Akustika - K1

AKUSTIKA DHE PROCESI I DËGJIMIT
FAKULTETI INXHINIERISË ELEKTRIKE DHE

KOMPJUTERIKE
Myzafere Limani
Prishtinë, 2015
1. RREZATIMI DHE PËRHAPJA E VALËVE

AKUSTIKE
1.1 KUPTIMI I TINGULLIT
Tingulli, si dukuri fizike, paraqitet kur vjen te shrregullimi i gjendjes stacionare të

grimcave të ndonjë mediumi elastik. Këto ndryshime të pozitës së grimcave, të përcjella
me ndryshimet gjegjëse të presionit, dendësisë, etj. quhen në përgjithësi oscilime
akustike. Këto paraqiten në vendin ku ka ardhur deri te shrregullimi i gjendjes stacionare
(vendi i burimit të tingullit) dhe nga aty përhapen me shpejtësi të fundme në formë të
valëve akustike.
Mediumi ku përhapen valët akustike mund të jetë i gaztë, i lëngët ose i ngurtë. Te
gazrat dhe lëngjet paraqiten vetëm valët gjatësore (longitudinale), ndërsa në materiale të
ngurta paraqiten edhe valët transversale (kur grimcat zhvendosen edhe në drejtimin
normal ndaj drejtimit të përhapjes së valëve). Duke pasur parasysh se tingulli është ai që
e ndiejmë me shqisën e dëgjimit, shpjegimi i dukurisë dhe i përhapjes së valëve akustike
do të bëhet në medium të gaztë, pra në ajër.
Në fig.1.1 është paraqitur sfera e cila e zmadhon dhe e zvogëlon vëllimin e vet në
mënyrë alternative. Kjo sferë krijon valë akustike. Grimcat e ajrit që gjenden në afërsi të
sferës ngjeshën gjatë kohës kur sfera e zmadhon vëllimin e vet, radialisht nga qendra në
të gjitha drejtimet. Dendësia e kësaj shtrese të ajrit në këtë mënyrë rritet, kështu që kjo
dukuri përcjellët edhe në shtresën fqinje të ajrit. Veprimi i sferës që e zmadhon vëllimin
kësisoj përcjellët në largësi, prej një shtrese të ajrit në tjetrën.
Pas zmadhimit të vëllimit të sferës, vjen deri te zvogëlimi. Me tërheqjen e

sipërfaqes së sferës krijohet zbrazëtira të cilën menjëherë e plotësojnë grimcat nga shtresa
më e afërt e ajrit. Vendi i tyre menjëherë plotësohet me grimca nga shtresa fqinje, e
kështu me radhë. Pra grimcat e mediumit tani lëvizin në kah të kundërt dhe vala e ajrit të
radhuar zgjerohet në mënyrë koncentrike menjëherë pas dendësimit të përshkruar më
lartë. Dhe e tërë dukuria pastaj përsëritet.
pt

r
Fig.1.1 Valët akustike të krijuara nga sfera me vëllim të ndryshueshëm
Këto ndryshime mund të përshkruhen si ndryshime të pozitës së grimcave të ajrit

të cilat oscilojnë rreth pozitës së tyre ekuilibruese. Por mund të përshkruhen edhe si
ndryshime të dendësisë, shpejtësisë së grimcave dhe nxitimit si dhe me ndryshime të
presionit. Në fig.1.1 me vija të rralla dhe të dendura koncentrike janë paraqitur
ndryshimet e dendësisë së ajrit.
Distanca në mes të dy maksimumeve (ose minimumeve) të njëpasnjëshme paraqet

gjatësinë valore (). Numri i këtyre ndryshimeve periodike në një vend në njësi të kohës
paraqet frekuencën e tingullit (f), ndërsa vlera reciproke e frekuencës paraqet periodën
(T).
Intensiteti i tingullit, i cili në këtë rast është paraqitur përmes presionit, bie me
rritjen e distancës nga burimi, por vlera mesatare e presionit mbetet e pandryshuar dhe ai
është presioni i përhershëm atmosferik ose statik (ps). Për intensitetin e zërit është
vlerësues presioni akustik (p) që paraqet komponentën e ndryshueshme të presionit të
përgjithshëm ose total (pt).
pt  ps  p
Rasti më i thjeshtë i valëve akustike është kur ndryshimet kohore janë periodike
dhe kur ndryshimi kohor i presionit akustik mund të përshkruhet me ligj sinusoidal
p(t )  p cos(2ft   ) (1.1)
ku 2f= është frekuenca rrethore. Tingulli i këtillë quhet tingull i thjeshtë dhe
spektri i tij paraqitet me një vijë. Pozita e komponentës spektrale në abshisë është e
caktuar me frekuencën e tingullit ndërsa gjatësia e saj paraqet madhësinë e ndryshimit
(fig.1.2a).
Ndryshimet periodike të cilat nuk janë të formës sinusoidale, paraqesin tingull të

përbërë. Spektri i tingullit të përbërë përmban më tepër vija spektrale të cilat mund të
paraqiten me zbërthimin e funksionit periodik të përbërë në seri Fourier

p(t )   pn (2nf1   n ) (1.2)
n 1
p
Tingulli i thjeshtë
(a) f
p
Tingulli i përbërë
f1 2f1 3f1 f
p (b)
Tingulli aperiodik
f
(c)
Fig.1.2 Spektri i tingullit: (a) tingulli i thjeshtë; (b) tingulli i përbërë;

(c) tingulli joperiodik
Frekuenca më e ulët përcakton harmonikun themelor, ndërsa vijat tjera në spektër

paraqesin vargun e harmonikëve më të lartë, frekuenca e të cilëve është shumëfishi i frekuencës
themelore (fig.1.2b). Pra edhe tingulli i thjeshtë edhe ai i përbërë kanë spektër linjor.
Te tingulli joperiodik, ndryshimet nuk janë periodike dhe ato mund të paraqiten me një
varg kontinual të komponentëve që mund të shprehen me integralin Fourier

1
p(t )   p' () cos t d (1.3)
0
ku p’() paraqet funksionin spektral i cili kontinualisht ndryshon me frekuencën (fig.1.2c).

21 AKUSTIKA DHE PROCESI I DËGJIMIT
Ndryshimet e përshkruara në ajër, veshi ynë do t’i regjistroj si tingull nëse frekuenca e
tyre është në mes të 20 dhe 20000 Hz dhe nëse kanë intensitet të mjaftueshëm. Ndryshimet të
cilat nuk janë përfshirë në këtë brez, frekuenca e të cilave është nën 20 Hz (infratingulli) ose mbi
20000 Hz (ultratingulli) kanë natyrë të njëjtë, shfaqen në të njëjtën mënyrë dhe i nënshtrohen
ligjeve të njëjta.
1.2 EKUACIONI VALOR AKUSTIK
Për nxjerrjen e ekuacionit valor akustik do të fillojmë me shqyrtimin e ndryshimeve që

paraqiten në një element të vëllimit të ajrit. Le të paramendohet një vëllim elementar (V) në
formë të paralelepipedit me brinjë x, y, z (fig.1.3). Në sipërfaqet anësore të këtij vëllimi
veprojnë forcat që janë pasojë e presionit të ajrit të rrethinës. Kur nuk ka dukuri akustike,
presioni është i njëjtë në të gjitha pikat, prandaj edhe forcat që veprojnë në dy sipërfaqet
kundërta anësore të paralelepipedit janë të njëjta. Pasi që presioni është madhësi skalare, këto dy
forca kanë kahe të kundërta, prandaj edhe vëllimi elementar V nuk lëviz.
Me paraqitjen e valëve akustike ndryshon presioni prej pike në pikë në hapësirë. Përveç
presionit të përhershëm atmosferik (ps) lajmërohet edhe presioni akustik (p). Presioni total do të
jetë
pt  ps  p (1.4)
Për të gjitha intensitetet relevante të tingullit, ndryshimet e presionit janë të atilla që

gjithmonë plotësohet kushti
p  ps (1.5)
Ndryshimet e presionit në hapësirë shkaktojnë shrregullimin e baraspeshës së forcave të jashtme

që veprojnë në vëllimin V. Për këtë arsye, masa e tërësishme e këtij vëllimi zhvendoset.
AKUSTIKA DHE PROCESI I DËGJIMIT 22
Fig.1.3 Vëllimi elementar i ajrit në hapësirë
Në drejtim të boshtit x, në sipërfaqen afër fillimit të sistemit koordinativ, vepron forca
Fx '  pt yz
Në sipërfaqen e kundërt në kahjen negative vepron forca
 p 
Fx "   pt  t x yz
 x 
Ky rezultat është fituar më zbërthimin e ndryshores pt në seri të Teylor-it në pikën x, dhe kur
anëtarët e rendeve më të larta nuk janë përfillur për shkak të ndikimit të vogël që kanë në
rezultat. Forca rezultuese në drejtimin pozitiv të boshtit x është:
 p  p
Fx  Fx ' Fx "  pt yz   pt  t x yz   t xyz
 x  x
Duke pasur para sysh se pt dhe p dallohen vetëm për konstantë, atëherë
pt p

x x
dhe xyz=V, shprehja e fundit mund të shkruhet si
p
Fx   V
x
Nxitimi i masës së paralelopipedit në kahjen x është v ku vx=dx/dt është shpejtësia e

t
grimcave të ajrit në drejtimin e boshtit x. Masa e paralelopipedit është
m  V
ku  paraqet dendësinë e ajrit.
Ekuacioni i barazpeshës dinamike në drejtim të boshtit x është
p v
 V  V x
x t
gjegjësisht, pas thjeshtësimit
p v
  x (1.6)
x t
Duhet të theksohet se forcat e fërkimit nuk janë marrë parasysh. Ato në ajër, posaqërisht në
frekuenca të ulëta dhe të mesme janë të papërfillshme. Por edhe në frekuenca të larta nuk janë aq
të mëdha që të ndikojnë dukshëm në rezultatet e analizës teorike.
Për dy koordinatat tjera në mënyrë të ngjashme mund të nxjerren ekuacionet e

barazpëshës dinamike
p v y
 
y t
p v
  z
z t
Në vend të tri ekuacioneve skalare mund të shkruhet një ekuacion vektorial


v
grad p   (1.7)
t
Përveç zhvendosjes së masës së tërsishme të vëllimit elementar në hapësirë, për shkak të

ndryshimit të presionit vie edhe deri te ekspanzioni (rallimi), gjegjësisht kompresioni (ngjeshja),
pra te ndryshimi i kësaj mase.
Sipërfaqja yz, që gjendet më afër fillimit të sistemit koordinativ, zhvendoset në kohën

 v 
dt për dx=vxdt (fig.1.3). Sipërfaqja kundruall zhvendoset për  v x  x x dt sepse edhe
 x 
shpejtësia e grimcave, sikurse presioni, ndryshon nga pika në pikë. Ndryshimi i dimensionit të
vëllimit elementar V në drejtim të boshtit x është
 v  v
 v x  x x dt  v x dt  x xdt
 x  x
Ndryshimi i vëllimit V vetëm në drejtimin e boshtit x është i barabartë me
v x v
xyzdt  x Vdt
x x
Ngjashëm gjendet edhe për dy koordinatat tjera
v y
Vdt ,
y
v z
Vdt
z
Shuma e këtyre ndryshimeve paraqet ndryshimin e tërsishëm (apsolut) të madhësisë së vëllimit

V në kohën dt
 v v y v z 
dV   x   Vdt
 x y z 
Nëse paraqitet ndryshimin relativ i vëllimit dhe shfrytëzohet shprehja përkatëse vektoriale do të
fitohet
dV 
 div v dt (1.8)
V
Ndryshimi i vëllimit mund të shprehet edhe përmes ndryshimit të presionit duke shfrytëzuar
ligjet e gazërave. Para së gjithash duhet të theksohet se këtu është fjala për ndryshime adiabatike,
për të cilat vlen ligji
pt V   const (1.9)
ku  paraqet raportin e nxehtësisë specifike për presion konstant dhe nxehtësisë specifike për
vëllim konstant, pra cp/cV.
Me diferencimin e shprehjes (1.9), pas operacioneve elementare fitohet
dV 1 1
 dpt   dp (1.10)
V pt  pt 
Edhe këtu është shfrytëzuar lidhja (1.4) dhe është zëvëndsuar dpt me dp.
Me zëvëndsimin e dV/V nga shprehja (1.10) në (1.8) do të fitohet
dp p 
   pt  div v (1.11)
dt t
Shprehja (1.11) paraqet lidhjen e dytë në mes të presionit dhe shpejtësisë së grimcave.E
para ishte e dhënë me shprehjen (1.7). Nga ky ekuacion duhet të eliminohet një variabël, për
shembull v. Diferencohet edhe një herë ekuacioni (1.11) përkah t dhe merret divergjenca e anës
së majtë dhe të djathtë e shprehjes (1.7). Gjatë kësaj do të bëhet edhe një aproksimim, madhësitë
pt dhe  janë të ndryshueshme, por që të dyjat e kanë komponenten e ndryshueshme, përkah
vlera apsolute, shumë më të vogël se komponenten e përhershme (shih kushtin 1.5). Prandaj në
këto shprehje do të trajtohen si konstante dhe thjeshtë do të zëvëndsohet pt me ps ndërsa simboli
 në të ardhmen do të rezervohet për dendësinë e përhershme të ajrit.

2 p v
  p s  div
t 2 t (1.12)

v
div grad p    div
t
ose përfundimisht, duke përdorë operatorin 2=div grad (I ashtuquajturi laplasian) do të jetë
 2 p ps  2
  p (1.13)
t 2 
Nëse në shprehjen e fundit konstanta pozitive ps/ zëvëndsohet me shenjën c2 përfundimisht do

të jetë
2 p
 c 2 2 p (1.14)
t 2
Kësisoji është fituar ekuacioni i njohur valor i D’Alembert-it në formën e tij standarde i cili
mund të zbatohet, nën kushte të caktuara fillestare dhe kufitare, në të gjitha rastet e përhapjes së
valëve akustike në ajër (në përgjithësi në gazra).
Për madhësi të ndryshueshme themelore të fushës akustike, jorastësisht, është zgjedhur

presioni, e jo për shembull shpejtësia e grimcave, zhvendosja, dendësia ose diçka tjetër. Presioni
është madhësi që mund të matet lehtë, por edhe veshi i njeriut është marrës i tingullit i cili
punon “në presion” . Njësia për presion në sistemin S.I. është 1 Pa=1 N/m 2, ndërsa në sistemin
cgs është 1  b=1 dyn/cm2. Nëse ndryshe nuk theksohet, atëherë nënkuptohet se vlera numerike
paraqet vlerën efektive të presionit. Të theksohet menjëherë se për tingujtë e fortësisë normale, të
cilat njeriu i pranon gjatë veprimtarisë së përditëshme, rendi i madhësisë së presionit akustik
është 1  b= Pa.
1.3 VALËT E RRAFSHTA

Ekuacioni (1.14) mund të zgjidhet për shumë raste. Rasti më i tjeshtë janë valët e rrafshta.
Te valët e rrafshta fronti valor është rrafsh i pafund (ose pjesë e rrafshit). Fronti valor është
sipërfaqja në të cilën në të gjitha pikat në të njejtin çast ndryshimet e presionit (ose ndryshimet
tjera) kanë fazë të njejtë. Kjo sipërfaqe është normale në drejtimin e përhapjes së valëve
akustike.
Valë të rrafshta kemi, për shembull, në një gyp të drejtë, me mure ideale të ngurta dhe të
lëmueta, në fillim të të cilit (hyrje) gjendet pistoni i rrafshët (e ashtuquajtura membrana
pistonike) i cili vibron (fig.1.4). Valë të rrafshta praktikisht kemi edhe te burimi sferik nga
fig.1.1, por vetëm në distancë më të madhe nga burimi, kur lakimi i frontit valor drejrohet aq, sa
në vendin e pranimit nuk mund të dallohet se a është fjala për valë të rrafshët apo sferike.
Në rastin e valëve të rrafshta të gjitha ndryshimet në hapësirë janë funksion i vetëm një
koordinate, për shembull x. Ekuacioni valor (1.14) tani ka formë më të thjeshtë
2 p 2  p
2
 c (1.15)
t 2 x 2
0 x
Fig.1.4 Valët e rrafshta në gyp
Zgjidhja e këtij ekuacioni do të kërkohet në gjendje stacionare për ngacmin me sinjal

sinusoidal. Prandaj menjëherë mund të thuhet se zgjidhja e ekuacionit (1.15) do të paraqet
funksionin e presionit, ndryshimi kohor i të cilit në cilindo vend në hapësirë duhet të shkoj me
ligj sinusoidal. Zgjidhja do të jetë
px, t   px e jt (1.16)
ku p(x) është një funksion (kompleks) i koordinatës x. Me futjen e kësaj zgjidhjeje në

ekuacionin(1.5) fitohet ekuacioni difercial i rendit të dytë me një variabël të pavarur
d 2 p ( x ) 2 d 2 p( x)
 p ( x )   k 2 p ( x)  0
dx 2 c2 dx 2
ku për shkurtim është shënuar

k (1.17)
c
Zgjidhja e këtij ekuacioni është e njohur nga kursi themelor i matematikës dhe duket
p( x)  pˆ  e  jkx  pˆ  e jkx
ku p̂ dhe p̂ paraqesin konstante komplekse të cilat varen nga kushtet fillestare dhe kufitare.
Zgjidhja përfundimtare, duke pasë parasysh shprehjen (1.16) do të jetë
p( x, t )  pˆ  e j (t kx )  pˆ  e j (t kx ) (1.18)

Kjo zgjidhje përmbanë dy anëtarë, të cilët janë funksione të njëjta kohore, por vlerat e tyre
përgjatë koordinatës x kanë zhvendosje të ndryshme fazore. Vonesa fazore e anëtarit të parë
është aq më e madhe, sa më i madh të jetë x. Me fjalë të tjera, anëtari i parë kalon nëpër vlera të
njejta aq më vonë sa më i madh të jetë x. Ky pra paraqet valën e cila përhapet në kahjen pozitive
të boshtit x, prandaj edhe quhet valë progresive dhe ka shenjën +.
Te anëtari i dytë përfundimi në lidhje me fazën është i kundërt: ai kalon nëpër vlera të
njejta aq më herët sa më i madh të jetë x. Kjo pra është vala që përhapet në kahjen negative të
boshtit x (shenja - ). Pasi që kjo valë mund të paraqitet vetëm nëse vie te reflektimi në fund të
gypit nëpër të cilin përhapen valët akustike, ajo quhet vala e reflektuar.
Nëse gypi në të cilin përhapen valët akustike të rrafshta është pakufi i gjatë, atëherë nuk
mund të paraqitet vala e reflektuar, prandaj kemi vetëm valën progresive. Presioni përgjatë gypit
është dhënë me shprehjen
p( x, t )  pˆ e j (t kx ) (1.19)
ku nuk është shënuar shenja + pasi që vala e reflektuar nuk ekziston. Me këtë është treguar se
koha llogaritet nga momenti në të cilin në pikën x=0 kemi vlerën maksimale të presionit
p(0,0)  pˆ . Në vend të kësaj shprehjeje, mund të shkruhet shprehja analitike
p  pˆ cos (t  kx) (1.20)
Maksimumin në pikën x=0 vala progresive do ta ketë edhe në pikën x1 pas kohës t1, nëse
është plotësuar kushti t1- kx1=0, ose nëse është x1/t1=/k=c. Pasi që x1 paraqet rrugën të cilën e
ka kaluar vala progresive në kohën t1, mund të përfundojmë se madhësia c paraqet shpejtësinë e
përhapjes së zërit (fig.1.5).
p t=0
t=t1
t=t2>t1
x
x2
Fig.1.5 Presioni i valës progresive përgjatë koordinatës x në momente të ndryshme
Nëse kemi parasysh definimin e gjatësisë valore të dhënë më parë, gjithashtu mund të
konkludojmë se kjo paraqet rrugën të cilën vala e kalon gjatë një periode T, pra
c
  cT  (1.21)
f
Konstanta k e dhënë me shprehjen (1.17), cakton fazën e valës në një vend, parandaj
quhet konstanta fazore, ose që do të ishte më korekte, koeficienti i fazës (sepse parimisht nuk
është e përshtatshme që madhësia e cila varet nga frekuenca të quhet konstantë). Përveç kësaj
shprehjeje, duhet të mbahet në mend edhe forma tjetër e shprehjes për këtë konstantë
 2
k 
c 
Ekuacioni (1.19) tregon se vlera efektive e presionit nuk ndryshon përgjatë gypit pakufi
të gjatë në të cilin përhapen valët e rrafshta. Nuk duhet të harohet se gjatë nxjerrjes së ekuacionit
nuk i kemi përfillur humbjet, si ato që paraqiten në ajër, ashtu edhe ato të forcave të fërkimit në
mes të grimcave të ajrit dhe mureve të gypit. Sikur t’i kishim marrë parasysh humbjet, presioni
do të zvoglohej përgjatë gypit. Por, megjithate me anë të gypeve të ngurta me mure të lëmueta
tingulli mund të përcjellet në distanca shumë të mëdha pa humbje të ndieshme.
1.4 SHPEJTËSIA E PËRHAPJES SË TINGULLIT
Shpejtësia e përhapjes së tingullit siç është treguar më parë, është dhënë me shprehjen
p s
c (1.22)

e cila vlen për të gjitha gazrat kur është në pyetje procesi adiabatik. Duhet të theksohet se ps dhe
 janë vlerat e përhershme të presionit atmosferik gjegjësisht dendësia e ajrit.
Sipas ligjit universal të gazit
psV  Rg T (1.23)
ku Rg paraqet konstantën e gazit, ndërsa T temperatutën apsolute, shihet se për temperaturë

konstante produkti psV është konstantë, që do të thotë se edhe ps/ nuk ndryshon. Shpejtësia e
tingullit pra do të varet vetëm nga temperatura sipas shprehjes
T [ 0K ]
c  c0 (1.24)
273
ku është c0 shpejtësia e tingullit në 0 0C.
Në temperaturë prej 0 0C dhe presion prej 1 atm (760 mm Hg) dendësia e ajrit është 1,293
Kg/m3. Herësi  për ajër është i barabartë me 1.4. Me këto të dhëna gjendet
C0=331,4 m/s
Në 200C shpejtësia e zërit është
c = 343 m/s
dhe kësaj vlere i referohemi poqese nuk theksohet ndryshe gjatë punës. Shpejtësitë e përhapjes së
tingullit për disa materiale janë:
Uji (100C) 1440 m/s

Metalet 3000 deri 5000 m/s
Druri 3600 deri 4600 m/s
Masat plastike 1000 deri 2500 m/s
Goma e butë 70 m/s
Gjatësitë valore në brezin e audio-frekuencave (20 deri 20 000 Hz) sipas shprehjes (1.21)
do të jenë:
f = 20 Hz; 100 Hz 1000 Hz 10 kHz 20 kHz

 = 117,5 m 3,43 m 34,3 cm 3,43 cm 1,71 cm
Diapazoni i shtrierjes së tyre është pra përafërsisht prej 2 cm deri në 20 m. Këto janë mu
dimenzionet e objekteve dhe pengesave në hapësirën ku lëviz njeriu, gjë që dukshëm ndikon, siç
do të shohim më vonë, në ndërlikueshmërinë e dukurive gjatë përhapjes së tingullit.
1.5 SHPEJTËSIA DHE ZHVENDOSJA E GRIMCAVE
Zgjidhja e ekuacionit valor për valë të rrafshta që e gjetëm në paragrafin paraprak
p( x, t )  pˆ e j (t kx ) (1.25)
jep shprehjen për presion te valët e rrafshta progresive. Zgjidhje të ngjashme kemi mundur të
nxjerrim edhe për shpejtësinë e grimcave. Të nisemi nga ekuacioni
p v
  x (1.26)
x t
dhe të supozojmë se edhe shpejtësia v, si dhe presioni p, është madhësi sinusoidale, prandaj
diferencimi përkah koha do të thotë në të vërtetë shumëzim me j, prandaj fitohet
p
  jv (1.27)
x
prej këtu, duke marrë parasysh edhe (1.25)
1 p k 1
v j  pˆ e j ( t kx )  p (1.28)
 x  c
Po shofim se te valët e rrafshta vlera efektive e shpejtësisë së grimcave v, si edhe te

presioni, nuk ndryshon me ndryshimin e koordinatës x, dhe se shpejtësia është gjithmonë në fazë
me presionin. Herësi i presionit dhe shpejtësisë është pra madhësi reale konstante e dhënë me
shprehjien
p
 c (1.29)
v
Kur dihet shpejtësia e grimcave v, lehtë mund të caktohet zhvendosja e grimcave të ajrit me
formulën
   vdt
Për ndryshime sinusoidale për vlera efektive kemi
v
 (1.30)

Mund të vërehet se zhvendosja, për presion të njejtë, gjegjësisht për shpejtësi të njejtë, zvoglohet
me rritjen e frekuencës.
1.6 IMPEDANCA SPECIFIKE AKUSTIKE

T’i rishkruajmë edhe njëherë ekuacionet (1.5) dhe (1.10), duke marrë menjëherë parasysh
se është pt=c2 dhe se në këtë rast është div v=v/x
p v
  (1.31)
x t
p v
 c 2 (1.32)
t x
Krahasojmë këto shprehje me ekuacionet për rrymë dhe tension në linjën elektrike pa humbje
U I
  L' (1.33)
x t
U 1 I
 (1.34)
t C ' x
ku L’dhe C’ janë induktiviteti dhe kapaciteti gjatësor i linjës. Duke i krahasuar në mes vedi
shprehjet (1.31)deri (1.34), shohim se ekziston analogji në mes të madhësive p dhe U, djegjësisht
v dhe I, si dhe në mes të parametrave  dhe L’, gjegjësisht c2 dhe 1/C’. Duke iu përmbajtur
kësaj analogjie, herësi p/v për valëpërcjellsin pakufi të gjatë, i dhënë me shprehjen (1.29), duhet
t’i përgjigjet impedancës karakteristike të linjës elektrike
L'
Z sc 
C'
Me zëvëndsimin e parametrave gjegjës gjendet

Z sc   c
1
c 2
Këtë madhësi do ta quajmë impedanca specifike karakteristike e mediumit (në këtë rast ajrit),
sipas analogjisë me impedancën elektrike karakteristike. Quhet impedancë specifike sepse ajo
varet vetëm nga karakteristikat e mediumit, nga dendësia dhe shpejtësia e përhapjes, e jo edhe
nga karakteristikat e valëpërcjellsit. Për ajër impedanca specifike është
c = 414 Kg/(s m2) = 41,4 g/(s cm2) (në 20 0C)
Duhet të theksohet se impedanca specifike akustike nuk është e lidhur vetëm me valëpërcjellsit
(gypet) ku përhapen valët e rrafshta, por kjo madhësi në përgjithësi d o të jetë e definuar me
p
herësin Z s  .
v
1.7 VALËT SFERIKE

Sfera e cila pulson, krijon valë sferike. Këto valë kanë zbatim të madh praktik, prandaj
ekuacionin valor do ta zgjidhim edhe për këtë lloj të valëve akustike. Zgjidhja e ekuacionit valor
do të jetë më e thjeshtë, nëse kalohet në koordinata sferike. Këto koordinata janë të lidhura me
koordinatat karteziane me relacionet e mëposhtme (shih Fig. 1.3)
Y M’
r


X
Fig. 1.3 Transformimi i koordinatave karteziane në sferike
x  r sin cos
y  r sin sin
z  r cos
Prandaj me zëvëndsimin e këtyre variablave me shprehjet e dhëna, mund të tregohet se operatori

 në koordinatat sferike është
 2 p 2 p 1   p  1 2 p
2 p    (sin  ) 
r 2 r r r 2 sin 2      r 2 sin 2   2
Nëse paramendojmë se fillimi i sistemit koordinativ është i vendosur mu në mes të sferës e cila
krijon valë akustike, për shkak të simetrisë së plotë, ndryshimet e presionit do të varen vetëm nga
koordinata r. Prandaj, operatori laplasian merrë formë më të thjeshtë
 2 p 2 p 1  2
2 p    ( pr )
r 2 r r r r 2
Nëse këtë shprehje e zëvëndsojmë në ekuacionin valor (1.14), dhe nëse konsiderojmë se r nuk
është funksion i kohës, ashtu që mund të shkruhet si koeficient pranë madhësisë e cila
diferencohet përkah koha, fitohet
 2 ( pr ) 2  ( pr )
2
 c (1.37)
t 2 r 2
Në mes të ekuacionit valor për valë të rrafshta dhe ekuacionit të fundit mund të thuhet se nuk ka
ndryshime, nëse produkti pr konsiderohet si një variabël i ri. Prandaj, mund të shkruhet zgjidhja
e këtij ekuacioni në hapësirë të pakufizuar për ndryshime sinusoidale. Nëse marrim vetëm
anëtarin e parë të zgjidhjes 1.19, fitohet
pr  Ae j (t kr )
gjegjësisht, vetëm presioni do të jetë
A j (t kr )
p e (1.38)
r
Rezultati i fituar tregon se te valët sferike, presioni është në përpjestim të zhdrejtë me distancën,
pra
pr  const (1.39)
që do të thotë se, nëse e kemi të njohur presionin në një pikë, lehtë mund ta llogarisim presionin
në çfardo distance nga burimi i tingullit. Nga shprehja (1.38) shihet gjithashtu se nuk ka kurfarë
dallimi në mes të valëve të rrafshta dhe atyre sferike sa u përket koeficientit fazor dhe shpejtësisë
së përhapjes së valëve. Dallimi i vetëm është se këtu valët përhapen radialisht, prandaj balli valor
është në formë të sferës. Shpejtësia e grimcave gjendet si te valët e rrafshta, dhe në këtë rast
është
1 p
v j (1.40)
 r
Nëse shprehjen (1.39) e diferencojmë përkah r, dhe nëse e zëvëndsojmë në shprehjen e fundit,
gjendet
1  jkr A j (t kr )

v e
j r 2
Impedanca specifike akustike valore (që në këtë rast është shprehje më e përshtatshme se
“karakteristike” sepse nuk ka valëpërcjellës) për valët sferike fitohet si
p jckr
Z sc  
v 1  jkr
Shifet se në këtë rast, impedanca është komplekse, dhe varet nga frekuenca (k) dhe nga distanca
(r). Argumenti i kësaj impedance është
1
tg 
kr
ndërsa kosinusi i shfazimit është kr / 1  k 2 r 2  cos  . Duke pasur këto parasysh, shprehja për
impedancën mund të shkruhet në formë tjetër si
ckr
Z sc  e j  c cos  e j
1 k r
2 2
Në analogji me parametrat elektrik, këtë impedancë mund ta paramendojmë si lidhje

serike të një rezistence dhe një reaktance, e cila në këtë rast është induktivitet sepse anëtari
imagjinar është pozitiv. Pra, mund të shkruhet
ck 2 r 2 ckr
Z sc  RS  jXS  j
1 k r
2 2
1 k 2r 2
Nëse analizojmë shprehjet për imedancën specifike të valëve sferike, për rastin kur është
r e madhe (në krahasim me gjatësinë valore), ose kr 1 Z sc  c , shifet se kjo impedancë
bëhet reale dhe tenton kah vlera c, pra si në rastin e valëve të rrafshta.
RS /c
0.5
XS/c
0 1 2 3 kr
Fig. 1.7 Impedanca specifike akustike për valë sferike
Rezultati i tillë është i pritur, sepse në distanca të mëdha, balli i valës sferike praktikisht
shndërrohet në sipërfaqe të rrafshët. Duhet të ceket se kushti kr  1 , do të thotë se efekti i njëjtë
paraqitet edhe në distancë më të vogla nga burimi, por në frekuenca më të larta. Pra distanca dhe
frekuenca luajnë rolin e njëjtë sepse gjithëmonë paraqiten në produktin kr.
Në distanca të vogla nga burimi, gjegjësisht në frekuenca të ulëta, pra kur është kr  1 ,
impedanca bëhet kryesisht “induktive” dhe përkah vlera absolute gjithnjë më e vogël. Kjo është
paraqitur në Fig. 1.7, ku rezistenca dhe reaktanca janë dhënë në madhësi pa dimension në
funksion të produktit kr.
Vlenë të theksohet se “shumë më e vogël” dhe “shumë më e madhe” në akustikë do të

merret 3 deri në 10 herë sipas rastit. Shpjegimi për këtë do të bëhet në akustikën fiziologjike.
Kështu p.sh. kr  1 , përafërsisht merret në distancën r
1.8 INTENSITETI I ZËRIT
Te linja elektrike, produkti UI cos  në cilëndo pike në linjë jepë fuqinë, ose energjinë në
njësi të kohës, e cila prej aty përcjellet mëtej nëpër linjë. Te linja pakufi e gjatë pa humbje, e cila
i përgjigjet valëpërcellësit akustik nga kapitulli (1.3), kjo fuqi është e njëjtë në çdo pikë të linjës
sepse e tërë energjia të cilën e jep burimi transmetohet në pakufi.
Produkti gjegjës në akustikë, pra produkti i presionit dhe shpejtësisë, nuk e jep ndërkaq
fuqinë. Nga ekuacioni dimensional mund të shihet se kjo është fuqi në njësi të sipërfaqës. Kjo
madhësi quhet intensiteti i zërit dhe shënohet me J. Pra te valëpërcellësi, dhe në përgjithësi te
përhapja e tingullit, shprehja
J  pv cos  (1.46)
paraqet energjinë e cila në njësi të kohës kalon nëpër njësi të sipërfaqes ndërsa p dhe v paraqesin
vlerat efektive, dhe  është shfazimin në mes të presionit dhe shpejtësisë). Si çdo madhësi e cila
merret në njësi të sipërfaqes, edhe intensiteti është vektor i cili ka drejtimin dhe kahjen e
përhapjes së valëve akustike. Prandaj gjatë shënimit do ta shtojmë indeksin me të cilin e
tregojmë koordinatën në të cilën e projektojmë këtë vektor.
Për valë të rrafshta, shprehja për intensitet është e thjeshtë dhe duket
p2
J x  pv   v 2 c (për valë të rrafshta)
c
Te valët sferike duhet të merret parasysh edhe zhvendosja fazore, prandaj shprehja duket kështu
p2
J r  pv cos    v 2 c cos 2  (për valë sferike)
c
Shohim se në të dy rastet, nëse intensiteti shprehet përmes presionit, fitohet lidhja e njëjtë
p2
Jr  Jx  J  (për të gjitha llojet e valëve) (1.47)
c
Pa vërtetim të veçanatë të themi se shprehja 1.47 vlenë edhe për tipet tjera të valëve;
”shpenzuesi” i energjisë gjithëmonë do të jetë rezistenca e lidhur “paralel” RS'  c .
Duke e ditur intensitetitn e zërit, mund ta gjejmë energjinë në njësi të kohës (fuqinë) e
cila përcjellet nëpër një sipërfaqe të caktuar. Për rastin e gypit në Fig. 1.4 duhet që vetëm të
shumëzohet intensiteti i zërit me sipërfaqen e prerëjes së gypit, pra për valë të rrafshta
P  SJ x
Te valët sferike kemi intensitet të njëjtë nëpër tërë sipërfaqen e sferës me rreze r, në
qendrën e së cilës gjendet burimi. Duke shumëzuar intensitetin me sipërfaqen e sferës, fitohet
energjia e tërësishme akustike, e cila në njësi të kohës kalon në hapësirën jashtë sferës, e kjo në
të vërtetë paraqet fuqinë (e rrezatimit) të burimit
Pa  4 r 2 J r (1.48)
Fuqinë e rrezatimit në rastin e përgjithshëm e gjejmë si energji e cila në njësi të kohës kalon
nëpër çfardo sipërfaqe që e mbërthen burimi. Në këtë rast, pasi që intensiteti ndryshon prej pike
në pikë, duhet të kalohet në integral të vektorit J nëpër sipërfaqen S
Pa   J d S (1.49)
S
Produkti skalar i vektorëve tregon se duhet të merret projekcioni i vektorit të sipërfaqes në

kahjen e vektorit të intensitetit, që mund të kuptohet lehtë fizikisht (shih Fig. 1.8). Shprehja 1.48
është vetëm rast special i shprehjes 1.49.
S
J
ds
Burimi
Fig. 1.8 Burimi i zërit i mbërthyer me sipërfaqen S

1.9 IMPEDANCA AKUSTIKE
Analogjia në mes të linjës elektrike dhe valëpërcjellësitë akustik do të jetë më e plotë

nëse në vend të shpetjësisë v përdorim rrjedhën si variabël. Rrjedha fitohet me shumëzimin e
sipërfaqës dhe komponentes së shpejtësisë normale në rrafshin e saj dhe shënohet me q. Pra
q   vd S
S
ose, nëse shpejtësia është e njëjtë në tërë sipërfaqe S
q  vS
Njësia për rrjedhë është m3/s. Për rastin e gypit nga Fig. 1.4, sipërfaqja S është prerja tërthore e
gypit, ndërsa q do të jetë rrjedha nëpër gyp. Tani ekuacionet e mëparme mund të shkruhen në
formë të re
p  q
 (1.50)
x S t
p c 2 q
 (1.51)
t S x
Nëse tani e verifikojmë analogjinë në mes të presionit p dhe tensionit U, si dhe në mes të
rrjedhës q dhe rrymës I, produkti pq do të na jap, si te linja elektrike, fuqinë e cila përcjellet
nëpër valëpërcjellës.
Tani ndryshon edhe impedanca karakteristike; analogjia në mes të parametrave L’ dhe

/S, gjegjësisht C’ dhe S/(c2) jep
/S c
Z ac   (1.52)
1 S
S /( c 2 )
Kjo madhësi quhet impedanca akustike karakteristike të valëpërcjellsitë (pa shtesën “specifike”).
Kjo nuki varet vetëm nga karakteristikat e mediumit, por edhe nga karakteristikat fizike të
valëpërcjellësit (nga prerja S). Me këtë, sa i përket impedances është arritur analogji më e plotë
në mes të linjës elektrike dhe valëpërcjellsit akustik.
Edhe impedanca akustike, në përgjithësi definohet si
p
Za  (1.53)
q
dhe do të zbatohet, jo vetëm te linjat, por edhe te “qarqet akustike” me parametra të koncentruar.
Lidhja në mes të impedanceës specifike akustike dhe impedances akustike lehtë mund të
verifikohet se është
Zs
Za  (1.54)
S
Në shikim të parë duket se është i panevojshëm përdorimi i dy impedancave në sistemin

akustik, por do të tregohet më vonë, se në disa raste është më e përshtatshme njëra, ndërsa në
rastet tjera impedanca tjetër. Kur janë të dhëna vetëm karakteristikat e mediumit dhe tipi i
valëve, më lehtë është të punohet me impedanceën specifike, ndërsa kur zëri përhapet nëpër
valëpërcjellës, ose kur është fjala për qarqe me parametra të koncentruar, përparësi ka impedanca
akustike.
1.10 IMPEDANCA E RREZATIMIT

Gjeneratori elektrik i cili prodhon energji elektrike, duhet të jetë i ngarkuar me ndonjë
impedancë e cila e pranon këtë energji. Në të njëjtën mënyrë, burimi i zërit i cili rrezaton energji
akustike në hapësirën rreth vedit, duhet të jetë i ngarkuar me ndonjë impedancë akustike. Kjo
impedanceë quhet impedanca e rrezatimit. Kuptohet se vetëm pjesa reale e impedances së
rrezatimit “harxhon” energji. Kjo energji nuk shndërrohet në nxehtësi, si te rezistenca elektrike,
por vetëm merret nga burimi dhe bartet në largësi.
Rasti më i thjeshtë për caktimin e impedances së rrezatimit është sfera që pulzon (Fig.
1.1). Le të jetë rrezja e sferës r0. Impedanca valore e valëve sferike, për r = r0 paraqet
impedancën me të cilën është ngarkuar sipërfaqja e sferës, prandaj impedanca akustike e
rrezatimit për sferën është
1  ck 2 r0 2 ckr0 
Z ar    j  (1.55)
4r 2 1  k 2r 2
1  k 2 r0
2 
 0 
Fuqia e rreazatimit, në analogji me gjeneratorin elektrik, do të jetë
ck 2
Pa  q02 Rar  q02 (1.56)
4 (1  k 2 r02 )
ku q0 paraqet rrjedhën që krijon burimi, ndërsa Rar është anëtari i parë i shprehjes 1.55. Nëse
paramendojmë se rrezja e sferës është e vogël në krahasim me gjatësinë valore, pra kr0 << 1,
shprehja për fuqinë e rrezatimit thjeshtohet
ck 2
Pa  q02 (1.57)
4
dhe në te nuk paraqitet rrezja e sferës r0. Kjo do të thotë se, nëse edhe më tutje e zvoglojmë
rrezen e sferës, impedanca akustike e rrezatimit nuk ndryshohet më. Me fjalë të tjera, te burimet
sferike, nuk është më rendësi sa është rrezja e burimit, por duhet të jetë e vogël në krahasim me
Nëse në këto kushte, nuk është me rëndësi dimensioni i sferës, përfundim logjik do të jetë se
në fund të fundit as forma e sipërfaqes së burimit nuk është e rendësishme, vetëm nëse i ka
dimensionet e vogla në krahasim me gjatësinë valore.
Për rastin tjetër ekstrem, kur është kr0 >>1, fitohet një shprehje gjithashtu relativisht e
thjeshtë
c 2 c
Pa  q0  q0
2
(1.58)
4 r0
2 2
S0
ku S0 paraqet sipërfaqen e sferës. Është interesant të theksohet se kjo shprehje paralajmëron se

burimet sferike krijojnë valë të rrafshta. Me të vërtetë, kur membrana e rrafshët me sipërfaqe S0
gjendet në hyrje të gypit pakufi të gjatë dhe krijon rrjedhë q0, shprehja e fundit i përgjigjet fuqisë
akustike të kësaj membrane.
S0
Fig. 1.9 Shembuj të burimeve të zërit membranat e të cilave kanë sipërfaqe të njëjtë efektive
Rezistenca e rrezatimit, gjegjësisht e tërë impedanca e rrezatimit, për forma tjera të

burimit (pistonit, konit, etj.) mund të gjendet vetëm me zbatimin e një aparati të komplikuar
mataematikor, që nuk është objekt i këtij libri. Prandaj pa ndonjë vërtetim të posaqëm do të
themi se për burimet e zërit të çfardo forme (Fig. 1.9) në frekuenca të ulëta do të vlenë shprehja
1.57, ndërsa në frekuenca të larta shprehja 1.58 me vërejtjen se S0 paraqet sipërfaqen efektive të
burimit. Ndikimi i formës së burimit duhet të pritet vetëm në brezin e frekuencave ku
dimensionet e burimit janë të krahasueshme me gjatësinë valore.
1.11 BURIMET PIKËSORE (PUNKTUALE) TË ZËRIT
Rasti i frekuencave të ulëta (kr0 << 1) do të analizohet me kujdes. Rezistenca e rrezatimit

e sferës, dhe çdo burimi tjetër dimensionet e të cilit janë të vogla ndaj është
ck 2
 Rar  (1.59)
4
Fuqia e rrezatimit e burimit të tillë do të varet vetëm nga rrjedha të cilën e krijon vetë
burimi (q0), pa marrë parasysh çfarë forme ka sipërfaqja që e krijon atë rrjedhë. Burimet e tilla
quhen burime pikësore (punktuale). Të gjitha këto burime krijojnë valë sferike në hapësirë të lire,
si edhe sfera.
Në Fig. 1.10 janë paraqitur tri burime të ndryshme punktuale. Të gjitha këto burime
krijojnë valë sferike dhe të gjitha e kanë fuqinë e njëjtë të rrezatimit, nëse kanë rrjedhë të njëjtë.
Kushti që dimensionet e tyre të jenë më të vogla se gjatësia valore në rastet (b) dhe (c) do të thotë
a < /3. Kjo do të thotë se shumë burime reale të zërit, siq janë instrumentet muzikore, njeriu,
altoparlantat, etj., në brezin e frekuencave të ulëta mund të analizohen si burime punktuale.
S0=4r02 S0=2 S0=22
(a) (b) (c)
Fig. 1.10 Shembuj të burimeve punktuale këndi hapësinor i rrezatimit të të cilëve është
4steradian; (a) sfera, (b) gypi i ngusht dhe (c) harmonika
Intensiteti akustik te burimi punktual gjendet si te burimi sferik me shprehjen
Pa
Jr  (1.60)
4r 2
Me anë të shprehjes 1.47, mund të gjendet edhe presioni
1 Pa c
p (1.61)
r 4
ku njëkohësisht mund të shihet se me çka është e barabartë konstanta pr. Me atë që kemi thenë se
burimet punktuale kanë fuqi të njejtë të rrezatimit nëse krijojnë rrjedhë të njëjtë, asgjë nuk kemi
thenë paraprakisht për madhësinë e sipërfaqes aktive, gjegjësisht për shpejtësinë me të cilën
vibron kjo sipërfaqe. Nëse fuqinë akustike e shprehim asisoji që në te të paraqitet sipërfaqja
efektive e burimit (S0) dhe shpejtësia, gjegjësisht zhvendosja e kësaj sipërfaqeje, do të fitohet
 2 S 02 v02   4 S 02 02 
Pa         
4c 4c
Nga shprehja e fundit mund të shihet se rrjedha e njëjtë mund të fitohet me shpejtësi më
të vogël, gjegjësisht me zhvendosje më të vogël, nëse sipërfaqja efektive e burimit është më e
madhe. Në të kundërtën, burimet me dimensione të vogla mund të arrijnë rrjedhe ët caktuar
vetëm me zhvendosje më të mëdha të sipërfaqës aktive (e cila është zakonisht membranë), që
teknikisht nuk është gjithmonë lehtë të realizohet.
Roli i frekuencës duhet të analizohet posaqërisht. Në frekuenca të larta, edhe me rrjedhë

të vogël mund të arrihet fuqi relativisht e madhe akustike. Në frekuenca të ulëta, fuqi e madhe
arrihet vetëm me rrjedhë të madhe, e kjo praktikisht mund të arrihet vetëm me rritjen e
dimensioneve të burimit. Si shembull t’i marrim instrumentet muzikore të tingujve të thellë
(çello, bas, fagot) në njerën anë dhe po e zëmë fillikaqa e referit të cilën mund ta dëgjojë i tërë
stadioni.
1.12 KËNDI HAPËSINOR I RREZATIMIT

Nëse paramendojmë një gjysmësferë pulzuese të vendosur në mur ideal të lëmuet dhe të
ngurtë, është e qartë se valët sferike paraqiten vetëm në gjysmësfrën e djathtë. Impedanca
specifike akustike është e njëjtë si më parë te sfera e plotë, sepse ajo varet nga lloji i valëve.
Ndërsa impedanca akustike dhe impedanca e rrezatimit do të ndryshojnë, dhe për kr0 << 1,
impedanca e rrezatimit për gjysmësferë do të jetë
1 ck 2 ck
Z ar  Z ar  j    
2r0 2 2r0
Rezistencae rrezatimit edhe në këtë rast nuk është funksion i r0, prandaj edhe
gjysmësfera është burim punktual, por që rrezaton në një gjysmësferë. Menjëherë mund të thuhet
se rezistencë të këtillë të rrezatimit do të ketë çdo burim punktual, i çfardo forme, nëse vendoset
në afërsi të rrafshit pakufi dhe ideal të ngurtë (Fig. 1.11.b). Shembulli i një burimi të tillë është
gypi i ngushtë i cili gjendet në sipërfaqe të murit (Fig. 1.11.c).
2a
(a) (b) (c)
Fig. 1.11 Shembuj të burimeve punktuale me kënd të rrezatimit 2 steradiana
Nëse krahasohen rezistencat e rrezatimit në këto dy rastet e fundit, shohim se te

gjysmësfera në vend të 4 kemi 2. Në të vërtetë këndi hapësinor në të cilin burimi rrezaton ka
ndryshuar prej 4str në 2str. Prandaj për burime punktuale mund ta shkruajmë një shprehje të
përgjithëshme
ck 2
Rar  
r
ku  r paraqet këndin hapësinor në të cilin burimi rrezaton (Fig. 1.12). Mund të përfundohet se
rezistenca akustike e rrezatimit rritet me zvoglimin e këndit hapësionor të rrezatimit. Të marrim
si shembull burimin rrjedha e të cilit është konstante pa marrë parasysh kushtet e rrezatimit.
Fuqia e burimit të tillë është
ck 2
Pa  q0
2
(1.64)
r
Nëse këtë burim e zhvendosim nga hapësira e lirë në afërsi të murit të ngurtë, fuqia e rrezatimit
rritet dy herë sepse
Pa 2  r1 4
  2
Pa1  r 2 2
Intensiteti i zërit ndërkaq rritet për katër herë sepse
Pa
Jr  . (1.65)
r r 2
(a) (b)
Fig. 1.12 Burimi me kënd Fig. 1.13 Dy burime punktuale të ndara me
hapësinor të rrezatimit Ω pllakë me kënd të rrezatimit 2π
str:(a) burimi në formë të
harmonikës; dhe (b) brumi në
formë të membranës së tjeshtë
Rritja e fuqisë së rrezatimit me anë të zvoglimit të këndit hapësinor në praktikë

shfrytëzohet shumë. Të rikujtojmë vetëm hinkat me të cilat shërbehen kur duan të dëgjohen
në largësi, ose vetëm faktin se i vendosim shuplakat afër gojës kur të bërtasim. Por duhet të
theksohet se kjo vlenë vetëm për frekuenca të ulëta. Në frekuenca të larta kjo nuk vlenë
sepse nuk janë të plotësuara kushtet për burim punktual.
Në lidhje me ndryshimin e këndit të rrezatimit ta marrim edhe një shembull. Nëse e

ndajmë rrezatimin e anës së majtë dhe të djathtë të membranës (Fig. 1.13.a) me pllakë të
pakufishme dhe të ngurtë, për shkak të simetrisë së plotë nuk do të ketë kurfarë ndryshimi
sa i përketë rrezatimit. Fuqia e rrezatimit në njërën anë është e njëjtë si edhe më parë me
kënd të rrezatimit 2π. Por rezistenca e rrezatimit tani është dy here më e madhe, dhe rrjedha
q0 (vetëm në njëren anë) është dy here më e vogël, prandaj fuqia e rrezatimit në njërën anë
është dy here më e vogël. Shuma e rrezatimit në anën e majtë dhe të djathtë është prap e
barabartë me fuqinë e burimit që rrezaton në këndin hapësinor 4π. Ky shembull na sjellë te
problemet e punës së altoparlantit të vendosur në pllakë.
1.13 BURIMET AKUSTIKE ME RREZATIM TË DREJRTUAR
Burimet punktuale rrezatojnë energji akustike në të gjitha kahjet njësoj. Rrezatimi i

tyre është i padrejtuar. Burimet me forma tjera, të ndryshme nga sfera, dimensioned e të
cilave nuk janë të vogla ndaj gjatësisë valore, energjinë akustike nuk e rrezatojnë në të gjitha
kahjet njësoj. Në afërsi të burimit, në zonën e afërt, forma e ballit valor varet nga forma e
sipërfaqes aktive të burimit. Por, në zonën e largët, në distance relativisht të madhe nga
burimi, balli valor prap merrë formën e sferës.
Ndryshimi i presionit për kahje të ndryshme paraqet karakteristikën e drejtimit, e cila

zakonisht paraqitet në koordinata polare, me lakoren ekuacioni i së cilës është
p
( )  (1.72)
po
ku po paraqet presionin në një pike të caktuar në kahje të boshtit, ndërsa p presionin në

distance të njëjtë, por në kahjen e cila me boshtin e mbyllë këndin  . Për një kënd të caktuar
 , madhësia  quhet faktori i kahjes. Një shembull i burimit me rrezatim të drejtuar është
paraqitur në Fig.1.14. Kahja e bushtit zakonisht përputhet me kahjen e rrezatimit më të madh
të burimit.
1.0 r
0.8
45o 45o
0.6
0.4
0.2
90o 0 90o
135o 135o
180o
Fig. 1.14 Karakteristika e rrezatimit të një burimi dhe këndi efektiv hapësinor i
rrezatimit
Fuqia e rrezatimit të burimit me rrezatim të drejtuar caktohet me shprehjen
4
J
Pa   J  dS  J 0  dS  J 0   dS  r J 0   2 d
2 2
S S
J0 S 0
Madhësia nën shenjën e integralit paraqet këndin efektiv hapësinor të rrezatimit (r)
4
 r    2 d
0
Intensiteti i zërit në drejtim të boshtit gjendet me shprehjen
Pa
J0  (1.73)
r r 2
Përveq këndit efektiv hapësinor shpesh përdoret edhe nocioni faktori i drejtueshmërisë
(direktivitetit) γ i cili jepet me raportin
4
 
r
Shprehja për intensitetin në drejtim të boshtit në këtë rast merrë formën
Pa
J0  
4r 2
Faktori i drejtueshmërisë, pra, paraqet herësin e intensitetit të burimit të drejtuar në një

pikë të caktuar përgjatë boshtit të burimit, dhe intensitetit të cilin do ta krijonte në pikën e
njëjtëburimi punktual me fuqi të njejtë. Nëse dihet intensiteti në drejtim të boshtit, intesisteti
në çfardo kahje tjetër mund të caktohet me shprehjen
Pa
J   2
4r 2
1.14 VEPRIMI I PËRBASHKËT I BURIMEVE TË PAVARURA

Kur në hapësirë gjendet numër më i madh i burimeve të vendosura relitivisht larg nga
njëri tjetri, presioni në një pikë të caktuar gjendet si shuma e presioneve që shkaktojnë të
gjitha burimet, duke pasur parasysh shfazimet në mes tyre. Vlera e presionit, është e qartë se
mund të ndryshoj nga pika në pikë, në varshmëri nga faza e secilës komponentë. Në këto raste
ndërkaq, më së shpeshti nuk na inereson presioni në ndonjë pikë të caktuar, por vlera mesatare
në një sektor të caktuar. Prandaj, në këtë rast më mire është të supozohet se të gjitha këndet
fazore kanë gjasë të njejtë dhe të gjendet vlera mesatare e cila fitohet nën këtë kusht. Si
rezultat i kësaj është se dendësia e energjisë akustike, të cilën e krijojnë të gjitha burimet së
bashku, është e barabartë me shumën e energjive të burimeve gjegjëse. Një rast i këtillë është
p.sh. akustifikimi i ndonjë tereni me numër më të madh të altoparlantave të shpërndarë sipas

sektoreve, ose zhurma që krijojnë burime të ndryshme (komunikacioni).
Për vërtetim ta analizojmë rastin kur kemi dy burime të cilat krijojnë presionet p1 dhe
p2. Nëse shfazimi në mes të p1 dhe p2 mund t’i ketë të gjitha këndet fazore, pra të gjitha
këndet në mes të 0 dhe 2π kanë gjasë të njejtë, atëherë vlera mesatare e shumës për të gjtha
këndet fazore, është e njejtë si për rastin kur p1 dhe p2 janë me frekuencë të ndryshme, sepse
edhe në këtë rast, këndi fazor ndryshon në mënyrë kontinuale prej 0 deri në 2π. Rezultati
është i njohur nga bazat e elektroteknikës për vlerën efektive të funksionit të përbërë periodic
dhe është
p p12  p22 (1.104)
Në këto raste pra nuk i kushtohet kujdes shfazimit në mes të komponenteve të

presionit, por mblidhet energjia e komponenteve të caktuara. Në rastet reale gjithëmonë kemi
të bëjmë me burime që emetojnë tingull të përbërë me numër më të madh të komponenteve
me frekuenca të ndryshme, pra tingull me spekter të gjërë (si të folurit, muzika, ose zhurma).
Në atë rast të gjitha komponentet në pikën e pranimit kanë faza të ndryshme, prandaj edhe ka
kuptim që presioni të caktohet sipas shprehjes 1.104. Shprehja e njejtë mund të përdoret edhe
atëherë kur është fjala për burime të ndryshme plotësisht të pavarura të tingujve (si
murmuritja e njerzve, zhurma e automobilave, etj.).
n
Shprehja p   pi mund të përdoret vetëm për caktimin e presionit që shkaktojnë
i 1
disa burime të tingullit të thjeshtë në një pikë të caktuar në hapësirë, ndërsa në të gjitha rastet
tjera duhet të përdoret shprehja
n
p p
i 1
2
i
Nëse shprehja e fundit shumëzohet me c, paraqitet si shumë e intensiteteve të komponenteve

të veqanta
n
J   Ji
i 1
Intensiteti rezultues në këtë rast nuk është “energjia në njësi të sipërfaqës”, sepse drejrimet e
përhapjes së valëve akustike të burimeve janë të ndryshme, prandaj nuk ka kuptim projektimi
i këtij vektori në një drejtim të caktuar. Kjo shprehje duhet të kuptohet vetëm si intensiteti i
definuar me p 2 /( c) , pra si katror të presionit.
1.15 REFLEKTIMI I ZËRIT
Në përgjithësi vala akustike reflektohet sa herë që paraqitet diskontinuitet dhe

ndërlidhje e dy mediumeve nëpër të cilat ajo valë përhapet. Vala e reflektuar varet nga vala
goditëse (incidente), nga këndi i incidences, sipërfaqja reflektuese dhe impedances
karakteristike të mediumit (Fig. 1.15).
Vala e reflektuar përhapet me të njëjtën shpejtësi si edhe vala progressive, prandaj

këto dy valë mbyllin kënd të njëjtë me normalen në sipërfaqen kufitare. Vala e cila paraqitet
në mediumin e dytë nuk ka shpejtësi të barabartë dhe kuptohet edhe gjatësi valore të
ndryshme. Por në sipërfaqen kufitare të dy valet janë në fazë dhe i kanë gjurmët e njejta,
prandaj edhe vie deri te thyerja gjatë kalimit të vales në mediumin e ri, kur vala mbyllë kënd
tjetër. Këndi i refleksionit caktohet sipas ligjit të Snell-it
c1 sin 1
 (1.105)
c 2 sin  2
Vala progresive
Vala e reflektuar
Mediumi 1
Mediumi 2
Vala progresive
Fig. 1.15 Reflektimi i zërit në sipërfaqen kufitare të dy mediumve
Pra, kur vala përhapet në sipërfaqen kufitare në mes të dy mediumeve, përveç vales
progressive, paraqitet edhe vala e reflektuar dhe vala e thyer në mediumin e dytë. Duke patur
parsysh ligjet e reflektimit dhe të thyerjes së valëve optike, edhe për valet akustike mun dtë
shkruajmë
p1  pˆ 1 e j (t k1x cos1 k1 y sin1 )
p1  pˆ1e j (t  k1 x cos1  k1 y sin1 )
p2  pˆ 2e j (t  k 2 x cos 2  k 2 y sin 2 )

ku p1 paraqet valën në mediumin e parë dhe p2 atë në mediumin e dytë. Presioni si madhësi
skalare duhet të jetë i barabartë në sipërfaqen kufitare (x = 0), prandaj
pˆ1e k1 y sin1  pˆ1e k1 y sin1  pˆ 2e k 2 y sin 2
 
Nëse kihet parasysh se k1  dhe k 2  si dhe relacionin (1.105), mund të gjendet
c1 c2
pˆ1  pˆ1  pˆ 2
Lidhja e dytë në mes të këtyre konstanteve gjendet nga kushti që komponenta e shpejtësisë
normale në sipërfaqen kufitare (vx) duhet të jetë e njejtë për të dy mediumet, pra
pˆ1 pˆ pˆ
cos 1  1 cos 1  2 cos  2
1c1 1c1 2c2
Raporti në mes të vales së reflektuar dhe asja progressive quhet faktori i reflektimit dhe në
këtë rast është
pˆ1  2c2 cos 1  1c1 cos  2

r 
pˆ1  2c2 cos 1  1c1 cos  2
Nga kjo shprehje mundtë përfundohet se reflektimi total paraqitet për këndet
c1
sin 1 
c2
Pra kjo dukuri paraqitet vetëm në rastet kur c1 < c2.
1.16 DIFRAKSIONI
Difraksioni i valëve të zërit është një mekanizëm i rendësishëm i cili e shkapërderdhë

energjinë akustike në hijet akustike, pra në zonat të cilat janë të mbrojtura me ndonjë pengesë
nga goditja e drejtëpërdrejtë e zërit. Për shkak të difraksioni, p.sh. mund të dëgjohet zhurma e
rrugës edhe prapa ndërtesës (Fig. 1.16).
Hija
akustike
Vala incidente
Incidenca për
Burimi shkak
të difraksionit
Fig. 1.16 Difraksioni i valëve akustike pas ndërtesës
Spjegimi fizik i dukurisë së difraksionit bëhet me principin eVan Huygen-it të valëve

elementare. Nëse pengesa ka dimensione të fundme të krahasueshme me gjatësinë valore,
atëherë vie deri te ndryshimi i drejtimit të përhapjes së valëve akustike për shak të lakimit të
valëve rreth pengesës, dhe kjo dukuri quhet difraksioni akustik.
Difraksioni paraqitet gjithashtu edhe te sipërfaqet e lakuara, në kufi të pjerrtësive dhe

kodrave si në Fig. 1.17. dhe 1.18.
Vala progresive dhe

e reflektuar
Vala e
difraktuar
Burimi
Fig. 1.17 Hija akustike pas një kodre e krijuar për shkak të difraksionit
Vala
progresive
dhe
e reflektuar
Vala e
difraktuar
Burimi
Fig. 1.18 Hija akustike e krijuar për shkak të difraksionit si pasojë e refaraksionit të
valës
1.17 REFRAKSIONI
Refraksioni është dukuria e ndryshimit të drejtimit të përhapjes së valëve zanore e cila
paraqitet si pasojë e shpejtësive të ndryshme të përhapjes në shtresa të caktuara të mediumit,
nëpër të cilin përhapet zëri. Drejtimi i përhapjes në këtë rast më nuk është vijë e drejtë e cila
radialisht niset nga burimi, por vijë e cila gradualisht lakohet (Fig. 1.19)
Shpejtësia e vogël e zërit
Rrezet e zërit
Frontet valore
Shpejtësia e madhe e zërit
Fig. 1.19 Refraksioni i valëve zanore për shkak temperatures së ndryshme të

shtresave të ajrit
Refraksioni paraqitet p.sh. për shkak të temperatures së ndryshme të shtresave të

caktuara të ajrit. Ditën zakonisht ajri në afërsi të sipërfaqe së tokës është më i nxehtë, dhe kjo
temperature zvoglohet duke shkuar kah shtresat më të larta. Kështu që shpejtësinë më të
madhe e kanë valet që janë më së afërti sipërfaqes së tokës, prandaj vie deri te lakimi i frontit
valor përpjetë. Në një distancë të caktuar nga burimi paraqitet hija, ku zëri praktikisht nuk
mbërin fare (Fig. 1.20).
Ftohtë
Lartësia (m)
Hija
Nxehtë
Temp (oC)
Fig. 1.20 Refraksioni i valëve zanore ditën

Natën dhe në mëngjes situate është ndryshe. Natën toka ftohet më shpejtë, prandaj
temperature e ajrit afër sipërfaqes së tokës është më e ulët, prandaj vie deri te lakimi i valëve
kah toka. Në këtë mënyrë zëri depërton më larg se në rastin kur nuk ka refraksion, prandaj në
mëngjes zëri dëgjohet më larg (Fig. 1.21).
Nxehtë
Lartësia (m)
Ftohtë
Temp (oC)
Fig. 1.21 Refraksioni i valëve zanore natën
Refraksionin e zërit e shkakton edhe era. Në drejtim të erës shpejtësia e përhapjes së

zërit rritet, ndërsa në drejtim të kundërt zvoglohet. Shpejtësia e erës ndërkaq nuk është e njejtë
në të gjitha lartësitë. Ajo është më e lartë në shtresat e epërme të ajrit, prandaj paraqitet
refraksioni i paraqitur në Fig. 1.22.
Ftohtë
Era
Nxehtë
Fig. 1.22 Refraksioni i valëve zanore për shak të erës
1.18 EFEKTI I DOPPLER-IT
Në dukuritë që paraqiten lidhur me përhapjen e zërit duhet të përmendet edhe një

dukuri e cila na është e njohur të gjithëve nga jeta e përditshme. Fjala është për ndryshimin
virtuel të frekuencës së burimit të cilën e vërejmë qoftë kur lëviz vetëm burimi, qoftë kur
lëvizim ne vetë si marrës të zërit. Në fizikë kjo dukuri është e njohur si “efekti i Doppler-it”.
Nëse burimi lëvizë kah marrësi me shpejtësi vb, në drejtim të lëvizjes duket se gjatësia
valore zvoglohet në vlerën ’sipas ligjit
 ' c  vb

b c
Frekuenca të cilën marrësi në qetësi do ta paranonte do të ishte
c
f 
'
Ndërkaq, nëse lëviz edhe marrësi me shpejtësi vm në drejtim të njejtë dhe kahje të njejtë me
burimin, atëherë gjatësia valore’ndryshon në m prap sipsa ligjit të njejtë
 ' c  vm

m c
Me eliminimin e ’ nga shprehjet e fundit fitohet
b f m c  vm
 
m f b c  vb
Kjo shprehje mund të thjeshtohet nëse merret se shpejtësitë e burimit dhe të marrësitë janë
shumë më të vogla se shpejtësia e zërit dhe fitohet frekuenca e sinjalit të pranuar
 v v 
f m  1  m  b  f b
 c c
Efekti i Doppler-it është ilustruar në Fig. 1.23.
Fig. 1.23 Efekti i Doppler-it: (a) te lëvizja e plumbit; (b) te aeroplani supersonik gjatë
shpërthimit të murit akustik

Akustika - K1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Akustika - K1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AKUSTIKA DHE PROCESI I DËGJIMIT

FAKULTETI INXHINIERISË ELEKTRIKE DHE

AKUSTIKA DHE PROCESI I DËGJIMIT

1. RREZATIMI DHE PËRHAPJA E VALËVE

1.1 KUPTIMI I TINGULLIT

Tingulli, si dukuri fizike, paraqitet kur vjen te shrregullimi i gjendjes stacionare të

Pas zmadhimit të vëllimit të sferës, vjen deri te zvogëlimi. Me tërheqjen e

Fig.1.1 Valët akustike të krijuara nga sfera me vëllim të ndryshueshëm

Këto ndryshime mund të përshkruhen si ndryshime të pozitës së grimcave të ajrit

Distanca në mes të dy maksimumeve (ose minimumeve) të njëpasnjëshme paraqet

p(t )  p cos(2ft   ) (1.1)

Ndryshimet periodike të cilat nuk janë të formës sinusoidale, paraqesin tingull të

Fig.1.2 Spektri i tingullit: (a) tingulli i thjeshtë; (b) tingulli i përbërë;

Frekuenca më e ulët përcakton harmonikun themelor, ndërsa vijat tjera në spektër

ku p’() paraqet funksionin spektral i cili kontinualisht ndryshon me frekuencën (fig.1.2c).

1.2 EKUACIONI VALOR AKUSTIK

Për nxjerrjen e ekuacionit valor akustik do të fillojmë me shqyrtimin e ndryshimeve që

Për të gjitha intensitetet relevante të tingullit, ndryshimet e presionit janë të atilla që

Ndryshimet e presionit në hapësirë shkaktojnë shrregullimin e baraspeshës së forcave të jashtme

Fig.1.3 Vëllimi elementar i ajrit në hapësirë

Në drejtim të boshtit x, në sipërfaqen afër fillimit të sistemit koordinativ, vepron forca

Në sipërfaqen e kundërt në kahjen negative vepron forca

dhe xyz=V, shprehja e fundit mund të shkruhet si

Nxitimi i masës së paralelopipedit në kahjen x është v ku vx=dx/dt është shpejtësia e

ku  paraqet dendësinë e ajrit.

Ekuacioni i barazpeshës dinamike në drejtim të boshtit x është

gjegjësisht, pas thjeshtësimit

Për dy koordinatat tjera në mënyrë të ngjashme mund të nxjerren ekuacionet e

Në vend të tri ekuacioneve skalare mund të shkruhet një ekuacion vektorial

Përveç zhvendosjes së masës së tërsishme të vëllimit elementar në hapësirë, për shkak të

Sipërfaqja yz, që gjendet më afër fillimit të sistemit koordinativ, zhvendoset në kohën

Ndryshimi i vëllimit V vetëm në drejtimin e boshtit x është i barabartë me

Ngjashëm gjendet edhe për dy koordinatat tjera

Shuma e këtyre ndryshimeve paraqet ndryshimin e tërsishëm (apsolut) të madhësisë së vëllimit

Me diferencimin e shprehjes (1.9), pas operacioneve elementare fitohet

Me zëvëndsimin e dV/V nga shprehja (1.10) në (1.8) do të fitohet

Nëse në shprehjen e fundit konstanta pozitive ps/ zëvëndsohet me shenjën c2 përfundimisht do

Për madhësi të ndryshueshme themelore të fushës akustike, jorastësisht, është zgjedhur

1.3 VALËT E RRAFSHTA

Fig.1.4 Valët e rrafshta në gyp

Zgjidhja e këtij ekuacioni do të kërkohet në gjendje stacionare për ngacmin me sinjal

px, t   px e jt (1.16)

ku p(x) është një funksion (kompleks) i koordinatës x. Me futjen e kësaj zgjidhjeje në

ku për shkurtim është shënuar

p( x, t )  pˆ  e j (t kx )  pˆ  e j (t kx ) (1.18)

p( x, t )  pˆ e j (t kx ) (1.19)

p  pˆ cos (t  kx) (1.20)

Fig.1.5 Presioni i valës progresive përgjatë koordinatës x në momente të ndryshme

1.4 SHPEJTËSIA E PËRHAPJES SË TINGULLIT

Sipas ligjit universal të gazit

ku Rg paraqet konstantën e gazit, ndërsa T temperatutën apsolute, shihet se për temperaturë

ku është c0 shpejtësia e tingullit në 0 0C.

Në 200C shpejtësia e zërit është

Uji (100C) 1440 m/s

f = 20 Hz; 100 Hz 1000 Hz 10 kHz 20 kHz

1.5 SHPEJTËSIA DHE ZHVENDOSJA E GRIMCAVE

Zgjidhja e ekuacionit valor për valë të rrafshta që e gjetëm në paragrafin paraprak

p( x, t )  pˆ e j (t kx ) (1.25)

prej këtu, duke marrë parasysh edhe (1.25)

Po shofim se te valët e rrafshta vlera efektive e shpejtësisë së grimcave v, si edhe te

Për ndryshime sinusoidale për vlera efektive kemi

1.6 IMPEDANCA SPECIFIKE AKUSTIKE

Me zëvëndsimin e parametrave gjegjës gjendet