारले जाणारे भांडवल इत्ादी आम्भाक सव पाची मामहती देणारी ्ोजना प्रवतभाक त्ार क न ्ोजनेची मामहती इतर
सभासदांना देतात.
) दसत कािद त ार करण सहकारी संस्ेच्ा न दणीसाठी मकमान दहा सभासदांच्ा सह्ा असलेला पूणभा
व व्व स्तपणे भरलेला अजभा नमुना ‘अ’ मध्े त्ार करतात. तसेच सभासद ्ादी, संस्ेचे पोटमन्म, न दणीपूवभा
झालेल्ा सभेचे इमतवत, जागा इमारत मालकाचे नाहरकत प्रमाणपत्र, सभेस हजर असलेल्ा सभासदांची नावे व
सह्ांचे पत्रक इत्ादी कागदपत्रे त्ार करावी लागतात. अशा प्रकारे मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेतील प्रवतभान
अवस्ा पूणभा होऊन संस्ेची न दणी अवस्ा सुरु होते.

सहकारी संस् ी दणी स्ा )

प्रवतभान अवस्ा पूणभा झाल्ावर न दणी अवस्ा सु होते. सहकारी संस्ेला का्देशीर अ सततव प्रा होण्ासाठी
मतची न दणी होणे गरजेचे असून ्ा अवस्ेतील सवभा बाबी पचा रक सवरुपाच्ा असतात. ्ा बाबी पूणभा केल्ानंतरच
सहकारी संस्ेची न दणी होऊ शकते. त्ासाठी न दणी अवस्ा महत्वाची असते. ्ा अवस्ेमध्े पुढील ट ्ांचा समावेश
होतो.

१) प्रा्ममक पचा रक सभा बोलमवणे

२) मन्ोमजत सहकारी संस्ेचे बकेत खाते उघडणे

) न दणी प्रसताव सादर करणे

) न दणी शुलक चलन पावती

• दणी स्ती ा ी
५) न दणी अजाभाची न द

६) मनबंधकामार्फत न दणी अजाभाची ाननी

७) सहकारी संस्ा न दणी आमण वगगीकरण

) न दणी प्रमाणपत्र

) ा्ग क ा रक स ा ग ण मन्ोमजत संस्ेची न दणीपूवभा त्ारी क न प्रवतभाक सभासदांची प्रा्ममक

सभा बोलमवतात. त्ा सभेत मन्ोमजत संस्ेचा उ ेश, व्ा ी, सभासद संख्ेची म्ाभादा, का्भा ेत्र, भांडवल
उभारणी, उपमवधी, मन्ोमजत संस्ेचे नांव, मनवडणूक मन्म, इत्ादीबाबत मनणभा् घेतले जातात. तसेच ्ा सभेच्ा
कामकाजाच्ा इमतवतताची एक प्रत न दणी अजाभासोबत जोडावी लागते.

42
) ग ग त सहकारी संस् कत ात ण मन्ोमजत सहकारी संस्ा स्ापनेचा मनणभा् प्रा्ममक सभेत मंजुर
झाल्ानंतर मजलहा उपमनबंधकाच्ा परवानगीने मजलहा मध्वतगी सहकारी बकेत संस्ेचे खाते उघडले जाते. त्ा
खात्ावर सभासदांकडन ममळालेली भाग भांडवलाची र म जमा केली जाते. भाग भांडवलापोटी संस्ेच्ा नावे
मकती र म जमा झाली आहे. ्ासाठीचा बक मशलकीचा दाखला प्रवतभाकाला बकेकडन ममळवावा लागतो व तो
न दणी अजाभासोबत जोडावा लागतो .
) दणी सता सादर करण सहकार का्द्ातील तरतुदीनुसार मन्ोमजत संस्ेच्ा न दणीसाठी मवमहत नमुना ‘अ’
मध्े न दणी अमधकाऱ्ाकडे न दणी अजभा चार प्रतीत प्रवभातक सादर करतो. न दणी अजाभासोबत मवमवध प्रकारची कागदपत्रे
सादर करावी लागतात. ्ामध्े सभासद ्ादी, तला ाचा दाखला, उपमवधी चार प्रती, बक मशलकीचा दाखला,
जागेचे नाहरकत प्रमाणपत्र, प्रा्ममक सभेचे इमतवतत, प्रकलप अहवाल, मन्ोमजत संस्ेचे नाव पतता, उ ष्े,
का्भा ेत्र, व्वसा्ाचे सव प इत्ादीचा समावेश असतो.
) दणी क ा ती महाराष्ट्र राज् सहकारी संस्ा अमधमन्म १९६१ नुसार सहकारी संस्ेचे न दणी
शुलक शासकी् कोरागारात भरावे लागते. त्ावेळी ममळणारी मूळ चलन पावती न दणी अजाभासोबत सादर करावी
लागते. सहकारी संस्ेच्ा न दणीसाठी . ते . प्त शुलक आकारले जाते. सहकारी संस्ांच्ा
प्रकारानुसार वेगवेगळे न दणी शुलक आकारले जाते.
) दणी ा ी द सहकारी संस्ेची न दणी करण्ासाठी आलेला अजभा ममळाल्ानंतर मनबंधक नमुना ‘ब’ न दवहीत
अजाभातील तपमशलाची न द करतात. अशा अजाभास अनु मांक मदला जातो. अजभा ममळाल्ाब लची पोच पावती मुख्
प्रवतभाकाकडे मदली जाते.
) ग ं्धका ा त दणी ा ी ा ी मन्ोमजत सहकारी संस्ेचा न दणी प्रसताव प्रा झाल्ानंतर न दणी
अजाभाची व त्ा सोबतच्ा कागदपत्रांची ाननी मनबंधक करतात. त्ात त्रुटी असतील तर त्ा प्रवतभाकाला कळवून पूणभा
करण्ाब ल कळमवले जाते. ाननीच्ा वेळी काही त्रुटी उ वल्ास त्ा मवर्ीचा खुलासा करण्ाचा मनदश मुख्
प्रवतभाकास मदला जातो.
) सहकारी संस्ा दणी गण ि करण न दणी अजभा व कागदपत्रे प रपूणभा असतील तर मनबंधक त्ा संस्ेची न दणी
झाल्ाचे शासकी् अमधपत्रात जाहीर करतात. त्ा संस्ेचे ्ोग् त्ा वगाभात उपवगाभात वगगीकरण करतात. न दणीसाठी
अजभा दाखल झाल्ानंतर न दणीबाबतचा मनणभा् न दणी अमधकाऱ्ांना दोन ममह ्ाच्ा आत द्ावा लागतो. त्ांना
न दणी नाकारा्ची असेल तर न दणी अमधकाऱ्ांंनी मुख् प्रवतभाकाला ्ोग् त्ा कारणासह लेखी सवरुपात कळमवणे
आव ्क असते.
) दणी ाण सहकारी संस्ेची न दणी केल्ानंतर मनबंधक मतला न दणी मांक देतो. संस्ेची न दणी झाल्ाचा
पुरावा महणून संस्ेला न दणी दाखला न दणी प्रमाणपत्र मदले जाते. हे प्रमाणपत्र मदल्ानंतर संस्ेला का्देशीर दजाभा
प्रा होतो व संस्ा अ सततवात ्ेते. न दणी प्रमाणपत्रावर न दणीकत संस्ेचे नाव, न दणी मांक, न दणी मदनांक,
वरभा, वगभा इत्ादीची मामहती असते. न दणी प्रमाणपत्रावर मनबंधकाची सही व मश ा असतो.तसेच न दणीनंतर संस्ेच्ा
नावात, उपमवधीत मनबंधकाच्ा परवानगीमशवा् बदल करता ्ेत नाही.

सहकारी संस्ा दणीसा ी क कािद

सहकारी संस्ेच्ा न दणीसाठी मुख् प्रवतभाक खालील कागदपत्रे त्ार करतो.

43
 ) स ासद ादी मन्ोमजत सहकारी संस्ेचे सभासद होणाऱ्ा व् ना सहकारी संस्ेकडे अजभा करावा लागतो.
त्ांना प्रवेश शुलक व भागभांडवलाची र म भरावी लागते. अशा सभासदांची ्ादी त्ार केली जाते. ्ा सभासद
्ादीच्ा चार प्रती न दणी अजाभासोबत जोडाव्ा लागतात. ्ा ्ादीमध्े सभासदाचे संपूणभा नाव, व्, पतता, व्वसा्,
भागसंख्ा व प्रवेश शुलक इत्ादीचा समावेश असतो.
) त ा ा ा दा ा मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी वेगवेगळ्ा कुटंबातील दहा व् ी असाव्ा
लागतात. ्ा व् ी एकाच कुटंबातील नाहीत असा दाखला तला ाकडन ममळवून न दणी अजाभासोबत जोडावा
लागतो.
) संस् ग ्धी ग सहकारी संस्ेचे कामकाज महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० व मन्म १९६१
मधील तरतूदीनुसार चालते. उपमवधी महणजे संस्ेचे अंतगभात कामकाज व व्वस्ापन चालमवण्ासाठी त्ार केलेल्ा
मन्मांचा संच हो्. हे उपमवधी मुख् प्रवतभाक त्ार करतो. उपमवधी महणजे एकप्रकारे संस्ेची घटनाच असते.
न दणी अजाभासोबत उपमवधीच्ा चार प्रती जोडाव्ा लागतात. मनबंधकाच्ा परवानगीमशवा् उपमवधीमध्े कोणत्ाही
प्रकारचा बदल करता ्ेत नाही.
) क ग क ा दा ा मन्ोमजत सहकारी संस्ेचे मजलहा मध्वतगी सहकारी बकेत मुख् प्रवतभाकाच्ा नावे खाते
उघडले जाते. ्ा खात्ावर भागभांडवलाची र म व प्रवेश शुलकाची र म जमा केली जाते. मजलहा मध्वतगी
सहकारी बकेकडन बक मशलकीचा दाखला ममळवावा लागतो. हा दाखला न दणी अजाभासोबत जोडावा लागतो.
) ाि ा हरकत ाण न दणी अजाभामध्े मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा का्ाभाल्ाचा पतता मलहावा लागतो.
संस्ेच्ा का्ाभाल्ासाठी ज्ा व् ीच्ा मालकीची जागा आहे त्ा जागा मालकाकडन ‘ना हरकत प्रमाणपत्र’ घेणे
आव ्क असते. हे प्रमाणपत्र न दणी अजाभासोबत जोडावे लागते.
) ा रक स गत त मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा न दणी अजाभासोबत न दणीपूवभा घेतलेल्ा प्रा्ममक सभेच्ा
इमतवतताची प्रत जोडणे आव ्क असते.
) क ह ा प्रकलप अहवाल महणजे संस्ेच्ा भमव ्कालीन प्रगतीचा आराखडा हो्. ्ा अहवालामध्े
उतप ाचे मागभा, उतपादन खचभा, खरेदी मव ीची व्वस्ा, संभाव् नरा, अ्भा मता इत्ादी बाब चा मवचार क न
संस्ा न दणीस मनबंधक परवानगी देतात.

कती-

) ग क ा ग ं्धक का ा ा ा द सहकारी संस् ा दणी ा त ागहती ा करा
सहकारी संस् ा तक )
सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेमध्े प्रवतभाक हा अत्ंत महत्वाची भूममका पार पाडतो. प्रवतभाक महणजे अशी व् ी की, जी
सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी पुढाकार घेते. प्रवतभाक हा सहकारी संस्ा स्ापनेची कलपना मनात आणण्ापासून ती कलपना
प्रत् ात साकार करण्ासाठी आव ्क ते सवभा प रश्म घेतो.
् - ‘प्रवतभाक’ ्ा सं ेची व्ाख्ा सहकार का्द्ामध्े मदलेली नाही.परंतु त्ाची का् सपष्पणे सांमगतली आहेत.
त्ा आधारे प्रवतभाकाचा अ्भा पुढीलप्रमाणे सांगता ्े ल.
सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेच्ा कलपनेपासून ती कलपना मूतभा सव पात आणून संस्ेची न दणी क न मतचा कारभार
सुरळीत चालू करण्ाच्ा ष्ीने सवभा का् करण्ाऱ्ा एका मकवा अनेक व् च्ा समूहाला ‘प्रवतभाक’ महणतात.
प्रवतभाक हा सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेबाबत पुढाकार घेऊन संभाव् सभासदांना गोळा करण्ाची व साधनसामग्ीची

44
जुळवाजुळव करण्ाचीही जबाबदारी सवीकारतो. त्ासाठी त्ाच्ा अंगी नेततव गुण, मचकाटी, पुढाकार वतती, कतभाबगारी,
कलपकता इ. गुण असले पामहजेत. तसेच संस्ेच्ा स्ापनेसाठी कराव्ा लागणाऱ्ा प्रारंमभक खचाभाचा आम्भाक भारही
पेलण्ाची त्ारी असावी लागते.
तका ी का )

१. सहकारी संस्ा स्ापनेची कलपना सुचणे

२. अन पचा रक . संस्ेची
सभा बोलमवणे उ ष्े ठरमवणे

. प्रकलप अहवाल ५. साधनसामग्ी

त्ार करणे गोळा करणे

६. आम्भाक ्ोजना
त्ार करणे ७. बकेत खाते उघडणे
तका ी का

८. न दणीसाठी आव ्क ९. सभासदांची प्रा्ममक

कागदपत्रे त्ार करणे पचा रक सभा बोलमवणे

१०. न दणी अजभा ११. न दणी प्रमाणपत्र

सादर करणे ममळमवणे

१२. पमहली सवभासाधारण १ . पमहल्ा सवभासाधारण

सभा मन्ामक सभा बोलमवणे सभेचे इमतवतत मलमहणे

) सहकारी संस् ा स्ा ी क ा स ण समाजाच्ा व् ी समूहाच्ा मवमशष् समान गरजा भागमवण्ासाठी

एखादी सहकारी संस्ा स्ापन करण्ाची कलपना मनात आणण्ाचे महत्वाचे काम प्रवतभाकाला करावे लागते.
) ा रक स ा ग ण आपल्ा मनातील सहकारी संस्ा स्ापनेच्ा कलपनेला मूतभा सव प देण्ासाठी
प्रवतभाक गावातील मकवा प रसरातील संभाव् सभासदांची सभा बोलमवतो. मतला अन पचा रक सभा मकवा न दणीपूवभा
सभा असे महणतात. प्रवतभाक सहकारी संस्ा स्ापन करण्ाची कलपना ्ा सभेपुढे मांडतो व संस्ा स्ापनेचे महत्व
पटवून देतो.
) संस् ी रग ण अन पचा रक सभेमध्े संस्ा स्ापनेचे महतव पटल्ास संस्ेच्ा उमददष्ांची एक ्ादी
त्ार करावी लागते.सहकारी संस्ेच्ा प्रकारानुसार मुख् उ ष्ात ररक पडतो. उदाहरणा्भा ग्ाहक सहकारी संस्ा
स्ापन केली तर वाजवी मकमतीत जीवनाव ्क वसतू व सेवांचा पुरवठा क न देणे हे संस्ेचे मुख् उ ष् असेल.
) क ह ा त ार करण मन्ोमजत सहकारी संस्ेचा संभाव् व्वहार, उतप -खचभा व उलाढाल मवचारात
घेऊन मतचा प्रकलप अहवाल त ांकडन त्ार क न घेण्ाचे का्भा प्रवतभाकास करावे लागते.

45
 ) सा्ध सा ी ि ा करण मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेसाठी आव ्क असलेल्ा साधनसामुग्ीचे संकलन
प्रवतभाकाला करावे लागते. उदा. भांडवल गोळा करणे, संस्ेसाठी का्ाभाल्ाची व्वस्ा करणे, रमनभाचर, सटेशनरी,
लेखन सामहत्, मनु ्बळ इत्ाद ची जुळवाजुळव करणे.
) ग्क ा त ार करण मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा प्रकलप अहवालाच्ा आधारे संस्ेची आम्भाक ्ोजना
त्ार क न भांडवल उभारणीची साधने मन चत करणे हे प्रवतभाकाचे काम आहे.
) कत ात ण मजलहा उपमनबंधकाच्ा परवानगीने तो मन्ोमजत सहकारी संस्ेचे खाते मजलहा मध्वतगी सहकारी
बकेत उघडतो. संभाव् सभासदांकडन भाग भांडवलापोटी जमा झालेल्ा रकमेचा भरणा ्ा खात्ात क न बकेकडन
मशलकीचे प्रमाणपत्र प्रवतभाकाला प्रा करावे लागते.
) दणीसा ी क कािद त ार करण मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा न दणीसाठी आव ्क असलेली सवभा
कागदपत्रे त्ार करण्ाचे का्भा प्रवतभाकांना करावे लागते. उदा. संस्ेची उपमवधी, मनवडणूकीचे मन्म, सभासदांची
नावे पत्ासह ्ादी, प्रवतभाक मंडळातील सभासदांची ्ादी, तला ाचा दाखला, का्भा ेत्रातील लोकसंख्ेचा दाखला,
अन पचा रक सभेचे इमतवतत, जागा घर मालकाचे ‘ना हरकत प्रमाणपत्र’ बक मशलकी प्रमाणपत्र, प्रकलप अहवाल
इत्ादी कागदपत्रे त्ाला त्ार करावी लागतात .
) स ासदां ी ा्ग क ा रक स ा ग ण सहकारी संस्ा का्द्ानुसार मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा
संभाव् सभासदांची प्रा्ममक पचा रक सभा प्रवतभाक बोलमवतो. ्ा सभेत संस्ा स्ापण्ाचा ठराव मंजूर क न
सभेचे इमतवतत न दणी अजाभासोबत जोडावे लागते.
) दणी सादर करण प्रवतभाकाला मन्ोमजत सहकारी संस्ेच्ा न दणीचा रीतसर अजभा नमुना ‘अ’ हा भ न
आव ्क त्ा कागदपत्रासह न दणी अमधकाऱ्ाकडे (मनबंधक)सादर करावा लागतो. तसेच संस्ा न दणीचे शुलक
शासकी् कोरागारात भरावे लागते.
) दणी ाण ग ग ण मवमहत नमु ्ातील न दणी अजभा मनबंधकाकडे सादर केल्ानंतर मनबंधक त्ा अजाभाची
ाननी करतो. हा अजभा प रपूणभा असल्ास मनबंधक अशा संस्ेची न दणी करतो व न दणीचे प्रमाणपत्र मुख् प्रवतभाकाकडे
देतो.
) गह ी स सा्धारण स ा ग ा क स ा ग ण सहकारी संस्ेला न दणी प्रमाणपत्र ममळाल्ापासून तीन
ममह ्ाच्ा आत पमहली सवभासाधारण सभा मन्ामक सभा घेण्ाचे काम मुख् प्रवतभाकाला करावे लागते. सहकार
का्द्ातील तरतूदीनुसार पमहली सवभासाधारण सभा घेणे बंधनकारक असते. ्ा सभेत हंगामी(पमहल्ा) व्वस्ापन
सममतीची मनवड करणे, प्रा्ममक खचाभास मंजुरी देणे, प्रवतभाकाच्ा नावाने असणारे बक खाते संस्ेच्ा नावे करणे
इत्ादीबाबत ठराव संमत केले जातात. ही सभा संस्ेच्ा आ्ु ्ात एकदाच बोलमवली जाते.
) गह ा स सा्धारण स गत त ग गहण पमहल्ा सवभासाधारण सभेचे कामकाज संपल्ापासून एक ममह ्ाच्ा
आत त्ा सभेचे इमतवतत प्रवतभाकाने मलमहणे आव ्क असते. इमतवतत महणजे सभेतील कामकाजाच्ा लेखी
सव पातील न दी हो्. इमतवततातील न दीचा धोरणे ठरमवण्ासाठी उप्ोग होतो.
अशा प्रकारे प्रवतभाक सहकारी संस्ेच्ा ष्ीने अत्ंत महत्वाची व् ी असून संस्ेच्ा स्ापनेपासून मतचे का्भा
व्व स्तपणे सु वहावे ्ासाठी ती प्र्तनशील व जागरुक असते. सहकारी संस्ेचे ्श प्रवतभाकाच्ा भूममकेवर अवलंबून
असते.

46
 कती-
) सहकारी संस् ा ा ा तका ी सहकारी संस्ा स्ा करता ा
णा ा णी र ा करा
रक -
त स्ा दणी स्ा
दद त स्ा दणी स्ा

१. अ्भा सहकारी संस्ा स्ापन होण्ापूवगी मन्ोमजत सहकारी संस्ेची स्ापना

मतला ज्ा ज्ा ट ्ांतून जावे लागते करण्ासाठी ज्ा ज्ा कती कराव्ा
त्ांना एकमत्रतपणे ‘प्रवतभान अवस्ा’ लागतात. त्ांना एकमत्रतपणे ‘न दणी
महणतात. अवस्ा’ महणतात.

२. का्द्ातील तरतुदी सहकारी का्द्ामध्े सहकारी का्द्ामध्े सहकारी संस्ेच्ा

प्रवतभानाबाबतच्ा तरतुदी मदलेल्ा न दणी अवस्ेच्ा का्देशीर तरतुदी
नाहीत. मदल्ा अाहेत.
. सव प प्रवतभान अवस्ेतील सवभा बाब चे सव प न दणी अवस्ेतील सवभा बाब चे सव प
अन पचारीक असते. पचारीक असते.
. ट पे प्रवतभान अवस्ेमध्े - न दणी अवस्ेमध्े -
१) संस्ा स्ापनेची कलपना मनात १) पचारीक सभा बोलमवणे.
उ वणे. २) मन्ोमजत संस्ेचे बकेत खाते उघडणे.
२) कलपनेचे प र ण करणे. ) न दणी प्रसताव सादर करणे
) अन पचारीक सभेचे आ्ोजन करणे ) न दणी शुलक भरणे.
) साधनसामग्ी गोळा करणे ५) न दणी अजाभाची नाेंद
५) आम्भाक ्ोजना त्ार करणे. ६) न दणी अजाभाची ाननी.
६) दसत वज व कागदपत्रे गोळा करणे ७) न दणी व वगगीकरण.
्ा ट ्ांचा समावेश होतो.
८) न दणी दाखला
्ा ट ्ांचा समावेश होतो.
५. कालावधी प्रवतभानाच्ा अवस्ेला मवमशष् न दणी अजभा ममळाल्ापासून संस्ेची न दणी
कालम्ाभादा नसते. तरी पण मन्ोमजत करणे मकवा नाकारणे ही कती मनबंधकाने
सहकारी संस्ा स्ापन होण्ासाठी दोन ममह ्ाच्ा आत करणे का्द्ाने
प्रवतभाक वेगाने हालचाली करतो. बंधनकारक असते.
६. अ सततव प्रवतभान अवस्ेत सहकारी संस्ेला न दणी अवस्ेनंतर सहकारी संस्ेला
का्देशीर अ सततव प्रा होत नाही. का्देशीर अ सततव प्रा होते.

47
 . सारांश

सहकारी संस्ेची स्ापना ही एक का्देशीर व तांमत्रक बाब आहे. महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० मध्े
सहकारी संस्ेच्ा न दणीची का्भाप ती मनधाभा रत केलेली आहे.
सहकारी संस्ा स्ा ा स्ा
त स्ा -
q १) संस्ा स्ापनेची कलपना मनात उ वणे
२) मनातील कलपनेचे तपशीलवारपणे परी ण करणे
) अन पचा रक सभेचे आ्ोजन करणे
) साधनसामुग्ी गोळा करणे
५) आम्भाक ्ोजना त्ार करणे
६) दसत वज व कागदपत्रे त्ार करणे

दणी स्ा
q १) प्रा्ममक पचा रक सभा बोलमवणे
२) मन्ोजीत सहकारी संस्ेचे बकेत खाते उघडणे
) न दणी प्रसताव सादर करणे
) न दणी शुलक चलन पावती
५) न दणी अजाभाची न द
६) मनबंधकामार्फत न दणी अजाभाची ाननी
७) सहकारी संस्ा न दणी आमण वगगीकरण
८) न दणी प्रमाणपत्र

सहकारी संस्ा दणीसा ी क कािद

१) सभासद ्ादी
२) तला ाचा दाखला
) संस्ेचे उपमवधी पोटमन्म
) बक मशलकीचा दाखला
५) जागेचे नाहरकत प्रमाणपत्र
६) पचा रक सभेचे इमतवतत
७) प्रकलप अहवाल

48
 तक
सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेच्ा कलपनेपासून ती कलपना मूतभा सव पात आणुन संस्ेची न दणी क न मतचा कारभार
सुरळीत चालू करण्ाच्ा ष्ीने सवभा का् करणाऱ्ा एका मकवा अनेक व् ीच्ा समुहाला ‘प्रवतभाक’ महणतात .

तका ी का
१. सहकारी संस्ा स्ापनेची कलपना सुचणे
२. अन पचा रक सभा बोलमवणे
. संस्ेची उ ष्े ठरमवणे
. प्रकलप अहवाल त्ार करणे
५ साधनसामग्ी गोळा करणे
६ आम्भाक ्ोजना त्ार करणे
७. बकेत खाते उघडणे
८. न दणीसाठी आव ्क कागदपत्रे त्ार करणे
९. सभासदांची पचा रक सभा बोलवणे
१०. न दणी अजभा सादर करणे
११. न दणी प्रमाणपत्र ममळमवणे
१२. पमहली सवभासाधारण सभा बोलमवणे
१ . पमहल्ा सवभासाधारण सभेचे इमतवतत मलमहणे

.५ ा ा सं ा
) ग ्धी ग - सहकारी संस्ेच्ा दनंमदन कामकाजाचे मन्म .
) ा रक स ा - प्रवतभान अवस्ेमध्े आ्ोमजत केलेली सभा.
) ा - सहकारी संस्ेचा न दणीच्ा अजाभाचा नमुना
) गत त - सभेतील कामकाजाच्ा लेखी सव पातील न दी.
) ग ं ्धक दणी ग्धकारी) - सहकारी संस्ेची न दणी व मन्ंत्रण करण्ासाठी राज् शासनाने मन्ु केलेला
अमधकारी.
) ा - मनबंधक न दणी अजाभाची न द आपल्ा का्ाभाल्ातील नमुना ‘ब’ ्ा न दवहीत करतात.

. ा ा
) ा ी गद ा ा ां क ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा
१) सहकारी संस्ेची न दणी ही ----- असते .
अ) बंधनकारक ब) च क क) अनाव ्क
२) न दणी अजाभासोबत उपमवधीच्ा ----- -प्रती जोडाव्ा लागतात.
अ) तीन ब) चार क) दोन
49
 ) सहकारी संस्ा स्ापनेची कलपना ज्ा व् ीच्ा मनात उ वते मतला ----- असे महणतात.
अ) मनबंधक ब) भागीदार क) प्रवतभाक
) सहकारी संस्ेचा न दणी अजभा नमुना ----- मध्े असावा लागतो.
अ) ‘क’ ब) ‘अ’ क) ‘ब’
५) सहकारी संस्ेच्ा न दणीचा पुरावा महणून मनबंधक संस्ेला ----- देतात.
अ) न दणी प्रमाणपत्र ब) सूचना पत्र क) इमतवतत
६) मनबंधक न दणी अजाभाची न द आपल्ा का्ाभाल्ातील नमुना ----- ्ा न दवहीत करतात.
अ) ‘ब’ ब) ‘क’ क) ‘अ’

) ग ा ा

ि ि
अ) न दणीचा पुरावा १) १९६०
ब) प्रवतभान अवस्ा २) नमुना’ ब’
क) महाराष्ट्र राज् सहकारी संस्ा का्दा ) न दणी दाखला
ड) न दणी अजभा ) १९०
इ) सहकारी संस्ेचा न दणी अमधकारी ५) न दणी पूवभा अवस्ा
६) तला ाचा दाखला
७) न दणी नंतरची अवस्ा
८) नमुना ‘अ’
९) मनबंधक
१०) सभासद

क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) सहकारी संस्ा स्ापन करण्ासाठी पुढाकार घेणारी व् ी
२) सहकारी संस्ा न दणीचा अजभा
) सहकारी संस्ेची न दणी करणारा अमधकारी
) सभेतील कामकाजाची लेखी सवरुपातील न द
५) सहकारी संस्ेच्ा न दणीचा पुरावा
६) न दणी अजाभाची न द मनबंधक ्ा न द वहीत करतात.
) ा ी ग ्धा ूक क र र त सांिा
१) प्रवतभाक सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेत पुढाकार घेत नाही.
२) सहकारी संस्ेच्ा न दणीसाठी उपमवधी आव ्क असते.
) पमहली सवभासाधारण सभा न दणी पूवभा ्ावी लागते .
50
 ) सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेत प्रवभातन अवस्ेला रारसे महतव नसते.
५) न दणीचे प्रमाणपत्र हे सहकारी संस्ेच्ा न दणीचा पुरावा असतो.
६) सहकारी संस्ेची न दणी करणाऱ्ा अमधकाऱ्ाला मनबंधक असे महणतात.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) सहकारी संस्ेची न दणी ही ............ असते.
२) सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेत पुढाकार घेणाऱ्ा व् ीला ......... असे महणतात.
) न दणी अजाभासोबत पोटमन्माच्ा ............ प्रती जोडाव्ा लागतात.
) सहकारी संस्ेच्ा न दणी अजाभाचा नमुना .......... मध्े असावा लागतो.

) ूक ा ग ा

१) न दणी प्रमाणपत्र

२) प्रवतभाक
) ना हरकत प्रमाणपत्र
) संस्ेची घटना

५) नमुना ‘अ’

मनबंधक, संस्ा स्ापनेत पुढाकार, जागेच्ा मालकाचा दाखला, न दणीचा पुरावा, न दणी अजभा, उपाध् ,
उपमवधी

ि) का ा ात तर ग हा
१) प्रवतभान अवस्ा महणजे का्
२) संस्ा न दणीपूवगीच्ा अवस्ेला कोणती अवस्ा महणतात
) इमतवतत महणजे का्
) मन्ोमजत सहकारी संस्ेचे खाते कोणत्ा बकेत उघडावे लागते
५) प्रकलप अहवाल महणजे का्
६) उपमवधी महणजे का्

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) न दणी अजभा नमुना ‘क’ मध्े असावा लागतो.
२) सहकारी संस्ेची न दणी संचालक करतात.
) सहकारी संस्ा स्ापनेची कलपना ज्ा व् ीच्ा मनात ्ेते मतला समचव महणतात.
) न दणी अजाभाची न द मनंबधक नमुना ‘अ’ न दवहीत करतात.

51
 ) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) प्रवतभाक ब) सभासद
क) संचालक ड) तलाठी
२) अ) प्रकलप अहवाल ब) प्रा्ममक सभेचे इमतवतत
क) उपमवधी ड) भाग प्रमाणपत्र
) अ) साधनसामुग्ी गोळा करणे ब) संस्ा स्ापनेची कलपना सुचणे
क) अन पचा रक सभेचे आ्ोजन ड) अंमतम सभेचे आ्ोजन
) ग ा ा
१) अ) पमहली सवभासाधारण सभा ब) प्रवतभान अवस्ा क) न दणी अवस्ा
२) अ) नमुना ‘ब’ ब) नमुना ‘अ’ क) न दणी प्रमाणपत्र
ा ी सं ा स करा
१) प्रवतभाक २) उपमवधी ) न दणी प्रमाणपत्र ) इमतवतत
स त ग हा ा र ्धा रत
१) सहकारी संस्ा स्ापन करण्ासाठी मवमवध बाब ची पूतभाता करावी लागते’’ ्ा बाबत आपले मत व् करा.
२) सहकारी संस्ेच्ा प्रवतभाकाला संस्ा न दणीसाठी कागदपत्रे जमा करणे आव ्क आहे. ्ाबाबत आपले मत
मलहा.
रक स करा
१) प्रवतभान अवस्ा व न दणी अवस्ा
ी ा ग हा
१) प्रवतभान अवस्ा २) न दणी अवस्ा ) प्रवतभाकाची का्
कारण ा
१) पमहली सवभासाधारण सभा सहकारी संस्ेच्ा न दणीनंतर ्ावी लागते.
२) न दणी दाखला हा सहकारी संस्ेच्ा न दणीचा पुरावा असतो.
) प्रवतभाक सहकारी संस्ेची स्ापना करतो.
ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) प्रवतभाकाची का् सपष् करा.
२) सहकारी संस्ेची न दणी अवस्ा सपष् करा.
दी तरी
१) प्रवतभान महणजे का् सहकारी संस्ेच्ा प्रवतभान अवस्ेतील ट पे सपष् करा.
२) प्रवतभाकाची व्ाख्ा सांगून प्रवतभाकाला कोणकोणती का् करावी लागतात ते सपष् करा.
) न दणी अवस्ा महणजे का् न दणी अवस्ेतील मवमवध ट पे सपष् करा.

52

 सहकारी त र ा संस्ा
- )

सता ा सारां
् ा ा ह ा ा सं ा
ग स ा ा
का

सहकारी त र ा संस्ा
सता ा )
भारतात सहकारी चळवळीची सुरुवात सहकारी पतपुरवठा संस्ांच्ा स्ापने ारे झाली. ग्ामीण भागातील शेतकऱ्ांना
अलप व मध्म मुदतीचे कजभा पुरमवण्ाच्ा उ ेशाने ्ा संस्ांची स्ापना केली गेली. पूवगीच्ा काळी ग्ामीण भागातील
शेतकऱ्ांना कजभापुरवठा सावकारांकडन केला जात होता. मात्र सावकार शेतकऱ्ांचे शोरण व मपळवणूक करीत असत. अशा
मपळवणूकीतून शेतकऱ्ांची सुटका करण्ासाठी व शेती ेत्राची कजभामवर्क गरज पूणभा करण्ासाठी म मटश सरकारने सन
१९० मध्े सहकारी पतपुरवठा संस्ांच्ा स्ापनेला गती मदली. सहकारी पतपुरवठा संस्ांची स्ापना ही ग्ामीण भागातील
सावकारी वचभासवाला एक स म प्ाभा् महणून करण्ात आली. म टीश सरकारने ‘‘सहकारी पतपुरवठा संस्ा का्दा १९० ’’
संमत केला. ्ा का्द्ातील तरतूदीनुसार पतपुरवठा सहकारी संस्ांची स्ापना प्रत्ेक गाव व खेडामध्े करण्ात आली.

53
 सहकारी त र ा ी ग सतरी र ा
व्ापारी, उद्ोजक, व्ावसाम्क ्ांना व्ापारी बका, सावभाजमनक ेत्रातील बका, नागरी सहकारी पतसंस्ा कजभा
पुरवठा करतात. ग्ामीण भागातील शेतकरी, शेतमजूर, कारागीर, लहान व्ावसाम्क व इतर दुबभाल घटकांना कजभापुरवठा
करण्ासाठी सहकारी बका का्भा करतात. सहकारी पतपुरव ाची रचना मत्रसतरी् आहे. राज् पातळीवर राज् सहकारी बक,
मजलहा पातळीवर मजलहा मध्वतगी सहकारी बक, गावपातळीवर प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ा स्ापन झालेल्ा आहेत.
सावकारांकडन केले जाणारे आम्भाक शोरण, रसवणूक ्ापासून मु ता करण्ाच्ा हेतूने सहकारी पतपुरवठा संस्ाची
स्ापना केली जाते.

राज्
सहकारी बक
(मशखर बक)

मजलहा मध्वतगी
सहकारी बका

प्रा्ममक पतपुरवठा सहकारी संस्ा

् )
सहकारी ततवावर शेती व्वसा्ाच्ा मवकासासाठी ्ोग् व वाजवी व्ाज दराने पुरेसा कजभापुरवठा करणाऱ्ा संस्ा
महणजेच सहकारी पतपुरवठा संस्ा हो्.
ज्ा गावात मकवा खेडामध्े सहकारी पतसंस्ा स्ापन केली जाते,ते गांव मकवा खेडापूरते त्ा संस्ेचे का्भा ेत्र
म्ाभामदत असते. त्ा गावातील शेतकरी, कारागीर, लहान व्ावसाम्क इत्ादी त्ा संस्ेचे सभासद असतात. सभासदांना
बचतीची सव् लावतात. शेतकरी सभासदांना कमीत कमी व्ाजदराने वेळेवर कजभापुरवठा करतात. करी ेत्राचा, शेतकऱ्ांचा
आम्भाक मवकास घडवून त्ांचे जीवनमान उंचावण्ासाठी प्र्तनशील असतात. सहकारी पतपुरवठा संस्ा प्रा्ममक पातळीवर
सभासदांची गरज ल ात घेऊन त्ानुसार कजभापुरवठा करतात, संस्ांचा कजभाव्वहार प्रत् सभासदांशी होतो, महणून त्ांना
प्रा्ममक सहकारी पतसंस्ा असे महणतात. सहकारी पतपुरवठा संस्ा ग्ामीण व शहरी भागात का्भा करतात.

ा ा- )
१) संपततीचा मकवा आम्भाक स्तीचा आधार न घेता आम्भाक ा दुबभाल व् जवळील उपलबध तारण सवका न
आमण त्ांच्ा सो्ीसकर अट वर बमकग व्वहार करणारी संस्ा महणजे सहकारी पतपुरवठा संस्ा हो्.
- हÝar
२) शेतमालाचे उतपादन वाढमवण्ासाठी व शेतकऱ्ांचे जीवनमान उंचावण्ासाठी अलप व मध्म मुदतीचे कजभा
देण्ाबरोबरच शेती उप्ु वसतू, मवमवध सेवा, जीवनाव ्क वसतू पुरमवणे व शेतमालाचे पणन करणे इत्ादी
म ्ा करण्ासाठी लोकांनी सवेच ेने स्ापन केलेली संस्ा महणजे सहकारी पतपुरवठा संस्ा हो्.’’

54
 सहकारी त र ा संस् ी ग - )
१) खुले व च क
सभासदतव

९) म्ाभामदत कजभापुरवठा २) संस्ेचा उ ेश

८) तारणावर
) संस्ेचे का्भा ेत्र
कजभापुरवठा सहकारी त र ा
संस् ी ग

७) ग्ामीण पतपुरवठा
रचनेत महत्वाचे स्ान ) म्ाभामदत भांडवल

५) करी उतपादन
६) मजलहा मध्वतगी
साधनांच्ा खरेदीसाठी
सहकारी बकांशी संल
कजभापुरवठा

सहकारी पतपुरवठा संस्ेची वमश े खालील प्रमाणे सांगता ्ेतील.

) क स ासद सहकारी पतपुरवठा संस्ेचे सभासदतव सवासाठी खुले असते. ग्ामीण भागातील
शेतकरी, कारागीर व दुबभाल घटक सवेच ेने एकमत्रत ्ेऊन त्ांच्ा आम्भाक प्र नांच्ा सोडवणुकीसाठी सहकारी
पतपुरवठा संस्ेची स्ापना करतात. सभासदतवासाठी कोणत्ाही व् ीला स ी केली जात नाही.
) संस् ा सभासद शेतकऱ्ांना शेती उतपादनासाठी अलप व मध्म मुदतीचा कजभापुरवठा करणे, कजभा रकमेच्ा
वापरावर मन्ंत्रण ठेवणे, करी का्भा मात सहभाग, बचतीला प्रोतसाहन, कजभा वसुली, मागभादशभान, नवीन संशोधनाची
सभासदांना मामहती देणे इत्ादी उ ेशाने सहकारी पतपुरवठा संस्ा स्ापन करतात.
) संस् का संस्ा ज्ा गावात स्ापन झालेली असते त्ा गावापुरते संस्ेचे का्भा ेत्र असते. आता हे अंतर
चार ते पाच मक.मी. प रसरात ्ेणाऱ्ा गावापुरते म्ाभामदत करण्ात आले आहे. प रसरातील तीन हजार व् ना मकवा
पाचशे शेतकरी कुटंबांना संस्ेच्ा सेवेचा रा्दा वहावा अशी अपे ा असते.
) ागदत ां सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे सभासद हे शेतकरी, शेतमजूर, लहान कारागीर ्ा सारखे आम्भाक ा
दुबभाल घटक असल्ामुळे त्ांची भाग खरेदी मता खूपच कमी असते. त्ामुळे संस्ेची भांडवल उभारणी मता
म्ाभामदत असते.
) क ी ाद सा्ध ां ा रदीसा ी क र ा शेतकरी सभासदांना बी-मब्ाणे, खते, मकटकनाशके, तणनाशके
इत्ादी करी उतपादन साधनांच्ा ( ) खरेदीसाठी ्ा सहकारी पतपुरवठा संस्ांकडन कजभापुरवठा केला जातो.

55
) ग हा त सहकारी कां ी सं प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ा ज्ा मजलह्ामध्े स्ापन झालेल्ा
असतात, त्ाच मजलह्ाच्ा मजलहा मध्वतगी सहकारी बकांशी संल असतात. सहकारी पतपुरवठा संस्ा सभासदांना
द्ाव्ाच्ा कजाभाची ्ोजना त्ार करतात व मजलहा मध्वतगी सहकारी बकांना सादर करतात. ्ा बकेच्ा मदतीने वा
मागभादशभानाप्रमाणे सभासदांना कजभा पुरवठा केला जातो.
) ा ीण त र ा र त ह ा स्ा सहकारी पतपुरवठा संस्ांचा प्रत् संबंध शेतकरी सभासदांशी असतो.
त्ामुळे राष्ट्री् करी आमण ग्ामीण मवकास बकेच्ा (NABA D) कजभावाटपाच्ा धोरणानुसार मजलहा मध्वतगी
सहकारी बकांकडे ्ेणाऱ्ा कजभापुरव ाचे वाटप प्रत् शेतकऱ्ांप्त करण्ासाठी सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे
्ोगदान महत्वाचे आहे.
) तारणा र क र ा सहकारी पतपुरवठा संस्ा आपल्ा सभासदांना स्ा्ी आमण अस्ा्ी सवरुपाच्ा
मालमततेच्ा तारणावर कजभा देतात. कजभा मंजूर करताना कजभारेडीची हमी महणून दोन सभासदांचा जामीन द्ावा
लागतो. उतपादन का्ाभासाठी कजभा देतांना पीक तारण महत्वाचे मानले जाते.
) ागदत क र ा सहकारी पतपुरवठा संस्ांकडील भांडवल म्ाभामदत असल्ामुळे सभासदांकडन जेवढ्ा कजभा
रकमेची मागणी केली जाते तेवढ्ा रकमेचा कजभा पुरवठा ्ा संस्ा करु शकत नाहीत. ्ाचाच अ्भा ्ा संस्ा सभासदांना
म्ाभामदत प्रमाणात कजभापुरवठा करतात.
सहकारी त र ा संस् ी का - )

१) ठेवी सवीकारणे
११) मवपणन का्ाभा
संदभाभात सभासदांना २ ) कजभापुरवठा करणे
मागभादशभान

१०) करी आधा रत ) कजाभाच्ा वापरावर

व्वसा्ात वाढ करणे मन्ंत्रण व कजभावसुली

सहकारी त र ा
९) सहकाराचे मश ण संस् ी का
) भांडवल मनममभाती
आमण प्रमश ण

८) लघु व कुटीर ५) शासकी्

उद्ोगांना सहा ् ्ोजनांमध्े सहभाग

७) समाज कल्ाणकारी ६) आम्भाक सल्ा देणे

उप मात सहभाग

56
) ी स ीकारण सहकारी पतपुरवठा संस्ा व्ापारी बकांप्रमाणे चालू, बचत, मुदत वा आवतगी ठेव खात्ावर ठेवी
सवीकारण्ाचे का्भा करतात. बचतीला प्रोतसाहन देण्ासाठी ठेव वर आकरभाक व्ाज मदले जाते.
) क र ा करण सहकारी पतपुरवठा संस्ा शेतकरी व सभासदांना बी-मब्ाणे, खते, कीटकनाशके, ्ांमत्रक
अवजारे, मसंचनाची साधने इत्ादी खरेदी करण्ासाठी कजभापुरवठा करते.
) क ा ा ा रा र ग ं ण क स ी सहकारी पतपुरवठा संस्ा कजभावसुली व कजाभाच्ा वापरावर मन्ंत्रण
ठेवण्ाचे महत्वाचे का्भा करते. सभासदांना मदलेल्ा कजाभाचा वापर ्ोग् कारणांसाठी होतो मकवा नाही ्ावर प्रत्
मन्ंत्रण ठेवते. तसेच मदलेल्ा कजभा रकमेची व्ाजासह सुलभ ह त्ामध्े वसूली करते.
) ां ग ग ती बचतीला प्रोतसाहन देऊन ठेवी सवीकारणे, शेती उतपादक कामांसाठी सभासदांना कजभापुरवठा करणे,
गरजेनुसार मजलहा मध्वतगी सहकारी बकेकडन कजभा घेऊन सभासदांची भांडवलाची गरज पूणभा करण्ाचे का्भा पतपुरवठा
संस्ा करतात. ्ातूनच ग्ामीण भागातील बचतीचे भांडवलात पांतर होते.
) ासक ां सह ाि क सरकार,राज् सरकार तसेच नाबाडभा ्ांचे कडन करी ेत्राच्ा मवकासासाठी
वेगवेगळ्ा ्ोजना आखल्ा जातात. ्ा ्ोजनांच्ा प्रत् का्भावाही मध्े सहकारी पतपुरवठा संस्ांचा मोठा
सहभाग असतो.
) ग्क स ा दण सभासदांचे आम्भाक नुकसान होणार नाही ्ा ष्ीने आम्भाक कल्ाण वा अमधकामधक सुधारणा
कशी हो ल ्ा अनुरंगाने सभासदांना आम्भाक मदती बरोबरच आम्भाक व्वहारांच्ा बाबतीत सल्ा देण्ाचे का्भा
सहकारी पतपुरवठा संस्ा करते.
) स ा क ाणकारी ात सह ाि सहकारी पतपुरवठा संस्ा त्ांच्ा का्भा ेत्राच्ा सामामजक कल्ाणाच्ा
ष्ीकोनातून प्र्तनशील असतात. ग्ामीण सवच ता, सवच मपण्ाचे पाणी, प्र ढ सा रतेचा प्रसार, व ारोपण,
र दान इत्ादी उप मांना मदत क न प रसराच्ा सामामजक मवकासासाठी ्ोगदान देतात.
) क ीर िां ा सहा ग्ामीण भागात सव्ंरोजगार क इ च णाऱ्ा व् ना लघु व कुटीर उद्ोगांच्ा
उभारणीसाठी आव ्क असणारे कजभा अलप व्ाज दराने पुरमवण्ाचे का्भा ्ा संस्ा करतात.त्ामुळे ग्ामीण भागात
लघु व कुटीरोद्ोगांचा मवकास होतो.
) सहकारा ग ण गण ग ण ग्ामीण भागात अजुनही मनर रता आहे. सहकारी पतपुरवठा संस्ांच्ा का्ाभामुळे
सभासदांना सहकाराच्ा ततवांचे, सहकारी जीवन प तीचे प्रत् व अप्रत् पणे मश ण मदले जाते त्ाचबरोबर
व्ावहा रक मश ण सुधदा मदले जाते.
) कग ्धा रत सा ात ा करण करी उतपादनासाठी भांडवल पुरवठा केल्ामुळे करी उतपादनात मो ा
प्रमाणात वाढ होऊन साखर कारखाने, सूत मगरण्ा, डाळ ममल, पोहा ममल ्ा सारख्ा कमरआधा रत व्वसा्ात वाढ
घडवून आणण्ाचे का्भा सहकारी पतपुरवठा संस्ा करतात.
) ग ण का ासंद ात स ासदां ा ािद सहकारी पतपुरवठा संस्ा सभासद शेतकऱ्ांना शेतमाल मव ीबाबत
मदत व मागभादशभान करतात. तसेच शेतमालाची मागणी, पुरवठा, मकमतीतील बदल, मन्ाभातीची श ्ता, मन्ाभातीची
क े, मन्ाभात वाढीसाठी गुणवतता वाढ इ.बाबत मामहती देतात.
सहकारी पतपुरवठा संस्ा त्ांच्ा का्भा ेत्राच्ा आम्भाक व सामामजक मवकासासाठी महत्वाच्ा आहेत.

57
 कती-
) त ा रसराती सहकारी त र ा संस् ा द संस् ा का ा ी ागहती ग ा

५.५ सारांश

ग्ामीण भागातील लहान शेतकऱ्ांना ्ोग् व वाजवी व्ाज दराने पुरेसा कजभापुरवठा करणारी सहकारी तत्वानुसार
का्भा करणारी संस्ा महणजे सहकारी पतपुरवठा संस्ा हो्.
म्ाभामदत साधन सामुग्ी असणाऱ्ा लहान शेतकऱ्ांजवळील उपलबध तारण सवका न आमण त्ांच्ा सो्ीसकर
अट वर बमकग व्वहार करणारी संस्ा महणजे सहकारी पतपुरवठा संस्ा हो्.
ग्ामीण भागातील लहान शेतकरी, शेतमजुर, लहान व्ावसाम्क,कारागीर, आम्भाक ा दुबभाल घटक ्ांना
सहकारी पतपुरवठा संस्ा कजभा पुरवठा करतात. त्ामुळे सावकारांकडन केले जाणारे आम्भाक शोरण, रसवणूक ्ावर
काही प्रमाणात पा्बंद बसतो. क सरकार व राज् सरकारच्ा मवमवध ्ोजना लाभा्गी व् प्त पोहोचवण्ाच्ा
ष्ीने सहकारी पतपुरवठा संस्ा महत्वपूणभा का्भा करतात. देशातील शहरी आमण ग्ामीण भागाचा समतोल आम्भाक
मवकास घडवून आणण्ामध्े सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे महत्वाचे ्ोगदान आहे.ग्ामीण भागाचे द्ोगीकरण आमण
रोजगार मनममभातीच्ा ष्ीने सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे का्भा महत्वपूणभा आहे.

q सहकारी त र ा संस्ां ी ग
१) खुले व च क सभासदतव
२) संस्ेचा उ ेश
) संस्ेचे का्भा ेत्र
) म्ाभामदत भांडवल
५) करी उतपादन साधनांच्ा खरेदीसाठी कजभापुरवठा
६) मजलहा मध्वतगी सहकारी बकांशी संल
७) ग्ामीण पतपुरवठा रचनेत महतवाचे स्ान
८) तारणावर कजभापुरवठा
९) म्ाभामदत कजभापुरवठा.
q सहकारी त र ा संस्ां ी का
१) ठेवी सवीकारणे
२) कजभापुरवठा करणे
) कजाभाच्ा वापरावर मन्ंत्रण व कजभा वसुली
) भांडवल मनममभाती
५) शासकी् ्ोजनांमध्े सहभाग

58
 ६) आम्भाक सल्ा देणे
७) समाजकल्ाणकारी उप मात सहभाग
८) लघु व कुटीरोद्ोगांना सहा ्
९) सहकाराचे मश ण आमण प्रमश ण
१०) कमरआधा रत व्वसा्ात वाढ करणे
११) मवपणन का्ाभासंदभाभात सभासदांना मागभादशभान

५. ा ा सं ा

१) ग हा त सहकारी क राज् सहकारी बक आमण प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ांना जोडणारा दुवा.
२) रा सहकारी क ग र क - सहकारी पतपुरव ाच्ा रचनेतील सववोच्च बक.
) रा ी क ी गण ा ीण ग कास क ) - राष्ट्री् पातळीवर करी व ग्ामीण मवकासाला कजभापुरवठा
करणारी बक

५. ा ा

) ा ी गद ा ा ां क ग ा ग ा ूण करा हा ग हा
१) प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ा ----- बकाशी संल असतात.
अ) भूमवकास ब) नागरी सहकारी क) मजलहा मध्वतगी सहकारी
२) म मटश राजवटीमध्े ----- साली सहकारी पतपुरवठा संस्ा का्दा समंत झाला.
अ) १९१२ ब) १९२५ क) १९०
) प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे का्भा ेत्र ----- पूरते म्ाभामदत असते.
अ ) राज्ा ब )मजलह्ा क) गावा
) पूवगीच्ा काळी ग्ामीण भागात कजभापुरवठा करणारा ----- हा एकमेव सत्रोत होता.
अ) बक ब) सावकार क) शेतकरी
५) सहकारी पतपुरवठा संस्ांमुळे सभासदांची ------- पासून मु ता झाली.
अ) सावकार ब) मध्स् क) व्ापारी

59
) ग ा ा

ि ि
अ) सहकारी पतपुरवठा संस्ांचा कजभापुरवठा १) अनुतपादक का्ाभासाठी
ब) सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे का्भा ेत्र २) बचतीला प्रोतसाहन
क) सहकारी पतपुरवठा संस्ांचा कारभार ) र शहरी भागात का्भा
ड) ठेवी सवकारणे ) उतपादक का्ाभासाठी
५) कमशाही प त
६) उधळप ीस प्रोतसाहन
७) ग्ामीण व शहरी भागात का्भा
८) लोकशाही प त

क) ा ी ग ्धां ासा ी क द दस ूह ग हा
१) गरजू व् ना कजभापुरवठा करणारी सहकारी संस्ा
२) दुबभाल घटकांना वाजवी व्ाज दरात कजभापुरवठा करणारी ग्ामीण भागातील सहकारी संस्ा
) सावकारांच्ा रसवणूकीपासून शेतकऱ्ांना मु करणारी सहकारी संस्ा
) सहकारी पतपुरव ाच्ा रचनेतील सववोच्च बक

) ा ी ग ्धा ूक क र र त ग हा
१) ग्ामीण भागात आजही शेतकऱ्ांना कजभापुरवठा करणारा सावकार हा एकमेव सत्रोत आहे.
२) सहकारी पतपुरवठा संस्ा ्ा आपल्ा सभासदांना र कजभापुरवठा करतात.
) ग्ामीण भागाच्ा आम्भाक मवकासामध्े सहकारी पतपुरवठा संस्ांना महतव आहे.
) सहकारी पतपुरवठा संस्ा अम्ाभामदत प्रमाणात कजभापुरवठा करतात.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) भारतात सहकारी चळवळीची सु वात .............. संस्ांच्ा स्ापने ारे झाली.
२) सहकारी पतपुरव ाची रचना ............ सतरी् आहे.
) सहकारी पतपुरवठा संस्ांचे सभासदतव सवासाठी खुले व .......... असते.
) शेतमजूर, लहान कारागीर, दुबभाल घटक ्ांची भाग खरेदी मता खूपच ......... असते.
५) मशखर बक .......... पातळीवर का्भा करते.

60
 ) ूक ा ग ा

१) प्रत् सभासदांशी व्वहार

२) भाग खरेदी मता कमी
) राज् सहकारी बक
) प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ा
व मशखर बक ्ांच्ातील दुवा
५) राष्ट्री् पातळीवर करी कजभा पुरवठा

नाबाडभा, शेतमजूर, सावकार, मशखर बक, मजलहा मध्वतगी सहकारी बक, मध्स्, प्रा्ममक पतपुरवठा संस्ा

ि) का ा ात तर ग हा
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ा महणजे का्
२) सहकारी पतपुरव ाची मत्रसतरी् रचना कशा प्रकारची असते
) पूवगीच्ा काळी शेतकऱ्ांना कजभापुरवठा कोणाकडन केला जात होता
) भारतात सहकारी पतपुरवठा संस्ा का्दा कोणत्ा वरगी संमत झाला
५) सहकारी पतपुरवठा संस्ा कोणत्ा प्रकारच्ा ठेवी सवकारतात

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ा दीघभा मुदतीचा कजभापुरवठा करतात.
२) पतपुरवठा सहकारी संस्ांची भांडवल उभारणी मता प्रचंड असते.
) सहकारी पतपुरवठा संस्ा मवना तारणावर कजभा पुरवठा करतात.

) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) चालू ठेव ब) बचत ठेव
क) कजभा ड) मुदत ठेव
२) अ) राज् सहकारी बक ब) मजलहा मध्वतगी सहकारी बक
क) प्रा्ममक पतपुरवठा संस्ा ड) सटेट बक र इंमड्ा

) ग ा ा
१) अ) प्रा्ममक पतपुरवठा सहकारी संस्ा ब) राज् सहकारी बक
क) मजलहा मध्वतगी सहकारी बक

61
 ा ी सं ा स करा
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ा
२) राष्ट्री् कमर आमण ग्ामीण मवकास बक (नाबाडभा)

स त ग हा ा र ्धा रत
१) ‘‘कमर उतपादनासाठी शेतकऱ्ांना कजभापुरवठा करणाऱ्ा सहकारी पतपुरवठा संस्ा महत्वाचे का्भा करतात’’
्ाबाबत आपले मत मलहा.
२) ‘‘सहकारी पतपुरवठा संस्ांमुळे प्रत् व अप्रत् पणे रोजगार उपलबध होतो’’ ्ाबाबत आपले मत व् करा.

ी ा ग हा
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ा अ्भा व व्ाख्ा.
२) सहकारी पतपुरवठा संस्ेचे का्
) सहकारी पतपुरवठा संस्ेची वमश े

कारण ग हा
१) ग्ामीण पतपुरवठा रचनेमध्े सहकारी पतपुरवठा संस्ांना महत्वाचे स्ान आहे.
२) सहकारी पतपुरवठा संस्ांना मजलहा मध्वतगी सहकारी बकेची मदत ्ावी लागते.
) लहान शेतकऱ्ांना कजभापुरवठा करण्ासाठी सहकारी पतपुरवठा संस्ांची गरज असते.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ेची वमश े मलहा.
२) सहकारी पतपुरवठा संस्ेचा अ्भा व व्ाख्ा मलहा.
) सहकारी पतपुरवठा संस्ेची का् मलहा.

दी तरी
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ेची व्ाख्ा मल न वमश े सपष् करा.
२) सहकारी पतपुरवठा संस्ेची का् सपष् करा.

62
 स ा सहकारी संस्ा
- )

सता ा सारां
् ा ा ह ा ा सं ा
ग स ा ा
का

सता ा )
शेतकऱ्ांच्ा आम्भाक व जीवनाव ्क गरजा भागमवणे आमण शेती उतपादन वाढमवणे ्ासाठी मवमवध सेवा पुरमवणाऱ्ा
संस्ा महणजे सेवा सहकारी संस्ा हो्. सेवा सहकारी संस्ांना मवमवध का्भाकारी सेवा सहकारी संस्ा, शेतकरी सेवा
सहकारी संस्ा मकवा प्रा्ममक सेवा सहकारी संस्ा असेही महणतात. ्ा संस्ा सभासदांना र कजभापुरवठा न करता मवमवध
सेवासुधदा उपलबध क न देतात.
भारतात सेवा सहकारी संस्ांची वाटचाल सन १९५८ पासून सुरु झाली. सेवा सहकारी संस्ांचा मवकास प्रा्ममक
पतपुरवठा सहकारी संस्ा ते ब उ ेशी् संस्ा, ब उ ेशी् संस्ा ते मो ा आकाराच्ा संस्ा, मो ा आकाराच्ा
संस्ा ते सेवा सहकारी संस्ा ्ा ट ्ातून झालेला मदसून ्ेतो.
भारतात सन १९० पासून प्रा्ममक पतपुरवठा संस्ा मो ा प्रमाणात सुरु झाल्ा त्ा र कजभापुरवठा करणे ्ा
हेतूनेच स्ापन झालेल्ा होत्ा. पतपुरवठा व्मत र इतर गरजा भागमवण्ाच्ा ष्ीने ्ा संस्ा असम्भा ठरल्ा. पतपुरवठा
संस्ांची पुनरभाचना क न त्ांचे रुपांतर ब उ ेशी् संस्ांमध्े केले जावे असा मवचार पुढे आला. सन १९ ७ नंतर प्रा्ममक
पतपुरवठा संस्ांचे पांतर ब उ ेशी् संस्ांमध्े करण्ात आले.
ब उ ेशी् संस्ांच्ा का्ाभात अनेक दोर मदसून आल्ाने अ खल भारती् ग्ामीण पतपुरवठा पाहणी सममतीने
(१९५ ) ब उ ेशी् संस्ां वजी मो ा आकाराच्ा संस्ा स्ापन कराव्ात अशी सूचना केली. मो ा आकाराच्ा
संस्ा एका खेडापुरत्ा म्ाभामदत न ठेवता त्ा प रसरातील इतर खेडी ममळन संस्ेची स्ापना करावी. जेणेक न त्ा
अ्भा म होतील ्ा मवचाराने सरकारने मो ा आकाराच्ा सहकारी संस्ा स्ापनेला उततेजन मदले. परंतु मो ा आकाराच्ा
संस्ां वजी ो ा आकाराच्ा संस्ा ्ोग् ठरतील असे मत एम. एल. डामलग ्ांनी मांडले. सन १९५८ मध्े राष्ट्री्
मवकास महामंडळाने देखील अशाच प्रकारच्ा संस्ांच्ा स्ापनेवर भर मदला. वकुठलाल मेहता सममतीने देखील सेवा
सहकारी संस्ेची स्ापना गावपातळीवर करावी अशी सूचना केली. देशाच्ा ग्ामीण मवकासात सेवा सहकारी संस्ांना खूपच
महत्व आले आहे.

प्रसतुत प्रकरणात आपण सेवा सहकारी संस्ेबाबत अ ्ास करणार आहोत.

् ा ा )
् - ग्ामीण भागातील शेतकऱ्ांच्ा शेतीमवर्क मवमवध प्रकारच्ा गरजा असतात. उदा. शेतीला कजभापुरवठा
उपलबध होणे, सुधारीत बी मब्ाणे, खते, मकटकनाशके ्ांची सो् होणे त्ाचबरोबर जीवनाव ्क अनेक वसतूंचीही गरज
असते. उदा. मकराणा माल, कपडे, साखर, ग , तांदूळ इ. शेतीमवर्क आमण जीवनाव ्क गरजा भागमवण्ाच्ा उ ेशाने
ग्ामीण पातळीवर सहकारी तत्वावर ्ा संस्ा स्ापन झालेल्ा आहेत त्ांना सेवा सहकारी संस्ा असे महणतात.
63
q ा ा
१) बी मुखजगी - ‘‘ आपल्ा समान गरजा भागमवण्ासाठी आमण करी उतपादन वाढमवण्ासाठी ग्ामस्ांनी परसपर
सहा ् आमण परसपर सहका्ाभाने मनमाभाण केलेली सहकारी संघटना महणजे सेवा सहकारी संस्ा हो्.’’
२) ‘‘समान आम्भाक गरजांच्ा पूतभातेसाठी व शेती उतपादन वाढमवण्ासाठी शेतीपूरक वसतू व सेवा उपलबध
करण्ाच्ा उ ेशाने लोकांनी सवेच ेने स्ापन केलेली संस्ा महणजे सेवा सहकारी संस्ा हो्.’’
) समाज कल्ाण मंत्राल् ्ांनी केलेली व्ाख्ा- ‘‘समान आम्भाक गरजांच्ा पुतभातेसाठी आमण करी उतपादन
वाढमवण्ासाठी लोकांनी सवेच ेने परसपर सहा ्ासाठी आमण परसपर सहका्ाभासाठी मनमाभाण केलेली संघटना
महणजे सेवा सहकारी संस्ा हो्.’’
वरील व्ाख्ेवरुन असे सपष् होते की, प्रत् शेतकऱ्ांप्त पोहोचलेली ही प्रा्ममक संस्ा हो्. ग्ामीण
जनतेशी ्ा संस्ांचा प्रत् संबंध असतो. शेती उतपादनात वाढ करण्ासाठी मवमवध सेवा ्ा संस्ा पुरमवतात.

स ा सहकारी संस् ी ग - )

१)
१०) सभासदतव २)
आधुमनक सभासदांची
तंत्राचा वापर जबाबदारी
९)
शेतीमवर्क भागा )
ची द
सेवा पुरमवणे स ा सहकारी मकमत शभानी
संस् ी ग
८) )
मागभादशभान व लोकशाही
सल्ा व्वस्ापन
जीव ७) ५)
ना ६)
वसत व ्क भांडवल
संस्ेची
मवत ूंचे स्ापना
रण उभारणी

) स ासद संस्ेच्ा का्भा ेत्रातील शेतकऱ्ांना सेवा सहकारी संस्ेचे सभासदतव खुले व च क असते.
साधारणपणे १००० लोकवसतीच्ा खेड्ासाठी एक सेवा सहकारी संस्ा स्ापन करण्ाचे धोरण आहे. गावातील
मकवा का्भा ेत्रातील कोणत्ाही व् ला संस्ेचे सभासद होता ्ेते. शेतकरी कारागीर व लहान व्ावसाम्कांना
सभासदतव मदले जाते.
) स ासदां ी ा दारी सेवा सहकारी संस्ेतील सभासदांची जबाबदारी म्ाभामदत असते. संस्ेला काही कारणांमुळे
आम्भाक नुकसान झाल्ास सभासदांची जबाबदारी त्ांनी खरेदी केलेल्ा भागांच्ा दशभानी मकमती इतकी म्ाभादीत
असते. सभासदाला त्ाच्ा खाजगी मालमततेतून झालेल्ा नुकसानीची भरपा करावी लागत नाही. ्ा संस्ा म्ाभामदत
जबाबदारीच्ा तत्वावर स्ापन झालेल्ा असतात.
64
 ) ािा ी द ी गक त सेवा सहकारी संस्ेच्ा भागाची दशभानी मकमत अलप असते. साधारणत रु १० मकमत असते.
शेतकरी, कारागीर, लहान व्ावसाम्क आद ना सभासद होता ्ावे ्ा हेतूने भागाची मकमत अलप ठेवली जाते.
) क ाही स्ा सहकारी संस्ेचे संचालक मंडळ का्भाकारी सममती व्वस्ापन सममती व्वस्ापनाची
जबाबदारी सवीकारते. सभासदांमधून संचालक मंडळ मनवडले जाते. का्ाभाल्ीन कामकाजासाठी गटसमचवाची
समचवाची नेमणूक केली जाते. संस्ेचे व्वस्ापन हे लोकशाही पधदतीने केले जाते. सवभा सभासदांची सवभासाधारण
सभा सववोच्च असते. ्ा सभेतील घेतलेले मनणभा् अंमतम असतात. इतर महत्वाचे मनणभा् व संस्ेची धोरणे सवभासाधारण
सभेच्ा संमतीने घेतली जातात.
) संस् ी स्ा ा सेवा सहकारी संस्ेची स्ापना इतर सहकारी संस्ेप्रमाणेच सहकारी का्द्ानुसार केली जाते.
पूवगीच अ सततवात असलेल्ा एकउ ेमश् मकवा मोठ्ा आकाराच्ा प्रा्ममक संस्ांची रेररचना करुन सेवा सहकारी
संस्ा मनमाभाण करण्ात आलेल्ा आहेत. एखाद्ा गावाची लोकसंख्ा कमी असल्ास दोन-तीन गावासाठी एक
संस्ा स्ापन केली जाते. काही वेळा सवतंत्रपणे अशा संस्ा स्ापन केल्ा जातात.
) ां ारणी सेवा सहकारी संस्ा ्ा भांडवलाची उभारणी पुढील मागाभाने करतात. भागांची मव ी, ठेवी
सवीकारणे, सभासद प्रवेश री, राखीव मनधी, देणग्ा व अनुदान, राज्सरकार, व्ापारी बका, ग्ामीण मवकासासाठी
का्भा करणाऱ्ा मवतती् संस्ांकडन भांडवल उभारणी केली जाते.
) ी ा क सतूं ग तरण सेवा सहकारी संस्ेमार्फत सभासदांना जीवनाव ्क वसतू उदा. धा ्, साबण इ.
वसतू सवलतीच्ा दरात उपलबध करुन देतात. तसेच आधुमनक काळात ्ा संस्ा ग्ामीण भागात मवमवध वसतू भांडार
महणून का्भा करतात. सभासदांना सवलतीच्ा दराने अशा वसतू ममळाल्ामुळे बचत वाढन जीवनमान उंचावण्ास मदत
होते.
) ािद स ा सेवा सहकारी संस्ा सभासदांना करी उतपादन, शेती जोडधंदा उद्ोग अशा बाबतीत सल्ा
देण्ाचे का्भा करतात. शेतीसाठी वापरावे लागणारे आधुमनक तंत्र ान, खते, मकटकनाशके ्ांच्ा वापरासाठी, देखभाल
व दुरुसतीसाठी मामहती व मागभादशभान ्ा संस्ा करतात.
) तीग क स ा रग ण सेवा सहकारी संस्ा शेतकऱ्ांना शेतीमवर्क सेवा उपलबध करुन देण्ाचे का्भा करतात.
उदा. खते, बी-मब्ाणे, मकटकनाशके, पशुखाद् पुरमवण्ाचे का्भा संस्ा करतात. तसेच गोदामांच्ा सो्ी पुरमवणे,
शेतमालाच्ा मवपणनाची व्वस्ा करणे, तांमत्रक मागभादशभान करणे ्ासारख्ा सेवा ्ा संस्ा पुरमवतात.
) ्धग क तं ा ा ा र शेतीची उतपादकता वाढमवण्ासाठी सेवा सहकारी संस्ा आपल्ा सभासद शेतकऱ्ांना
नवनवीन संशोधनाची मामहती पुरमवतात. तसेच नवीन ्ंत्रसामुग्ी व तंत्र ान त्ांना उपलबध करुन देतात. शेतकऱ्ांना
शेतीसाठी लागणारी ्ंत्रसामुग्ी भाडे ततवावर उपलबध करुन देतात. शेतीची उतपादकता वाढमवणे हा उ ेश ्ामागे
असतो.

कती-
१) ा रसराती स ा सहकारी संस् ा द संस् ा का का ा ी ागहती ग ा

65
 स ा सहकारी संस् ी का - - )

१)
१०)
कजभापुरवठा
बाजारातील २)
करणे
गरव्वहारांना शेतीची साधने
आळा घालणे पुरमवणे
९) )
ो ा उद्ोगांना जीवनाव ्क
चालना वसतूंचा पुरवठा
स ा सहकारी
संस् ी का
८)
प्रा्ममक खरेदी मव ी )
संघाचा प्रमतमनधी महणून ग्ामीण मवकासाला
का्भा चालना

७) ५)
शेती मवकासाचे कजभावसूली करणे
का्भा म व इतर ६)
्ोजना राबमवणे सभासदांची बचत
वाढमवणे

) क र ा करण सेवा सहकारी संस्ा शेतकरी व लहान व्ावसाम्कांना त्ांच्ा व्ावसाम्क मवकासासाठी
आव ्क असणारा अलप व मध्म मुदतीचा कजभा पुरवठा करतात. सभासद शेतकऱ्ांना मपकांच्ा तारणावर कजभा
पुरवठा करणे, रोख र म देण्ा वजी बी-मब्ाणे, खते, जंतुनाशके इत्ादी वसतूंचा पुरवठा केला जातो. त्ाचबरोबर
शेतमालावर उचल रकमा ्ा संस्ा देतात.
) ती ी सा्ध रग ण शेतकऱ्ांना शेतीची उतपादकता वाढमवण्ासाठी आव ्क असणारी सुधा रत बी-मब्ाणे,
रासा्मनक खते, मकटकनाशके, सुधारीत अवजारे व अ ् पूरक साधने सवलतीच्ा दराने उपलबध करुन देतात.
्ामशवा् ्ांमत्रक अवजारे भाडे ततवावर उपलबध करुन देतात आमण ्ांमत्रक अवजारांची दुरुसती व देखभाल करतात.
) ी ा क सतूं ा र ा लहान गावांमध्े शासन पुरसकत सवसत धा ्ांची दुकाने चालमवण्ाची जबाबदारी
सेवा सहकारी संस्ांकडे सोपमवली जाते.त्ांच्ावदारे सभासदांना जीवनाव ्क वसतूंचा सवलतीच्ा दराने पुरवठा
करण्ात ्ेतो. अशा सेवा पुरवल्ामुळे शेतकऱ्ांना शेतीची कामे वेळेवर पार पाडता ्ेतात. आमण शेती व्वसा्ाकडे
ल देता ्ेते.

66
 ) ा ीण ग कासा ा ा ा सेवा सहकारी संस्ा शेतकऱ्ांच्ा शेती व्वसा्ाच्ा वाढीसाठी साहा ् करतात.
त्ांना लागणारा कच्चा माल व अवजारे उपलबध करुन देतात. तसेच नवीन तंत्र ानाची मामहती उपलबध करुन
देऊन त्ांच्ा व्वसा्ाची उतपादकता व का्भा मता वाढमवण्ास साहा ् करतात. ्ामशवा् ग्ामीण भागातील इतर
कारामगरांना कचच्ा मालाचा पुरवठा क न, ग्ामीण मवकासाला चालना मदली जाते. त्ातून रोजगार मनममभाती होते.
) क सू ी करण सेवा सहकारी संस्ा सभासदांना मदल्ा जाणाऱ्ा कजाभावर ल ठेवून असतात. मदलेल्ा कजाभाचा
वापर सभासद शेतकरी कशा प तीने करतात ्ावर ल मदले जाते. उतपादक का्ाभासाठी कजाभाचा वापर वहावा ्ासाठी
संस्ेकडन कजाभाच्ा वापरावर मन्ंत्रण ठेवले जाते. तसेच कजाभाची वसूली ्ोग् प तीने करण्ासाठी प्र्तन केले
जातात. शेतकऱ्ांना मदलेल्ा कजाभाच्ा रकमा त्ांनी अनुतपादक कामासाठी वाप न्े ्ासाठी सेवा सहकारी संस्ा
मवशेर प्र्तन करतात.
) स ासदां ी त ा ग ण सभासदांना मदलेले कजभा शेती उतपादन वाढमवण्ासाठी मदले जाते. ग्ामीण भागात
व्वसा् करणारे शेतकरी, व्ावसाम्क ्ांना काटकसरीची सव् लावून त्ांची बचत वाढमवली जाते. ्ातून
संस्ेलाही ठेवी जमा होण्ास मदत होते. प रणामी शेती उतपादनात वाढ होऊन सभासदांचे व् गत उतप वाढते.
) ती ग कासा का तर ा रा ग ण सेवा सहकारी संस्ेच्ा वतीने ग्ामीण भागात शेती व्वसा्ाचा
मवकास घडवून आणण्ासाठी, शेती मवकासाचे मवमवध का्भा म राबमवले जातात. उदा. पडीक जमीन सुधारणे,
सामुदाम्क रत्ा जमीन लागवडीखाली आणणे, सुधारीत बी-मब्ाणे,उतपादनात वाढ करणे, कपोसट खत मनमाभाण
करणे इ. मवमवध का्भा म राबवून शेतीचा मवकास करता ्ेतो.
) ा्ग क रदी ग सं ा ा गतग ्धी हणू का प्रा्ममक सहकारी संस्ेचा प्रमतमनधी महणून सेवा सहकारी
संस्ा अनेक प्रकारची का्भा करतात. उदा. मालाचे एकत्रीकरण करणे, प्रतवारी, साठवणूक करणे इ. का् ्ा संस्ा
करीत असतात.
) ा िां ा ा ा ग्ामीण मवकासाशी संबंमधत ो ा उद्ोगांना चालना देण्ाचे का्भा ही संस्ा करते. दुगध
व्वसा्, शेळी मेंढी पालन, कु ुटपालन, रेशीम उद्ोग ्ासारख्ा ो ा उद्ोगांना कजभापुरवठा केला जातो. ्ा
उद्ोगांना चालना ममळाल्ाने ग्ामीण भागातील लोकांचे शेतीवरील अवलंमबतव कमी होते व रोजगारात वाढ होते.
) ा ाराती िर हारां ा ा ा ण शेतमालासाठी चांगल्ा मकमती ममळवून देऊन त्ावदारे सभासदांची
उतपादन मता वाढमवण्ाचे का्भा ्ा संस्ा करतात. शेतकरी सभासदांचा माल एकत्र करुन सेवा सहकारी संस्ेमार्फत
मवकला जातो. प रणामी बाजारातील दलाल व मध्स्ांची साखळी नष् होते. त्ांच्ाकडन होणारी शेतकऱ्ांची
मपळवणूक ्ांबते आमण बाजारातील गरव्वहारांना आळा बसतो.


कती-
) स ा सहकारी संस्ा ा ीण ग कासात क ा रतात ा ा त ाग कां ी ा करा

67
 रक स ा सहकारी संस्ा सहकारी त र ा संस्ा
स ा सहकारी संस्ा सहकारी त र ा संस्ा
१ अ्भा ग्ामीण भागात शेतकऱ्ांना आव ्क आम्भाक ा दुबभाल व् कडन तारण
असलेल्ा शेती उतपादन वाढीसाठी शेतीपूरक सवीकारुन त्ांना कजभापुरवठा करणारी संस्ा
वसतु व सेवांचा पुरवठा करण्ासाठी स्ापन महणजे सहकारी पतपुरवठा संस्ा हो्.
झालेली संस्ा महणजे सेवा सहकारी संस्ा
हो्.
२ स्ापना ग्ामीण भागात शेतकऱ्ांच्ा जीवनाव ्क ग्ामीण भागातील शेतकऱ्ांना कारामगरांना
गरजा भागमवण्ासाठी स्ापन झालेली असते. कजभापुरवठा करण्ासाठी स्ापन झालेली
असते.
सभासदतव संस्ेच्ा का्भा ेत्रातील शेतकरी सभासद संस्ेच्ा का्भा ेत्रातील शेतकरी, शेतमजूर,
असतात. लघुउद्ोजक, कारागीर सभासद असतात.

) उ ेश शेतकरी व सभासदांना मवमवध सेवा पुरमवणे. सभासदांना वाजवी व्ाजदराने कजभापुरवठा

करणे.
५) का्भा ेत्र सेवा सहकारी संस्ेचे का्भा ेत्र एक मकवा दोन सहकारी पतपुरवठा संस्ेचे का्भा ेत्र
गावापुरते म्ाभामदत असते. गावपातळी अ्वा चार ते पाच मक.मी.
प रसरात ्ेणाऱ्ा गावापुरते म्ाभामदत असते.
६) का् शेतकऱ्ांना कजभापुरवठा करणे, सुधारीत मब- कजभापुरवठा करणे, ठेवी सवीकारणे,
मब्ाणे, खते मकटकनाशके व जीवनाव ्क कजाभाच्ा वापरावर मन्ंत्रण इ. का्
वसतूंचा पुरवठा इ. का् करतात. करतात.

.५ सारांश
स ा सहकारी संस्ा - जीवनाव ्क व शेतीमवर्क गरजा भागमवण्ाच्ा उ ेशाने ग्ामीण पातळीवर सहकारी
तत्वानुसार ज्ा संस्ा स्ापन झालेल्ा असतात त्ांना सेवा सहकारी संस्ा असे महणतात.
q स ा सहकारी संस् ी ग
१) सभासदत्व
२) सभासदाची जबाबदारी
) भागाची दशभानी मकमत
) लोकशाही व्वस्ापन
५) संस्ेची स्ापना
६) भांडवल उभारणी
७) जीवनाव ्क वसतूंचे मवतरण

68
 ८) मागभादशभान व सल्ा
९) शेतीमवर्क सेवा पुरमवणे
१०) आधुमनक तंत्राचा वापर

q स ा सहकारी संस् ी का
१) कजभापुरवठा करणे
२) शेतीची साधने पुरमवणे
) जीवनाव ्क वसतूंचा पुरवठा
) ग्ामीण मवकासाला चालना
५) कजभावसूली करणे
६) सभासदांची बचत वाढमवणे
७) शेती मवकासाचे का्भा म व इतर ्ोजना राबमवणे
८) प्रा्ममक खरेदी मव ी संघाचा प्रमतमनधी महणून का्भा
९) ो ा उद्ोगांना चालना
१०) बाजारातील गरव्वहारांना आळा घालणे

. ा ा सं ा

) स्ा सग ती - सभासदांनी मनवडन मदलेल्ा प्रमतमनध चा समूह.

) ाि ां - भागांची मव ी क न जमा झालेली र म.
) दती क - ते १५ ममहने मुदतीसाठी मदले जाणारे कजभा.
) दती क - १ ते ५ वरे मुदतीसाठी मदले जाणारे कजभा.
) ाि - सहकारी संस्ेच्ा एकण भांडवलातील लहान महससा मकवा अंश.

. ा ा
) ा ी गद ा ा ा ्धू ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा
१) सेवा सहकारी संस्ेचे व्वस्ापन ----- पधदतीने चालते.
अ) लोकशाही ब) कमशाही क) भांडवलशाही
२) सेवा सहकारी संस्ा ----- पातळीवर का्भा करतात.
अ) मजलहा ब) गाव क) तालुका
) ज्ा गावाची लोकसंख्ा मकमान ----- आहे त्ा गावात एक सेवा सहकारी संस्ा असावी.
अ) ५०० ब) १००० क) २०००
69
 ) भारतात सेवा सहकारी संस्ेची वाटचाल .........साली सु झाली.
अ) १९५८ ब) १९६० क) १९६२
५) सेवा सहकारी संस्ेतील सभासदांची जबाबदारी .......असते.
अ) म्ाभामदत ब) अम्ाभामदत क) सामुदाम्क

) ग ा ा
ि ि
अ) सेवा सहकारी संस्ा १) द्ोमगक सेवा पुरमवणे.
ब) शेती उतपादकतेत वाढ २) जुनाट तंत्राचा वापर
क) सेवा सहकारी संस्ेचे का्भा ेत्र ) शेती मवर्क सेवा पुरमवणे
) गाव पातळी
५) मजलहा पातळी
६) आधुमनक तंत्राचा वापर

क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) सभासदांना सेवा पुरमवण्ासाठी स्ापन झालेली संस्ा
२) सेवा सहकारी संस्ांचा कारभार ज्ा तत्वानुसार चालतो ते तत्व
) सेवा सहकारी संस्ा सभासदांना ्ा मुदतीचा कजभापुरवठा करतात
) सेवा सहकारी संस्ा सभासदांना ्ा वसतूंचा पुरवठा करतात

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) सेवा सहकारी संस्ा दीघभा मुदतीचा कजभापुरवठा करतात.
२) सेवा सहकारी संस्ेचे का्भा ेत्र गावपातळीवर असते.
) जीवनाव ्क वसतुंचा पुरवठा करणे हे सेवा सहकारी संस्ेचे का्भा असते.
) सेवा सहकारी संस्ेमुळे ग्ामीण भागात रोजगाराच्ा संधी उपलबध झालेल्ा आहेत.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) सेवा सहकारी संस्ा .......... पातळीवर का्भा करतात.
२) शेतीची उतपादकता वाढमवण्ासाठी .......... तंत्राचा वापर केला जातो.
) सेवा सहकारी संस्ेमुळे बाजारातील .......... ला आळा बसतो.
) सेवा सहकारी संस्ेतील सभासदांची जबाबदारी ............. असते.
५) सेवा सहकारी संस्ा सभासदांना जीवनाव ्क वसतू ........... दरात उपलबध क न देतात.

70
 ) ूक ा ग ा

१) गावपातळी
२) सेवा सहकारी संस्ांची वाटचाल
) सभासदांची जबाबदारी

म्ाभामदत, १९५१, सेवा सहकारी संस्ेचे का्भा ेत्र, १९५८, अम्ाभामदत

ि) का ा ात तर ग हा
१) सेवा सहकारी संस्ा महणजे का्
२) सेवा सहकारी संस्ेचे भांडवल उभारणीचे मागभा कोणते
) सेवा सहकारी संस्ेची व्वस्ापन पधदती कोणती
) सेवा सहकारी संस्ा शेतीमवर्क कोणत्ा सेवा पुरमवते
५) सेवा सहकारी संस्ेचे सभासदतव कोणत्ा व् ना मदले जाते

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) सेवा सहकारी संस्ा दीघभा मुदतीचा कजभापुरवठा करतात.
२) सेवा सहकारी संस्ा जीवनाव ्क वसतूचा पुरवठा जासत मकमतीला करतात.
) सेवा सहकारी संस्ेची स्ापना राज् पातळीवर करतात.

ा ी सं ा स करा
१) सेवा सहकारी संस्ा
२) भागभांडवल
) अलप मुदतीचे कजभा

स त ग हा ा र ्धा रत
१) सेवा सहकारी संस्ेमुळे रोजगारात वाढ झाली आहे ्ाबाबत आपले मत व् करा.
२) सेवा सहकारी संस्ेमुळे शेती ेत्रात आधुमनक तंत्राचा वापर वाढला आहे ्ाबाबत आपले मत व् करा.

रक स करा
१) पतपुरवठा सहकारी संस्ा व सेवा सहकारी संस्ा

71
 ी ा ग हा
१) सेवा सहकारी संस्ा
२) सेवा सहकारी संस्ेची वमशष््े
कारण ा
१) सेवा सहकारी संस्ांमुळे शेतीची उतपादकता वाढते.
२) सेवा सहकारी संस्ामुळे शेतकऱ्ांची सावकारी पाशातून मु ता होते.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) सेवा सहकारी संस्ेचा अ्भा व व्ाख्ा मलहा.
२) सेवा सहकारी संस्ेची का् मलहा.

दी तरी
१) सेवा सहकारी संस्ेची व्ाख्ा सांगून सेवा सहकारी संस्ेची का् सपष् करा.
२) सेवा सहकारी संस्ेची वमश े सपष् करा.

72
 ग ा सहकारी संस्ा
- )

सता ा सहकारी ग ा ि
् ा ा सारां
ग ह ा ा सं ा
का स ा ा

सता ा )
भारत हा करी प्रधान देश असल्ामुळे करी ेत्राच्ा मवकासावर आम्भाक मवकास अवलंबून असतोे. त्ा ष्ीने
शेतमालाला ्ोग् मकमत व बाजारपेठ ममळवून देणे ही महत्वाची बाब आहे. शेतमाल मुळ सवरुपात मवकल्ास त्ास ्ोग्
मकमत ममळत नाही. त्ामुळे शेतकऱ्ाला अपे ेप्रमाणे आम्भाक रा्दा होत नवहता. ्ाउलट दलाल, व्ापारी व व्ावसाम्क
शेतमालाची खरेदी करुन त्ावर कांही प्रम ्ा करुन तो माल जासत मकमतीला मवकन भरपूर रा्दा ममळमवत होते. उपभो ा
व शेतकरी ्ा दोघांचीही मपळवणूक व रसवणूक होत असल्ाचे मदसून आले. ही प र स्ती बदलण्ाच्ा प्रेरणेतून सहकारी
प्रम ्ा संस्ांचा उगम झाला.

ग ा संस् ा ् ा ा )
्
शेतीमध्े उतपामदत केलेला सवभाच माल ग्ाहकांना लगेच उप्ोगात आणता ्ेत नाही. काही शेतमालावर तो माल
ग्ाहकांच्ा हाती पडण्ापूवगी मवमशष् प्रम ्ा करणे आव ्क असते. उदा.ऊसापासून गुळ व साखर बनमवणे, कापूस मपंजून
त्ाचे ग े बनमवणे, कापसापासून सूत त्ार करुन नंतर कापड त्ार करणे, तेल मब्ांपासून खाद्तेल मनममभाती करणे, रळांचे
रस काढणे, खोबऱ्ापासून तेल काढणे, चहा, क री इ.वर प्रम ्ा करुन त्ा ग्ाहकांना उपभोग् बनमवण्ाचे का्भा सहकारी
प्रम ्ा संस्ा करतात.
ा ा
) ाहकां ा ंगत स ा्धा द ा ा द ी ्धा तर ा ारी ग कां र क ा ग ा
क त ाहकां ा िात ण ा ा ा सहकारी त ा र स्ा ा ा संस्ां ा ग ा
सहकारी संस्ा हणतात
) हारा सहकारी संस्ा का दा - ा ा र ग ा करण हा ा संस् ा सत ती
संस्ा हण ग ा सहकारी संस्ा ह

73
 ग ा संस् ी ग - )
१
च क संघटन
११ २
मध्स्ांचे उच्चाटन भांडवल उभारणी

१० लोकशाही
रोजगाराच्ा संधी व्वस्ापन

९
ग ा संस् ी
ग्ामीण द्ोमगकी- ग जोड व्वसा्ांचा
करणास चालना मवकास

८ ५
उतपादक सभासदांना प्रम ्ा ेत्राचा
सेवा सुमवधा मवकास
७ ६
सहकार प्रमश ण व शेतमाल उतपादन
मागभादशभान प रसरात स्ापना

) क सं सहकारी प्रम ्ा संस्ा ही शेतकरी सभासदांनी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेली संस्ा आहे.
सभासदतव सवीकारणे मकवा त्ाचा त्ाग करणे हा मनणभा् शेतकरी सवत च्ा इच ेनुसार घेत असतात. त्ाबाबत
त्ांच्ावर कोणतीही स ी केली जात नाही.
) ां ारणी प्रम ्ा सहकारी संस्ेच्ा भांडवलाची उभारणी प रसरातील शेतमाल उतपादक व शेतकऱ्ांना
भागांच्ा मव ीवदारे करण्ात ्ेते. भाग भांडवल उभारणीत राज् शासनाचा सहभाग असतो. राज् शासनाच्ा हमीवर
सहकारी बका भांडवली खचाभाच्ा उभारणीसाठी दीघभाकालीन कजभा उपलबध करुन देतात.
) क ाही स्ा सहकारी प्रम ्ा संस्ेचा कारभार लोकशाही पधदतीने करण्ात ्ेतो. दनंमदन
व्वस्ापनासाठी सभासद संचालक मंडळाची व्वस्ापन सममतीची मनवड करतात. संस्ेच्ा व्वहारासंबंधीचे
सवभा मनणभा् सभासदांच्ा वामरभाक सवभासाधारण सभेत घेतले जातात.
) सा ां ा ग कास सहकारी प्रम ्ा उद्ोग आपल्ा सभासदांना शेतीशी संल व्वसा् हाती घेण्ास
प्रोतसाहन देतात. त्ासाठी लागणारे भांडवल संस्ा उपलबध करुन देते. त्ामुळे प्रम ्ा संस्ांच्ा का्भा ेत्रात दुगध
व्वसा्, भाजीपाला लागवड, कु ुटपालन इ. जोड व्वसा् मवकमसत होतात. त्ामुळे ग्ामीण भागात रोजगाराची
संधी उपलबध होते आमण शेतकऱ्ांच्ा उतप ात भर पडते व शेतकऱ्ांचे जीवनमान उंचावते.
) ग ा ा ा ग कास शेतमालाची शेतकऱ्ांच्ा उतपादन स्ळापासून प्रम ्ा क ाप्भात वाहतूक करण्ासाठी
वाहतूकीची सुमवधा संस्ेमार्फत उपलबध करुन मदली जाते. का्भा म वाहतुकीसाठी प े रसते, वीज, पाणी, टपाल
का्ाभाल्े, शाळा, दवाखाने अशा अनुरंमगक सेवा प्रम ्ा संस्ा ज्ा ेत्रात का्भा करतात त्ा मठकाणी उपलबध करुन
देतात. त्ामुळे सहकारी प्रम ्ा संस्ांच्ा का्भा ेत्राचा मवकास होतो.
74
 ) त ा ाद रसरात स्ा ा शेतमाल उतपामदत केल्ानंतर त्ाची वाहतूक करणे, साठवणूक करणे अशी
महत्वाची का् संस्ेलाच करावी लागतात. त्ामुळे प्रम ्ा संस्ांची स्ापना उतपादन प रसरातच केली जाते.
प्रम ्ा करण्ासाठी आसपासच्ा प रसरातून कच्चा शेतमाल ममळमवणे, मालाचे एकमत्रकरण करणे सुलभ होते.
उतपामदत मालाच्ा प्रम ्ेसाठी लागणारा वेळ व वाहतूक खचभा ्ांची बचत होते. उदा. ऊस उतपादक ेत्रामध्े
सहकारी साखर कारखाने स्ापन केले जातात.
) सहकार ग ण ािद शेतकरी वगाभाचे सवभा ष्ीने कल्ाण वहावे ्ासाठी प्रम ्ा सहकारी संस्ा प्र्तनशील
असतात. त्ासाठी संस्ेमार्फत सभासदांना शासकी् ्ोजना, उद्ोग मवकास प्रमश ण, मालाच्ा मव ीसाठी
बाजारपेठ ममळमवणे, नवीन तंत्राचा वापर इ. बाबतीत मश ण, प्रमश ण व मागभादशभान केले जाते. असे मागभादशभान
सभासदांना अत्ंत उप्ु ठरते.
) ादक स ासदां ा स ा सग ्धा प्रम ्ा संस्ेच्ा स्ापनेसाठी लागणारे भांडवल उतपादक सभासदांकडन गोळा
करण्ात ्ेते. नाशवंत शेतमालावर प्रम ्ा करण्ात आल्ाने त्ांचे मूल् संवधभान होत असते. उतपामदत मालाच्ा
मव ीसाठी उतपादन आमण बाजारपेठेची सांगड घातली जाते. उतपादक शेतकऱ्ांना शेतमालाच्ा उतपादनासाठी
मागभादशभान व मालाच्ा तारणावर कजभा उपलबध करुन देते. त्ामुळे शेतीच्ा मवकासाला चालना ममळते.
) ा ीण गिक करणास ा ा ग्ामीण भागात स्ामनक पातळीवर सहकारी साखर कारखाने, सहकारी सूत
मगरण्ा, तेलमब्ा प्रम ्ा उद्ोग इ.स्ापन करण्ात आल्ाने ग्ामीण द्ोमगकीकरणास चालना ममळते. शासनाने
सहकारी तत्वावर का्भा करणाऱ्ा प्रम ्ा उद्ोगांना प्रोतसाहन मदले आहे. ग्ामीण भागाचे द्ोमगकीकरण झाल्ाने
अमत र श्मश ी ्ा उद्ोगात सामावून घेता ्ेते. त्ामुळे ग्ामीण दा र ् व बेरोजगाराची ती ता कमी करण्ास
साहा ् होते.
) र िारा ा सं्धी शेतमालावर प्रम ्ा केल्ानंतर अनुरंमगक का् करावी लागतात. उदा. प्रमाणीकरण, प्रतवारी,
मालाची साठवणूक, वाहतूक, मव ी व्वस्ा इ.का्भा पूणभा करण्ासाठी मोठ्ा प्रमाणावर मनु ्बळाची आव ्कता
असते. प रणामी बेरोजगारांना रोजगाराच्ा नवनवीन संधी उपलबध होतात.
) स्ां ा सहकारी प्रम ्ा संस्ा ्ांना लागणाऱ्ा कच्चा मालाची खरेदी ्ेट उतपादक शेतकऱ्ांकडन
करतात. तसेच उतपामदत मालाची प्रत् मव ी बाजारपेठेत करतात. त्ामुळे ्ा व्वहारात मध्स्ांचा सहभाग नसतो.
मालाच्ा खरेदी मव ीच्ा व्वहारात मध्स्ांचे उच्चाटन झाल्ाने उतपादक शेतकऱ्ांची रसवणूक व मपळवणूक
्ांबते. ग्ाहकांना चांगल्ा दजाभाच्ा उतपादीत वसतू रासत दराने ममळतात.

कती-
) त ा रसराती ग ा करा ा ािणा ा ती ाद ां ी ादी त ार करा
ग ा सहकारी संस् ी का - )
) त ा ा क ीकरण सहकारी प्रम ्ा उद्ोग मवमशष् प्रकारच्ा शेतमालावर प्रम ्ा करण्ाचे का्भा करतात.
त्ासाठी आव ्क असणाऱ्ा कच्चा मालाचे उतपादन उतपादक सभासद करतात. त्ांच्ा मार्फत उतपामदत मालाचे
एकत्रीकरण मकवा संकलन करणे आमण त्ाची उतपादन क ाप्भात वाहतूक करणे ही का् संस्ा करते.
) त ा ा र ग ा करण सहकारी प्रम ्ा संस्ेचे मुख् का्भा महणजे मवमशष् प्रकारच्ा शेतमालावर प्रम ्ा
करणे आमण मवमशष् गुणवतता असणाऱ्ा मालाचे उतपादन करणे हे असते. त्ामुळे मालाच्ा गुणवततेत वाढ होते.
प रणामी उतपामदत मालास चांगला भाव ममळतो आमण ग्ाहकांना चांगला माल रासत दरात उपलबध होतो.
75
 १
शेतमालाचे
१० एकत्रीकरण २
मागभादशभान व शेतमालावर
प्रमश ण प्रम ्ा करणे

९
उतपादन वाढीसाठी मवकास उतपामदत मालाची
्ोजना त्ार करणे मव ी
ग ा सहकारी
संस् ी का
८
शेतमालाच्ा उतपादनासाठी
कजभापुरवठा मश णाच्ा सो्ी

७ ५
उप-उतपादनाच्ा पीक संर णाबाबत
मवकासाला चालना ६ मागभादशभान
बी-मब्ाणे,खते
पुरमवणे

) ागदत ा ा ी ग प्रम ्ा संस्ेवदारे उतपामदत मालाची मव ी करण्ासाठी मालाचे प्रमाणीकरण, प्रतवारी,

साठवण आमण वाहतुकीची व्वस्ा करणे, खुल्ा बाजारपेठेत उतपामदत मालाची मव ी करणे अशी महत्वाची
जबाबदारी संस्ा पार पाडते. त्ामुळे सभासदांची माल मव ीच्ा अडचणीतून मु ता होऊन त्ांच्ा उतपामदत
मालास ्ोग् मकमत ममळते.
) ग णा ा स ी सहकारी प्रम ्ा संस्ेच्ा का्भा ेत्रात शाळा, महामवद्ाल्े, व्ावसाम्क मश ण, तंत्र मश ण
संस्ांची स्ापना करुन त्ा भागातील जनतेस तांमत्रक व व्ावसाम्क मश णाच्ा सो्ी संस्ेमार्फत उपलबध करुन
मदल्ा जातात. व्ावसाम्क क शल् असणारे मनु ्बळ प्रम ्ा उद्ोगास स्ामनक पातळीवर उपलबध करुन मदले
जाते. त्ा भागातील जनतेस रोजगाराच्ा संधी उपलबध करुन मदल्ा जातात. त्ामुळे मो ा प्रमाणावर सामामजक
मवकासाला हातभार लागतो.
) ीक संर णा ा त ािद प्रम ्ा संस्ेचे का्भा हे शेतीमालाच्ा उतपादनावर अवलंबून असते. मपकांचे
वेगवेगळ्ा कारणाने होणाऱ्ा नुकसानीपासून संर ण कसे करावे, मपकांना मकड लागू न्े, उतपादकतेवर प रणाम होऊ
न्े तसेच मपकांच्ा लागवडी बाबतही सभासदांना संस्ांकडन मागभादशभान केले जाते.
) ी-ग ाण त रग ण शेती उतपादनांची गुणवतता व उप्ोमगता वाढमवण्ासाठी, अमधक पीक ्ेण्ासाठी उततम
प्रतीचे बी-मब्ाणे व रासा्मनक खते इ.वसतूंचा पुरवठा कमी मकमतीत सभासदांना पुरमवण्ाचे का्भा प्रम ्ा संस्ेमार्फत
केले जाते.
) - ाद ा ा ग कासा ा ा ा सहकारी प्रम ्ा संस्ेमुळे उप-उतपादनाच्ा मवकासाला चालना ममळते.
उदा. कापसावर प्रम ्ा करुन सरकीपासून खाद्तेल, मळीपासून अलकोहोल मनममभाती, ऊसाच्ा मचपाडापासून कागद
मनममभाती केली जाते.

76
 ) त ा ा ा ाद ासा ी क र ा शेतमालाच्ा उतपादनासाठी आव ्क असलेल्ा पशाचा प्र न संस्ेमार्फत
सोडमवला जातो. शेतमालाच्ा तारणावर मकवा मालाच्ा मव ीमधून कजभा वसूली केली जात असल्ामुळे उतपादकांना
कजभा रेडीची मचंता राहत नाही व कजभा ममळमवण्ासाठी सावकारांवर अवलंबून राहावे लागत नाही. असे महत्वाचे का्भा
प्रम ्ा संस्ा करतात.
) ाद ा ीसा ी ग कास ा त ार करण सहकारी प्रम ्ा संस्ेचे मुख् का्भा महणजे उतपादन वाढीसाठी
अनेक ्ोजना मनमाभाण करणे असते. ्ा संस्ांचे ्श कचच्ा मालाच्ा महणजेच शेती मालाच्ा उपलबधतेवर अवलंबून
असते. अमधक प्रमाणात कच्चा माल उपलबध होण्ासाठी तसेच उतपादन वाढीसाठी प्रम ्ा ेत्रात मवकासाच्ा
्ोजना हाती घेतल्ा जातात व त्ा ्ोजनांच्ा अंमलबजावणीकडे अमधक ल मदले जाते.
) ािद ग ण शेतमालाचे नसमगभाक आपततीपासून संर ण करणे तसेच मपकांच्ा वाढीसाठी प्र्तन करणे,
त्ांचे मागभादशभान आमण प्रमश ण देण्ाचे काम सहकारी प्रम ्ा संस्ा करतात. त्ामुळे सभासद शेतकऱ्ांना आधुमनक
तंत्र ान समजते. बाजारपेठेतील सपधत मटकन राहणे, मालाला ्ोग् मकमत ममळवून देणे, ग्ाहकांना उततम प्रतीचा माल
्ोग् मकमतीत पुरवठा करणे ्ासाठी प्रम ्ा संस्ा प्र्तन करते. सभासद शेतकऱ्ांना चांगले मागभादशभान ममळाल्ामुळे
सभासदांचा आम्भाक आमण सामामजक मवकास होतो.

सहकारी ग ा ि
शेतमालावर प्रम ्ा क न त्ाचे प ्ा मालात पांतर करणाऱ्ा व सहकार तत्वावर का्भा करणाऱ्ा सहकारी
संस्ांना सहकारी प्रम ्ा संस्ा असे महणतात. उदा. ऊसापासून साखर बनमवणे, कापसापासून गासडा व सूत बनमवणे,
तेलमब्ांपासून खाद्तेल मनममभाती इत्ादी. शेतीमालावर प्रम ्ा क न मव ी केल्ास त्ाचा शेतकऱ्ांना अमधक लाभ
ममळतो महणून सहकारी प्रम ्ा संस्ांची स्ापना करणे अत्ंत गरजेचे आहे.
भारतात सन १९१७ मध्े महसूर राज्ात पमहली कापूस मपंजणी संस्ा स्ापन करण्ात आली. सन १९२१ मध्े
तशाच प्रकारची संस्ा गुजरात राज्ात स्ापन झाली. भारतामध्े सन १९५१ मध्े पमहली सूत मगरणी सुरु करण्ात आली.
त्ानंतरच्ा काळात वेगवेगळ्ा प्रम ्ा करणाऱ्ा सहकारी संस्ा स्ापन करण्ात आल्ा.
) सहकारी सा र कार ा सहकारी साखर उद्ोग हा प्रम ्ा उद्ोगातील एक महत्वाचा सहकारी प्रम ्ा उद्ोग
आहे. महाराष्ट्रातील साखर कारखा ्ांनी ग्ामीण भागाचा मवकास घडवून आणण्ासाठी रार मोठ्ा प्रमाणावर
मदत केली आहे. भारतातील पमहला सहकारी साखर कारखाना रावबहादूर सव. सी. वही. एस. नरमसंह राजू ्ांनी सन
१९ मध्े आंध्र प्रदेशातील ‘इमटकोप ा’ ्े्े स्ापन केला. त्ावेळी त्ाची गाळप मता ७५ टन ऊस प्रमत मदन
एवढी होती. हा कारखाना आजही चांगल्ा स्तीत आहे. महाराष्ट्रात पमहला सहकारी साखर कारखाना अहमदनगर
मजलह्ातील प्रवरानगर ्े्े सन १९५१ मध्े पदमश्ी ड . मव लराव मवखे पाटील ्ांच्ा प्र्तनाने सुरु झाला.
आधुमनक प्रगत तंत्र ानाच्ा आधारे उभारलेला हा कारखाना आहे. भारतातील १६ साखर कारखा ्ांपकी १२२
सहकारी साखर कारखाने महाराष्ट्रात आहेत. ्ा सहकारी प्रम ्ा उद्ोगाचे भागधारक सभासद हे कारखा ्ाच्ा
का्भा ेत्रातील ऊस उतपादक शेतकरी असतात. तसेच प्रा्ममक सहकारी पतपुरवठा संस्ांनाही सभासदतव मदले जाते.
भांडवल उभारणीत राज् सरकारचा सहभाग असतो. ्ा उद्ोगात ऊसावर प्रम ्ा करुन साखरेची मनममभाती केली जाते.
साखर उतपादनाबरोबरच साखर कारखा ्ांनी उप उतपादन मनममभाती प्रकलप सुरु केलेले आहेत. उदा. मळी प्रकलप, गॅस
अलकोहल मनममभाती, सहवीज मनममभाती प्रकलप, इ्ेन ल इंधन मनममभाती, पेपर पामटभाकल बोडभा इ. ज्ा मठकाणी ऊसापासून
साखर मनमाभाण करण्ाच्ा सो्ी नसतात त्ा मठकाणी ऊसावर प्रम ्ा करुन गुळ त्ार केला जातो. गुळाला सुधदा
चांगली मागणी असते. त्ामुळे सहकारी पधदतीने गुळ त्ार करण्ाचा उद्ोग हाती घेता ्ेतो. सहकारी साखर
कारखा ्ांचा मुख् उ ेश सहकारी तत्वावर ऊसापासून साखर त्ार करणे व उप उतपादनासाठी का्भाशाळा स्ापन
77
करुन शेतकऱ्ांची आम्भाक स्ती सुधारणे हा आहे. सहकारी साखर कारखा ्ांचे व्वस्ापन संचालक मंडळावदारे
लोकशाही प तीने केले जाते. साखर कारखा ्ांना शासन भाग भांडवलाच्ा सवरुपात भांडवल पुरमवते. द्ोमगक
आम्भाक मवकास महामंडळ ्ोजनेच्ा खचाभाच्ा ६० ट े दीघभामुदतीचे कजभा देते. क व राज् सरकार ५०-५० ट े
कजाभाला हमी देते. महाराष्ट्र राज्ात सवाभात जासत सहकारी साखर कारखाने आहेत.

सहकारी सा र कार ा ा

िू ाद

78
 कती-
) ग क ा सहकारी सा र कार ा ास द कार ा ा ा का का ा ी ागहती ि ा करा

) सहकारी सूत गिर ा - कापूस ्ा नगदी मपकावर प्रम ्ा करुन कापडाच्ा मनममभातीसाठी आव ्क असणाऱ्ा
सूताचे उतपादन करणारी सहकारी प्रम ्ा संस्ा महणजे सहकारी सूत मगरणी हो्. सहकारी सूत मगरणी सहकारी
प्रम ्ा संस्ामध्े दुसऱ्ा मांकावर आहेत. सहकारी चळवळीमध्े साखर कारखा ्ांइतकेच त्ांचे स्ान महत्वाचे
असतेे. भारतात पमहली सूत मगरणी सन १९५१ मध्े सुरु झाली. मन्ोजन काळात सूत मगरण्ांची संख्ा मोठ्ा
प्रमाणावर वाढली. महाराष्ट्र, गुजरात, ताममळनाड ्ा कापूस उतपादन करणाऱ्ा राज्ात प्रामुख्ाने सहकारी सूत
मगरण्ा स्ापन करण्ात आल्ा. शेतकऱ्ाने उतपामदत केलेल्ा कापसाचे मपंजण करणे, कापसाच्ा गासडा बांधणे,
बांधलेल्ा गासडांचे सूत त्ार करणे ते सूत कापड मगरण्ांना मवकणे इ.का्भा सूत मगरण्ा करीत असतात. त्ामशवा्
कापसाच्ा सरकीपासून खाद्तेल आमण पेंड त्ार करण्ाचा उद्ोगही सहकार ेत्रात चालतो. सूतापासून त्ार
केलेल्ा कापडाची मन्ाभात मो ा प्रमाणावर केली जाते.

सहकारी सूत गिर ा

भारतासारख्ा मवमवधतेने नटलेल्ा देशाचा अनेक प्रकारच्ा कापडाची मनममभाती करण्ात वरचा मांक आहे. मलमल
आमण मप्रंट असलेले कापड भारतात प्राचीन काळापासून त्ार केले जाते. त्ासाठी लागणारा कापूस हा शेती मधून
उतपामदत होतो. शेतकऱ्ांनी उतपामदत केलेल्ा कापसाला ्ोग् भाव ममळवून देण्ासाठी कापसावर प्रम ्ा करणाऱ्ा
उद्ोगांची स्ापना करण्ावर भर मदला जातो. सवातं ् प्रा ीनंतर सरकारने देशातील हातमाग व ्ंत्रमागावरील
कापड उतपादनाला उततेजन देण्ाचे धोरण सवीकारले. त्ामुळे ग्ामीण भागातील असंख् मवणकरांना उपमजमवकेचे

79
 साधन उपलबध होऊ शकले. कापूस उतपादकांना हमीभाव ममळावा महणून महाराष्ट्र शासनाने १९७२ साली कापूस
खरेदीच्ा संदभाभात ‘कापूस एकामधकार खरेदी ्ोजना’ सुरु केली. सरकीपासून तेल काढण्ाचे कारखाने सुरु करण्ात
आले आहेत. भारतातून परदेशात कापडाची मन्ाभात केली जाते. भारताच्ा मन्ाभात व्ापारात कापड उद्ोग सववोच्च
स्ानी आहे.

सहकारी सूत गिरणी

भारतात पमहली सूत मगरणी आंध्र प्रदेशामध्े मवणकरांनी स्ापन केली आहे. कापूस उतपादकांनी स्ापन केलेल्ा
सूत मगरण्ा तसेच मजमनंग-प्रेमसंग सहकारी संस्ा आपल्ा सभासदासाठी सूताचे उतपादन आमण पुरवठा करण्ासाठी
मवणकरांनी एकत्र ्ेवून सूत मगरण्ा स्ापन केल्ा. महाराष्ट्रामध्े गेल्ा ५० वराभात सहकारी सूत मगरण्ांनी उल्ेखनी्
प्रगती केली आहे. महाराष्ट्रात माचभा २०१८ अखेर सूत मगरण्ांची संख्ा ११६ असून कापूस उतपादक शेतकऱ्ांसाठी
‘‘महाराष्ट्र राज् सहकारी कापूस उतपादक पणन महासंघ’’ ही मशखर संस्ा नागपूर ्े्े स्ापन केली आहे.
क) दुग्ध सहकारी संस्ा - दुगध उतपादक सहकारी संस्ा ्ा ग्ामीण भागात स्ापन होतात. दूध व्वसा्ाशी मनगडीत
गा्ी, महशी, शेळ्ा, मेंढ्ा इ.मुळे दुगध मनममभाती होते. दूधापासून पेढे, मचज, तुप, लोणी, दही, श्ीखंड इ.पदा्भा
त्ार केले जातात. ्ामशवा् शेण, लेंडांमुळे खत मनममभाती होते. काही दूध उतपादक संघ दुधाची पावडर (भुकटी)
त्ार करतात. गुजरात मध्े खेडा मजलह्ात सहकारी तत्वावर पमहला ‘‘मजलहा सहकारी दूध उतपादक संघ’’ स्ापन
झाला. देशामध्े राज् पातळीवर २२ दुध संघ स्ापन झाले असून ‘अमुल’(AMUL) ्ा दूध संघाचे प्रमुख वगगीस
कुरी्न ्ांच्ा सहका्ाभाने सन १९६५ मध्े नॅशनल डेअरी डेवहलपमेंट बोडाभाची (NDDB) स्ापना करण्ात आली.
्ा बोडाभामार्फत दूधाचा महापूर ्ोजना सुरु करण्ात आली. महाराष्ट्रात दूध महापूर ्ोजनेस चांगले ्श ममळाले आहे.

80
 दूगध उतपादन हा शेतीला पूरक व्वसा् आहे. दुधाचे संकलन, शीतकरण आमण मव ीचे उप मही हाती घेतले जातात.
सभासदांना दूधाच्ा गुणवततेच्ा आधारे मकमत मदली जाते. सभासदांनी पुरमवलेल्ा दुधाच्ा मकमतीच्ा प्रमाणात
न ्ाचे वाटप करण्ात ्ेते. माचभा २०१८ अखेर महाराष्ट्रात १२६९० प्रा्ममक दूधपुरवठा संस्ा आमण ६ मध्वतगी
दूधपुरवठा संघ अ सततवात होते. महाराष्ट्र राज् पातळीवर मुंब ्े्े महाराष्ट्र राज् दुगध सहकारी महासंघ (महानंद
डेअरी) आहे. शासन व दुगध सहकारी संस्ा ्ांच्ात सम व् साधण्ाचे का्भा ही संस्ा करते.

दुग्ध सहकारी संस्ा

भारताने शेती ेत्रातील ह रत ांती प्रमाणे दुगध व्वसा्ात धवल ांती केलेली आहे. महाराष्ट्रात सहकारी
संस्ांकडन जवळपास ८५ दूधाचे संकलन केले जाते. दूधाचे उतपादन वाढवून प्रम ्ा करण्ासाठी ‘दूध महापूर
्ोजना’ शासनाने अंमलात आणली आहे. दूधावर प्रम ्ा करुन प्रम ्ा केलेल्ा मालाची मव ी करण्ाचे का्भा दुगध
मवकास सहकारी संस्ा करतात. सभासदाने संस्ेशी एकमन रा न आपले मव ी्ोग् सवभा दूध संस्ेस पुरवावे अशी
अपे ा असते.
शेतकरी सभासदांसाठी ्ा संस्ा दूभती जनावरे खरेदी करण्ासाठी अ्भासहा ् करतात. त्ांना लागणारा चारा
व सरकी पेंड अलपदरात पुरमवतात. महाराष्ट्र शासनाने ‘‘गो पदास’’ का्भा म राबमवला असून धवल ांती मवर्क
धोरण जामहर केले आहे.
दुगध व्वसा् हा शेती व्वसा्ाला पुरक व्वसा् आहे. ग्ामीण भागात अनेक लोकांना रोजगार प्रा झाला
आहे. हा व्वसा् शेतीशी मनगडीत आहे.

81
 . सारांश

शेतमालावर प्रम ्ा करुन वापरण्ा्ोग् शेतमाल ग्ाहकांना उपलबध करणे, उतपादकांना त्ांच्ा शेतमालाचे ्ोग्
मूल् ममळवून देणे तसेच प्रम ्ा केलेल्ा मालास ्ोग् बाजारपेठ ममळवून देण्ाचे का्भा प्रम ्ा सहकारी संस्ा करतात.

ा ा-
‘‘मालावर प्रम ्ा करणे हा ज्ा संस्ेचा मुख् उ ेश असतो ती संस्ा महणजे प्रम ्ा सहकारी संस्ा हो्.’’

q ग ा सहकारी संस् ी ग -
१) च क संघटन
२) भांडवल उभारणी
) लोकशाही व्वस्ापन
) जोड व्वसा्ांचा मवकास
५) प्रम ्ा ेत्राचा मवकास
६) शेतमाल उतपादन प रसरात स्ापना
७) सहकार प्रमश ण व मागभादशभान
८) उतपादक सभासदांना सेवा सुमवधा
९) ग्ामीण द्ोमगकीकरणास चालना
१०) रोजगाराच्ा संधी
११) मध्स्ांचे उच्चाटन

q ग ा सहकारी संस् ी का
१) शेतमालाचे एकत्रीकरण
२) शेतमालावर प्रम ्ा करणे
) उतपामदत मालाची मव ी
) मश णाच्ा सो्ी
५) पीक संर णाबाबत मागभादशभान
६) बी-मब्ाणे,खते पुरमवणे
७) उप उतपादनाच्ा मवकासाला चालना
८) शेतमालाच्ा उतपादनासाठी कजभापुरवठा
९) उतपादन वाढीसाठी मवकास ्ोजना त्ार करणे
१०) मागभादशभान व प्रमश ण

82
q सहकारी ग ा ि
अ) सहकारी साखर कारखाने
ब) सहकारी सूत मगरणी
क) दुगध सहकारी संस्ा
वरील सवभा संस्ांचे ग्ामीण मवकासासाठी, रोजगाराच्ा संधी उपलबध होण्ासाठी सामामजक मवकासात महत्वाचे
स्ान आहे.

. ा ा सं ा

) का ूस काग्धकार रदी ा - कापूस उतपादकांना हमीभाव ममळावा ्ासाठी महाराष्ट्र शासनाने सुरु केलेली
्ेाजना.
) - ाद - शेतमालावर प्रम ्ा केल्ावर जो माल मशल्क राहतो त्ा उप पदा्ाभाचा वापर करुन नवीन वसतू
त्ार करणे.
) सा - शेतीबरोबर इतर व्वसा् करणे.
) स्ां ा - खरेदी मव ी व्वहारात मध्स्ांचा (दलाल एंजट अडत्ा) सहभाग नसणे.
) द्ध हा ूर ा- दूधाचे उतपादन वाढवून प्रम ्ा करण्ासाठी महाराष्ट्र शासनाने सुरु केलेली ्ोजना.

. ा ा

) ा ी गद ा ा ा ्धू ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा

१) महाराष्ट्रात पमहला सहकारी साखर कारखाना ----- ्े्े स्ापन करण्ात आला.
अ) प्रवरानगर ब) पुणे क) सातारा
२) महाराष्ट्र राज् दुगध सहकारी महासंघ ----- ्े्े आहे.
अ) पुणे ब) मुंब क) कोलहापूर
) प्रम ्ा सहकारी संस्ेचे मुख् का्भा ----- आहे.
अ) उतपादन ब) मवपणन क) प्रम ्ा
) शेतमालावर प्रम ्ा केल्ामुळे मुळ उतपादनाचे मुल् -----
अ) कमी होते ब) वाढते क) स्र राहते
५) भारतात पमहली सूत मगरणी ----- साली स्ापन झाली.
अ) १९ ९ ब) १९५० क) १९५१

83
) ग ा ा

ि ि
अ) पमहली कापूस मपंजणी संस्ा १) प्रवरानगर
ब) भारतातील पमहला सहकारी साखर कारखाना २) ह रत ांती
क) दुगध सहकारी संस्ा ) १९१७
ड) महानंद डेअरी ) इमटकोप ा
) प्रम ्ा उद्ोग ५) १८१७
६) गहमनमाभाण सहकारी संस्ा
७) दूध महापूर ्ोजना
८) कोलहापूर
९) ऊसापासून साखर त्ार करणे
१०) मुंब

क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) साखर उतपादनांसाठी आव ्क असलेला कच्चा माल
२) दूधाचा दजाभा मटकमवण्ासाठी आव ्क असलेली एक सुमवधा
) कापूस उतपादकांना हमीभाव ममळमवण्ासाठी शासनाने सुरु केलेली ्ोजना
) दूगध व्वसा्ात झालेली ांती

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) सहकारी प्रम ्ा संस्ेमुळे रोजगाराची संधी उपलबध होते.
२) कापसावर प्रम ्ा करण्ाची गरज नसते.
) प्रम ्ेनंतर मुळ पदा्ाची मकमत कमी होत जाते.
) प्रम ्ा सहकारी संस्ेची पतपुरव ाशी सांगड घालून कजाभाची वसूली करता ्ेते.
५) प्रम ्ा संस्ेचा कारभार कमशाही प तीने चालतो.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) प्रम ्ा संस्ेचे का्भा प्रामुख्ाने .......... उतपादनावर अवलंबून असते.
२) दुगध उतपादक सहकारी संस्ा मवशेरत ............. भागात स्ापन केल्ा जातात.
) भारतात .............. ्े्े पमहली कापूस मपंजणी संस्ा स्ापन करण्ात आली.
) सहकारी सूत मगरणी सहकारी प्रम ्ा संस्ांमध्े .................. मांकावर आहे.
५) सहकारी सूत मगरणीसाठी लागणारा कच्चा माल महणजे ............ हो्.

84
 ) ूक ा ग ा

१) महाराष्ट्रातील पमहला सहकारी साखर

कारखाना
२) दुगध व्वसा्ातील ांती
) शेतीला पूरक व्वसा्
) प्रम ्ा सहकारी संस्ा

रळांचा रस काढणे, प्रवरानगर, दुगध व्वसा्, ह रत ांती, धवल ांती, इमटकोप ा

ि) का ा ात तर ग हा
१) प्रम ्ा सहकारी संस्ा महणजे का्
२) कापूस एकामधकार खरेदी ्ोजना महणजे का्
) उपउतपादन महणजे का्
) साखर उतपादनासाठी आव ्क असलेला कच्चा माल कोणता

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) प्रम ्ा संस्ेचा कारभार कमशाही पधदतीने चालतो.
२) सहकारी सूत मगरणी ऊसावर प्रम ्ा करते.
) प्रम ्ा सहकारी संस्ेचे मुख् का्भा त्ार मालावर प्रम ्ा करणे हो्.
) महाराष्ट्रातील पमहला सहकारी साखर कारखाना पुणे ्े्े स्ापन झाला.

) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) तेलमब्ा ब) दूध क) साखर ड) कापूस
२) अ) सूत मगरण्ा ब) शीतगहे क) साखर कारखाने ड) तेल मगरण्ा
) अ) मळी ब) अलकोहोल क) इ्ेन ल ड) सरकी

) ग ा ा
अ) सूत ब) गासडा
क) कापड ड) कापूस मपंजणी

ा ी सं ा स करा
१) दूध महापूर ्ोजना
२) उप उतपादन
85
 ) जोड व्वसा्
) कापूस एकामधकार खरेदी ्ोजना

स त ग हा ा र ्धा रत
१) सहकारी प्रम ्ा संस्ेमुळे रोजगारात वाढ होते ्ाबाबत आपले मत व् करा.
२) सहकारी प्रम ्ा संस्ेमुळे ग्ामीण मवकासाला चालना ममळते ्ावर आपले मवचार व् करा.

रक स करा
१) प्रम ्ा सहकारी संस्ा आमण सेवा सहकारी संस्ा
२) प्रम ्ा सहकारी संस्ा आमण सहकारी पतपुरवठा संस्ा

ी ा ग हा
१) सहकारी साखर कारखाने
२) सहकारी सूत मगरण्ा
) सहकारी दुगध संस्ा
) प्रम ्ा सहकारी संस्ा
कारण ा
१) सहकारी साखर कारखा ्ामुळे ग्ामीण मवकासाला चालना ममळाली आहे.
२) सहकारी प्रम ्ा संस्ेमुळे ग्ामीण उद्ोगात वाढ झाली आहे.
) शेतमालावर प्रम ्ा केल्ास त्ाला चांगली मकमत ममळते.
) प्रम ्ा सहकारी संस्ा उतपादन ेत्राच्ा प रसरात स्ापन करतात.

ा ी ां ी तर ् ात ग हा
१) प्रम ्ा सहकारी संस्ेची वमश े सपष् करा.
२) प्रम ्ा सहकारी संस्ेची का् सपष् करा.
दी तरी
१) प्रम ्ा सहकारी संस्ेची व्ाख्ा मल न वमश े सपष् करा.
२) प्रम ्ा सहकारी संस्ेची का् सपष् करा.

86
 सहकारी ग ण संस्ा सहकारी रदी-ग संस्ा)
- )

सता ा सं र ा
् गण ा ा सारां
ग ह ा ा सं ा
का स ा ा

सहकारी ग ण संस्ा
सता ा - )
भारत हा कमरप्रधान देश असून शेतीला भारती् अ्भाव्वस्ेचा कणा असे महटले जाते. सहकाराच्ा माध्मातून
शेतकऱ्ांच्ा शेतमालास ्ोग् भाव ममळवून देण्ासाठी व मध्स्ापासून मु ता करण्ासाठी सहकारी खरेदी मव ी संस्ा
स्ापन झालेल्ा आहेत. शेतकऱ्ांकडील शेतमाल खरेदी करुन तो ग्ाहक व व्ापाऱ्ांना मव ी करण्ाची व्वस्ा ही संस्ा
करीत असते. ्ा संस्ा खरेदी मव ी संस्ा अ्वा मवपणन संस्ा ्ा नावानेही ळखल्ा जातात.
शेतीमालाच्ा मव ी व्वस्ेत अनेक दोर मदसून ्ेतात. शेतीमालाची मव ी दलालामार्फत केल्ाने शेतकऱ्ांची
वजनमापात रसवणूक केली जाते. शेतमालाला कमी मकमत देऊन शेतकऱ्ांचे नुकसान होते. ्ामुळे शेती उतपादनात वाढ व
सुधारणा करण्ास त्ांना वाव राहत नाही.शेतकऱ्ांचे अ ान, दा र , अमशम तपणा, बाजारपेठेचे अपुरे ान, साठवणूकीचा
अभाव, सततची नामपकी, कजभाबाजारीपणा, शेतीमालास पुरेसा भाव न ममळणे ्ा सारख्ा कारणांमुळे जी मकमत ममळेल त्ाच
मकमतीला शेतकरी शेतमालाची मव ी करतो.
87
 शेतमालास ्ोग् भाव ममळावा व शेतकऱ्ांच्ा आम्भाक महताचे र ण करण्ासाठी शेतमाल खरेदी मव ी संबंधी
आव ्क का्भा सहकारी ततवावर पार पाडण्ाच्ा हेतूने शेतकऱ्ांनी एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेल्ा संस्ांना मवपणन सहकारी
संस्ा अ्वा सहकारी खरेदी मव ी संस्ा असे महणतात.
शेती ेत्राच्ा मवकासात सहकारी मवपणन संस्ांना अत्ंत महतवाचे स्ान आहे. महणूनच ्ा प्रकरणात आपण सहकारी
मवपणन संस्ेचा समवसतर अ ्ास करणार आहोत.
सहकारी ग ण संस् ी स्ा ा
उतपादक ते ग्ाहकाप्त माल मव ीस प्रोतसाहन देणे, शेतकऱ्ांच्ा शेतीमाल मव ी तसेच मन्ाभात म उतपादनामवर्ी
साहा ् करण्ासाठी सहकारी मवपणन संस्ांची स्ापना करण्ात आली आहे. भारतातील पमहली सहकारी मवपणन संस्ा
मुंब प्रांतातील बळी ्े्े १९१५ मध्े स्ापन झाली. सध्ा महाराष्ट्रात माचभा २०१८ अखेर १२०७ सहकारी मवपणन संस्ा
आहेत.
् गण ा ा - )
्
‘मवपणन’ ही सं ा अमतश् व्ापक अ्ाभाने वापरली जाते. मवपणनामध्े वसतुची खरेदी व मव ी आमण मवमवध
व्ावसाम्क सेवा इ. चा समावेश होतो. ्ा संस्ा उतपादकांकडन शेतमालाची खरेदी करतात व ग्ाहकांप्त पोहोचवण्ासाठी
आव ्क ती का् पार पाडतात.
सहकारी मवपणन संस्ा ही शेतकऱ्ांनी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेली असते. सभासद शेतकऱ्ांचा माल
मकरा्तशीरपणे मवकन देणारी ही संघटना असते. ्ा संस्ा सभासद शेतकऱ्ांच्ा शेतमालाचे एकत्रीकरण, वाहतूक व
साठवणूक करणे, शेतमालाचे प्रमाणीकरण करुन त्ाची प्रतवारी ठरमवणे, शेतीमालाला चांगली बाजारपेठ ममळवून देणे इ.
का् ्ा संस्ा करतात. ्ा संस्ांमार्फत शेती उतपादन वाढमवण्ाच्ा ष्ीने उच्च प्रतीची बी-मब्ाणे, खते, मकटकनाशके,
व अवजारे पुरमवणे ्ासारख्ा सेवा पुरवून शेतकऱ्ांची बाजारात होणारी मपळवणूक ्ांबमवली जाते. शेती ेत्रामशवा्
मवणकर, म च मार, दोरखंड उतपादन अशा अ ् ेत्रातही सहकारी खरेदी मव ी संस्ा स्ापन झालेल्ा मदसून ्ेतात.
आदशभा व्ापारी प्र्ा मनमाभाण करण्ाच्ा ष्ीकोनातून ्ा संस्ांची भूममका खूप महतवाची असते.
ा ा
सहकारी मवपणन संस्ेच्ा व्ाख्ा अनेक मवचारवंत व त ांनी केलेल्ा आहेत. त्ा सवाच्ा व्ाख्ांमध्े
शेतमालाच्ा खरेदी मव ी का्ाभावर भर मदला आहे. काळानु प सहकारी मवपणन संस्ांची भूममका अमधक व्ापक झाली
आहे. मवपणन सहकारी संस्ांच्ा मवमवध व्ाख्ा पुढीलप्रमाणे आहेत.

) ारती र ह क क ा ा सार खाजगी व्ापाऱ्ांपे ा अमधक मकरा्तशीरपणे शेतमालाची खरेदी

मव ी करण्ाच्ा का्ाभात सभासदांना मदत करावी ्ा हेतूने शेतकऱ्ांनी एकत्र ्ेऊन सहकारी ततवावर स्ापन
केलेली संस्ा महणजे सहकारी खरेदी मव ी संस्ा हो्.
) ािार ग ग ी- गण ती सं ा त ां ा ता सार उतपादक ते उपभो त्ाप्त आव ्क
असणाऱ्ा शेतमालाची मवपणन म ्ा सहकारी ततवावर करणारी संस्ा महणजे सहकारी खरेदी मव ी संस्ा हो्.
) ी स ा्र ां ा त मवपणन सहकारी संस्ा ही शेतकऱ्ांनी सहकारी ततवावर मवपणन का् करण्ासाठी
स्ापन केलेली संस्ा हो्.
वरील व्ाख्ा मवचारात घेतल्ास असे ल ात ्ेते की, सहकारी मवपणन संस्ा शेतकऱ्ांनी सवेच ेने स्ापन केलेली
व सभासद शेतकऱ्ांचा शेतमाल रासत मकमंतीत मवकन देणारी संघटना असते. उतपादकांपासून ्ेट ग्ाहकांप्त सवभा म ्ा
क न शेतकऱ्ांचे महतसंबंध जपते.
88
 सहकारी रदी ग ग ण संस् ी ग -
)
१) शेतकऱ्ांचे च क २) शेतमालाचे मवपणन
संघटन

) मवसतत का्भा ेत्र ) भांडवल उभारणी

५) लोकशाही कारभार सहकारी ग ण ६) पतपुरवठा व

संस् ी ग मव ीत सांगड

७) शासनास धा ् खरेदी ८) संघी् रचना

का्ाभात मदत

९) सभासदांच्ा ्श ीत १०) बाजारपेठेमवर्ी मामहती

वाढ व अ ् सुमवधा
११) मध्स्ांचे
उच्चाटन

सहकारी मवपणन संस्ा ्ा शेतकऱ्ांनी एकत्र ्ेऊन त्ांच्ा आम्भाक मवकासासाठी स्ापन केलेल्ा असतात. ्ा
संस्ांची वमश े पुढील प्रमाणे आहेत.
) तक ां क सं सहकारी खरेदी मव ी संस्ा शेतकऱ्ांच्ा मवकासासाठी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन स्ापन
केलेली संस्ा हो्. संस्ा ज्ा भागासाठी स्ापन झालेली आहे ते्ील स ान शेतकऱ्ांना संस्ेचे सभासद होता ्ेते.
कोणत्ाही व् ीवर सभासद होण्ासाठी स ी केली जात नाही. सभासदतव र करण्ासाठी कोणत्ाही प्रकारचा
दबाव आणला जात नाही. आपल्ा इच ेनुसार सभासदतव र केले जाऊ शकते.
) त ा ा ग ण - सहकारी खरेदी मव ी संस्ा ्ा शेतकरी सभासदांकडन मवपणनासाठी शेतमाल प्रा करतात.
मालाचे एकत्रीकरण, वगगीकरण, साठवणूक करणे व मालास ्ोग् मकमत ममळवून देणे, शेतमालाची मव ी करणे तसेच
रासत दरात शेती उप्ोगी व जीवनाव ्क वसतुंची खरेदी करुन शेतकऱ्ांना उपलबध करुन देणे ्ासारखी कामे करतात.
जेणेक न अमनष् व्ापारी प्र्ांमुळे शेतकऱ्ांचे नुकसान होणार नाही ्ाबाबत काळजी घेतली जाते.
) ग सतत का सहकारी मवपणन संस्ांचे का्भा ेत्र खूपच मवसतत असते, सभासद अनेक भागातून एकत्र आलेले
असतात. प्रा्ममक मवपणन संस्ांचे का्भा म्ाभामदत असते. मजलहा मवपणन संस्ांचे का्भा ेत्र एका मजलह्ापुरते
म्ाभामदत असते. आमण राज् मवपणन संघाचे मवमशष् राज्ापुरते म्ाभामदत असते व राष्ट्री् मवपणन महासंघाचे का्भा
संपूणभा देशभर चालते.
) ां ारणी सहकारी मवपणन संस्ा आपल्ा सभासदांना भाग मवकन भांडवलाची उभारणी करीत असतात.
्ामशवा् संस्ांना लागणारे भांडवल वेगवेगळ्ा मवतती् संस्ांकडन कजभारुपात ममळमवले जाते.

89
 ) क ाही कार ार मवपणन सहकारी संस्ेचा कारभार लोकशाही प तीने चालतो. ्ा संस्ांच्ा दनंमदन
कामकाजासाठी संचालक मंडळ मकवा का्भाकारी सममती असते. संचालक मंडळ हे सभासदांमधून मनवडले जाते.
संस्ेचे महतवाचे मनणभा् सभासदांच्ा वामरभाक सवभासाधारण सभेत घेतले जातात.
) त र ा ग त सांि सहकारी मवपणन संस्ांमुळे पतपुरवठा आमण शेतीमाल मव ी ्ात सांगड घालता ्ेते.
शेतकरी पतपुरवठा संस्ेकडन कजभा घेतात. हंगामानंतर शेतमाल मवकल्ावर पतपुरवठा संस्ा शेतकऱ्ांकडन ्ेणे
असलेल्ा रकमा वसूल करुन घेतात व उरलेली र म शेतकऱ्ास परत करतात. अशाप्रकारे पतपुरवठा संस्ांच्ा
्कबाकीचे प्रमाण कमी होते. तसेच वसुलीचे प्रमाण वाढल्ाने अ ् सभासदांच्ा आम्भाक गरजा भागमवता ्ेतात.
) ास ास ्धा रदी का ात दत देशातील जनतेला अ धा ् व अ ् वसतुंचा आव ्क मततका पुरवठा वहावा
महणून क सरकार देशाच्ा मवमवध बाजारपेठांमधून धा ् खरेदी करीत असते. मवमवध राज्ातील मवपणन संस्ा
सरकारला ्ा कामात मदत करतात, सहकारी मवपणन संस्ांचे ग्ामीण भागाप्त पसरलेले जाळे आमण शेतकरी
वगाभाशी असणाऱ्ा संबंधामुळे सरकार धा ् खरेदी करु शकते.
) सं ी र ा भारतात सहकारी मवपणन संस्ांची रचना संघी् सवरुपाची आहे. प्रा्ममक गाव मकवा तालुका
पातळीवर प्रा्ममक सहकारी मवपणन संस्ा स्ापन केली जाते. मजलहा पातळीवर मजलहा सहकारी मवपणन संस्ा,
राज् पातळीवर राज् सहकारी मवपणन संस्ा व राष्ट्री् पातळीवर राष्ट्री् सहकारी मवपणन संघ (नारेड) का्भारत
आहे. अशाप्रकारे सहकारी मवपणन संस्ांची रचना ही संघी् सवरुपाची आहे.
) स ासदां ा ीत ा सहकारी मवपणन संस्ा आपल्ा सभासदांच्ा ्श ीत वाढ करण्ासाठी मदत
करीत असतात. उदा. सभासदांच्ा शेतमालास ्ोग् भाव ममळवून देणे, उतपादनात वाढ करणे, शेतमालाच्ा तारणावर
आगाऊ र म उचल देणे, सभासदांची खरेदीश ी व स दाश ी वाढमवणे. सभासदांच्ा स दाश ीत वाढ झाल्ाने
त्ांना आम्भाक अडचणीच्ा प्रसंगी आपला माल कमी मकमतीत मध्स्ांना मवकण्ाची वेळ ्ेत नाही.
) ा ार ग ी ागहती सग ्धा शेतकऱ्ांना बाजारपेठांमवर्ी मामहती देणे, उतपादन वाढीच्ा ्ोजना
आखणे, बी-बी्ाणे, खते, मकटकनाशके पुरमवणे, जीवनाव ्क वसतुंचा पुरवठा करणे इ. सुमवधा संस्ेमार्फत
पुरमवल्ा जातात.
) स्ां ा मवपणन सहकारी संस्ा शेतीमालाचे मवपणन सवत च करीत असल्ाने शेतकऱ्ांचे शोरण
करणाऱ्ा मध्स्ांकडन शेतकऱ्ांची सुटका होते. शेतमाल खरेदी मव ीमध्े मुख्त वजनमापे, महशेब, बाजारभाव
इ. बाबत रसवणूक होते. मध्स्ांचे उच्चाटन झाल्ाने उमचत व्ापारी प तीमुळे शेतकऱ्ांना ग्ाहकांकडन ्ोग्
मकमत ममळते व त्ाचा आम्भाक रा्दा मवपणन संस्ेला होतो.

कती-
) सहकारी ग ण संस्ा तक ां ा ी ह ा ा हत ा करा

सहकारी ग ण संस्ां ी का - )
सहकारी खरेदी मव ी संस्ांची का् शेतमालाच्ा खरेदी मव ी संबमधत आहेत. त्ामुळे शेतमालाच्ा खरेदी मव ी
प्तच्ा सवभा बाब चा समावेश ्ा संस्ाच्ा का्ात होतो. सहकारी मवपणन संस्ांची का् पुढीलप्रमाणे सांगता ्ेतील.

90
 १) शेतमालाचे एकत्रीकरण व २) साठवणूकीच्ा
प्रतवारी करणे सो्ी

) मालाची बांधणी ) मालाची वाहतूक

करणे करणे
५) शेतमालाची ६) शेतमालाच्ा तारणावर
मव ी करणे सहकारी ग ण उचल देणे
संस् ी का
७) सरकारच्ा वतीने ८) सभासदांना आव ्क
शेतमालाची खरेदी मामहती पुरमवणे
९) मकमतीवर मन्त्रंण १०) शेतमालाची मन्ाभात
ठेवणे करणे

) त ा ा क ीकरण त ारी करण मवपणन सहकारी संस्ेकडन शेतमालाचे एकत्रीकरण केले जाते. कारण
प्रा्ममक सहकारी मवपणन संस्ेचे का्ाभाल् मुख्त तालु ्ाच्ा मठकाणी असते. त्ांचे सभासद शेतकरी ग्ामीण
भागात मवखुरलेले असतात. सवभा शेतकऱ्ांचा शेतमाल सारख्ा प्रतीचा, दजाभाचा, गुणधमाभाचा अमण वजनाचा नसतो.
महणून शेतमालाचे एकत्रीकरण करुन त्ा मालाची प्रतवारी केल्ास चांगली मकमत प्रा होते.
) सा णूक ा स ी शेतमालाच्ा साठवणुकीच्ा सो्ी शेतकऱ्ांकडे उपलबध असल्ास शेतमालाची नासधुस
होत नाही.्ोग् मकमत ममळेप्त शेतमाल साठवणूक करण्ासाठी मवपणन सहकारी संस्ा शेतकऱ्ांना सो्ी पुरमवतात.
बऱ्ाच शेतकऱ्ांकडे साठवणूकीची सुमवधा नसते. साठवणुकीची ्ोग् व्वस्ा असल्ास मालाची गुणवतता मटकन
राहते. ही सेवा शेतकऱ्ांना अलप दरात पुरमवली जाते.
) ा ा ी ां्धणी करण शेतमालाची बाजारपेठेप्त मकवा गोदामात वाहतूक करण्ासाठी नीट हाताळणी करता ्ावी
व माल साठमवणे सोपे जावे ्ासाठी मालाच्ा सवरुपाप्रमाणे त्ाची बांधणी केली जाते. मालाची बांधणी केल्ामुळे
वसतूतील गुणधमभा मटकन राहतात. बांधणी व्व स्त असल्ास माल कमी जागेत साठमवता ्ेतो व कमी खचाभात
मालाची वाहतूक करता ्ेते.
) ा ा ी ाहतूक करण शेतमालाची वाहतूक वेळोवेळी करावी लागते. शेतकऱ्ांकडील शेतमाल गोदामात आणणे,
वगगीकरण केलेला माल गोदामात नेणे आमण मागणीनुसार मालाची वाहतूक करुन त्ाचा पुरवठा केला तरच शेती
मालाला चांगली मकमत ममळते.
) त ा ा ीग करण सहकारी खरेदी-मव ी संस्ेचे प्रमुख का्भा महणजे शेतमालाची मव ी करणे हे हो्. ्ा
संस्ा सभासद शेतकऱ्ांचा शेतमाल वाजवी दराने मवकतात. सहकारी संस्ा अभावी शेतकऱ्ांचा शेतमाल मवकतांना
त्ांची रसवणूक केली जाते. खोटी वजनमापे, कमी मकमत, मध्स् इ. मुळे शेतकऱ्ांच्ा आम्भाक प र स्तीत
सुधारणा होण्ा वजी मपळवणूक होते. काही संस्ा मालाची मव ी ग्ाहक भांडारे स्ापन क न करतात.
) त ा ा ा तारणा र दण सहकारी खरेदी-मव ी संस्ांना आपल्ा शेतमालाची मव ी तातकाळ करणे श ्
नसते. शेतकऱ्ास आम्भाक गरज भासल्ास सहकारी खरेदी मव ी संस्ा ह्ा मजलहा मध्वतगी सहकारी बकेमार्फत
शेतमालाच्ा तारणावर मकमान ६० ते ७० प्त र म उचल देतात. ्ा उचलीमुळे शेतकऱ्ांची अम्भाक गरज
पुणभा होते.अशा वेळेस शेतमालास ्ोग् मकमत ममळेप्त शेतकरी वाट पा शकतात.
91

) सरकार ा ती त ा ा ी रदी शेतमालाची मकमान आधारभूत मकमत शासन ठरमवते, जेवहा बाजारपेठेतील
मकमत आधारभूत मकमतीपे ा कमी होते तेंवहा सरकार सभासद शेतकऱ्ांकडन माल खरेदी करते. अशी खरेदी
सरकारच्ा वतीने सहकारी खरेदी-मव ी संस्ा करीत असतात. उदा. महाराष्ट्रातील एकामधकार कापूस खरेदी, नारेड
मार्फत कांदा खरेदी ्ासाठी तालुका सतरावरील प्रा्ममक सहकारी खरेदी मव ी संस्ा मदत करीत असतात.
) स ासदां ा क ागहती रग ण सहकारी मवपणन संस्ेकडन सभासदांना आव ्क मामहती मदली जाते.
नवनवीन उतपादन तंत्रामवर्ी मामहती पुरमवणे. बाजार-पेठांमवर्ी मामहती देणे व मागभादशभान करणे, मालाच्ा मकमंती,
आवक, नवीन बदल, बाजारपेठांतील घडामोडी, मालाची मागणी, पुरवठा, मन्ाभात इ. संदभाभात ्ा संस्ा सभासद
शेतकऱ्ांना समवसतर मामहती देतात.
) गक ती र ग ंण ण सहकारी खरेदी मव ी संस्ा शेतमालाचे एकत्रीकरण, प्रतवारी, साठवणुक, प्रम ्ा इ.
का्भा करतात. त्ामुळे मध्स् वगाभास वाव ममळत नाही. ग्ाहकांच्ा मागणी प्रमाणे वाजवी मकमंतीत मालाचा पुरवठा
केला जातो. त्ामुळे मालाच्ा मकमंतीत चढउतार होत नाही व बाजारपेठांतील मकमंतीवर आपोआपच मन्त्रंण राहते.
) त ा ा ी ग ात करण सहकारी खरेदी-मव ी संस्ा शेतमालाच्ा मन्ाभातीचे का्भा करतात. सभासद शेतकऱ्ांनी
मन्ाभात म ्ोग् शेतमालाचे उतपादन केल्ास त्ासाठी मालाची बांधणी करणे, मु ीकरण, मच हांकन, मबले त्ार
करणे इ. सेवा उपलबध करुन मदल्ा जातात. प्रा्ममक सहकारी मवपणन संस्ा, राज् सहकारी मवपणन संघ ह्ा संस्ा
राष्ट्री् सहकारी मवपणन संघ (नारेड) ्ांच्ा सहका्ाभाने आंतरराष्ट्री् पातळीवर खरेदी मव ी करण्ाचे का्भा करतात.

कती-
) त ा रसराती रदी ग सहकारी संस्ां ी ागहती संक ीत करा

सहकारी रदी ग संस्ां ी सं र ा

- )
सहकारी खरेदी मव ी संस्ांची रचना मपरॅममड प्रमाणे असून महाराष्ट्रामध्े ती पुढीलप्रमाणे असते.

राष्ट्री् राष्ट्री् सहकारी खरेदी-मव ी संघ (नारेड)

सतर

राज् सतर राज् सहकारी खरेदी-मव ी संघ

मजलहा सतर मजलहा मध्वतगी सहकारी खरेदी-मव ी संघ

प्रा्ममक सहकारी खरेदी मव ी संस्ा

प्रा्ममक सतर

92
 ) ा्ग क सहकारी रदी-ग संस्ा - ) ्ा
संस्ा तालुका मकवा ग्ामीण गाव पातळीवर स्ापन झालेल्ा असतात. ्ा संस्ा शेतमालाचे एकत्रीकरण करणे,
प्रतवारी लावणे, मालाची साठवणूक, वाहतूक करणे, शेतमालाची मव ी करणे, सभासदांना बी-मब्ाणे, खते,
मकटकनाशके पुरमवणे, शेतमालाच्ा तारणावर कजभा देणे इ. का्भा करतात. ्ा संस्ांचे का्भा ेत्र तालु ्ापुरते मकवा
२ते बाजारपेठांपूरते म्ाभामदत असते. त्ा प रसरातील कारागीर, शेतकरी, कुटीरोद्ोग करणारे ्ा संस्ांचे सभासद
असतात.
) ग हा सहकारी त रदी-ग सं -
) प्रा्ममक सहकारी खरेदी-मव ी संस्ां ारे मजलहा सहकारी मवपणन संस्ांची स्ापना केली जाते.
्ा संघाचे का्भा ेत्र संपूणभा मजलहा असते. त्ा मजलह्ातील सवभा प्रा्ममक खरेदी मव ी संस्ा ्ा संघाच्ा सभासद
असतात. प्रा्ममक संघाच्ा का्ाभात सुसूत्रता व सम व् घडवून आणणे. प्रा्ममक संघाच्ा खरेदी मव ी व माल
साठवणूक ्ा का्ाभात मागभादशभान करणे तसेच शेतीमालाची खरेदी-मव ी व उपभोग् वसतूंचे वाटप ्ा संस्ेवदारे केले
जाते.
) रा सहकारी रदी-ग सं - राज् पातळीवरील
ही सववोच्च मवपणन संस्ा हो्. राज्ातील मजलहा सहकारी मवपणन संघ एकत्र ्ेऊन ्ा संस्ेची स्ापना करतात.
मन्ाभात व्ापाराबरोबर सरकारच्ा वतीने धा ् वसूली का्ाभासही हातभार लावते. राज्ातील खरेदी मव ी संघाच्ा
का्ाभात एकसूत्रता आणणे. सरकारला व सहकारी संस्ांना शेतमालाच्ा खरेदी मव ीबाबत मागभादशभान करणे. मजलहा व
प्रा्ममक सहकारी संस्ांना कजभा पुरवठा करण्ाचे का्भा राज् खरेदी मव ी संघ करतो. राज्ातील सवभा मजलहा खरेदी
मव ी संघ ्ाचे सभासद असतात.
) रा ी सहकारी रदी ग सं ा )
देशातील मवमवध राज्ातील राज् खरेदी-मव ी मकवा राज् सहकारी मवपणन संस्ांनी राष्ट्री् पातळीवर एकत्र ्ेऊन
स्ापन केलेला हा संघ असतो. ्ास ‘नारेड’ असेही महणतात. ्ा संघाची स्ापना २ टोबर, १९५८ रोजी झाली.
नारेडचे मुख् का्ाभाल् मदल्ी ्े्े आहे. ही संस्ा आंतरराष्ट्री् व्ापारात भाग घेते. राज् सहकारी खरेदी मव ी
संस्ांचा संघ महणून नारेड का्भा करते. राज् सतरावरील संस्ांच्ा का्ाभात सम व् व सुसूत्रता मनमाभाण करणे. व
आंतरराज् व आंतरराष्ट्री् व्ापारात मदत करण्ाचे का्भा नारेड करते. ज्ा राज्ात एखाद्ा मवमशष् शेतमालाचे
उतपादन मो ा प्रमाणावर झाले आहे. अशा राज्ातून शेतमालाची खरेदी नारेड करत असते. तसेच शेतमालाच्ा
मकमत स्रीकरणाचे काम ही संस्ा करते. अंतगभात व्ापाराबरोबर शेतमालाची मन्ाभात नारेड मार्फत केली जाते. सध्ा
नारेड मवपणन संशोधन व मवपणनाची मामहती गोळा करते. ्ा संघाने बाजार संशोधन व समाचार प्रसारण मवभाग व
कमर आदान मवभाग स्ापन केला आहे. आधारभूत मकमत ्ोजनेची अंमलबजावणी नारेड मार्फत केली जाते.
्ोड ्ात, शेतकऱ्ांची आम्भाक स्ती सुधारणे, शेतकऱ्ाला प्रमत ा ममळवून देणे, शेतीचा मवकास
साधण्ासाठी ग्ामीण मवकासाला चालना देणे. ्ासाठी सहकारी मवपणन संस्ांचे महत्व आहे.

93


ा
रक - ग ा सहकारी संस्ा सहकारी ग ण संस्ा
ं ग ा सहकारी संस्ा सहकारी ग ण संस्ा
् शेतमालावर प्रम ्ा करुन तो शेतमाल शेतमालास ्ोग् भाव ममळावा व शेतकऱ्ांच्ा
ग्ाहकांसाठी उपभोग ्ोग् बनवुन अंमतम आम्भाक महताचे र ण वहावे ्ा हेतूने शेतमालाच्ा
वसतु महणून बाजारात मव ी करणाऱ्ा खरेदी-मव ी संबधी आव ्क का् सहकारी
संस्ा महणजे प्रम ्ा सहकारी संस्ा ततवावर पार पाडण्ाच्ा हेतूने शेतकऱ्ांनी
हो्. एकमत्रत ्ेऊन स्ापन केलेल्ा संस्ांना मवपणन
सहकारी संस्ा असे महणतात .
२) का्भा कापूस, ऊस, तेलमब्ा, रळे ्ासारख्ा शेतमालाचे एकत्रीकरण, प्रतवारी, प्रमाणीकरण,
शेतमालावर प्रम ्ा करणे, प्रम ्ा बांधणी, वाहतूक व्वस्ा करणे, शेतमालाची
केलेल्ा मालाला बाजारपेठ ममळवून खरेदी मव ी करणे, शेतमालाला ्ोग् मकमत
देणे, तसेच मुख् उतपादनाबरोबर उप ममळवून देणे.
वसतुंचे उतपादन करणे.
) उ ेश प्रम ्ा सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश मवपणन सहकारी संस्ेचा मुख् उ ेश शेतमालाची
मालावर प्रम ्ा करणे हा असतो. खरेदी मव ी करुन ्ोग् मकमत ममळवून देणे हा
असतो.
) सभासदत्व शेतमालाचे उतपादक शेतकरी सभासद शेतमालाची मव ी करणाऱ्ा व् ी सभासद
असतात. असतात.
५) का्भा ेत्र प्रम ्ा सहकारी संस्ा ्ा प्रामुख्ाने ्ा संस्ा ग्ामीण व नागरी भागात का्भा करतात.
ग्ामीण भागात का्भा करताना आढळन
्ेतात.
६) मदत उपउतपादनाच्ा मवकासास चालना दजदार शेतमालाच्ा उतपादनासाठी प्रोतसाहन
देण्ासाठी शेतीपूरक व्वसा्ाच्ा देतात व मागभादशभान करतात.
मवकासास मदत करतात.

94
 . सारांश

भारताची अ्भाव्वस्ा आजही ब तांश शेतीवर अवलंबून आहे. शेतकऱ्ांच्ा शेतमालास रासत भाव ममळण्ासाठी,
मध्स्ांपासून सुटका होण्ासाठी सहकारी खरेदी मव ी संस्ांची आव ्कता असते. ्ा संस्ांना मवपणन संस्ा असेही
महणतात. शेतमालाची खरेदी-मव ी करणे हे संस्ेचे प्रमुख का्भा असते. शेती ेत्राचा मवकास व ग्ामीण मवकास ्ा ष्ीने
संस्ा खुप उप्ु असतात.

ा ा ‘‘मवपणन सहकारी संस्ा महणजे शेतकऱ्ांनी शेतमालाची सहकारी ततवावर खरेदी-मव ीचे का्भा
करण्ासाठी स्ापन केलेली संस्ा हो्.’’
q ग
१. शेतकऱ्ांचे च क संघटन
२. शेतमालाचे मवपणन
. मवसतत का्भा ेत्र
. भांडवल उभारणी
५. लोकशाही कारभार
६. पतपुरवठा व मव ीत सांगड
७. शासनास धा ् खरेदी का्ाभात मदत
८. संघी् रचना
९. सभासदांच्ा ्श ीत वाढ
१०. बाजारपेठांमवर्ी मामहती व अ ् सुमवधा
११. मध्स्ांचे उच्चाटन

का
१) शेतमालाचे एकत्रीकरण व प्रतवारी करणे
२) साठवणूकीच्ा सो्ी
) मालाची बांधणी करणे
) मालाची वाहतूक करणे
५) शेतमालाची मव ी करणे
६) शेतमालाच्ा तारणावर उचल देणे
७) सरकारच्ा वतीने शेतमालाची खरेदी
८) सभासदांना आव ्क मामहती पुरमवणे
९) मकमतीवर मन्ंत्रण ठेवणे
१०) शेतमालाची मन्ाभात करणे

95
सहकारी रदी ग संस्ा ी सं र ा सं ी र ा
१) प्रा्ममक सहकारी खरेदी-मव ी संस्ा
२) मजलहा मध्वतगी सहकारी खरेदी-मव ी संघ
) राज् सहकारी खरेदी-मव ी संघ
) राष्ट्री् सहकारी खरेदी-मव ी संघ(नारेड)

. ा ा सं ा

) रा ी क ी सहकारी ग ण सं ा ) -
)
राष्ट्री् पातळीवर सहकार तत्वावर खरेदी-मव ीचे का्भा करणारी संघी् संस्ा.

. ा ा

) ा ी गद ा ा ा ्धू ग ा ग ग ्धा ूण करा हा ग हा

१) शेतमालाची प्रतवारी व प्रमाणीकरण हे ----- सहकारी संस्ेचे का्भा असते.
अ) मवपणन ब) ग्ाहक क) पतपुरवठा
२) भारतातील पमहली सहकारी मवपणन संस्ा ----- ्े्े स्ापन झाली.
अ) गदग ब) बळी क) चे
) शेतकऱ्ांना आपला शेतमाल ----- अभावामुळे ममळेल त्ा मकमतीला मवकावा लागतो.
अ) साठवणूक ब) मध्स् क) अमभकत
) सहकारी खरेदी मव ी संस्ांचा मुख् उ ेश ----- ततवावर शेतमालाची खरेदी-मव ी करणे हा हो्.
अ) व्ापारी ब) धाममभाक क) सहकारी
५) मवपणन सहकारी संस्ा शेतमालाच्ा खरेदी-मव ी का्ाभाबरोबर ----- म ्ा पार पाडते.
अ) आम्भाक ब) मवपणन क) उतपादन
६) मवपणन सहकारी संस्ा सभासद शेतकऱ्ांना शेतीमालाच्ा तारणावर ठरामवक र म ----- महणून देतात.
अ) उचल ब) व्ाज क) देणगी
७) सहकारी मवपणन संस्ामुळे शेतकऱ्ांची ----- पासून मु ता होते.
अ) सरकार ब) ग्ाहक क) मध्स्
८) शेतमालाच्ा बाजारातील मकमती ----- ठेवण्ासाठी मवपणन सहकारी संस्ा का्भारत असतात.
अ) स्र ब) अ स्र क) अत्लप
96
) ा ा ा

ि ि
अ) नारेडची स्ापना १) सभासदांना आगाऊ र म
ब) मवपणन सहकारी संस्ा २) गाव पातळीवर का्भा
क) प्रा्ममक सहकारी मवपणन संस्ा ) शेतमाल खरेदी-मव ी
ड) शेतीमालाचे तारण ) १९५१
इ) नारेडचे मुख् का्ाभाल् ५) मुंब
६) ग्ाहकांना महाग माल
७) मजलहा पातळीवर का्भा
८) द्ोमगक मालाचे उतपादन व मव ी
९) १९५८
१०) मदल्ी

क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) राष्ट्री् सतरावर सहकारी ततवावर खरेदी-मव ीचे का्भा करणारी संघ संस्ा
२) शेतकऱ्ांच्ा शेतीमालास रासत भाव ममळवून देणारी सहकारी संस्ा
) मवपणन सहकारी संस्ांच्ा का्ाभामुळे बाजारातून उच्चाटन झालेला घटक.
) शेतीमालाच्ा खरेदी मव ीसह एकत्रीकरण, प्रतवारी, प्रमाणीकरण, बांधणी, साठवणूक, वाहतूक इ. सेवा
पुरमवणारी संस्ा.
५) शेती पतपुरवठा व मालमव ी ्ांची सांगड घालण्ाचे का्भा करणारी संस्ा.

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) पतपुरवठ्ाची मव ीशी सांगड घातल्ास कजभावसूलीला मदत होत नाही.
२) मवपणन सहकारी संस्ा शेतमालाच्ा बाजारातील मकमती स्र ठेवतात.
) सहकारी मवपणन संस्ा शेतकऱ्ांची स दाश ी वाढमवतात.
) सहकारी मवपणन संस्ांपे ा दलालांकडन शेतमालास ्ोग् मकमत ममळते.
५) मवपणन सहकारी संस्ा केवळ शेतीमालाच्ा खरेदी मव ीचे का्भा सरकारी ततवावर करतात.
६) मवपणन सहकारी संस्ा शेतकऱ्ांना शेतीमालाच्ा तारणावर अ्भासहा ् करतात.
७) सहकारी मवपणन संस्ेमुळे शेतमालाला ्ोग् मकमत ममळत नाही.

97
 ) ा ी ग ्धा ूण करा
१) सहकारी मवपणन संस्ेमुळे ............चे उच्चाटन होते.
२) सहकारी खरेदी-मव ी संस्ा मजलहा मध्वतगी सहकारी बकेमार्फत शेतमालाच्ा तारणावर .......... देतात.
) नारेडचे मुख् का्ाभाल् ............ ्े्े आहे.
) शेतमालाची प्रतवारी व प्रमाणीकरण हे ........... सहकारी संस्ेचे का्भा असते.
५) शेतमालाच्ा बाजारातील मकमती ........... ठेवण्ासाठी सहकारी मवपणन संस्ा का्भारत असतात.
६) सहकारी मवपणन संस्ा .............. ची स दाश ी वाढमवतात.
७) सहकारी खरेदी मव ी संस्ांचा मुख् उ ेश ............ तत्वावर शेतमालाची खरेदी-मव ी करणे हो्.
८) भारतातील पमहली सहकारी मवपणन संस्ा ................ साली स्ापन झाली.

) ूक ा ग ा

१) मजलहा मवपणन संघ

२) राज् सतर
) पतपुरवठा व मव ीत सांगड
) तेलमब्ांपासून तेल
५) शेतमालाचे तारण
६) नारेडचे मुख् का्ाभाल्

राज् मवपणन संघ, मजलहा सतर, मवपणन सहकारी संस्ा, शेतमालावर प्रम ्ा, मदल्ी, नारेड, उचल, इंगलंड

ि) का ा ात तर ग हा
१) मवपणन महणजे का्
२) मवपणन सहकारी संस्ा शेतकऱ्ांना कशाचा तारणावर अ्भासहा ् करतात
) मवपणन सहकारी संस्ा शेतमालाच्ा खरेदी मव ी का्ाभाबरोबरच कोणती का् पार पाडते
) शेतकऱ्ांना आपला शेतमाल कशाच्ा अभावामुळे ममळेल त्ा मकमतीला मवकावा लागतो
५) नारेड महणजे का्
ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) मवपणन सहकारी संस्ांमुळे शेतकऱ्ांची ग्ाहकांपासून मु ता होते.
२) सहकारी मवपणन संस्ा मध्स्ांची स दाश ी वाढमवतात.
) भारतात पमहली मवपणन संस्ा म ास प्रांतात स्ापन झाली.
) मवपणन सहकारी संस्ांचा कारभार कमशाही पधदतीने चालतो.
५) शेतमालाच्ा बाजारातील मकमती अ स्र ठेवण्ासाठी मवपणन सहकारी संस्ा का्भा करतात.
98
 ) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) शेतमालाचे एकत्रीकरण ब) घरबांधणी
क) शेतमालाची बांधणी ड) शेतमालाची वाहतूक
२) अ) नारेड ब) भागीदारी संस्ा
क) राज् सहकारी खरेदी-मव ी संघ ड) मजलहा मध्वतगी सहकारी खरेदी-मव ी संघ

) ग ा ा
अ) बांधणी ब) शेतमाल मव ी
क) प्रतवारी ड) एकत्रीकरण

ा ी सं ा स करा
१) नारेड
२) मवपणन सहकारी संस्ा
) राज् सहकारी खरेदी-मव ी संघ
) मजलहा मध्वतगी सहकारी खरेदी-मव ी संघ
५) प्रा्ममक सहकारी खरेदी-मव ी संस्ा

स त ग हा. ा र ्धा रत
१) दलाल व मध्स्ांकडन शेतकऱ्ांचे शोरण होते ्ाबाबत आपले मत व् करा.
२) सहकारी मवपणन संस्ांची उप्ु ता ्ाबाबत आपले मत व् करा.
) ‘‘मवपणन सहकारी संस्ेच्ा स्ापनेमुळे शेतकऱ्ांच्ा जीवनमानात सुधारणा झाली आहे’’ ्ावर आपले मत
व् करा.

रक स करा
१) प्रम ्ा सहकारी संस्ा आमण सहकारी मवपणन संस्ा
२) पतपुरवठा सहकारी संस्ा आमण सहकारी मवपणन संस्ा
) सेवा सहकारी संस्ा आमण सहकारी मवपणन संस्ा

ी ा ग हा
१) सहकारी मवपणन संस्ेची वमशष््े.
२) नारेड (राष्ट्री् शेती सहकारी खरेदी-मव ी संघ )
) मवपणन सहकारी संस्ा.
) सहकारी मवपणन संस्ेची का्.

99
कारण ग हा
१) मवपणन सहकारी संस्ा ्ा शेती मवकासात महतवाची भूममका बजावतात.
२) सहकारी मवपणन संस्ेमुळे मध्स्ांचे उच्चाटन होते.
) सहकारी मवपणन संस्ा शेतकऱ्ांच्ा ष्ीने गरजेची आहे.
) शेतमालाला ्ोग् भाव ममळवून देणे ्ा उ ेशाने सहकारी मवपणन संस्ा का्भा करतात.
५) सहकारी मवपणन संस्ा शेतकऱ्ांची स दाश ी वाढमवतात.
६) खाजगी व्ापाऱ्ांकडन होणारे आम्भाक शोरण सहकारी मवपणन संस्ामुळे टाळले जाते.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) मवपणन सहकारी संस्ेची का् मलहा.
२) मवपणन सहकारी संस्ेचा अ्भा व व्ाख्ा मलहा.
) सहकारी मवपणन संस्ेची वमश े मलहा.

गद तरी
१) सहकारी मवपणन संस्ा महणजे का् ्ा संस्ेची वमशष््े सपष् करा.
२) सहकारी मवपणन संस्ेची व्ाख्ा मल न मवमवध का् समवसतर सपष् करा.

100
 सहकारी िहग ाण संस्ा
- )

सता ा सारां
् ा ा ह ा ा सं ा
ग स ा ा
का

सहकारी िहग ाण संस्ा

सता ा )
द्ोगीकरणामुळे शहरीकरण, नागरीकरण होत आहे. त्ाचबरोबर वाढत्ा लोकसंख्ेमुळे मो ा प्रमाणावर
मनवाऱ्ाची गरज मनमाभाण झाली आहे. प्रामुख्ाने शहरी भागात वाढत्ा लोकसंख्ेच्ा क ीकरणामुळे घरांच्ा मागणी
पुरव ात असमतोल, जागा व बांधकाम सामहत्ाच्ा वाढत्ा मकमती, मवभ कुटंब प ती ्ामुळे घरांच्ा मकमतीमध्े
मो ा प्रमाणात वाढ झाली. त्ामुळे अलप व मध्म उतप गटातील व् ना सवत च्ा व् क उतप ाच्ा माध्मातून
घर बांधणे श ् होत नाही. ्ातून घर बांधणीची समस्ा मनमाभाण झाली आहे.
घर बांधण्ाच्ा सामाम्क प्र नांच्ा सोडवणूकीसाठी अनेक व् ी एकत्रीत ्ेऊन गहमनमाभाण सहकारी संस्ेच्ा
माध्मातून आपला प्र न सोडवू शकतात. बका आमण मवतती् संस्ा ्ांच्ाकडन कज घेणे,जागेची खरेदी, बांधकाम आमण
त्ानंतर संस्ेच्ा बांधकामाची दु सती व देखभाल हे सवभा व्वहार सहकारी संस्ेच्ा माध्मातून केल्ास सवभासामा ्
व् ीला ्ोग् व कमी खचाभात आपले घर मकवा मनवाऱ्ासंबंधीचा प्र न सोडमवता ्ेतो. घर घेण्ाच्ा समस्ेवर सहकारी
गहमनमाभाण संस्ा हा खात्रीशीर उपा् आहे. भारतात इ.स. १९०९ मध्े महसूर प्रांतात ‘बेंगलोर को- प. सोसा्टी मलममटेड’
ही पमहली गहमनमाभाण सहकारी संस्ा स्ापन झाली. मन्ोजन काळात गहमनमाभाण सहकारी संस्ांच्ा मवकासाला वेग आला.

101
 ‘भारती् राष्ट्री् सहकारी गहमनमाभाण महासंघ’ (N - )
ही राष्ट्री् मशखर संस्ा देशातील एकण सहकारी गहमनमाभाण चळवळीला मदशा देण्ाचे का्भा करते.मतची स्ापना स टेंबर
१९६९ मध्े झाली. एमप्रल १९७० मध्े स्ापन झालेले ‘गहमनमाभाण आमण नागरी मवकास महामंडळ’ (
U D - UD ) हे नागरी भागातील सहकारी गहमनमाभाण प्रकलपांना कजभा पुरवठा
करते.
् ा ा
q ्
मनवाऱ्ाची समान गरज असणाऱ्ा व् ी एकत्र ्ेऊन गहमनमाभाण सहकारी संस्ेची स्ापना करतात. घरासाठी
आव ्क असलेली जागा मकवा जमीन सहकारी गहमनमाभाण संस्ेमार्फत खरेदी केली जाते मकवा सरकारकडन सवलतीच्ा
दरात ममळमवली जाते. घरांचे आराखडे, बांधकाम सामहत्, मजुरी, दु सती, देखभाल असे सवभा व्वहार संस्ेमार्फत केले
जातात. अशा सहकारी संस्ांना गहमनमाभाण सहकारी संस्ा असे महणतात.
q ा ा
म्ाभामदत उतप असलेल्ा व् नी एकत्र ्ेऊन आपल्ा राहण्ासाठीच्ा घराची गरज पूणभा करण्ासाठी सहकारी
ततवानुसार स्ापन केलेली संस्ा महणजे सहकारी गहमनमाभाण संस्ा हो्.
महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० नुसार आपल्ा सभासदांना राहण्ासाठी घरे मकवा सदमनका बांधून देणे,
तसेच सभासदांना समान सुखसो्ी आमण सेवा पुरमवणे ्ा उ ेशाने सहकारी ततवावर स्ापन झालेली संस्ा महणजे सहकारी
गहमनमाभाण संस्ा हो्.
सहकारी िहग ाण संस् ी ग - )

१
च क संघटना
१० २
कजभा पुरव ाची वाजवी मकमतीमध्े
तरतूद घर बांधणी

९
शहरी भागांचा भांडवल उभारणी
मवकास
सहकारी िहग ाण
संस् ी ग
८
समूह जीवनाचा आनंद लोकशाही
व्वस्ापन

७ ५
सभासदांच्ा बचत मध्स्ांचे उच्चाटन
सव्ीमध्े वाढ ६
बांधकाम, दु सती व
देखभाल खचाभात बचत

102
१) क सं ा म्ाभामदत उतप असलेल्ा अलप व मध्म उतप गटातील व् ी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन,आपल्ा
मनवाऱ्ाचा प्र न सोडवण्ासाठी सहकारी गहमनमाभाण संस्ेची स्ापना करतात.संस्ेचे सभासद होण्ासाठी कोणालाही
स ी केलेली नसते. जममन खरेदीपासून प्रत् घरे मकवा सदमनका त्ार हो प्त सवभा का् सभासद परसपर सहका्ाभाने
पूणभा करतात. ज्ा व् ची सवत ची घरे नाहीत अशा व् ना सभासद होता ्ेते.
२) ा ी गक ती र ां्धणी सहकारी गहमनमाभाण संस्ा मो ा प्रमाणात जमीन,बांधकाम सामहत्, इतर सेवा
खरेदी करतात.अनाव ्क मध्स् कमी होतात.त्ामुळे कमीत कमी मकमतीमध्े सभासदांना घरे उपलबध होतात.
सहकार ततवानुसार घरबांधणीचे का्भा चालत असल्ाने व मो ा खरेदीचे रा्दे ममळत असल्ाने ्ेणारा खचभा कमी
असतो.
३) ां ारणी भागांची मव ी, सभासद प्रवेश शुलक तसेच बका आमण मवमवध मवतती् संस्ा ्ांच्ाकडन कजभा
घेऊन भांडवल उभारणी केली जाते.भारती् आ्ुभामवमा महामंडळ,सावभाजमनक व व्ापारी बका,सहकारी बका, गहमनमाभाण
आमण नागरी मवकास महामंडळ ( UD ), गहमनमाभाण मवकास मवतती् महामंडळ ( D ) इत्ादीकडन कजभा
उपलबध क न मदले जाते. सहकारी गहमनमाभाण संस्ेला शासन भांडवल पुरवठा करुन अनुदान देते.
४) क ाही स्ा लोकशाही व्वस्ापन हे सहकारचे एक मूलभूत तत्व आहे. सहकारी गहमनमाभाण संस्ा
्ा तत्वानुसारच काम करतात. संस्ेचा कारभार हा सभासदांनी मनवडन मदलेल्ा प्रमतमनध मार्फत चालमवला जातो.
वराभातून एकदा सवभा सभासदांची वामरभाक सवभासाधारण सभा बोलमवली जाते व त्ा सभेमध्े गहमनमाभाण सहकारी
संस्ेबाबत महत्वाचे आमण धोरणातमक मनणभा् घेतले जातात.
५) स्ां ा घरांची बांधणी, मव ी अशा व्वहारात अनेक मध्स् व दलाल असतात. हे मध्स् व
दलाल ग्ाहकांचे आम्भाक शोरण व रसवणूक करतात. सहकारी गहमनमाभाण संस्ांमुळे असे अनाव ्क मध्स् व
दलाल टाळले जातात. ही संस्ा सभासदांबरोबर प्रत् व्वहार करते . त्ामुळे सभासदांना वाजवी मकमत मध्े घरे
ममळतात.
६) ां्धका दु सती द ा ात त मो ा प्रमाणात बांधकाम सामहत्ाची खरेदी केल्ामूळे खचाभात बचत
होते. कारण हा खचभा सवासाठी सामुदाम्कपणे केला जातो. ही सवभा कामे एकमत्रत रत्ा होत असल्ाने खचाभात बचत
होते.
७) स ासदां ा त स ी ा गहमनमाभाण सहकारी संस्ा सभासदांना दीघभा मुदतीचे कजभा अलप व्ाज दराने
उपलबध क न देतात.्ा कजाभाच्ा परतरेड ह त्ासाठी आमण दु सती देखभाल खचाभासाठी काही र म दर ममह ्ाला
संस्ेकडे जमा करावी लागते. ्ामधून सभासदांना बचतीची सव् लागते.
८) स ूह ी ा ा ंद सहकारी गहमनमाभाण संस्ांचे सभासदतव सवासाठी खुले असते.सवभा सभासद भेदभाव मवस न
एकत्र राहतात. त्ांच्ामध्े सलोख्ाचे सबंध मनमाभाण होतात. एकमेकांच्ा सुखदुखात ते सहभागी होतात ्ामुळे
सभासदांना समूहजीवनाचा आनंद ममळतो.
९) हरी ािा ा ग कास लोकसंख्ेच्ा क ीकरणामुळे शहरात जागेची टंचा मनमाभाण होते. जागेचे भाव मो ा
प्रमाणात वाढल्ाने सवभासामा ्ांना आपल्ा म्ाभामदत उतप ातून जागा घेणे श ् होत नाही. अशा प र स्तीत सहकारी
गहमनमाभाण संस्ा ्ा सभासदांचे घर बांधणीचे सव न पूणभा करतात.त्ामुळे शहरी भागाचा मवकास होतो.
१०) क र ा ी तरतूद सहकारी गहमनमाभाण संस्ा आपल्ा सभासदांना घरबांधणीसाठी आव ्क असलेले कजभा
ममळमवण्ास मदत करतात.बका आमण मवतती् संस्ांकडन कजभा ममळमवण्ासाठी आव ्क असलेल्ा कागदपत्रांची
पूतभाता करतात.उदा. जागेचे खरेदीखत, नकाशा, ७ १२ उतारा, घराची अंदाजे मकमत इ. मवतती् संस्ांकडन कमी
व्ाजदराने सुलभ परतरेडीच्ा ह त्ाने कजभापुरवठा केला जात असल्ाने सवभासामा ्ांचे घरबांधणीचे सव न पूणभा होते.
103
 सहकारी िहग ाण संस् ी का - )

१
गहमनमाभाण संस्ेसाठी
जागा ममळमवणे २
१० संस्ेच्ा न दणीसाठी
सभासदांना मश ण आव ्क ती पूतभाता करणे

९
गरजू सभासदांना त्ार घरे बांधकाम परवानगी
पुरमवणे सहकारी िहग ाण ममळमवणे

संस् ी का
८ बांधकाम
महशेब लेखन व्ावसाम्कांबरोबर करार

७ ५
दु सती व देखभाल बांधकाम सामहत्ाची
६ खरेदी
आव ्क सुमवधा
ममळमवणे

) िहग ाण संस्सा ी ािा ग ग ण सध्ाच्ा काळात मोकळ्ा जागेच्ा मकमती भरमसाठ असल्ाने सामा ्
माणसाला घरासाठी जागा खरेदी करणे श ् होत नाही. अशा स्तीत सहकारी गहमनमाभाण संस्ेची स्ापना केली
जाते. गहमनमाभाण संस्ेला बांधकाम करण्ासाठी जागा ममळमवणे हे अत्ंत महतवाचे का्भा करावे लागते. शासन मकवा
अमधकत प्रामधकरण अ्वा खाजगी व् ीकडन आव ्क का्देशीर व इतर बाब ची पूतभाता क न संस्ा घरांसाठी
जागा ममळमवते.
) संस् ा दणीसा ी क ती ूतता करण सहकारी गहमनमाभाण संस्ा न दणी करण्ासाठी आव ्क कागद
पत्रे व इतर गोष् ची पूतभाता क न मजलहा उपमनबंधक ्ांचेकडे अजभा सादर करतात संस्ा न दणी करुन न दणीचे
प्रमाणपत्र ममळमवतात. मनवाऱ्ाची गरज असणाऱ्ा मकमान दहा व् ी एकत्र ्ेऊन संस्ेची न दणी करु शकतात.
) ां्धका र ा िी ग ग ण गहमनमाभाण सहकारी संस्ेची न दणी करणे व जागा ममळमवण्ाबरोबरच संस्ा ज्ा
स्ामनक सवराज् संस्ेच्ा मकवा प्रामधकरणाच्ा अमधकार क ेमध्े आहे, अशा सवभा संबंधीत का्ाभाल्ाकडन
बांधकाम करण्ासाठी आव ्क त्ा परवानग्ा ममळवाव्ा लागतात.
) ां्धका ा साग कां र र करार गहमनमाभाण सहकारी संस्ा खाजगी व्ावसाम्काकडन बांधकाम करणार
असेल तर, ्ोग् व चांगली मव वासाहभाता असणाऱ्ा बांधकाम व्ावसाम्का बरोबर का्द्ानुसार करार करतात.
) ां्धका सागह ा ी रदी बांधकामासाठी आव ्क सामहत् उदा. मसमेंट, वाळ , मवटा, लोखंड इ. च्ा मकमती
भरमसाठ असतात. सहकारी गहमनमाभाण संस्ा बांधकाम सामहत्ाची घाऊक दराने खरेदी करतात. त्ामुळे सभासदांना
104
 वाजवी मकमतीत बांधकाम सामहत् उपलबध होते. बांधकामासाठी खचभा कमी ्ेतो. ्ामुळे सभासदांच्ा खचाभात बचत
होते.
) क सग ्धा ग ग ण सहकारी गहमनमाभाण संस्ा सभासदांसाठी आव ्क नागरी व सामुदाम्क सुमवधा
पुरमवण्ासाठी प्र्तन करतात. उदा. वीजपुरवठा, पाणी पुरवठा, सांडपाणी व्वस्ा, सुर ा व्वस्ा, अंतगभात रसते
इत्ादी.
) दु सती द ा सहकारी गहमनमाभाण संस्ा घरांची, इमारतीची दुरुसती व देखभाल करण्ाचे महत्वाचे का्भा
करतात. सामुदाम्क सुमवधांसाठी, दु सती व देखभाल करण्ासाठी सभासदांकडन ्ोग् तो देखभाल खचभा घेतला
जातो. दु सती व देखभालीची कामे एकमत्रतपणे केली जात असल्ाने खचाभात बचत होते.
) गह गहमनमाभाण सहकारी संस्ेंच्ा जमा खचाभाची न द मन्मानुसार ठेवण्ाचे का्भा संस्ेमार्फत केले जाते.
सभासदांना त्ाचा तपशील सादर करणे, आव ्कतेनुसार महशोबाचे अंके ण (A udi t ) करुन घेणे इ. का् करावी
लागतात.
) िर ू स ासदां ा त ार र रग ण काही गहमनमाभाण सहकारी संस्ेमार्फत त्ार असणारी घरे गरजू व् ना
पुरमवण्ाचे का्भाही केले जाते. ज्ा व् ना गहमनमाभाण सहकारी संस्ेच्ा घरबांधणी प्रम ्ेमध्े वेळ देणे श ् नसते.
अशा व् ची घराची गरज ्ामधून पूणभा होते.
) स ासदां ा ग ण सहकारी गहमनमाभाण संस्ा सभासदांना मश ण देण्ाचे महत्वाचे का्भा करतात. सहकारी
गहमनमाभाण संस्ांची का्भापधदती ्ाबाबत असणारे का्दे व मन्म, सहकारी जीवनपधदती, प्ाभावरण संवधभान व
खचाभातील काटकसरी बाबतचे व्ावहा रक मश ण सभासदांना ममळते.
रक - ) सहकारी त र ा संस्ा सहकारी िहग ाण संस्ा

ं सहकारी त र ा संस्ा सहकारी िहग ाण संस्ा

१) अ्भा आम्भाक ा दुबभाल व् जवळील तारण राहण्ासाठीच्ा घरांची गरज पूणभा
सवीका न त्ांच्ा सो्ीसकर अट वर बमकग करणारी सहकारी ततवावर स्ापन
व्वहार करणारी संस्ा महणजे सहकारी पतपुरवठा केलेली संस्ा महणजे सहकारी
संस्ा हो्. गहमनमाभाण संस्ा हो्.
२) स्ापना प्रामुख्ाने ग्ामीण भागात केली जाते. प्रामुख्ाने शहरी भागात केली जाते.
) सभासदतव शेतकरी,शेतमजूर,लहान कारागीर ्ांना सभासदतव अलप व मध्म उतप गटातील
मदले जाते. व् ना सभासदतव मदले जाते.
) उ ेश सभासदांना ्ोग् व्ाजदराने कजभा पुरवठा करणे. सभासदांचा घरांचा प्र न सोडवणे.
५) का्भा ेत्र ग्ामीण व शहरी भागापूरते असते. शहरापूरते म्ाभामदत असते.
६) का्भा सभासदांना शेती उतपादनासाठी कजभा पुरवठा करणे. सभासदांना राहण्ासाठी घरे उपलबध
क न देणे.

105
 रक - ) सहकारी ग ा संस्ा सहकारी िहग ाण संस्ा
ं सहकारी ग ा संस्ा सहकारी िहग ाण संस्ा
१ अ्भा शेतमालावर प्रम ्ा करणे हा ज्ा संस्ेचा मनवाऱ्ासाठी घरांची गरज पूणभा करणारी
मुख् उ ेश असतो. मतला प्रम ्ा सहकारी सहकारी ततवावर स्ापन केलेली संस्ा
संस्ा असे महणतात. महणजे सहकारी गहमनमाभाण संस्ा हो्.
२ स्ापना प्रामुख्ाने ग्ामीण भागात केली जाते. प्रामुख्ाने शहरी भागात केली जाते.
सभासदतव संबमधत शेतमाल उतपादक शेतकऱ्ांना अलप व मध्म उतप गटातील व् ना
सभासदतव मदले जाते. सभासदतव मदले जाते.
उ ेश शेतमालावर प्रम ्ा क न ्ोग् मकमत सभासदांचा राहण्ासाठीच्ा घरांचा
ममळवून देणे. प्र न सोडवणे.
५ का्भा ेत्र प्रामुख्ाने ग्ामीण भागात असते. प्रामुख्ाने शहरापूरते म्ाभामदत असते.
६ का्भा शेतमालावर प्रम ्ा करणे व जोडव्वसा्ाला सभासदांना राहण्ासाठी घरे उपलबध
चालना देणे. क न देण.े

कती-
) ा ा सहकारी िहग ाण संस् गक ा सग ां ा ा ती ा ्धार संस् ा
का ा ा त ागहती ग ा

९.५ सारांश
मनवाऱ्ाची गरज असणाऱ्ा व् नी एकत्र ्ेऊन घरांचे बांधकाम, दुरुसती व देखभाल करण्ासाठी सहकार
का्द्ानुसार स्ापन केलेली संस्ा महणजेच सहकारी गहमनमाभाण संस्ा हो्.
म्ाभामदत उतप असलेल्ा व् नी एकत्र ्ेऊन आपल्ा घराची गरज पूणभा करण्ासाठी सहकारी ततवानुसार
स्ापन केलेली संस्ा महणजे सहकारी गहमनमाभाण संस्ा हो्. महाराष्ट्र सहकारी संस्ा का्दा १९६० नुसार आपल्ा
सभासदांना राहण्ासाठी घरे मकवा सदमनका बांधून देणे,तसेच सभासदांना समान सुखसो्ी आमण सेवा पुरमवणे ्ा उ ेशाने
सहकारी ततवावर स्ापन झालेली संस्ा महणजे सहकारी गहमनमाभाण संस्ा हो्.
सहकारी िहग ाण संस् ी ग
१. च क संघटन
२. वाजवी मकमतीमध्े घर बांधणी
. भांडवल उभारणी
. लोकशाही व्वस्ापन
५. मध्स्ांचे उच्चाटन
106
 ६. बांधकाम, दु सती व देखभाल खचाभात बचत
७. सभासदांच्ा बचत सव्ीमध्े वाढ
८. समूह जीवनाचा आनंद
९. शहरी भागांचा मवकास
१०. कजभा पुरव ाची तरतूद

सहकारी िहग ाण संस् ी का
१. गहमनमाभाण संस्ेसाठी जागा ममळमवणे
२. संस्ेच्ा न दणीसाठी आव ्क ती पूतभाता करणे
. बांधकाम परवानगी ममळमवणे
. बांधकाम व्ावसाम्कांबरोबर करार
५. बांधकाम सामहत्ाची खरेदी
६. आव ्क सुमवधा ममळवणे
७. दु सती व देखभाल
८. महशेब लेखन
९. गरजू सभासदांना त्ार घरे पुरमवणे
१०. सभासदांना मश ण

९. ा ा सं ा

१) िहग ाण ग कास ग ती हा ं - (H D F C ) सभासदांना घर बांधणीसाठी दीघभा मुदतीचा कजभापुरवठा

करणारे महामंडळ.
२) िहग ाण गण ािरी ग कास हा ं - (H U D C O ) नागरी भागातील सहकारी गहमनमाभाण प्रकलपांना
कजभापुरवठा करते.
) ारती रा ी सहकारी िहग ाण हासं - -
) ही राष्ट्री् मशखर संस्ा देशातील एकण सहकारी गहमनमाभाण चळवळीला मदशा देण्ाचे का्भा करते.

९. ा ा
) ा ी गद ा ा ा क ग ा ग ा हा ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा ही घरांची गरज असणाऱ्ा व् कडन स्ापन केलेली ----- संस्ा आहे.
अ) च क ब) स ीची क) अनाव ्क
२) म्ाभामदत उतप असलेल्ा व् ना सहकारी ततवावर ्ोग् मकमतीत घरे पुरमवणारी संस्ा महणजे -----
संस्ा हो्.
अ) सहकारी मवपणन ब) शेती सहकारी क) सहकारी गहमनमाभाण
107
 ) मानवाची ----- ही एक मुलभूत गरज आहे.
अ) नावल मकक ब) करमणूक क) मनवारा
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा सभासंदाना ----- मुदतीचे कजभा पुरवठा उपलबध करुन देतात.
अ) अलप ब) दीघभा क) मध्म

) ग ा ा
ि ि
अ) पमहली गहमनमाभाण सहकारी संस्ा १) १९६९
ब) राष्ट्री् सहकारी गहमनमाभाण महासंघ स्ापना २) गहमनमाभाण सहकारी संस्ा
क) गहमनमाभाण आमण नागरी मवकास महामंडळ स्ापना ) १९६०
ड) मनवाऱ्ाची सो् ) बेंगलोर को- प सोसा्टी मलममटेड
५) १९ ७
६) १९७०
७) र डेल इ टेबल पा्ोमनअसभा सोसा्टी मलममटेड
८) सहकारी मवपणन संस्ा

क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द द स ूह ग हा
१) अ , वसत्र ्ा बरोबरच मानवाची मतसरी मुलभूत गरज
२) सभासदांना वाजवी मकमतीत घर उपलबध क न देणारी सहकारी संस्ा
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ांचे कामकाज ज्ा तत्वानुसार चालते ते तत्व
) मनवाऱ्ाची सो् उपलबध करुन देणारी सहकारी संस्ा

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा सभासदांना अलप मुदतीचा कजभापुरवठा करतात.
२) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा ही एक च क संघटना आहे.
) शहरी भागात सहकारी गहमनमाभाण संस्ेला रारसे महतव नाही.
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ाचे का्भा कमशाही तत्वानुसार चालते.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) सहकारी तत्वावर घरबांधणी करणारी संस्ा महणजे ......... संस्ा हो्.
२) सहकारी गहमनमाभाण संस्ांमुळे सभासदांना ............ मकमतीत घरे उपलबध होतात.
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ेचे सवभा मनणभा् ................ पधदतीने घेतले जातात.
) गहमनमाभाण सहकारी संस्ा प्रामुख्ाने ......... भागात स्ापन केल्ा जातात.
५) गहमनमाभाण सहकारी संस्ा सभासदांना ............ मुदतीचे कजभा उपलबध क न देतात.

108
 ) ूक ा ग ा

१) पमहली गहमनमाभाण सहकारी संस्ा

२) राष्ट्री् मशखर संस्ा
) घरबांधणीला कजभा पुरवठा
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा
५) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा न दणी

मजलहा उपमनबंधक, वाजवी मकमतीत घर, महाग घर, गहमनमाभाण आमण नागरी मवकास महामंडळ, मसडको,
राष्ट्री् सहकारी गहमनमाभाण महासंघ, बेंगलोर को. प. सोसा्टी मल.

ि) का ा ात तर ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा प्रामुख्ाने कोणत्ा भागात स्ापन होतात
२) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा स्ापनेचा मुख् हेतू कोणता
) गहमनमाभाण सहकारी संस्ा महणजे का्
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा कोणत्ा सुमवधा उपलबध क न देतात

ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा प्रामुख्ाने खेडात स्ापन केल्ा जातात.
२) जासत उतप गटातील व् ना सहकारी गहमनमाभाण संस्ा गरजेच्ा असतात.
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा सभासदांना अलप मुदतीचा कजभापुरवठा करतात.
) सहकारी मवपणन संस्ा मनवाऱ्ाची गरज पूणभा करतात.
५) भारतात पमहली गहमनमाभाण सहकारी संस्ा र डेल इ टेबल पा्ोमनअसभा सोसा्टी मलममटेड ्ा नावाने स्ापन
झाली.

) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) भारती् आ्ुभामवमा महामंडळ ब) गहमनमाभाण आमण नागरी मवकास महामंडळ
क) रझवहभा बक र इंमड्ा ड) गहमनमाभाण मवकास मवतती् महामंडळ

ा ी सं ा स करा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा
२) भारती् राष्ट्री् सहकारी गहमनमाभाण महासंघ

109
 स त ग हा. ा र ्धा रत
१) ‘‘सहकारी गहमनमाभाण संस्ा सवभासामा ् व् च्ा ष्ीने महत्वाच्ा आहेत’’ ्ाबाबत आपले मत मलहा.
२) ‘‘सहकारी गहमनमाभाण संस्ांमुळे मध्मवगगी् व् ची सवमालकीच्ा मनवाऱ्ाची समस्ा दूर झालेली आहे.
्ाबाबत आपले मत व् करा.

रक स करा
१) सहकारी पतपुरवठा संस्ा आमण सहकारी गहमनमाभाण संस्ा
२) सहकारी मवपणन संस्ा आमण सहकारी गहमनमाभाण संस्ा
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा आमण सहकारी प्रम ्ा संस्ा
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा आमण सेवा सहकारी संस्ा

ी ा ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ा
२) सहकारी गहमनमाभाण संस्ेची वमश े
) सहकारी गहमनमाभाण संस्ेची का्

कारण ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ांमुळे सामा ् व् ना घर खरेदी करणे सुलभ झाले आहे.
२) शहरी भागात सहकारी गहमनमाभाण संस्ांना महत्व प्रा झाले आहे.
) गहमनमाभाण सहकारी संस्ांमुळे मध्स्ांचे उच्चाटन होण्ास मदत होते.
) गहमनमाभाण सहकारी संस्ेमुळे घराचे सव न पूणभा होते.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ांची वमश े सपष् करा.
२) सहकारी गहमनमाभाण संस्ेची का् मलहा.

दी तरी
१) सहकारी गहमनमाभाण संस्ेची व्ाख्ा सांगून वमश े सपष् करा.
२) सहकारी गहमनमाभाण संस्ेचा अ्भा सांगून का् समवसतर मलहा.

110
 ाहक सहकारी संस्ा
-

सता ा कार
् गण ा ा सारां
ग ह ा ा सं ा
का स ा ा

ाहक सहकारी संस्ा

सता ा )
जागमतक सहकारी चळवळीचा उगम मुळातच सहकारी ग्ाहक संस्ांच्ा स्ापनेतून झालेला मदसून ्ेतो. इ.स. १८
मध्े इंगलंडमधील र डेल ्े्े २८ मवणकरांनी एकत्र ्ेऊन ‘र डेल इ टेबल पा्ोमनअसभा सोसा्टी मलममटेड’ ची स्ापना
केली. भारतामध्े पमहले सहकारी ग्ाहक भांडार २०स टेंबर, १९०५ रोजी चे (म ास) ्े्े स्ापन झाले. ‘मटट्र केन
अबभान को. परेमटवह सोसा्टी मलममटेड’ ्ा नावाच्ा संस्ेने भारतातील पमहल्ा ग्ाहक सहकारी संस्ेची मु तभामेढ रोवली.
दुसऱ्ा जागमतक महा्ु ाच्ा काळात अ धा ् व इतर जीवनाव ्क वसतूंच्ा मकमतीमध्े मोठ्ा प्रमाणावर
वाढ झाली. त्ा वेळी शासनाने मन्ंमत्रत दरात अ धा ् व इतर वसतूंच्ा मवतरणाची जबाबदारी सहकारी ग्ाहक संस्ांवर
सोपमवली.
ग्ाहकांना चांगल्ा प्रतीचा माल ्ोग् मकमतीत ममळावा महणून ग्ाहक भांडाराची स्ापना केली जाते. ग्ाहक सहकारी
संस्ा आपल्ा सभासदांना लागणारा माल ्ेट उतपादकांकडन खरेदी करते. त्ामुळे मालाच्ा मवतरणात असणारे मध्स्,
व्ापाऱ्ांचे उच्चाटन होते. ्ेट उतपादकांकडन माल खरेदी केल्ाने ग्ाहक भांडाराला माल कमी मकमतीत ममळतो. त्ामुळे
111
्ा संस्ा आपल्ा सभासदांना वाजवी मकमतीत माल पुरमवतात. ग्ाहक सहकारी संस्ा नरा ममळमवण्ाच्ा उ ेशाने स्ापन
झालेल्ा नसतात, महणून ते भेसळ करीत नाहीत. ग्ाहकांना चांगल्ा प्रतीचा माल वाजवी मकमतीत व आव ्क त्ावेळी
ममळ शकतो ग्ाहक सहकारी भांडारातून ममळणाऱ्ा रा्द्ामधून ग्ाहक सहकारी संस्ेचा मवकास झाला.
सवभासामा ् ग्ाहकांना त्ांच्ा दनंमदन गरजेच्ा वसतू व सेवा रासतदराने उपलबध करुन देण्ासाठी सहकारी ग्ाहक
संस्ांची भूममका खूप महतवाची आहे. त्ा ष्ीने ग्ाहकांच्ा संर णासाठी व महतासाठी भारत सरकारने इ.स.१९८६ मध्े
ग्ाहक संर ण का्दा लागू केला आहे. २ मडसेंबर हा मदवस राष्ट्री् ग्ाहक मदन महणून साजरा करण्ात ्ेतो. तसेच
१५ माचभा हा ‘जागमतक ग्ाहक मदन’ महणून पाळला जातो. महाराष्ट्रात माचभा २०१८ अखेर ग्ाहक सहकारी संस्ांची संख्ा
२,१२५ इतकी होती.
ग्ाहक हा अ्भाव्वस्ेचा क मबंदू असतो. ग्ाहक बाजारपेठेचा राजा असला तरी त्ाचे होणारे शोरण ही मनत्ाची
बाब झाली आहे. ्ा प्रकरणात आपण ग्ाहक सहकारी संस्ेचा समवसतर अ ्ास करणार आहोत.

2 ् ा ा
्
ग्ाहकांनी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन लोकशाही प तीने सहकारी ततवावर आपल्ा आम्भाक महतसंबंधाचे संर ण
करण्ासाठी एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेली संस्ा महणजे ग्ाहक सहकारी संस्ा हो्.
ग्ाहक सहकारी संस्ेचा मुख् हेतू उतपादकापासून अंमतम उपभो त्ांप्भात असलेल्ा मवतरण साखळीतील घाऊक
व्ापारी, मकरकोळ व्ापारी, मध्स्, दलाल, ्ांचे उच्चाटन करणे. आमण ग्ाहकांच्ा महताचे र ण करणे हा असतो.
ग्ाहकांना त्ांच्ा गरजेनुसार मनभळ व दजदार वसतू रासत मकमत ला उपलबध करुन मदल्ा जातात.
ब तेक ग्ाहक सहकारी संस्ा ्ा र डेल प्रमणत सहकारी तत्वानुसार का्भा करतात. खाजगी व्ापाऱ्ांच्ा म ेदारी,
साठेबाजी, भेसळ इ. सारख्ा वा ट प्रवतत ना आळा घालून ग्ाहकांची होणारी मपळवणूक ्ांबवून ग्ाहकांच्ा राहणीमानाचा
दजाभा उंचावण्ासाठी ्ा संस्ा सतत प्र्तनशील असतात.
भांडवलशाही अ्भाव्वस्ेतील मालाच्ा मवतरणात असणारे दोर दूर करण्ाक रता ग्ाहकांना संघमटतपणे प्र्तन करावे
लागतात. ग्ाहकांना चांगल्ा मालाचा ्ोग् मकमतीत पुरवठा वहावा महणून ग्ाहक सहकारी संस्ांची स्ापना केली जाते.
ा ा
ग्ाहक सहकारी संस्ेच्ा व्ाख्ा पुढीलप्रमाणे सांगता ्ेतील.
१) ‘‘ग्ाहकांना मनभळ व दजदार जीवनाव ्क वसतुंचा पुरवठा वहावा ्ा उ ेशाने सवेच ेने व परसपर सहका्ाभाने
सहकारी ततवावर स्ापन केलेली संस्ा महणजे ग्ाहक सहकारी संस्ा हो्.’’
२) ‘‘ग्ाहकांनी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन परसपरांच्ा महतांचे संर ण व संवधभान करण्ासाठी लोकशाही आमण सहकारी
ततवावर स्ापन केलेली ग्ाहकांची आम्भाक संघटना महणजे ग्ाहक सहकारी संस्ा हो्.’’
) ‘‘ग्ाहकांनी आपल्ा गरजा भागमवण्ासाठी उपभोग् वसतू व सेवा ममळमवण्ासाठी सवेच ेने स्ापन केलेले
संघटन महणजे सहकारी ग्ाहक संस्ा हो्.’’
3 ाहक सहकारी संस् ी ग - )
q ाहक सहकारी संस् ी ग ी ाण सांिता ती
) स्ा ा ग्ाहक सहकारी संस्ा आपल्ा ग्ाहकांना जीवनाव ्क व उपभोग् वसतूंचा पुरवठा करण्ासाठी
स्ापन केलेल्ा असतात. ग्ाहक हे मवमवध भागात मवखुरलेले असल्ाने ग्ाहक सहकारी संस्ा ह्ा ग्ामीण व
शहरी भागात स्ापन झालेल्ा आढळन ्ेतात.
112
 १) स्ापना

२) ग्ाहकांचे सवेच ा संघटन

) रोखीने व्वहार

) ग्ाहकांना दजदार व मनभळ वसतूंचा पुरवठा

५) लोकशाही प तीने कारभार

• ाहक सहकारी संस् ी ग
६) नरेखोरीला आळा

७) राहणीमानात सुधारणा

८) रासत मकमत

९) संघटनातमक संरचना

१०) उतपादकाकडन मालाची खरेदी

) ाहकां स ा सं ग्ाहक सहकारी संस्ा ग्ाहकांनी त्ांच्ा महताचे संर ण व संवधभान करण्ासाठी
सवेच ेने एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेली असते. भांडवलदाराकडन ग्ाहकांचे होणारे शोरण व खाजगी व्ापाऱ्ांच्ा
मपळवणूकीपासून ग्ाहकांना मु करण्ासाठी ्ा संस्ा स्ापन केल्ा जातात.
) र ी हार ग्ाहक सहकारी भांडारामध्े मालाची मव ी केवळ रोखीनेच केली जाते. ग्ाहकांना आकमरभात
करण्ासाठी उधारीवर माल मवकण्ाची मकवा अमधक नरा ममळमवण्ाची का्भाप ती ्ा संस्ांमार्फत
सवकारली जात नाही. रोखीने व्वहार केल्ास संस्ेची आम्भाक स्ती चांगली राहते.
) ाहकां ा द दार ग सतूं ा र ा ग्ाहक सहकारी संस्ेमार्फत ग्ाहकांसाठी आव ्क वसतूची खरेदी
उतपादकांकडन केली जाते, त्ामुळे मध्स्ांचे उच्चाटन झाल्ाने मालाचा ्ेट पुरवठा उपभो त्ांना होतो.
बऱ्ाचदा व्ापारी वगाभाकडन मालात भेसळ केली जाते. ग्ाहकांची होणारी रसवणूक टाळली जाते व उततम
दजाभाच्ा मनभळ व दजदार वसतू वाजवी मकमतीत पुरमवल्ा जातात .
) क ाही ती कार ार ग्ाहक सहकारी संस्ा ग्ाहकांनी एकत्र ्ेऊन सवेच ेने स्ापन केलेले सहकारी
ततवावरील लोकशाही संघटन असते. संस्ेचा दनंमदन कारभार चालमवण्ासाठी तसेच संस्ेचे धोरणातमक
मनणभा् घेण्ासाठी सभासदांमधून संचालक मंडळाची मनवड केली जाते. हे संचालक मंडळ संस्ेचा दनंमदन
कारभार लोकशाही प तीने चालमवतात.
) री ा ा ग्ाहक सहकारी संस्ा सेवेला प्राधा ् देतात. नरा कममवणे हा त्ांचा हेतू नसतो.
संस्ांच्ा वतीने मवकल्ा जाणाऱ्ा वसतूच्ा खरेदी मकमतीमध्े अलप नरा ममळमवला जातो. त्ातून केवळ
दनंमदन खचभा व व्वस्ापकी् खचभा वसूल होऊन अलपसा नरा ममळेल अशाच मकमती आकारल्ा जातात. ्ा

113
 संस्ा नरेखोरीला आळा घालण्ाचा प्र्तन करतात. संस्ेला झालेला नरा सभासदांमध्े त्ांनी संस्ेबरोबर
केलेल्ा व्वहाराच्ा प्रमाणात वाटला जातो.
) राहणी ा ात स्धारणा ग्ाहक सहकारी संस्ा सभासदांना उच्च प्रतीच्ा मनभळ व दजदार मालाचा पुरवठा
करीत असल्ाने ग्ाहकांचे आरोग् व राहणीमानाचा दजाभा सुधारतो.
) रासत गक त खाजगी व्ापारी वसतूंची साठेबाजी करुन कमत्रम टंचा मनमाभाण करतात आमण वसतूंचा काळाबाजार
करुन जासतीत जासत दराने वसतुंची मव ी करुन अवासतव नरा कममवतात. हे ्ांबमवण्ासाठी ग्ाहक सहकारी
संस्ांची स्ापना केली जाते. दनंमदन गरजेच्ा वसतू वाजवी मकमतीला पुरमवण्ाचे काम ्ा संस्ा करतात.
) सं ा क संर ा भारतातील ग्ाहक सहकारी संस्ांची संघी् रचना ही चार सतरी् आहे. राष्ट्री् सतरावर
राष्ट्री् सहकारी ग्ाहक संघ, राज् सतरावर राज् सहकारी ग्ाहक संघ, मजलहा सतरावर घाऊक कम ् सहकारी
ग्ाहक भांडारे व प्रा्ममक सतरावर प्रा्ममक सहकारी ग्ाहक भांडारे का्भा करतात.
) ादकाक ा ा ी रदी समाजाला अ्वा सभासदांना जीवनाव ्क व उपभोग् वसतूचा पुरवठा
करण्ासाठी मालाची ्ेट उतपादक मकवा कारखानदारांकडन खरेदी केली जाते. काही वसतूंचे उतपादन संस्ा
सवत करते त्ामुळे मालाच्ा खरेदी मकमतीत बचत होऊन वाजवी मकमतीमध्े ग्ाहकांना मालाचा पुरवठा केला
जातो.

कती-
) त ा रसराती ाहक सहकारी संस् ा त ागहती ि ा करा
4 ाहक सहकारी संस्ां ी का - )
१) ग्ाहकांचे महत जोपासणे

२) जीवनाव ्क वसतूंचे उतपादन

) अमनष् व्ापारी प्र्ांचे उच्चाटन

) मनभळ व दजदार मालाचा पुरवठा

५) उमचत व्ापारी प्र्ांची जोपासना

• ाहक सहकारी संस्ां ी का
६) मध्स्ांचे उच्चाटन

७) म ेदारीला आळा

८) मकमत पातळीत स्रता

९) सभासद मश ण

१०) शासनाचे प्रमतमनधीत्व करणे

114
q ाहक सहकारी संस्ां ी का ा ी ाण सांिता ती
) ाहकां गहत ासण ग्ाहकाचे महत जोपासणे हे महतवाचे का्भा आहे. आपल्ा सभासदांना उततम दजाभाच्ा
वसतू रासत दरात पुरमवणे तसेच मनभळ माल व दनंमदन गरजेच्ा वसतूंचा मन्ममतपणे पुरवठा करणे.
) ी ा क सतूं ाद ग्ाहक सहकारी संस्ांनी केवळ वसतू मव ीचे का्भा केले तर ते वसतुंच्ा
मकमतीवर मन्ंत्रण ठेवण्ास उप्ु ठरणार नाही. महणून ्ा संस्ांनी जीवनाव ्क वसतूंचेही उतपादन करण्ास
सुरुवात केली आहे. वसतूंचे उतपादन कमीत कमी मकमतीत कशा प्रकारे करता ्े ल ्ाचा मवचार ्ा संस्ा करीत
असतात.
) ग ा ारी ्ां ा वसतूंच्ा वाटप व्वस्ेत खाजगी व्ापाऱ्ां ारे केली जाणारी रसवणूक,
मालातील भेसळ, काळा बाजार, कमत्रम टंचा , खोटी वजन मापे, मदशाभूल करणाऱ्ा जामहराती इ. अमनष्
प्र्ांचे उच्चाटन ग्ाहक सहकारी संस्ा करतात आमण ्ेट उतपादकांकडन मालाची खरेदी करुन त्ाची मव ी
ग्ाहकांना करतात.
) ग द दार ा ा ा र ा व्ापारी बऱ्ाचदा जासत नरा कममवण्ासाठी मालामध्े भेसळ करतात.
तसेच ते वसतूच्ा दजाभामवर्ी व गुणवततेमवर्ी खात्री देत नाहीत. तेवहा ग्ाहक सहकारी संस्ा उच्च गुणवतता व
दजाभा असणाऱ्ा वसतूंचा पुरवठा करण्ासाठी प्रत् उतपादकांकडन मालाची खरेदी करतात. त्ामुळे मालातील
भेसळीला पा्बंद बसतो. ग्ाहकांना मनभळ व दजदार वसतूंचा पुरवठा करतात.
) ग त ा ारी ्ां ी ास ा ग्ाहक सहकारी संस्ा समाजाला ्ोग् मनभळ व दजदार मालाचा पुरवठा
करतात. मागणीनुसार मालाचा पुरवठा करणे, ्ोग् मकमत आकारणे, कमत्रम टंचा व काळा बाजार टाळणे इ.
वदारे उमचत व्ापारी प्र्ा जोपासल्ा जातात.
) स्ां ा अनेक आम्भाक व्वहारात मध्स्ांची संख्ा खूप मोठी असते. मध्स् वगभा उतपादक
व ग्ाहक ्ा दोघांची रसवणूक करीत असतो. ग्ाहक सहकारी संस्ा वसतू मवतरणाच्ा साखळीतील घाऊक
व्ापारी, मकरकोळ व्ापारी आमण इतर मध्स्ांशी संबंध न ठेवता प्रत् उतपादकाकडन वसतुची खरेदी करते.
अशी वसतू प्रत् ग्ाहकांना व सभासदांना मवकल्ामुळे मध्स्ांचे उच्चाटन होते.
) दारी ा ा ग्ाहक सहकारी संस्ा आपल्ा सभासदांचे महत डोळ्ासमोर ठेऊन का्भा करतात. काही
जीवनाव ्क व दुममभाळ वसतूचे सवबळावर उतपादन करुन त्ा वसतू ग्ाहकांना उपलबध करुन देतात. त्ामुळे
साहमजकच बाजारातील म ेदारीवर मन्ंत्रण ठेवणे श ् होते व ग्ाहकांच्ा महताचे संर ण होते.
) गक त ात ीत स्रता खाजगी व्ापारी मोठ्ा प्रमाणावर नरा ममळमवतात आमण वसतूंची कमत्रम टंचा
मनमाभाण करुन वसतूंची मकमत वाढमवतात. त्ामुळे ग्ाहकांच्ा खचाभात वाढ होते. ग्ाहक सहकारी संस्ा वसतूंचे
्ोग् प्रकारे मवतरण करण्ाचा व मकमत पातळी स्र ठेवण्ाचा प्र्तन करतात.
) स ासद ग ण सभासदांना काटकसरीचे व बचतीचे महत्व पटवून देणे, लोकशाही मुल्ांचे मश ण देणे,
सहकाराचे महत्व पटवून देणे, आम्भाक ा दुबभाल घटकांना संर ण देणे व त्ांच्ा राहणीमानात सुधारणा
घडवून आणणे इ. का् सभासद मश णाच्ा माध्मातून केली जातात.
) ास ा गतग ्धी करण ग्ाहक सहकारी संस्ा ्ा शासन, सावभाजमनक ेत्र आमण सहकारी ेत्र ्ा
मधील संस्ांचे प्रमतमनधीतव करतात. त्ासाठी प्रा्ममक ग्ाहक सहकारी संस्ा मन्ंमत्रत व जीवनाव ्क वसतूंचे
मवतरण करणे, संल संस्ांच्ा वतीने ग्ाहकांच्ा गरजेनुसार मालाची आ्ात करणे इ. का् करतात. तेंवहा
सामा ् व् ना मन्ंमत्रत दराने वसतू देऊन सामामजक ्ा्ाचेही का्भा करतात.

115

 कती-
) ा िी ा ारी ाहकां क ा कार ण करतात ा ा त ग कां ी ा करा

5 ाहक सहकारी संस्ा कार - )

) ा्ग क सहकारी ाहक संस्ा वासतमवक ग्ाहक संस्ा ्ाचा अ्भा प्रा्ममक ग्ाहक संस्ा असाच आहे. ज्ा
संस्ा ग्ाहकास वसतू मवकण्ाचे का्भा करतात. त्ा संस्ांना प्रा्ममक ग्ाहक सहकारी संस्ा असे महणतात. ग्ाहकांनी
एकत्र ्ेऊन ्ा संस्ा स्ापन केलेल्ा असतात. ्ा संस्ांना वसतूंचा पुरवठा मुख्त घाऊक सहकारी भांडारातून
केला जातो. मकरकोळ मव ी ही ्ा संस्ाचे महतवाचे का्भा आहे. ्ा संस्ा आपल्ा सभासदांना पूरक सेवा पुरमवतात.
्ा संस्ाची स्ापना ग्ामीण व शहरी भागात केली जाते. ग्ाहकांना दनंमदन गरजेच्ा मनभळ वसतू वाजवी मकमंतीत व
वेळेवर पुरमवणे हे प्रा्ममक ग्ाहक सहकारी भांडाराचे उ ष् असते.
) त ाहक ां ांर स र ा ार ता ा ार ग ािी ां ांर मोठमो ा शहरांमध्े ग्ाहकांना मवमवध
प्रकारच्ा सवभा वसतू एकाच ताखाली उपलबध करुन देण्ासाठी अनेक मवभाग असलेली मोठी भांडारे असतात. त्ांना
मध्वतगी ग्ाहक भांडारे सुपर बाजार जनता बाजार मवभागी् भांडार असे महणतात. सहकारी ग्ाहक संस्ा महणूनच
भांडाराची न दणी झालेली असते.

स र ा ार

भारतात पमहला सुपर बाजार मदल्ी ्े्े १५ जुल, १९६६ रोजी स्ापन झाला. अशा प्रकारच्ा भांडाराची स्ापना
मुंब , कोलकाता, हदराबाद, चे , बेंगलोर, पुणे, नागपूर अशा शहरामध्े मदसून ्ेते. परंतू आता मजलह्ाच्ा
मठकाणी सु ा असे बाजार सुरु झाले आहेत. मदल्ीतील सुपर बाजार हा भारतातील सवाभात मोठा सुपर बाजार आहे. ्ा
भांडारातून एकाच ताखाली कापड, रधे, सव्ंचमलत ्ंत्राचे सु े भाग, स द्भाप्रसाधने, दूरमचत्रवाणी, इले टट्रकल
उपकरणे, त्ार कपडे, मकराणामाल इ. वसतूंचा पुरवठा केला जातो.
116
 ) ग ा् ाहक सहकारी ां ार शाळा, महामवद्ाल्े अ्वा मवद्ापीठ पातळीवर मवद्ा ्ानी एकत्र ्ेऊन
सहकारी तत्वावर स्ापन केलेल्ा संस्ेस ‘मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार’ असे महणतात. सन १९६७ पासून
्ा भांडाराच्ा स्ापनेचा का्भा म सुरु करण्ात आला. त्ासाठी राष्ट्री् सहकारी मवकास महामंडळाकडन कजभा व
अनुदान मदले जाते. ्ा भांडारातून मवद्ा ्ाना वह्ा, पेन, पा पुसतके, संदभभा पुसतके, शासत्री् उपकरणे, पुसतक
पेढी ्ोजना, श मणक सामहत् इ. सामहत् सवलतीच्ा दराने मदले जाते. ्ा भांडाराच्ा सभासदतवासाठी व्ाची
अट नसते. मवद्ापीठातून व महामवद्ाल्ांतून सहकारी ततवावर ग्ाहक भांडारे स्ापन करण्ास सरकारने उततेजन
देण्ाचे धोरण सवीकारले आहे.
्ामशवा् द्ोमगक कामगारांच्ा सहकारी संस्ा व ग्ामीण जनतेसाठी ग्ाहक भांडारे इ. ग्ाहक संघटना मदसून
्ेतात.
ग्ाहक व उतपादक ्ांचा ्ेट संबंध आल्ामशवा् व त्ांच्ातील व्ावसाम्क अंतर कमी झाल्ामशवा् ग्ाहक
सहकारी संस्ांचा अपेम त मवकास होऊ शकत नाही.
रक - ) सहकारी त र ा संस्ा ाहक सहकारी संस्ा

सहकारी त र ा संस्ा ाहक सहकारी संस्ा

१) ् सहकारी पतपुरवठा संस्ा महणजे ग्ाहकांना त्ांच्ा दनंमदन जीवनाव ्क वसतू
सहकारी ततवावर शेती व्वसा्ाच्ा व सेवा रासत दराने उपलबध क न देण्ासाठी
मवकासासाठी कजभा पुरवठा करणाऱ्ा सहकारी ततवावर ग्ाहक सवेच ेने एकत्र ्ेवून ज्ा
संस्ा हो्. संस्ेची स्ापना करतात मतला ग्ाहक सहकारी
संस्ा असे महणतात.
२) ग्ामीण भागातील सभासद शेतकऱ्ांची खाजगी व्ापाऱ्ांकडन अमनष् मागाभाने होणारे
सावकारी पाशातून मु ता करणे. ग्ाहकांच े शोरण ्ांबमवणे.
) स्ा ा प्रामुख्ाने ग्ामीण भागात स्ापन केली प्रामुख्ाने शहरी भागात स्ापन केली जाते
जाते.

) का एका गावापूरते मकवा ते ५ मक.मी नागरी व ग्ामीण अशा दो ही भागात का्भा ेत्र
का्भा ेत्र असते. असते.
५) स ासद का्भा ेत्रातील सीमांत व अलपभूधारक सवभासामा ् ग्ाहक सवेच ेने एकत्र ्ेऊन अशा
शेतकरी, शेतमजूर व समाजातील दुबभाल संस्ांचे सभासद होतात.
घटकांना सभासदतव मदले जाते

६) का आपल्ा सभासदांना व्ावसाम्क व वसतूच्ा मकमतीत स्रता, म ेदारीस आळा,

दनंमदन गरजेच्ा वसतू खरेदी करण्ासाठी अमनष् व्ापारी प्र्ांचे उच्चाटन. व ग्ाहकांच्ा
कजभा पुरवठा करणे व सावकारी पाशातून महताचे संर ण करुन दनंमदन जीवनाव ्क वसतूंचा
शेतकऱ्ांची मु ता करणे. पुरवठा करणे.

117
 रक- ) ग ण सहकारी संस्ा िहग ाण सहकारी संस्ा ाहक सहकारी संस्ा

ग ण सहकारी संस्ा िहग ाण सहकारी संस्ा ाहक सहकारी संस्ा

१ अ्भा शेतमालास ्ोग् भाव ममळावा राहण्ासाठी घरांची गरज पूणभा ग्ाहकांना त्ांच्ा दनंमदन
व शेतकऱ्ांच्ा आम्भाक महताचे करणारी सहकारी तत्वावर जीवनाव ्क वसतू व सेवा रासत
र ण वहावे ्ा हेतूने शेतमालाच्ा स्ापन केलेली संस्ा महणजे दराने उपलबध क न देण्ासाठी व
खरेदी-मव ी संबंमधत आव ्क सहकारी गहमनमाभाण संस्ा ग्ाहकांच्ा महतसंबंधाचे संर ण
का् सहकारी ततवावर पार हो्. करण्ासाठी सहकारी तत्वावर
पाडण्ाच्ा हेतूने शेतकऱ्ांनी ग्ाहक सवेच ेने एकत्र ्ेऊन ज्ा
एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेल्ा संस्ेची स्ापना करतात मतला
संस्ांना मवपणन सहकारी संस्ा ग्ाहक सहकारी संस्ा महणतात.
महणतात.
२ सभासदत्व मुख्त शेतकरी हे मवपणन मनवाऱ्ाची गरज असलेल्ा सवभासामा ् ग्ाहक हे ्ा संस्ेचे
सहकारी संस्ेचे सभासद अलप व मध्म उतप सभासद असतात.
असतात. गटातील व् ी सभासद
असतात.

उ ेश शेतकऱ्ांनी उतपामदत केलेल्ा सवभासामा ् व् च्ा ग्ाहकांच्ा महताचे संर ण करणे

मालाला रासत मकमत ममळवून घराचा प्र न सोडमवणे त्ांना हा ्ा संस्ेचा मुख् उ ेश
देणे हा संस्ेचा मुख् उ ेश वाजवी मकमतीत घरे उपलबध असतो.
असतो. क न देणे हा ्ा संस्ेचा
उ ेश असतो.
स्ापना मवपणन सहकारी संस्ा शहरी गहमनमाभाण सहकारी संस्ा शहरी व ग्ामीण अशा दो ही
व ग्ामीण भागात स्ापन केल्ा शहरी व मनमशहरी भागात भागात ग्ाहक संस्ा स्ापन
जातात. स्ापन केल्ा जातात. केल्ा जातात.

५ का् मालाचे एकत्रीकरण, प्रतवारी, सभासदांना राहण्ासाठी वसतूंच्ा मकमतीत स्रता,

प्रमाणीकरण, बांधणी, वाहतूक घरे उपलबध क न देणे हे म ेदारीस आळा, अमनष्
व्वस्ा करणे, शेतमालाची गहमनमाभाण सहकारी संस्ेचे प्र्ांचे उच्चाटन, ग्ाहकांच्ा
खरेदी मव ी करणे, ्ोग् मकमत का्भा आहे. महतांचे सरं ण क न दनंमदन
ममळवून देणे. इ. का् करतात. जीवनाव ्क वसतूंचा पुरवठा
करणे इ. का् करतात.

118
 . सारांश

जीवनाव ्क दजदार वसतू व सेवा रासत दराने उपलबध करुन देण्ासाठी सवेच ेने स्ापन केलेली संस्ा महणजे
प्रा्ममक ग्ाहक सहकारी संस्ा हो्. सन १९०५ मध्े पमहले ग्ाहक सहकारी भांडार चे ्े्े सुरु झाले. ग्ाहक सहकारी
संस्ा सभासदांना मनभळ माल वाजवी मकमतीत उपलबध करुन देतात.
ग्ाहकांनी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन लोकशाही प तीने सहकारी ततवावर आपल्ा आम्भाक महतसबंधाचे सरं ण
करण्ासाठी एकत्र ्ेवून स्ापन केलेली संस्ा महणजे ग्ाहक सहकारी संस्ा हो्.
व्ाख्ा - ग्ाहकांनी आपल्ा गरजा भागमवण्ासाठी उपभोग् वसतू व सेवा ममळमवण्ासाठी सवेच ेने स्ापन
केलेले संघटन महणजे ग्ाहक सहकारी संस्ा हो्.
q ग
१ स्ापना
२ ग्ाहकांची सवेच ा संघटना
रोखीने व्वहार
ग्ाहकांना मनभळ व दजदार वसतूंचा पुरवठा
५ लोकशाही प तीने कारभार
६ नरेखोरीला आळा
७ राहणीमानात सुधारणा
८ रासत मकमत
९ संघटनातमक सरंचना
१० उतपादकांकडन मालाची खरेदी
q का -
१ ग्ाहकांचे महत जोपासणे
२ जीवनाव ्क वसतूंचे उतपादन
अमनष् व्ापारी प्र्ांचे उच्चाटन
मनभळ व दजदार मालाचा पुरवठा
५ उमचत व्ापारी प्र्ांची जोपासना
६ मध्स्ांचे उच्चाटन
७ म ेदारीला आळा
८ मकमत पातळीत स्रता
९ सभासद मश ण
१० शासनाचे प्रमतमनधीतव करणे

q कार
१ प्रा्ममक ग्ाहक सहकारी संस्ा
२ सुपरबाजार
मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडारे
119
 . ा ा सं ा
स र ा ार
मवमवध प्रकारच्ा वसतूंची मव ी एकाच ताखाली केली जाते, महणून त्ांना ‘मवभागी् भांडार’ ‘सुपर बाजार’ असे
महणतात.

ग ा् ाहक सहकारी ां ार
शाळा, महामवद्ाल्े व मवद्ापीठ पातळीवर मवद्ा ्ानी एकमत्रत ्ेऊन सहकारी तत्वावर स्ापन केलेल्ा संस्ेस
‘मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार’ असे महणतात.

. ा ा

) ा ी गद ा ा ा ्धू ग ा ग ग ्धा हा ग हा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ा दजदार वसतूंचा पुरवठा ----- मकमतीला करतात.
अ) वाजवी ब) अमधक क) अवाजवी
२) ग्ाहक सहकारी संस्ा ----- कडन वसतूंची खरेदी करतात.
अ) मकरकोळ मव ते े ब) उतपादक क) घाऊक मव ेते
) राष्ट्री् ग्ाहक मदन ----- ्ा मदवशी साजरा केला जातो.
अ) ५ जून ब) २६ जानेवारी क) २ मडसेंबर
) जगातील पमहली ग्ाहक सहकारी संस्ा ----- ्ा देशात सुरु झाली.
अ) इंगलंड ब) जमभानी क) भारत
५) जगातील पमहली ग्ाहक सहकारी संस्ा ----- साली स्ापन झाली.
अ) १८ ब) १९०५ क) १९२०
६) ग्ाहक सहकारी संस्ा ग्ाहकांना ----- वसतूंचा पुरवठा करतात.
अ) चनीच्ा ब) जीवनाव ्क क) भेसळ्ु
७) ग्ाहक सहकारी संस्ांमुळे वसतू मवतरणाच्ा साखळीतील ----- उच्चाटन होते.
अ) उतपादकांचे ब) ग्ाहकांचे क) मध्स्ांचे
८) जगातील पमहले ग्ाहक भांडार ----- हे हो्.
अ) र डेल पा्ोमनअसभा ब) जनता बाजार क) मुंब बाजार

120
) ग ा ा
ि ि
अ) भारतातील पमहला सुपर बाजार १) २ मडसेंबर
ब) राष्ट्री् ग्ाहक मदन २) मदल्ी
क) मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार ) ५ जून
ड) ग्ाहक सहकारी संस्ा ) मुंब
५) नोकरदारांसाठी भांडार
६) ग्ाहकांचे संर ण
७) ग्ाहकांचे शोरण
८) शाळा महामवद्ाल्ीन मवद्ा्गी

क) ा ी ग ्धा ांसा ी क द दस ूह ग हा
१) मवमभ प्रकारच्ा सवभा वसतू एकाच भांडारात उपलबध करुन देणारी संस्ा
२) मवद्ा ्ानी एकत्र ्ेऊन सहकारी ततवावर सुरु केलेले भांडार
) ग्ाहकांनी परसपरांच्ा महतर णासाठी सवेच ेने एकत्र ्ेऊन सहकारी ततवानुसार स्ापन केलेली संस्ा
) ग्ाहकांना वाजवी दरात वसतू व सेवा पुरमवणारी संस्ा
५) सन १८ मध्े इंगलंडमधील मवणकरांनी एकत्र ्ेऊन स्ापन केलेली ग्ाहक सहकारी संस्ा

) ा ी ग ्धा ूक गक ा र र त ग हा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ा ्ा ग्ाहक महत र णासाठी स्ापन झालेल्ा असतात.
२) ग्ाहक सहकारी संस्ांमुळे ग्ाहकांचे शोरण ्ांबते.
) मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार व्ापारी स्ापन करतात.
) ग्ाहक सहकारी संस्ेतून पुरमवल्ा जाणाऱ्ा वसतूंच्ा मकमती जासत असतात.
५) ग्ाहक सहकारी संस्ांचा मुख् हेतू जासतीत जासत नरा ममळमवणे हा असतो.
६) जगातील पमहली ग्ाहक सहकारी संस्ा अमे रकेत स्ापन झाली.
७) ग्ाहक सहकारी संस्ेमुळे मनभळ व दजदार मालाचा पुरवठा होतो.

) ा ी ग ्धा ूण करा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ेमुळे ............... चे उच्चाटन होते.
२) ग्ाहक सहकारी संस्ा ग्ाहकांना ........... वसतूचा पुरवठा करतात.
) जगातील पमहली ग्ाहक सहकारी संस्ा ............ ्ा देशात सु झाली.
) ग्ाहक सहकारी संस्ा दजदार वसतूचा पुरवठा .......... मकमतीला करतात.
५) जागमतक सहकारी चळवळीचा उगम ........... संस्ेच्ा स्ापनेतून झाला.
६) ग्ाहक सहकारी संस्ा ............ कडन वसतूची खरेदी करतात.
121
 ) ूक ा ग ा

१) सुपर बाजार
२) शाळा व महामवद्ाल्ीन मवद्ा्गी
) ग्ाहक सहकारी संस्ा
) राष्ट्री् ग्ाहक मदन
५) पमहले ग्ाहक भांडार स्ापना
६) जागमतक ग्ाहक मदन

१५ माचभा, २० स टेंबर १९०५, मदल्ी, मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार, ग्ाहकांचे संर ण, २ मडसेंबर,
१९८६, गहमनमाभाण सहकारी संस्ा

ि) का ा ात तर ग हा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ा महणजे का्
२) मध्स्ांकडन ग्ाहकांचे शोरण कशाप्रकारे होते
) ग्ाहक सहकारी संस्ाचे प्रकार कोणते
) मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार महणजे का्
५) ग्ाहक सहकारी संस्ांची संघी् रचना कशी असते
ह) ा ी ा ांती ्ध र त द दु सत क ा हा ग हा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ा ग्ाहकांना चनीच्ा वसतूचा पुरवठा करतात.
२) ग्ाहक सहकारी संस्ांमुळे वसतु मवतरणाच्ा साखळीतील उतपादकांचे उच्चाटन होते.
) ग्ाहक सहकारी संस्ा नरा ममळमवण्ाच्ा उ ेशाने स्ापन झालेल्ा असतात.
) ग्ाहक सहकारी संस्ांमुळे मालाची मव ी केवळ उधारीनेच केली जाते.
५) एकाच ताखाली अनेक मवभाग असलेली मोठी भांडारे महणजे पतपुरवठा संस्ा हो्.
६) जगातील पमहली ग्ाहक सहकारी संस्ा भारत ्ा देशात सु झाली.
७) राष्ट्री् ग्ाहक मदन १ जून ्ा मदवशी साजरा केला जातो.
) ि ात सणारा द ्धा
१) अ) प्रा्ममक सहकारी ग्ाहक संस्ा ब) मध्वतगी ग्ाहक भांडारे
क) गहमनमाभाण आमण नागरी मवकास महामंडळ ड) मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार
२) अ) २० स टेंबर ब) २ मडसेंबर
क) २ टोबर ड) १५ माचभा
ा ी सं ा स करा
१) सुपर बाजार
122
२) मवद्ा्गी ग्ाहक सहकारी भांडार
) प्रा्ममक ग्ाहक सहकारी संस्ा
स त ग हा. ा र ्धा रत
१) ‘‘ग्ाहक सहकारी भांडार - एक आदशभा व्वहार’’ ्ावर तुमचे मत मलहा.
२) वसतू मवतरणातील मध्स्ांच्ा अमनष् व्ापारी प्र्ांबाबत आपले मत मलहा.
) ‘ग्ाहक हा बाजारपेठेचा राजा असतो’, ्ावर तुमचे मत न दवा.
रक स करा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ा आमण मवपणन सहकारी संस्ा
२) सेवा सहकारी संस्ा आमण ग्ाहक सहकारी संस्ा
) ग्ाहक सहकारी संस्ा आमण पतपुरवठा सहकारी संस्ा
) ग्ाहक सहकारी संस्ा आमण प्रम ्ा सहकारी संस्ा
५) गहमनमाभाण सहकारी संस्ा आमण ग्ाहक सहकारी संस्ा
ी ा ग हा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ेचे प्रकार
२) ग्ाहक सहकारी संस्ा
) ग्ाहक सहकारी संस्ेची वमश े
कारण ा
१) वसतू मवतरण व्वस्ेत ग्ाहक सहकारी संस्ा महतवाची भूममका पार पाडतात.
२) ग्ाहक सहकारी संस्ा रासत मकमतीला वसतूचा पुरवठा करतात.
) ग्ाहक सहकारी संस्ेमुळे ग्ाहकांचे शोरण ्ांबते.
) ग्ाहकांच्ा महत र णासाठी ग्ाहक सहकारी संस्ा स्ापन झालेल्ा आहेत.
५) ग्ाहक सहकारी संस्ांकडन वसतू मव ी व्वहारातील मध्स्ांचे उच्चाटन होते.

ा ी ां ी ् ात तर ग हा
१) ग्ाहक सहकारी संस्ाची वमश े मलहा.
२) ग्ाहक सहकारी संस्ेचा अ्भा व व्ाख्ा मलहा.
) ग्ाहक सहकारी संस्ेची का् मलहा.

गद तरी
१) ग्ाहक सहकारी संस्ा महणजे का् ग्ाहक सहकारी संस्ेची का् समवसतर मलहा.
२) ग्ाहक सहकारी संस्ेची व्ाख्ा मल न वमश े समवसतर सपष् करा.

123
 संद सू ी
लेखकांनी पा घटकांचे लेखन करतांना वापरलेली संदभभा सूची
१) महाराष्ट्र राज् माध्ममक व उच्च माध्ममक मश ण मंडळ पुणे - प्र्मावतती २००९
इ्तता ११ वी सहकार
) महाराष्ट्र राज् माध्ममक व उच्च माध्ममक मश ण मंडळ पुणे - प्र्मावतती २०१
इ्तता ११ वी सहकार
) महाराष्ट्र राज् माध्ममक व उच्च माध्ममक मश ण मंडळ पुणे - प्र्मावतती २०१
इ्तता १२ वी सहकार
) महाराष्ट्र राज् माध्ममक व उच्च माध्ममक मश ण मंडळ पुणे - प्र्मावतती २०१
इ्तता १२ वी वामणज् संघटन आमण व्वस्ापन
५) महाराष्ट्र सहकारी संस्ा अमधमन्म, १९६०
६) महाराष्ट्र सहकारी संस्ा (सुधा रत) अमधमन्म, २०१
७) कपनी का्दा २०१

ABBREVIATIONS
- - .
- - M .
- .
- .
- B .
- - B .
- - .
- - M .
- D - B .
- L .
- M L .
- N - .
- A M U L .
- U D .
- D .
- - A .
- M - M

- N B A D .
- N - .
- N - D .
- N D D B .

124