El Filibusterismo Buod - kabanata 1-39

EL FILIBUSTERISMO
-ANG BUOD NG BAWAT KABANATA (1-39)
-MGA TULONG SA PAG-AARAL
-MGA TANONG AT SAGOT

Ang nobelang “El Filibusterismo” ay isinulat ng ating magiting na bayaning si

Dr. Jose Rizal na buong pusong inalay sa tatlong paring martir, na lalong
kilala sa bansag na GOMBURZA - Gomez, Burgos, Zamora.

Tulad ng “Noli Me Tangere”, ang may-akda ay dumanas ng hirap habang

isinusulat ito. Sinimulan niyang isulat ito sa London, Inglatera noong 1890
at ang malaking bahagi nito ay naisulat niya sa Bruselas, Belgica. Natapos
ang kanyang akda noong Marso 29, 1891. Isang Nagngangalang Valentin Viola na
isa niyang kaibigan ang nagpahiram ng pera sa kanya upang maipalimbag ang
aklat noong Setyembre 22, 1891.
Ang nasabing nobela ay pampulitika na nagpapadama, nagpapahiwatig at
nagpapagising pang lalo sa maalab na hangaring makapagtamo ng tunay na
kalayaan at karapatan ang bayan.

Mga Tauhan:

Simoun-Ang mapagpanggap na mag-aalahas na nakasalaming may kulay

Isagani-Ang makatang kasintahan ni PaulitaBasilio-Ang mag-aaral ng medisina at kasintahan ni

Juli

Kabesang Tales-Ang naghahangad ng karapatan sa pagmamay- ari ng lupang sinasaka na

inaangkin ng mga prayle

Tandang Selo-Ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyang sariling apo

Ginoong Pasta-Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning legal

Ben zayb- Ang mamamahayag sa pahayagan

Placido Penitente-Ang mag-aaral na nawalan ng ganang mag-aral sanhi ng suliraning

pampaaralan

Padre Camorra-Ang mukhang artilyerong pari

Padre Fernandez-Ang paring Dominikong may malayang paninindigan

Padre Florentino-Ang amain ni Isagani

Don Custodio-Ang kilala sa tawag na Buena Tinta

Padre Irene-Ang kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastila

Juanito Pelaez-Ang mag-aaral na kinagigiliwan ng mga propesor; nabibilang sa kilalang angkang

may dugong Kastila

Makaraig-Ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng

Akademya ng Wikang Kastila ngunit biglang nawala sa oras ng kagipitan.
Sandoval-Ang kawaning Kastila na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban ng mga mag-aaral

Donya Victorina-Ang mapagpanggap na isang Europea ngunit isa namang Pilipina; tiyahin ni
Paulita

Paulita Gomez-Kasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito Pelaez

Quiroga-Isang mangangalakal na Intsik na nais magkaroon ng konsulado sa Pilipinas

Juli-Anak ni Kabesang Tales at katipan naman ni Basilio

Hermana Bali-Naghimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre Camorra

Hermana Penchang-Ang mayaman at madasaling babae na pinaglilingkuran ni Juli

Ginoong Leeds-Ang misteryosong Amerikanong nagtatanghal sa perya

Imuthis-Ang mahiwagang ulo sa palabas ni G. Leeds

Kabanata I
Sa Ibabaw ng Kubyerta
Buod
Umaga ng Disyembre. Sa Ilog Pasig ay sumasalunga ang Bapor Tabo. Lulan nito sa kubyerta
sina Don Custodio, Ben Zayb, P. Irene, P. Salvi, Donya Victorina, Kap. Heneral at Simoun.
Napag-usapan ang pagpapalalim ng ilog Pasig. Mungkahi ni Don Custodio: mag-alaga ng itik.
Ani Simoun namang kilalang tagapayo ng Kap. Heneral: Gumawa ng tuwid na kanal na mag-
uugnay sa lawa ng Laguna at sa look ng Maynila. Nagkasagutan sila ni Don Custodio at ng ilang
pari. Ayaw ni Donya Victorina na matuloy ang pag-aalaga ng pato dahil darami ang balot na
pinandidirihan niya.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Ang ibabaw ng kubyerta ng bapor ay para sa matataas na uri ng tao, karaniwa’y Kastila.
2. Ang Noli ay nagtapos sa buwan ng Disyembre; ang Fili ay dito nagsimula. Ngunit ang
Disyembre sa Noli at ang Fili ay may 13 taong nakapagitan.
3. Si Don Custodio ay tanungan at tagapayo ng mga taong pamahalaan. Si Ben Zayb (Ibanez) ay
isang mamahayag.
4. Ang tabo ay isang katutubong batalan. Ang tabo sa kasalukuyan ay karaniwang latang
pinagbasyuhan ng gatas, kape o ano man. Mula sa abang bataan hanggang sa makabagong
banyong may gripo at dutsa sa Pilipinas ay may tabo. Noon ang tabo ay karaniwang pang-ilalim
na bahagi ng bao ng niyog.

Mga Tanong at Sagot

1. Paano pinaghahambing ni Rizal ang Bapor Tabo at ang Pamahalaan?

Tugon
a. Sa pagkakaroon ng 2 lugal ng tao sa kubyerta at sa ilalim ng kubyerta, tulad ng paglalagay ng
pamahalaan na may mga taong mataas ang uri, tulad ng mga Kastila, mayayaman at prayle: at
mga abang mamamayang tulad ng mga mestiso at indiyo.
b. Sa mabagal nguni’t mapagmalaking palakad tulad ng pamahalaan na halos hindi nakausad sa
may 300 taong pamumuno sa Pilipinas.
c. Sa pagkulapol na pinturang puti - nagpapanggap na malinis at marangal ngunit’t makikita ang
mga dumi sa likod ng pinta tulad ng mga walang katarungang pagpatay at pagbilanggo, ng mga
kabulukan, katiwalian at iba pa sa pamahalaan at simbahan.
d. Sa bilog na anyo ng bapor - nagpapakilalang ang pamahalaan ay walang malinaw na
kaanyuan; walang plano ng pagiging unahan, hulihan, tagiliran na tulad ng pamahala noon na
walang yaring plano ng pagpapalakad.
e. Sa paggamit ng makina at tikin tulad ng pamahalaan, may namamahalang sibil, tulad ng Kap.
Heneral at iba pang taong pamahalaan at ang prailesya o mga kura. Noon ay may union of
church and state o pagiging magkatulong ng pamahalang sibil at ng simbahan sa pagpapalakad
ng mga suliraning pampulitika at pangkabuhayan ng bayan. Alin ang makina at alin ang tikin?
Ang makina na siyang tuwirang nagpapatakbo sa bilog na bapor ng pamahalaan, bilog sapagkat
walang plano at di alam kung saan ang patungo at saan ang pabalik, ay siyang pamahalaang sibil,
samantalang ang mga tikin ay siyang mga kura na nagsasabi kung saan dapat patungo ang bapor
ng pamahalaan. (Dapat mabatid kung ano ang tikin.)
2. Bakit inis na inis si Donya Victorina?
Tugon
Iniwasan siya ng mga lalaki sa itaas ng kubyerta.
3. Anu-ano ang ibubuti ng malalim na kanal na mag-uugnay sa lawa ng Laguna at look ng
Maynila ayon kay Simoun?
Tugon
a. Makapagtitipid ng lupa. Ang liku-likong Ilog Pasig ay mahalinhan ng tuwid na kanal.
b. Iikli ang paglalakbay; uunlad ang negosyo.
k. Maiiwasan ang mga putik at burak sa mga pampangin ng Ilog Pasig.
d. Giginhawa ang paglalakbay.4. Anu ano ang tutol dito ni Don Custudio?
Tugon
a. Malaki ang gugulin
b. Maraming bayan ang kakailanganing sirain
k. Walang ibabayad sa mga manggagawa
5. Anu-ano ang tugon ni Simoun dito?
Tugon
a. Kung maraming bayan ang kailangang mawasak, sirain ito.
b. Kung walang ibabayad sa gagawa, gumamit ng mga bilanggo.
k. Kungdi sapat ang mga bilanggo pagawain ng walang bayad ang taong-bayan na magdadala ng
sariling pagkain at kasangkapan. Sa ganito raw paraan natayo ang piramide sa Ehito at koliseo Sa
Roma na hinahangaan ngayon kaugnay ng pangalan ng mga paraon at mga pinuno ng Roma
gayong limot na natin ang libu-libong nagamatay na mangagawa roon. Ang mga patay ay patay
na ang tanging malakas ang binibigyang katwiran at panahon;
d. At di raw maghihimagsik ang bayan tulad ng mga Ehipsio.
6. Dahil sa mga panukala ni Simoun at kanyang tandisang patutsada kay P. Sibyla at Don
Custodio, ano ang naging palagay sa kanya ng nasa itaas ng kubyerta?
Tugon
a. Siya ay isang mulatong (mestisong) Amerikano.
b. Mestisong taga-India at Ingles naman daw.
7. Bakit nangigilag ang mga prayle at sina Don Custodio kay Simoun?
Tugon
Ito’y kaibigan ng Kapitan Heneral, doon pa sa Habana, Kuba.

Dagdag na mga Tanong at Puna

1. Mararahas ang mga balak ni Simoun. Lahat ay makakapagpahirap sa mga mamamayan.
2. Si Don Custodio ang ipinalalagay na pinakamatalinong tagapayo ng mga puno sa Pilipinas.
3. Si Padre Sibyla ay pangalawang rektor ng UST.

Kabanata II
Sa Ilalim ng Kubyerta
Buod
Tinungo ni Simoun ang ibaba ng kubyerta. Masikip sa pasahero ang ilalim ng kubyerta. Naroon
ang dalawang (2) estudyate na pinakukundanganan ng iba-si Basilio na nag-aaral ng medisina at
mahusay ng manggamot at isang katatapos pa lamang sa Ateneo, isang makata, si Isagani.
Kausap sila Kap. Basilio. Napag-usapan si Kap. Tiyago. Pinauwi raw siya, ani na naging
tagapayo ng kapitan nitong mga huling araw. Napaling ang usapan sa paaralang balak ng mga
estudyante ukol sa pagtuturo ng mga Kastila. Hindi raw ito magtatagumpay ayon kay Kap.
Basilio. Magtatagumpay, ayon sa dalawang binata. Lumayo ang matandang Basilio. Napag-
usapan si Paulita Gomez, ang kasintahan ni Isagani at tukod ng ganda, mayaman at may pinag-
aralan kaya nga lamang ay tiya si Donya Victorina. Ipinahahanap ni Donya Victorina kay Isagani
ang asawa , si De Espadaña, na sa bahay pa ni Padre Florentino, amain ng binata, nagtatago.
Dumating si Simoun at kinausap ng magkabigan. Ipinakilala ni Basilio kay Simoun si Isagani.
Sinabi ni Simoun na di niya nadadalaw ang lalawigan nina Basilio sapagka’t ang lalawigan nina
Basilio sapagka’t ang lalawigang ito’y mahirap at di makabibili ng alahas. Matigas na tumutol Si
Isagani at anya: Hindi kami namimili ng alahas dahil di namin kailangan. Napangiti si Simoun.
Nasabi raw niyang dukha ang lalawigan, dahil ang mga pari sa simbahan ay Pilipino.
Nag-anyaya si Simoun sa pag-inom ng serbesa. Tumanggi ang dalawa. Ayon kay Simoun, Sinabi
ni Padre Camorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil pala-inom ng tubig at di ng serbesa.
Mabilis na tumugon si Basilio; Sabihin ninyo kay Padre Camorra na kung siya ay iinom ng tubig
sa halip ng serbesa, marahil ay mawawala ang sanhi ng mga usap-usapan. At dagdag ni Isagani:
lumuluhod sa alak at sa serbesa na pumapatay ng apoy; na kapag pinainit ay sumusulak;
nagiging malawak na dagatan at gumugunaw ng santinakpan. Hindi niya pinakinggan ang
pagsingkil ni Basilio.
Itinanong ni Simoun kung ano ang itutugon niya sakaling itanong ni Padre Camorra kung kailan
magiging sulak at malawak na karagatan ang tubig. Tugon ni Isagani: Kapag pinainit ng apoy; sa
sandaling ang mumunting ilog na watak-watak ay magkakasamasama sa kailalimang hinuhukay
ng tao. Binigkas ni Basilio ang isang tula ni Isagani na rin ukol sa pagtutulong ng apoy at tubig
sa pagpapatakbo sa makina (steam engine). Pangarap daw ayon kay Simoun dahil ang makina ay
hahanapin pa.
Nang umalis si Simoun saka lamang nakilala nang lubusan ni Isagani ang mag-aalahas na
tinawag na Kardinal Moreno. May dumating na utusan. Ipinatawag ni Padre Florentino ang
pamangkin. Nguni’t nakita ng kapitan si Padre Florentino at ito’y inanyayahang pumanhik sa
ibabaw ng kubyerta.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Bakit kalakaran sa matanda, tulad ni Kap. Basilio na nakatatagpo ng balakid sa lahat ng dako
samantalamg ang kabataan ay masigasig sa mga balak, tulad nina Isagani?
Tugon
Marami nang kabiguang naranasan ang matatanda kabiguan sa sarili nilang mga pangarap at
balak noong kanilang kabataan samantalang ang mga bata ay may maapoy pang damdamin na
gatong sa kanilang mga balak at adhikain. Di pa sila nakararanas ng maraming kabiguan. Dahil
dito, kahit papaano, ang daigdig ay sumusulong, umuunlad.
2. Bakit nangiti si Simoun nang matigas tumugon si Isagani na kaya di namimili ng alahas ang
kanyang mga kababayan ay dahil hindi nila ito kailangan?
Tugon
Kung ang ngiting iyon ay palibak o patuya, iyon ay dahil alam ni Simoun na di totoo. Mahiligin
sa alahas ang mga Pilipino. Kung iyon ay ngiti ng kasiyahan ay masasabi nating dahil sa nakita
ni Simoun kay Isagani ang isang katangiang hinahangaan niya at hinahanap lalaking matapang at
nakikipaglaban para sa karangalan ng bayan.
3. Ano ang palatandaan ni Simoun sa pagiging dukha ng isang bayan noon?
Tugon
Ang pari sa bayan. Pag Pilipino, dukha ang paroko; pag Kastila naman mayaman. Kung
pagsisimula pa lamang ang isang paroko di pa malakas ang kita, Pilipino ang inilalagay dito;
pag-umunlad na ito, pinapasok na ng mga prayleng Kastila.
Tugon
Na kung si Padre Camorra at mga kasama nitong kastila ay nagbabawas sa pag-inom ng alak,
titino sila ng kaunti at ang mga alingasngas nila, lalo na sa kababaihan, ay mabanawasan kundi
man maalis. (Ito kaya ay di tuwirang pangagaral ni Rizal ukol sa alak?)

ilog?
4. Totoo ba ang sabi ni Padre Camorra na kaya tamad ang mga Pilipino ay dahil hindi ito
nagsisiinom ng serbesa?
Tugon
Hindi. Ito’y totoo para sa bayang malalamig nguni’t di sa Pilipinas na totoo nang mainit
kadalasan ang panahon. Tingnan ang palainom ng tuba. Pagkainom ano? Bulagta!
5. Ano ang tugon ni Isagani kay Simoun?
6. Ano ang ibig sabihin ni Isagani sa pagiging sulak ng tubig? sa mumunti at watak-watak na
Tugon
Ang sulak (steam) ay pag-init at pagkulo ng malamig at matimping damdamin ng mga Pilipino;
pagsulak, himagsik! Ang mumunti at watak-watak na ilog ay ang kawalang-kaisahan ng
damdaming Pilipino na may matinding gawi ng pag tatangi-tangi (regionalism). Kung ang mga
puta-putaking himagsikan lamang sa Pilipinas na mula kay Lapu-lapu hanggang kaina Diego
Silang ay walang tigil nang pagsiklab, ay naging parang ilog na nauwi sa iisang dagat o
nagkaisa-isa at nagkasabay-sabay sa isang pamumuno, matagal na sanang gininaw ng dagat ng
tubig na ito ang Moong ng Kastila sa Pilipinas.
7. Ano ang diwa ng tula ni Isagani na bibigkas ni Basilio?
Tugon
Pagtutulugan ng tubig at ng apoy sa isang makina (steam engine). Pagtutulungan ng Pilipino at
Kastila sa mahusay na sistema ng pamamahala.
8. Bakit pangarap lamang daw ito ayon kay Simoun?
Tugon
Hahanapin pa raw ang makina. Ibig sabihin may apoy nga at may tubig nguni’t walang makina.
Walang makikitang pag-asa si Simoun sa pagkakasundo ng mga Pilipino at Kastila.
9. Paano nagkakilala sina Simoun at Basilio?
Tugon
Sa bahay ni Kapitan Tiyago ay isa sa madalas dumalaw si Simoun na pinaghihinalaan ng lahat,
pati si Basilio, na isang naghahangad makamana sa yaman ng Kapitan.

Kabanata III
Ang mga Alamat
Buod
Dinatnan ni Padre Florentino na nagtatawanan na ang nangasa kubyerta. Nagdaraingan ang mga
prayle sa pagkamulat ng mga Pilipino at pag-uusig sa mga bayarin sa simbahan. Dumating si
Simoun. Sayang daw at di nakita ni Simoun ang mga dinaanan ng bapor. Kung wala raw alamat
ay walang kuwenta sa kanya ang alinmang pook ayon kay Simoun. Isinalaysay ng kapitan ang
alamat ng Malapad-na-bato. Ito raw ay banal sa mga katutubo noong una bilang tahanan ng mga
espiritu. Nang panahanan daw ng mga tulisan ay nawala ang takot sa espiritu, nasalin sa mga
tulisan.
Sinabi ng Kapitan na may isa pang alamat na ukol kay Donya Geronima. Si Padre Florentino ang
nahingang magkuwento. May magkasintahan daw sa Espanya. Naging arsobispo sa Maynila ang
lalaki. Nagbabalatkayo ang babae. Naparito at hinihiling sa arsobispo na sundin nito ang
pangako pakasal sila. Iba ang naisip ng arsobispo. Itinira ang babae sa isang yungib na malapit sa
Ilog Pasig.
Nagandahan si Ben Zayb sa alamat. Nainggit si Donya Victorina na ibig ding manirahan sa
kuweba. Tinanong ni Simoun si Padre Salvi. Sa inyong palagay, hindi ba higit na mainam ay
ilagay sa isang beateryo tulad ni Sta. Clara? Hindi raw siya makakahatol sa mga ginawa ng isang
arsobispo, ayon kay padre Salvi. At upang mabago ang paksa ay isinalaysay ang alamat ni San
Nicolas na nagligtas sa isang Intsik sa pagkamatay sa mga buwayang naging bato nang dasalan
ng intsik ang santo.
Nang datnan nila ang lawa ay nagtanong si Ben Zayb sa Kapitan kung saan sa lawa napatay ang
isang Guevarra, Navarra o Ibarra.
Itinuro ng Kapitan. Naghanap si Donya Victorina ng bakas ng pagkamatay ng tubig
labingtatalong taon matapos mangyari iyon. Nakasama raw ng ama ang bangkay ng anak, ani
Padre Sibyla. Iyon daw ang pinakamurang libing, ayon kay Ben Zayb. Nagtawanan ng iba! Si
Simoun ay namumutla at walang kibo. Ipinalagay ng Kapitan na si Simoun ay nahilo dahil sa
paglalakabay.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Dito’y makikitang naalis ang paniwala ng ating mga nuno sa mga espiritu at pamahiing lalo
Pang nakaiinis ang pangrelihiyon.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nauwi sa mga alamat ang usapan sa ibabaw ng kubyerta?
Tugon
Binatak dito ni Simoun ang alamat sa Ilog Pasig at isa ang inaasahan niyang mapag-uusapan ang
kay Donya Geronima na siya niyang magagamit sa pagbabawas ng kulo sa kanyang dibdib laban
sa nagbabanal-banalang si Padre Salvi na batid ni Ibarra ay lumalapastangan sa kapurihan ni
Maria Clara sa kumbento ng Sta. Clara.
2. Ano ang pagkakahawig ng alamat ng Malapad-na-Bato sa kasaysayan ng Pilipinas?
Tugon
Noong una ang Malapad-na-Bato ay pinaniniwalaang lugal ng mga espiritu at maligno, isang
pugad ng pamahiin. Gayon din ang Pilipinas na noong bago dumating ang mga Kastila ay
pinamamayanihan ng mga pamahiin Kapre, tiyanak, tikbalang aswang, at iba pa. Nang ang
Malapad-na-Bato ay pagtaguan ng mga tulisan, nabatid ng mga tao na walang katotohanan ang
masasamang espiritu sapagka’t walang nangyaring sa mga tulisan. Mga tulisan naman na
nanghaharang at pumapatay sa mga napapadpad sa Malapad-na-Bato ang pinagkakatakutan ng
mga taong namamangka sa Ilog. Ang Pilipinas sa tulong ng Kristiyanismo, ay di na naniniwala
sa mga espiritu at pamahiin na pinatunayan ng mga prayleng Kastila’y walang katotohanan.
Sila’y tulisang Kastila naman natatakot ngayon.

Kabanata IV
Kabesang Tales
Buod
Si Tandang Selong umampon kay Basilio sa gubat ay matanda na. Ang ama ng dalagang si
Lucia, si Kabesang Tales, na anak ni Tandang Selo, ay isa nang kabesa de baranggay. Yumaman
ito dahil sa tiyaga. Nakisama muna sa isang namumuhunan sa bukid. Nang makaipon ng kaunti
ay naghawaan ng gubat na nang ipagtanong niya ay walang may-ari, ar ginawa niyang tubuhan.
Inisip niyang pag-aralin na sa kolehiyo si Huli upang mapantay kay Basilio na kasintahn nito.
Nang ang bukid ay umunlad ito ay inangkin ng mga prayle. Pinabuwis si Kabesang Tales.
Tinaasan nang tinaasan ang pabuwis. Di na nakaya ni Kabesang Tales. Nakipag-asunto sa mga
prayle.
Matigas ang sabi ni Kabesang Tales. Ipinakita ng mga prayle ang kanilang titulo sa lupa. Wala.
Naging kawali si Tano. Di ibinayad ng kapalit ang anak. Anya: Binungkal ko’t tinamnan ang
lupang ito, namatay at nalibing dito ang aking asawa’t anak na dalaga {si Lucia} sa pagtulong sa
akin kaya’t di ko maibibigay ang lupang ito kundi sa sino mang didilig muna rito ng kanyang
dugo at maglilibing muna ng kanyang asawa’t mga anak. At anya pa rin ukol sa pagiging kawal
ni Tano, ako’y bumabayad sa abogado. Kung mananalo ako sa asunto ay alam ko na ang aking
gagawin upang siya’y mapabalik; nguni’t kung ako’y matalo, di ko na kailangan ang anak.
Tinanuran ni Kabesang Tales ang kanyang bukid. Lagi siyang may pasang baril. Di makapasok
doon ang sino man dahil balita si Kabesang Tales sa pagbaril. Nagdala siya ng gulok. Balita sa
arnis ang kabesa. Ipinagbawal ang gulok. Nagdala siya ng palakol. Si Kabesang Tales ay
nahulog sa kamay ng mga tulisan at ipinatubos. Isinanla ni Huli ang kanyang mga hiyas liban sa
isang locket o agnos na bigay sa kanya ni Basilio. Hindi rin nakasapat ang panubos. Ipinasyang
mangutang kay Hermana Penchang at maglingkod dito bilang utusan. Noon ay bisperas ng
Pasko. Kinabukasan. Araw ng Pasko ay maglilingkod na siyang alila. Masalimuot ang naging
panaginip ni Huli nang gabing iyon.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Ang agnos ni Huli ay agnos ni Maria Clara na ipinagkaloob sa isang ketongin na napagaling ni
Basilio. Ibinayad ng ketongin kay Basilio ang agnos at ito naman ay inihandog ni Basilio kay
Huli.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit mahirap maging cabeza de barangay noon?
Tugon
Siya ay isa lamang tagapaningil ng buwis at kung may di magbayad ay siya pa ang
nagpapaluwal.
2. Ano ang ibig sabihin ni Kabisang Tales sa magiging lupa rin tayo at hubad tayong talaga nang
ipanganak?
Tugon
Hindi dapat matakot sa kamatayan dahil tayo namang lahat ay mamamatay at ano ang ikatatakot
sa karalitaan ay nagsimula tayo sa kahirapan sa walang damit.
3. Anong batas ang pumanig sa mga paring korporasyon upang makuha ang lupa ni Kab. Tales?
Tugon
Wala kundi ang batas ng pansariling kaligtasan ng mga eskribano at hukom na takot sa
korporasyon ng mga kura. Kaya silang ialis sa tungkulin ng mga prayle. Ang totoo, mabuti ang
mga batas ng mga kastila na dapat ipasunod ngunit pinasasama ito ng mga namamahala. Gayong
walang naipakitang katibayan ang korporasyon, nakuha nilang masaklit ang lupa ni Kabesang
Tales. Isa ito sa mga nakatulong sa katamaran ng mga Plipino. Bakit ka pa magsasakit na
gumawa at umunlad kung ito ay kakamkamin lamang sa iyo pagkatapos?
4. Bakit matagal na di kinausap ni Tandang Selo ang anak ni Kabesa?
Tugon
Dahil pinayagang magkawal si Tano at di ibinayad ng kapalit na maaaring gawin noon. Noon ay
sadyang nangunguha ng kabataang pinagkakawal nguni’t maaaring kumasundo sa isang sadyang
napauupang kapalit at ang isang anak ng maykaya ay maaaring di na magkawal.
5. Bakit sinabi ni Kab. Tales na kung siya’y matatalo sa usapin ay di na niya kailangan ang anak?
Tugon
Kung matatalo siya sa usapin wala na rin siyang maibibigay na kinabukasan sa kanyang anak at
kaya puspusan ang ginagawa niyang paglaban ay sa kapakanan din ni Tano ang kanyang hangad
ito ang magiging tagapagmana ng kanyang lupain.
6. Sa ano inihambing ng ilan si Kab. Tales sa kanyang pakikipag-asunto sa mga prayle?
Tugon
Palayok na bumangga sa kaldero; langggam na kumakagat kahit na siya’y tiirisin
lamang.
7. Bakit kung kailan pa walang makalapit na tulisan sa lupain ng dinukot ng mga tulisan?
Tugon
Noong una’y walang makalapit na tulisan sa lupain ng kabesa dahil sa siya’y may baril noon at
siya’y magaling mamaril. Nang ipagbawal ang baril, nagdala naman siya ng gulok at siya’y
balita sa arnis. Kaya nang palakol na lamang ang dala niya saka siya napangahasang lapitan at
dukutin ng mga tulisan upang ipatubos.
8. Anong ginawa ni Huli ang pinintasan ni Rizal?
Tugon
Ang pag-sa sa mga milagro. Inilagay ni Huli ang perang napagbilhan ng kanyang mga alahas sa
ilailim ng imahen ng Birhen at umaasang iyon ay magiging doble kinabukasan. Sinana’y ng mga
prayle noon ang mga Pilipino sa ganitong pag-asa sa mga milagro upang matuto pang magtiis
ang mga katutubo at iasa ang kanilang bukas sa pagmimilagro ng kanilang mga patrong santo sa
halip na gumawa sila ng mga paraang maaaring sa pag-uusig sa maykapangyarihan ay
humantong sa himagsikan. Ito kaya ang nakatulong sa ating pagpapaubaya ng lahat ky Bathala o
ang kaisipan natin na bahala-na?

Kabanata V
Ang Noche Buena ng Isang Kutsero
Buod
Gabi na’t inilalakad na ang prusisyong pang-noche buena nang dumating si Basilio sa San
Diego. Naabala sila sa daan dahil nalimutan ng kutsero ang sedula nito at ito’y kinakailangang
bugbugin muna ng mga guwardiya sibil.
Idinaan ang imahen ni Metusalem, ang pinaka-matandang taong nabuhay sa mundo. Kasunod na
idinaan ang mga imahen ng tatlong Haring Mago. Nakapagpaalaala kay Sinang ang itim na
Haring Melchor. Itinanong kay Basilio kung nakawala na ang kanang paa ni Bernardo Carpio na
naipit sa kabundukan ng San Mateo. Kasunod sa prusisyon ang mga batang malulngkot sa pag-
ilaw. Si San Jose naman. Kasunod naman ay mga batang may mga parol. Nasa dulo ng prusisyon
ang Birhen.
Natapos ang prusisyon. Napuna ng mga sibil na walang ilaw an parol ng karitela. Pinarusahan uli
ng mga sibil ang kutsroong si Sinong. Naglakad na lamang si Basilio.
Tanging bahay ni Kap. Basilio ang tila masaya sa mga nadaraanan ni Basilio. May mga manok
na pinapatay. Nasilip ni Basilio na ang Kapitan ay nakikipag-usap sa kura, sa alperes, at kay
Simoun.. nagkakaunawaan na tayo, G. Simuon, ani Kapitan Basilio, Tutungo tayo sa Tiani upang
tingnan ang inyong mga alahas. Nagbilin ng isang kairel sa relo ang alperes. Isang pares na
hikaw naman ang ipinakikibili’ ng kura. (Bakit kaya hikaw?)
Nasabi ni Basilio s sarili na si Simuon ay may kasindak-sindak na pagkatao. Ang lahat ay
nakapaghahanap-buhay sa bayang ito maliban sa amin.
Sa bahay ni Kap. Tiyago ay iginagalang si Basilio, lalo na ng matandang utusan, nang makitang
tumistis ng isang maysakit si Basilio na parang walang ano man.
Ibinigay ng mga utusan ang mga ulat. Mga kalabaw na namatay, mga katulong na napipiit at
namatay ang matandang nagtatanod sa gubat. Nanghinayang si Basilio nang mabatid na sa
katandaan namatay ang matanda.. Ibig niyang makatistis ng tao. Ang huling balita’y ukol sa
pagkadukot ng mgs tulisan kay Kab. Tales. Di nakakain ng hapunan si Basilio.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Si Basilio ay katiwala ni Kap. Tiyago.
2. Ang mga pag-aari nina Ibarra ay sinasamsam ng pamahalaan (at ng simbahan) at ipinagbili
ang ilan. Si Kap. Tiyago ang nakabili ng gubat nina Ibarra. Iyonang tinatanuran ng matandang
namatay.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit nasabi ng kutserong si Sinong na noong panahon ng mga santo ay walang guwardiya
sibil?
Tugon
Dahil sa mga pahirap na tinatanggap niya sa mga sibil, nasabi ni Sinong na walang sibil noon
sapagka’t di maaaring tumanda nang gayon si Metusalem at di maaaring maging pari na
papagitna pa sa dalawang haring puti si Melchor na isa sa tatlong Haring Mago. Tiyak daw na
mabibilanggo si Haring Melchor.
2. Bakit naging kapani-paniwala sa mga mangmang na Pilipino noon ang alamat ni Bernardo
Carpio?
Tugon
Ito ay pinalaganap na talaga ng mga Katila. Si Bernardo Carpio ay isang likhang guniguni na
hango sa isang alamat na hiram sa Mehiko, dumating dito bilang tauhan sa isang awit o isang
korido, at sa nilakad-lakad ng mga taon ay ginawang katutubo at kinilalang hari ng mga
mangmang na ring Pilipino. Sinasabing sa pamamagitan ng lalang ng mga kastila ay naipit ng
nag-uumpugang bundok sa Montalban {sa Rizal} si Bernardo Carpio nguni’t unti-unti nang
nakakawala at sa panahon ni Sinong ay kanang paa na lamang ang di naiaalpas. Pagnakawala
raw si Bernardo Carpio ay siya ang mamumuno sa mga Pilipino sa paghihimagsik laban sa mga
Kastila.
Kung isang katutubo o mga kura na rin ang nagsimula ng ganitong alamat ay di natin matiyak
nguni’t ay pinabayaan ng mga Kastila, at tinulungan pang yumabong sa isipan ng mga Pilipino
sa pamamgitan ng mga aral na ang pagtitiis at pagpapakasakit ay nagtatamong kaluwalhatian sa
langit. Dahil sa mga kuwentong tulad nito, nawawala o mababawasan ang paghahangad ng mga
Pilipino na ihanap ng lunas ang kanilang mga kapihan. Hihintayin na lamang nila ang paglaya
nila ang paglaya ni Bernardo Carpio, ng kanilang hari, at saka na sila magbabagon.
Mga Tanong na Maaaring Talakayin
Ang mga sibil ay karaniwang mga Pilipino rin noong panahon ng Hapones, higit daw na
mahigpit magparusa ang mga Pilipinong naglilingkod sa garison kaysa mga Hapones na rin. Ang
mga gerilyo ay gumagamit ng maraming uri ng pagpatay na totoong nakapanghihilakbot. Noong
kalaganapan ng kilusan ng Huk (1946-1956), ang mga pagpapahirap at pagpatay ng Huk at mga
kawal na rin ng pamahalaan ay nakapangingilabot din. Bakit nagkaganito ang mga Pilipino?
Ibatay ang tugon sa mga paglalarawan ng buhay sa Noli at Fili at sa ating mga ulat na
pangkasaysayan. Makakabangon kaya tayo bilang isang lahi?

Kabanata VI
Si Basilio
Buod
Nang tumutunog ang mga batingaw ng noche buena si Basilio ay palihim na nagtungo sa gubat.
Paliit ang buwan. Kaya’t paaninaw na tinungo ni Basilio ang libing ng kanyang ina. Ipinagdasal
ang kaluluwa ng ina at gunita ng nakaraang may 13 taon.
Namatayan ang kanyang ina. May dumating na lalaking sugatan. Pinahakot siya ng kahoy na
ipansusunog sa bangkay ng ina at ng sugatang lalaki. May dumating pang isang lalaki. Tumulong
ito sa pagtatalsakan ng kahoy at paglilibing sa kanyang ina.
Umalis siya sa gubat. Lummuwas ng Maynila. Maysakit at gulanit ang damit. Ninais nang
pasagasa sa mga karuwahe dahil sa hirap at gutom. Natagpuan niya sina Kap. Tiyago na katatpos
dalhin sa beateryo si Maria Clara. Kinuha siyang katulong o utusan. Ping-aral sa Letran. Unang
taon: wala siyang nabibigkas kundi ang pangalan niya at ang salitang adsum o narito po. Minaliit
siya dahil sa luma at gulanit na suot. Gayunman ay lagi siyang nagsasaulo ng leksiyon. At nang
matuos niyang sa tatlo o apat na paraan sa kanyang klase ay may 40 lamang ang nagtatanong di
na sumama ang loob niya. Nang magsulit, natugon niya ang tanong sa kanya at ang marka niya
para sa unang taon ay aprovado. Ang siyam niyang kasamahan sa pagsusulit ay nangag-ulit na
lahat.
Ikatlong taon. Naisipan ng professor na Dominiko ang pagtanong kay Basilio na akala niya’y
tanga upang magpatawa sa klase. Natugon ni Basilio ang tanong. Parang loro siya sa pagsagot.
Noo’y di na tinanong si Basilio. Bakit pa tatanugin ito’y di naman nakapag-papatawa sa klase?
Nawalan ng sigla sa pag-aaral si Basilio. Nguni’t isang professor niya ang nasiyahang
tumanggap ng hamon ng mga kadete sa isang pasyalan at nagyakag ng mga estudyante niya na
inilaban niya sa mga kadete sable laban sa baston. Namayani si Basilio sa labanan. Nakilala ng
professor. Nang magtapos: sobresaliente at may mga medalya pa.
Muhi si Kap. Tiyago sa mga prayle mula nang magmongha si Maria Clara. Pinalipat si Basilio sa
Ateneo Municipal. Malaki ang natutuhan ni Basilio. Nagsulit siya sa pagkabatsilyer.
Ipinagmalaki siya ng kanyang mga profesor. Nakasulit siya at kumuha ng medisina. Pagkatapos,
naging matiyaga at masigasig sa pag-aaral si Basilio. Kaya di pa man nakakatapos ay
nakapanggamot na siya. At huling taon na ng pag-aaral ni Basilio. Pagkatapos niya’y pakaksal na
sila ni Huli.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Totong malaki ang bilang ng mga mag-aaral sa klase noong panahon nina Rizal – 300
hanggang 400 sa isang klase. Paano magiging mabisa ang pagtuturo?
2. Dito’y inilarawan ni Rizal ang higt na kaunlaran ng mga Hesuwita sa Ateneo kaysa mga
Dominiko na siyang halos namamahala sa pagtuturo sa Pilipinas.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit kailangang palihim pa ang pagtungo ni Basilio sa gubat na ari ni Kap. Tiyago?
Tugon
Ayaw na niyang maungkat nino man ang kanyang kahapon. Siya’y pinaghahanap pa rin ng bats
sa likod ng may 13 taon nang nakakalipas. (Alalahaning buhay pa si Padre Salvi na bahagi ng
pamahalaan).
2. Ano ang kapuna-na sa pagkakapagaling ni Basilio sa ketonging nilimusan ni Maria Clara ng
isang agnos na mamahalin?
Tugon
Kahit nitong mga panahon ito ay may ilan pang naniniwala na ang ketong ay nakakahawa at di
napapagaling. Sa sandaling magkaketong ang iasng tao siya ay ibinibilang nang patay nabubuhay
na patay walang pag-asa at kadalasa’y pinatitira sa mga malalayong kabundukan upang hindi
makahawa. Lalo pa noong panahon nina Rizal. Maalaala na ang ketonging ito na nilimusan ni
Maria Clara ng agnos ay sumagip ng isang bata na nalulunod sa knal. Sa halip na pasalamatan ay
pinagpapalo at pinarusahan. Mabuti pa raw nalunod na ang bata kaysa mahawa. Nguni’t noon pa
man ay naniwala na si Rizal na ang ketong ay mapapagaling. Kung totoong may katibayan si
Rizal sa mga pangyayaring inilarawan niya sa Noli at Fili isang estudyante lamang nguni’t
masigasig at palaaral na tulad ni Basilio ay nakapagpagaling ng isang ketongin.

Kabanata VII
Si Simoun
Buod
Pauwi na sana si Basilio nang may marinig siyang mga yabag at liwanag na palapit. Nangubli
siyan sa puno ng baliti. Sa kabila ng puno tumigil ang dumating. Nakilala ito ni Basilio-ang mag-
aalahas nang mag-alis ito ng salamin. Nangsimulang maghukay si Simoun sa tulong ng isang
asarol. Naalaala si Basilio. Ito ang taong tumulong sa paglilibing sa kanyang ina at sa pagsunog
sa isa pang lalaking doon namatay. Nag-isip si Basilio. Sino sa dalawang lalaking ito ang
namatay o ang buhay na nagbubuhay Simoun- ang si Ibarra?
Napakita na kay Simoun si Basilio at nag handog ng pagtulong bilang ganti sa tulong na
ipanagkaloob nito nam ay 13 ton na ang nakalilipas. Tinitutukan ni Simoun ng baril si Basilio.
Sino ako sa palagay mo? tanong ng mag-aalahas. Tugon ni Basilio. Kayo po’y isang taong mahal
sa akin, kayo’y ipinalalagay ng lahat, matangi sa akin, na patay na at ang mga kasawian sa buhay
ay madalas kong ikinalulungkot. Lumapit si Simoun sa binata. Aniya: Basilio, ika’y naghahawak
ng isang lihim na maaring magpangayaya sa akin, at ngayo’y natuklasan mo pa ang isa na kung
mabubunyag ay ikasisira ng aking mga balak. At sinabi ni Simoun na dapat ay patayin na niya si
Basilio upang iligtas ang kanyang layunin. ―Gayunman, hindi ko marahil pagsisihan na ika’y di
ko patayin. Gaya ko rin ay may dapat kang ipakipagtuos sa lipunan. Ikaw at ako ay uhaw sa
katarungan Dapat tayong magtulungan.
At inamin ni Simoun na siya nga si Ibarra. Isinalaysay nito ang pagkakapaglibot sa buong
daigdig upang magpakayaman. Nagbalik upang ibagsak ang pamahalaang marumi sukdang
ipagdanak ng dugo. Siya raw ay sadyang nagpapalala sa pag-iimbot at pagmamalabis ng taong
pamahalaan at simbahan upang gisingin ang damdamin ng bayan sa paghihimagsik.
Nguni’t sinuwatan niya sina Basilio at mga kasamahan na nagbabalak magtayo ng paaralan ng
Wikang Kastila at humihinging gawing lalawigan ng Espanya ang pilipinas at bigyan ng pantay
na karapatan ang mga Kastila at Pilipino. Ito raw ay magbibigay daan sa Pilipinas sa pagiging
bayang walang sariling pagkukuro, walang kalayaan at pati kapintasan ay hiram dahil sa
pagpipilit manghiram ng wika. Ibig raw nina Basilio na matulad ang Pilipinas sa mga bansang
magugulo sa Timog Amerika (South Amerika).
Ayon kay Basilio ang kastila ay isang wikang magbubuklod-buklod sa mga pulo ng Pilipinas.
Ito’y pinabulaan ni Simoun. Anya: Ang kastila kailanman ay di magiging wikang pangkalahatan
sa bayang ito ; sapagka’t sa mga kulubot ng kanyang isip at sa pintig ng kanyang puso ay wala
ang mga akmang pananalita sa wikang iyan. Iilan lamang daw ang nakapagsasalita ng Kastila. At
ang iilang ito ay mawawalan ng sariling kakayahan, magpapailalim sa ibang utak, paaalipin.
Tinuligsa ni Simoun ang mga pangkat na naghahangad luminang sa wikang Kastila at di sa
kaalamang magsalita o sumulat sa sarili nilang wika. Tinuligsa rin niya ang mga nagpapanggap
na di sila maalam magsalita at umunawa ng sariling wika.
Mabuti, ani Simoun, at hangal ang pamahalaang Kastila na ayaw magpaturo ng wika nito sa mga
nasasakupang di tulad ng Rusya at Alemanya. Ani Simoun: Kayo’y nakalilimot na habang ang
isang bayan ay may sariling wika, napananatili rin nito ang kanyang paglaya. Ang wika ay isang
pag-iisip ng bayan .
Inihimutok ni Simoun na ang kilusan ng kabataan sa pagpapaturo ng Kastila ay ipinagdurusa ng
kanyang loob. Naniniwala siyang matapat sa kabataang ito ang paniniwala na sa kapakanan ng
bayan ang kanilang ginagawa. Ninais niyang kausapin sina Isagani at Macaraeg. Nguni’t baka di
siya pakinggan ng mga ito. Naisip rin niyang pagpapatayin ang mga ito.
Nagpatuloy si Simoun ukol sa kilusang ibinunsod ng kabataan Bukod sa isang pag-aaksaya ng
panahon ay nilinlang ninyo ang bayan sa pag-asa sa wala at tinutulungan ninyong magyuko ng
ulo sa mga mapangamkam. Ayaw silang matulad kayo sa mga Kastila? Napakabuti! Paunlarin
ninyo ang katutubong ugali. Ayaw kayong bigyan ng kinatawan sa Kortes? Mabuti. Ano ang
magagawa ng isang tinig sa karamihan? Habang nagmamaramot sila sa pagbibigay ng karapatan
sa inyo lalong malaki ang matatamo ninyo pagkatapos upang ibagsak sila at gantihan ng sama
ang sama. Ayaw ituro sa inyo ang kanilang wika, paunlarin ang isang katutubong wikain nang
mawala ang pagtatangi-tangi at magkaroon ng mga layuning pambansa. Huwag hayaang
magpalagay ang Kastila na sila ang panginoon dito at sila’y bahagi ng bayang ito kundi
manlulupig at dayuhan. Sa gayo’y matatamo ninyo ang paglaya. Iyan ang dahilan at binayaan ko
kayong mabuhay!
Nakahinga si Basilio. Aniya’y di siya pulitiko. Lumagda siya sa kahilingan ukol sa paaralan
dahil inaakala niyang iyo’y mabuti. Sa panggagamot daw siya nakaukol.
Sa kasalukukuyang kalagayan daw ay di makapanggagamot nang mahusay si Basilio ayon kay
Simoun. Ang sakit ng bayan ay siyang higit nangangailangan ng kagamutan. Walang halaga ang
buhay na di nauukol sa isang layuning dakila, parang isang bato sa linang sa halip maging
sangkap sa isang gusali.
Ani Basilio pinili niya ang siyensiya para makapaglingkod sa bayan. Nauwi sa kadakilaan ng
karunungan ang pag-uusap. Ang karunungan ay panghabangpanahon, makatao at pandaigdig. Sa
loob ng ilang daantaon, kapag ang sangkatauhan ay tumalino na, kung wala nang lahi-lahi, lahat
ng bayan ay malaya at wala nang mang-aalipin at napaaalipin, iisa na ang katarungan at lahat ng
tao’y mamamayan na ng daigdig at ang tanging layunin ng tao ay pagkakamit ng karunungan,
ang salitang kagitingan at pag-ibig sa bayan ituturing na panatisismo o kabaliwan at
ikabibilanggo ng nagsasabibig nito.
Napailing si Simoun. Upang makaabot daw sa kalagayang sinabi ni Basilio ang daigdig
kailangan munang lumaya ang mga tao at ito ay nangangailangan namang pagpapadanak ng
dugo upang ang mga sinisikil ay makalaya sa mapaniil. Pangarap lamang daw ang kay Basilio.
Ang kadakilaan ng tao ay di magagawa sa pagpapauna sa kanyang panahon kundi nasa pagtugon
sa kanyang pangangailangan at hangarin sa pag-unlad.
Napuna ni Simoun na hindi naantig ang kalooban ni Basilio. Inulos niya ng tuya si Basilio.
Sinabi ni Simoun na walang ginagawa si Basilio kundi tangisan ang bangkay ng ina na parang
babae. Paano ako makapaghihiganti? tanong ni Basilio. Ako’y dudurugin lamang nila. Sinabi ni
Simoun na tutulungan siya. Hindi na raw bubuhayin ng paghihiganti ang ina o kapatid niya,
tugon si Basilio. Ano ang mapapala ko kung sila’y ipaghihiganti? .
Makatulong sa iba nang di magdanas ng gayon ding kasawian, tugon ni Basilio. Ang
pagpapaumanhin ay di laging kabaitan, ito’y kasalanan kung nagbibigaay-daan sa pang-aapi.
Walang mang-aalipin kung walang paaalipin. At ipinaalaala ni Simoun na sa pag-aaral ni Basilio
ay maaaring danasin nito ang dinanas ni Ibarra. Nagtaka si Basilio. Siya na raw ang inapi ay siya
pa ang kamumuhian. Likas sa tao ang mamuhi sa kanyang inaapi, ani Simoun. Nguni’t di ko sila
pinakikialaman; pabayaan nila akong makagawa at mabuhay. Tugon ni Basilio na sinundan ni
Simoun ng:
At magkaanak ng mababait na alipin Ang mga damdaming mabuti o masama ay namamana ng
anak. Kayo ay walang hangad kundi isang munting tahanan, kaunting kaginhawahan, isang
asawa; isang dakot na bigas; at iyan ang mithiin ng marami sa Pilipinas, at kung iyan ay ibigay
sa inyo, ituturing ninyong kayo’y mapalad na.
Magmamadaling araw na. Matapos sabihing di niya pinagbabawalan si Basilio sa pagbubunyag
ng kanyang lihim ay sinabing kung may kailangan si Basilio ay magsadya lamang ito sa kanyang
tanggapan sa Escolta. Nagpasalamat si Basilio. Naiwan si Simoun na nag-iisip: Di kaya niya
napaniwala si Basilio sa paghihiganti o may balak itong maghiganti nguni’t naglilihim lamang at
nais sarilinin iyon o sadyang wala nang hangad maghiganti. Lalong nagtumining sa loob ni
Simoun ang matinding nasa na makapaghiganti.

Mga Tulong Sa Pag-aaral

1. Matatanto sa pag-aakala ni Basilio na ang Kastila ay wikang siyang mag-uugnay sa mga
Pilipinong may iba’t ibang wikain na isa si Rizal sa mga unang nag-isip sa pangangailangan
natin ng isang pambansang wika.
2. Si Ibarra kailanma’y di nakita ni Basilio kundi nang dumating ito sa gubat at makatulong niya
sa paglilibing sa kanyang ina. Nang dumating si Ibarra. Di pa nakikita ito ni Basilio, ay nangyari
na ang pagtatago niya sa mga guwardiya sibil. Katapusan ng Oktubre nang dumating si Ibarra sa
Pilipinas mula sa Europa. Ika-23 ng Disyembre nang maganap ang habulan sa lawa. Dalawang
buwang maysakit si Basilio sa gubat sa pagkakandili nina Tandang Selo. Bisperas ng Pasko nang
maisipan niyang hanapin ang ina at sila’y magkita ni Ibarra sa unang pagkakataon. Nang magkita
sila uli ay sa bahay na ni Kap. Tiyago nguni’t si Ibarra ay nagbabalatkayo nang isang Simoun at
di nakilala ni Basilio. (Si Basilio ay kilala ni Simoun). Palagi si Simoun kina Kap . Tiyago sa
pagkukunwaring isang ganid na nag-aabang ng mamamana sa maysakit na Kapitan nguni’t sa
totoo’y upang makasagap ng balita ukol kay Maria Clara.
3. Tatlo ang pinag-aalayan ni Simoun ng kanyang paghihiganti
a) Si Don Rafael
b) Si Maria Clara
c) Si Elias-pawang mga sinawing-palad ng lipunang nais niyang iwasak.

Mga Tanong at Sagot

1. Si Elias at Ibarra ay kapwa di kilala ni Basilio noong siya ay isa pa lang sakristan. Paano
natiyak ni Basilio na si Simoun ay si Ibarra nang makita sila sa gubat makaraan ang labimpitong-
taon?
Tugon
Si Basilio ay matalino at pinag-ugnay niya ang mga pangyayari:
a. Bago namatay ang sugatang lalaki ay nagbilin sa kanya na kung walang darating sa gubat na
iyon ay ariin niya ang kayamanang nakabaon sa puno ng balite. Ang dumating ay isang mestiso
na ngayo’y siyang humukay sa lugal na pinagbaunan ng kayamanan.
b. Alam ni Basilio na mestiso ang anak ni Don Rafael; ang namatay sa gubat ay kayumanggi.
c. May sugat na taglay ang lalaking namatay. Noon ay nabalitang napatay sa lawa si Ibarra.
Nguni’t ang mestiso ay walang sugat. Samakatuwid, iyong kayumanggi ang hinabol at
pinagbabaril sa lawa, hindi ang mestisong si Ibarra.
2. Bakit di hinukay ni Basilio ang kayamanan sa puno ng balite gayong lagi siyang nasa libingan
ng kanyang ina sa loob ng 13 taon?
Tugon
Bilin ni Elias na hukayin niya ang kayamanan at ariing kanya kung walang darating na iba. May
dumating-si Ibarra. At nakalimutan na ito ni Basilio. Tangi sa rito, malayo nang kaunti sa puno
ng balite ang libing ni Sisa at gabi kung magtungo roon nang palihim si Basilio.
3. Bakit ibinaon ni Ibarra si Sisa nguni’t sinigan ang bangkay ni Elias?
Tugon
Ibig ni Basilio na maibaon ang ina. Bilin naman ni Elias na sunugin ang kanyang bangkay.
4. Ani Simoun ay nakabatid si Basilio ng dalawang lihim ukol sa kanya na maaaring
magpahamak sa kanya kung ibubunyag ng estudyante. Ano ang mga lihim na ito?
Tugon
a. Na si Ibarra ay buhay pa.
b. Na si Ibarra’t si Simoun ay iisa. Ito ay maaaring magpahamak sa kanya at sa balak niyang
paghihiganti.
5. Bakit di pinatay ni Simoun si Basilio upang pangalagaan ang kanyang lihim?
Tugon
a. Si Basilio ay katulad din niyang sawimpalad sa pamahalaan at simbahan.
b. Si Basilio ay di makapagsusuplong dahil pinaghahanap din ito ng mga sibil.
k. May mga utang na loob si Basilio kay Simoun tulad ng inamin na rin ng estudyante-
pagkapagamot ni Ibarra kay Sisa at pagkahukay ng pinaglibingan nito.
c. Higit na paniniwalaan ng pamahalaan si Simoun kaysa kay Basilio.
d. Kailangan ni Simoun ang kabataang tulad ni Basilio sa balak niyang paghihimagsik. At sa
kabataan ay si Basilio ang higit sa lahat na makauunawa kay Simoun.
6. Paano nakapang-aalipin ang isang wika?
Tugon
Kung ang wikang ito ay dating sa isang mananakop, ito ay nagiging sagisag ng kapangyarihan
kaya’t ito ay pinaghahangaran ng mga sakop dahil katutubo sa tao ang maghangad na tumaas, o
tumayog. (Ito’y isa sa mga mikrobyo ng isipang-alipin o Colonial Mentality). Mamaliitin na ng
dating sakop ang sariling kanya hanggang sa ito ay tuluyan naising inisin o patayin at buhayin at
payabungin ang sa dayuhan. Mga aklat, babasahin, at sineng dayuhan ang kanyang pamumuhay
sa pamumuhay ng dayuhan na nababasa at napapanood niya. Pananamit, pagkilos, pagkain,
kasangkapan at iba pa. Pagsusulit-sulit: Dayuhan sa sariling bayan.
Sa ngayo’y alipin ng Ingles ang sangkapilipinuhan. Ang salitang imported ay ipinagmamalaki;
ikinahihiya ang lokal. Payabangan sa mga ternong Amerikano na di angkop sa klima natin.
Pagandahan ng kotse na di kayang gawin sa Pilipinas at gasolina’y tiyak na sa angkat lamang
daraan. Paglulupit-lupit: Ang ating angkat (Import) ay laging ibayong malaki kaysa lumalabas na
paninda(Export) kaya’t unti-unting namumulubi ang bansa at ang kinabukasan ng ating mga
susunod na salin ng lahi ay ating ipinaaanod sa baha ng kasalukuyan nating mga bisyo at di
maiwasang hilig na masasabing buhat sa pang-aalipin sa atin ng wikang Ingles.
7. Ano ang kapuna-puna sa mga inilarawan ni Rizal na mga tauhang ayaw magsalita ng Tagalog
at pangangastila ang pinag-iigi?
Tugon
Mga hindi mahusay magsalita ng kastila. (Donya Victorina, Donya Consolacion).
8. Bakit ayon kay Simoun ay hindi magiging wika na ng kapuluan ang kastila?
Tugon
Anya-ang kulubot ng kanyang isipan at mga pintig ng kanyang puso ay walang akmang katugon
sa wikang Kastila. (Paano nga naman masasabi sa ibang wika ang ganito halimbawa: Huwag
mong itapon ang lamang gugo at panghilod ng tabo na nasa sulok ng batalan.
9. Ang makabagong kaisipang ukol sa pandaigdig na pulitika ang ipinahayag ni Rizal noon pa
man sa pamamagitan ni Basilio?
Tugon
Ang diwa ng Nagkakaisang Daigdig o United Nations. (Ani Basilio ay magiging maligaya
lamang ang tao kung ang buong sangkatauhan ay ay ituturing nang mamamayan ng daigdig at
ang magtatalumpati ukol sa kagitingan at pagmamahal sa bayan ay ipalalagay na baliw o
fanatico) Dahil dito masasabi nating isa si Rizal sa mga unang may diwang pandaigdig o
internationalist. Malaki ang pagkakauna niya sa kanyang panahon.

Kabanata VIII
Maligayang Pasko
Buod
Hindi naghimala ang birhen. Di nagbigay ng karagdagang salaping kailangan ni Huli. Natuloy si
Huli sa pagpapaupa kay Hermana Penchang. (Iyon ay araw ng Pasko). Sa sama ng loob ay napipi
si Tandang Selo.

Mga Tanong at Sagot

1. Papaano makatulong ng malaki ang mga prayle sa matagal na pagkakaalipin ng Pilipinas?
Tugon
Itinuturo ng mga kura na isa sa mga mabtuing katangian ng mga Katoliko ay ang pagtitis at pg-
asa sa mga milagro ng Santo (o ng lilok ng larawan). Si Huli halimbawa, ay umaasa o
nagbabasakali sa pagmimilagro ng Mahal na Birhen. Ngunit ng di matupad ito, natuto siyang
magtiis at inihanap ng katwiran ang kanyang kasawian.
2. Bakit sa halip na hintayin ng mga bata na may tuwa ang araw ng pasko ay kinatatakutan pa
nga nila ito?
Tugon
a) maaga silang ginigising para magsimba;
b) binibihisan sila ng mga magagara (ayaw ng mga bata ng matitigas na damit dahi lsa almirol at
mga bagong sapatos na masakit sa paa);
k) isinisimba sila sa misa mayor na matagal;
d) pinaluluhod sila sa lahat ng kamag-anakan upang humalik sa kamay.

Kabanata IX
Ang mga Pilato
Buod
Pinag-usapan sa bayan ang nangyari kay Tandang Selo at kung sino ang may kasalanan sa
ipinagkagayon ng matanda.
Ang alperes o tenyente ng guardia sibil? Ano raw ang kasalanan niya? Kaya lamang daw niya
sinamsam ang mga sandata ay utos sa kanya iyon, hindi upang bigyan ng pagkakataon ang mga
tulisan upang madukot si Kabesang Tales. At di raw niya kasalanan kung di man matagpuan si
Kabesang Tales.
Ang asenderong bagong gumagawa ng lupa ni Kabesang Tales? Paano raw niya isusuplong ang
pagdadala ni Kabesang Tales ng armas e kung tingnan siya’y parang pinipili ang pinakamabuting
patamaan sa kanya. Kung namalagi raw si Kabesang Tales sa bahay ay di sana nadukot ng mga
tulisan.
Si Hermana Penchang na bagong panginoon ni Huli? Ang may sala raw ay si Tandang Selo na
rin na may kasalanan dahil di marunong magdasal at di nagturo ng wastong pagdarasal sa mga
kaanak na tulad ng ginagawa niya ngayon kay Huli na tinuturuan niya ng dasal at pinababasa
niya ng aklat na. Tandang Basyong Makunat. Nang mabalitaang tutubusin ni Basilio ang
kasintahan ay nagsabing si Basilio ay isang demonyong nag-aanyong estudyante na ibig
magpahamak sa kaluluwa ng dalaga.
Nakauwi si Kabesang Tales sa tulong ng salaping napagbilhan ng mga alahas ni Huli at nautang
ng dalaga kay Hermana Penchang. Nabatid niyang iba na ang gumagawa ng kanyang lupa,
nagpaupang utusan si Huli, pipi ang amang si Tangdang Selo, at pinaalis siya sa kanyang bahay,
sa atas ng hukuman at sa katuwaan ng mga kura at gugmawa ng lupa. Si Kabesang Tales ay
naupo sa isang tabi at nanatiling walang kibo.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang nilalaman ng Tandang Basyong Makunat? na isinulat ng isang prayle.
Tugon
Ito’y kuwento ng isang mag-anak ni Tandang Basyong Makunat na nagpaaral ng anak na lalaki
na naging suwail kaya’t ang payo sa aklat ay huwah magpapaaral ng anak na lalaki sapagkat pag
ang lalaki raw ay nawalay sa kanyang kalabaw ay kinukubabawan na ito ng demonyo. Ito’y
naglalayon na huwag matuto ang mga Pilipino, manatiling mga mangmang na magsasaka at nang
patuloy silang mapagsamantalahan ng mga prayle. Ang anak na dalaga naman ay pinapayuhang
laging pasasakumbento ano mang oras upang mangumpisal kura at ang mga magulang na di
susunod dito ay tutungo sa impiyerno.
2. Ano ang kaugnayan ng pamagat na Mga Pilato sa laman ng kabanata?
Tugon
Si Pilato ay siyang naggawad ng hatol na si Kristo ipako sa krus gayong batid niyang walang
kasalanan si Hesus. Sinunod niya ang hiling ng mga tao nasulsulan ng mga tauhan ng tulisang si
Barabas. Pagkatapos ay naghugas siya kamay at sinabing wala siyang kasalanan.
Ito rin ang katwiran ng iba-ang gumagawa ng lupa ang kura Clemente, si Hermana Penchang ng
nagsamantala sa katangahan at kawalang-kaya ng isang dalaga upang gawin itong busabos sa
araw pa naman ng pagsilang ng Panginoon, siya pa namang isang manang na manang at
katolikong-katoliko. Silang lahat ay may kasalanan ngunit nagsabing wala.

Kabanata X
Kayamanan at Karalitaan
Buod
Sa bahay ni Kabesang Tales nakipanuluyan si Simoun. Ito’y nasa pagitan ng San Diego at
Tiyani. Nagdarahop si Kabesang Tales ngunit dala nang lahat ni Simoun ang pagkain at ibang
kailangan at dalawang kaban ng mga alahas.
Ipingmalaki ni Simoun ang kanyang rebolber kay Kabesang Tales. Nagdatingan ang mga
mamimili ng alahas. Si Kapitan Basilio, ang anak na si Sinang at asawa nito, Si Hermana
Penchang mamimili ng isang singsing na brilyante para sa birhen ng Antipolo. Binuksan ni
Simoun ang dalawang maleta ng alahas. Mga alahas na may iba’t ibang uri, ayos, at kasaysayan.
Napatingin si Kabesang Tales sa mga alahas ni Simoun. Naisisp niyang parang sa tulong ng
kayamanang iyon ay tinutudyo siya ni Simoun, nilalait ang kanyang kapahamakan. Sa bisperas
pa naman ng araw ng kanyang pag-alis sa bahay niyang iyon isa lamang pinakamaliit sa mga
brilyanteng iyon ay sapat nang pantubos kay Huli at makapagbigay ng kapanatagan sa matanda
na niyang ama. Wala namimili isa man sa mga nagsitawad sa mga luma ang makasaysayang
alahas ni Simoun.
Inilibas ni Simoun ang mga bagong hiyas. Dito namili sina Sinang at iba pa. Siya raw ay
namimili rin ng alahas, ani si Simoun. Tinanong si Kabesang Tales kung may may ipabibili.
Iminungkahi ni Sinang ang kuwintas. Tinawaran agad ni Simoun ng makilalang iyon nga ang
kuwintas ng kasintahang nagmongha. Limandaang piso. O ipagpalit ng Kabesa sa alin mang
hiyas na maibigan niya. Nag-isip si Kabesang Tales. Ani Hermana Penchang ay di dapat ipagbili
iyon dahil minabitu pa ni Huli ang paalila kaysa ipagbili iyon. Isinangguni raw muna ni
Kabesang Tales sa anak ang bagay na iyon. Tumango si Simoun.
Ngunit nang nasa labas na ng bahay ay natanaw ni Kabesang Tales ang prayle at ang bagong
gumagawa ng lupa. Nangagtawanan pa iyon ng makita si Kabesang Tales. Tulad niya ay isang
lalaking nakita ang kanyang asawa na kasama ang ibang lalaki at pumasok sa isang silid at
nangagtatatwanang inaglahi ang kanyang pagkalalaki. Bumalik ng bahay si kabesang Tales.
Sinabi kay Simoun na di niya nakausap ang anak.
Kinabukasan, wala si Kabesang Tales. Gayundin ang rebolber ng mag-aalahas-wala sa kaluban
at ang naroroon ay isang sulat at kuwintas ni Maria Clara. Humingi ng paumanhin si Kabesang
Tales sa pagkakahuha ng baril na kailangan daw niya sa pagsapi niya sa mgas tulisan.
Pinagbilinan si Simoun na mag-ingat sa paglakad sapagkat pagnahulog ang mag-aalahas sa
kamay ng mga tulisan ay mapapahamak ito. Ani Simoun-sa wakas ay natagpuan ko ang taong
aking kailangan: Pangahas ngunit mabuti nga ito-marunong tumupad sa mga pangko.
Dinakip ng mg a guwardiya sibil si Tandang Selo. Natutuwa si Simoun. Tatlo ang pinatay ni
Kabesang Tales ng gabing iyon. Ang prayle, ang lalaking gumagawa sa lupa, at ang asawa nito
ay nagkaroon ng madugong pagkamatay-putol ang leeg at puno ng lupa ang bibig. Sa tabi ng
bangkay ng babae ay may papel na kinasusulatan ng Tales na isinulat ng daliring isinawsaw sa
dugo.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit kina Kabesang Tales nanuluyan si Simoun?
Tugon
Ayon sa sabi ng mag-aalahas, iyon ang pinakamaliki at pinakamasinop na bahay sa pook na
iyon. Ang tunay na layunin ni Simoun ay makilala nang lubusan si Kabesang Tales na sa balita
niya sa mga nangyari rito ay maaaring isang taong akma para sa balak niyang maghiganting
paghihimagsik.
2. Bakit natuwa si Simoun sa ginawa ni Kabesang Tales ng pagkuha ng kanyang baril?
Tugon
Nakilala niya ang pagkalalaki ang pagkamaginoo ni Kabesang Tales. Ipinalit pa sa rebolber ang
agnos na ayaw sanang pakialaman dahil walang pahintulot ang anak. Nakita niya sa kabesa ang
isang taong hinog ang dibdib sa init ng kanyang paghihiganti. Ito ang kailangan niyang
makasama sa kanyang paghihimagsik.
3. Bakit natuwa pa si Simoun ng dakpin ng mga guwardiya sibil si Tandang Selo?
Tugon
Lalong maglalatang ang galit ni Kabesang Tales at lalong mapapadali ang paghimok niya rito
upang maghimagsik.

Kabanata XI
Los Baños

Buod
Ang Kap. Heneral ay nangaso sa Bosoboso. May kasama siyang banda ng musiko sapagka’t siya
ang pangalawang patrono real ng Pilipinas o kinatawan ng patrono real ng hari. Walang nabaril
na ibon o usa ang Kapitan heneral. Ibig na sanang pagbihisang- usa ang isang tao. Mabuti na raw
iyon sapagka’t maawain siya sa hayop. Ang totoo’y natutuwa siya’t di makikita na di siya
makatatama ng ibon o usang babarilin. Nagbalik sila sa Los Banos.
Noo’y ika-31 ng Disyembre.
Naglalaro ng tresilyo sa bahay-aliwan sa Los-Banos ang Kapitan Heneral, si Padre Sibyla at
Padre Irene. Galit na galit naman si Padre Camorra. Hindi alam ng huli na kaya nagpapatalo ang
dalawang kura ay sapagka’t nais nilang makalamang sa isa sa pakikipag-usap sa Kapitan ukol sa
paaralan ng kastilang balak ng kabataan.
Samantalang nagsusugal ay pinag-aralan at pinasyahan ng Kapitan ang mga papeles ng
pamamahala na inisa-isa ng kalihim pagpapalit ng tungkulin, pagbibigay ng biyaya,
pagpapatapon at iba pa. Saka na ang ukol sa paaralan ng kastila. Naroon si Don Custodio at isang
prayleng Dominiko- si Padre Fernandez.
Nagalit si Padre Camorra dahil sa isang sinadyang maling sugal ni Padre Irene na ikinapanalo ng
Kapitan. Punyales, si Kristo na ang makipagsugal sa inyo! ani Padre Camorra at tumayo na.
Si Simoun ang pumalit kay Padre Camorra. Siya ay biniro ni Padre Irene na kanyang itaya ang
kanyang mga brilyante. Pumayag si Simoun. Wala raw namang maitataya ang kura. Ani Simoun:
Ako’y babayaran ninyo ng pangako. Kayo Padre Sibyla, sa bawat limang bilang ay mangangako
na kayo’y di kikilala sa karalitaan, kababaang loob, at pagsunod sa kabutihang asal
(magmamalabis siya sa maluhong pamumuhay at paggugol, di siya magpapakita ng awa sa mga
dukha, at di siya susunod sa mga tuntunin ng kabutihang asal.); at kayo, Padre Irene, sasabihin
lamang ninyo na lilimutin ninyo ang kalinisang ugali, ang awa sa kapuwa, at iba pa. Sa maliit na
hinihingi ko’y kapalit ang aking mga brilyante. At ito (tinapik pa ang Kapitan Heneral), sa
limang bilang ay isang vale na limang araw sa piitan (karapatan ni Simoun na mapabilanggo sa
isang tao nang limang araw); isang pag-papapiit sa limang buwan; isang utos na pagpapatapon na
walang nakasulat na pangalan; karapatan sa isang madaliang utos na pagpapabaril sa iasng taong
pipiliin ko at iba pa.
Sa kakaibang kundisyong ito ng pagsusugal ay napalapit sina Don Custodio , Padre Fernandez at
ang Mataas na Kawani. Ang huli ay nagtanong kung ano ang mapapala ni Simoun sa kanyang
mga hiling.
Para raw luminis ang bayan at maalis na lahat ang masasamang damo, tugon ni Simoun.
Ipinalalagay ng nangakarinig na ang gayong kaisipan ni Simoun ay gawa ng pagkaharang sa
kanya ng mga tulisan. Sinabi naman ni Simoun na nang pigilan siya ng mga tulisan ay walang
kinuha sa kanya kundi ang 2 niyang rebolber at mga bala. Kinumusta pa raw ang heneral.
Marami raw baril ang tulisan . Anang heneral ay ipagbabawal niya ang mga sandata. Ani
Simoun: Huwag. Ang mga tulisan ay marangal; sila ang tanging marangal na kumikita ng
ikabubuhay nila. Halimbawa, pawawalan ba ninyo ako nang di man lang kukunin ang aking mga
alahas ? Ang kasamaan ay wala sa mga tulisan sa bundok nasa mga tulisan sa bayan at siyudad.
Gaya ninyo, ani Padre Sibylang nakatawa.
Gaya natin , ganti ni Simoun, Tayo nga lamang ay mga di-hayagang tulisan.
Ika-11:30 na. Itinigil ng heneral ang laro at parunggitan. May kalahating oras pa’t manananghali
na marami pa tayong suliraning pag-uusapan.
Ipinasiya ng heneral na ipagbawal ang armas de salon (sandatang pampalamuti sa salas).
Tumutol ang Mataas na Kawani. Wala raw bansa sa daigdig na nagbabawal niyon. Manok lang
daw ang kayang patayin niyon. Laging sinasalungat ang heneral ng Mataas na Kawani. Walang
nangyari sa pagtutol ng huli. Nagbigay ng payo si Simoun. Huwag ipagbawal ang armas de salon
liban sa iisang sukat na kasalukuyang nabibili noon. Ito ang nasunod.
Sunod na pinag-usapan ang suliranin ng paaralan sa Tiyani. Ang guro ay humihingi ng bahay-
paaralan. Ani Padre Sibyla si Socrates ay nagturo sa plasa, si Plato sa ilalim ng mga kahoy at si
Hesus ay sa mga bundok. Pilibustero raw ang guro sa Tiyani, ayon kay Padre Camorra. Ipinasiya
ng heneral na pigilin sa pagtuturo ang guro. Tumutol ang Mataas na Kawani.
Anang heneral ay di dapat humusay pa sa Espanya ang mga paaralan pa sa Pilipinas. Sa susunod
, dugtong pa nito, lahat ng daraing ay pipigilin sa tungkulin.
Ipinayo ni Don Custodio na gawing paaralan ang sabungan. Kung linggo at pista lang lang daw
ginagamit at pinakamaayos na gusali, ang mga sabungan. Kung simpleng araw daw ay
nakatiwangwang lamang.
Pinutol ng heneral ang pagtatalo. Pag-aaralan daw niya. Isinunod ang balak na paaralan ng
kabataan ukol sa Wikang Kastila. Anim na buwan nang naghihintay ito ng pagpapasiya.
Tinanaong ng heneral ang kawani Sang-ayon ang tinanong. Pinuri ang balak ng kabataan.
Tumutol sa balak si Padre Sibyla. Wala raw sa panahon at isang paghamak sa mga Dominiko.
Ayon kay Simoun ay kahina-hinala ang balak. Iniisip ni Padre Irene na tagapagsalita ng kabataan
para sa paaralan na wala nang pag-asa ang paaralan. Tutol si Simoun. Ipinasyang huwag nang
magsalita.
Inisa-isa ang kabataang may panukala ng paaralan. Si Isagani raw ay mahilig sa pagbabago at
pagsulong kaya’t mapanganib. Ipinagtanggol ni Padre Fernandez si Isagani. Ani Padre Camorra,
ang binata ay bastos. Sa bapor da ay itinulak niya at siya’y itinulak din nito.
Ang mayamang si Macaraig na paborito ni Padre Irene ay may taga- tangkilik na isang kondesa
kaya’t di ito pinag-usapan. Isinunod si Basilio. Tubig na tulog daw ito, ayon kay Padre Irene.
Tahimik daw at may pinagmulang si Padre Salvi ang higit na nakaaalam(ngunit wala si Padre
Salvi.) Tila raw nakabangga na ito ng mga sibil at may ama itong napatay sa isang
paghihimagsik. Itala raw ang pangalan ni Basilio, utos ng heneral. Tumutol ang kawani.
Ipinagtanggol ang kabataan. Tumango sina Padre Fernandez, Padre Irene at Don Custodio.
Tumutol si Padre Camorra: Ang mga Indiyo ay di dapat matuto ng kastila at pagnatuto ay
makikipagtalo sa mga kastila.
Ani Padre Sibyla: Hindi pinag-uusapan dito ang pagtuturo ng kastila: dito ay may isang lihim ng
paghahamok ng mga estudyante at ng Unibersidad ng Sto. Tomas. Pag nasunod ang kanila,
natalo kami (mga Dominiko), yayabang ang mga iyan at tuloy-tuloy na. Pagkatapos naming
bumagsak, isusunod nila ang Pamahalaan.
Nagsalita si Padre Fernandez na isa ring Dominiko: Pulitikahin natin sila para di nila masabing
tinalo nila tayo. Sa halip na labanan natin sila ay sang-ayunan natin at purihin sa balak nila. Bakit
makikipagkagalit tayo sa Bayan; kakaunti tayo, marami sila. Kailangan natin sila, tayo’y di nila
kailangan. Ngayo’y mahina ang bayan. Ngunit bukas-makalawa’y lalakas iyan. Matuwid ang
mga kahilingan ng mga estudyante. Kikilala pa sila sa atin ng utang na loob. Gumaya tayo sa
mga Hesuwita.
Lalong nagalit si Padre Sibyla nang mabanggit ang hesuwita. Nagsabad- sabaran ang
magkakaharap at di naunawaan ang lahat. Pumasok ang kura sa Los Banos upang sabihing
nakahanda na ang pananghalian.
Siyang pagbulong ng mga Kawani sa Heneral. Ang anak noong si Kab. Tales ay humihiling na
palayain ang kanyang nuno na napipiit kapalit ng ama.
Kumatig si Padre Camorra sa pagpapalaya. Sumang-ayon ang Heneral.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Ang pagtuturo noon ay nasa kamay halos ng mga Dominiko.
Magkagalit ang mga Dominiko at ang Hesuwita. (Basahin ang pagkapatapon sa mga Hesuwita sa
Pilipinas sa mga aklat ng ating kasaysayan.)
2. Si Padre Sibyla ay isang rektor ng Unibersidad ng Santo Tomas at tutol ang mga Dominiko sa
balak na paaralan. Si Padre Irene naman ay siyang inupahan ng kabataan na maging
tagapagtanggol o tagatangkilik ng balak.
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit di nakabaril ng usa o ibon sa gubat ang Kapitan Heneral?
Tugon
May kasama siyang banda ng musiko na tumutugtog saan man siya paroon.
2. Anong sakit ng lipunan ang inilarawan ni Rizal sa pamamaril ng Heneral?
Tugon
Ang paglalangis sa may kapangyarihan. Halos nangyari ang balak na pagbihising usa ang isang
tao para may maipabaril lamang sa Kapitan Heneral. Ang pag-gamit ng banda ay isa pa.
3. Bakit nagagalit si Padre Camorra sa pakikipagsugal sa dalawang kura at sa heneral?
Tugon
Di niya batid na sadyang nagpapatalo ang dalawang pari upang ilagay sa pagiging masaya ang
heneral sa pananalo nito para maging madali ang kanilang pagkuha sa kalooban ng heneral ukol
sa usapin ng paaralan ng kabataan.
4. Bakit sa lawa ipinamangka ni Simoun ang kanyang mga alahas na dala ng utusan samantalang
siya, dala pa ang higit na mga mamahaling alahas ay sa pampang nagdaan?
Tugon
Balak niyang talaga na makipagkita sa mga tulisan. Buo ang kanyang pananalig na kung ang
mga tulisan ay tulad ni kabesang Tales ay mga maginoo ito at kaya niyang kausapin ng
marangalan. Di niya ikinatakot ang kanyang mga alahas sapagkat alin sa dalawa : dinala niya
iyon upang ang ilan ay ipagkaloob sa puno ng pangkat o upang gawing katunayan ng kanyang
pagtitiwala sa mga tulisan tulad ng mag-isa niyang pagkakalakbay.
5. Anong institusyon sa Pilipinas ang napag-ukulan ni Rizal na patawang pamumuna nguni’t
dapat na matalim na pag-iwa sa damdamin ng mga Pilipino? Totoo pa ba ito ngayon?
Tugon
Ang sabong… Samantalang ang mga sabungan noon ay magagara’t malalaki, ang paaralan ay
nasa kahabag-habag na kalagayan. Kahit sa kasalukuyan, maraming Pilipino ang
nakapagsasabong at nakapupusta ng malaki nguni’t ang pagpapaaral at pagdadamit sa mga anak,
ang pagkumpuni sa sariling tahanan, at iba pa ay di mahirap. Kung minsa’y maganda pa ang
kulungan ng sasabungin kaysa bahay nila. Sa mga sabungero, una muna ang bisyo bago ang
sandang pangangailangan.
6. Alin ang tinatawag ni Rizal na mga pagnanasang balintuna sa kabanatang ito? Bakit?
Tugon
Nais ng kabataang Pilipino na ipaturo sa kanila ang wikang Kastila sukdang ikaalipin ng
kanilang lipi samantalang ang sadya namang mang-aaliping kastila ay napapakatangi- tangi sa
hiling na ito.
7. Bakit sang-ayon si Padre Fernandez, isa ring Dominiko, sa paaralang binabalak ng kabataan?
Tugon
Si Padre Fernandez ay naiiba sapagka’t siya’y matalino. Sa kanyang pagtuturo sa unibersidad ay
nakatagpo siya ng mga estudyanteng may katalinuhan at wala sa kanya ang asal panginoon ng
maraming prayle. Dilat ang mga mata niya sa katotohanan.

Kabanata XII
Placido Penitente
Buod
Malungkot na patungo sa Unibersidad ng Santo Tomas si Placido Penitente sapagkat ibig na
niyang tumigil ng pag-aaral tulad ng nasabi na niya sa 2 sulat niya sa ina. Pinakiusapan nga
lamang siya ng ina na kahit batsilyer sa artes ay matapos niya.Nasa ikaapat na taon na siya.
Ang paghahangad ni Placido na magtigil ng pag-aaral ay palaisipan sa kanyang mga kababayang
taga Tanawan. Siya ang pinakamatalino sa bantog na paaralan ni Padre Valerio roon. Hindi
naman siya sugarol, walang kasintahang magyayayang pakasal, at laban sa mga aral ng Tandang
Basyong Makunat, masalapi.
Nagulat pa si Placido nang makapasok na siya sa Magallanes (dating Sto.Domingo) at siya’y
tapikin ni Juanito Palaez sa balikat. Si Palaez ay mapaghangin at paborito ng mga guro. Anak ng
mestisong Kastila. Mayaman. May pagkakuba.
Kinumusta ni Juanito ang bakasyon ni Placido. Pagkatapos ay ibinalita ang pagbabakasyon niya
sa Tiyani, kasama si Padre Camorra. Nangharana raw sila ng magagandang babae. Wala raw
bahay na hindi nila napanhik. At may ibinulong kay Placido na ikinamangha tila ng huli. Tanga
raw si Basilio sa pagkakaroon ng katipang tulad ni Huli. Pero susuko rin daw si Huli kay Padre
Camorra.
Nagtanong ng leksyon si Palaez kay Penitente sapagkat noonh lamang papasok ang kuba. Pulos
walang pasok noong nakaraang mga araw. May kaarawan ng guro, may pista ng santo,
mayroong umambon.
Ang leksyon daw nila ay ukol sa mga salamin. Niyaya ni Pelaez si Penitente na maglakwatsa.
Tumutol ang huli. Nagpatuloy sila ng paglakad. May naalala si Pelaez. Nang hingi ng abuloy
para sa monumento ng isang paring Dominiko. Nagbigay si Placido para magtigil na si Pelaez at
alam din ng Batangueno na nakatutulong ang gayong mga abuloy sa pagpasa ng estudyante.
Malapit na sila sa Unibersidad. Naroon si isagani na nakikipagtalo ukol sa aralin. Ang ibang
estudyante ay naniningin ng magagandang dalagang nagsisimba. Namutla at namula sa lugod si
Isagani nang magkulusan ang mga mag-aaral at magtinginan sa isang bagong dating na victoria o
karuwahe. Nakita niya si Paulita Gomez, ang kanyang katipan, na kasama si Donya Victorina. Si
Donya Victorina ay ngumiti kay Juanito Pelaez. Si Tadeo na kaya lamang pumasok sa paaralan
ay upang alamin kung may pasok at kung mayroon ay aalis at magdadahilang maysakit ngunit
nakapapasa, sa anong himala ay napasunod kay Paulita sa simbahan.
Nagpasukan na sa paaralan ang mga estudyante. Nguni’t may tumawag kay Placido. Pinalagda si
placido sa kasulatang tutol sa balak na paaralan ni Macaraig. Hindi lumagda si Placido. Walang
panahong basahin ang kasulatan. Nalaala niya ang isang amain na nawalan ng mga pag-aari nang
lumagda sa isang kasulatang di binasa. Nguni’t sa matagal na pagpipilitan ay nahuli sa klase si
Placido Petinente. Pumasok parin si Placido. Hindi na patiyad. Pinatunog pa ang takong ng
sapatos. Inakala niyang ang pagkakahuli niya ay pagkakataon na upang siya’y mapuna at
makilala ng kanyang guro. Sila’y may mahigit na 150 sa klase. At siya nga’y napuna ng guro na
lihim na nagbanta. Bastos magbabayad ka sa akin.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Ang Unibersidad ng Santo. Tomas noong panahon ng kastila ay nasa Intramuros (Walled City)
sa malapit sa kolehiyo ng San Juan de Letran sa ngayon. Panahon na ng mga Amerikano nang
ang UST ay ilipat na sa Espanya, Maynila. Lahat halos ng paaralan noon ay nasa Intramuros-
Letran at Ateneo.
2. Mga pagkakakilanlan sa mga estudyante na nag-aaral sa tatlong kolehiyo noon.
Ateneo
Nangakadamit Europeo (Amerikana), mabilis lumakad, maraming dalang aklat at kuwaderno.
Letran
Nakadamit-Pilipino, lalong marami, di gaanong paladala ng aklat.
UST
Malinis manamit maayos, makisig at sa halip na aklat ay baston ang dala.
Paaralang Normal
Mga tahimik , makukulay ang damit, sinusundan ng mga utusan, walang biruan at mapagdala ng
aklat.
3. Katatapos noon ng bakasyong para-Pasko kaya bagong balik sa paaralan ang mga estudyante.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nais nang tumigil ni Placido sa pag-aaral?
Tugon
Apat na taon nang siya’y nag-aaral ngunit di pa siya nakikilala at napapansin ng mga guro
gayong lagi siyang nag-aaral ng leksyon. Hindi sana gaanong masakit sa kanya kung siya’y
walang hangad kundiang pumasa. Ngunit siya’y matalino, ibig niyang matuto. Siya ang idolo sa
katalinuhan sa kanilang bayan.
2. Ano ang kahulugan ng pangalang Placido Penitente?
Tugon
Placido: Kalmante o mapayapa at penitente ay nagdurusa.
3. Bakit ayon kay Pelaez ay walang hindi nangyayari sa mga kagustuhan ni Padre Camorra sa
mga babae sa Tiyani (liban kay Huli?)
Tugon
Tinatakot ng prayle na ang mga kapatid o magulang ng babae ay maipabibilanggo o
maipapatapon kung di masusunod ang kanyang kagustuhan. At iyon ay alam ng mga dalaga na
totoong nangyayari.
4. Bakit daw na si Huli man ay babagsak din?
Tugon
Kilala ni Pelaez ang kahayupan ni Padre Camorra at naniniwala siyang di magtatagal at
makakagawa ng paraan ang kura na makuha ang ibig kay Huli.
5. Anu-ano ang puna ni Rizal sa pag-aaral ng karaniwang kabataan noon?
Tugon
Karamihan noo’y walang natutuhan dahil:
a. Liban sa Ateneo, ang mga estudyante ay di nagdadala ng aklat, lalo na sa UST.
b. Napakalalaki ng bilang ng mga estudyante.
k. May mahabang pagpapalagay ang mga guro sa estudyante.
d. Madalas ang araw na walang pasok.

Kabanata XIII
Ang Klase sa Pisika

Buod
Isang silid na taluhaba ang silid ng klase. Ang upuan ay parang hagdan na tatlong baytang at
nakapaligid sa 3 panig ng silid. Sa isang dulo ng silid ay ang hapag ng guro na sa likod ay ang
pisarang may nakasulat na Viva! na naroon mula pa nang unang araw ng pasukan sa taong iyon.
Walang palamuti ano man ang mga dingding na bato. May mga kasangkapan sa pisika nguni’t
ito ay nakasusi sa isang aparador na may salamin at kung gamitin man ay ipinakikita lamang sa
klase mula sa malayo tulad ng Santisimo ng Pare. Iyon ay ipinakikita lamang sa mga dayuhan
upang di masabi ng mga ito na nahuhuli ang UST sa ibang bansa sa kahusayan sa pagtuturo at
kaya lamang di natututo ang mga Pilipino ay dahil katutubo ang walang-katalinuhan.
Ang guro, si Padre Millon ay isang batang Dominikong napabantog sa pilosopiya sa Kolehiyo ng
San Juan de Letran. Iyon ang una niyang pagtuturo ng pisika.
Unang tinanong sa klase ang isang antukin. Parang ponograpo itong tumugon ng isang
isinaulong leksiyon na ukol sa salamin, bahagi nito, kauriang bubog o kalaing. Pinatigil ng guro
ang estudyante. Pinilosopiya ang musika. Kung kalaing, metal at bubog daw ang salamin ano
raw uri ang kahoy na may makintab na barnis o marmol na binuling maigi? Di tinugon ng
estudyante ang tanong. Ipinagpatuloy ang isinaulong aralin na parang plakang natigil at muling
pinaandar sa ponograpo. Pinatigil uli ang estudyante, muling tinanong sa sampay bakod na
kastila.
Binulungan ito ni Pelaez. Mali ang idinikta. Sinunod nito. Natawa pati ang guro matapos
insultuhin ang estudyante. Binigyan uli ng tanong sa bahagi ng salamin. Kung ano ang ibabaw ay
siyang salamin, bale wala ang harapan; ang mahalaga’y ang nasa likuran. Di ba? Nalito ang
estudyante. Lahat ay sumesenyas na sumang-ayon na siya at nadiktahan siya ni Pelaez nang
Concedo, Padre, (sang-ayon Padre). Iyon ang itinugon ng estudyante.
Tanong uli ng prayle: Kung katkatin ang asoge sa likod at palitan ng bibingka, ano mayroon?
Bulong ni Pelaez: Bibingka!
Tinawag ng propesor si Pelaez. Tumayo ang tinawag. Napabubulong ito kay Placido. Sa
katatapak sa paa ni Penitente ay napasigaw sa sakit ang tagadikta. Siya ang tinatanong ng
propesor matapos na siya’y murahin at taguring espiritu sastre. Sinasabi ng aklat na ang mga
salaming kalaing ay binubuo ng tanso o ng iba pang kalaing, totoo o hindi? tanong ng guro.
Ganyan ang sabi ng aklat, Padre, tugon ni Placido.
Ang salaming bubog ay binubuo ng isang patag na bubog na ang magkabilang mukha ay
pinakintab ng maigi at ang isang mukha ay kinulapuan ng tinggang puti, tama?
Iyan ang sabi ng aklat,Padre?
Ang tinggang puti ba ay kalaing?
Sabi po ng aklat.
Ergo (samakatuwid), ang salaming bubog na may merkuryo, isang kalaing, ay salaming bubog-
kalaing. Paano mo maipaliliwanag, espiritu sastre?
Nalito si Placido. Inulan ng mura si Placido. Nagtawanan ang klase. Itinanong ang pangalan ni
Placido. Napalatak na patuya ang kura. Anito: Placido Penitente lalong angkop ang Placido
suplado. Lalapatan kita ng penitencia. Hinanap sa mahabang talaan ang pangalan ni Placido. A
labinlimang pagliban! I*sa lang at aalisin ka na sa klase.
Napatindig si Placido. Aapat daw ang liban niya at ikalima ang pagkahuli niya. Himig intsik na
nanuya ang guro. Bihira akong bumasa ng talaan kaya’t sa bawat isang huli ay limang liban ang
inilalagay ko. Makaikatlo kitang nahuli kaya’t labinlima. Kung ang limang liban mong inamin
ang susundin ko, may utang ka pang 10. At bibigyan kita ng masamang marka sa masamang
sagot mo ngayon.
Ngunit Padre, hindi dapat na ang isang wala sa klase ay makabigkas ng mali sa aralin, tanong ni
Placido.
―A… pilosopong metapisiko! Hindi mo ba alam na maaaring ang lumiban sa klaseng iyon, saan
man siya naroon, ay di rin nakaalam ng aralin? Pilisopastro!‖
panunuya pa ng Pari.
Nagpanting ang tainga ni Placido. Tama na, Padre. Maaring markahan ninyo ako nang ano mang
marka nguni’t wala kayong karapatang umaglahi sa akin! Inyo na ang inyong klase! At ang
estudyante ay umalis nang walang paalam .
Natigagal ang klase. Di nila akalaing magawa iyon ni Placido. Nagsermon ang pari. Nagsuwail
daw si Placido sa mga tumataguyod sa paaralan ng kastila. Nagmura si Padre Millon hanggang
sa tumugtog ang kampanilya. Naglabasan ang may 234 na estudyanteng di pumapasok nang
walang nalaman at lumabas nang sa gayon ding kalagayan.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Si Padre Millon:
a. Tapos sa pilosopiya at teolohiya at mahilig sa metapisika (mga teorya) ay nagturo ng kimika at
pisika, magkaslungat na mga asignatura.
b. Pasulyap sulyap lamang sa mga aklat ng kimika at pisika (A little knowledge is a dangerous
thing) na karamihan ay di pinanaligan at kalabas labas ay magtuturo ng mga asignaturang ito sa
paraan ng pilosopiya. (Siya’y di pa makapaniwala na ang mundo ay bilog at ito’y umiinog at
umiikot sa araw.)
k. May paglahi sa itinituro at tinuturuan mga makamandag na kasarian ng isang guro.
d. Siya lamang ang nagtatanong at ayaw magtanong. (Ikinatutuwa ang katangahan ng tinuturuan
at kinaiinis ang tamang pagtugon sa kanyang mga tanong.)
e. Ipinasasaulo nang walang labis at walang kulang ang mga aralin di ipinaliliwanag.
g. Nagtutungayaw at nagmumura ng istudyante.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit sampay-bakod na kastila ang ginagamit ni Padre Millon sa klase?
Tugon
Wala siyang paggalang sa mga tinituruan na ipinalalagay niyang mga tanga lamang.
2. Bakit sa pagtingin na lamang sa silid aralan sa pisika ay masasabi kaagad na sadyang walang
matutunguhan ang mga estudyante?
Tugon
Ang pisika ay di maituturo ng sa bibig lamang. Kailangan ang mga larawan, kasangkapan at mga
halimbawa’t paliwanag sa pisara. Ni isang larawan ay wala sa buong silid. Nakasusi ang mga
kasangkapan. At mga pisara ay di ginagamit. Doo’y may sumulat ng VIVA! (Mabuhay!) noong
unang araw ng pasukan. Enero na’y di pa nabubura. Dapat, iyon ay magiging klase ng
pilosopiya, di ng pisika.
3. Ano ang masasabi natin sa mga tukoy ni Rizal ukol sa pagtuturo?
Tugon
Ang mga principle ni Rizal sa pagtuturo ay hindi naluluma hanggang ngayon. a.) di dapat
maging malaki ang bilang ng mag-aaral sa isang klase b.) di dapat inaaglahi at kinagaagalitan o
hinihiya ang istudyante k.) ang guro ay di lang dapat matalino at saklaw ang kanyang itinituro
kundi dapat ay may malasakit o lugod siya sa pagtuturo at sa isignaturang itinituro d.) ang
maraming bakasyon ay nakakatabang ng pag-aaral at nakahihikayat sa pagliban.
4. Ano ang masasabi natin kay Placido, sa ugali niyang inilalarawan sa kabanata?
Tugon
Siya’y naglalarawan sa karaniwang Pillipino. Mapagtimpi tayo’t mapayapa. Hangga’t maaari’y
nagtitiis tayo lamang sa gulo. Nguni’t kung tayo’y napapasubo na, marunong din tayong sumbog
na parang bulkan.

Kabanata XIV
Sa Bahay ng mga Mag-aaral
Buod
Malaki ang bahay na tinitirahan ng estudyanteng si Makaraig. Maluwag ang bahay na ito at puro
binata ang nakatira na pawang nangangasera. Iba-iba ang kanilang edad at pag-uugali.
Si Makaraig ay isang mayamang mag-aaral ng abogasya at pinuno ng kilusan ukol sa isyu sa
Akademya ng wikang kastila. Ang pangunahing estudyante na sina Isagani, Sandoval, Pecson at
Pelaez ay inimbitahan ni Makaraig upang pag-usapan ang kanilang pakay. Mananalig sina
Isagani at Sandoval na pagbibigyan hiling, samantalang nag-aalinlangan si Pecson. Si Sandoval
ay larawan ng mga kastilang may malasakit at pagpapahalaga sa mga Pilipino.
May dalang magandang balita si Makaraig. Ibinalita nila na si Padre Irene ay ang nagtatanggol sa
kanila laban sa mga sumalungat sa kanilang adhikain. Kailangan ng grupo ang pagkiling ni Don
Custodio, isa sa mga kataas-taasang lipon ng paaralan sa kanilang panig. Dalawang paraan ang
kanilang naisipupang pumanig sa kanila si Don Custodio, si G. Pasta isang manananggol at si
Pepay na isang mananayaw na matalik na kaibigan ni Don Custodio. Napagkaisahan ng lahat na
piliin ang manananggol upang maging marangal ang kapamaraanan.

Mga Tanong at Sagot

1. Sino si Sandoval?
Sagot
Isang empleyado at estudyanteng taga-Espanya na tinatapos ang pag-aaral sa Maynila.
2. Anong uri ng tauhan ang inilarawan ni Rizal sa tauhang si Juanito Pelaez?
Sagot
Isang Pilipino na takot manindigan para sa bayan.
3. Anong ugali mayroon ang mga intsik na naging dahilan ng kanilang tagumpay ayon sa
inilarawan sa kwento?
Sagot
Sila ay mapagkumbaba.

Kabanata XV
Si Ginoong Pasta
Buod
Si Ginoong Pasta ay isang bantog na manananggol. Sinadya ito ni Isagani upang pakiusapan na
kung maari ay mamagitan ng sang-ayon sa kanila kung sakaling sumangguni si Don Custodio.
Ngunit nabigo siya dahil nagpasiya ang abogado na huwag nakialam dahil maselan ang usapan.
Marami na siyang pag-aari kaya’t kailangang kumilos nang ayon sa batas. Ang ganting katwiran
ni Isagani ay lubos na hinangaan ng abogado dahil sa katalinuhan at katayugan ng pag-iisip nito.

Mga Tanong at Sagot

1. Sino si Ginoong Pasta?
Sagot
Isang bantog na mananaggol ng Maynila.
2. Anong klaseng mamamayan ang inilarawan na Rizal sa pagkatao ni G. Pasta?
Sagot
Siya ang sumasagisag sa mga Pilipinong nagnanais na manatiling sakop ng mga Kastila ang
Pilipinas.
3. Anong katauhan ang ipinahiwatig sa papel ni Isagani?
Sagot
Siya ay simbulo ng mga kaisipan na naglalaman ngmga idealismo ng mga pangarap tungo sa
pagkakaroon ng demokrasya at kalayaan.

Kabanata XVI
Ang Kasawian ng Isang Intsik
Buod
Si Quiroga, isang negosyanteng Intsik na naghahangad magkaroon ng konsulado ang kanyang
bansa ay naghandog ng isang hapunan. Dinaluhan ito ng mga tanyag na panauhin, mga kilalang
mangangalakal, mga prayle, mga militar, mga kawani ng pamahalaan, gayun din ang kanilang
mga suki.
Dumating si Simoun at nang singilin niya si Quiroga sa utang na siyam na libong piso, sinabi
nitong nalulugi siya. Inalok ni Simoun na bawasan ng dalawang libong piso ang utang ni
Quiroga kung papaya gang intsik na itago sa kanilang bodega ang mga armas na dumating. Hindi
raw dapat mangamba ang Intsik, sapagkat ang mga baril ay unti-unting ililipat sa ibang bahay na
pagkatapos ay gaagawan ng pagsisiyasat at marami ang mabibilango. Siya ay lalakad sa mga
mapipiit upang kumita. Napilitang sumang-ayon si Quiroga. Ang pangkat ni Don Custodio ay
nag-uusap tungkol sa komisyong ipapadala sa India para pag-aralan ang paggawa ng sapatos
para sa mga sundalo.Sa pulutong ng mga pari, ay pinag-uusapan nila ay tungkol sa ulong
nagsasalita sa may perya sa Quiapo na pinamamahalaan ni Mr. Leeds.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit naghanda ng isang malaking hapunan si Quiroga?
Sagot
Siya ay naghahangad na magkaroon ng konsulado ang Tsina sa Pilipinas.
2. Bakit iginalang ni Quiroga si Simoun?
Sagot
Dahil sa pagiging malapit nito sa kapitan-Heneral.
3. Bakit nagkautang si Quiroga kay Simoun ng siyam na libong piso?
Sagot
Kumuha siya ng tatlong pulseras kay Simoun na ibinigay niya sa isang babaeng kaibigan ng
isang makapangyarihang lalaki.

Kabanata XVII
Ang Perya sa Quiapo
Buod
Maganda ang gabi. Ang perya’y punong-puno ng panonoorin at manonood. Ang 12 galing sa
bahay ni Quiroga ay patungo sa kubol ni Mr. Leeds. Tuwang-tuwa si Padre Camorra sa dami ng
magagandang dalagang nakikita lalo na nang makasalubong si Paulita na kasama nina Isagani at
Donya Victorina. Punyales! Kailan pa ako magiging kura sa Quaipo, anang makamundong
prayle at kinurot sa tiyan si Ben Zayb. Si Isagani nama’y inis sa bawa’t tumititig kay Paulita.
May pinasok na tindahan ng mga tau-tauhang kahoy ang pangkat nina Padre Camorra.
Naghawigan sila-sila. Ang isa raw ay kahawig ni Zayb. Kahawig daw ni Padre Camorra ang isa.
Marami ang lilok na anyong Prayle.
May isang kuwadrong tanso ng babaing pisak ang mata, gula-gulanit ang damit, nakalupasay at
namimirinsa at namimirinsa ng lumang damit. Ayon kay Padre Camorra ay isang hanggal ang
umisip ng larawang iyon. Sumagot si Ben Zayb na iyon ay ayon sa pamagat: la Prenza Filipina o
prinsang ginagamit sa Pilipinas. Isa namang kuwadro ay naglalarawan ng isang lalaking
nakagapos ang mga kamay at tinuturuan ng mga guwardiya sibil. Pamagat Ang Bayan na Akaba
. Pinagtawanan din nila ito.
May nakitang larawan na kahawig ni Simoun. Hinanap nila ang mag-aalahas. Wala ito. Ayon
kay Padre Camorra’y natakot na baka pagbayarin nila sa pagpasok sa paglabas ni Mr. Leeds. Ani
Ben Zayb naman: Baka natakot na matuklasan natin ang lihim ng kanyang kaibigan si Mr.
Leeds. Makikita ninyo’t ang lahat ay sa salamin lamang.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Ang perya ay hindi iisang tindahan ng mga laruan o pabaril na tulad ng kasalukuyang gamit ng
taguring ito. Ito ay Fair o mga kubol ng siriko, mahika (magic), mga tindahan ng laruan ,paninda
mga ari, at iba pa.2. Noo’y Enero.
3. Tandaan uli ang pagkawala ni Simoun gayon siya ang nagyaya sa panonood sa espinghe ni
Mr. Leeds.
Mga Tanong at Sagot
1. Anong kalinangan Pilipino ang binigyan diin ni Rizal sa Kabanatang ito?
Tugon
Ang palilok ng mga anyo o larawan. Isa itong talakay sa sining ng paglilok ng mga Pilipino na
pinuri ni Rizal.
2. Ano ang inilalarawan sa kathang La Filipina?
Tugon
Ang pamamahayag sa Pilipanas (state of Filipino press or journalism): matanda (makaluma);
pisak ang isang mata ( di katotohanan ang pagbabalita at iyong lang ibig paksain ang pinapaksa
): marumi, at lugami ang pamamahayag noon. Ang nakakatawa rito ay isa pa si Ben Zayb sa
nagtatawa sa larawan at wala siyang kamalay-malay na sila ang inaatake sa larawang iyon lalo si
Ben Zayb. ( Animo ito ng pagkakapahintulot ng sensor sa pagpapalathala ng Florante at Laura ni
Balagtas na atake ng kumatha laban sa pamahalaan.)
Mas malinaw rito ang panunuligsa sa ikalawang larawan, ang bayan ng Abaka. Inilalarawan dito
na ang Pilipinas ay bayan ng abaka na ang karaniwang gamit ay panggapos sa mga dinarakip ng
guwardiya sibil. Nguni’t ito man ay di nasakyan ng matatalino’t magagaling na pangkat nina Ben
Zayb.
(Nasakyan naman kaya ito ng mga indiyo? At sino ang nakaisip ng gayong mga larawan sa
perye?)

Kabanata XVII
Ang mga Kadayaan
Buod
Sinalubong ni Mr. Leeds ang mga panauhin sa kanyang perya. Bago nagsimula ang palabas,
nagsiyasat si Ben Zayk upang Makita ang salamin sa kanyang inaasahang matagpuan, ngunit
wala siyang nakita.
Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at may dalang kahong kahoy sa kanyang pagbabalik.
Ipinaliwanag niya na ito ay natagpuan naiya sa isang libingang nasa-piramid ni Khufu, isang
Paraon ng Ehipto. Ang kahon ay may lamang abo at kapirasong papiro na kinasusulatan ng
dalawang salita. Sa pamamagitan ngpagbigkas ngunang salita ang abo ay nabubuhay at
nakakausapang isang ulo at pagbanggit ng ikalawang salita ito ay babalik sa dating kinalalagyan
nito.
Bumigkas ng isang salita si Mr. Leeds, lumabas ang isang ulo at sinsbi nitong siya si Imuthis.
Siya ay umuwi sa sariling bayan pagkatapos ng pag-aaral at mahabang paglalakbay. Sa kanyang
pagdaraan sa Babilonia ay nabati niya ang isang lihim na hindi ang tunay na Sumerdis ang
namamahala doon kundi si Gautama, isang magnanakaw ng kapangyarihan at namamahala sa
tulong ng pandaraya. Sa katakutang isumbong siya kay Cambises ay binalak ang ikakasawi ni
Imuthus sa tulong ng mga saserdoteng Taga-Ehipto na siyang nakapangyayari noon sa kanilang
bayan. Siya ayumibig sa isang anak ng pari at naging kaagaw niya rito ang pari sa Abidos.
Nagpanukala ang pari ng kaguluhan at siya ang sinangkalan. Isinakdal siya at napiit, tumakas at
napatay. Ayon sa ulo siya ay nabuhay muli upang ihayag ang gayong kataksilan. Titig na titig
kay Padre Salvi ang espinghe habang nagsasalita ito. Dahil sa takot hinimatay ang prayle.
Kinabukasan nagpalabas ng utos ang gobernador na nagbabawal sa palabas ngunit wala na si Mr.
Leeds, nagtungo ito sa Hongkong dala ang kanyang lihim.

Mga Tanong at Sagot

1.Bakit hinimatay si Padre Salvi?
Sagot
Dahil sa takot sa tinawag na ulo.
2. Kanino inahalintulad ang buhay ni Imuthis?
Sagot
Kay Ibbara.
3. Ano ang ipinahihiwatig ng naging reaksyon ni Padre Salvi pagkatapos ng salaysay ni Imuthis?
Sagot
Ito ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga prayle sa kanilang kasamaan at pagpakasal.

Kabanata XIX
Ang Mitsa
Buod
Lumabas sa klase si Placido Penitente. Hindi na siya ang dating mapagtimpi. Galit na galit siya.
Nais niyang gumawa ng isang libo`t isang paghihiganti. Parang ibinubulong ng kanyang budhi:
Placido Penitente, ipakilala mong ikaw ay may karangalan, na ikaw ay matapang at maginoo.
Taga-Batangas ka na ang paglait ay hinuhugasan ng dugo.
Nakitang nagdaan ang isang sasakyang kinalulunanan nina Padre Sibyla at Don Custodio. Nais
niyang habulin ang kura at ihagis sa ilog.
Napadaan sa Escolta. May naraanang dalawang Agustino sa pinto ng basar ni Quiroga. Ibig pag-
uundayan ng suntok. Nagpigil. May naraanang dalawang kadete na nakikipag-usp sa isang
kawani. Sinagasa niya ito. Tumabi ang mga kadete. Inaalihan ng hamok si Placido.
Inakala na ni Placidong wala na siyang pagkakataong mag-aral. Aniya sa sarili. Hindi raw kami
marunong maghiganti. Dumating na sana ang lintik at nang makita nila.
Naratnan ni Placido sa bahay na kanyang tinutuluyan ang kanyang ina si Kabesang Andang.
Kararating nito mula sa Batangas. Sinabi ni Placido na di na siya mag-aaral. Naghinagpis ang
ina. Nakiusap sa anak. Nagpaalam si Placido sa ina. Ginala nito ang Sibakong, Tundo, San
Nicolas, Sto. Kristo. Mainit pa ang ulo. Nguni`t nakaramdam ng gutom. Naisipang umuwi.
Inakalang wala na sa bahay ina`t nagtungo na sa kapitbahay upang makipangginggi. Mali siya.
Naroon pa ang ina. Naghihintay.
Ipinakiusap daw ni Kabesang Andang sa prokurador ng Agustino na iayos ang suliranin ni
Placido sa nakagalit na Dominiko. Ayaw ni Placido. Tatalon daw muna siya sa ilog Pasig o
magtutulisan bago mag-aral na muli. Nagsermon uli ang ina ukol sa pagtitiis. Di na kumain
muna, muling umalis ang binata. Nagtungo sa daungan ng mga bapor. Inisip niyang magtungo sa
Hongkong, magpayaman at kalabanin ang mga prayle.
Ginabi siya sa paggagala. Walang natagpuang kaibigan. Napatungo siya sa perya. Nakita niya si
Simoun. Sinabi niya dito ang nangyari sa kanya at ang hangad niyang pasa- Hongkong.
Napatulog siya sa mag-aalaha.
Isinama ni Simoun si Placido sa kanyang karuwahe. Pag-karaan ng pagtakbo ipinatigil ang
sasakyan. Bumaba sina Simoun at Placido. Nakita nina Placido sina Isagani at Paulita na
namamasyal. Nainggit si Placido. Kinainisan sina Simoun at Isagani. Anya: Sa ganyan lamang
mapapakinabangan. Nagpatuloy ng paglalakad sina Simoun at Placido hanggang sapitin nila ang
isang bahay na munti pagawaan ng mga pulbura na pinangangasiwaan ng dating guro sa San
Diego. Inatasan si Simoun na pakipagkitaan ng guro ang tenyente at ang kabo ng mga militar,
gayundin si Kabesang Tales. Nagtanong ang guro sa di pa nila kahandaan. Ani Simoun: sapat na
sina Kabesang Tales, ang mga naging kabinero at isang rehinameyento ng mga kawal. Kung
ipagpapaliban ay baka patay na si Maria Clara. Tumalima ang dating guro.
Dalawang oras na nag-usap sa bahay ni Simoun ang magaalahas at ang binata bago umuwi sa
kaserahan si Placido.
Nang mapag-isa ang mag-aalahas ay nagtalo ang loob ni Simoun. Sinurot siya ng budhi dahil
bahagi siya ng kabulukang nais niyang puksain. Waring nakita niya ang anyo ng kanyang ama at
ng kay Elias na tumututol sa kanyang ginawa. Ngunit umiling siya. Kung ako`y tumulad sa inyo
ay patay na ako, aniya. Gumawa ako ng masama upang mabigyang daan ang mabuti. Nilalagnat
noon si simoun.
Kinabukasan ay buong bait na nakikinig si Placido sa nangangaral na ina. Hindi tumututol sa
mungkahi nito. Ipinayo na lamang sa ina na bumalik na sa lalawigan kaagad dahil kung malaman
daw ng prokurador na naroon si Kabesang Andang ay hihingian pa ito ng regalo at pamisa.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Nakita ni Placido na kasama ni Padre Sibyla si Don Custodio, na magpapasiya ukol sa balak
na paaralan ng kabataan.
2. Ang salita kayang Ingles na amok (huramentado) ay galing sa hamok ng Malay?
3. Si Kabesang Andangay halimbawa ng isang ignoranteng ina noong panahong iyon na kaya
lamang nagpapaaral ng anak ay sa pagkakagaya-gaya o kaibigang mapagmalaki bilang ina ng
isang nakapag-aral at nagkatitulo. Kung alam niya na ang ibubunga ng pag-aaral ni Placido ay
bilangguan o bibitayan, na siyang tiyak na ibubunga ng masikhay at matining na pag-aaral noon
ay papag-aralin pa kaya niya ito?
4. Ang paghihimagsik ni Simoun ay magsisimula sa mga arabal (kanugnog-pook ng Maynila o
suburbs na noon ay mabugat pa tulad ng Balintawak, Sta Mesa. Makati, La Loma at atbp.) na
binubuo ng :
A. Pangkat ng mamamayang naaaping ibig maghiganti;
B. Pangkat ng mga tulisang tulad ni Kabesang Tales ay naging gayon sa udyok ng paghanap ng
katarungang di naging kanila sa pamahalaan;
K. Mga kawal na kanyang pinaniwalaang ibig ng Kapitang Heneral na manggulo sila sa mga
sibil at sa mga prayle upang magkaroon ng dahilan ang heneral na magtagal pa sa Pilipinas;
D. Mga manong na pinaniwala niyang sasalakay sa kumbento ang mga kawal at sibil.
Dahil dito, ang mga sibil at mga manong ay makakalaban ng mga kawal na may mga
pagkakautang kay Simoun at ang mga tulisan kakampi ni Simoun, at ang mga mamamayang
sasapi sa kanya ay malayang makalulusob sa Maynila (Intramuros ngayon) at maluwag niyang
makukuha ang siyudad na walang magtatanggol.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nasabi ni Placido na wala na siyang pagkakataong mag-aral?
Tugon
Iisa ang unibersidad noon para sa karera ang unibersidad ng Sto. Tomas. Ayaw na siyang
tangapin doon.
2. Ano ang lintik na ibig nang sumabog ni Placido upang maipakilala nga ngitngit ng kanyang
paghihiganti?
Tugon
Ang himagsikang tulad ng naganap noong 1872 na kinasangkutan nina P.Burgos. makikita ritong
ang diwa ng 1872 ay nananatiling buhay sa isip at damdamin ng mga Pilipino pagkatapos noon.
Umaasa sila sa muling pagsabog ng malaking himagsikan.
3. Bakit napatapon ang dating guro sa San Diego?
Tugon
Ninasa niyang makapagturo nang mabuti. Naging kalaban niya ang simbahan at ang pamahalaan
na sadyang ayaw na ang mga indiyo ay matuto ng husto.
4. Bakit umanib kay Simoun sa balak niyang paghihimagsik ang Kastilang may rayuma?
Tugon
It’y nagkaasawa ng maganda. Pinagnasaan ng mga prayle ang babae. Para maiwasan ang ganti
ng Intsik, ito ay ginawan ng lalang ng mga prayle upang mapabilanggo hanggang
magkaramdam. Ibig ng Kastila na makapaghiganti.
5. Bakit napaaga ang pagbubunsod sa himagsikang binalak ni Simoun?
Tugon
Dahil kay Maria Clara na ayon sa balitang tinanggap ni Simoun ay nasa bingit na halos ng
kamatayan.
6. Sa anong ibon inihalintulad ni Simoun si Maria Clara?
Tugon
Sa Fenix (Phoenix). Iisa lang ang ibong ito. (Tulad ni Maria Clara na iisang babae sa buhay ni
Ibarra.) nabubuhay ito mula sa 500 hangggang 12,954 taon. Pagkatapos ay sinusunog nito ang
sarili sa sariling pugad at ang abo nito’y nagiging bagong Fenix. Kung makuha na ni Simoun si
Maria Clara sa mga kuko ng bulag na paniniwala, bibigyan niya ng bagong buhay ang mongha.
Ani simoun patungkol kay Maria Vlara: Isang paghihimagsik ang naglayo sa akin at sa iyo; isa
ring pagbangon ang magsasauli sa akin sa iyo.
7. Bakit nakita ni Simoun sa kanyang balintataw na tila galit ang anyo ni Don Rafael at ni Elias?
Tugon
Ang dalawa`y di sang-ayon sa pamamaraang kanyang ginamit. Si Don Rafael ay kabutihang lagi
ang panuntunan sa pakikitungo sa bayan. Kay Elias ay di siya karapat-dapat sa tungkuling
kanyang ginaganap; di na siya karapat-dapat dahil ang nag-uudyok sa kanya sa paghahangad na
mapalaya ang bayan ay di ang diwang makabayan at makatarungan kundi payak na paghahangad
ng paghihiganti.
8. Ipaliwanag ang biglang pagbabago ng loob ni Placido nang kausapin siya kinabukasn ng
kanyang ina?
Tugon
Sa ipinabatid sa kanya ni Simoun noong sinundang gabi ay naisip niyang isa ng kalabisan ang
makipagtalo sa kanyang ina. Kunwa’y payag na siya sapagka’t batid niyang sa mga araw na iyon
ay ibubunsod na ang madugong himagsikan kaya’t wala nang tanging hiling sa ina kundi umuwi
kaagad sa lalawigan upang makaiwas sa labanan.
9. Ano ang mitsa ng paghihimagsik ni Simoun?
Tugon
Ang paghihimagsik ay parang bomba na handa na ngunit wala pang mitsa na sisindihan upang
pasabugin ang bomba. Ang paghihimagsik ni Simoun ay may layon: pagbawi kay Maria Clara.

Kabanata XX
Si Don Custodio
Buod
Ang usapin ukol sa akademya ng salitang kastila ay nasa mga kamay ni Don Custodio, na siyang
pinagkatiwalaan lumutas sa suliraning ito.
Si Don Custodio de Salazar y Sanchez deMonteheredondo ay kilalang tanyag sabahagi ng
lipunan sa Maynila at tinaguriang ―Buena Tinta‖. Siya ay nakapag-asawa ng isang mayaman at
sa pamamagitan ng yaman ng asawa, nakapagnegosyosiya kahit kulang sa kaalaman sa mga
tungkuling kanyang hinahawakan siya ay pinupuri dahil siya ay masipag.
Nang bumalik siya sa Espanya walang pumansin sa kanya dahil sa kakulangan niya sa pinag-
aralan, kaya walapang isang taon nagbalik na siya sa Pilipinas at nagmagaling sa mga Pilipino sa
kanyang kunwaring magandang karanasan sa Madrid.
Lumagay siya parang amo’t tagapagtanggol, ngunit siyay naniniwalang may ipinanganak upang
mag-utos at ang iba’y upang sumunod. Ang Pilipino’y ipinanganak upang maging utusan, kaya’t
kailangang pagsabihang lagi na ang mga ito’y sa gayon lamang ukol.
Sa loob ng labing limang araw, si Don Custodio ay bumuo ng pasiya ukol sa kasulatan at handa
na niya itong ipaalam sa lahat.

Mga Tanong at Sagot

1. Paano nabigyan ng bansag na ―Buena Tinta‖ si Don Custodio?
Sagot
Siya ay naging laman ng mga pamahayagan sa loob ng ilang lingo at sakanyang walanghabas na
pakikipagtalo kung kani-kanino.
2.Paano siya nagkaroon ng pagkakataong makahawak ng napakaraming tungkulin?
Sagot
Sa tulong ng salapi ng kanyang mayamang asawa, siya ay nangalakal at tumanggap ng mga
paggawa ng pamahalaan.
3. Ano angpalagay ni Don Custodio sa mga Pilipino?
Sagot
Ang mga Pilipino ay ipinanganak upang maging utusan.

Kabanata XXI
Mga Anyo ng Taga-Maynila
Buod
Nang gabing iyon ay may pagtatanghal sa teatro de Variendades, ang Les Choches de Corneville
ng bantog na mga Pranses. Ubos kaagad ang tiket, at mahabang-mahaba ang hanay ng
nagsipasok.
Isang Kastila ang tanging walang bahala sa pagpasok sa dulaan. Ito’y si Camarroncocido na
anyong pulubi o palaboy. May lumapit sa kanya na isang kayumangging lalaki na matanda at
may amerikanang mahaba’t hanggang tuhod. Siya’y si Tiyo Kiko. Pinakitaan nito ng mga
mamisong Mehikano si Camarroncocido. Iisa ang kanilang hanapbuhay: pagdidikit ng mga
paskil.
Anim na piso ang iniupa ng mga Pranses kay Tiyo Kiko. Ani Camarroncocido: E, magkano
naman ang ibinigay nila sa mga prayle? Dapat mong malaman na ang buong kikitain ng palabas
ay mauuwi sa mga kumbento.
Ang palabas ay humati sa Maynila. Mayroong nagsitutol dito bilang masagwa at laban sa
moralidad, tulad nina Don Custodio at ng mga prayle. Mayroon namang nagtanggol dito. Mga
pinuno ng hukbo at mga marino, ang kawani, at maraming matataas na tao. Laban ang mga
babaing may asawa o may kasintahan. Ang wala nama’y sang-ayon sa opera. Naging malaki at
malaganap ang bulung-bulungan at kasamang nababanggit ang Kapitan Heneral, si Simoun, si
Quiroga at mga artista.
Ani Camarroncocido kay Kiko: Ang kalahati ng mga nagsisipasok sa teatro ay manonood dahil
sinasabi ng mga prayle na huwag manood: at ang palabas dahil ipinagbabawal ng mga prayle.
Mabuti ang iyong mga paskil ngunit higit na mabisang pantawag ng tao ang pastoral o
pagbabawal ng mga pari.
Nang makaalis si Tiyo Kiko ay may napansin si Camarroncocido na mga taong tila hindi sanay
mag-amerikana at sa wari’y umiiwas mapuna. Anya: Mga sekretarya kaya o magnanakaw?
Kinapa ang sariling mga bulsa. Walang laman. Ano sa akin sino man sila? anito at nagkibit-
balikat. Isang kagawad ng hukbo ang kumausap sa mga di-kilalang tao na apat o lima sa bawat
pulutong. Pagkatapos, ang kagawad ay lumapit sa karwahe at masiglang nakipag-usap sa taong
lulan niyon si Simoun. May narinig ang palaboy na Kastila: Ang hudyat ay isang putok. At
umalis ang karwahe. May binabalak! ani Camarroncocido.
Nagpatuloy ng lakad si Camarroncocido. Dalawang tao ang narinig niyang nag-uusap. Anang isa
na may hawak na rosaryo at kalmen: Ang mga kura ay malakas kaysa Heneral. Ang heneral ay
umaalis; ang mga ay naiiwan. At yayaman tayo. Ang hudyat ay isang putok.
Ani Camarroncocido: Doon ang heneral dito si Padre Salvi. Kaawa-awang bayan! Ngunit anio sa
akin?
Sa labas ng dulaan ay naroon si Tadeo at isang kababayang baguhan sa lungsod. Niloloko ni
Tadeo ang kababayang tanga sa pagsasasbi ng mgsa kahanga-hangang kasinungalingan.
Maraming mga taong nagdaraan ang sinasabi ni Tadeo na mga kaibiga’t kakilala niyang
malalaking tao kahi’t di totoo. Dumarating sina Paulita Gomez at ang tiyang si Donya Victorina.
Nakilala ni Tadeo si Padre Irene na nakabalatkayo nguni’t di naitago ng tunay na katauhan dahil
sa mahaba niyang ilong. Dumating din si Don Custodio.
Nang makita ni Tadeo na dumating sina Makaraig, Pecson, Sandoval at Isagani ay lumapit ito at
bumati sa apat. May labis na tiket ang mga ito dahil di sumama sa kanila si Basilio.
Inanyayahang pumasok si Tadeo. Di na naghintay ng ikalawang paanyaya si Tadeo. Iniwan ang
taga-lalawigan na nag-iisa.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Si Camarroncocido ay may pangalang ang kahulugan ay halabos na hipon dahil mapulang-
mapula siya. Siya ang isang Kastilang hindi nagpapahalaga s kanyang pagiging Kastila. Gayong
may pagkadugong bughaw, nang dumating sa Pilipinas ay naging isa lamang upahan sa
pagdidikit ng mga paskil sa dulaan at mga gawaing kauri nito. Isa siyang kabaligtaran ni Don
Custodio na isa lamang layak sa Espanya na nang maparito ay nagsamantala sa pagiging Kastila
at naging mayaman at makapangyarihan.
2. Salin ng Les Choches de Corneville: Mga Kampana sa Corneville. Ito’y nagpapahiwatig ng
mga mananayaw na babaing may mga sayang maluluwang na parang kampana na titikwas-
tikwas samantalang sumasayaw at pasipa-sipa sa itaas ang mga paa.

Mga Tanong at Sagot

1. Anong kasamaang ugali ang pinulaan ni Rizal sa mga taong tulad ni Camarroncocido?
Tugon
Ang pagwawalang-bahala sa mga panayayari o mga mangyayari kung ito ay walang tuwirang
kaugnayan sa kanya kahit mangahulugan ito ng kaguluhan sa bayan o maging ito ay matuklasan
niyang may pipinsalaing ilan. Ito ay sakit ng lipunan hanggang ngayon. Maraming kabulukan at
katiwalian o krimen ang nasassaksihan nguni’t di isinusuplong sa mga maykapangyarihan
sapagka’t wala namang tuwiran o biglaang samang nagagawa sa mga nakakita dahil di nila nais
masangkot sa gulo. Di nila nais na maabala sa pagsaksi sa paglilitis. Nguni’t sa di paggawa ng
karampatang hakbang ng mga nakapunang ito, ang katiwalian o ang krimen ay lalaganap at
balang araw ang nangapabaya sa pangyayari ay siyang tatamaan niyon. At sa katiwaliang
nangyari sa bayan, di man tuwiran, lahat ay nagdurusa. (Maipaliliwanag pa ito ng guro).
2. Paano nahati sa dalawa ang lipunan sa Maynila?
Tugon
Dahil sa mahigpit na pagtutol dito ng mga prayle, lalo na si Padre Salvi, at sa pagsang-ayon dito
ng mga taong pamahalaan, napukaw ang pansin ng mga taga- Maynila. Nangagtanong sila kung
bakit ipinagbabawal ito ng simbahan? Lahat halos ay ibig manood: Una, iyong ibig manood
upang malaman kung bakit bawal; at ikalawa, iyong ibig manood kung bakit dapat ipagbawal.
Kung hindi ipinagbawal ng mga prayle, hindi dadami ang manonood.
Ito ay isang magandang paglalahad ukol sa tinatawag na ban o pagbabawal sa pagbabasa sa isang
aklat. Dahil ipinagbabawal ang Noli at Fili, noon, halos lahat ng marunong-runong bumasa ng
Kastila noong panahon ni Rizal aaaaay nagnais makabasa ng mga nobelang ito. Ipinagbawal ng
simbahan ang Pride of the malay Race ni Rafael Palma. Ito ay naging mabili. Kapag nilalagyan
ng For Adults Only ang paskil ng palabas sa sine lalo itong pumapasok;ipinagbabawal ang isang
sine, ito ay dudumugin ng tao. Dahil sa ito’y katutubo sa tao ang pagtanggi sa pagbabawal.
Bawalan mong hipuin ang isang bagong kapipintang bagay sa paglalagay ng pansin na Huwag
Hipuin .Sariwang Pintura, at ito ay mapupuno ng mga bakas ng daliri ng mausisa.
3. Sino-sino ang mga taong napuna ni Camarroncocido sa dilim sa paligid ng dulaan?
Tugon
Mga tauhan ni Simoun. Ang mga kawal ay pinagsabihan niyang ibig ng Kapitan Heneral na
magkaroon ng gulo upang mapigil ang pagbabalik nito sa Espanya at di kaagad matapos ang
panunungkulan nito sa Pilipinas. Sa makatuwid sumalakay man ang mga kampon ni Kabisang
Tales ay aakalain ng mga militar na iyon ay bahagi lamang inihandang pagkakagulong sa
kagustuhan ng Kapitan Heneral. At ang haharapin ng mga kawal ay hindi ang mga tulisan kundi
ang mga manong na magtatanggol sa mga prayle. Dito’y gagamitin ni Rizal ang theory ni
Machiavelli: Paglaban-labanin mo ang iyong nasasakupan at sila’y madali mong mapaghaharian.
Kung magpapatayan ang mga marinero at militar laban sa mga manong at confradia magiging
malaya ang pangkat nina Kabesang Tales at ang mga mamamayan sa pagsasalakay sa nais nilang
salakayin.
4. Bakit nakapasok din sa dulaan si Tadeo?
Tugon
Di sumama kina Macaraeg si Basilio dahil ang huli ay magrerepaso para sa nalalapit niyang
pagsusulit. May tiket para kay Basilio. Ito’y ipinagamit nina Isagani kay Tadeo.

Kabanata XXII
Ang Palabas
Buod
Maingay sa dulaan. Lampas na sa oras ay di pa nagsisimula ang palabas dahil wala pa ang
Kapitan Heneral. May nagsisipadyak ng baston at sumisigaw na buksan na ang tabing.
Maraming pabastos na paghanga sa mga babae na maririnig sa mga artilyero. Maraming
tsismisan. Mausok. Maraming pagtatalo. May isang matigas ang ulo sa isang luklukang di kanya
at ayaw ibigay iyon sa may-aring si Don Primitivo. Hindi ito napakiusapan ng tagapamahala.
Nagsigawan ang mga artilyero. Ibibigay o hindi na oo na hindi! Nalibang ang mga tao. Ang mga
tanod ay di makapangahas magpaalis sa nasa upuan ni Don Primitivo dahil sa ito ay isang mataas
na tao sa pamahalaan.
Dumating ang Heneral. Tumugtog ng marcha real. Si Pepay ay nasa isang palko na handog ni
Makaraig. Katapat ito ng palko ng mga estudyante. Si Don Custodio ay tinipan ni Pepay sa
dulaan kaya’t di man ibig ay napilitan ang tagapagmungkahi na pasadulaan.
Masaya si Pepay. Masaya rin ang mga estudyante pati si Pecson. Si Isagani lang ang hindi dahil
nakita niya sa dulaan si Paulita na kasama ni Pelaez na kanyang karibal.
Isang Pransesa ang umawit, si Gertude. Isang awit na puno ng tsismis ng linggo ang kanyang
ipinaririnig. Tigas na kasasalin ni Tadeo sa Kastila ng mga salitang Pranses. Gayon din ang
ginawa ni Juanito Pelaez kina Paulita at Donya Victorina. Karaniwan naman ay mali si Juanito.
Umawit si Serpolette. May pumalakpak sa una. Nakilala ito ni Tadeo. Padre Irene na pinapag-
espiya ni Padre Salvi sa kung sadyang masama nga ang palabas ng mga Pranses ay namukhaan
ng mananayaw. Kakilala pala siya ni Serpolette sa Europa pa.
Isang babae ang dumating na kasama ang asawa. Ipinamalaki ang pagdating niya nang huli sa
lahat. Nang makitang may palko pang walang laman ay inaway ng ginang ang asawa. Sinutsutan
siya ng mga tao. Wikang paismid: Ang mga ungas! Akala mo’y marurunong ng Pranses. (Tama
naman.)
Si Juanito’y nagpapanggap na maalam ng Pranses na di naman nalalayo sa Español. Kapag
nagtawa ang mga tao’y nakikitawa siya. Kapag nagsiungol o nagsiubo, napapailing siya.
Humanga sa kanya si Donya Victorina at hinangad pakasalan ang binatang kuba pag namatay si
De Espadaña.
Inubo nang masasal si Juanito. Sinigawan siya. Paalisin ang tisiko. Nais awayin ito ni Pelaez.
Nakilalang si Don Custodio iyon. Natakot ang binata. Kundi lamang kasama ko kayo anya kina
Paulita. Lalong humanga si Donya Victorina kay Pelaez.
Ayon kay Ben Zayb, na isa sa mga nagsiganap ay hindi artista, di marunong umawit.
Napag-usapan ang di pagsipot ni Simoun sa dulaan.
Pinagtalunan ng mga estudyante ang kagandahan at kapangitan ng wikang Pranses . Dumating si
Makaraig mula kay Pepay. Malungkot. Nag-usisa ang lahat. Napasiyahan na raw ang tungkol sa
paaralan ayon kay Padre Irene. Sinang-ayunan nag paaralan. Ngunit ito’y ipaiilalim sa
Unibersidad ng Sto. Tomas, sa pamamahala ng mga Dominikano.
Kung gayo’y mga kabesa de baranggay tayo, ani Tadeo. Hinagisan ni Pecson ng maruming
medyas si Sandoval.
At ang masakit ayon kay Makaraig ay ipinayo pa ni Padre Irene na ipagdiwang ng mga
estudyante ang tagumpay nila.
Ani Pecson: Sigi, magdiwang tayo sa isang pansiteryang paglilingkuran ng mga Intsik na hubad!
Pinagtibay ang balak. Hindi na hinintay ng mga estudyante ang ikalawang yugto ng opereta.
Nagsialis sila sa gitna ng alingasngas ng buong bulwagan.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Ang tinawag na Filipino time ay pag-aglahi sa ating ninuno. Ito’y hindi oras Pilipino. Nagaya
lamang ito ng ilan sa ating totoong isip-alipin sa mga Kastilang namuno sa atin nang may tatlong
daang taon. Ang manonood, makikita sa ano mang palabas, ay maagang nagsisidating. Tanging
panauhing pandanmgal ang huling dumarating at ito ay ipamamata nang oras-Pilipino . Hindi
tumpak na ang maling ginawi ng isa ay ipaari sa maraming hindi naman gumawa niyon. Ang
tunay na oras-Pilipino ay makikita sa mga nayon. Bago pa sumikat ang araw at wala pang
nakikita sa paligid ay nasa pilapil na ng bukid ang magsasaka, nakasulong na sa dagat ang
mamamalakaya. Ibando mong may pasine sa liwasan sa ika-8 at ika-6 pa lamang ng gabi ay
marami nang naghihintay na bata at matanda sa pagpapalabasan. Pag sinabing oras-Pilipino ito’y
mga minuto o oras na una kaysa takdang tipanan.
2. Ang bisa ng pag-ibig. Si isagani na pinakamasipag at tagapagtaguyod ng paaralan ay di
pumansin sa pagkakatuwa at pagtalakay ukol dito ng mga kasamahan dahil sa malaki niyang
panibugho at galit kay Paulita. Ito ring damdaming ito ni Isagani ang sisira sa tagumpay na balak
ni Simoun sa dakong huli.
3. Hindi magkasama sa palko sina Don Custodio at Pepay. Mahalay para sa Don ang makitang
kasama ang mananayaw.
4. Sina Tadeo at Pelaez bilang manonood. Si Tadeo ay isang uri ng manonood na di dapat
natatagpuan sa dulaan. Wala siyang nakikita o nais makita kundi ang kapintasan at kasiraan ng
kanyang pinapanood. Si Juanito Pelaez naman ay halimbawa ng isang ungas na ginagamit ang
kaunting kaalaman (sa Pranses) na lalong nagpapatingkad sa kanyang katangahan. At sina
Paulita at Donya Victorina naman ay mga lalong tanga na nakipatol sa nagdudunung-dunungang
si Tadeo. Sila’y parang mga bulag na napapaakay sa kapwa bulag.

5. Si Ben Zayb ay isang kritikong hangal. Walang kaalaman sa sining ngunit nagdudunung-
dunungan. Siya’y mapanganib dahil marami siyang maihahawang hangal ding mambabasa
sapagkat siya’y manunulat at manunudling (columnist).
6. Usapa ni Padre Irer at Serpolotte nang makita ng babae ang kura sa karamihang nagsilapit sa
artista. Sinunggaban sa bisig si Padre Irene at:
S-Naku, lapit, lapit dito, aking kuneho (pet o alaga).
I-Huwag kang maingay (nagnasang lumayo).
S-Bakit? Ikaw na higante rito at akong sumasamba sa iyo.
I-Huwag kang maingay rito, Lily ako’y isang Papa rito.
Si Serpolette pala at si Padre Irene ay dati nang magkakilala sa Europa pa lamang. Si Padre Irene
ay isang lalaking makamundo. Ayon sa isang palasaliksik na naging propesor ko, si Prof.
Teodoro A. Agoncillo, si Padre Irene ay hinuwad ni Rizal sa isang hudyo na nagpapanggap na
pari at nakapagturo pa sa UST. Nang may malaking halagang napailalim sa kanyang pag-iingat,
siya na di naman talagang pari at kalaban pa nga sa pananalig (Hudyo) ay nawala. Sinasabing
bumalik sa Europa at nagbuhay Don Juan doon.
7. Punahin ang wika ni Donya Victorina nang mapg-usapan ang mabait at salbaheng utusan sa
pamaling pagsasalin ni Juanito: At akong naniniwalang sa Europa ang lahat ay mababait! (Isip-
alipin talaga)

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit masaya si Pepay gayong hindi maganda ang kanyang balita para kina Makaraig?
Tugon
Isa siyang tanga. Hindi niya nasakyan ang ibig sabihin ng pasiya ni Don Custodio na akala niya
ay sang-ayon sa paaralan kayat ikatutuwa nina Makaraig
2. Kaganinong palko ang walang tao na nkita ng babaing namayagpag sa pagdating niya ngng
hulisa lahat?
Tugon
Kay Simoun.
3. Bakit hindi nasiyahan si Sandoval sa palabas?
Tugon
Paano di siya nakauunawa ng Pranses. (Daig pa siya ni Juanito.)
4. Bakit hinagisan ni Pecson ng medyas na mabaho si Sandoval?
Tugon
Si Sandoval ay isang Kastilang estudyante na kasang-ayon nina Isagani sa pagtatayo ng paaralan
ng kabataan. Nasabi niya minsan, nang sabihin ni Pecson na walang mararating ang balak nila
sapagkat lalabanan ng simbahan at pamahalaan, sinabi ni Sandoval na pag nabigo ang mga
Pilipino, siya na isang kastila, ang magpapatuloy ng magandang balak na iyon. Ang medyas ay
pinagsagisag ni Pecson sa isang paghamon kay Sandoval na magsabi ng totoo sa kanyang salita.
5. Bakit ikinalulungkot ng mga estudyante ang pasya ukol sa balak nilang paaralan?
Tugon
Ang paaralan ay ipaiilalim sa mga dominikano sa Unibersidad ng Sto. Tomas samantalang ang
lahat ng gugol ay sa mga estudyante. Samakatuwid, wala ring pag-iiba sa pagtuturo sa
unibersidad sa ilalim ng mga dominikano. Bakit magbubukas pa ng paaralan ang kabataan? E, di
papasukin na rin lamang nila sa unibersidad ang sino mang nais mag-aral kahit hindi matuto.
Kabanata XXIII
Isang Bangkay
Buod
Nang gabing iyon, ikapito, ay makalawang umalis at dumating si Simoun sa bahay na may iba’t
ibang taong kasama. Nakita siya ni Makaraig nang mag-iikawalo sa may daang Ospital, malapit
sa kumbento ng Sta. Clara. Nakita siya ni Camarroncocido sa may dulaan nang mag-iikasiyam
na may kausap na tila estudyante.
Si Basilio ay dir in nanonood. Nagrerepaso siya sa bahay. Hindi na nag-sasama sa mga kamag-
aaral mula nang tubusin si Huli sa pagkakaalila. Pinag-aralang mabuti ang pagpapagaling kay
Kapitan Tiyago na noon ay lalong naging mahirao pakiba-gayan. Kung minsan ay mahal na
mahal nito si Basilio at kung minsa’y nilalait. Pabigat
nang pabigat ang karamdaman nito.
Ang pagbabawas sa paghitit ni Kapitan Tiyago ay isinasagawa ni Basilio ngunit kung nasa
lalawigan o nasa paaralan siya’y may nagbibigay ng labis na apyan sa matanda. Si Simoun at si
Padre Irene lang naman ay walang itinatagubilin kay Basilio kundi ang pagalingin ang maysakit,
pagtiisan ito sa pag-aalaga.
Sa pagrerepaso ni Basilio ay dumating si Simoun. Mula nang magkita sila sa San Diego ay noon
lamang sila nagkaharap. Kinumusta ni Simoun ang maysakit. Malubha, ani Basilio. Malala na
raw ang kalat ng lason sa katawan. Tulad daw ng Pilipinas, ani Simoun.
Hinimok ni Simoun si Basilio na makiisa sa himagsikan liban sa pama-halaang Kastila dahil ang
hindi kakampi sa kanila ay ituturing na kaaway na dapat pata-yin. Inatasan ni Simoun si Basilio
na itakas si Maria Clara mula sa kumbento ni Sta. Clara habang nagkakagulo ang buong lungsod.
Sinabi ni Basilio na huli na, dahil sa nagpakamatay na si Maria Clara. Naroon siya sa kumbento
upang makibalita kaya niya nabatid. Nang bumalik siya ay nakita niya ang liham na padala ni
Padre Salvi kay Padre Irene na siyang nagpabasa ni-
yon kay Kapitan Tiyago na nagpanangis nang mabatid na patay na si Maria Clara.
Litong-lito na patakbong nanaog ng bahay si Simoun. Nawala sa pag-aaral ang isip ni Basilio.
Ang naglaro sa isip ay ang kahabag-habag na buhay nina Ibarra at Maria Clara.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit ninasa pa ni Basilio na gamuting mahusay si Kapitan Tiyago gayong siya’y hirap na
hirap ditto at pabayaan lamang niyang mamatay ay tapos na
ang hirap niya?
Sagot
May marangal na budhi si Basilio. Nasa isip niyang lagi ang kinabukasan nila ni Huli na ayaw
niyang mabahiran ng maruming kahapon.
2. Bakit inihambing ni Simoun si Kapitan Tiyago sa pamahalaan ng Pilipinas?
Sagot
Tulad ni Kapitan Tiyago na ang lason ng apyan ay laganap na sa buong katawan, dahil sa
laganap na sa buong katawan, dahil sa laganap na kabulukan sa bayan, ay malapit nang
―maglagot‖ ang bayang Pilipinas.
3. Bakit kailangang-kailangan ni Simoun si Basilio sa kanyang paghihimagsik?
Sagot
Si Basilio lamang ang tangi kay Simoun at Kapitan Tiyago ay siyang naka-kikilala kay Maria
Clara na kailangang ilabas sa Sta. Clara. Si Basilio lang dahil kailangan ni Simoun na
pangasiwaang maigi ang mga pangkat ng kanyang pag-aalsa.
4. Ano ang mapupuna sa inihandang paghihimagsik ni Simoun na wika nga niya, kung buhay si
Elias, ay isa sa mga tututol?
Sagot
Hindi para sa bayan ang layunin ni Simoun sa paghihimagsik na ito. Ito’y ginawa lamang niyang
kasangkapan sa isang makasariling layunin—ang maka-paghiganti at mailigtas si Maria Clara sa
mga pagdurusa sa kumbento.
5. Bakit napablis ang pagkalason ng katawan ni Kapitan Tiyago?
Sagot
Kung wala si Basilio ay binibigyan ni Padre Irene ng maraming apyan ang may sakit; tulad ng
pagpapalala ni Simoun sa sakit ng bayan. Si Padre Irene ay may hangad sa lalong madaling
pagkamatay ni Kapitan Tiyago dahil nagawa niyang siya ang mapamanahan ng lahat ng ari-arian
ng matanda.

Kabanata XXIV
Mga Pangarap
Buod
Mag-uusap sina Isagani at Paulita sa Luneta. Handang-handa si Isagani
sa pagbabagsak ng kanyang galit sa gabi. Pany raw ang tingin ni Isagani sa mga Pransesa. Kaya
raw siya sumama kay Juanito ay para nga magkita sila ni Isagani. Si Donya Victorina raw ang
may ibig kay Pelaez. Nagkatawanan ang dalawa.
Nagkapalitan sila ng mga pagtanaw sa kinabukasan. Nais ni Isagani na sa nayon manirahan.
Pinakaiibig raw niya ang kanyang bayang iyon. Bago raw niyanakita si
Paulita, ang bayang iyon ang tangi niyang kaligayahan at magandang-maganda para sa kanya.
Nguni’t nang makilala niya si Paulita ay naging parang may kulang sa kanya ang bayang iyon at
Natiyak niyang ang kulang ay si Paulita
Nguni’t ayaw ni Paulita na tumungo roon. Ayaw niyang magdaan sa mga bundok na malimatik.
Ang ibig niyang paglalakbay ya sa pamamagitan ng tren.
Pinaghambing ni Isaganisa isip ang pansin ng mga taong pamahalaan sa
nagkaramdam na si Simoun at ang mga sugatang kawal na galling sa digma. Sa huli’y ni walang
pumapansin. Nguni’t kay Simoun ay nabahala ang marami. Iba na raw ang mayaman, ayon sa
binata. Ang bayang nasa isip niya ay di lamang Pilipinas kundi pati ang Espanya.
Dumating sina Paulita. Nginitian nito si Isagani. Nangiti na rin ang binata
at napawi ang lahat ng kanyang mga hinanakit sa dalaga. Nalubos na sana ang kanyang tuwa
nang
itanong sa kanya ni Donya Victorina kung nakit ang binata ang pinaghahanap na asawang
Kastila.
Ipinagkaila ng binata na alam niya dahil sa kanilang bayan sa nayon (kay Padre Florentino) nag-
tatago si De Espadana. Sinabi ng donya na nais niyang mag-asawa uli. Nagtanong pa ang donya
kumg ano’t pakasal siya kay Pelaez. Ang pilyong Isagani naman ay namuri pa sa kinaiinisan
niyang
kamagaral. Pinagbigyan ng donya ang pamangkin at binatang kausap. Kung matutuloy ng naman
si Paulita kay Isagani, magiging sarili niya si Juanito.

Kabanata XXV
Tawanan at Iyakan
Buod
Idinaos ang piging ng mga estudyante sa Panciteris Macanista de Buen Gusto. Labing–apat sila,
kasama si Sandoval. Pinakyaw nilang lahat ang mesa. Ani ng isang paskin: ―Luwalhati kay Don
Custodio sa kaitaasan at Pansit sa lupa sa mga Binatang may Magagandang Kalooban!‖
Matatlim ang mga salita ng mga estudyante. Naghalakhakan sila’y pilit at may tunog ng
paghihinakit.
Dumating si Isagani. Si Pelaez na lang ang kulang. Ani Tadeo sana’y si Basilio na ang
inanyayahan nila sa halip ng impormal na si Juanito. At malala-sing pa raw sana nila si Basilio
upang mapagtapat ng mga lihim ukol daw sa nawawalang bata at sa isang mongha.
Nagkainan. Inihandog nila ang pansit-langlang klay Don Custodio. Ang sopas ay tinaguriang
sopas ng panukala;lumpiang intsik ay inalay kay Padre Irene ; ang torta’y inukol sa prayle (torta
de Frailes). Tumutol si Isagani. May isa raw prayleng di dapat isama sa panunumpa. Tumutol din
si Tadeo. Kahabag-habag daw na inihambing ang alimasag sa mga prayle; ang pansit gisado ay
inukol sa pamahalaan at sa bayan. Ayon kay Makaraig, ang pansit ay katutubong lutuing
Pilipino. May ibig mag-alay ng pansitkay Quiroga na isa raw sa apat na kapangyarihan sa
Pilipinas. Anang isa naman ay sa Eminencia Negra (Simoun) raw dapat ialay ang pansit.
Pinapagtalumpati si Tadeo. Di ito nakahanda. Nagsimula ito kahit papaano. Sinigawan siya ng
mga kasamahan . Gaya daw ang binigkas ni Tadeo. Naghingian ng pagkain. Nahilingan ng
talumpati si Pecson. Inatake ni Pecson ang mga prayle. Mula raw sa kamusmusan hanggang sa
libingan ay prayle ang kasama natin.
May nakakita sa utusan ni Padre Sibyla, ang biserektor sa Unibersidad. Sumakay ito sa karuwahe
ni Simoun. Nagtiktik ito sa mga estudyante. Ani Makaraig: ―Ang busabos ng bise-rektor na
pinglilingkuran ng panginoon ng Heneral!‖

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nagdaos ng piging ang mga estudyante?
Sagot
Patuyang pagsang-ayon sa mungkahi ni Don Custodio, ayon kay Padre Irene, upang ipagdiwang
ang pagkakasang-ayon ng Don sa mungkahing paaralan. Maging ang paskin ukol sa
kaluwalhatian para kay Don Custodio ay tigib ng panunuya at pagdaramdam.
2. Ilang lahat ang nagdiwang na mga estudyante? Sinu-sinoang mga kilala ninyo?
Sagot
Una’y labintatlo ang mga Pilipino at isa ang Kastila, si Sandoval. Dumating si Isagani, kaya
naging labinlima. Labing-anim sana sila nguni’t di dumating si Basilio. Naroon sina Makaraig,
Tadeo, at Pecson.
3. Ano ang ibig sabihinni Pecson sa bahagi ng kanyang talumpati na: ―…ang langit ay ipinipinid
sa mayayaman, kaya’t sila (ang mga prayle), mga bagong sasagip at mga tunay na alaga ng
Manunubos ay gumagawa ng iba’t ibang uri ng mga lalang upang gampanan ang inyong mga
kasalanan…‖ Paano pinagagaan ang kasalanan ng mayayaman?
Sagot
Karaniwang itinuturo ng mga pare noon na ang mayayaman ay di nakapapasok sa pinto ng langit
at mga prayle lamang ang makapagbubukas niyon para sa mayaman. Paano? Pamisa, panobena,
abuloy, at higit sa lahat, pagpapamana ng mga ari-arian ng isang prayle o sa simbahan.

Kabanata XXVI
Mga Paskil
Buod
Maagang nagbangon si Basilio upang magtungo sa ospital. Nais niyang pakialaman ang kanyang
linsensiyatura sa Unibersidad pagkatapos madalaw ang may sakit. Uutang siya kay Makaraig ng
perang gugugulin. Ang naimpok niya ay naipanubos kay Huli.
Sa tapat ng San Juan de Letran ay may nagtanong sa kanya ukol sa pagbabangon. Iniugnay niya
sa isip ang pagkakatungo sa kanya ni Simoun. Marami raw nadadamay na mga estudyante ayon
sa nagbabalita. Nagpatuloy sa paglalakad si Basilio.
Nakasalubong niya ang isang katedratiko na malapit ang loob sa kanya. Itinanong kung nasa
piging ng mga estudyante si Basilio. Mabuti raw at wala. Nang malamang kasapi si Basilio sa
kapisanan ay pinayuhan nitop ang binata na umuwi na’t sirain niya ang lahat ng kasukatang
magdadawit sa kanya. Nabanggit ni Basilio si Simoun. Wala raw kinalaman dahil nahihiga ang
mag-aalahas dahil sa sinugatan ng kung sino. Dito’y may ibang mga kamay na
nakapangingilabot, anang katedratiko.
Itinanong ni Basilio kung may kasangkot na tulisan. Wala raw. Panay raw mga estudyante.
Nagkatagpo raw sa unibersidad ng mga paskil o mga paskin (posters) na mapanghimagsik.
May nasalubong silang isa pang katedratiko na kakilala ni Basilio,. Ang una: Nangangamoy na si
Kapitan Tiyago. Nilalapitan na siya ng mga uwak at buwitre.
Nagpatuloy si Basilio sa paglalakad. Mga karagdagang balita. Marami raw estudyante ang
papupugutan ng ulo, ipabibilanggo, ibabagsak sa pag-aaral.
Nagunita ni Basilio ang sinabi ni Simoun. Sa oras na kayo’y itiwalag nila di kayo makatatapos sa
inyong karera. Pinaghinalaan ni Basilio na may kinalaman si Simoun sa mga paskil.
Nakita niya si Sandoval. Tinawag ito. Naging bingi ito sa tawag niya.
Tuwang-tuwa si Tadeo. Wala na raw klase. Ibibilanggo raw lahat ang kasama sa kapisanan ng
mga estudyante. Tuwang-tuwa pa rin ito dahil wal ng klase.
Si Pelaez naman ay parang baliw na paulit-ulit ang pagsasabi: Wala-wala akong kinalaman, wala
akong kinalaman ; ikaw ang saksi ko Basili, na sinabi kong isang quijoterias ang lahat
Mabilis tumalilis si Juanito nang makita ang isang tanod na palapit sa kanila.
Natanaw ni Basilio si Isagani. Namumutla ang huli ngunit pinagpupuyusan ng kalooban.
Nakapagtataka, mga ginoo, na walang kakuwenta-kuwentang mga bagay ay nagkakagulo tayo na
parang mga mayang paking na itinaboy ng tau-tauhang panakot. Ito lang ba ang pangyayari na
ang kabataan ay mabibilanggo dahil sa kalayaan? Nasaan ang mga binitay, ang mga
pinagbabaril? Bakit tayo magsisiurong ngayon?
May nagtanong: Sino ba ang ungas na sumulat naiyon?
Walang halaga ang kung sino ang sumulat. Tungkulin nilang ( mga kura ) alamin niyon. Nguni’t
di tayo dapat patangay sa kaguluhang ito kung saan naroon ang panganib ay doon tayo dumako
dahil naroon ang karangalan. Kung nasasabi sa paskil ay kaayon ng ating kalooban, sino man
ang sumulat noon ay dapat nating pasalamatan. Kung hindi naman ay sapat nang tutulan natin at
tanggihan, ani Isagani.
Tumalikod si Basilio. Di siya sang-ayon sa sinabi ng kaibigan. Tutungo siya kay Makaraig upang
mangutang. Di niya alintana ang mahiwagang senyas ng mga kalapit bahay ni Makaraig.
Napadubo siya at napaharap sa dalawang tanod na beterana. Anya: Naparito ako upang
makipagkita ako sa kaibigan kong si Makaraig. Nagkatinginan ang dalawang tanod.
Dumating si Makaraig at ang kabo at dalawang kawal. Nagtaka si Makaraig kay Basilio. Anito:
Marangal na pagkatao! Sa panahon ng kapayapaan ay umiwas kayo sa amin ..
Inusig ng kabo si Basilio. Dinakip rin ito nang pakilala kung sino Pati ba ako? tanong ni Basilio.
Nagatawa si Makaraig. Huwag kayong mag-alala. Mabuti’t ng maibalita ko sa inyo ang ukol sa
hapunan kagabi samantalang nasa sasakyan tayo.
Sa sasakyan ay ipinagtapat ni Basilio ang kanyang pagsasadya kay Makarai. Sinabi ni Makaraig
na ma-aasahan siya ni Basilio at sa magtatapos raw ng madodoktor ay aanyayahan pa nila ang
mga kawal na dumakip sa kanila.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Si Basilio ay isa nang nagsasanay sa panggagamot sa ospital.
2. Noon ay walang titulong Doktor ang mga Pilipinong nagtatapos ng medisina. Licienciatura
lamang ang pinagkaloob. Ngunit sila’y nakapanggagamot din.3. Pinakaiiwasan ni Basilio ang
pagkasangkot sa pulitika dahil sa kanyang mga karanasan noong bat pa siya. Ngunit ngayo;y
dina naiwasan ang pagkasangkot.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit di makautang si Basilio kay Kapitan Tiyago?
Tugon
Baka sabihin ng Kapitan na iyon ay paghingi niya ng pauna sa lagi nang
ipinangangaking pamana;nahihiya na siya nang gayon.
2. May kinalaman kaya si Simoun sa mga paskin?
Tugon
Ayon na rin sa katedratikong nakausap ni Basilio, wala. Si Simoun ay nahihiga dahil sa
kapahamakang inabot dalawang araw na.
3. Sino ang nakakita ng mga paskil?
Tugon
Walang nagkakita sa mga nagbabalita. Maaga raw itong ipinabakbak ng Bise Rektor (Sibyla) at
ipinadala sa pamahalaang sibil upang gawing patibay sa pagsusuplong laban sa mga estudyante
na siyang tiniyak na may kagagawan niyon.
4. Ano ang ibig sabihin ng katedratiko na si Kapitan Tiyago ay nangangamoy bangkay na ?
Tugon
Napapadalas na raw ang dalaw ni Padre Irene at ni Simoun na siyang nagbabalitang lalong
makikinabang sa pagkamatay ni Kapitan Tiyago parang mga uwak at buwitre (vulture).
5. Bakit namumutla si Isagani sa kanyang pagtatalumpati?
Tugon
Sa galit sa mga pangyayari at hinanakit sa mga kasamahang nangawala ang ulo sa takot sa mga
pangyayari.
6. Sino ang may kagagawan sa mga paskil?
a. Si Simoun? Hindi magagawa ni Simoun dahil nahihiga sa karamdaman. Hindi kaagad
makakikilos ang mga kasamahan ni Simoun ukol doon. Nagkatiwa-tiwalag sila. Hindi magagawa
iyon ng mga kawal o ng mga manong. Di rin ng mga tulisan o Penitente kaya. Kung iyon ay
noong gabi ng himagsikan mismo natagpuan, maaari pang si Simoun. Ngunit isang araw pa ang
nakalipas bago nagkaroon ng mga paskin.
b. Ang mga prayle? Wala nang iba pang magnanasang magbagsak sa mga estudyante kundi ang
mga kura lalo na ang bise-rektor o si Padre Sibyla. Sila ang may palakad ng resolusyon laban sa
paaralan ng Wikang Kastila na di nilagdaan ni Placido.
7. Bakit nasabi ni Makaraig na si Basilio ay isang marangal na kaibigan?
Tugon
Akala kasi ni Makaraig ay nakikisama sa kanila si Basilio nang malamang pinaghuhuhuli na ang
mga estudyanting kasapi sa kapisanan. Si Basilio ay di nila maisama sa mga lakad na
pangkasaysayan o noong wala pang gulo at ngayon nagkakagulo ay saka nakikisama si Basilio,
sa akala ni Makaraig.

Kabanata XXVII
Ang Prayle at ang Estudyante
Buod
Si Isagani ay ipinatawag ni Padre Fernandez na isang katedratiko. Labis na iginagalang ito ng
binata.
Ayon sa pari narinig nito si Isagani sa pagtatalumpati ng binata. Itinata-nong ng kura kung
kasama si Isagani sa hapunan. Pinuri rin ang pagkakaroon ni Isagani ng paninindigan . Pinaupo
ang binata. Nguni’t nanatiling nakatayo si Isagni. Patuloy na nagsalita ang pari. May mga
dalawang libong estudyante na raw ang naturuan niya o sinikap niyang turuang mabuti at
karamiha’y pumupula at lumalalos sa mga prayle nguni’t walang makapagsalita nang tapatan o
harapan.
Ayon kay Isagani ay di kasalanan iyon na kabataan na pag nagsalita laban sa maykapangyarihan
ay kaagad nang sinasabing pilibustero at alam ng pai ang ibinubunga ng gayong paratang.
―Baliw ang sino mang magsabi nang malakas sa kanyang iniisip sapagka’t siya’y magtitiis ng
pag-uusig,‖ ani Isagani.
Sinabi ng prayle na di niya inuusig si Isagani at malaya itong nakapagsasalita ng anuman sa
kanyang klase. Sa halip ay paborito pa niya si Isagani.
Pangiting nagpasalamat ang binata. Sinabi niyang itinatangi rin niya ang katedratiko. ―Nguni’t di
tayo maguusap dito ng ukol sa ating sarili kaya’t ipinakikiusap ko sa aking katedratiko na ibahin
na ang paksa.‖
Maaari raw si Padre Fernandez ay gayon nga nguni’t di raw gaya ng katedratiko ang ibang
prayleng Domoniko. At tiniyak ni Isagani ang mga sakit sa pagtuturo ng mga prayle.
―Binabawasan hangga’t maaari ang pagbibigay ng mga kaalaman sa pagpatay sa sigla at sigasig
ng magaaral. Walang inihahasiksa amin kundi mga kaisipang luma, mga lisyang simulaing
kasalungat ng pagkakasulong. Parang mga bilanggong gobyerno ang mga estudyante. Salat na
salat ang mga ito sa natututuhan tulad ng pagkasalat ng bilanggo sa pagkaing inirarasyon ng
nakasubasta sa pagpapakain‖. At sinabi ni Isagani na parang may sabuwatan ang pamahalaan at
ang mga Pilipino upang manatili sa kamangmangan ang mga ito.
Napakagat-labi si Padre Fernandez. Sinabi nitong lampas na sa guhit ng pag-uusap ang mga
paratang ni Isagani.
―Hindi, Padre,‖ ganti ni Isagani. ―Ang mga prayle sa lahat ng orden ay naging mga kontratista ng
karunungan at sila ang nagsasabi mismo na kami ay hindi nararapat matuto pagka’t baling araw
ay magpapahayag kami ng paglaya. Ito’y pagtanggi na ang bilanggo ay pakanin pa upang di na
makalabas sa bilangguan. Ang kalayaan ay katambal ng tao at, gayundin, ng talino at katarungan.
Ang pagtanggi ng mga prayle na maging amin iyan ang dahilan ng kawalan naming ng
kasiyahan‖.
―Ang karunungan ay hindi ipinagkakaloob kundi sa karapat-dapat lamang,‖ anang Pari.
―Ipagkaloob iyan sa mga walang tibay ng loob at kapos sa wastong asal ay taliwas sa layunin
niyon‖.
Tinutulan ito ni Isagani. Hindi raw totoo iyon. ―Kung ano kami ay kayo ang may gawa. Ang
bayang inaalipin ay natutong magkunwari; ang paghaharian ay lumikha ng mga alipin.
Ipagpalagay natin, kahit di totoo, na ang mga estudyante ay mgawalang dakilang asal at
katibayanng loob. Sino ang may kasalanan? Kami o kayong nagturo sa amin sa loob ng may
tatlong siglo? Kung pagkatapos ng panahong iyon ay walang nayari ang manggagawa ng
palayok kundi mga sira siya’y napakatanga marahil.‖
―O masama at marumi ang putik na ginagamit?‖
―Kung gayo’y higit pang napakahangal gayong alam na palang masama at marumi ang putik ay
bakit nagpapatuloy pa sa pagsasayang ng panahon, at di lamang hangal, kundi manlilinlang at
magnanakaw pa dahil alam nang walang ibubunga ang ginagawa niya’y patuloy pa sa pagtangap
kabayaran….. at di lamang hangal , mandaraya at magnanakaw kundi isa pang talipandas dahil
ayaw nilang subukin ang kakayahan ng iba sa paggawa ng magiging kapakipakinabang.‖
Nakilala ni Padre Fernandez ang kanyang kagipitan. Noon lamang siya nakaranas niyon—
pagkatalo sa isang estudyanteng Pilipino lamang. Anang kura: ―Kinapopootan ng bayan ang
sundalo na dumakip at hindi ang hukom na nagpanaog ng hatol na pagkabilanggo… Kami’y
napapagitna sa dalawang sibat sa inyo at sa pamahalaan . Kung ano ang utos sa amin ay siya
naming sinusunod. Ang nag-uutos sa pagpapaputok ay masasabung siya na ring naglalagay ng
balas a kanyon‖.
Pinulaan ni Isagani ang pagtatago ni Padre Fernandez sa likod ng pamahalaan. Nangatwiran ang
katedratiko. ―Ang ibig kong sabihi’y may mga batas na mabuti ang layon nguni’t masama ang
ibinubunga. Upang maiwasan ang isang pagdaraya ay nagpapatibay ng maraming panugpo na
pinaglalaruan lamang ng mga mamamayan. Maglagda kayo ng isang batas, kahit sa Espanya, at
pag-aralan ng mga tao kung paano ito madaraya. Nguni’t nalalayo tayo tayo sa paksa… Kaya
sasabihin kong ang masamang ugali ninyo ay di dapat isisi sa amin ni sa Pamahalaan kundi sa
masamang pagkakatatag n gaming kapisanan. Ang naghahangad magpatotoo ng lahat ay wala isa
mang napatutunayan. Ang mga kapisanan ay nawalan ng pg-iingatdahil sa umaapaw na
kasaganaan‖.
―Opo, may pumipilit na sila’y mag-aral. Katungkulan ng bawat tao na hanapin ang kanilang
kaganapan ng pagkatao. Katutubo sa tao na linangin ang kanyang talino at lalong matindi ang
nais na ito rito dahil ito’y hinahadlangan.Ang bumubuhay sa pamahalaan ay humihingi sa
pamahalaan ng liwanag upang lalong makatulong sa bansa. Pamahalaan na rin at ang mga prayle
na rin ang pumipilit na kaming mga indiyo ay maghanap ng karunungan dahil sa inyong pag-
aglahi sa amin sa kawalangpinag-aralan at kamangmangan. Kami’y inyong hinuhubaran at
pagkarapos ay pinagtatawanan ninyo an gaming kahihiyan‖.

Mga Tanong at Sagot

1.Ano ang ibg sabihin ni Isaganina walang ginagawa ang mga prayle kundi magrasyon ng
kaisipang luma?
Sagot
Huling-huli sa takbo ng panahon ang itinuturo ng mga prayle — bukod sa kakatiting pa. Batid ito
ng kabataan dahil sa may ilang nanggaling sa Europa ang matapos maghambing-hambing ay
nakapagsabing huling-huli ang Pilipinas sa panahon.
2. Ano ang puna ni Rizal sa pagkakaroon ng ordeng Dominiko ng tanging karapatan sa pagtuturo
sa mga Pilipino?
Sagot
Parang isinubasta raw ng pamahalaan ang pagpapaturo sa mga Pilipino at hindi man ginagawa ng
Dominiko ang tungkulin ay di pinapansin ng pamahalaan dahil kapwa sila nakikinabang.
Inihambing ni Rizal ang paraan ng pagtuturo ng Dominiko at ibang orden sa pagpapakain sa
bilanggo na isinusubasta sa mga komersiyante.
3. Ang kahuluganng kasabihang latin na ―Vox populi ,vox dei‖ ? Ipaliwanag.
Sagot
Ang tinig ng bayan ay tinig ng Diyos. Kung bayan na ang humihingi ng isang bagay ipinalalagay
na iyon ay Diyos na rin ang may kahilingan. Ang paghihimagsik ng bayan ay paghihimagsik na
rin ng Diyos laban sa may masamang pamamahala.
4. Bakit daw walang mangahas sa mga estudyante na gawin nang harapan ang pamumuna sa mga
prayle ayon kay Isagani?
Sagot
Baliw raw ang sino mang gumawa nang sapagka’t pag-uusigin.

Kabanata XXVIII
Pagkatakot
Buod
Ipinangalandakan ni Ben Zayb sa El Grito na tama siya sa madalas niyang sabihing nakasasama
sa Pilipinas ang pagtutuo sa kabataan. Ito’y pinatunayan ng mga paskil.
Naging takot ang lahat mula sa Heneral hanggang sa mga intsik. Ang mga prayle ay di nakasipot
sa basar ni Quiroga. Ang intsik man ay nag-ayos ng tindahan na madaling maisara kung sakali.
Inisip ni Quiroga na magtungo kay Simoun at isangguni kung panahon na upang gamitin ang
mga baril at pulbura’t bala na ipinatago nito sa kanya. Ayon sa himatong ni Simoun iyon ay
palihim na ilalagay sa mga bahay-bahay at saka magpapahalughog ang pamahalaan. Daami ang
madarakip at mabibilanggo. Maami, lalo sa mayayaman, ang patutulong sa kanila ni Simoun at
iyon ay mangangahulugan ng malaking salapi. Nguni’t di niya nakausap si Simoun. Ipinasabi
lamang na huwag galawin ni Quiroga ang anuman sa kinalalagyan.
Nagtungo si Quiroga kay Don Custodio upang isangguni kung dapat sandatahan ng intsik ang
sariling tahanan. Ayaw ring tumanggap si Don Custodio ng sinuman. Kay Ben Zayb nagtungo
ang intsik. Nang makita niya na nakapatong sa mga papeles ng manunulat ang dalawang
rebolber, kaagad nagpaalam ang intsik. Umuwi ,nahiga at nagdahilang maysakit.
Kinahapunan ay kumalat pa ang balitang may panayam ang mga estudyante at mga tulisan sa
San Mateo; niyari daw ang balak na paglusob sa lungsod sa isang Pansiterya; may bapor
pandigma aw ang mga Aleman sa look, katulong ng mga estudyante; may mga estudyante pa aw
na nagtungo sa Malakanyang upang magpahayag ng pagkamaka-Kastila ngunit nahulihan sila ng
armas kaya’t pinagpipit; naligtas daw ang Heneral dahil noo’y nakikipanayam sa mga puno ng
orden o provincial sa Pilipinas.
May nagpanukalang magpabaril kaagad ng isang dosenang pilibusterilyo upang matigil ang gulo.
Anang isa’y sapat nang palakarin sa mga lansangan ang mga kawal na kabayuhan at may hilang
kanyon at ang lahat ay magsisipanhik ng bahay upang manahimik. Anang isa naman,
pagpapatayin ang mayayaman at linisin ang bayan.
Kina Kapitan Tiyago. Una’y ibinilanggo na si Basilio at naghaluhog sa mga kasulatan ng binata.
Nayanig ang kahinahunan ni Kapitan Tiyago. Saka ngayo’y dumating si Padre Irene at
nagbabalita ng kung anu-anong mga nakatatakot. Nanginig sa takot ang matanda. Nakadilat ang
mata na napakapit sa kura. Nagpilit bumangon. Nguni’t di nakaya. Bumagsak na bumubula ang
bibig. Patay na. Nasindak ang kura. Tumakbo. Nakahawak sa kanya ang patay na nakaladkad
niya hanggang sa gitna ng silid.
Kinagabihan. Sa isang binyagan ay may nagsabog ng kuwalta. Nag-agawan ang mga bata.
Nagkaingay sa may pinto ng simbahan. Isang opisyal ang nagdaan. Nabigla ito sa pag-aakalang
gawa iyon ng mgs pilibusterilyo. Hinabol ng sable ang mga batang nagsipasok sa simbahan.
Nagtakbuhan ang mga tao. Nagsimula na raw ang himagsikan.
Dalawang tao ang nahuling nagbabaon ng sandata sa silong ng isang bahay na tabla. Hinabol ng
mga tao ang dalawa upang ibigay sa pamahalaan. Di ito nangahuli. Ang mga baril ay lumang
eskopeta na maari pang makasugat sa gagamit.
Isang beterano ang napatay dahil pinagkamalan ng isang kawani na yaon ay estudyante. Isang
bingi ang sinino sa Dulumbayan. Hindi ito sumagot. Binaril. Patay!
Sa isang tindahan ay si Tadeo kaagad ang ipinakibalitaan. Binaril na raw, anang pinagtanungan.
Napadaing ang babae. Malaki raw ang utang ni Tadeo sa kanya. Anang kausap ay baka raw
madamay pa kay Tadeo ang may tindahan. Natahimik ang babae.
Luku-luko raw si Isagani. Kusa pa raw nagpadakip. Babarilin daw malamang. Walang anuman
daw sa kanya’t walang utang sa kanya si Isagani, anang ginang na may tindahan. Ano raw kaya
ang gagawin ni Paulita. Baka raw pakasal sa iba, anang tumugon. Halos lahat ng bahay ay may
mga nagrurosaryo.
Sa tirahan nina Placido Penitente, hindi naniniwala ang platero sa mga paskil. Gawa lang daw
iyon ni Padre Salvi. Ayon naman sa isa’y si Quiroga ang may gawa. May ibig daw ipasok na
kontrabando si Quiroga at nasa look na sandaang libong pisong mehikano. Nagkaroon daw ng
kaguluhan. Pinadulasan ang mga kawani sa adwana at nakalusot ang salapi.
May narinig silang mga yabag. Natigil ang usapan kay Quiroga. Kunwa’y binanggit ng isa si San
Pascual Bailon. Ang dumating ay si Placido . Kasama ang manggagawa ng kuwitis o pulbura si
Simoun.
Hindi raw nakausap ni Placido ang mga bilanggo.Tatlumpu raw. Ayon sa manggagawa ng
pulbura ay magpupugutan ng ulo sa gabing iyon. Hindi raw mangyayari iyon, anang isa, dahil si
Simoun na siyang madalas magpayo niyon ay maysakit. Nagkapalitan ng tingin ang dalawang
bagong dating.
Nang gabing iyon ay pinalitan ang mga tanod sa pinto ng siyudad. Ipinalit ay mga artilyerong
Kastila. Kinabukasan ay nakatagpo sa Luneta, malapit sa pinto, ng bangkay ng isang dalagitang
kayumanggi. Halos hubad. Ngunit nakita man iyon ni Ben Zayb ay di na nabalita.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang palatandaan na takot ang mga prayle sa mga pangyayari?
Sagot
Ni isa’y walang sumipot sa tindahan ni Quiroga gayong may mga bagong dating na panindang
―nabibili‖ ni (nang walang bayad) sa intsik.
2. Bakit ayon kay Ben Zayb ay nakasisira ang pagtuturo sa Pilipinas?
Sagot
Natututo raw na maging rebelde ang mga Pilipinong dumudunong. Iisa sila ng katuwiran ni
Padre Damaso (Noli Me Tangere)
3. Ano ang balak ni Simoun sa mga baril at kartutsong ipinatago niya kay Quiroga?
Sagot
Ipamamahagi iyon sa mga taong bayang sasanib sa kanyang paghihimagsik.
4. Bakit ayaw makipagkita si Simoun kahit kay Quiroga?
Sagot
Siya ay sugatan. Ayaw niyang mausisa ukol doon. Masama rin ang kanyang loob sa mga
pangyayari. Namatay si Maria Clara. Nasira ang balak na paghihimagsik. Mainit ang kanyang
ulo. Kailangan niya ang mapag-isa , makapagisip-isip.

Kabanata XXIX
Ang Huling Pati-ukol kay Kapitan Tiyago
Buod
Marangal ang libing ni Kapitan Tiyago. Si Padre irene ang hinirang na tagapamahala at
tagapagpatupad ng testamento ng kapitan. Paghahati-hatiin ang kanyang kayaman sa Sta. Clara,
sa Papa, sa Arsobispo, at sa mga orden. P20.00 ay itinira para pangmatrikulang mga estudyante
mahihirap. Iminungkahi ito ni Padre Irene para masabing tagatangkilik siya ng mga estudyante.
Inalis ni kapitan Tiyago ang P25.00 pamana kay basilio dahil sa kawalang-utang na loob ngunit
isinauli ni paddre Irene at siya raw ang magpapaluwal sa sariling bulsa.
Nang nakaburol si Kapitan Tiyago ay marami ang usap-usapan ukol sa kanya. Nakita raw ng
mga mongha ang nagliliwag na kaluluwa ni Kapitan Tiyago. Iyon daw ang utang sa maraming
pamisang nagawa ni Kapitan.
Naisip ng sakristan na ipanabing ang kaluluwa ni Kapitan Tiyago ay may hawak pang mangkok
ng taho. May nangaghaka namang hamunin ni Kapitan Tiyago ng sabong si San Pedro. Pero
paano magkakamatayan o magkakatalo mag manok na kaluluwa? Ayon kay Pilosopo Primotivo,
di magkakatalo sagka’t ang pagkatalo’y kaugnay ng sama ng loob ay walang puwang sa langit.
Hinandugan ni Quiroga ng isang tabako si Don Primotivo. Saka nagtanong nang malumanay:
Sigulo puede de contalata aliedo galela con kilisto, a? Cuando muele, mia contalista, ja? May
nagtalo sa damit na isusuot kay KapitanTiyago. Abito? Mayroon nito si kapitan tinong. Lumang-
luma at binayaran niya ng P36.00. Ipagkakaloob niya ito sa mahal na kaibigan. Tumutol ang
sastre.Prak daw ang kailangan nakaprak ang kaluluwang nakita ng mga mongha. May yari na
ang sastre na P32.00 ang halaga, dahil suki niya ang namatay. Lumang damit ang ipinasuot ni
Padre Irene. Hindi raw mahalaga sa langit ang damit.
Tatlong prayle ang dapit sa libing ni Kapitan. Maraming kamanyang nang sinunog at gayundin
ang iwinisik na agua bendita.
Si Donya Patrocinio na matandang kaagaw ni Kapitan Tiyago sa pagpapataasan ng ihi sa
pagkabanal ay nagnais mamatay na kinabukasan upang malibing siya ng lalong dakila at
kahanga-hanga.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Lahat ng tadhana ng testamento ni Kapitan Tiyago ay gawagawa ni padre Irene Sa ganitong
paraan nagkakamal ng malaking lupa at kayamanan ang mga orden, at ang simbahan at
kadalasan ang mga anak ng namatay na mayaman ay nangauulila maging sa pamana.
2. Pati sa damit na isusuot ay nagtipid si Padre Irene. Mababawasan pa ang kanyang
makakaparte.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang kahulugan ng tanong ni Quiroga kay Primitivo: Sigulo puede contalata aliendo galela
con kilisto, ja? Cuando mia muele mia contalatista, ha?
Tugon
Ito’y nagpapakita ng kataliman ng intsik sa negosyo, mapagkakakitaan; walang bawal-bawal. Ito
ri’y nagpapakitang ang intsik na ilan, kaya nagkristyano ay di dahil sa pananampalataya kundi sa
lalong ikaluluwalhati ng kanilang nagosyo. At totooito sa karamihan ng mga intsik na
nagsisikuha ng pagmamamayang pilipino-sa ikaluluwag lamang ng kanilang kabuhayan. Ito ang
kahulugan o salin ng pagagong kastila ni Quiroga: Kung mamatay ako, maaari marahil na ako’y
makipagkontrata kay kristo sa pagtatayo ng sabungan sa langit, ha?

Kabanata XXX
Si Huli
Buod
Nabalita sa San Diego ang pagkamatay ni Kapitan Tiyago at ang pagkadakip kay Basilio.
Dinamdam ng bayan nang higit ang huli. Maari raw ipatapon o patayin ang binata. Enero rin daw
nang bitayin ang tatlong martit sa Kabite. Mga pari na iyon, nabitay pa. Tiyak daw na bibitayin
din si Basilio.
Nagkagayon daw si Basilio, ayon kay Hermana Penchang, dahil di nag-aagwa bendita sa
Simbahan dahil narurumihan sa tubig. Hindi raw nakasasakit ang agwa bendita. Nakagagaling pa
nga raw ito. May ilan pa ang nanisi rin sa binata.
Ngunit marami ang nagsasabing di dapat mangyari iyon kay Basilio.Tahimik ito. Naghihiganti
raw lamang ang mga prayle dahil sa pagkakatubos ni Basilio kay Huli na anak ng tulisang si
Tales.
Mabuti raw at pinaalis na niya si Huli, ani Hermana Penchang. Ayaw daw niyang magalit ang
mga prayle sa kanya. Ang totoo’y di niya ibig ipatubos si Huli.
Si Hermana Bali ang nagbalita kay Huli ng tungkol kay Basilio. Hinimatay pa si Huli dala ng
balita. Sa Pilipinas ay kailangan ang ninong sa ano mang pagkilos. Wala nang tagatangkilik si
Basilio sa pagkamatay ni Kapitan Tiyago kaya’t tiyak na mabubulok sa bilangguan si Basilio o
mabibitay wala mang kasalanan.
Naisip niyang tulungan si Basilio. At may kung anong nagbulong sa kanya na patulong kay
Padre Camorra, ang nakapagpalaya kay Tandang Selo. Kung sabagay, nang pasalamatan niya
ang kura ay di ito nasiyahan. Humingi ito ng ― pagpapasakit‖ pa. Mula noo’y iniwasan na ito ni
Huli. Gayunman, may mga binatang binambo ni Padre Camorra nang mangharana ang mga iyon
sa dalaga. May nangagsapantaha na ng di mabuti kay Huli ukol kay Padre
Camorra.Pinarunggitan siya sa paglalakad niya.
Mula noo’y naging malungkutin si Huli. Minsa’y naitanong kay Hermana Bali kung nahuhulog
sa impiyerno ang nagpapakamatay. Di natuloy ang balak niya. Natakot siya sa impiyerno.
Ipinayo ni Hermana Bali na magtanong sila sa tribunal. Kaunting pabagsak lang daw at
papayuhan na sila nito. Ngunit ang tagasulat ay walang nagawa o naipayo kundi patunguhin ang
dalawang babae sa hukom pamayapa. Sa wakas ay nagpayo ang hukom: ― Ang tanging
makapagliligtas kay Basilio ay si Padre Camorra – kung iibigin niya‖, sabay turo kay Huli.
Hindi kumibo si Huli. Inaakala ni Hermana Bali na tumpak ang payo. Ayaw ni Huli na magtuloy
sila sa kumbento. Batid ni Hermana Bali ang dahilan. Si Padre Camorra
ay tinaguriang Si Kabayo – sadyang malikot sa babae.
Nakiusap si Huli na ang manang na lamang sana pumasakumbento. Wika ng hukom ay higit na
mabisa ang pamanhik ng isang dalagang may mukhang sariwa kaysa mukha ng isang matanda.
Nanaog ang dalawa. Nang nasa daan na’y ayaw na naman ni Huli. Ang pagpapakasakit na
hinihingi ni Padre Camorra ay pinagbingihan ni Huli mangahulugan ng di kapatawaran ng
sariling ama. Ngayon ba’y gagawin niya iyon dahil kay Basilio? Magiging isa siyang lusak.
Maging si Basilio’y mandidiri sa kanya.
May ilang nagparunggit na di siya papatulan ng kura. Maraming dalaga sa bayan. Aanhin nito
ang isang taganayon lamang. At babarilin si Basilio!
Binangungot si Huli nang gabing iyon. Dugo! Sindak! Mga putok. Nakita ang ama. Si Basilio’y
naghihingalo.
Kinahapunan ng sumunod ng araw ay kumalat ang balitang may mga binaril na sa mga
estudyante. Ipinasiya ni Huli na kinabukasan uli ay magsasadya na siya sa kumbento, mangyari
na ang mangyari. Ngunit nang mag-uumaga na’y di rin siya nagtungo sa kumbento. Dumaan ang
mga araw. Umasa si Huli sa isang himala. Gabi-gabi’y di siya pinatulog ng mga pangamba.
Sa wakas ay dumating ang balita mula sa Maynila na si Basilio na lamang ang nabibilanggo.
Nakalaya ng lahat ang kasamahan. Ipatatapon na raw sa Carolinas si Basilio. Ito ang nag-udyok
kay Huli na hanapin si Hermana Bali. Nagbihis ng pinakamahusay na damit.
Kinagabihan ay naging usap-usapan ang nangyari kay Huli nang hapong iyon. Tumalon sa
bintana ng kumbento at patay na dinampot sa batong nakabunton sa ibaba. Si Hermana Bali ay
patakbong bumaba sa pinto ng kumbento at nilibot ang daan at nagsisigaw at nagpupukpok sa
pinto ng kumbento si Tandang Selo. Itinaboy ito ng palo at tulak.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit nasabi ni Hermana Penchang na mabuti nang napaalis niya si Huli?
Sagot
Hindi totoong pinaalis niya si Huli. Masama ang loob niya nang tubusin ni Basilio ang dalaga.
Ayaw niyang kasamaan siya ng loob ng mga prayle. May kaunting katwiran siya. Noo’y
madaling madawit sa isang suliraning pampulitika at pangsimbahan at dahil dinakip si Basilio, at
kasintahan ni Basilio si Huli, maaring madawit si Hermana Penchang na siyang pinaglilingkuran
ng dalaga.
2. Ano ang hiningi ni Padre Camorra na kapalit ng pagtulong nito sa pagkapalaya kay Tandang
Selo?
Sagot
Ang pagkababae ni Huli, ang puri ng dalaga na malaon nang pinagmimithian ng kura.
3. Bakit sa simula pa lamang ay alam na ni Huli na magiging kabayaran ni Padre Camorra sa
paglaya ni Basilio?
Sagot
Tulad ng hiling ni Padre Camorra nang tulungang palayain si Tandang Selo – ang katawan at
puri ng dalaga.
4. Bakit nagtungo pa rin sa kumbento si Huli?
Sagot
Una, sa malaking pag-ibig at utang na loob kay Basilio. Nais niyang lumaya ang binata. Ikalawa,
ang pagtiyak ni Hermana Bali na walang masamang mangyayari.

Kabanata XXXI
Ang Mataas na Kawani
Buod
Hindi man lamang nabalita sa mga pahayagan ang nangyari kay Huli. Nangakalaya ang mga
estudyanye. Una’y si Makaraig. Pinakahuli si Isagani. Nabalita sa tulong ni Ben Zayb, ang
pagiging mahabagin ng Heneral. Ang tanging di nakalaya ay si Basilio.
Ipinagtanggol ng Mataas na Kawani si Basilio. Mabuting bata raw at matatapos na ng
panggagamot. Lalong napahamak si Basilio dahil lahat ng sabihin ng Kawani ay tinututulan ng
Heneral. At kailangan daw magkaroon ng halimbawang di dapat tularan ang mga mahilig sa
pagbabago. Si Basilio ay pinagbintangan ng Heneral na gumamit ng bawal na aklat sa medisina.
Sinabi ng Kawani na dapat matakot ang Heneral sa bayan. Natawa ang Heneral wala raw siyang
pakialam sa bayan dahil ang naghalan sa kanya ay ang bayang Espanya hindi ang bansang
Pilipinas.
Kapag itinanggi sa isang bayan ang liwanag, tahanan, katarungan at kalayaan ituturing ng bayan
na magnanakaw ang nagtanggi ng mga ito.
Nang nasa kanyang sasakyan na ang Mataas na Kawani ay nasabi niya sa kanyang kutserong
katutubo: ―Kapag dumating ang araw ng inyong pagsasarili ay alalahanin mong sa Espanya’y
hindi nawalan ng mga pusong tumitibok dahil sa inyo‖.
Makaraan ang dalawang oras ay nagbitiw sa tungkulin ang Kawani at nagsabing siya’y uuwi sa
Espanya lulan ng kasunod na koreo (bapor).
Mga Tanong at Sagot
1. Bakit Matanglawin ang naging bansag kay Kabesang Tales?
Sagot
Sinasabing ang lawin ay may napakatalas na mga mata. Parang lawin naman ang mga mata ni
Kabesang Tales sa likod ng kanyang baril.Bawat matingnan, napatatamaan.
2. Sino ang unang nakalaya sa mga estudyante? Sino ang huli? Sino ang hindi nakaalpas? Bakit?
Sagot
Sa tulong ng kanyang salapi, una sa lath ng nakalabas sa bilangguan ay si Makaraig. Huli si
Isagani dahil sa malayo ang kanilang bayanat natagalan bago dumating ang amaing pari. Si
Basilio ang tanging naiwan sa kulungan. Wala siyang padrino o ninong na nagmalasakit.
3. Bakit nagiging tila maka-Pilipino ang Mataas na Kawani?
Sagot
Una, siya’y isang taong marangal at may puso. Ikalawa, naniniwala siyang ang pagbibigay ng
katarungan sa mga Pilipino ay higit na nakapagpapadakila sa bansang Espanya.
4. Ano ang kahalagahan ng Mataas na Kawani sa nobelang ito?
Sagot
Sa tulong ng paglalarawan sa Mataas na Kawani ay naipakita ni Rizal ang kanyang kawalang–
pagkiling sa pamumuno niya sa mga sakit ng bayan. Binatikos niya ang masamng Kastila; Pinuri
niya ang marangal at dakila.

Kabanata XXXII
Ang Bunga ng mga Paskil
Buod
Dahil sa mga nangyayari sa mga estudyante ang maraming magulang ay din a nagpaaral ng mga
anak. Buti pa ang maglimayom o kaya’y masaka.
Marami ang di nakasulit sa eksaming ibinigay ng serbisyo sibil. Natuwa pa si Tadeo, sinigan ang
kanyang mga aklat. Si Pelaez ay napatali sa negosyo ng ama. Napasa-Europa si Makaraig. Si
Isagani’y sa aklat lamang ni Padre Fernandez nakasulit. Si Salvador ay nakapasa dahil sa
kahusayang magtalumpati. Si Basilio lamng ang di nakakuha ng pagsusulit. Nasa bilangguan pa
siya. Doon niya nabatid ang pagkawala ni Tandang Selo sa tulong ni Senong na kutsero na
tanging dumadalaw sa bilanggong kanayon.
Si Simoun ay mabuti na’t ayon kay Ben Zayb ay di mag-uusig at sa halip ay madaraos ng isang
pistang walang katulad bago umalis sa bayan.
Naipayo ni Ben Zayb na bilin ni Simoun ang bahay ni Kapitan Tiago na nabili ng ama ni Pelaez.
Mula noo’y madalas si Simoun sa tindahan ng mga Pelaez na wika ng iba’y pinakisamahan na
niya. At tumagal ang ilang linggo ay nabalitang ikakasal si Juanito kay Paulita.
Higit na magkabagay si Juanito at Paulita. Kapuwa walang isip at muning lampas sa pansariling
kaligayahan kapwa anak-Maynila.
Hinintay-hintay ng buong Maynila ang piging sa kasal ng dalawa. Si Simoun daw ang
mamamahala. Ito’y ganapin dalawang araw bago umalis ang Heneral. Ang mga taga-Maynila ay
nakipag-agawan sa pakikipagkilalakay Simoun upang sila’y anyayahan sa piging.

Mga Tanong at Sagot

1. Anong pangunahing pangyayari ang ibinunga ng mga paskil sa mamamayan ?
Sagot
Pagkakatakot, pambayang pagkakatakot.
2. Ano ang nangyari kay Isagani, Makaraig, at Basilio matapos silang dakpin ?
Sagot
Si Isagani ay nakapasa sa asignatura ni Padre Fenandez lamang, si Makaraig ay kumuha ng
pasaporte at nagtungo sa Europa at si Basilioay nanatili sa bilangguan.
3. Pano nabalitaan ni Basilio ang nangyari kay Huli ?
Sagot
Sa tulong ng kutserong si Sinong na dumalaw sa bilangguan.
4. Bakit nalimot ni Paulita si Isagani ?
Sagot
Natakot siya sa kagitingan ni Isagani. Maaring may nakatulong pa si Donya Victorina sa
pagsulsul sa dalaga na limutin ang kasintahan at si Juanito na ang ibigin. Magkalayo ang daigdig
ni Isagani na tinagurian ni Paulita na rin, na ―mga pangarap ― samantalang ang kawalang isip at
pagkamakasarili ni Paulita ay kataliwas sa pagmamalasakit ni Isagani sa ibang tao at sa bayan.

Kabanata XXXIII
Ang Huling Matuwid
Buod
Araw ng pag-alis ni Simoun. Sasama na siya sa Kapitan Heneral. Nakahanda na ang kanyang
dadalhingmga alahas at lahat na. Paniwala ng marami na hindi makapangahas magpaiwan si
Smoun. Maring paghigantihan siya ng mga galit sa kanya o pag-uusigin siya ng kahaliling
Heneral.
Nagkulong si Simoun sa kanyang silid. Wala raw dapat tanggapin kundi si Basilio. Dumating
ang binata. Pinatuloy siya sa utusan Kay laki ng ipinagbago ni Basilio. Payat na payat, gusot ang
buhok at walang ayos ang pananamit. Wala ang dating kaamuan sa kanyang mga mata.Matalim
na ang mga iyon. Para siyang bangkay na nabuhay. Maging si Simoun ay nagulumihan sa anyo
ng kababayan. Sinabi ni Basilio kay Simoun na siya ay naging masama na anak at kapatid na
nilimot niya ang pagkapatay ng kapatid kaya siya ay pinarusahan ng Diyos. Siya ngayon ay
nakahanda ng gumanti ng samasama. Sinabi niya na ang pag-iwas niya sa gulo na tulad ng
pakikiisa kay Simoun ay nagbunga lamang ng kanyang pagkabilanggo Sasanib na raw siya kay
Simoun.
Noon lamang nagsalita si Simoun . Nasa sa panig daw pala niyang talaga ang katwiran. Ang
kanyang usapin ay siyang usapin ng mga sawimpalad na tulad ni Basilio.
Tumindig si Basilio na maaliwalas na ang mukha. Sinabi niyang matutuloy na ang himagsikan
dahil hindi na siya nag-aatubili. Sinabi ni Simoun na ang mga ating mapayapa at ayaw ng gulo
ang siyang nagtulak sa kanya upang ipagtuloy ang kanyang mga balak. Kung noon sana’y
nagkatulungan na ang mga nasa sa mataas na lipunan at ang mga nasa ibaba ang gawain sana ay
mapagkawanggawa at hindi madugo at buktot.Sa mga imbi niya natagpuan ang kanyang mga
katulong. Kung sila man ay hindi makagawa ng makinis na estatuwa sapat nang simulan nila ang
paglilok at bahala na ang mga susunod sa kanila.
Di maunawaan ni Basilio si Simoun. Nagtuloy sila sa laboratoryo. Sa mesa roon ay may isang
kakaibang ilawan. Ang pinakalalagyan ay anyong Granada, may bitak at naiino pa ang mga tila
buto nito. Tinanggal ni Simoun ang mitsa. Bakal na may dalawang sentimetro ang kapal na
sisidlan na may isang litrong gas. Binuhusan ito ni Simoun ng likido. Nabasa ni Basilio ang
nakatitik sa lalagyan ng likido – nitroglisirina.
Tumango si Simoun. Ipinaliwanag niya na ang granada ay hindi isang payak na dinamita. Iyon
daw ang mga tinipon na luha ng mga api na siyang panglaban nila sa lakas at dahas. Noon
lamang nakakita ng dinamita si Basilio. Hindi makakibo ang estudyante. Tinurnilyuhan ni
Simoun ang isang masalimuot na kasangkapang inilagay sa ilawan.Sinabi ni Simoun na ang
ilawan ay gagamitin sa isang pista. Pagkaraan ng 20 minuto ang liwang nito’y mangungulimlim
at kapag ginalaw ang mitsa ay sasabog ang Granada kasunod ang mga supot ng pulbura sa
kainan at walang makaliligtas sa mga bisita ng kapistahan.
Nabigo ang pagkakagulong katulong sana ang mga artilyero dahil sa kawalan ng
pangangasiwa.Ngayon kailangan niya si Basilio upang mangunguna sa labanan. . Kukunin nila
sa tindahan ni Quiroga ang mga baril at patayin ang lahat ng kalaban at ayaw sumama at patayin.
Hindi na sinuri ni Basilio ang narinig. Binulag na siya ng tatlo’t kalahating buwang
pagkabilanggo.Nais niyang maghiganti.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang paniwala ng maraming mapamahiing Pilipino ukol kay Simoun at sa Kapitan
Heneral?
Sagot
Si Simoundaw ay isang demonyong nagkatawang tao at siyang kumukubabaw sa Kapitan
Heneral at nang-uupat sa huli sa paggawa ng kaimbihan. Kaya sa pag-alis ng Kapitan Heneral ay
kasama ring aalis si Simoun.
2. Ano ang malaking ipinagbago ng anyo ni Simoun sa loob ng dalawang buwan
Sagot
Nawalan siya ng sigla dala ng malaking pag-aalinlangan sa katuwiran ng kanyang paghihiganti.
Hindi tulad ng una, may layunin siya sa paghihimagsik—pagbibigay ng bagong –buhay kay
Maria Clara. Nguni’t ngayon ay wala na iyon. Isa na lamang payak na pagnanasang pumatay at
magsabog ng lagim upang mabawasan ang matinding hapdi ng awa niya sa sarili na lagi niyang
ipinagkakamaling para sa kapakanan ng bayang naaapi.
3. Bakit nasabi ni Simoun na nasa mga imbi natatagpuan niya ang kanyang mga katulong?
Sagot
Ang pinakamalaking tulong na nakuha ni Simoun ay mula sa imbing pamahalang sibil at sa
simbahan. Ang kasamaang ipinakita ng mga ito, sa tulong na rin ng kanyang panunulsol, ay
siyang lalong nagpabulok sa bayan., lalong naghanda sa bayan sa di-maiiwasang paghihimagsik.
Nakatulong din niya ang imbing kawal dahil sa kanyang imbing pagsisinungaling na
pagtangkilik kunwa sa imbing heneral. Naroon din ang mga imbing manong sa kanilang mga
kamangmangan.
4. Ipaliwanag ang sinabi ni Simoun na kailangang baguhin ang lahi. Ang amang duwag ay
magkakaanak lamang ng alipin.
Sagot
Ang ibig sabihin ni Simoun , hindi dapat magkaanak ang mga amang hindi sasama sa
paghihimagsik niya sapagka’t duwag ang mga itoat ang amang duwag ay mananatili sa
pagkaalipin, samakatuwid , maging alipin din ang mga anak nito. Dahil dito,kailangang
pagpapatayin ang lahat na ayaw sumapi sa himagsikan dahil ang mga iyon ay mga duwag na
kailangang mamatay upang di magbunga ng marami pang alipin.

Kabanata XXXIV
Ang Kasal ni Paulita
Buod
Nasa sa daan si Basilio. Ika-8 ng gabi. Makikituloy sana siya kina Isagani nguni’t hindi umuwi
ang kaibigan sa buong araw na iyon. Dalawang oras na lamang at sasabog na ang ilawan ni
Simoun. Maraming dadanak na dugo. Marami ang mamamatay. Sinalat ni Basilio ang kanyang
rebolber at mga bala. Naalala niya ang babala ni Simoun na siya ay lumayo sa daang Anloague.
Naghinala si Basilio. Ang bahay ni Kapitan Tiyago ay nasa daang iyon.May binanggit na
kasayahan si Simoun. Sa bahay na iyon idaraos ang piging sa kasal nina Paulita at Juanito. nakita
niyang dumating ang sasakyan ng bagong kasal. Nahabag si Basilio kay Isagani. Naisip niyang
yakaginng sumama sa kanya si Isagani.Siya rin ang tumugon. Hindi papayag si Isagani sa
gayong madugong pagpatay sa marami. Hindi pa nararanasan nito ang nangyari sa kanya.
Nagunita niya ang pagkabilanggo, ang kabiguan sa pag-aaral,ang nangyari kay Huli. Muling
hinaplos ang puluhan ng rebolber at ninasang dumating na sana ang sandaling hinihintay. Nakita
niyang dumating si Simoun. Si Sinong ang kutsero ni Simoun. Sumunod ang sasakyan ni
Simoun sa mga bagong kasal.
Nagtungo si Basilio sa Anloague. Doon ang tungo halos ng lahat – sa bahy ni Kapitan Tiyago.
Ang Kapitan Heneral ang ninong at dadalo sa hapunan, dala ang isang tanging ilawang handog
naman ni Simoun.
Ang mga dingding ng bahay ay dinikitan ng magagarang papel ar magagarang aranya at mga
bulaklak ang palamuti. Mga angkat ang alpombra. Kurtinang pulang pelus na nabuburdahan ng
ginto at may unang titik ng pangalan ng mag-asawa. May tinuhog na artipisyal na bulaklak ng
suha. Magarang- magara ang bahay na iyon. Parang hapag ng mga diyoses ang pagdarausan ng
hapunan. Ang mesa para sa mga dakilang panauhin at mga diyus-diyusan ay sa asotea nakalagay.
Pipito ang doon ay luluklok.Naroon ang pinakamasarap at pinakamamahaling alak. Ubos-kaya si
Don Timoteo.Kung sinabi lamang ng Heneral na ibig nitong makain ng tao, gagawin iyon ni Don
Timoteo.

Mga Tanong at Sagot

1.Saan naroon si Isagani at wala sa pinangangaserahan?
Sagot
Mababasa ito sa kasunod na kabanata.
2. Ano ang katunggakan at pagka-isip alipin ni Don Timoteo sa sining ang ipinakita ni Rizal?
Sagot
Ang tungkol sa pinturang larawan na tinutulan niyang ilagay ni Simoun sa bahay ni Kapitan
Tiyago bilang kapalit ng mga inalis na mga santo. Baka raw pagkamalan siya na tumatangkilik
sa mga pintor na Pilipino pagkat kaya ng mga ito ang gumuhit ng larawan na wala naman siyang
kamuwangan. Inibig pa niya ang mga palamuting kromo dahil hindi gumagawa nang gayon ang
mga Pilipino.
3. Ano ang kahalagahan sa pag-unawa ng mga pangyayari ng pagiging kutsero ni Simoun si
Sinong?
Sagot
Lalong lumilinaw na may kinalaman si Simoun sa matagal na pagkapiit ni Basilio. Si Sinong ang
laging dumadalaw sa estudyante sa bilangguan at nagiging taga-hatid balita, lalo na ang ukol kay
Huli.Ang tangang si Sinong , sa sariling kusa, ay hindi makapangahas dulaw sa bilangguan ng
isang may’malaking’ pagkakasalang tulad ni Basilio. Maari siyang idawit ng mga may
kapangyarihan. Ang pagdalaw niyang iyon ay isang misyon para kay Simoun – upang dagdagan
ng pait ang pagkabilanggo ni Basilio at tuluyang lasunin ng ngitngit ang isip nito at damdamin.

Kabanata XXXV
Ang Piging
Buod
Ikapito ng gabi nang magsisimulang dumating ang mga may paanyaya. Una ang maliliit. Sunod
ang palaki sa katayuan sa tungkulin at sa kabuhayan. Lahat ay pinagpupugayan ni Don Timoteo.
Dumating ang bagong kasal. Kasama si Donya Victoria. Batian. Kamayan. Naroon na sina Padre
Salvi nguni’t wala pa ang Heneral. Nais tumungo ni Don Timoteo sa palikuran nguni’t di siya
makaalis at wala pa ang Heneral. May pumintas sa mga kromo sa pader. Nagalit si Don Timoteo.
Iyon saw ang pinakamahal na mabibili sa Maynila. Sisisngilin daw niya ang utang ng namintas
kinabukasan.
Dumating na rin ang heneral. Nawal ang mga dinaramdam ni Don Timoteo. May nagsabi na ang
araw ng kapitan dahil natititigan na tio nang harap-harapan.
Si Basilio ay nasa harap ng bahay at pinapanood ang mga nagdaratingan. Naawa siya sa mga
inakala niyang mga walang malay na mamamatay roon. Naiisip na bigyan ng babala ang mga
iyon. Nguni’t siyang pagdating ng sasakyan nina Padre Slavi at Padre Irene. Nagbago siya ng
isip.
Hindi ako dapat magmalabis sa pagtitiwalang inilagak sa akin. Ako’y may utang na loob sa
kanya; sa kanila’y wala. Siya ang humukay ng libingan ng aking ina na pinatay nila. Ako’y
nagpakabuti; pinagsikapan kong magpatawad, ano ang ginawa sa akin? Mangamatay na nga sial
na ang aming pagtitiis, nasabi ni Basilio.
Nakita niya si Simoun, dala ang ilawan. Waring kakila-kilabot ang anyo ni Simoun na naliligid
ng apoy. Parang nag-alinlangan sa pagpanhik sa hagdan si Simoun. Nguni’t nagtuloy rin ito.
Nang dumating ang Kapitan Heneral ay sandaling nakipag-usap dito at sa ibang naroon ang mag-
aalahas. Saka ito nawala sa paningin ni Basilio.
Namayani na naman ang kabutihang-loob ni Basilio. Nalimot ang ina, ang kapatid, si Huli, ang
sariling kaapihan. Ninais na iligtas ang nangasabahy. Nguni’t hinadlangan siya ng mga tanod
dahil sa marusing niyang anyo. Namutla si Simoun nang makita si Basilio na iniwan ng tanod-
pinto upang magpugay sa mag-aalahas. Matigas ang mukha ni Simoun na tumuloy sa sasakyan at
nag-utos. Sa Eskolta. Matulin!
Mabilis ding lumayo si Basilio. Nguni’t may nakita siyang isang lalaking tatanaw-tanaw sa
bahay. Si Isagani! Niyaya niya itong lumayo. Marahang itinulak ni Isagani ang kaibigan.
Nagpilit si Basilio. Bakit ako lalayo Bukas ay hindi na siya ang dati. May hapdi ang tinig ni
Isagani. Ipinaliwanag ni Basilio ang ukol sa ilawan. Hinila niya si Isagani. Tumutol ito. Mabilis
na lumayo si Basilio.
Nakita ni Isagani na nagtungo sa kainan ang mga tao. Naisip niyang sasabog ang bahay kasama
si Paulita. Mabilis na nagpasya ito.
Sa loob ay nagkatagpo ang nagpipiging ng isang kaputol na papel na ganito ang nakasulat.
MANE THACEL PHARES
JUAN CRISOSTOMO IBARRA
Isa raw biro iyon, ani Don Custodio. Patay na raw si Ibarra. Nang makita ni Padre Salvi ang
papel at sulat ay namutla ito. Sinabi nitong iyon nga ang lagda ni Ibarra. Saka nahilig sa sandigan
ng silya ang kura nanlambot sa takot.
Nagkatinginang takot na takot ang lahat. Tatawag sana ng mga kawal ang Kapitan Heneral.
Walng nakita kundi mga utusang di niya kilala. Nagkunwang hindi takot. Magpapatuloy tayo sa
pagkain, aniya. Huwag intindihin ang isang pagbibiro.
Nguni’t nagsalita si Don Custodio. Ipinalagay kong ang kahulugan ng sulat ay papatayin tayo
ngayong gabi .
Di nakakibo ang lahat. May nagsabi. Baka lasunin tayo. Binitiwan ang mga kubyertos. Lumabo
ng ilawan.
Iminungkahi ng Kapitan Heneral kay Padre Irene na itaas ng huli ang mitsa ng ilawan. Biglang
may mabilis na pimasok, tinabig ang utusang humadlang, kinuha ang ilawan, itinakbo sa asotea
at itinapon sa ilog, May humingi ng rebolber, may magnanakaw raw. Ang anino ay tumalon sa
rin sa ilog.

Mga Tanong at Sagot

1. Ano ang kahulugan ng Mane Thacel Phares?
Tugon
Tuald ng pamagat na Noli Me Tangere, ito ay hango rin sa Bibliya, sa Lumang Tipan, Daniel,
Kapitulo 5, bersikulo 25-28. Ayoin dito, ang Haring Belshazzar ng Babilonya ay nagdaos ng
isang malaswan pagtitipon. Samantalang nagkakatuwa sa kalaswaan ang mga tao ay nakita nila
ang isang kamay na buong hiwagang sumusulat sa pader ng: Mane, Mane, Thacel, Upharsin ,
isang babalang nagsasabing Tinakdaan na ng Diyos ang Babilonya at nabibilang na ang mga
araw ng kahariang ito. Di nagtagal at ang Babilonya ay sinakop ng ibang kaharian at pinaghatian
ng mga Mane at mga Persiyano.
Sa kabanatang ito, ang pakahulugan marahil sa isinulat ni Ibarra o Simoun ay: Hinukuman na na
ang paghahari ninyo rito at napagpuang nagkasala at kayo’y nahatulan ng kamatayan.
2. Kangino naianyo ni Basilio si Simoun samantalang dala niyon ang ilawan ng kamatayan?
Tugon
Sa isang demonyo o kay Satanas na naliligid ng apoy.
3. Bakit si Padre Salvi lamang ang nakakilala sa lagda ni Ibarra?
Tugon
Siya lamang ang nakakita na ng lagda ni Ibarra sa sulat ng binata kay Maria Clara na ibinigay sa
kanya ng dalaga bilang kapalit ng 3 liham ng ina nito kay Padre Damaso. Ito ay kaniyang
hinuwad sa mga kasulatang nagdawit kay Ibarra sa himagsikang kagagawan nila ni Lucas.
4. Bakit di sumabog ang ilawan?
Tugon
Hindi nagalaw ang pihitan ng mitsa na siya sanang magpasabog sa lalagyan ng nitroglisirina.
5. Paano nakapasok sa nahay si Isagani?
Tugon
Maayos ang kaniyang bihis. Inakala ng mga tanod na siya ay isang panauhin.
6. Sino ang kumuha ng ilawan at naghagis noon sa ilog?
Tugon
Si Isagani.
7. Bakit hindi nakita ni Basilio si Isagani sa bahay ng huli nang kanyang paroonan ang kaibigan?
Tugon
Tulad ng di iilang nabigo nang napakapait sa isang tapat at matinding pag-ibig, si Isagani marahil
ay nagtungo sa isang lugar na mag-isa ay malaya siyang makapagmumuni-muni ukol sa kanyang
kalagayan. Saka siya nagtungo sa pagdarausan ng piging upang makita man lamang si Paulita sa
mga huling sandali nito sa pagkadalaga.

Kabanata XXXVI
Mga Kapighatian ni Ben Zayb
Buod
Mula sa bahay ni Kapitan Tiyago ay patakbong tinungo ni Ben Zayb ang kanyang tanggapan
upang sulatin ang pangyayari. Pinalabas niyang bayani ang Kapitan Heneral, sina Padre Irene,
Don Custodio at Padre Salvi. Ang lathalain ay isa ring paghahangad ng mabuting pagyao at
paglalakbay ng Heneral.
Ngunit ang kanyang isinulat ay ibinalik sa kanya ng patnugot ng pahayagan. Ipinagbawal ng
Heneral ang pagbanggit ng ano mang ukol sa pangyayari.
Dumating ang balita mula sa Pasig. Nilusob dawn g maraming tulisan ang bahay-pahingahan ng
mga prayle at nakatangay ng may dalawang libong piso. Malubha ang isang prayle at dalawang
utusan. Gumalaw ang guni-guni ni Ben Zayb. Gagawin niyang bayani ang kura na sa pagtatangol
ay nagkasira-sira ang isang silyang ginamit laban sa mga tulisan.
Nagtungo siya sa Pasig. Natagpuan niyang ang nasugatan ay si Padre Camorra. Doon siya
pinapagtika sa kasalanang ginawa sa Tiyani. May isang maliit na sugat sa kamay at may pasa sa
ulo. Tatlo ang mga magnanakaw na may taglay ng gulok. Limampung piso ang nanakaw. Ayon
kay Ben Zayb ay hindi tama ang salaysay ni Padre Camorra. Kailangan daw gawing marami ang
mga tulisan.
May nadakip sa mga tulisan. Sila raw ay inanyayahang sumama sa pangkat nina Matanglawin
upang sumalakay sa kumbento at mga bahay ng mayayaman. Pangungunahan sila ng isang
Kastila na mataas, kayumanggi, puti ang buhok at ang pasabi’y kumikilos sa utos ng Kapitan
Heneral na kaibigan niyang matalik. Katulong pa raw nila ang mga artilyero. Wala raw dapat
ikatakot. Ang hudyat daw ay isang malakas na putok. Walang putok. Inakala ng mga tulisan na
sila ay nilinlang. Nagsiurong ang ilan Ang iba’y nagsibalik sa bundok. Balak nilang maghiganti
sa Kastila na makalawa nang lumoko sa kanila. Ang tatlong tulisan ay nagpasiyang manloob.
Ayaw paniwalaan ang mga tulisan sa paglalarawang si Simoun ang puno nila. Nguni’t si Simoun
ay di matagpuan sa bahay niya . Maraming bala at pulbura roon. Si Don Custodio ay naghanda
ng habla laban kay Simoun. Mabilis na kumalat ang balita ukol sa mag-aalahas. Marami ang di
makapaniwala.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit daw ayon kay Ben Zayb, nagtungo sa ilalim ng mesa si Padre Irene nang pumasok ang
umagaw sa ilawan ni Simoun?
Sagot
Para raw mabilis at walang sagabal na mahabol ang di kilalang tao. Ang totoo: para
magtagodahil sa takot. Doon niya nakita ang mga balutan ng pulbura sa ilalim ng mesa.
2. Bakit daw hinimatay si Padre Salvi?
Sagot
Dahil daw hindi nagbunga ng mabuti ang mga sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng mga
sermon niya sa mga indiyo. Sa likod ng mga sermon niya sa pagpapakabuti, may mga indiyo
pang nagiging pangahas at masama.
3. Ano pa ang ibang laman ng balita ni Ben Zayb ukol sa handaan sa kasal nina Paulita at
Juanito?
Sagot
Pawang pagpuri sa ―kagitingan at katapangan‖ ng mga Kastila - taong pamahalaan mula sa
Kapitan Heneral hanggang sa mga prayle.
4. Ano ang naging parusa kay P. Camorra dahil sa ginawa niyang paghalay kay Huli sa Tiyani?
Sagot
Inilayo siya. Pinapagpahinga siya sa bahay-liwaliwan ng mga prayle sa Pasig. Higit na paglalayo
lamang sa kanya sa kapahamakan ng paghihiganti, lalo na ni Kabesang Tales, ang gayon kaysa
isang pagpaparusa.

Kabanata XXXVII
Ang Hiwagaan
Buod
Nabatid din ng madla, sa likod ng pagpigil sa balita, ang mga pagbabangon at mga supot ng
pulbura . Ito ang naging paksa ng usapan ng lahat - palihim nga lamang. Si Chikoy kasi, payat na
platero. Ay nagdala ng hikaw para kay Paulita nang tinatanggal na ang mga palamuti at mga
hapag sa bahay ni Kapitan Tiyago at nakita niya mismo ang suput-supot na pulbura sa ilalim ng
mesa, sa silong, sa bubungan, sa likod ng mga upuan.
Ayon daw kay G. Pasta ay iisa ang maaring gumawa ng gayon-isang kaaway ni Don Timoteo o
kaagaw ni Juanito.
Naroon sa bahay ng mga platero si Isagani. Anang may-aring si Kapitan Loleng ay magtago si
Isagani.
Ngumiti lamang si Isagani.
Nagpatuloy si Chikoy. Dumating daw ang mga sibil. Wala namang mapgbintangan. Si Don
Timoteo lamang daw at si Simoun ang nangasiwa sa pag-aayos ng bahay na iyon. Pinaalis daw
ang lahat ng mga di kailangan sa imbestigasyon.
Naku, kung may isa man lang daw na nanigarilyo sa mga trabahador, sasabog ang buong daan ng
Anlogue. Kung sumabog daw ang mga pulbura ang noong gabi.
Nangatakot ang mga babae. Naghulaan kung sino ang pinaghihinulaan. Mga prayle. Si Quiroga.
Isang estudyante. Si Makaraig. At tumingin si Kapitan Toringgoy kay Isagani. Ani Chikoy: ayon
sa ilang kawani, si Simoun. Nagtaka ang lahat.
Naalala ni Momoy, isang dumalo sa piging, ang pagalis ni Simoun sa bahay bago magsimula ang
hapunan.
Si Simoun daw ay nawawala, patuloy ni Chikoy. Kasalukuyang ito’y pinaghahanap ng mga sibil.
Lalong nabuo sa isip ng mga kababaihan ang pagiging demonyo ni Simoun na nagkakatawang-
tao.
Naalala uli ni Momoy ang pagkakaagaw sa ilawan ni Simoun na nuo’y namamatayan ng ningas.
Nagpayo’t dito sa silid ni Isagani.Nagpatuloy si Chikoy.Tinataya raw ng mga maykapangyarihan
na ang ilawan ay siyang magpapasiklab sa pulbura.
Nahintakutang gayon na lamang si Momoy. Nguni’t nang makita ang kasintahang si Siensa na
nakatingin sa kanya ay nagtapang-tapangang nagsabi: Masama ng ginawa ng magnanakaw.
Mamatay sanang lahat! Nag-antanda sa takot ang lahat ng matanda at babae. Lumapit si Momoy
kay Isagani.
Hindi nga mabuting kumuha ng di kanya. Ani Isagani na mahiwang nakangiti. Kung nalaman
lamang ng magnanakaw na iyon kung ano ang nilalayon .kung siya ana ay nakapag-isip-isip
tiyak na di niya gagawin ang gayon. Pantayan man ng kahit ano . Hindi ako tatayo s kanyang
kalagayan!
Saka nagpaalam si Isagani. Ngunit upang hindi na bumalik pa sa kanyang amain.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit pinapagtatago ng mga kasamahan si Isagani?
Tugon
May hinalang siya ang naglagay ng mga pulbura sa bahay ni Kapitan Tiyago upang
paghigantihan si Juanito. Ito’y hindi totoo. Napatunayan ding si Simoun ang may kagagawan
niyon.
2. Bakit hindi nailihim sa sambayanan ang kaguluhan sa bahay ni Don Timoteo at ang
kaugnayan dito ni Simoun?
Tugon
May mga manggagawa, mga kawani sa pamahalaan, nangakakita’t nagakasaksi sa mga
pangyayari sa gabi ng hapunan at nang magtanggalan na ng mga gamit sa piging. May pakpak
ang balita; may tainga ang lupa.
3. Patunayan na si Isagani ang kumuha ng ilawan at nagtapon nito sa ilog.
Tugon
(a) Siya ang huling kausap ni Basilio na tanging nakababatid ng layunin ng ilawang iyon. Ang
hindi niya naisisip ay ang layunin ni Simoun sa pagpapasabog sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang
tanging nasa isip niya nuon ay si Paulita. Si Isagani ang pumasok sa bahay nang makaalis na si
Basilio.
(b) Sa salita na rin niya na kung ang magnanakaw ay nakababatid lamang ng layunin ng
pagsabog ng ilawang iyon o kung makapaglimi lamang ito ng bahagya . Hindi sana ginawa ng
ginawa ng magnanakaw na iyon ang gayon! At sa salita niyang Pantayan man ako ng kahit ano
ay di ako lalagay sa tayo ng magnanakaw! ay isang paghihiwalay niya sa katauhan ng lito at
baliw sa pag-ibig na Isagani at ng Isaganing nagsisisi at nalason na ng poot at pait ng pagkabigo
at paghihiganti. Sa katauhan niya ngayon, ang ibig sabihin ni Isagani, ay hindi niya gagawin ang
kanyang gingawang pagkuha sa ilawang iyon.
Kabanata XXXVIII
Kasawiang-palad
Buod
Buong Luzon halos ang nilaganapan ni Matanglawin sa kanyang panunulisan. Siya’y pumatay sa
hukom pamayapa sa Tiyani, nanunog, nangulimbat. Ngayo’y sa Batangas, bukas ay sa Kabite, di
maglilipat-araw ay sa Tayabas, pagkatapos ay sa Panggasinan o sa Albay. Laging naliligtasan ni
Matanglawin ang mga habol sa kanya. At sa kawalangkaya ng mga sibil sa dumakip sa mga
tulisan ay mga magsasakang walang sala ang kanilang dinarakip.
May anim o pitong magsasaka ang dinakip ng mga sibil matapos ang isang pagsalakay ni
Kabesang Tales. Abut-siko at kabit-kabit ang gapos ng mga ito na inilakad nang tanghaling tapat
sa kainitan ng Mayo walang sombrero at nakayapak. Ang pawis nila’t alikabok ay nagpuputik sa
kanilang mukha ang magkahalong poot at kawalang pag-asa.
Ni hindi nila mapahid ang mahapding pawis na sumisigid sa kanilang mga mata. Kung may
isang nabubuwal sa hapo at gutom ay hinahagupit silang lahat at ang nabuwal ay makakaladkad
sa kanilang pagtakbo. Sumisigaw ang nabuwal na patayin na siya. Umiiyak. Parang bata.
Isinusumpa ang oras ng kanyang pagsilang.
Nilalait pa sila ng mga guwardiya sibil. Nguni’t may isang sibil na tutol sa gayong
pagmamalupit. Nang di makatiis ay sumisigaw na rin ito sa mapagparusa: Hoy, Mautang, bayaan
mo silang magsilakad nang payapa!
Nagpakikilalang bago ka nga lamang Carolino patuya pang tugon ni Mautang. Ano ba ang
ginagawa ninyo sa mga bihag ng digma?
Pinakukundanganan namin. Tugon ni Carolino:
Mangyari’y kaaway na nagsilaban ang mga iyon ang mga ito’y mga kababayan natin! ganti ng
mapagpahirap. At bumubulong kay Carolina: Ginaganyan natin iyan upang lumaban o tumakas
at nang barilin na lamang natin.
Isang bilanggo ang sinumpong ng pagdumi o pag-ihi marahil at nakiusap na payagan muna
siyang makatigil nang sandali. Di siya pinayagan. Mapanganib daw ang lugal na iyon. Naliligid
sila ng bundok.
Higit kang malupit pa kaysa mga Kastila, anang bihag.
Isang putok nang narinig. Gumulong-gulong si Mautang tutop ang dibdib na nilabasan ng dugo
sa bibig
Alto! Sigaw ng kabong putlang-putla. (matatapang lamang sa walang laban). Isang putok pa at
ang kabo naman ang tinamaan sa bisig at namaluktot sa sakit.
Itinuro ng kabo ang mga bilanggo. Fuego! sigaw niya. At ang mga bihag ay pinagbabaril. Saka
pa lamang lumaban ng putukan sa mga nasa batuhan sa bundok. Ang mga nasa batuhan ay
tinayang may tatatlong riple lamang. Lumusob ang mga sibil. Ang unang umakyat patungo sa
pinangungublihan ng mga di kilalang kalaban ay gumulong-gulong na pababa.
Hala, Carolino! Nahan ang mabuti mong pagpapatama! pasigaw na wika ng kabo.
Isang lalaki ang biglang lumitaw sa ibabaw ng isang talampas. Nagwawasiwas ito ng baril.
Paputukan! sigaw ng kabo kasabay sa pagmumura.
Tatlong kawal ang nangagputok. Patuloy na may isinisigaw ang lalaki. Hindi siya mauunawaan.
Natigilan si Carolino. Parang nakilala niya iyon. Tinutukan siya ng baril ng kabo. Ipinagbabaril
sa kanya ang lalaki. Tumalima si Carolino. Gumulong at nawala sa talampas ang lalaki. May
isinigaw ito. Natulig si Carolino.
Parang nagsitalilis ang mga nagtatago sa itaas. Lumusob ang mga sibil. Isa pang lalaki ang
lumitaw, sa talampas. Iniamba ng lalaki ang sibat. Pinaputukan siya ng mga kawal. Nabulid ang
lalaki.
Ang unang umabot sa kaitaasan ay may dinatnang matandang lalaking naghihingalo. Binayuneta
ito. Di man lamang kumurap ang matanda. Nakatingin kay Carolino. Nakaturo ang daliri sa likod
ng talampas.
Gulila’t at putlang-putla si Carolino. Nakilala niyang ang matanda’y ang ingkong niyang si
Tandang Selo. Nakita niyang ang mga nanlalalim na mata ng matanda ay mga salamin ng
matinding hinanakit. At nang mamatay ito ay patuloy na may itinuturo sa likod ng talampas.

Mga Tulong sa Pag-aaral

1. Noon pa man ay isa nang parusahan o tapunan ng bilanggo ang Siberya sa Rusya. Ayon ka
Rizal, ang kalamigan ng Siberya ay mainam pa marahil kaysa parusang tinatanggap ng mga
dinarakip ng mga sibil gapos na pinalalakad nang walang pandong at walang sapin sa paa sa
kainitan maalikabok na lansangan sa kaparangan kasaby ng mga paglait at paghagupit.
2. Dito’y inilalarawan ni Rizal di lamang ang katangahan ng mga sibil kundi ang kanilang
kalupitan sa mga kababayan. Basahin ang sinabi ng sibil ka Tano kung bakit daw
pinagmamalupitan nila ang mga bihag. At ang wika ng bihag sa sibil: malupit ka pa kaysa sa
mga kastila. Katutubo kaya sa atin ang ganitong kalupitan? Makatutukoy ang mga kalupitan ng
Pilipino noong panahon ng Hapones.
3. Ang mga guwardiya sibil, liban sa mga puno nito ay karaniwang mga Pilipino rin. (Ang
bumaril kay Rizal ay isang pangkat ng mga sibil na Pilipino.)
4. Si Tano, tulad ng hula ng marami, sa simula pa lamang kanyang pagkakawal ay naging
guwardiya sibil. Matapos ang kanyang paglilingkod sa Carolinas ay nagsibil na siya at tinawag
siyang Carolino o galing sa Carolinas.
5. Ang kabanatang ito ay maihamahambing sa kabanatang Noche Buena sa Noli Me Tangere sa
taglay na damdamin pagkikita ng matagal na nagkawalay na mag-anak na humantong sa
trahedya. Sa kabanatang ito ay may parikala o irony ng Tadhana. Si Carolino o si Tano na rin
ang nakapatay sa kanyang ama, kay Kabesang Tales.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit pinatay ni Matanglawin ang hukom sa Tiyani?
Tugon
Ito ang humatol na pag-aari ng mga Dominiko ang lupain ni Kabesang Tales.
2. Bakit naging mapanagumpay ang panunulisan ni Kabesang Tales?
Tugon
Walang pananggol ang bayang hindi pinagkatiwalaan ng sandata. Walang ginagawa ang mga tao
noon kundi umalis sa kanilang bayan at pabayaan ang kanilang mga bukid at kabuhayan sa
sandaling mabalitang sumalakay si Kabesang Tales sa malapit na bayan.
(Ganito rin ang nangyari ngayon. Ang mga mabuting mamamayan ay sumusunod sa utos na
bawal ang pag-iingat ng baril. Samantala, hindi masamsam ng pamahalaan ang mga baril ng mga
gangster at mga tulisan, kasama rito ang mga pulitiko at ang kanilang mga kampon, kaya’t ang
mga mamamayan ay laging nasa anino ng lagim at pangamba sa mga sandatahang pangkat na
ito.)
3. Anuo-anong ang ibinunga ng panunulisan ni Kabesang Tales?
Tugon
Tulad ng nais mangyari ni Simoun, ang bnayan ay lalong naging lugami. Natitiwangwang ang
mga bukirin, nagkakamatay ang mga hayop sa pagsasaka, namamayani ang madudugong
pagpatay at nagkatakot ang sambayanan. Namamatay ang negosyo o kalakalan sa bawa’t pook
na litawan ni Matanglawin. Lumilitaw ang kawalang kaya ng pamahalaan. Mga dukha at
mangmang at walang salang magbubukid ang madalas na dinarakip ng mga sibil upang
pagbintangang tulisan o kinaalam ng mga tulisan dahil di nila inaabutan at madakip sina
Kabesang Tales. Lalong nahihinog ang bayan sa paghihimagsik.
4. Bakit daw pinahihirapana ng mga sibil ang nangabihag na magsasaka?
Tugon
Ayon ka Mautang ay upang magsilaban at tumakas at nang pagbarilin na lamang nila.
5. Bakit kaya Mautang ang ipinangalan ni Rizal sa guwardiya sibil na ito?
Tugon
Marami nga marahil ang utang nito.
6. Sino ang itinuturo ni Tandang Selo kay Tano?
Tugon
Si Kabesang Tales. Mapupunang nang bumagsak ang unang lalaki sa talampas ay nagpulasan na
ang mga kasamahan nito. Nangangahulugang puno nila ang napatay. Walang taong lalantad nang
gayon sa mga kalaban liban na lamang kung dala ng matinding damdaming sandaling
nakapagpawala ng matinong muni o isip. Naging gayon si Kabesang Tales sa di-inaasahang
pagkakakita sa anak. Tangi sa rito, may isinigaw ang lalaking iyon na nakatulig kay tano.
Marahil ang sigaw ay Tano o anak ko!
Kabanata XXXIX
Katapusang Kabanata
Buod
Malungkot na tumugtog ng kanyang armonyum si Padre Florentino. Kaaalis ni Don Tiburcio de
Espadana na nag-akalang siya ang Kastilang tinutukoy sa telegrama na darakpin daw sa gabing
iyon. Inakalang siya’y natunton na ni Donya Victorina.
Ang telegrama ay pinabasa ng tenyente ng guwardiya sibil sa bayan kay Padre Florentino sa
ngalan ng pagkakaibigan. Anang telegrama: ―Espanyol escondido casa Padre Florentino cojera
remitara vivo muerte‖.
Ang totoo, si Simoun ang Kastilang tinutukoy sa telegrama. Sugatang dumating doon si Simoun
may dalawang araw na. Di man lamang siya inusisa ay tinanggap siya ng pari. Hindi pa
nakabalita ang pari ng nangyari sa Maynila. Inakala ng pari na dahil wala na ang Kapitan
Heneral ay may nagtangkang maghiganti kay Simoun. Ang sugat niya’y buhat daw sa kawalang-
ingat, ayon sa mag-aalahas. Nagkasiya ang pari sa mga palagay. At nakatulong ang hinala ng
pari na si Simoun ay tumakas samga kawal na tumutugis nang tanggapin nito ang telegrama.
Si Simoun ay tumangging paggamot pa sa mediko sa kabesera. Pumayag siyang paalaga kay Dr.
de Espadana lamang. Malubha ang mga sugat ni Simoun.
Tumigil sa pagtugtog si Padre Florentino. Iniisip ng pari ang kahulugan ng pakutyang ngiti ni
Simoun nang mabatid nito ang tungkol sa telegrama at sa ikawalo ng gabi ang dating mga
darakip. Naisip ni Padre Florentino na isang taong palalo si Simoun. Dati’y makapangyarihan,
ngayo’y kahabag-habag. Nguni’t bakit sa kanya pinili ni Simoun na makituloy? At darakpin na
lamang nang patay o buhay ay nakukuha pang ngumiti nang pakutya. Inisip ni Padre Florentino
kung paano maililigtas ng isang paring Pilipino si Simoun gayong noong kapanahunan nito ay
humamak sa kanyang pagkamahabang-uri ng pagkapari at pagka-indiyo.
Di pinansin ni Simoun ang pakisuyo ni Padre Florentino may dalawang buwan ang nakalilipas
upang tulungang makalaya si Isagani sa piitan. Si Simoun ang gumawa ng mga kaparaanan
upang mapadali ang pagaasawa ni Paulita kay Juanito na lubos na ipinagdamdam ni Isagani at
ikinalalayo nito sa mga kapwa tao. Nilimot ni Padre Florentino ang lahat. Wala siyang inisip
kundi ang pagliligtas kay Simoun. Nguni’t parang walang pagnanasang mailigtas ni Simoun ang
sarili.
Pumasok si Padre Florentino sa silid ni Simoun. Wala nang mapangutyang anyo sa mukha ni
Simoun. Waring isang lihim na sakit ang noon ay tinitiis ng mag-aalahas.
Napaghulo ng pari na uminom ng lason si Simoun. Nabaghan ang pari.
Tinangka ni Padre Forentino na ihanap ng lunas si Simoun. Pasigaw na sinabi ng mag-aalahas na
huwag na silang mag-aksaya ng panahon dahil mamatay siyang dala niya ang kanyang lihim.
Ang pari ay lumuhod sa kanyang reclinatorio (luhuran sa pagdarasal) at nanalangin sa paanan ng
imahen ni Hesukristo at pagkatapos ay buong kabanalang kanyang inilapit ang isang silyon sa
maysakit, at tumalagang makinig.
Ipinagtapat ni Simoun ang tunay niyang pangalan. Halos nasindak ang pari. Malungkot na
ngumiti ang maysakit. Tinakpan ng pari ng panyo ang mukha at tumungo upang makinig.
Isinalaysay ni Simoun ang kanyang buhay. Labintatlong taon siya sa Europa. Nagbalik siyang
puno ng pangarap at pag-asa.Pinatawad ang mga nagkasala sa kanyang ama pabayaan lamang
siyang mabuhay nang payapa. Ngunit mahiwagang mga kamay ang nagtulak sa kanya sa isang
kaguluhang gawa-gawa at ang lahat ay nawala sa kanya.: pangalan, yaman, pag-ibig,
kinabukasan, kalayaan at naligtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan. Tinika
niyang maghiganti. Nangibang bansa siya dala ang bahagi ng kayamanan ng kanyang magulang
at siya’y nangangalakal. Nakilahok siya sa himagsikan sa Kuba. Nakilala niya roon ang kapitan
heneral na noon ay kumandante pa lamang. Pinautang siya. Naging kaibigan matalik dahil sa
kawalanghiyaan ng kapitan na si Simoun ang nakaalam. Sa tulong ng salapi ay nakuha niyang
maging kapitan heneral ang kaibigan at naging sunud-sunuran sa kanya dahil sa katakawan sa
salapi.Inupatan niya ang kapitan sa paggawa ng maraming kabuktutan.
Mahaba ang pagtatapat ni Simoun at gabi na nang matapos. Sandaling naghari ang katahimikan.
Inihingi ng tawad ng pari ang mga pagkukulang ni Simoun at hiniling niya kay Simoun na
igalang ang kalooban ng Diyos Mahinahong nagtanong si Simoun kung bakit hindi siya
tinulungan ng Diyos sa kanyang layunin. Ang sagot ng pari ay dahil masama ang kanyang
pamamaraan.Hindi maililigtas ng krimen at kasamaan ang mga dinumihan ng krimen at
kasamaan.Ang poot ay walang nalilikha kundi mga panakot ; ang krimen ay mga salarin ang
nalilikha. Pag-ibig lamang ang nakagagawa ng mga bagay na dakila. Ang katubusan ay
kabutihan; ang kabutihan ay pagpapasakit, ang pagpapasakit ay pag-ibig.
Tinanggap ni Simoun ang lahat na sinabi ng pari. Inamin niyang siya ay nagkamali. ngunit
naitanong niya ng dahil ba sa magkakamaling iyon ay ipagkait na ng Diyos ang kalayaan ng
isang bayan at ililigtas ang napakaraming higit pang salarin kaysa sa kanya. Ang matatapat at
mababait ay nararapat na magtiis nang ang mga adhika nila ay makilala at lumaganap.Ang
nararapat na gawin ay magtiis at gumawa ang tugon ng pari.
Napailing si Simoun. Ang magtiis at gumawa ay madaling sabihin sa mga hindi pa nakaranas ng
pagtitiis at paggawa. Anong klaseng Diyos ang humingi ng ganoon kalaking pagpapasakit.
Sinabi ng pari ay ito raw ang isang Diyos na makatarungan.Diyos na nagpaparusa sa kakulangan
natin ng pananalig at sa mga gawa nating masama.Pinabayaan natin ang kasamaan kaya’t
katulong tayo sa paglikha nito. Ang kalayaan ay di natin dapat tuklasin sa tulong ng patalim.
Tuklasin natin ito sa tulong ng nagpapataas ng uri ng katwiran at karangalan ng tao.. Gumawa
tayo ng mabuti , tapat at marangal hanggang mamatay tayo dahil sa kalayaan.
Pinisil ni Simoun ang kamay ng pari. Naghari ang katahimikan. Dalawang pisil pa.
Nagbuntunghininga si Simoun. Higit na mahabang katahimikan.
Nang mapunang hindi umiimik ang maysakit ay pabulong na nagwika si Padre Florentino;
―Nasaan ang kabataang naglalaan ng magagandang sandali, ng kanilang mga pangarap at
kasiglahan alang-alang sa ikabubuti ng kanilang bayan ? Saan naroon ang handang
magpakamatay upang hugasan ng dugo ang napakaraming pagkakasala? Upang karapatdapat ang
pagpapakasakit ito’y kailangang malinis at busilak. Nasaan ang kabataang may lakas na tumanan
na sa aming mga ugat, ng kalinisan ng diwa na narumihan na sa amin, ng apoy ng sigla na patay
na sa aming puso? O kabataan, kayo’y aming hinihintay!‖
Nangilid ang luha sa mga mata ng pari. Binitawan ang kamay ni Simoun. Lumapit sa
durungawan. May kumatok na utusang nagtanong kung magsisindi na ng ilawan. Sa tulong ng
isang lampara ay tinanglawan si Simoun. Hinipo ito; nabatid na ito ay patay na.Lumuhod at
nanalangin si Padre Florentino.
Tinawag ang mga utusan, pinaluhod at pinagdasal. Umalis sa silid si Padre Florentino Kinuha
ang takbang bakal ni Simoun. Dinala ito sa talampas na laging inuupuan ni Isagani upang sisirin
ng tingin ang kalaliman ng dagat. Doon ay inihagis ng pari ang mga takba ng brilyante at alahas
ni Simoun. Nilulon ng dagat ang kayamanang yaon.

Mga Tanong at Sagot

1. Bakit kina Padre Florentino nagtungo si Simoun?Sagot
Siyang inaakala ni Simoun na makauunawa sa kanya ng higit sa iba.
2. Ano ang taglay na hiwaga ng malungkot at mapangutyang ngiti ni Simoun nang mabatid
niyang siya ay darakpin kinagabihan?
Sagot
Buo na isipan niya ang pagpapatiwakal.
3. Bakit nagtakip ng mukha si Padre Florentino nang maipagtapat ni Simoun ang tunay niyang
pangalan?
Sagot
Upang ituring na ang pagtatapat na iyon ni Simoun ay isang pangungumpisal. Kung sa gayon,
hindi siya mapipilit ng sino mang kapangyarihan na ibunyag ang mga nabatid sa mag-aalahas
sapagkat yaon ay lihim ng kumpisalan.
4. Ayon sa salita ni Padre Florentino, makaitlong nabigo ang mga balak ni Simoun. Alin ang una,
pangalawa at pangatlong pagkabigo?
Sagot
Una ang kabiguang bunga ng di-inaasahang pagkamatay ni Maria Clara. Nalito si Simoun. Hindi
niya naisagawa ang hudyat ng pagbabangon. Ang ikalawa ay sa kawalan ng ingat sa maaring
mangyayari. Ang ikatlo ay dahil sa kaparaanang lubhang mahiwaga.