KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

1. GİRİŞ

Deneyin amacından kısaca bahsetmek gerekirse eğer; sıvı ve gaz difüzyonunun

incelenmesi ile sıvı ve gaz difüzyon katsayılarının bu deney düzeneği kullanılarak
hesaplanmasıdır. Ayrıca bu deney sonucunda oluşan verilerin kolayca analiz edilmesi
ve yorumlanmasına da dayanır.

2. KURAMSAL TEMEL

Difüzyon, moleküllerin rast gele hareketlerinin eylemleri sonucu yer değiştirmeleri

olarak tanımlanır. Bir difüzyon prosesi kısmi konsantrasyon değişimlerine karşı
koymaya eğilimlidir ve bu durum “Moleküler difüzyon” ya da “Basit difüzyon” olarak
isimlendirilir. Akışkanlarda difüzyonun kütle transferine etkisi konveksiyonla veya
karıştırmayla büyük ölçüde artar. Difüzyon sıvı, gaz ve katılarda meydana gelebilir.
Sıvılardaki difüzyon ise sıvı-sıvı ekstraksiyonu, gaz absorbsiyonu ve destilasyon gibi
ayırma proseslerinde önemlidir. Difüzyonun temel prensibine bakıldığı taktirde,
maddenin yüksek konsantrasyonlu bir bölgeden düşük konsantrasyonlu bir bölgeye
transfer olma işlemidir. Kütle transfer hızları genellikle molar akı cinsinden ifade edilir.
Bu akılar N ve J ile gösterilir. N ile gösterilen akılar, sabit bir noktaya göre olan
akılardır. J ile gösterilen akılarda bir bileşenin diğer bütün bileşenlerin ortalama molar
hızlarına göre olan akılardır. N akısı ekipmanların tasarımında önemli bir rol oynar [1].

Bir A maddesinin B çözeltisi içindeki difüzyon katsayısı DAB, bu maddenin JA

akısının konsantrasyon derecelenmesine oranı şeklinde ifade edilir. Bu duruma I. Fick
Kanunu denir. Bu kanun ile moleküler difüzyonu açıklamaktadır [1].

dcA
JA = −DAB ∗ (1)
dy

Burada; dcA/dy, y yönündeki konsantrasyon derecelenmesini ve (-) işareti de

difüzyonun konsantrasyon düşüşü yönünde meydana geldiğini gösterir. Bu durumda
difüzyon katsayısı bileşenin bir karakteristik özelliğidir. Sıvı, gaz, katı olmasına ve
sıcaklık, konsantrasyon ve basınç gibi özelliklere bağlı olarak değişmektedir.
Konsantrasyon sabit ise şu şekilde yazılır [1]:

dxA
JA = −cDAB (2)
dy

1
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

2.1. Gazlar için Yayılım Katsayısı

Moleküler gaz difüzyonu moleküllerin lineer hareketinden kaynaklanır. Herhangi

bir anda gaz içindeki her bir molekül sıfırdan çok yüksek değerlere doğru değişen
hızlarda rasgele yönlere hareket ederler. Verilen bir sıcaklık ve basınçta, ortalama hız
sabittir. Hız yüksekse eğer, konsantrasyonların moleküler difüzyonla hızlı bir şekilde
eşitlendiği anlamına gelir [2]
. Gazların yayılım katsayıları genel olarak deneysel
yöntemler ile bulunur ve deneysel yayılım verilerinden okunarak karşılaştırılır. Ayrıca
seyreltik gazlarda, atmosfere yakın basınçlarda bulunan ikili bir gaz karışımının
yayılabilirliği gazların kinetik teoremine göre hesaplanabilir. Gazların difüzyonunu
doğru fakat zor bir yolla hesaplaması da yapılabilir. Bu teoriye Chapman ve Enskog
denir [3].

dc DAB (c2 −c1 )

JA∗ = −DAB dz = − (3)
L

A’nın yayılım hızı, V2’deki birikim hızına eşittir:

DAB (c2 −c1 )A dc2

AJA∗ = − V2 (4)
L dt

Dengede ortalama değer ile madde denkliği hesaplanırsa:

(V1 + V2 )cav = V1 ∗ c10 ∗ V2 ∗ c20 (5)

A: Alan, m2 L: uzunluk, m V1 ve V2: hacim, m3 c1 ve c2: derişim

dxA cA
Genel olarak: NA = −c ∗ DAB + (NA + NB ) (6)
dz c

2.2. Sıvılar için Yayılım Katsayısı

Sıvıların difüzyon teorisi gazların difüzyon teorisinden gelişmiş değildir. Sıvıların

difüzyon katsayısı, atmosferik basınçtaki gazlarınkine kıyasla daha düşüktür.
Sıvılardaki difüzyon, moleküllerin gelişigüzel hareketi ile olur fakat çarpışmalar
arasında alınan ortalama yol, gazlarınkinin aksine, moleküler çaptan daha küçüktür,
gazlarda ise ortalama yol moleküler çapın birkaç kuvveti kadar daha büyüktür [4].

Sıvı sistemlerde en önemli bir özellik de gazların aksine difüzyon katsayısı derişimin
bir fonksiyonudur. Bu durum ile birlikte kütle aktarım problemlerinin çözümünü de
zorlaştırır [4].

2
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

Eş molar zıt yönlü yayılım gösteren sıvılarda genel eşitlik 6 ile başlayarak, N A= -NB
kararlı halde:

DAB (cA1 −cA2 ) DAB ∗cav (xA1 −xA2 )

NA = = (7)
z2 −z2 z2 −z1

ρ1 ρ2
ρ +
M1 M2
Cav = (M) = (8)
av 2

cav: A+B’ nin ortalama toplam derişimi, kg mol/m3

𝜌: 1 Noktasında çözeltinin ortalama yoğunluğu, kg/m3

Yayılmayan B içinden A’nın yayılımı ise şu şekilde indirgenebilir:

DAB (cA1 −cA2 )

NA = (9)
z2 −z1

Sıvılarda yayılabilirlikler genelde deneysel biçimde belirlenir. Bu durum için farklı

yöntemler ve teoriler geliştirilmiştir. Bir yöntemde, uzun bir kılcal tüp içinde kararsız
hal yayılımı yürütülür ve derişim profilinden yayılım katsayısı bu şekilde belirlenir.
Sıvılarda seyreltik çözeltilerin yayılabilirliğini belirlemek için yarı teorik ifadeler
geliştirilmiştir. Sıvılar için en uygun olarak geliştirilen yarı teorik denklem Wilke-
Chang korelasyonudur [3].

3
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

3. DENEYSEL YÖNTEM

3.1. Gaz Difüzyon Katsayısının Belirlenmesi

Bu deneyin yapılışında Winklemann yöntemi baz alındı. Winklemann yönteminden

bahsedilirse, uçucu bir sıvı dik konumda iken kapiler bir tüp içerisine aktarılır ve sabit
sıcaklıkta tutulur. Bu halde iken kapiler tüpün üzerinden hava akımı geçirilir. Deney
düzeneği 2 bölmeden oluşur. Bunlardan biri su banyosunun bulunduğu akrilik cam
bölge diğeri ise hava pompasıdır. Su banyosu sıcaklığı 60℃ üzerine çıkmamalıdır
bununla birlikte denetleyicinin sıcaklığı 50℃’den yüksek değerlere ayarlanmamalıdır.
Hava pompası düğmesiyle açılır ve Hoffman klip ile hava üzerinden akış hızı
ayarlanabilir.

Şekil 1. Gaz Difüzyon Katsayısı Belirleme Deney Düzeneğinin Şeması

Kılcal borunun üzerinde ki T kapiler tüp ve kılcal boru üzerinde ki tıpa çıkartıldı ve
şırınga yardımıyla belli bir derinliğe kadar hava kabarcığı oluşmayacak şekilde aseton
ile dolduruldu. Kılcal borunun üzerine T kapileri yerleştirildi. Menisküs netleştiği
zaman hava pompası çalıştırıldı, hava akış hızı ayarlandı. Bu durumdayken kapiler
tüpteki sıvı seviyesi kaydedildi. Su banyosu çalıştırıldı ve 40℃’ye ayarlandı. Sabit
sıcaklığa gelene kadar beklenildi. 50-55 dk sonra su banyosu kapatıldı ve 5 dakika
kadar beklenildi ve kapiler tüpteki aseton seviyesi kaydedildi. Su banyosu tekrar

4
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

açılarak 60 dakika da bir seviye okumaları tekrarlandı. Bu değerler veri tablosuna not
edildi.

3.2. Sıvı Difüzyon Katsayısının Belirlenmesi

Şekil 2. Sıvı Difüzyon Katsayısı Belirleme Deney Düzeneğinin Şeması

Düzenek 4 ana bölmeden oluşur. Bunlar şunlardır: manyetik karıştırıcı, karıştırma kabı,
difüzyon hücresi ve iletkenlik ölçerdir. 2 M’lık NaCl çözeltisi hazırlandı. Difüzyon
hücresi NaCl çözeltisi ile tamamen, hava kabarcığı kalmayacak şekilde dolduruldu ve
dışarı taşan kısımları süzgeç kâğıdı ile silindi. Difüzyon hücresi, karıştırma kabına
yerleştirildi. Daha sonra karıştırma kabı 5L saf su ile kapilerin 20-25 mm üzerine
gelecek kadar dolduruldu. İletkenlik ölçer karışıma kabına daldırıldı ve ölçüm işlemi
yapıldı. 60 saniyede bir iletkenlik değerleri okundu ve not edildi.

5
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

4. HESAPLAMALAR ve SONUÇLAR

Tablo 1. Kapiler Tüpteki Asetonun Zamana Göre Değişen Seviyeleri

Ölçüm Sayısı Zaman t (sn) L (cm) L-L0 (mm) t/(L-L0)
0 8,5 0
1 3600 8,4 1 3600
2 7200 8,3 2 3600
3 10800 8,2 3 3600
4 14400 8 5 2880
5 18000 7,8 7 2571,429
6 21600 7,6 9 2400
7 25200 7,3 12 2100

4500

4000

3500

3000
t/(L-L0)

2500

2000 Seri1
Doğrusal (Seri1)
1500
y = -154,78x + 3826,9
R² = 0,9401
1000

500

0
0 2 4 6 8 10 12 14
(L-L0)

Şekil 3. Gaz Difüzyon Katsayısı Hesaplama (t/L-L0)(sn/mm)’a karşı (L-L0)(mm) Grafiği

C C ρL dL
NA = D ∗ ( LA ) ∗ (C T ) ile NA = denklemleri birbirine eşitlenirse bu denklem
BM M dt
C C ρL dL
elde edilir; D ∗ ( LA ) ∗ (C T ) = ve burada ayrılabilir diferansiyel denklem kuralı
BM M dt
CT M t=t L=L
uygulanıp integrali alınırsa; [D ∗ (CA ) ∗ (C ) ∗ (ρ )] ∫t=0 dt = L ∫L=0 dL elde edilir
BM L

buradan da bu denkleme ulaşılır:

6
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

t ρ
L CBM ρ ∗C
L BM
= (2∗M∗D) ∗ (C ) ∗ (L − L0 ) + (M∗D∗C ) ∗ L0 (10)
L−L0 A ∗CT ∗C A T

(10)’lı denklem y=ax+b şeklinde bir doğru denklemine sahip bir denklem gibi
düşünülür. Bu durum da Şekil 3’te ki grafik elde edilir ve bu grafiğin eğiminden
yararlanılarak difüzyon katsayısı bulunur.

Eğim: -154,78

1 T 1 273K
𝐶𝐵1 = CT = ( ) ∗ ( mutlak ) =( )∗( )= 0,038913 kmol/m3
Kmolhacim Ta 22,414 m3 /kmol 313K

𝑃𝑎 − 𝑃𝑣 101,325𝑘𝑃𝑎 − 56𝑘𝑃𝑎 kmol

𝐶𝐵2 = ( ) ∗ 𝐶𝑇 = ( ) ∗ 0,038913 = 0,0174069
𝑃𝑎 101,325𝑘𝑃𝑎 m3

(𝐶𝐵1 −𝐶𝐵2 ) (0,0389134−0,0174069) 0,0215065

𝐶𝐵𝑀 = 𝐶
= 0,0389134 = 0,804472
= 0,026734
ln( 𝐵1) ln(
0,0174069
)
𝐶𝐵2

𝑃 56𝑘𝑃𝑎
𝐶𝐴 = ( 𝑣 ) ∗ 𝐶𝑇 = ( )∗ 0,038913 = 0,0215077 kmol/m3
𝑃𝑎 101,325𝑘𝑃𝑎

𝐿 𝐵𝑀 (𝜌 ∗𝐶 )
Asetonun hava içerisinde ki gaz difüzyonu: 𝐷 = 𝑠∗(2∗𝑀∗𝐶 ∗𝐶 𝐴 𝑇)

(790∗0,026734)
𝐷 = (−154,78)∗(2∗58,08∗0,021507∗0,0389134) = −1,40358412 mm2/s

Pa = 101,325 kPa

Pv= 56kN/m2

𝜌 = 790 kg/m3

M= 58,08 kg/mol

7
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
 KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

Tablo 2. Sıvı Difüzyon Katsayısı için İletkenliğin Zamanla Değişimi

Ölçüm Zaman (sn) İletkenlik (μS) İletkenlik (Ω)
0 0 12*10^(-6) 1,2*10^(-11)
1 60 17 0,000017
2 120 68 0,000068
3 180 8 0,000008
4 240 93 0,000093
5 300 104 0,000104
6 360 119 0,000119
7 420 135 0,000135
8 480 148 0,000148
9 540 158 0,000158
10 600 168 0,000168
11 660 179 0,000179
12 720 202 0,000202
13 780 210 0,00021
14 840 216 0,000216
15 900 221 0,000221
16 960 229 0,000229
17 1020 235 0,000235
18 1080 235 0,000235
19 1140 250 0,00025
20 1200 257 0,000257
21 1260 279 0,000279
22 1320 272 0,000272
23 1380 274 0,000274
24 1440 286 0,000286
25 1500 286 0,000286
26 1560 295 0,000295
27 1620 305 0,000305
28 1680 309 0,000309
29 1740 308 0,000308
30 1800 317 0,000317
31 1860 325 0,000325
32 1920 326 0,000326
33 1980 333 0,000333
34 2040 338 0,000338
35 2100 339 0,000339
36 2160 341 0,000341
37 2220 349 0,000349
38 2280 350 0,00035
39 2340 360 0,00036
40 2400 365 0,000365
41 2460 367 0,000367
42 2520 366 0,000366
43 2580 361 0,000361
44 2640 379 0,000379
45 2700 382 0,000382

8
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
 KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

0,00045
y = 1E-07x + 8E-05
0,0004
R² = 0,9184
0,00035

0,0003
İletkenlik (Ω-1)

0,00025

0,0002 Y-Değerleri

0,00015 Doğrusal (Y-Değerleri)

0,0001

0,00005

0
0 500 1000 1500 2000 2500 3000
Zaman (sn)

Şekil 4. Sıvı Difüzyon Katsayısı Hesaplama İletkenliğe (Ω-1) Karşı Zaman (sn) Grafiği

Eğim A değerini verir bu yüzden A= 1E-07 olarak okunmuştur.

V: Karıştırma kabındaki su miktarı 5L

x: Kapilerlerin boyu 0,5 cm

d: Kapilerlerin çapı 0,1 cm

N: Kapilerlerin sayısı 250 adet

M: Tuz çözeltisinin molaritesi 2 mol/L

CM: 0,41

𝑉 𝑑𝑘 𝜋∗𝑑2 𝑀
= −𝐷 ∗ ( )∗𝑁∗ Burada ayrılabilir diferansiyel denklem kuralı uygulanarak
𝐶𝑀 𝑑𝑡 4 𝑥
𝑉 4 𝑥
integrali alınınca şu denklem ortaya çıkar: 𝐷 = 𝐴 ∗ 𝐶 ∗ 𝜋∗𝑑2 ∗ 𝑁∗𝑀
𝑀

5 4 0,5
𝐷 = 1E − 07 ∗ ∗ ∗ = 1,552731152 ∗ 10−7
0,41 𝜋 ∗ (0,1)2 250 ∗ 2

9
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

5. SORULAR ve YANITLAR

1) Eşitlik 3.3’den eşitlik 3.6’nın elde edilmesindeki ara basamakları gösteriniz.

CA CT ρL dL
D∗( )∗( )=
L CBM M dt

t=t L=L
CT M
[D ∗ (CA ) ∗ ( ) ∗ ( )] ∫ dt = L ∫ dL
CBM ρL t=0 L=0

CT M
2 ∗ [D ∗ (CA ) ∗ ( ) ∗ ( )] ∗ t = L2 − L20
CBM ρL

2∗𝑀∗𝐷 𝐶𝐴 ∗ 𝐶𝑇
𝐿2 − 𝐿20 = ( )∗( )∗𝑡
𝜌𝐿 𝐶𝐵𝑀

2∗𝑀∗𝐷 𝐶𝐴 ∗ 𝐶𝑇
(𝐿 − 𝐿0 ) ∗ (𝐿 + 2 ∗ 𝐿0 − 𝐿0 ) = ( )∗( )
𝜌𝐿 𝐶𝐵𝑀

t ρL CBM ρL ∗ CBM
=( )∗( ) ∗ (L − L0 ) + ( ) ∗ L0
L − L0 2∗M∗D CA ∗ CT M ∗ D ∗ CA ∗ CT

2) 3.1.1. kısmında vurgulanmış olan su banyosunda denetleyici sıcaklığının 50ºC’den

yüksek değer ayarlanmamasının nedeni nedir?

Çünkü asetonun kaynama noktası 56℃’dir. Bu durumdan dolayı yüksek değerde

aseton çabuk buharlaşır ve etkili bir sonuç elde edilemez.

3) Gaz difüzyon deney sistemi ile metanol, etanol veya su gibi diğer maddelerin de
difüzyon katsayılarının belirlenip belirlenemeyeceği hakkında neler söylenebilir?

Kullanılacak olan maddelerin kaynama noktalarına bakılır ve uygun koşullarda olan

maddeler tercih edilerek onların difüzyon katsayıları hesaplanır.

4) Kütle transferinin düşük konsantrasyondan yüksek konsantrasyona olması mümkün

müdür? Açıklayınız. Eğer mümkünse bir örnek veriniz.

Bu durum mümkün değildir. Çünkü her bir molekülün kendi termal enerjileri var bu
durum da ister istemez yüksek konsantrasyondan düşük konsantrasyona doğru bir yol
izler.

10
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

6) Chapman-Enskog teorisi hakkında bilgi veriniz.

Gazların kinetik teorisinden gidilerek elde edilen bu teori yardımıyla Moleküler arası
çekme ve itme kuvvetleri ile moleküllerin çaplarının birbirinden farklı olabileceğini de
göz önüne alınarak iki bileşenli gaz sistemlerine ait moleküler difüzyon katsayısı
aşağıdaki bağıntı yardımıyla hesaplanabilmektedir [5].

7) Wilke-Chang teorisi hakkında bilgi veriniz.

Sıvılarda difüzyon katsayılarının hesaplanmasında, teorik modeller pek başarılı

değildir. Bundan dolayı, literatürde birçok ampirik korelasyonlar önerilmiştir.
Bunlardan en uygun olanı Wilke-Chang denklemidir [6].

11
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

6. TARTIŞMA ve YORUM

Bu deney sisteminde gaz ve sıvıların difüzyon kat sayıları bulunmaya çalışılmıştır.

Gazların difüzyon katsayısını belirlerken kapiler tüpe bir hava akışı sağlandı ve bu
durumdan dolayı tüpte aseton birikmesi gözlemlenmedi, derişim değeri bu sayede hep
sıfıra yakın durumda olur. Eğer hava akışı sağlamayı durdursaydık zamanla tüpte
aseton birikimi artarak difüzyon değerinin okunmasının önüne geçmiş olurdu. Deney
sistemi Fick kanunu esasına dayanarak yayılma katsayısını ölçer. Denetleyici sıcaklığı
50 ℃’un üzerine çıkarılmadı çünkü asetonun kaynama noktası 56℃’dir. Zaman
ilerledikçe yayılım miktarları da ilerlemiştir. Bunun sebebi sıcaklık, konsantrasyon
farkı, basınç farkı gibi etkenlerdir. Ayrıca en temel etkenlerden biride molekül
büyüklüğüdür. Literatür değere baktığımız da 0℃ (273 K)’de ve 1 atm basınç altında
difüzyon katsayısı (1,22+0,11)*10^(-5)(m2/sn)[7] cinsindendir. Deneyden elde
ettiğimiz sonuca baktığımızda -1,40358412 (mm2/sn) bu değeri m2’ye çevirdiğimizde
-1,403584*10^(-6) (m2/sn) yapmaktadır. Hata hesabı yapıldığında %27,6 gibi bir sonuç
çıkar bu durum yüksek kabul edilir. Bunun sebepleri olarak, deney sırasında yapılan
bazı hatalardan dolayı sapmalar meydana gelebilir örneğin aseton seviyesinin
okunması sırasında bir hata gerçekleşebilir. Sıvı difüzyon katsayısı deneyinde ise
zamanla ve hızla değişen iletkenlik değerlerine bakılarak yapıldı. Bu deney sisteminde
Fick kanunu ile yorumlanmıştır. İletkenlik ölçümü yapıldığından dolayı beherde NaCl
çözeltisinin kalmamasına dikkat edildi. iletkenlik değerlerinin birbirlerini takip eden
sonuçlar olması için sürekli aynı taraftan ölçülmüştür.

12
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü
KBM0308 Kimya Mühendisliği Laboratuvarı I

7. KAYNAKÇA

[1] http://oaji.net/articles/2014/1486-1417184891.pdf, Mart 2019

[2] http://besergil.cbu.edu.tr/difuzyon.pdf, Mart 2019

[3] Geankoplis C.J., Taşınma Süreçleri ve Ayırma Süreci İlkeleri, Sinan Yapıcı, İzmir
Güven Kitabevi, İzmir, 2015

[4] http://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/f341b32ebf646dc_ek.pdf, Mart 2019

[5] aves.istanbul.edu.tr/ImageOfByte.aspx?Resim=8&SSNO=2&USER=1250, Mart

2019
[6] http://dergipark.gov.tr/download/article-file/191675, Mart 2019
[7]
https://www.academia.edu/32148628/Vapour_Diffusion_Coefficient_of_Acetone_in
_Air_KEK_150085_Sin_Jia_Huey , Mart 2019

13
Bursa Teknik Üniversitesi DBMMF Kimya Mühendisliği Bölümü