GABIMET DHE METODAT E PERPUNIMIT TE

REZULTATEVE

1 NJOHURI MBI LLOJET DHE METODAT E MATJEVE

1.1 MATJET DIREKTE, INDIREKTE DHE TE KOMBINUARA ME

PERSERITJE

Metode e matjes quhet menyra e krahasimit qe perdoret per te perftuar vleren

numerike te madhesise se panjohur.
Sipas veprimeve qe kryhen,matjet ndahen ne tre lloje: direkte,indirekte dhe te
kombinuara me perseritje.
Direkte quhet metoda sipas se ciles vlefta numerike e madhesise qe matet
percaktohet drejperdrejt duke e kryer eksperimentin mbi vete madhesine e
panjohur pa qene nevoja te behen llogaritje suplementare.
Te tilla jane shumica e matjeve,qe kryhen me anen e aparateve te graduar me pare ne
njesi te emertuara. Direkte jane edhe ato matje, qe kryhen duke krahasuar drejperdrejt
madhesine e panjohur me njesine e matjes, qe realizohet nepermjet masave etalone
kampione ose te punes.Te ketij lloji jane matja e rrymes me ampermeter,e rezistences
me ommeter etj

Indirekte quhet metoda sipas se ciles vlefta e madhesise qe matet gjendet

duke u bazuar ne matjet e e kryera ne menyre direkte te madhesive te tjera qe
lidhen me te panjohuren nga nje relacion i caktuar.

Eksperimenti i matjes pra kryhet jo direct mbi madhesine e panjohur,por mbi te tjerat
qe e per caktojne.
Kur perdoret kjo metode rezultati gjendet me llogaritje duke ditur lidhjen funksionale
midis madhesise se panjohur dhe madhesive te tjera qe e percaktojne ne menure
direkte. Keshtu, per te percaktuar fuqine ne nje qark te rrymes se vazhduar
shfrytezohet lidhja e njohur e fuqise me tensionin dhe rrymen P=UI. Pra , fuqia mund
te llogaritet duke matur direkt tensionin me nje voltmeter dhe rrymen me nje
ampermeter.

Te kombinuara me perseritje quhen ato matjesh, kur e panjohura gjendet si

rezultat i perseritjes ne kushte te ndryshme i disa matjeve direkte ose indirekte
me te njenjten metodike dhe i zgjidhjes se nje sistemi ekuacionesh qe lidhin
madhesine e panjohur me ato madhesi qe maten.
Si shembull i kesaj metode mund te permendet matja e koefiçenteve termike α dhe β
te nje rezistence duke kryer tre matje te perseritura te rezistences psh ( R t 2 , R t 2 , R t 3 )
ne tre temperatura te njohura( t1 , t 2 , t 3 ). Kur maten keto gjashte madhesi, koeficentet
α dhe β si dhe R20 gjenden duke zgjidhur sistemin e ekuacioneve:

1
 [
Rt1 = R20 1 + α (t1 − 20 ) + β (t1 − 20 )]
2

Rt 2 = R20 [1 + α (t − 20) + β (t − 20) ]

2 2
2

Rt 3 = R20 [1 + α (t − 20) + β (t − 20) ]

3 3
2

Me shume perdoret metoda direkte e matjeve; indirektia si rregull, perdoret kur nuk
mund te perdoret e para, ndersa metoda e matjeve te kombinuara me perseritje
perdoret rralle, zakonisht kur nuk mund te perdoren te parat.

1.2 METODAT E MATJEVE ME TREGIM DHE ME KRAHASIM

Sipas menyres se realizimit metodat e matjeve mund te ndahen ne dy kategori te

medha: matje me tregim dhe matje me krahasim.
Kur perdoret metoda me tregim matja kryhet duke lexuar tregimet e nje ose
disa aparateve analoge /numerike dhe rezultati gjendet direkt kur perdoret nje
aparat, ose me ane te lidhjes funksionale e madhesise qe duhet matur me
tregimet direkte te disa aparateve.
Si rregull, me kete metode percaktohet e gjithe madhesia e panjohur dhe matja behet
pa pjesmarrjen e drejtperdrejte te njesise se matjes (aparatet jane graduar me pare ne
njesite perkatese). Te tilla jane si matja e fuqise me vatmeter ashtu dhe matja e saj me
ampermeter e voltmeter.
Kjo metode karakterizohet nga thjeshtesia e saj, por perpikmerine nuk e ka te larte.
Ajo perdoret dendur ne matjet teknike kur nuk kerkohet perpikmeri e larte dhe me
rralle ne matjet laboratorike e te perpikmerise se larte.
Kur perdoret metoda me krahasim matja kryhet duke vene perballe (krahasuar)
madhesise se panjohur nje ose disa madhesi (zakonisht masa) te njohura dhe
duke bere krahasimin e tyre.
Karakteristike kryesore e kesaj metode eshte pjesmarrja direkte e mases qe perfaqeson
njesine ne procesin e matjes. Krahasimi behet shpeshhere nepermjet ekuilibrimit te
madhesise se panjohur me masen e njohur.
Metodat me krahasim sigurojne ndjeshmeri dhe perpikmeri me te larte, por kerkojne
me shume kohe e shpesh here edhe aparatura komplekse. Perpikmeria e tyre
percaktohet ne rradhe te pare nga gabimet e njohjes se mases (etaloneve,kampioneve
etj). Per kete arsye metodat me krahasim perdoren me dendur ne laboratore e
pergjithsisht kur kerkohet perpikmeri e larte ose shume e larte. Edhe konsumi vetjak i
ketyre metodave eshte zakonisht aq i vogel sa qe mund te mosperfillet.

1.3 METODAT DIFERENCIALE, E ZEROS, E ZEVENDESIMIT DHE E

PERPUTHJEVE
Metodat krahasuese jane: diferenciale, e zeros, e zevendesimit dhe e perputhjeve.
Metoda diferenciale bazohet ne krahasimin e madhesise qe duhet matur M x me nje
madhesi te te njenjtes natyre me vlefte te njohur M 0 ,qe ndryshon pak nga e para.

2
 Kjo metode realizohet duke matur ne menyre direkte diferencen ΔM e vleftave
M x e M 0 d.m.th matet ΔM = M x − M 0 dhe gjendet M x = M 0 + ΔM
Perpikmeria e matjes me kete metode eshte aq me e larte sa me e vogel te jete
diferenca ΔM dhe sa me i vogel te jete gabimi i njohjes se M 0 . Vete gabimi i matjes
se differences ΔM ndikon pak mbi perpikmerine e percaktimit te madhesise se
panjohur M x. . Sa me e vogel te jete diferenca qe matet, aq me e larte eshte
perpikmeria e matodes. Si shembull te thjeshte te perdorimit te kesaj metode
permendim peshimin e nje mase Px me peshore te ekulibruar me tregues dhe me dy
krahe, ne njerin krah vendoset Px dhe ne tjetrin gramari i njohur me vlere nominale te
njenjte Po. Peshorja do te tregoje: Δp = Px − P0 nga gjendet Px = P0 + Δp
Edhe nje shembull tjeter nga matjet elektrike.
Ne fig.1-1 eshte paraqitur skema e lidhjes se kundert te dy elementeve normale njeri
me fem te panjohur E x dhe tjetri me fem te njohur E 0 . Aparati mates ne kete rast do te
tregoje diferencen ΔE = E x − E 0 nga rezulton E x = E 0 + ΔE.
Perpikmeria e percaktimit te E x do te jete e larte mbasi elementet normale i kane fem
afersisht te barabarte, dmth ΔE eshte shume e vogel.
Metoda e zeros ose nuleare eshte e ngjashme me diferencialen, me ndryshim
qe diferenca ΔM ndermjet vleftes se madhesise qe matet M x dhe vleftes se
njohur M 0 te te njenjtes natyre me te cilin krahasohet behet e barabarte me
zero, dmth M x − M 0 = 0 nga gjendet M x = M 0
Qe te realizohet kjo metode duhet qe madhesia M 0 te jete e ndryshueshme dhe e
njohur E 0 ne fig 1-1. Aparati mates ne kete rast sherben vetem per te konstatuar

barazimin e madhesive M x dhe M 0, ose barazimin me zero te differences ΔM .

Perpikmeria e matjes se kesaj metode percaktohet nga gabimi i njohjes se M 0 dhe

nga ndjeshmeria e aparatit me anen e te cilit percaktohet barazimi me zero i
diferences ΔM . Per kete aresye aparati mates quhet treguesi i zeros.
Si shembull i perdorimit te kesaj metode mund te merret perseri matja e mases me
anen e peshores me krahe te barabarte:ne nje krah vendoset masa e panjohur Px dhe ne
tjetrin gramari P0 deri sa te vendoset ekuilibri per te cilin Px = P0 . Nuleare eshte
metoda e matjes se rezistences me uren e Wheastone (fig.1-2). Duke ndryshuar

3
rezistencat e njohura te tre kraheve te ures, deri sa tregimi i galvanometrit te behet
R
zero, mund te gjendet rezistenca e krahut te katert nga barazimi i njohur Rx = R2 3 .
R4
Nga parimi duket sikur metoda e zeros eshte me e perpikte nga diferencialja. Mirepo
te shumten e heres metoda diferenciale rezulton me e perpikte, sepse gabimi i matjes
me metoden e zeros percaktohet nga gabimi i njohjes se nje (ose disa) madhesive te
ndryshushme dhe te njohura, ndersa i metodes diferenciale praktikisht nga gabimi i
njohjes se nje madhesie te pandryshueshme. Madhesi te njohura te ndryshueshme
pergatiten me perpikmeri me te vogel nga ato te pandryshueshmeve. Per kete aresye
perpikmeria e metodes diferenciale, kur diferenca ΔM eshte shume e vogel, eshte me
e larte nga ajo e metodes se zeros.
Metoda e zevendesimit eshte matje krahasuese sipas se ciles vlefta e
madhesise se panjohur zevendesohet me nje vlefte te te njenjtes madhesi, te
zgjedhur ne menyre te atille qe efektet e tyre mbi treguesin te jene te njenjta.
Sipas kesaj metode vlefta e madhesise se panjohur M x zevendesohet ne aparaturen
matese me nje madhesi te te njenjtes natyre, por me vlefte te ndryshueshme dhe te
njohur M 0 .Kjo e fundit, pas zevendesimit ndryshohet deri sa te realizohet po ai efekt
mbi tregusin, qe shkaktonte madhesia e panjohur. Meqenese efektet e barabarta
shkaktohen nga vlefta te njenjta te madhesive te njohura e te panjohura, rezulton se
M x = M0
Kjo metode eshte nga me te perpiktat, mbasi kur zevendesohet e panjohura M x me te
njohuren M 0 (zakonisht kampione e perpikmerise se larte), ne skemen e matjes nuk
behet asnje ndryshim ose nderhyrje edhe gabimet e aparatures matese, per shkak te
cilesive te saj dhe te ndikimeve te jashteme nuk pasqyrohen ne rezultatet e matjeve,
prandaj perpikmeria percaktohet vetem nga gabimi i njohjes se M 0 .
Metoda e zevendesimit perjashton gabimet e aparatures matese. Kjo eshte
karakteristike dalluese e saj.

2 GABIMET E MATJEVE

2.1 SHKAQET DHE LLOJET E GABIMEVE

Sado te persosura te jene aparatet dhe metodat e matjeve e me kujdes te kryhen

ekperimentet, matje pa gabime nuk mund te realizohen, sepse nuk eshte e mundur te
menjanohen plotesisht te gjitha shkaqet e shumta te lindjes se tyre. Prandaj matjet
jane gjithmone te peraferta. Megjithate gabimet e matjeve me progresin e shkences e
te teknikes jane zvogluar shume e do zvoglohen edhe me teper ne te ardhmen.
Detyra e matjes eshte te na jape nje informacion sa me te plote per njohjen e sendeve
dhe dukurive.Mirepo njohja, qe realizohet nepermjet matjeve, eshte me e plote atehere
kur dihet jo vetem vlefta numerike sa me e afer emadhesise qe e karakterizon, por
edhe vlefta numerike e gabimit, me te cilin percaktohet madhesia. Nepermjet matjes
pra duhen percaktuar si vlefta numerike e madhesise se panjohur M x ashtu dhe
gabimi absolut i kesaj vlefte Ga . Prandaj rezultati i matjes eshte mire te paraqitet me
dy numra ne formen M x − Ga ku Ga mund te jete pozitiv ose negativ.

4
Rezultati i matjes, edhe kur paraqitet me nje numer te vetem duhet shkruar ne menyre
te tille, qe te lejoje percaktimine menjehershem te gabimit. Kjo arrihet duke e shkruar
rezultatin sipas rregullave te paraqitjes se numrave te afruar.
Diferenca M x − Ga i afrohet aq me shume vleftes se vertet te madhesise qe matet, sa
me te perpikta te jene M x dhe Ga .Mirepo edhe kur perdoren aparatet dhe metodat me
te perpikta, per shkak te pamundesise se manjanimitte plote te gabimeve, madhesia
M x − Ga percakton jo vetem vleften e te vertetes, por intervalin(zonen) e vleftave,
brenda se cilit ndodhet edhe vlefta e vertete e madhesise qe matet. Ky interval mund
te percaktohet vetem me propabilitet.
Ne kete paragraf trajtohen shkurtimisht nje pjese e gabimeve, qe ndeshen me dendur e
ndikojne me shume mbi perpikmerine e matjeve.
Gabimet instrumentale ose gabimet vetjake te aparatit mates shkaktohen nga te metat
konstruktive e teknologjike, sic jane ato te gradimit e te montimit. Gabimet nga
ndryshimet e cilesive te materialeve me te cilet pergatiten aparatet jane gjithashtu
instrumentale.
Gabimet metodike shkaktohen nga te metat e vete metodes se matjes si dhe nga
leshimet e thjeshtimet qe behen per te percaktuar lidhjet funksionale, qe percaktohen
nga metoda e matjes. Pergjithesisht gabimet metodike shkaktohen nga forma e lidhjes
funksionale qe percakton varesine e madhesise se panjohur nga te njohurat kur
perdoren metoda indirekte te matjeve,dmth kur M x percaktohet jo direkt nga tregimi i
aparatit mates, por nga tregimet e disa aparateve ose masave X 1 , X 2 ...... X n . Ne keto
raste gabimi i percaktimit te madhesise se panjohur varet nga gabimet e aparateve
mates G x1 , G x 2 ...G xn dhe nga forma e lidhjes funksionale ndermjet M x dhe
x1 , x 2 ......x n .
Gabimet nga konsumi vetiak i aparateve mates, te cilat kur lidhen ne skemen ku
duhet kryer matja, ndryshojne regjimin e saj, pra dhe madhesine qe duhet matur.
Keshtu p.sh. le te jete I 1 vlefta e rrymes ne qarkun e perbere vatem nga nje rezistence
R1 qe ushqehet nga burimi me tension te vazhduar U. Per ta matur kete rryme ne seri
me R1 futet nje ampermeter. Mirepo lidhja e ampermetrit do te ndryshoje regjimin e
qarkut dhe rryma ne te do te behet:
U U
I2 = ≠ I1 = ,
R1 + R A R1
ku R A eshte rezistenca e brendshme e ampermetrit.Nga ky shembull I thjeshte duket
se, edhe sikur ampermetri te ishte shume i perpikte, ai do te tregonte nje vlefte tjeter
I 2 te rrymes,te ndryshme nga ajo qe duhej matur I 1 .
Gabimet e leximit ne aparatet analoge varen nga gjatesia e shkalles se aparatit mates,
nga largesia ndermjet ndarjeve te saj, nga trashesia e vijave ndarese dhe e shigjetes si
dhe nga pervoja dhe aftesite e lexuesit. Gabimet e leximit ne aparatet mates shifrore
jane te barabarte me zero.
Gabimet nga pandjeshmeria e aparatit dhe impianti mates lindin kur ndryshimi i
madhesise qe matet M x eshte me i vogel nga kufiri i ndjeshmerise se aparatit ose
impiantit mates (vlera me e vogel qe shkakton zhvendosje te dukshme ne shkallen e
aparatit analog ose ndryshimin me nje njesi te shifres se fundit te aparatit shifror).

5
Gabimet nga pandjeshmeria shfaqen edhe kur perdoren metodat krahasuese te
matjeve.
Gabimi nga ndikimi i faktoreve te jashtem sic jane temperatura e mjedisit e cila duke
ndikuar mbi parametrat e elementeve te aparatit mates, ndryshon tregimet e tij, fushat
e jashteme magnetike dhe elektrike, te cilat duke u mbedhur me fushen e aparatit
ndryshojne rezultanten, pra edhe tregimet. Nga faktoret e jashtem, e ndikojne mbi
tregimet mund te permenden edhe lageshtia qe ndryshon rezistencat (sidomos te
medhate) si dhe ngacmimet e natyrave te ndryshme me forcat termoelektromotore qe
mund te lindin etj. Keto lloj gabimesh shpesh here quhen suplementare ose gabime
shtese.
Gabimet nga pozicioni i vendosjes se aparatit, qe eshte me i theksuar ne aparatet
mates analoge. Pjesa e levizshme e ketyre aparateve ekulibrohet per nje pozicion te
caktuar (psh. per vendosje vertikale, horizontale ose me nje kend te caktuar), prandaj
kur vendoset ne nje pozicion te ndryshem nga ai per te cilin eshte ekuilibruar e
graduar, do te zhvendoset edhe pjesa e levizshme e tij nen ndikimin e forcave te
gravitetit e do te lindin keshtu gabime shtese.

2.2 KLASIFIKIMI I GABIMEVE

Eshte e pershtatshme qe gabimet e mesiperme te permbidhen ne tre grupe:

instrumentale, metodike dhe suplementare.
Ne gabimet instrumentale futen edhe gabimet e leximit dhe ato nga pandjeshmeria,
ne metodike futen edhe ato nga konsumi vetiak, ndersa ne suplementaret gabimet nga
ndikimi i faktoreve te jashtem si dhe ata qe percaktohen nga pozicioni i vendosjes.
Gabimet instrumentale dhe te metodes perbejne gabimin kryesor qe perfaqeson
gabimin e aparatit ne kushtet normale te shfrytezimi te tij. Keto gabime kryesore
normohen dhe percaktojne klasen e aparatit mates.
Gabimet suplementare lindin nga mosrespektimi i kushteve normale dhe shfrytezimit
dhe nuk hyjne ne klasen e aparatit. Megjithate edhe keta normohen ne nje fare
menyre, nepermjet gabimit, qe percaktohet nga klasa duke percaktuar kufijt e lejuara
te ndryshimit te tyre(tolerancat).
Nga kjo analize e pergjithshme duket se llojet dhe shkaqet e gabimeve jane te shumta
e te ndryshme, prandaj edhe perdoren disa klasifikime te tyre. Natyrisht jo te gjitha
llojet e gabimeve ndeshen ne cdo matje, por si rregull, ne cdo matje ndikojne
bashkarisht e njekohesisht disa nga faktoret e mesiperm.
Keto burime gabimesh, kur eshte e mundur dhe e nevojshme duhen perjashtuar ose
duhen marr masa qe ndikimi i tyre te jete sa me i vogel.

2.3 GABIMET ABSOLUTE, RELATIVE DHE TE REFERUARA

Gabim i matjes quhet mosperputhja ndermejt rezultatit te matjes (tregimit te aparatit
mates) M x dhe vleftes se vertete te madhesise qe matet M 0 me shkurt- shmangia nga
e verteta.
Mirepo vlefta e vertete e madhesise qe matet nuk njihet, prandaj ne vend te saj, kur
gjenden gabimet sistematike, merret vlefta e vertete e kushtezuar (konvencionale) ose
e mesmja aritmetike e rezultateve te nje serie matjesh kur gjenden gabimet e rastit.

6
Per te karakterizuar perpikmerine e matjeve dhe te aparateve mates sherbejne gabimet
relative dhe te referuara.
Gabim absolut quhet diferenca algjebrike
Ga = M x − M 0 (1-1)
Ku M 0 perfaqeson te verteten e kushtezuar ose te mesmen aritmetike.
Per ti dalluar keto gabime ndahen ne absolute te besueshme dhe te
dukshme(aparente). Gabim absolut i besueshem Ga quhet diferenca algjebrike
ndermjet rezultatit te matjes(tregimit te aparatit mates) M x dhe vleftes se vertete te
kushtezuar M 0 kur kjo e fundit perfaqeson vleften e madhesise se panjohur te matur
me gabim te paperfillshem. Praktikisht e vertet e kushtezuar konsiderohet vlefta e
madhesise se panjohur e percaktuar me gabim te pakten tre deri ne pese here me te
vogel nga ai i matjes. Qe ketej rrjedh se edhe gabimi absolut percaktohet ne menyre te
parafert.
Gabimi absolut i dukshem Gai quhet diferenca algjebrike ndermjet nje rezultati te nje
seri matjesh M xi dhe te se mesmes aritmetike te rezultateve te po asaj serie M a
d.m.th
Gai = M xi − M a (1-2)
Shpeshhere ky quhet edhe gabim parcial (i pjesshem) i nje matjeje i serise se matjeve
te perseritura.
Gabimi absolut me shenje te kundert
δ = −Ga = M 0 − M x
quhet korigjim dhe perfaqeson madhesine qe i duhet shtuar algjebrikisht tregimit per
te gjetur vleften e vertet me te afruar M 0 = M x + δ .
Gabim relativ Grl quhet raporti i gabimit absolut kundrejt vleftes krahasuese, qe
perdoret per llogaritjen e gabimit absolut.
Si vlefte krahasuese mund te merret e verteta e kushtezuar kur percaktohen gabimet
sistematike relative, ose e mesmja aritmetike e nje serie matjesh kur gjenden gabimet
e rastit. Pra:
Ga M − M0 Mx
Grl = = x = −1 (1-3)
M0 M0 M0
G M − M 0 M xi
ose Grl = ai = x i = −1 (1- 3′ )
Ma Ma Ma
Shpeshhere gabimet relative shprehen ne % ose ne pjese per milion (ppm) dhe prandaj
dy shprehjet e fundit shkruhen ne formen:

100[%] dhe Grl = ai 100[%]

Ga G
Grl = (1 − 3′′)
M0 Ma

Grl = a 10 6 [ ppm] dhe Grl = ai 10 6 [ ppm]

G G
ose
M0 Ma
Gabimi i referuar Grf quhet raporti i gabimit absolut kundrejt nje vlefte te kushtezuar
Mn :

7
 Ga G
Grf = 100 ose Grf = ai 100 (1-4)
Mn Mn
Si vlefte e kushtezuar merret zakonisht tregimi maksimal ose nominal i shkalles se
aparatit M n shuma e vleftave absolute te tregimeve maksimale kur shkalla eshte e dy
aneshme, diferenca ndermjet tregimeve maksimale e minimal kur shkalla eshte pa
zero, ose gjatesia e shkalles etj. Edhe Grf shprehet me dendur ne (%) ose ne te
milionta(ppm).

2.4 GABIMET SUPLEMENTARE

Standartet, normat ose kushtet teknike, ne baze te te cilave ndertohen aparatet matese,
percaktojne edhe kushtet normale te perdorimit te tyre. Per keto kushte normale
garantohen edhe gabimet kufitare te lejuara.
Sic u permend edhe me sisper gabimet qe behen gjate perdorimit te aparateve ne
kushtet normale quhen kryesore per ti dalluar nga gabimet suplementare (shtese), qe
lindin kur nuk respektohen kushtet normale te shfrytezimit. Gradimi dhe kontrolli i
aparateve matese kryhen detyrimisht ne kushtet normale.
Ne kushtet normale hyjne ata faktore te jashtem, te cilet ndikojne ne tregimet e
aparateve mates. Te tilla jane temperatura e mjedisit, fushat e jashtme magnetike dhe
elektrike, lageshtia, pozicionin e vendosjes. Keto kushte normohen. Keshtu psh.
temperatura konsiderohet normale kur eshte brenda diapazonit 20 ± a 0 C (a ndryshon
sipas llojeve te aparateve, per me dendur a = 5 0 C ), lageshtia relative kur eshte ne
diapazonin 65 ± 15% , trysnia ne diapazonin 10 5 ± 4,10 3 P (paskal ose N/m 2 ) ose
750 ± 30mmHg.
Gabimet suplementare shkaktohen nga fakti qe aparatet matese jane te ndjeshme jo
vetem kundrejt madhesive qe duhen matur, por edhe kundrejt ngacmimeve te tjera te
brendshme e te jashtme.
Keto ngacmime qe kane natyre te ndryshme nga madhesia e panjohur qe duhet matur
M x dhe qe ndikojne ne tregimet e aparatit mates, quhen madhesi ndikuese,
nderhyrese (interferenca) ose zhurma.
Nje pjese e gabimeve qe shkaktohen nga ndikimet e jashtme mund te llogariten ose
te percaktohen eksperimentalisht, pra edhe te merren parasysh ne forme korigjimi,
prandaj quhen gabime suplementare sistematike. Kur nderhyrjet ose zhurmat kane
shperndarje te rastit, atehere edhe gabimet perkatese quhen te rastit.
Per menjanimin e gabimeve suplementare, qe shkaktohen nga nderhyrjet e jashteme
ose fundi per zvoglimin e tyre (kur menjanimi nuk eshte i mundur) merren masa
teknike te ndryshme sic jene skermimi (ekranimi), filtrimi, kompensimi etj. Lokalet e
laboratoreve metrologjike ndertohen me zhurma te vogla, ne te cilat matjet kryhen me
ndikime te jashteme shume te zvogluara , shpeshhere te paperfillshme.
Aftesia e aparateve matese per te menjanuar ose zvogluar ndikimin e ngacmimeve
karakterizohet nga raporti sinjal-zhurme qe zakonisht shprehet ne decibel ne formen:

A = 20 log
Vs
[db]
Vzh

8
Ku Vs dhe V zh jane vleftat efektive ose amplitudat e sinjalit te dobishem dhe te
zhurmes perkatesisht.

2.5 PERPIKMERIA E MATJES DHE E APARATIT MATES

Gabimet e matjeve dhe te aparateve mates, si rregull jane te ndryshme. Mund te

ndodhe qe perpikmeria e aparatit mates te jete e larte, ndersa ajo e matjes e ulet. Per
kete aresye duhen dalluar perpikmeria e matjes nga ajo e aparatit mates.
Perpikmeria e matjes percaktohet si nga gabimi absolut ashtu dhe nga relativi. Dhe
vertet kur dime psh. se gjatesia e nje objekti eshte 1000mm me gabim absolut te
mundshem ± 1mm gjejme se gabimi relativ i matjes eshte :
Ga ±1
Grl = 100 = 100 = ±0,1%
Mx 1000
dhe vlefta e vertete :
M 0 = M x − G a = 1000 ± 1mm
ose 999 mm 〈 M 0 〈1001mm
Po keshtu, kur dime se gjatesia e objektit eshte 1000mm me gabim relativ
± 0,1% ,gjejme gabimin absolut te matjes:

Mx 1000
G a ≈ G rl =± = ±1mm
100 100
e si me lart edhe kufijte e mundshem te ndryshimit nga e verteta M 0 .
Ne te dy shembujt e mesiperm duke ditur M x dhe Ga ose Grl u gjenden vlerat e
verteta te kushtezuara. Pra kur dihet rezultati i matjes dhe njeri nga gabimet Ga ose
Grl matja dhe perpikmeria e saj jane plotesisht te percaktuara. Mirepo nuk mund te
thuhet kjo kur dihen vetem gabimet (kur nuk njihet edhe rezultati i matjes ).
Megjithate gabimi relativ, edhe ne rast se nuk dihet asgje tjeter, jep nje perfytyrim me
te plote nga absoluti mbi perpikmerine e matjes. Ai megjithese nuk na jep mundesite
gjejme rezultatin, na lejon te bejme krahasimin e matjeve te ndryshme nga pikpamja e
perpikmerise, qofshin ato te te njenjtes natyre ose te natyrave te ndryshme.
Megjithate vlefta e se vertetes se kushtezuar M 0 , qofte edhe ne menyre te perafert,
nuk mund te perftohet kur dihen vetem gabimet Ga ose Grl. Per te gjetur ate
(M 0 ) duhet te njihet edhe tregimi i aparatit mates.
Kur njihen M x dhe Ga gjendet

M 0 = M x − Ga (1 − 4)
Po keshtu, kur njihen M x dhe Grl ,sic rezulton nga percaktimi i Grl (1 − 3) gjendet:
Mx
M0 = (1- 4′ )
1 + Grl
ose kur Grl shprehet ne %

9
 Mx
M0 = (1- 4′′ )
G
1 + rl
100
Nga sa u tha me lart rezulton se cilesia ose miresia e matjes karakterizohet nga
perpikmeria (saktesia, precizioni), qe percaktohet nga gabimi sistematik relativ ose
absolut.
Rendesi te vecante ka edhe shperndarja (dispersioni, perhapja) e rezultateve te
matjeve te perseritura te nje vlere te madhesise te panjohur, rezultate keto, te cilat, kur
ekzistojne gabime te rastit, jane te ndryshme. Shperndarja e gabimeve te rastit
vleresohet nga perseritshmeria qe jepet nga gabimi mesatar kuadratik.
Perpikmeria dhe perseritshmeria e matjes, megjithese jane karakteristika te saj, kane
kuptime te ndryshme.
Perpikmeria tregon sa afer te vertetes se kushtezuar M 0 eshte gabimi i matjes M x ,
dmth perpikeria percakton afersine (fqinjesine) e M x me M 0 (fig.1-5a).
Perseritshmeria tregon aftesine (fqinjesine) e vleftave te matura M x1 , M x 2 ....M xn , me
njera tjetren (fig.1-5b). Matja eshte natyrisht me e mire kur eshte e perpikte dhe e
perseritshme (fig.1-5a). Megjithate ne rastet e krahasimit te madhesive me njera-
tjetren nganjehere mjafton te jete perseritshmeria e larte edhe kur perpikeria eshte e
ulet.

Shenojme se edhe ne literaturen teknike termat perseritshmeri dhe perpikeri nga

njehere ngaterrohen dhe nuk i korespondojne etimologjise se tyre. Keshtu psh.ne
literaturen angloamerikane termat”accuracy” dhe “precision” perdoren: e para per
perpikmerine dhe e dyta per perseritshmerine.

Perpikmeria e aparatit mates, si rregull nuk percaktohet as nga gabimi absolut e as nga
relativi. Keshtu psh. ne qofte se gabimi absolut i nje ampermetri eshte 1A: kjo nuk
tregon pothuajse asgje mbi perpikmerine e vet aparatit. Ai do te ishte mjaft i keq sikur
ti kishte kufijte e matjeve 2A dhe shume me i mire po ti kishte kufijte e matjeve
1000A. Po keshtu, as gabimi relativ nuk mund te karakterizoje veti te aparatit mates,
mbasi sic rezulton nga perkufizimi i tij, gabimi relativ, per aparatet e zakonshme
ndryshon nga nje madhesi minimala, qe arrihet kur matja behet ne fund te shkalles
G
( M x = M n ), dhe qe eshte Grl min = a 100 = Grf
Mn
deri ne madhesi shume te medha, kur tregimi aparatit i afrohet zeros (kur maten
madhesi te vogla me aparat qe e kate larte kufirin e matjeve M n )
Gabimet absolute dhe relative nuk karakterizojne vetite e aparateve matese, sepse ato
nuk marrin parasysh kufijte e matjeve.

10
Nga sa u tha me siper mbi ndryshimet e gabimeve relative ne varesi nga tregimi i
aparatit dhe nga (1-3”) rezulton edhe ky rregull me rendesi te madhe praktike. Eshte
mire qe matjet te kryhen ne gjysmen e dyte te shkalles se aparatit, matjet ne fillim te
shkalles nuk lejohen, ndersa ne te treten e pare nuk rekomandohen.
Perpikmeria e aparatit mates percaktohet me menyra te ndryshme, por per aparatet
mates elektrike analoge, karakterizohet me mire nga gabimi i referuar, prandaj edhe
nomohet ky i fundit, qe merr parasysh si gabimin e matjes( Ga dhe Grl ),ashtu dhe
kufijte e matjeve te aparatit M n
M0
Grl
G
G rf = a 100 ose Grf = 100 100 = G M 0 ≈ G M x (1-7)
rl rl
Mn Mn Mn Mn
Nga ana tjeter, sic u tregua edhe me perpara, mbi gabimet e aparatit mates ndikojne
edhe faktoret e jashtem, kushtet ne te cilat ai perdoret. Prandaj per te percaktuar
perpikmerine e nje aparati te dhene, qe karakterizohet nga gabimi i referuar,
normohen dhe kushtet e perdorimit te tij.
Ne percaktimin e perpikmerise se nje aparati te dhene, duhet patur parasysh edhe fakti
qe gabimet e verteta absolute, pra dhe te referuarat, nuk mund te jene te njenjta per te
gjitha tregimet e tij. Prandaj si percaktues merret me i madhi nga gabimet e referuara
te percaktuara nga te gjitha vlerat numerike te shkalles.
Duke marr parasysh te gjitha keto standartet percaktojme Klasen e perpikmerise se
aparatit mates analog nga gabimi i referuar me i madh ne kushtet normale te
shfrytezimit te tij.
Ky gabim percakton Klasen e perpikmerise se aparatit mates, i cili si nje nga treguesit
me te rendesishem, shenohet ne fushen e aparatit. Gabimet e aparateve ne kushtet
normalete shfrytezimit quhen kryesore, prandaj: klasa e perpikmerise e aparatit mates
percaktohet nga gabimi maksimal kryesor i referuar per te gjitha vlerat numerike te
shkalles dhe gjendet nga shprehja:

Gam M M (1-8)
K = Grfm = 100 = Grlm 0 ≈ Grlm x
Mn Mn Mn
Sipas ketej perkufizimi dhe rekomandimeve te Komisionit Elektroteknik
Nderkobetar (IEC) aparatet elektrike te matjeve te ndertohen te klasave
0,2;0,05;0,1;0,2;0,5;1,0;1,5;2,5 dhe 4,5. Numri qe percakton klasen shenohet ne
shkallen e aparatit.

2.6 GABIMET KOMPLEKSE. ADITIVE DHE MULTIPLIKATIVE.

Disa aparate mates, sic jane intergruesit (njehsoret e energjise), nuk kane tregim
maksimal, tregimi i tyre rritet vazhdimisht. Po keshtu disa aparate te tjera, vecanarisht
ata qe kane ne perberje te tyre dekada rezistencash (urat,kompesatoret) si dhe aparatet
elektronike, e kane zeron te pacaktuar ose te paqendrueshme. Pa percaktueshmeria e
zeros shkaktohet nga prezenca dhe ndryshimi rezistencave te kontakteve, ndersa
paqendrushmeria e saj nga zhurmat e brendshme, qe jane karakteristike per aparatet

11
elektronike. Ne aparatet mates elektromekenike analoge zakonisht vendosja e
treguesit ne zero behet para fillimit te matjeve dhe keshtu perjashtohet gabimi i
zhvendosjes nga zerua mbi gabimin rezultant.
Gabimi i referuar pra nuk mund te karakterizoje perpikmerine e matjeve as te
aparateve qe nuk kane tregim maksimal te caktuar dhe as te atyre qe mund t’u
ndryshoje tregimi zero. Per keto lloje aparatesh perpikmeria percaktohet nga dy
komponente dhe prandaj gabimet quhen komplekse.
Njera prej tyre, qe quhet e zeros ose aditive (qe mblidhet) nuk varet nga ndjeshmeria e
aparatit dhe eshte konstante per te gjithe diapazonin e matjeve. Ky gabim ndikon mbi
madhesine me te vogel qe mund te mate aparati dhe reflektohet aq me shume mbi
gabimin rezultant sa me e vogel te jete madhesia qe matet, pra eshte nje nga treguesit
e cilesise se aparatit mates. Komponentja tjeter e gabimit kompleks, qe quhet
multiplikative (shumezuese) ose e ndjeshmerise ndryshon proporcionalisht me vleften
e madhesise qe matet, prandaj ndikon aq me shume ne gabimin rezultant sa me e
madhe te jete vlefta e madhesise qe matet.
Gabimi absolut kompleks percaktohet nga shprehja:

Gak = ± (G0 + NM x ) (1-9)

dhe relarivi kompleks nga

⎛G ⎞
Grlk ≈ ±⎜⎜ 0 100 + N % ⎟⎟ (1-10’)
⎝Mx ⎠
Ne shprehjet e fundit N perfaqeson gabimin relativ nga pandjeshmeria. Nga shprehjet
e fundit ne fig 1-6 dhe 1-7 jene ndertuar varesite Gak = f (M x ) .
Klasa e aparateve matese, perpikeria e te cileve varet nga gabimet komplekse,
percaktohet zakonisht nga gabimet absolute komplekse e me rralle nga gabimet
relative komplekse.

Nga gabimet absolute komlekse percaktohen klasat e kompesatoreve, te urave, te

kutive te rezistencave dhe te aparateve mates shifrore, ndersa nga gabimet relative
komplekse klasa e perpikmerise se aparateve integrues. Keshtu klasa e perpikmerise e
njehsoreve te energjise elektrike normohet nga gabimi relativ maksimal ne

12
diapazonin e matjeve ,pra nga gabimi relativ kompleks maksimal kryesor duke filluar
nga nje kufi i poshtem M p i caktuar deri ne kufirin e siperm M s (1-7). Matje me
gabime jo me te medha nga te lejuarat mund te kryhen vetem ne diapazonin M p ÷ M s

3 NJOHURI TE PERGJITHSHME MBI GABIMET SISTEMATIKE

Sistematike quhen ato gabime, te cilat kur matja e te njejtes vlere te madhesise se
panjohur perseritet shume here ne kushte praktikisht te njejta me te njejten metode
dhe aparature, nga i njejti persone e me te njejtin kujdes – mbeten kostante ne
vlere absolute dhe ne shenje ose ndryshojne sipas ndonje ligji te njohur kur
ndryshojne kushtet.

Gabimet sistematike ne cdo rast te vecante kane gjithmone te njejten shenje, do me

thene veprojne gjithmone ne nje drejtim mbi rezultatin e matjes, ose e ritin ose e
zvogelojne ate. Gabimet sistematike si regull mund te llogariten teorikisht ose te
percaktohen eksperimentalisht ne vlere absolute dhe ne shenje, pro mund te meren
parasysh ne forme korigjimesh δ . Konstatimi i pranise se gabimeve sistematike dhe
menjanimi i tyre shpeshhere ndeshen me veshtiresi serioze, sepse duhen kryer me
durim analiza te kujdeshme te metodave me te cilat kryhet matja si dhe te
kontrollohen perpikmerite e vete aparateve me te cilat kryhet matja.

3.1 VERIFIKIMI I PRANISE SE GABIMEVE SISTEMATIKE

Per te verifikuar pranine e gabimeve sistematike mund te perdoren metoda te
ndryshme, me te rendesishmet e te cilave renditen me poshte.
o Sic rrjedh nga vete percaktimi i gabimit sistematik rruga me e sigurte per te
verifikuar pranine e tyre eshte perseritja e matjes ne kushte te njenjta. Ne qofte se
rezultatet e matjeve te perseritja jane te njenjta, kjo do te thote se nuk ka gabime te
rastit, pra do te kete vetem gabime sistemetike. Ne qofte se rezultatet e matjeve te
persertura jane te ndryshme do te thote se ka medoemos gabime te rastit e pervec tyre
mund te kete edhe sistematike.
Per te verifikuar pranine e ketyre te fundit duhen gjetur me pare gabimet parciale per
cdo matje, si diferenca e cdo tregimi(cdo matje te vecante) nga e mesmja aritmetike e
te gjitha matjeve, pastaj duhet llogaritur shuma e gabimeve parciale. Kur kjo shume
eshte e barabarte me zero, do te thote se ka gabime te rastit (veti e gabimeve te rastit),

13
ndersa kur shuma e gabimeve parciale ndryshon ne vlefte te dukshme nga zerua, do te
thote se pervec gabimeve te rastit ka edhe gabime sistematike. Kjo eshte nje nga
rruget me te sigurta per te konstatuar pranine e gabimeve sistematike kur keto te
fundit nuk ndryshojne gjate procesit te matjeve.
o Kur vlefta e gabimeve te rastit ndryshojne gjate procesit te matjeve, per te
konstatuar pranine e tyre matjet perseriten shume here, pastaj rezultatet ndahen ne
disa grupe dhe nga te dhenat e cdo grupi gjenden vleftat mesatare perkatese.
Ndryshimet e konsiderueshme ndermjet mesatareve te grupeve deshmojne per pranine
e gabimeve sistematike, qe ndryshojne gjate kohes se matjeve.

3.2 PREJARDHJA E GABIMEVE SISTEMATIKE

Metodate mesiperme sherbejne per te konstatuar pranine e gabimeve sistematike. Kur

me ndonjeren prej tyre vertetohet prania e gabimeve, atehere duhet te percaktohet
prejardhja e tyre, mbasi kjo ndihmon per te gjetur rruget e menjanimit ose fundi, kur
menjanimi nuk eshte i mudur, per zvogelimin e gabimeve. Sipas prejardhjes se tyre
gabimet sistematike mund te ndahen ne disa grupe:
1.Gabimet me prejardhje te njohur, vleftat numerike te te cilave mund te llogariten
teorikisht, i tille eshte psh. ndryshimi i rezistences nga temperatura.
2.Gabimet me prejardhje te njohur, vleftat numerike te te cilave nuk mund te
llogariten teorikisht. Ne kete grup hyjne gabimet instrumentale. Vlefta si dhe shenja e
ketyre gabimeve percaktohen eksperimentalisht.
3.Gabimet qe shkaktohen nga ndryshimi i vetive te objektit qe matet si psh jo
homogjeniteti i objektit te matjes.
4.Gabimet, mbi pranine e te cileve mund te mos dyshohet, por qe mund te jene edhe
shume te medha. Te tilla gabime ndeshen kur perdoren metoda komplekse matjesh te
papervetsuara mire.

3.3 MASAT E MENJANIMIT TE GABIMEVE SISTEMATIKE

Pasi konstatohet prania e gabimeve sistematike dhe pastaj prejardhja e tyre, shpesh
here nuk eshte e veshtire te merren edhe masat e nevojshme per t’i menjanuar. Kur
menjanimi i gabimeve nuk eshte i mundur, atehere ato percaktohen ne vlefte dhe
shenje me ndonje nga menyrat (teorikisht ose ekperimentalisht) e permendura ne
fillim te ketij paragrafi. Keshtu veprohet per matjet laboratorike dhe kur kerkohet
perpikmeri e larte. Ne rastin e matjeve teknike mjafton te percaktohen vetem kufijte e
ndryshimit te gabimeve. Masa e pare qe merret per menjanimin ose zvoglimin e
gabimeve eshte perdorimi i aparateve dhe metodave, qe nuk ndikohen nga madhesite
qe mund te shkaktojne gabime. Po per kete qellim merren paraprakisht masat per
menjanimin e zvoglimin e ndikimeve te jashteme mbi tregimet e aparatit. Te tilla
mund te jene temperatura, fushat elektrike e magnetike etj. Kur menjanimi i ketyre
ndikimeve nuk eshte e mundur atehere merren ato masa, qe e bejne aparatin mates te
pandjeshem kundrejt tyre. Te tilla masa mund te jene ekranizimi(skermimi) i aparatit
mates.
Mund te perdoret metoda e kompensimit te gabimeve sipas shenjes. Kjo metode mund
te perdoret atehere kur paraprakisht dihet drejtimi i veprimit te veprimit te gabimeve.

14
Si shembull mund te permendet menjanimi i ndikimit te fushave te jashteme dhe i
forcave termoelektromotore duke i perseritur matjet dy here ne kushte kur gabimet e
shkaktuara prej tyre kane vlefte te njenjte dhe drejtim te kundert. Menjanimi i
ndikimit ne kete rast behet duke gjetur te mesmen aritmetike te te dy tregimeve te
aparatit.
Me ne fund per te qene korrekte, duhet permendur se gabimet nuk mund te
menjanohen plotesisht. Gjithmone pavaresisht nga masat qe merren nje pjese e tyre
mbeten. Keto te fundit pastaj percaktohen ose eksperimentalisht nepermjet krahasimit
eksperimental (metodat e kontrollit), ose llogariten paraprakisht kur njihen parametrat
e nevojshme dhe varesia e gabimeve prej tyre. Sic u permend me lart,kur kryhen
matje laboratorike dhe te perpikmerise se larte gabimet percaktohen ne vlefte dhe
shenje e merren parasysh ne forme korigjimi, ndersa kur behen matje teknike
percaktohen vetem kufijte e ndryshimit te mundshem te tyre.

3.4 LLOGARITJA E GABIMEVE SISTEMATIKE KUR KRYHET NJE

MATJE ME METODA DIREKTE

Matjet e zakonshme, pavaresisht nga metoda dhe aparatura qe perdoret, kryhen nje
here. Kjo justifikohet me masat qe merren paraprakisht per perjashtimin ose fundi
zvoglimin e gabimeve te rastit deri sa ato te behen te paperfillshme ne krahasim me
gabimet sistematike. Pergjithesisht duhen pasur parasysh rregulli i me poshtem:
kur percaktues eshte gabimi sistematik, dmth kur ky eshte mjaft me i madhe (te
pakten 3-5 here) nga gabimi i rastit atehere mjafton te kryhet vetem nje matje, ndersa
kur percaktues eshte gabimi i rastit matja duhet perseritur disa here.
Numri i matjeve te perseritura eshte mire te zgjidhet i atille, qe gabimi i te mesmes
aritmetike te jete mjaft me i vogel (te pakten 3-5 here) nga gabimi sistematik. Kur
plotesohet ky kushti i fundit gabimi perfundimtar (rezultant) i matjes do te
percaktohet perseri vetem nga gabimi sistematik.
Menyra e percaktimit te gabimeve sistematike varet nga metoda e matjes.Ato
llogariten me thjesht kur perdoret metoda e matjeve direkte.
Kur kryhen matje direkte laboratorike e te perpikmerise se larte gabimet sistematike
percaktohen me ndonje menyre ne vlefte dhe shenje dhe rezultati perfundimtar
shkruhet i korigjuar. Problemi pra, per rastin e matjeve direkte laboratorike, eshte i
thjeshte ne parim, por i veshtire per tu realizuar, sepse percaktimi i vleftes se gabimit
bashke me shenjen e tij, shpesh here paraqit veshtiresi serioze.
Ne rastin e matjeve direkte teknike nuk percaktohen vlefta dhe shenja e gabimeve, por
vetem ndryshimet kufitare te tyre, dmth madhesia me e madhe e normuar me te dy
shenjat qe quhet edhe gabim i lejuar dhe shenohet Gam . Rezultati ne kete rast shkruhet
ne formen: M x ± Gam qe do te thote se madhesia e panjohur, qe matet, ndodhet ne
kufijt qe nga M x − G am deri ne M x + Gam .
Madhesia e gabimit kufitar ± Gam mund te percaktohet pa veshtiresi ne cdo rast kur
njihet aparati dhe metoda me te cilen kryhet matja. Dhe vertet ne rastet kur matja
kryhet me metoda direkte, nga perkufizimi i klases se aparatit:

15
 Gam
K = Grfm = 100 rezulton se:
Mn

Mn
Gam = K
100 ( 3-1)
Pra llogaritja e gabimit absolut kufitar te lejuar Gam per rastin e matjeve teknike me
metoda direkte kryhet fare lehte per cdo aparat te dhene, mbasi klasa e tij K dhe kufiri
i matjeve M n shenohen gjithmone ne fushen e vete aparatit. Shprehja e fundit tregon
se gabimi kufitar i lejuar eshte nje madhesi konstante per cdo aparat te dhene. Ky
gabim nuk varet nga tregimi i aparatit. Rezultati i matjes, kur dihet Gam ,mund te
paraqitet ne formen:
Mn
M x ± Gam = M x ± K
100
qe tregon kufijte brenda te cileve ndodhet vlera e vertete e madhesise qe matet.
Nga shprehja qe perkufizon gabimin relativ me te madh
Gam G
Grlm = 100 ≈ am 100 (3-2)
M0 Mx
Duke patur parasysh (3-1) gjendet edhe:
Mn
K1
Grlm = 100 100 = K M n ≈ K M n [%] (3-3)
M0 M0 Mx
Shprehja e fundit tregon se gabimi relativ kufitar i lejuar Grlm , ndryshe nga absoluti
Gam varet edhe nga vlefta e madhesise qe matet dhe sa me e madhe te jete kjo, aq me
i vogel eshte Grlm. Kur tregimi M x eshte sa nominali M n ,gabimi relativ kufitar merr
vleften minimale:
G
Grl min = am 100 = Grfm = K
Mn
ndersa kur tregimi i aparatit tenton ne zero , dmth kur maten vlefta shume me te
vogla nga M n , gabimi relativ kufitar tenton ne vlefta pambarimisht te medha.

3.5 LLOGARITJA E GABIMEVE SISTEMATIKE KUR KRYHET NJE

MATJE ME METODA INDIREKTE.

Kur matja kryhet me metoda qe kerkojne perdorimin e dy ose me shume aparateve

(masave), sic eshte rasti i metodave indirekte, madhesia e panjohur Y percaktohet nga
tregimet X 1 , X 2 ..... X n te aparateve dhe me ndihmen e ekuacionit te matjes qe jep
varesine (lidhjen) funksionale ndermjet madhesise se panjohur qe duhet matur Y me
te njohurat e matura X 1 , X 2 ,..... X n

16
Te percaktohet gabimi absolut i funksionit kur njihen gabimet e argumentave
Gax1 , Gax 2 ....Gaxn dhe lidhja funksionale midis tyre. Ne forme te pergjithshme
ekuacioni i matjes mund te shkruhet: Y = f ( X 1 , X 2 ,..... X n ) (3-4)
Meqenese vleftat e madhesive X 1 , X 2 ,...... X n maten (njihen) me gabimet perkatese
Gax1 , Gax 2 ,......Gaxn , eshte e natyrshme qe edhe vlefta e Y do te percaktohet me nje
gabim Gay .

Per te gjetur vleften e vertete te kushtezuar Y0 te madhesise se panjohur, kur dihen

gabimet e vecanta Gax1 , Gax 2 ,.....G axn , duhet qe ne ekuacionin e matjes te
zevendesohen vleftat e matura X 1 , X 2 ,.... X n me vleftat e tyre te korigjuara.
X 1 − Gax1 , X 2 − Gax 2 ,...... X n − Gaxn do te kemi pra:

Y0 = f (X 1 − Gax1, X 2 − Gax 2 ,........ X n − Gaxn ) (3-5)

Gabimi absolut i vleftes se madhesise Y gjendet nga diferenca Y − Y0 , dmth:

Gay = Y − Y0 = f ( X 1 , X 2 ,.... X n ) − f ( X 1 − Gax1 , X 2 − Gax 2 .... X n − Gaxn ) (3-6)

Per ta zgjidhur kete problem shprehja(3-5) zberthehet ne rradhe sipas Tejlorit:

Y0 = f (X 1 − Gax1, X 2 − Gax 2 ,........ X n − Gaxn ) =

i
1 ⎡ ∂f ⎤
(− Gax1 ) + ∂f (− Gax 2 ) + ....... + ∂f (− Gaxn )⎥ + Rm (3-7)
n
f ( X 1 , X 2 ,..... X n ) + ∑ ⎢
i =1 i!⎣ ∂x1 ∂x2 ∂xn ⎦
Mirepo vete gabimet e vecanta Gax1 , Gax 2 ,....Gaxn jane madhesi te vogla, prandaj
gjasimet me fuqi te dyte e me te larte si dhe produktet e tyre mund te konsiderohen te
paperfillshme. Duke patur keto parasysh, shprehja(3-7) shkruhet:
⎡ ∂f ⎤
Y 0 = f ( X 1 , X 2 ,..... X n ) − ⎢ (Gax1 ) + ∂f (Gax 2 ) + ....... + ∂f (Gaxn )⎥ (3-8)
⎣ ∂x1 ∂x 2 ∂x n ⎦
Gabimi absolut Gay gjendet duke zevendesuar ne (3-6) madhesite e Y sipas (3-4) dhe
te Y0 sipas (3-8).
n
∂f
Do te kemi: Gay = ∑ Gaxi (3-9)
i =1 ∂X i
ku Gaxi jane gabimet sistematike absolute te matjeve direkte te X i .
Kjo eshte edhe formula per llogaritjene e gabimeve sistematike per rastin e matjeve
indirekte.
Nga shprehja matematike e ketij ligji duket se gabimi absolut funksionit me disa
variable te panvarur percaktohet nga shuma e gjithe derivateve parciale te funksionit
shumezuar me gabimet e matjeve te vecanta perkatese.

17
Ne rastin e matjeve laboratorike ne formulen 3-9 vlerat e gabimeve parciale
zevendesohen duke patur parasysh edhe shenjen e tyre. Ne kete menyre gjendet nje
vlere e vetme e percaktuar ne madhesi dhe ne shenje, e gabimit sistematik rezultant.
Ne rastine matjeve teknike percaktohen vetem vlerat kufitare te gabimeve te vecanta,
shenjate tyre nuk dihen. Qe ketej rjedh se gabimi absolut i funksionit percaktohet si
shuma e vlerave absolute te derivateve parciale shumezuar me gabimet e vecanta
perkatese. Formula 3-9 rishkruhet ne formen:
n
∂f
Gay = ∑ Gaxi (3-10)
i =1 ∂X i

4 NJOHURI TE PERGJITHSHME MBI GABIMET E RASTIT

Te rastit quhen ato gabime te cilat kur matja e te njenjtes vlefte te madhesise se
panjohur perseritet shume here, ne kushte praktikishte te njenjta, nga i njejti
person, me te njenjtin kujdes e te njenjten aparature - ndryshojne ne menyre te
parashikueshme ne vlefte absolute dhe ne shenje.

Gabimet e rastit lindin nga veprimi i perbashket, shpesh here dhe i njekohshem, i
shkaqeve te shumta e te ndryshme, ermjet te cilave nuk ka lidhje ose varesi te
ndersjellte funksionale. Ndikimi i ketyre shkaqeve te rastit mbi mjetet dhe objektin e
matjes ndryshon nga nje matje ne tjetren. Per pasoje dhe kur eksperimentet e matjes
perseriten me te njenjten aparature dhe metode, me te njenjtin kujdes e ne dukje ne te
njenjtat kushte rezultatet jane te ndryshme.
Gabimet e rastit nuk mund te perjashtohen nga rezultati i matjes as eksperimentalisht
e as te llogariten teorikisht ne madhesi e shenje e te merren parasysh ne forme
korigjimesh, sic behet per gabimet sistematike, mbasi kur perseriten matjet, gabimet e
rastit marrin vlefta te tjera, te ndryshme nga te meparshmet.
Megjithate ndikimi i gabimeve te rastit ne rezultatin e matjeve mund te vleresohet
duke kryer nje seri matjesh me te njenjten metode e aparature e me te njejtin kujdes
dhe duke i perpunuar rezultatet e ketyre matjeve me metodat e statistikes dhe te
teorise se propabiliteteve. Me keto metoda percaktohen, jo vlefta e perpikte dhe
shenja e gabimite te restit, por kufijte e ndyshimit te tij me nje propabilitet te caktuar.
Keto quhen kufijte e besuar te ndryshimit te rezultatit te matjes, ose shkurt gabime te
besuara dhe karakterizojne perseritshmerine e matjes.Pra perpunimi statistikor i
rezultateve te matjeve ka dy qellime kryesore:
1.Te vleresoje gabimet e matjeve duke percaktuar kufijte e ndryshimit te tyre me nje
propabilitet te caktuar dhe
2.te vleresoje rendin e gabimit te metodes se matjeve.

4.1 E MESMJA ARITMETIKE

Perdorimi i teorise se propabiliteteve dhe metodave statistikore per vleresimin e

gabimeve te rastit bazohet ne perdorimin e te mesmes aritmetike, e cila konsiderohet

18
si vlefta me e sigurt, qe mund te perftohet per nje madhesi te panjohur kur kryhet nje
seri matjesh ne prezence te ndikimeve, qe shkaktojne gabime te rastit.
E mesmja aritmetike M a percaktohet nga shprehja :
n

M x1 + M x 2 + ....... + M xn ∑M xi
Ma = = i =1
(4-1)
n n
ku M x1 , M x 2 ,.....M xn jane rezultatet e matjeve te vecanta (te pjesshme,parciale) dhe n-
numri i matjeve te perseritura.
Ndryshimi (devijimi, shmangja) ndermjet rezultatit te cdo matjeve te vecanta M xi dhe
te mesmes aritmetike M a perfaqeson shmangjen e rastit ose gabimin e rastit te matjes
se vecante dhe mund te jete pozitiv ose negativ:
Gai = ΔM xi = M xi − M a (4-2)
Mesatarja aritmetike i afrohet aq me shume vleftes se vertet te madhesise qe matet, sa
me i madh te jete numri i matjeve n dhe kjo shpjegohet me faktin qe per n = ∞ shuma
e gabimeve te vecanta do te jete e barabarte me zero, sepse do te kompensojne njera-
tjetren, meqenese jane te vogla e mund te jene pozitive e negative. Dhe vertet, sipas
parcaktimit te gabimit absolut duke kujtuar qe gabimet sistematike jane perjashtuar:
Ga = M x − M 0
kur kryhen shume matje do te kemi:
M x1 = M 0 + Ga1
M x 2 = M 0 + Ga 2
.
.
M xn = M 0 + Gan
Duke mbledhur te dy anet e ketyre ekuacioneve gjendet:
M x1 + M x 2 + ........ + M xn = nM 0 + Ga1 + Ga 2 + ....... + Gan ose
n n

∑M
i =1
xi = nM 0 + ∑ Gai nga nxirret
i =1

M x1 + M x 2 + ....... + M xn Ga1 + Ga 2 + ...... + Gan n

M n
G
M0 = − = ∑ xi − ∑ ai
n n i =1 n i =1 n
Duke krahasuar kete shprehje me ate qe rezulton nga percaktimi i gabimit
absolut Ga = M x − M 0 dmth me

M 0 = M x − Ga
mund te shkruhet:
'
M 0 = M a − Ga ku:

Ga1 + G a 2 + ...... + Gan

Ga' =
n
eshte per analogji vlefta mesatare aritmetike e te gjitha n gabimeve.

19
Nga kjo shprehja e fundit duket se gabimi mesatar absolut tenton ne zero kur n eshte e
madhe per dy aresye. Se pari , sepse gabimet e vecanta Ga1 , Ga 2 ,.......Gan jane madhesi
te vogla e mund te kene shenje pozitive ose negative, pra shuma e tyre vecanarisht kur
n eshte e madhe, do te jete shume e vogel dhe se dyti, sepse kjo shume e vogel
pjestohet me nje numer n shume te madh. Sikurse duket nga shprehja
'
M 0 = M a − Ga kur Ga' tenton ne zero edhe M a do te tentoje ne M 0 dmth vlefta e te
mesmes aritmetike do te tentoje ne te verteten M 0 .
Kete donim te vertetonim, qe e mesmja aritmetike i afrohet aq me shume vleftes se
vertete sa me i madh te jete numri i matjeve. Ne kete rast edhe
n

∑G
i =1
ai =0 (4-3)

Arsyetimi i mesiperm nuk eshte rigoroz, prandaj edhe konkluzioni mund te

formulohet me mire ne kete menyre, vlefta me e mundshme (me e besuar me
probabel) e percaktuar nga (4-1) per nje seri matjesh, eshte e mesmja aritmetike e
tyre. Prandaj e mesmja aritmetike konsiderohet si treguesi kryesor qe karakterizon
tendencen e madhesise qe matet.
E mesmja aritmetike ka disa cilesi te vecanta,dy nga te cilat jane:
1.Shuma algjebrike e gabimeve parciale,qe percaktojne te mesmen aritmetike sic u
veretua me lart eshte e barabarte me zero (4-3)
2.Shuma e katroreve te gabimeve te vecanta ka vlefte minimale,dmth
n

∑G
i =1
2
ai = min (4-4)

4.2 SHPERNDARJA E GABIMEVE TE RASTIT

Vleresimi i perpikmerise se nje seri matjeve, pra dhe i te mesmes aritmetike bazohet
ne ligjin e shperndarjes se gabimeve te rastit. Ky ligj percakton si vleftat e mundshme
te gabimeve te rastit, ashtu dhe probabilitetin e shfaqjes se tyre. Ligji i shperndarjes se
gabimeve te rastit eshte karakteristika me e plote e tyre.
Ordinatat e kurbes, qe paraqet ligjin e shperndarjes P(G), percaktojne shpeshtesine
(dendurine,frekuencen ose densitetin) e ndeshjes se gabimeve te rastit G, vleftat e te
cilave vendosen ne boshtin e abshisave.
Njihen forma te ndryshme te shperndarjes se gabimeve, per me dendur ndeshen ato,
qe , sipas formes se varesise se P(G),quhen :
1.Ligji i shperndarjes normale ose Gausit(fig.III-1,a)
2.Ligji i shperndarjes se njetrajtshme (fig.III- 1,b)
3.Ligji i shperndarjes trapezoidale (fig.III-1,c)
4.Ligji i shperndarjes trekendesh (fig.III-1,ç)
5.Ligji i dy δ (delta) funksioneve (fig.III-1,d)

20
Gabimeve te rastit, pra edhe rezultateve te matjeve (qe konsiderohen madhesi te rastit
dhe mund te marrim cdo vlefte reale ne cdo interval G1 , G 2 ) i korespondon nje numer
i caktuar qe quhet probabiliteti i ndeshjes se madhesise se rastit ne kete interval dhe
shenohet P (G1 < G < G2 )
Rezultati i gjetjes se probabilitetit P (G1 < G < G2 ne cdo interval G1 , G2 quhet ligj i
shperndarjes se probabiliteteve te madhesise se rastit G:
G2

P (G1 < G < G2 )= ∫ p (G )dG

G1

ku p(G) eshte nje funksion jo negativ, qe normohet nga kushti :

+∞

∫ p(G)dG = 1
−∞

Ky funksion percakton plotesisht ligjin perkates se shperndarjes se probabiliteteve

dhe quhet shpeshtesi e shperndarjes.
E gjithe siperfaqja, qe kufizohet nga kurba e shperndarjes dhe boshti i abshisave eshte
e barabarte me probabilitetin e shfaqjes se cdo vlefte te mundshmete gabimit G d.m.th
eshte e barabarte me njesine. Probabiliteti qe gabimi i rastit te ndodhet ndermjet
vleftave G1 dhe G2 percaktohet nga siperfaqja e kufizuar nga vertikalet mbi G1 dhe
G2 .

4.3 LIGJI I SHPERNDARJES NORMALE TE GABIMEVE TE RASTIT

Ne praktiken e matjeve elektrike ndeshet me dendur ligji i shperndarjes normale, i

Gausit. Ky ligj bazohet ne dy aksioma:
1. Kur numri i matjeve eshte shume i madh gabimet e rastit me vlefte te
barabarte dhe shenje te kundert shfaqen (ndeshen) me shpeshtesi te njenjte
(vetia e simetrise) dhe
2. Me shume (dendur) ndeshen gabimet e vogla, ndersa gabimet e medha
ndeshen aq me rralle sa me te medha te jene:
Ligji I shperndarjes normale te gabimeve te rastit shprehet nga formula:
G2
1 −
p (G ) = e 2σ 2
( 4-5)
σ 2π

21
ku G = M x − M 0 perfaqeson vleften e gabimit absolut te matjes:

M x -tregimi I aparatit
M 0 -vlefta e madhesise qe matet;
σ -gabimi (shmangia) mesatar kuadratik ose standarti dhe
σ 2 -dispersioni (perhapja) i gabimeve te rastit.
Probabiliteti qe gabimi G te jete brenda kufijve nga G1 ne G2 qe shenohet
P (G1 < G < G2 ) percaktohet nga integrali i shprehjes (4-5) ne kufijte nga G1 ne G 2 .
G2 G2
1 −
P (G1 < G < G2 )=
σ 2π ∫e
G1
2σ 2
(4-6)

dhe perfaqeson siperfaqen e vizuar ne fig.III-2,3.

Kur dihet ligji i shperndarjes se gabimeve te rastit,psh sipas kurbes 1 te fig.III-3,

atehere me ndihmen e saj, per cdo gabim te dhene G gjendet shpeshtesia e ndeshjes se
tij P (G )1 dhe probabiliteti i ndeshjes se tij, qe eshte i barabarte me siperfaqen e
vizuar.
Ne fig.III-3 eshte paraqitur ligji i shperndarjes normale P(G) per dy vlefa te ndryshme
te gabimit mesatar kuadratik (standart) σ . Nga keto dy kurba duket se kur σ eshte
me e vogel gabimet e vogla te rastit ndeshen me shpesh se ne rastet kur eshte σ me e

22
madhe (σ 1 < σ 2 ) Kjo tregon se sa me i vogel te jete standarti, aq me te perpikta jane
matjet.

4.4 STANDARTI EMPIRIK. DESHTIMET

Gabimi mesatar kuadratik ose standarti σ ne formulat(4-5) dhe (4-6) percaktohet nga
shprehja:
n

(M x1 − M 0 ) + (M x 2 − M 0 )
2 2
+ .... + (M xn − M 0 )
2
G + G + .... + G
2 2 2 ∑G 1
2

σ = = 1 2
= n i =1 (4-7)
n n n
ku M x1 , M x 2 ,....M xn jane tregimet ose rezultatet e matjeve te vecanta dhe M 0 - vlefta
e vertete e kushtezuar e madhesise qe matet.
Kjo shprehje perfaqeson te mesmen kuadratike te gabimeve te vecanta te verteta
Gi = M xi − M 0 , pra σ , qe quhet shkurt standarti mesatar ose thjesht standart, eshte
gabimi(shmangia) mesatar kuadratik per cdo matje te vecante (te vetme) te serise se
matjeve. Mirepo kjo shprehje praktikisht nuk mund te perdoret, sepse nuk njihet vlefta
e vertete M 0 e madhesise qe matet, pra as gabimet e verteta te vecanta
Gi = M xi − M 0 .
Per ta bere ate te perdorshme, ne vend te vleftes se vertet M 0 mund te perdoret e
mesmja aritmetike M a si me e besueshmja e madhesise qe matet dhe qe mund te
percaktohet duke kryer nje numer n te kufizuar matjesh. Po te pranohet ky leshim,
duke patur parasysh formulen (4-2), shprehja (4-7) do te merrte formen:
n

∑G
2

(M x 1 − M a ) + (M x 2 − M a )
2 2
+ .... + (M xn − M a )
2
G +G
2 2
+ .... + G
2 ai
(4-8)
σ≈ = ai a2 an
= i =1

n n n
Kjo shprehja e fundit eshte logjike te perdoret kur numri i matjeve te perseritura n
eshte shume i madh, sepse sa me i madh te jete n, aq me shume vlefta e M a i afrohet
M 0 -s. Natyrisht qe kur n ≠ ∞ do te jete edhe M a ≠ M 0 .
Ne pamundesi per te percaktuar vlerene e shprehjes se σ llogaritet standarti empirik
S si madhesi e barabarte me:
n n

∑ Gai2 ∑ (M xi − M a )2
S= i =1
= i =1 (4-9)
n −1 n −1
S eshte nje tregues qe karakterizon dispersionin (shperndarjen) e rezultateve te fituara
nga nje seri prej n –matjesh te perseritura te te njejtes vlere te madhesise qe matet.
Shprehjet 4-9 dhe 4-7 nuk jane te njejta, me perjashtim te rastit kur n = ∞ . Standarti
empirik i llogaritur sipas shprehjes 4-9 eshte gjithmone pak me i madh nga shprehja
4-7 dhe diferenca e tyre e tyre eshte aq me e voges sa me i madhe te jete numri i
matjeve.

23
Gabimi mesatar kuadratik σ (dhe S) shprehet ne njesite, ne te cilat matet madhesia M.
Po keshtu edhe gabimet e vecanta. Pra si njera σ (ose S), ashtu dhe tjetra, Mxi ,
percaktojne vleftat perkatese absolute. Vleftat e tyre relative do te jene :
gabimi (shmangja) relativ i vecante i rastit

Grli =
G ai
100 [%] (4-10)
M xi
dhe
gabimi relativ mesatar kuadratik ose standarti relativ
σ S
ω= ≈ 100(%) (4-11)
M0 Ma
ω nganjehere quhet dhe koeficent i variacionit, ose me thjesht variacioni per
bashkesine e dhene. Pra per te percaktuar vleften e gabimit te rastit duhet te njihen dy
numra njeri, qe perfaqeson vleften e vete gabimit dhe tjetri, qe perfaqeson
propabilitetin e besuar. Kur jepet vetem numri, qe perfaqeson vleften e gabimit, pa
treguar edhe propabilitetin perkates, formohet nje ide jo e plote, mbasi nuk dihet sa i
besueshem eshte ai. Kur bashke me te jepet edhe propabiliteti formohet idea me e
plote mbi vleften e gabimit me nje shkalle sigurie te caktuar.
Ne matjet e zakonshme mund te kufizohemi me propabilitetin 0.90 ose 0.95, ndersa
ne matjet e perpikta ai duhet te jete i rendit 0.99 ose me i madh, deri 0.999.
Perparesia e perdorimit te gabimit mesatar kuadratik (standartit) si shprehje numerike
e gabimit te matjes shpjegohet me faktin qe vleftes σ (ose S), i korespondon nje
propabilitet i caktuar i barabarte me 0.68, vleftes 2 σ propabiliteti 0.95 dhe vleftes
3 σ propabiliteti 0.997. Eshte mire qe tre vleftat e mesiperme te propabiliteteve te
mbahen parasysh, mbasi shpeshhere bashke me vleften e gabimit jepet edhe standarti
pa treguar edhe propabilitetin e tij qe supozohet i ditur, 0.68 ose 68%.
Per vleresimin e gabimeve te rastit, pervec standartit σ (ose S) nganjehere perdoret
gabimi probabel, qe merret i barabarte me
2 2
σ≈ S
3 3
si dhe gabimi “kufitar” i barabarte me
3 σ ≈ 3S
2
Ndeshja (shfaqja) ose mosndeshja e gabimeve te rastit brenda intervalit ± σ kane
3
propabilitet te njenjte, dmth 0.5, ndersa ndeshja e gabimeve te rastit me vlefte
absolute brenda intervalit 3 σ behet me propabilitet 0.997, dmth gabimet e rastit me
vlefte me te madhe nga 3 σ ndeshen me propabilitet 1- 0.997 = 0.003. Me fjale te
tjera vetem 3 ne 1000 matje mund ta kene gabimin e rastit me te madh nga 0.003, pra
gabimet e rastit me te medha nga 3 σ ndeshen shume rralle, ndersa gabimet me vlere
2
σ ndeshen shume me dendur : nje ne cdo dy matje do ta kete gabimin e rastit me te
3
2
madh nga σ .
3

24
Zakonisht gabimi 3 σ konsiderohet si kriter i perafert i deshtimit, dmth matjet qe
kryhen me gabime me te medha nga 3 σ konsiderohen deshtime dhe si te tilla hidhen
poshte, sepse nuk meritojne besim. Mbi kete bazohet i ashtuquajturi rregull i tre
signave. Kur ka gabime te rastit te tilla, dmth kur nje nga gabimet e vecanta eshte me i
madh nga 3 σ , matja perkatese konsiderohet deshtim dhe si e tille nuk merret
parasysh.

4.5 GABIMI I TE MESMES ARITMETIKE

Mesatarja aritmetike e serise se matjeve te perseritura M a eshte vlefta me e sigurte e

vleftes se madhesise qe matet, por nuk eshte absolutisht e perpikte. Edhe ajo eshte nje
madhesi e perafert. Gabimi i te mesmes aritmetike mund te percaktohet me
propabilitet duke shfrytezuar rezultatet e serise se matjeve, mbasi gabimi i te mesmes
aritmetike, qe percaktohet nga madhesi te rastit, eshte dhe ai vete madhesi e rastit.
Sipas teorise se propabiliteteve, kur gabimet e rastit kane shperndarje normale ,
atehere dhe vete e mesmja aritmetike M a e percaktuar nga nje numer shume i madh
matjesh te vecanta , ka gjithashtu shperndarje normale me gabim mesatar kuadratit:
σ
GaMa = (4-12)
n
Kjo shprehje percakton gabimin absolut te M a te gjetur per n shume te madhe ose
gabimin mesatar kuadratik te te mesmes aritmetike te nje serie shume te madhe
matjesh te perseritura. Mirepo shprehja e fundit eshte praktikisht e paperdorshne,
mbasi nuk njihet vlefta e vertete e madhesise qe matet M 0 , qe hyn ne shprehjen e
GaMa :

n n 2

σ 1
∑ Gi2 1
∑ (M xi − M 0 )
GaMa = = i =1
= i =1

n n n n n
Per ta bere ate te perdorshme zevendesojme madhesine e σ me ate te S dhe do te
kemi:
n n

1 ∑ Gi2 1 ∑G 2
ai
1
GaMa = i =1
≈ i =1
= S (4-13)
n n n n −1 n
GaMa i percaktusr nga formula e fundit (4-13) quhet gabim (shmangie) mesatar
kuadratik i te mesmes aritmetike. Ky gabim karakterizon dispersionin e te mesmes
aritmetike per nje seri matjesh te pavarura te te njenjtes vlefte te madhesise qe matet.
Ne praktiken e matjeve duhen dalluar mire gabimi mesatar kuadratik ose standarti
σ (ose S),nga gabimi mesatar kuadratik i te mesmes aritmetike:
σ S
GaMa = ≈ = M a − M 0 (per n shume te madhe)
n n

25
Ky i fundit perdoret per te vleresuar gabimin e numrit M a qe perfaqeson rezultatin e
te gjithe serise se matjeve, ndersa i pari σ (ose S) perdoret (sherben) per te
karakterizuar rendin e perpikmerine e metodes se matjes.
Nga formula (4-13) duket se per te rritur dy here perpikmerine e matjeve (ose per te
zvogluar dy here gabimin e te mesmes aritmetike) duhet qe te rritet kater here numri i
matjeve.Pra rritja e n e zvoglon, por jo shume gabimin e matjeve. Per kete aresye
rralle here ndodh qe n te merret me i madh se 20-30.
Pergjithsisht matjet perseriten jo shume, por disa here, prandaj vlefta e gabimit
mesatar kuadratik te te mesmes aritmetike M a e llogaritur ne baze te disa matjeve nuk
mund te kete perpikmeri te larte. Per te bere nje vleresim me te sigurte te gabimit, ose
me mire per te percaktuar me mire kufijte e besuar te ndryshimit te tij, kur numri i
matjeve eshte i kufizuar, behet nje korigjim i standartit ose vleftes se percaktuar nga
formula(4-13) duke futur koeficentin t(n,p) te Studentit (pseudonimi i Gosetit), vleftat
e te cilit jepen ne tabela te posacme dhe percaktohen nga numri i matjeve n dhe nga
propabiliteti i deshiruar p (i zgjidhur sipas deshires).
Gabimi absolut i rastit i te mesmes aritmetike per propabilitetin e deshiruar p, kur jane
kryer n matje, ose ndryshe kufijt e gabimit absolut te rastit te M a te rezultatit te n
matjeve me propabilitetin e zgjedhur p, duke marr parasysh koeficentin e studentit,
percaktohet nga shprehja:
GaMa = (M a − M 0 ) = t (n, p )
S
(4-14)
n
ose:
n n 2

∑ Gai2 ∑ (M xi − M a )
GaMa = t (n, p ) i =1
= t (n, p ) i −1 (4-15)
n(n − 1) n(n − 1)
Po keshtu gabimi relativ me propabilitetin p kur kryhen n matje do te jete:
S
t (n, p )
n
GrlMa = 100 (4-16)
Ma
Keshtu duke patur parasysh formulat e mesiperme, rezultati shkruhet ne formen
M a ± GaMa ose
n 2

S
∑ (M xi − Ma)
M a ± t ( n, p ) = M a ± t (n, p )
i =1
(4-17)
n n(n − 1)
Formula e fundit interpretohet si vlefta me e afert me te verteten e madhesise qe matet
eshte M a dhe gabimi i saj me propabilitet p, kur matja perseritet n here eshte
S
± t (n, p ) .
n
Duhet patur gjithmone parasysh se e gjithe analiza e mesiperme bazohet ne
supozimin, qe gabimet sistematike jane perjashtuar ose jane te paperfillshme ne
krahasim me gabimet e rastit.

26
4.6 METODIKA E PERPUNIMIT TE REZULTATEVE TE MATJEVE TE
PERSERITURA

Per te lehtesuar kryerjen e llogarive te shumta qe duhen bere, per te percaktuar

gabimin e rastit, me poshte jepet renditja e kryerjes se veprimeve, qe bazohet ne
analizen e bere ne paragrafet e meparshme. Mirepo duhet kujtuar se analiza e gabime
te rastit dhe llogaritja e tyre eshte e vlefshme vetem atehere kur nga rezultatet e
matjeve te vecanta jane perjashtuar gabimet sistematike ose ato jane bere aq te vogla,
ne krahasim me gabimet e rastit, sa qe mund te mos merren parasysh.
1. Fillimisht kryhen n matje te te njenjtes vlefte te madhesise se panjohur M x me te
njenjtin kujdes,ne te njenjtat kushte e me te njenjten metode e aparature. Vleftat e
gjetura te matjeve te vecanta shenohen :
M x1 , M x 2 ,.....M xn
2. Percaktohet e mesmja aritmetike,qe konsiderohet si vlefta me e sigurt e madhesise
se panjohur:
n

∑M
M xi + M x 2 + .......M xn xi
Ma = = i =1
n n
3. Gjenden gabimet (shmangiet) absolute te rastit te matjeve te vecanta per cdo vlefte
te matur duke konsideruar te vertet te mesmen aritmetike:
Ga1 = ΔM x1 = M x1 − M a
Ga 2 = ΔM x1 = M x 2 − M a
…………………………..
Gan = ΔM xn = M xn − M a
4. Llogariten gabimet relative te rastit per cdo matje te vecante:
G
Gr11 = a1 100
M x1
G
Gr12 = a 2 100
M x2
...............................
G
Gr1n = an 100
M xn
5. Gjenden shuma algjebrike e gabimeve absolute te vecanta
n
Ga1 + Ga 2 + ......Gan = ∑ Gai
i =1
dhe duke u bazuar ne cilesine e pare te te mesmes aritmetike, provohet qe shuma e
tyre eshte afersisht e barabarte me zero.
6. Llogariten katroret e gabimeve absolute te vecanta Ga21 , Ga22 ,.....G an
2
dhe pastaj
shuma e tyre
n

∑G
i =1
2
ai

7. Gjendet standarti empirik S, ose gabimi mesatar kuadratik empirik per n matjet e
kryera sipas:

27
 n

∑G 2
ai
S= i =1

n −1
8. Llogaritet dispersioni me i madh i lejuar ± 3S dhe krahasohet me gabimet absolute.
N.q.s ndonjeri nga gabimet e vacanta do te jete me i madh nga 3S, atehere ai
konsiderohet deshtim dhe si i tille hidhet poshte. Kur ka deshtime te gjitha
llogaritjet duke filluar nga e para edhe njehere pa marr parasysh ato matje qe
rezultojne deshtime.
9. Percaktohet standarti relativ ose koeficenti i variacionit per bashkesine e dhene
sipas:
S
W = 100
Ma
10. Llogaritet dispersioni:
n

∑G 2
ai
S2 = i =1

n −1
11. Per numrin e dhene te matjeve n dhe per propabilitetin e deshiruar p nga tabela e
studentit gjendet koeficenti:
t(n,p)
12. Gjendet gabimi absolut mesatar kuadratik i te mesmes aritmetike per n matjet e
kryera me propabilitetin e deshiruar p:
S
± t (n, p )
n
13. Llogaritet gabimi relativ mesatar kuadratik i te mesmes aritmetike per n matjet e
vacanta me propabilitetin e deshiruar:
S
t (n, p )
n
± 100
Ma
14. Rezultati i matjes me propabilitetin e deshiruar p do te jete:
n

S
∑G 2
ai
M a ± t (n, p ) ose M a ± i =1
t (n, p )
n n(n − 1)

4.7 GABIMI REZULTANT PERPIKMERIA DHE PERSERITSHMERIA E

MATJES.

Per te dalluar me mire ndryshimet ndermjet gabimeve sistematike dhe te rastit si dhe
ndermjet perpikmerise dhe perseritshmerise ne fig.III-4 jane paraqitur shperndarjet e
gabimeve per tre vlefta te ndryshme te gabimit mesatar kuadratik: lakorja (a) per
σ = 2.5 ; lakorja (b) per σ = 0.72 dhe lakorja (c) per σ = 0.21
Per te tre lakoret e kesaj figure gabimi sistematik eshte i barabarte me zero, ndersa ai
rastit i ndryshem nga zero. Eshte fare e kuptueshme se shperndarja sipas lakores c
eshte me e mire, sepse gabimet e rastit qe karakterizohen nga σ jane me te vogla.
Edhe perseritshmeria eshte me e larte.

28
Ne fig. III-5 jane paraqitur po ato 3 lakore te shperndarjes normale te gabimeve: (d)
per σ ' = 2.5 ; (e) per σ ' = 0.72 dhe (f) per σ ' = 0.21 , por me ndryshim qe per
secilen prej tyre gabimi sistematik eshte G s = M x − M a = 2 ≠ 0

Nga krahasimi i lakoreve (b) te fig.III-4 me (e) te fig.III-5 rezulton se ndersa

perseritshmeria eshte e njenjte sepse σ b = σ e = 0.72
Perpikeria eshte e ndryshme: perpikeria per shperndarjen sipas lakores (b), eshte me e
larte, sepse kjo e ka gabimin sistematik zero, ndersa gabimi sistematik kur shperndarja
eshte sipas (e) rezulton 2.
Edhe me i lehte eshte krahasimi i rasteve kur gabimet sistematike jane te ndryshme,
ndersa ato te rastit te barabarta. Doemos ne kete rast me e mire eshte matja qe i ka me
te vogla gabimet sistematike.

Te krahasojme dhe tre procese matjesh, shperndarja e gabimeve e te cilave behet sipas
lakoreve (a), (b) dhe (c) te fig .III-6.

29
Shperndarja sipas (a) i ka gabimet me te vogla, por sistematikun me te madh, pra
perseritshmerine e ka me te larte, sepse gabimet sistematike i ka te barabarta me zero,
ndersa perseritshmerine e ka te ulet sepse i ka te medha gabimet e rastit.
Lind keshtu vetvetiu pyetja:cila nga to (a,b,apo c) eshte matje me e mire, duke i marr
ne konsiderate si perseritshmerine ashtu dhe perpikmerine?
Rezulton se krahasimi per raste te ndryshme nuk mund te behet duke mbedhur
gabimet sistematike me te rastit, pavaresisht nga menyra e mbedhjes se tyre. Ato,
gabimet sistematike dhe te rastit jane te dy natyrave te ndryshme, qe gezojne veti te
ndryshme, prandaj nuk mund te mblidhen.
Megjithate te dyja jane gabime dhe ne na duhet te bejme nje vleresim te pergjithshem
te dy rasteve, qe i kane te ndryshme si Gs dhe Gr .
Mbi kete problem , te krahasimit te rezultateve te matjeve nepermjet nje gabimi
rezultant te vetem, jane bere debate e jane shfaqur mendime te ndryshme e
kontradiktore. Jane shfaqur mendime per ti mbledhur ato ne menyra te ndryshme duke
i dhene perparesi Gr ose G s ose duke i konsideruar me peshe te njenjte. Megjithese
problemi i mbledhjes se gabimeve dhe i paraqitjes se razultatit me nje numer te vetem
nuk ka gjetur nje zgjidhje te plote e perfundimtare, ai, per nevojat praktike, nuk mund
te konsiderohet i pazgjidhur. Ne matjet laboratotike gabimi sistematik, sipas kuptimit
dhe perkufizimit te tij, mund te percaktohet ne vlefte dhe shenje, pra mund te merret
parasysh e te perjashtohet. Mbetet pra vetem gabimi i rastit.
Mirepo po te ngrihemi ne nje shkalle perpikmerie me te larte, duhet thene se gabimet
sistematike vertet percaktohen ne vlefte dhe shenje, por nuk duhet harruar (gje qe per
matjet e perpikmerise se larte ka rendesi) se gabimet sistematike percaktohen
gjithmone me nje shmangje, e cila shpesh here eshte relativisht jo e vogel. Me fjale te
tjera, gjithmone kur percaktohe gabimi sistematik mbeten pjese te papercaktuara te tij.
Do t’i quajme keto, ashtu sic jane, gabime te mbetura te paperjashtuara. Nga natyra e

30
tyre ato jane sistematike si pjese e gabimit sistematik te pergjithshem, mirepo ne
castin qe vecohen prej tij, per ne do te kene karakter te rastit (sepse nuk dime ti
percaktojme si vleften ashtu dhe shenjen.) Ky eshte argumenti kryesor qe na shtyn t’i
konsiderojme te rastit gabimet sistematike te mbetura.
Pervec gabimeve sistematike do te kemi dhe ato te rastit. Komponenten kryesore te
sistematikeve e percaktojme dhe e perjashtojme, ndersa komponenten e vogel te saj,
qe per ne eshte e rastit, mund t’a mbledhim me gabimin e vertete te rastit, ashtu sic
mblidhen gabimet e rastit ne menyre kuadratike. Mirepo ketu ka nje kontradikte, qe
gabimet e mbetura te paperjashtuara nga natyra e tyre jane sistematike, ndresa ne i
konsiderojme e i mbedhim si te rastit. Kjo s’eshte e drejte, aq me teper kur gabimi i
mbetur eshte i krahasueshem ose me i madh nga vete gabimi i rastit. Jo gjithmone
gabimi i mbetur i paperjashtuar eshte me i vogel nga gabimi i rastit. Perkundrazi, ne
matjet e perpikmerise me te larte ai rezulton te jete i krahasueshem e disa raste me i
madh nga gabimi i rastit. Qe ketej rezulton se ne matjet e perpikerise se larte do te
ishte me mire qe te percaktoheshin me mire si gabimi i mbetur ashtu dhe ai i rastit dhe
te paraqiteshin te dy, pa i mbedhur me njeri- tjetrin. Kjo natyrisht ka te meten qe
veshtireson krahasimin e matjeve te vecanta. Megjithate krahasimi mund te behet
duke patur parasysh qe gabimi i rastit percakton perseritshmerine e matjes, ndersa
sistematiku (qofte dhe i mbetur) perpikerine e saj, afersine me te verteten. Pesha e
secilit prej tyre varet nga qellimi per te cilin kryhet matja. Kur ajo eshte krahasuese ka
me shume rendesi perseritshmeria, pra gabimi i rastit, ndersa kur percaktohet vlefta e
madhesise qe matet ka me shume rendesi gabimi sistematik, qe percakton fqinjesine
me te verteten.
Parimisht me veshtire do te ishte krahasimi i dy ose me shume matjeve kur ato kane
karakter teknik e duam te dime edhe perseritshmerine e rezultatit. Mirepo praktikisht
problemi i matjeve teknike eshte i zgjidhur, sepse nga perkufizimi i tyre rezulton se
kur kryhen matje teknike gabimeve sistematike ju percaktohet vetem diapazoni i
ndryshimeve maksimale duke supozuar se gabimet e rastit jane te paperfillshme
(prandaj matjet teknike kryhen vetem nje here, pa perseritje). Nevoja per te kryer
matje te perseritura lind vetem kur kryhen matje te perpikta, pra kur nuk mund te
pranohet qe gabimet e rastit jane te parefillshme ne krahasim me sistematiket e ne
keto raste duhet vepruar, sic u permend me larte per matjet laboratorike ose te
perpikerise se larte.

31
 S
GaMa = ±t ( n, p )
n
ku t(n,p) eshte koeficenti i Gosetit qe mer parasysh pasaktesine e formules se
llogaritjes se standartit empirik pasi S percaktohet nga nje numer i fundem n
matjesh.
• Rezultati perfundimtar i matjes me propabilitetin e deshiruar p eshte:
S
Ma ± t ( n, p)
n

INSTRUMENTAT ELEKTROMEKANIKE

Ne instrumentat Elektromekanike mbi mekanizmin e matjes veprojne:

• Momenti Rotullues M r si rezultat i bashkeveprimit te fushave magnetike ose

elektrike nen efektin e te cilit mekanizmi mates duhet te pozicionohet ne varesi
te madhesis se panjohur. Ne trajten e pergjithshme momenti rotullues
percaktohet si:
dW f
Mr ≡
dα
ku α kendi i zhvendosjes se mekanizmit dhe Wf energjia fushes se mekanizmit.

• Momenti Kunderveprues M K drejtimi i te cilit eshte i kundert me ate rotullues.

Ky moment realizzohet nga sustat kundervepruese dhe eshte i barabarte
M k ≡ Kα

Ku K eshte momenti specifik i kunderveprimit te sustave.

• Momenti i qetesimit Mq i cili eshte i kundert me momentin e rotullues dhe

sherben per te optimizuar kohen e qetesimit te mekanizmit mates. Mq eshte
proporcional me shpejtesin kendore te levizjes se mekanizmit.

dα
Mq ≡ p
dt

7
 APARATET E SISTEMIT ELEKTROMAGNETIK

Parimi i punes: Levizja e mekanizmit realizohet nga bashkeveprimi i fushe s

magnetike te nje magneti permanent me fushen e krijuar nga kalimi i rymes ne
bobinen e levizeshme.

8
Pjeset kryesore:

• Mageneti permanent & Polet

• Bobina e levizhshme me karkase alumini
• Berthama
• Sustat spirale
• Treguesi
• Kunderpeshat
• Korektuesi i zeros

9
Ekuacioni i levizjes:

Ne se nje percjelles me ryme futet ne nje fushe magnetike mbi percjelles vepron nje
force mekanike F drejtimi i te ciles percaktohet me rregullen e dores se majte.

Per te realizuar nje fushe uniforme ne hapsiren ajrore dhe pingule me bobinen e
levizhshme, ne hapsiren ajrore ku lebiz bobina vendoset nje berthame cilindrike per
te uniformizuar fushen. Ne keto kushte forca qe vepron mbi percjells eshte:

F = B ⋅ I ⋅l

ku B - induksioni ne hapsiren ajrore, I - ryma ne bobine dhe l - pjesa aktive e

bobines.
Me qe bobina ka w dredha atehere forca eshte e barabarte me:

F = B⋅ I ⋅l⋅ w

10
dhe momenti rutullues per bobinen me diameter D eshte i barabarte me:

Mr = F ⋅ D = B ⋅ I ⋅ l ⋅ w⋅ D

Ne momentin e ekuilibrit statik momenti rotullues eshte i barabarte me ate

kunderveprues te sustave:

M r = M k ⇒ B ⋅ I ⋅ l ⋅ w ⋅ D = K ⋅α
Prej nga mund te nxjerim:

B ⋅l ⋅ w ⋅ D
α= I = N⋅I
K

Ku N eshte ndjeshmeria e Instrumentit, ndersa inversi i saj eshte kostantja e

1
aparatit C = .
N
Nga ekuacioni i levizjes duket se fusha e instrumentit eshte lineare.

Momenti i qetesimit ne keto aparate krijohet nga bashke veprimi i fushes se krijuar
nga rymat fuko te induktuara ne karkasen e aluminit me fushen e magnetit
permanenet.
Forca qe lind krijon nje moment kunderveprues i cili tenton te kundershtoje
shkakun e levizjes pra te qetesoje bobinen e instrumentit.

Momenti kunderveprimit krijohet nga sustat te vendosura ne boshtin e

instrumentit.
Nga menyra e realizimit te momentit kunderveprues instrumentat magnetoelektrik
ndahen ne instrumenta me susta, me teheqje dhe me varje.

11
Vetit e instrumentit:

• Fusha e instrumentit lineare

• Ndjeshmeri i larte 2µA - 25 µA.
• Saktesi e larte e matjes.
• Konsum vetiak i vogel, 0.2- 0.4 W .
• Ndikim i vogel nga Fushat magnetike te jashteme
• Instrumenti eshte polar. Nuk perdoren ne qarqet e rymes alternative.
• Demtohen nga mbigarkesat.
• Kosto e larte ndertimi.
• Ndikohen nga temperatura. Perdoret rezistenca manganini ne seri me bobinen
per te kompesuar ndryshimin e vleres se rezistences se bakrit te bobines se
mekanizmit per shkak te nxehjes nga kalimi i rrymes ne te.

Perdorimi i sistemit Magnetoelektrik:

AMPERMETRAT MAGNETOELEKTRIK

12
Vlera maksimale rrymes qe mund te masin mekanizmat magneto elektrik eshte e
vogel e rendit disa mA pasi seksioni i percjellsit te bobines eshte i vogel dhe nuk
mund te ritet pasi ul ndjeshem ndjeshmerin e instrumentit, gjithashtu nje kufizim i
madhe mbinxehja e sustave te cilat sherbejne per te percjelle rymen elektrike ne
bobinen e instrumentit. Per keto arsye mekanizmi mates per te matur rryma te
medha lidhet ne paralel me nje rezistence shuntuese me vlere te vogel Rsh.

Ra

Ia

I Rsh , Ish

Ra
Rsh =
n −1
I
n=
Ia

VOLTMETRAT MAGNETOELEKTRIK

Ne rastin e perdorimit te mekanizmit magnetoelektrik per matjen e vlerave te

tensionit me te medha se disa mV nje rezistence me vlere te madhe per te kufizuar
rrymen ne bobinen e instrumentit lidhet ne seri me te Rs.
Rs Ra

Vs Va
Rs = Ra (m − 1)

V
m=
Va

13
Nje nga kufizimet me te medha te sistemit magnetoelektrik eshte pamundesia per tu
perdorur ne qarqet e rymes alternative pasi inercia e mekanike e mekanizmit mates
e ben te pamundur ndjekjen e vleres se castit te rrymes. Mekanizmi mates do te
levizi nen efektin e vleres mesatare te rrymes qe ne rastin e sinusoides eshte zero pra
mekanizmi mates qendron ne pozicionin zero. Per te bere te mundur punen ne
qarqet e rrymes alternative perdoren skemat me drejtues gjysem percues.
Skemat qe mund te perdoren jane :

Duke ju referuar edhe nje here ekuacionit te levizjes kemi:

B⋅l⋅w⋅D
α= I mes = N ⋅ I mes
K

I
duke qene se instrumentat masin vleren efektive dhe duke ditur se k f = = 1.11
I mes
kemi

B⋅l⋅w⋅D B ⋅ l ⋅ w⋅ D
α= I= I
K ⋅k f K ⋅ 1.11

Qe do te thote se magnetoelektriket me drejtues perdoren vetem per matjen e vleres

efektive te madhesive me forme kurbe vetem sinusoidale.

14
 GALVANOMETRI

Si nje nder zbatimet me te rendesishme te sistemit magnetoelektrik galvanometri

eshte instrumenti me ndjeshmerine me te larte. Ajo arrin deri ne 109 - 10 10 nd /A
per galvanometrat me mekanizem mates te varur

15
Galvanometri sherben vetem per te treguar prezencen e rrymes zero ne qark dhe jo
per matjen e saj pasi klasa e galvanometrit nuk percaktohet.
Per te ulur inercine e levizjes se bobines se galvanometrit bobina e tij nuk
mbeshtillet mbi karkasen e aluminit. Mungesa e karkases se aluminit eliminon edhe
pjesen kryesore te momentit te qetsimit duke e bere te veshtire qetesimin e treguesit
duke ritur kohen e matjes dhe veshtiresuar procesin e matjes.

16
Momenti i qetesimit ne galvanometer realizohet nga momenti i
• Momenti i qetesimit ajror
• Momenti i qetesimit elektromagnetik.

M q = M qa + M qe

Momenti i qetesimit lind si pasoje induktimit te te f.e.m. ne bobinen qe leviz ne

fushen magnetike. Kur qa rku i jashtem eshte i mbyllur ne nje rezistence te jashteme
Rj atehere ne bobine kalon rryme dhe mbi bobine do te cfaqet nje force e momenti i
te ciles kundershton shkakun qe ishte levizja.

 1 dα 
M qe ≡ f (B, w, i ) = f  B, w, ,
 R j dt 

Vlera e ketij momenti varet nga madhesia e rrymes se induktuar e cila eshte ne
perpjestim te zhdrejte me vleren e rezistences se qarkut te jashtem Rj.

Rj G

Ne varesi te madhesis se vleres se rezistences se jashteme regjimet e qetesimit te

galvanometrit ndahen ne :

• Qetesim Periodik
• Qetesim Aperiodik

17
Kalimi nga ai periodik ne ate aperiodik quhet regjimi kritik dhe rezistenca e qarkut
te jashtem qe i pergjigjet kerij regjimi quhet Rezistenca kritike e galvanometrit Rkr.

18
 APARATET E SISTEMIT ELEKTRODINAMIK

Parimi i Punes: Levizja e mekanizmit mates realizohet nga bashkeveprimi i fushave

magnetike te dy bobinave me rryme njera prej bobinave eshte e levizshme.

Ekuacioni i levizjes: Duke u nisur nga perkufizimi i pergjithshem i momentit

rotullues ne rastin e ryymes se vazhduar kemi:

 L I2 L I 2 
d  1 1 + 2 2 + M 12 I 1I 2 
≡   ≡ I I dM 12
dW f 2 2
Mr ≡
dα dα dα
1 2

kur mekanizmi eshte ne ekuiliber momenti rotullues eshte i barabarte me ate ate
kunderveprues pra:

dM 12 I I dM 12
I 1I 2 = Kα ⇒ α = 1 2 = NI 1I 2
dα K dα
nese ne te dy bobinat kalon e njejta ryme ate here kendi i zhvendosjes se
mekanizmit eshte:

α ≡ NI 2

Ne kete rast fusha e instrumentit eshte kuadratike dhe instrumenti nuk eshte polar
.

19
Ne se ne bobinat e mekanizmit do te kalojme rryme alternative atehere ekuacioni i
levizjes do te jete:

α ≡ N ⋅ i1 ⋅ i2 ku i1 dhe i2 vlerat e castit te rymave.

Meqenese mekanizmi i instrumentit nuk mund te ndjeki vleren e castit te rrymave
por vetem sipas vleres mesatare te momentit rotullues pra sipas:

T
1
T ∫1
Mr = ki1i2 dt

nese rrymat i1 dhe i2 jane rryma sinusoidale atehere vlera mesatare e momentit do
te jete
Mr == kI1I 2 cosϕ '

ku φ ' kendi midis dy rrymave. Kendi i rotullimit te mekanizmit ose ne kete rast
ekuacioni i levizjes eshte:

dM 12
α ≡ I 1 I 2 cos φ '
dα
ku I1 dhe I2 jane vlerat efektive te rrymave.

Cilesite:
• Shkalla kuadratike.
• Mekanizmi eshte jo polar.
• Perdoren ne DC dhe AC
• Klase te larte perpikmerie.
• Konsum relativisht te vogel 3-5 W
• Ndikohen nga fushat magnetike te jashteme
• Nuk durojne mbingarkesa
• Ndikohen nga ndryshimi i frekuences
• Ndikohen nga temperatura

Perdore n si AMPERMETRA me kufije nominal me te vegjel se 0.5 A pasi kalimi i

rymes ne sustat spirale i demton ato.
dM 12 dM 12
α ≡ NI1 I 2 cos φ ' = NI 2
dα dα
Vetia me e rendesishme e ketyre instrumentave eshte jo polariteti i tyre i cili e ben te
lehte perdorimin e tyre ne rymen alternative.

20
Per kufije me te medhenj se 0.5 A ne paralel me bobinen e levizshme lidhen
rezistenca shunte.
Ne figuren e meposhteme tregohet se instrumentar elektrodinamike si ampermetra
nuk jane polare.

duket se mekanizmi mates ruan drejtimin e levizjes edhe ne rastin e rrymes

alternative pasi fusha magnetike e bobines se levizshme tenton te vendoset sipas
vijave te fushe se bobines se palevizhshme.

Si VOLTMETRA te rymes alternative ekuacioni i levizjes se mekanizmit mbetet po

ai, por ne formen:

U 2 
α ≡ NI ≡ N 
2

 Z 
Edhe voltmetrat elektromagnetik jane jo polar ne lidhje me tensionin qe matet.
Skema e lidhjes se dy bobinave ne seri me njera tjetren do te jete:

21
Perdorimi si WATMETER i elektrodinamik ka nje shtrirje te madhe. Skema e
lidhjes eshte si ne figure ku njera bobine lidhet ne seri dhe tjetra ne paralel:

U
Ne rastin e rymes se vazhduar I1 =I dhe dhe I 2 = pra ekuacioni eshte:
Ru

IU dM 12 k dM 12
α≡k = P
Ru dα Ru dα

Qe do te thote se kendi i levizjes eshte proporcional me fuqine e qarkut elektrik.

Duket se instrumenti eshte polar pra nese nderon drejtimi i rymes apo i tensionit
ndryshon edhe drejtimi i levizjes se treguesit.

U U
Ne qarqet e rrymes alternative kemi I1 =I dhe I 2 = = cos γ ku ϕ ' = ϕ − γ
Zu Ru

I2
γ
ϕ' I1

22
Dhe ekuacioni i levizjes do te jete:

IU cos γ
cos (ϕ ')
dM 12
α=k
Ru dα

IU cos(γ ) IU cos(ϕ ) dM 12
cos (ϕ − γ )
dM 12
α=k =k
Ru dα Ru dα

Duket se kendi i instrumentit eshte proporcional me fuqine aktive te qarkut dhe se

watmetra elektridinamik jane instrumenta polare. Si rjedhim duhen respektuar
fillimet dhe fundet e bobines se levizhme dhe asaj te palevizhme.

INSTRUMENTAT ELEKROMAGNETIK

Parimi i punes:

Bazohet ne veprimin e fushes magnetike qe shakatohet nga kalimi i rrymes ne nje

bobine te palevizhshme , mbi elemente feromagnetike te levizshem. Kur ne bobine
kalon rryme magnetizohet berthama e palevizshme e cila terheq berthamen e
levizhme duke vene ne levizje mekanizmin e instrumentit.

23
Ekuacioni i levizjes:
Duke u nisur nga ekuacioni i levizjes :

dW f
Mr ≡
dα

Dhe duke ditur se energjia e fushe magnetike te bobines me induktivitet L eshte:

LI 2
Wf =
2

Momenti rotullues eshte:

1 2 dL
Mr = I
2 dα

dhe ekuacioni i levizjes eshte:

1 2 dL
α= I
2 K dα

Nga ekuacioni duket se shkalla e aparatit eshte kuadratike.

Cilesite:

• Instrumenta Jo polare.
• Punojne ne ryme AD dhe DC
• Durojne mbingarkesat
• Kosto e ulet dhe te thjeshte ne perdorim
• Ndilohen nga fushat e jashteme magnetike
• Saktesi mesatare matje
• Ndikohen nga efekti i ciklit te histerezes, gje qe rit gabimin e matjeve ne
rryme alternative krahasuar me ate ne rryme te vazhduar
• Ndjeshmeri e ulet ne matje
• Perdoren si Ampermetra dhe voltmetra ne AC dhe DC.

URA WHEATSTONE

Matje te sakta te rezistences behen me ndihme e ures se Wheatston-it te paraqitur

ne figure:

24
 Rx R2
I1 I1
Ig G

R4
R3
I2 I2

Njeri nga krahet e ures sherben per ekuilibrimin e ures i cili arihet kur treguesi i
Galvanometrit eshte ne zero. Ne kete rast ura quhet e ekuilibruar. Ne kete rast
tensioni ne bornat e galvanometrit eshte i barabarte. Si rrjedhoje mund te
shkruajme:

UR2 = UR4 dhe URx = UR3 ose reniet e tensionit do te jene:

I1 R2 = I2 R4 dhe
I1 Rx = I2 R3
Duke i pjestuar te dy anet me njeri tjetrin kemi:

R2 R4
=
R X R3
prej nga mund te nxjerim rezistence e panjohur
R
Rx = R2 3 .
R4
Duke patur vlera te njohura te R2, R3 dhe R4 jemi ne gjendje te percaktojme te
panjohuren Rx. Vlera e madhesis se burit te ushqimit nuk ndikon ne llogaritjen e
Rx.

R3
Nga e kuacioni i ekulibrit te ures mund te ndertojme ura me raport te
R4
ndryshueshem dhe ura me rezistencen R2 te ndryshueshme. Per te zgjeruar kufijte
R
e matjes se urave me R2 te ndryshueshme raporti 3 zgjidhet ne vlerat 10n ku n
R4
-3 3
ndryshon nga 10 deri ne 10 .
Rx = R210 n
Nga vete ndertimi i ures vlera e panjohur e rezistences Rx permbledh ne vetvete
pervec vleres se panjohur te Rx edhe madhesite e rezistencave te telave te lidhje dhe
rezistencen e kontakteve te lidhjes.

Rx' = Rx + rt + rk

25
Ne ato raste kur rezistenca e panjohur behet e krahasushme me rezistencen e telave
lidhes dhe atyre te kontaktit gabimi absolut Ga = rt + rk dhe relativ i matjes se Rx
r +r
G rl = t k 100 marin vlera te medha. Per keto arsye vlera minimale e matjes se
Rx
rezistences ne uren e Wheaston-it kufizohet ne vleren jo me te vogel se 10 Ω .
Ne rastin e matjes se vlerave shume te medha te rezistences, ne madhesine e matur
do te ndikoje edhe prezenca e rezistences se izolacionit te bornave te ures. Kufiri
maksimal i matjes se ures do te jete ne vlerat 105 deri ne 106 Ω.
Ndjeshmeria e ures percaktohet si:

∆α g ∆α g
N= ose ne nje si relative N rl = R
∆R ∆R

ndjeshmeria absolute mund te shprehet edhe si:

∆α g ∆I g ∆α g ∆I g
N= =
= N g N sk
∆R ∆I g ∆I g ∆R
qe do te thote se ndjeshmeria e ures varet nga ndjeshmeria e Skemes dhe nga
ndjeshmeria e Galvanometrit. Ndjeshmeria e ures mund te percaktohet duke
zbatuar teoremn e Thevénin-it e cila na ekuivalenton uren kundrejt bornave te
lidhjes se galvanometrit me nje f.e.m dhe nje rezistence te skemes.

Va a

Rx R2 Rx R2
I1 I1 I1 I1
Ig G r

R4 R4
R3 R3
I2 I2 I2 I2
Vb b
E

Vlera e tensionit Va - Vb kur galvanometri eshte hequr nga qarku eshte:

ERx ER3  Rx R3 
Va − Vb = Vab = − = E  − 
Rx + R2 R3 + R4  Rx + R2 R3 + R4 

ndersa vlera e rezistences ekuivalente percaktohet si :

R x R2 RR
r= + 3 4
Rx + R2 R3 + R4

26
Ne kete menyre skema e ures ekuivalentohet si:

a
r rg

Va-Vb G Ig
b

Rryma e galvanometrit do te jete:

Vab
Ig =
r + rg

Duket se ndjeshmeria e ures do te rritet nese do te ritet tensioni E i ushqimit te ures.

Gjithashtu ne ndjeshmerine e ures ndikon edhe zgjedhja e galvanometrit. Ura arin
ndjeshmerin maksimale kur rezistenca e galvanometrit rg = r dhe kohen e qetesimit
minimale kur rezistenca kritike e galvanometrit eshte e barabarte me r.

Saktesia e ures varet nga saktesia e pergatitjes se komponenteve te ures R2, R3 dhe
R4 dhe nga pandjeshmeria e ures.

Per matjen e rezistencave me te vogla se 10 Ω perdoret ura e Kelvinit (Tomson) e

cila ben te mundur eliminimin e rezistencave te kontakteve dhe te telave lidhes.

R1 R2

G
R3 R4

Rx Ro

E
R

URAT E RRYMES ALTERNATIVE

Qarqet ekuivalente RL dhe RC.

27
Nje kapacitet real mund te ekuivalentohet me nje kapacitet te paster Cp e cila
perfaqson vleren e kapacitetit dhe nje rezistence Rp qe perfaqeson rezistencen
dielektrike apo humbjet dielektrike te lidhura ne paralel. Qarku ne paralel RC ka
nje ekuivalent te tije ne seri RC si ne figure :

Cp Rs
Rp
Cs

Skema ekuivalente RC ne paralel perdoret per konesatorte me humbje dielektrike

te medha ndersa ajo me RC ne seri per kondesatoret me humbje dielektrike te
vogla.
Te dy skemat jane ekuivalente dhe nese percaktohen parametrat e njeres skeme
mund te kalohet ne ato te tjetres. Ky trasformim behet nga ekuacionet e skemave:

1 1
Zs = Rs − jXs dhe Yp = +j = Gp + jBp komponentet reciproke mund te
Rs Xp
1
percaktohen nga Zs = .
Yp
Gjithashtu humbjet dielektrike mund te percaktohen si:

Xp Rs
tgδ = D = = = ωCsRs
Rp Xs

Nje bobine reale mund te paraqitet nga nje bobine Ls ne seri me nje rezistence Rs
qe ekuivalenton humbjet aktive te bobines. Skemat ekuivalente jane:

Rs
Rp Lp

Ls

Edhe ne kete rast skemat jane ekuivalente dhe rezistencat e tyre jane:

1 1
Zs = Rs + jXs dhe Yp = −j = Gp − jBp komponentet reciproke percaktohen
Rs Xp
nga :
1
Zs = = Zp
Yp

28
Nje parameter i rendesishem i bobines eshte miresia e bobines e cila percaktohet si:

Xs ωLs
Q= =
Rs Rs

Ura e rrymes alternative eshte paraqitur ne figure:

a

Zx Z2
I1 I1
D

Z4
Z3
I2 I2
b
~

Kur detektori i zeros tregon zero atehere ura eshte e ekuilibruar dhe ekuacioni i
ekuilibrit eshte
Z2 Z
= 4 ose Z x Z 4 = Z 2 Z 3
ZX Z3
Duke i paraqitur rezistencat e kraheve ne trajte algjebrike komplekse kemi

( Rx + jXx)(R4 + jX 4 ) = ( R2 + jX 2 )(R3 + jX 3 )
ndersa ne trajte eksponenciale komplekse kemi:

 . Φx  . Φ 4   . Φ 2  . Φ 3 
 Z x e  Z 4 e  =  Z 2 e  Z 3 e 
     

duke barazuar pjeset aktive dhe ato reaktive kemi:

 Z. Z. = Z. Z.
 x 4 2 3

Φ x + Φ 4 = Φ 2 + Φ 3

ekuacioni i fundit tregon se qe te arihet ekuilibri i ures se rrymes alternative duhet

te plotesohen dy kushte:
. . . .
• kushti i amlitudes Z x Z4 = Z 2 Z3
• kushti i fazes Φ x + Φ 4 = Φ 2 + Φ3

Ne figuren e meposhteme tregohet ekuilibrimi i ures alternative:

29
Duke pranuar φ 2 dhe φ 3 te barabarte me zero kemi:

 . .
Z Z = R2 R3
 x 4
Φ x = −Φ 4

qe do te thote se ne krahet e kundert te ures karakteret e kraheve jane te kunderta.

Ne se pranojme φ 3 dhe φ 4 te barabarte me zero kemi:

 . .
Z x R4 = Z 2 R3

Φ x = Φ 2
qe do te thote se ne krahet e njepasnjeshem karakteret e rezistencave jane te njejta.

Ura qe i pergjigjet ekuilibrit te dyte eshte paraqitur ne figure:

Rx R2
Cx C2

R4
R3

Ekuilibri i ures mund te shkruhet:

30
  j   j 
R4  R x −  = R3  R2 − 
 ωCx   ωC 2 

 R2 R3
 R4 Rx = R2 R3  Rx =
  R4
 R4 = R3 prej nga mund te nxjerim 
 Cx C Cx = R4
 2

C
R3 2

ekuilibri i ures mund te behet duke ndryshuar raportin R3 / R4 dhe R2 ose R2 dhe C2.

Ne rastin e urave qe i pergjigjen ekuilibrit te pare kemi:

Rx R2
Lx

D R4

R3
C4
~
Ekuacioni i ekuilibrit te ures do te jete:

 1 
Rx + jωLx = R2 R3  + j ωC4 
 R4 
ose dy komponentet e ekuilibrit:

 R2 R3
 Rx =
 R4
 Lx = R R C
 2 3 4

ura mund te ekuilibrohet duke ndryshuar raportin R3 / R4 dhe R2 ose R4 dhe C 4 .

Nje tip tjeter ure eshte:

Rx R2
Lx L2
D

R3 R4
31
~
Ekuacioni i ekuilibrit eshte:

R4 (Rx + jωLx ) = R3 (R2 + j ωL2 )

qe do te thote se :

 R4 Rx = R2 R3

 R4 Lx = R3 L2

prej nga mund te nxjerim :

 R2 R3
 Rx =
 R4

 Lx = R 3 L2
 R4

32
 VOLTMETRAT ELEKTRONIK

Hyrje

Voltmetrat e ndertuar me sistemet me bobina te levizeshme te shoqeruara edhe me ndares

tensioni rezistiv kane kufizime te medha ne perdorimin e tyre. Ato nuk mund te masin
vlera tensioni te vogla pasi ndjeshmeria e tyre eshte e vogel, gjithashtu e meta tjeter
eshte rezistenca e tyre e vogel gje qe i ben ata te paperdorshem ne qarqet me fuqi te vogel
ne dalje.
Keto kufizime jane kapercyer nga perdorimi i qarqeve elektronike me rezistence te
madhe ne hyrje te cilet gjithashtu perforcojne sinjalet e vogla ne nivele te pranueshme per
matje.
Nga perdorimi i keture qarqeve kane mare edhe emrin Voltmetrat Elektronik
Voltmetrat Elektronike mund te jene Instrumenta Analog ku si tregues sherbejne
instrumentat analoge me bobina, si edhe Instrimenta Numerik ku madhesia e matur
konvertohet ne forme numerike.

Volmetrat Analog
Voltmetrat me Tranzistor

1. Votmetri me Tranzistor me emiter te perbashket.

Nje voltmeter i tille siguron nje rezistence te madhe te hyrjes pra nje konsum te vogel
ndaj qarkut ku behet matja dhe nje rezistence te vogel dalje pra nje ryme te madhe ne
bobinen e istrumentit tregues

Tensioni i vazhduar Vcc eshte zbatuar me polaritet pozitiv ne kolektorin e tranzistrorit

ndersa negativi ne treguesin. Tensioni i panjohur E eshte zbatuar pozitivishte ne bazan e
tranzistorit.
Ryma e bazes se tranzistorit eshte :

33
 Im
Ib ≈
hFE
ku hFE eshte koeficienti i amplifikimit te rrymes se tranzistorit.
Ne kete menyre mund te nxjerim:
E
Ri ≈
Ib
e cila eshte shume here me e madhe se rezistenca Rs + Rm nese treguesi do te lidhej direkt
per te matur tensionin E. Nese voltmetrin me emiter te perbashket e perdorim per te
matur vlera tensioni te vogla atehere per shkak te renies se tensionit VBE do te kishim nje
gabim sistematik ne matje e barabarte me vleren e kesaj renie.
Ne kete rast tensioni ne tregues e voltmetrit qe eshte edhe tensioni ne emiterin e
tranzistorit do te jete:
VE = E - VBE
Ky gabim qe shkaktohet nga renia e tensionit ne baze emiter te tranzistorit mund te
eliminohet duke perdorur nje tranzistror te dyte te lidhur perseri ne emiter te perbashket si
ne figure.

Duhet te theksojme ketu se tensioni qe ushqen kete skeme eshte me dy polaritete plozitiv
dhe negativ ± 12 V.
Baza e Tranzistori Q1 eshte tokezuar nepermjet rezistences R1 ndersa ndaresi i tensionit i
perbere nga tre rezistencat R4 , R5 dhe R6 sigurojne polarizimin e tranzistorit me vleren
Vp .
Treguesi i matjes eshte lidhur ne dy emiterat e tranzistoreve Q1 dhe Q2 .
Kur nuk zbatojme tension ne hyrje te voltmetrit pra E = 0 potenciometri R5 regullohet qe
treguesi i instrumentit te jete zero. Kjo do te thote qe Vp = 0 dhe VE1 = VE2 = VBE = -0.7
V pasi baza eshte me potencial zero.
Ne se ne hyrje zbatojme nje tension E = 5 V atehere tensioni midis dy emiterave eshte
V= VE1 - VE2 dhe duke qene se VE1 = E - VBE1 dhe VE2 = -VBE2 pasi polarizimi i Q2 nuk
ndryshon. Ne kete menyre mund te theme se:

V= VE1 - VE2 = (E - VBE1) + VBE2 = E

34
Keshtu ne ndryshim nga skema e tjeshte me emiter te perbashket skema me dy te tille
eliminon gabimin e shkaktuar nga renia e tensionit VBE .
Rezistenca R1 eshte e lidhur ne paralel me rezistencen e qarkut ku behet matja. Vlera e
tensionit qe tregon voltmetri matet kundrejt tokes.

Nese njera nga terminalet e voltmetrit tokezohet atehere rezulton se restenca Rc ne

figuren e meposhteme te jete perjashtuar nga qarku si pasoje tregimi i voltmetrit eshte i
gabuar. Ne kete menyre voltmetri nuk duhet te kete asnje terminal te tij te tokezuar.
Nga ana tjeter qe voltmetri te funksionojne normalisht duhet qe rezistenca R1 te jete e
lidhur me potencialin zero kundrejt tensionit VCC dhe VEE . Per kete arsye voltmetrat
ushqehen me burime ushqimi me te dy polaritetet. Ne ato raste kur terminali i perbashket
i burimit te ushqimit nuk tokezohet atehere ai quhet terminali i perbashket.

Megjithe rezistencen e madhe te hyrjes qe kane skemat e mesiperme perseri ajo eshte e
vogel ne krahasim me rezistencen e larte qe afron skema e voltmetrit me tranzistorin FET
ne hyrje.

35
Lidhja e FET ne hyrje e rrit shume rezistencen e hyrjes se volt metrit ne vlera te rendit 1
MΩ.
Nese tensioni i hyrjes eshte E = 0 porta G e FET eshte me potencial zero. Duke qe se
gjithmone porta e FET duhet te jete e polarizuar negativisht VGS = -5V atehere burimi S i
FET eshte + 5V i cili zbatohet ne bazen e tranzistorit Q1 . Si rjedhim edhe baza e
tranzistorit Q2 do te kete te njejtin potencial + 5 V i cili regullohet nga potenciometri R5 .
Tregimi i voltmetrit eshte 0V
Nese sbatohet nje tension ne hyrje E = +1 V i ndryshem nga zero atehere per te ruajtur te
njejtin tension negativ polarizues VGS = -5V duhet qe tensioni i burimit Vs te ritet ne + 6
V. Si rjedhoje tensioni V qe tregon instrumenti eshte + 1 V.
Per te ritur kufijte e matjes se voltmetrit ne skeme eshte vendosur nje ndares tensioni pasi
normalisht skemat e paraqitura masin deri ne 25 V ndersa ai minimal eshte deri ne 100
mV.
Ne menyre per te matur tensione te vogla ai duhet te perforcohet perpara se te aplikohet
ne mates.

2. Voltmetri me amplifikator differencial

36
Transistoret Q1 dhe Q2 te lidhur si ne skemen e mesiperme perbejne nje amplifikator
diferencial ose amplifikatori me ciftim emiterial.
Kur nje tension i vogel pozitiv zbatohet ne bazen e tranzistorit Q1 tranzistori hapet dhe
ryma ne te ritet si pasoj renia e tensionit IC1 RL1 ritet duke sjelle si pasoje zvogelimin e
tensionit VC1 e kunderta ndodh ne tranzistorin Q2 . Zvogelimi i rymes IC2 sjell renien e
tensionit IC2 RL2 pra ritjen e tensionit VC2 . Ne tregues tensioni ne te djathte te tij ritet
pozitivisht ndersa ne te majte negativisht. Ne kete menyre tensioni V eshte proporcional
me tensionin e hyrjes E.
Vendosja e potenciometri R3 eshte nje metode tjeter per te siguruar vleren zero te
tregimit te voltmetrit perpara matjes. Kur kursori i R3 levis ne te djathte vlera e
rezistences ne degezimin e RL1 ritet ndersa ajo ne degezimine RL2 zvogelohet. Ne kete
menyre tensionet Vc1 dhe Vc2 mund te ndryshohen per te mare nje tregim zero te
voltmetrit.

3. Voltmetrat me Amplifikator Operacional si perserites tensioni

Ne figuren e meposhteme eshte dhene skema e nje volmetri me amplifikator operacional.

Voltmetri Operacional eshte lidhur si nje persetites tensioni. Tensioni i panjohur pasi
eshte

37
pershtatur nga pjestuesi i tensionit ne hyrje te skemes zbatohet ne hyrjen jo invertuese te
AO. Ndersa hyrja invertuese lidhet me daljen e AO. Sic dihet amlifikatori operacional
tenton vazhdimisht te barazoje te mbaje ekzaktesisht te barabarte tensionin ne hyrjen
invertuse me ate jo invertuese. Ne kete menyre tensioni i aljes Vo tenton vazhdimisht te
barazohet me ate ne hyrje te amplifikatorit EB ne kete menyre dalja e AO ndjek
ekzaktesisht hyrjen e AO. Koeficienti i amlifikimit te AO ne kete rast eshte 1 dhe prej
kendej ka mare emrin edhe skema e mesiperme. Tensioni ne dajle te AO zbatohet ne nje
tregues i zakons he magnetoelektrik per te bere leximin e tensionit te panjohur.

4. Voltmetri me Amlifikator Operacional si perforcues tensioni

Amplifikatori Operacional mund te lidhet ne skeme edhe ne regjim amplifikimi duke bere
te mundur matjen e tensioneve te vogla duke i amplifikuar ato deri ne vlera te matshme
nga treguesi. Ne figuren e meposhteme tensioni i panjohur E eshte zbatuar ne hyrjen jo
invertuese ndresa ne hyrjen invertuese vjen tensioni i daljes pasi eshte ndare ne dy
rezistencat R3 dhe R4. Ne kete menure renia e tensionit VR3 eshte e barabarte me ate
tensioni E te hyrjes joinvertuese. Ne kete menyre mund te percaktojme se tensioni ne
dalje Vo eshte i barabarte me :

R3 + R4
Vo = E
R3

Skema eshte e njohur edhe si ampilifikatori joinvertues pasi tens ioni ne dalje eshte
pozitiv kur tensioni ne hyrje eshte pozitiv dhe negativ kur ai eshte i tille. Ne kete rast

38
qarku ka nje rezistence hyrje te madhe dhe rezistence dalje te vogel. Koeficienti i
amplifikimit ne kete rast eshte:
R + R4
Av = 3
R3

5. Voltmetri me shderues tension-rryme

Skema e paraqitur me poshte eshte nje perforcues jo invertues i shpeguar me siper me

ndryshimin se treguesi ne vend qe te lidhet midis daljes se AO dhe tokes eshte vendosur
ne vendin e rezistence R4. Edhe nje here tensioni VR3 ne hyrjen invertuese eshte
ekzaktesish i barabarte me ate ne hyrje jo invertuese ku zbatohet tensioni i hyrjes.
Duke qene se ryma IB eshte shume here me e vogej se sa IR3 atehere mund te shkruajme
se rryma ne istrumentin mates eshte:

E
I m = I R3 =
R3

39
Ne kete menyre tensioni i panjohur E eshte shderuar ne rryme Im e cila matet nga
treguesi.

Voltmetrat Elektronik per matjen tensioneve sinusoidale.

Te gjitha skemat e paraqitura deri tani sherbejne per matjen e tensionit te qarqet e rymes
se vazhduar. Duke lidhur nje diode gjysem percuese perpara instrumentit mates si ne
figuren (a) te meposhteme marim nje voltmeter me drejtues me gjysem vale. Ashtu sic
thame dalja e voltmetrit perserites tensioni eshte ekzaktesisht e barabarte me hyrjen e tij
ne kete menyre tensioni i zbatuar ne mates eshte gjysem vala pozitive e tensionit te
hyrjes.
Rezistenca e hyrjes ne kete rast eshte mjaft e larte dhe ne hyrje eshte vendosur nje
kondesator per te bllokuar komponenten e vazhduar qe mund te kete tens ioni i panjohur.
Renia e tensionit ne dioden drejtuese VF shkakton nje gabim ne matje pasi tensioni i
matur eshte me i vogel nga ai i panjohur. Kjo renie tensioni mund te korigjohet ne fund
te shkalles ndersa ne vlerat e tjera te saj nuk mundemi pasi edhe renia e tensionit ne diode
varet nga madhesia e rrymes qe kalon ne te.
Per te eliminuar kete gabim sic tregohet ne figure (b) lidhja e kundert meret nga katoda e
diodes dhe jo direkt nga dalja e AO. Rezultati eshte se ghysem vala pozitive ne dalje te
Ao djek ekzaktesisht gjysem valen pozitive te tensionit ne hyrje te panjohur. Ne kete rast
nuk kemi me ndryshim midis tensionit ne hyrje dhe atij ne dalje per shkak te renies se
tensionit ne diode.
Dy skemat e para nuk mund te perdoren per tensione te vogla ne hyrje pasi koeficienti i
amplifikimit te tyre eshte 1. Ne se tensioni i hyrjes eshte i vogel atehere ai amplifikohet
perpara se te matet, per kete sherben skema e figuser (c). Edhe ne kete rast dalja ndjek
ekzaktesisht gjysem valen pozitive te sinjalit ne hyrje te voltmetrit.

40
41
42
Edhe voltmetrat me konvertues tension-rryme mund te masin tensionin alternativ sipas
skemave te figures se meposhteme.

skema punon njesoj si e kemi treguar me perpara me ndryshimin se vetem gjysem-vala

pozitive qe lejohet te kaloje nga dioda shkakton kalimin errymes Im ne instrumentin
mates. Gjate gjysem- vales negative dioda polarizohet ne te kundert dhe nuk kemi kalim
ryme me ne instrumentin mates dhe ne rezistencen R3. Ne se perdorim nje ure drejtuese

43
me dy gjysem perioda si ne figuren (b) atehere ritet ndjeshmeria e voltmetri. Gjate
gjysem vales pozitive punojne diodat D1 dhe D4 ndersa gjate asaj negative D2 dhe D3.
6. Matja e rrymes me instrumenta elektronike

Ri kujtojme edhe nje here se dy arsyet kryesore te perdorimit te instrumentave elektrnike

ne vend te atyre elektromekanike eshte rezistenca e hyrjes shume e madhe dhe konsumi i
vogel i fuqise nga qarku ku behet matja. Cilesia e pare ne rastin e instrumentave
elektronik per matjen e rrymes nuk aplikohet pasi instrumentat mates te rrymes duhet te
kene rezistence hyrje sa me te vogel. Skema e nje instrumenti per matjen e vlerave te
vogla te tille eshte paraqitur ne figure. Renia e vogel e tensionit ne rezistence Rs
amplifikohet nga AO perpara se te aplikohet ne tregues. Ne kete rast eshte perdorur
shderuesi i tensionit ne rryme menyrene funksionimit te te cilit e kemi treguar me
perpara.

44
 BAZATE INSTRUMENTAVE NUMERIK

Portat Logjike
1. Porta logjike EDHE (AND)

Qarku i portes logjike AND me dioda eshte paraqitur ne figuren 5.1a Ne se nje ose disa
nga hyrjet e portes tokezohet atehere diodat polarizohen ne te drejte. Si rjedhim kemi
kalimin e rymes I1 nga burimi Vcc dhe tensioni i daljes Vo eshte i barabarte me renien e
drejte te tensionit ne kalimin e diodes Vd . Supozojme se tensioni Vcc eshte 5V dhe ne
hyrjen A eshte aplikuar tensioni 5V ndersa hyrjet B dhe C jane te tokezuara. Dioda D1
eshte polarizuar ne te kundert ndersa diodat D2 dhe D3 mbesin te polarizuara ne te drejte.
Ne kete menyre tensioni i daljes mbetet i barabarte me Vd.

Nese ne te tre hyrjet A, B dhe C aplikojme nje tension 5V te tre diodat polarizohen ne te
kundert dhe nuk kemi me kalim ryme nga Vcc dhe tensioni i daljes behet i barabarte me
Vo=Vcc. Keshtu niveli i larte logjik meret ne dalje te porte EDHE vetem atehere kur nje
nivel logjik i larte eshte zbatuar edhe ne hyrjen A edhe ne hyrjen B edhe ne C. Qe ketej
rjedh edhe emertimi i portes logjike EDHE. Ne tabelen e vertetesis te meposhteme A, B
dhe C perfaqsojne hyrjet e portes logjike ndersa D eshte dalja. Ne te jane paraqitur te
gjitha kombinimet e mundeshme qe mund te kemi ne hyrjen e portes logjike AND.

A B C D
0 0 0 0
1 0 0 0
0 1 0 0
0 0 1 0
1 1 0 0
1 0 1 0
1 1 1 1

45
2. Porta OSE (OR)

Porta logjike OSE e ndertuar me dida eshte paraqitur ne figuren 5.2 Duket nga skema se
dalja e portes ose eshte ne nivelin zero kur te gjitha hyrjet jane ne nivelin zero.
Ne se nje tension 5V zbatohet ne hyrjen A dioda D1 polarizohet ne te drejte dhe tensioni i
daljes behet i barabarte me Vo=5-Vd. Ne se hyrjet B dhe C gjate kesaj kohe jane te
tokezuara atehere diodat D2 dhe D3 jane polarizuar ne te kundert. Ne se tensioni 5V
zbatohet ne hyrjen B ose C tensioni ne dalje mbetet i njejte.

Nje nivel i larte logjik meren ne dalje te portes Ose kur nje nivel i larte logjik zbatohet
ose ne hyrjen A ose ne B ose ne C. Ketej rjedh edhe emerimi i porte OSE.
Tabela e vertetesis se portes jepet me poshte

A B C D
0 0 0 0
1 0 0 1
0 1 0 1
0 0 1 1
1 1 0 1
1 0 1 1
1 1 1 1

3. Porta logjike NOT

Ne rastin e skemave logj ike qe punojne vetem me dy gjendje hapur dhe mbyllur skema e
tranzistorit me emiter te perbashket kryhen funksionin e permbysjes ose te mohimit

46
logjik. D.m.th dalja D eshte mohimi (e kunderta) e hyrjes logjike A. Pra skema e njohur e
fazoinvertuesit ne rastin e portave logjike me dy gjendje te mundeshme kryen funksionin
e portes logjike JO (NOT). Ne figuren e meposhteme jepet skema per nje porte logjike
NOT.

R2 Rc
A

Q1 D
R1

Simboli logjik dhe tabela e vertetesis per porten logjike NOT

A A A D
0 1
1 0

Sic shpeguam me siper porta logjike EDHE ka nivelin zero ne dalje kur nje ose disa nga
hyrjet jane ne nivelin zero dhe ka nivelin e larte logjik 1 kur te ghitha hyrjet jane ne
nivelin logjik 1. Ne se ne dalje te portes EDHE vendosim nje porte logjike JO atehere ne
dalje te portes kemi nivelin logjik 1 kur ne nje nga hyrjet ose ne disa prej tyre kemi
nivelin 1. Ne se te gjitha hyrjet jane ne nivelin logjik 1 atehere dalja e porte JO-EDHE
(NAND) eshte ne nivelin zero.
Nje porte logjike JO e vendosur ne dalje te portes OSE nxjen ne dalje nivelin zero kur
nje nga hyrjet eshte ne nivelin e larte. Qarku logjik eshte emeruar JO-OSE (NOR).
Simboli i portave NAND dhe NOR jane paraqitur me poshte.

4. FLIP-FLOPS

Qarku baze i nje flip- flopi ka 2 gjendje te qendrueshme: Ose Q1 eshte on dhe Q2 eshte
off, ose Q2 eshte on dhe Q1 eshte off. Qarku eshte komplet simetrik. Rezistencat
kolektoriale RC1 dhe RC2 jane te barabarta, dhe rezistecat e polarizuese(R1 ,R2 ) dhe (R1 ',
R2 ') formojne pjesetues tensioni te njejte ne bazat e tranzistoreve.

47
Cdo baze tranzistori polarizohet nga kolektori i paisjes tjeter, keshtu qe kur njeri nga
tranzistoret eshte on (i hapur) tjetri eshte off (i mbyllur). Daljet, e identifikuar si Q dhe Q
, jane marre nga daljet e kolektoreve te tranzistoreve. Kur tensioni ne dalje ne Q eshte
low, ky tek Q eshte high, dhe e kunderta. Sinjali i trigerimit te lidhur ne hyrje te flip- flop
e bejne at te ndryshoje gjendjen e tije Q dhe Q . Nje sinjal drejtkendesh i njohur si clock
sinjal normalisht perdoret per te permbysur gjendjen e flip- flopit nga njera gjendje tek
tjetra.

Nje simbol logjik per nje flip- flop te trigeruar ose ne hyrje me nje sinjal clock-u tregohet
ne figuren e meposhteme.

48
Nje flip flop me sinjal trigerimi clock-u ndryshon gjendje cdo here qe nje vlere e caktuar
tensioni jepet ne hyrje te flip- flop- it. Terminali i clock-ut (CLK) ka nje rreth te vogel per
te treguar qe sinjali ne hyrje i pranueshem per te bere ndryshimin e gjendjes duhet te jete
ne drejtimin negativ. Mungesa e nje rrethi te tille do te tregoje qe kalimi i sinjalit
pozitive do te beje permbysjen e gjendjes.
Shume flip-flope me sinjal trigerimi clock-u gjithashtu kane dhe nje sinjal kontrolli qe e
quajne control input sic tregohet me vija te nderprera ne figure.
Kjo mund te perdoret per te siguruar qe daljet do te mbeten ne nje gjendje te vecante Q
high dhe Q low, ose Q low dhe Q high.

Figura (c) tregon simbolin logjik per nje flip flop qe ka terminale set (S) dhe clear (C) si
dhe terminalin e permbysjes se gjendjes. Nje impuls hyres ne terminalin S vendos flip-
flop- in ne nje gjendje te deshiruar, ndersa nje impuls hyres ne terminalin C e fshin flip-
flopin dhe e kthen ne mbrapa ne gjendjen tjeter te tij. Kjo quhet si clocked-SC flip- flop.

5. Treguesit LED

Ne kalimin pn te nje bashkimi gjysempercues i polarizuar drejt, elektronet e shtrese n

kobinohen me vrimat qe ndodhen ne shtresen p te gysempercuesit. Kur ky rikombinim
ndodh atehere ryma e kalimit shkakton nxehjen e kalimit dhe emetimin e drites. Ne se
shtresa gjysem percuese eshte trasparente atehere drita qe emetohet nga kalimi behet e
dukshme ne kete menyre kemi realizuar nje diode LED. Kur kalimi polarizohet drejt
atehere dioda LED eshte on ndersa kur kalimi polarizohet ne te kundert atehere ajo eshte
Off.

Nga kombinimi i shtate segmenteve me dioda led realizohet the tregues me shtate
segmente aktiv i cili eshte ne gjendje te tregoje vleren e numrave nga 0 deri ne 9. Duke
polarizuar segmente te vecante arijme te realizojme tregime te ndryshme. LED me 7

49
segmente kane ose anoden e perbashket ose katoden ne rastin e figures eshte nje LED me
anode te perbashket. Zakonisht renia e tensionit ne kalim eshte e nive lit 1.2 V dhe ryma e
kalimit eshte reth 20 mA

Kjo ben qe dioda LED te kete konsum te madh fuqie.

Numeruesit Shifror
6. Numeruesit me baze16

Diagrama logjike ne Figuren 5-7(a) tregon 4 flip-flop-e te lidhur ne kaskade. FFA

permbyset nga impuls ne gativ ne hyrje dhe cdo kohe dalja Q e FFA kalon ne gjendjen
low, ai aplikon nje tension negativ ne hyrjen e impulsit te clock- ut te FFB. Keshtu FFA
permbys FFB, FFB permbys FFC, dhe FFC permbys FFD. Kombinimet e ndryshme te te
gjendjeve te flip- flopeve qe mund te ekzistojne ne qark me kater stade jane treguat ne
tabelen e Figures 5-7(b).

50
Gjendja e kater flip- flopeve shprehet nga nje sistem binar numerimi, ne te cilin 0
perfaqeson nje tension me gjendje low(afer nivelit zero), dhe 1 perfaqeson nivelin
high(afer nivelit te tensionit te burimit). Nqs te gjitha daljet Q jane ne gjendjen low
perpara se ndonje impuls hyres te jete aplikuar, numerimi binar do te kete gjendjen 0000.
Shihni kolonen e pare horizontale ne tabele.

Impulsi i pare hyres shkakton faktin qe gjendja e QA te kaloj ne high, ose ne nivelin
logjik 1. Dalja pozitive e QA nuk ka asnje efekt ne FFB, keshtu numerimi kete here eshte
0001. Impulsi i dyte e ndryshon gjendjen e QA ne low(niveli logjik 0). Kjo jep nje tension
negativ nga QA e cila permbys FFB per te dhene nje nivel high ne QB , numerimi eshte
0010. Impulsi i trete ndryshon gjendjen e FFA edhe nje here por nuk sjell ndonje efekt ne
FFB. Numerimi eshte tani 0011. Impulsi i katert ndryshon gjendjen e QA ne low, permbys
FFB ne QB low e cila permbys FFC duke dhene nje gjendje high tek QC dhe numerimi do
te jete 0100.

Procesi i permbysjes vazhdon ne kete menyre me cdo impuls hyres derisa maximumi i
numerimit 1111 eshte arritur kur 15 impulse hyres jane aplikuar. Impulsi i 16-dhjete
kalon QA ne low edhe nje here tjeter, duke permbysur QB ne low; dalja QB permbys QC
ne low, dhe dalja QC permbys QD ne low. Keshtu te kater flip flop-et jane kthyer ne
gjendjen e tyre origjinale dhe numeirmi binar kthehet ne gjendjen 0000. Shikohet se
kaskada e kater flip flopeve ka 16 gjendje te ndryshme. Ne kete menyre qarku eshte
emeruar numeruesi me baze 16.

7. Numeruesit me baze 10.

Nje numerues me baze 10 merret nga modifikimi i numeruesit me baze 16. Gjashte nga
16 gendjet duhet te eliminohen, per te lene vetem 10 gjendje te mundshme. Ne metoden e

51
treguar ne Figuren 5-8(a), clocked SC flip- flopet jane perdorur se bashku me nje porte
NAND. Porta NAND jep nje dalje low kur daljet QB dhe QD jane high. Duke referuar
tabeles ne Figuren 5-8(b) te zbuluar, gje e cila tregon se kjo ndodh vetem ne 10 impulset
hyrese. Porta NAND daljen e ka gjithmone high, keshtu qe ajo nuk ndikon permbysjen e
flip flopeve derisa impulsi hyres i dhjete te arrije. Dalja low nga porta NAND fshin
gjendjen e te kater flip flopeve duke e cuar ne gjendjen e fillimit edhe nje here 0000.
Keshtu te gjashte gjendjet e numeruesit me baze 16 eleminohen per te dhene numeruesin
me baze 10.

8. Numeruesi me baze 2000.

Numeruesi me baze 10 njihet ndryshe si BDC (binary coded decimal) konvertues binar
dhjetor. Kjo mund te konvertohet ne nje forme qe mund te jape nje ekran me 7 segmente.

Nje numerues me baze 10 se bashku me nje display dixhital dhe nje qark konvertues te
pershtatshem mund te bashkohen per te dhene numeruesin nga 0deri ne 9. Cdo moment
qe impulsi i dhjete hyres eshte aplikuar display shkon nga 9 ne 0 perseri. Kur kjo ndodh,
dalja e flip flop- it final ne numeruesin dhjetor shkon nga 1 ne 0 (shiko figuren 5-8(b)).
Kjo eshte e vetmja kohe qe numeruesi dhjetor jep nje dalje negative, dhe kjo dalje mund
te perdoret per te permbysur nje numerues tjeter dhjetor.

52
Hedhim nje veshtrim mbi diagramen e numeruesit me baze 2000 te treguat ne Figuren 5-
9. Sistemi konsiston ne tre numeruesa dhjetor, BCD to seven segment drivers dhe
display, dhe nje flip flop per te kontrolluar nje display e cila tregon vetem gjendjen 1 kur
eshte on.
Duke nisur nga 0, te tre numeruesat jane vedosur ne gjendjen e tyre normale te startimit
dhe indikatori numerues i gjendjes 1 eshte off. Keshtu perftojme nje gjendje 0000.Te
nente impulset e pare hyres regjistrohen ne displain shtate segmentesh. Ne impulsin e
dhjete hyres dispaly i pare shkon ne 0 dhe nje impuls dales negativ nga numeruesi dhjetor
i pare trigeron numeruesin edyte dhjetor. Display i numeruesit te dyte tani regjistron 1,
keshtu qe display ne total lexon 010. Numeruesi ka numeruar deri ne 10, dhe gjithashtu
ka regjistruar 10 ne sistemin e display- it.

53
Te nente impulset hyres te tjere shkaktojne qe gjendja e numeruesit te pare te kaloje nga 0
ne 9 perseri., keshtu qe display tregon 019 ne impulsin e 19-dhjete. Impulsi i 20-te
shkakton qe dispay i pare te kaloje ne gjendjen 0 perseri. Ne kete kohe numeruesi i pare
dhjetor nxjerr ne dalje nje impuls negativ, i cili perseri trigeron numeruesin e dyte
dhjetor. Display total tani shfaq 020, i cili shpreh faktin qe 20 impulset jane aplikuar ne
hyrje te numeruesit te pare dhjetor. Si rrjedhim numeruesi i dyte dhe display jane duke
numeruar 10 nga impulset hyres.

Numerimi vazhdon sic pershkruhet derisa display te tregoje 099 pas 99 impulseve hyres.
Impulsi i 100- nte sjell qe 2 display-et nga e djathta te shkojne ne 0. Numeruesi i dyte
dhjetor emeton nje impuls negativ ne kete kohe, i cili trigeron numeruesin e trete dhjetor.
Keshtu si perfundim numeruesi numeron 100. Ne te 1000-tin impuls tre numeruesit
dhjetor te pare shkojne nga 999 ne 000, dhe nje impuls negativ i emetuar nga numeruesi i
trete dhjetor trigeron flip flopin dhe ne gjendje 1 displayn. Display tani lexon 1000. Pra
shihet se ky sistem numeron deri ne nje maximum 1999. Nje impuls tjeter shkaton qe
gjenjda e display- it te kaloje ne 000.

9. Ndaresi dixhital i frekuences.

Shume teknika dixhitale te matjes kerkojne nje perpikmeri te periodes se kohes ose te
bazes se kohes. Figura 5-10 tregon bllok diagramen. 1 MHz Clock oshilator jep ne

54
menyre jashtezakonisht te sakte nje frekuence ne dalje me nje period kohe prej 1µs.
Frekuenca dalese nga flip flopi final i nje numeruesi dhjetor eshte ekzaktesisht 1 / 10 e
frekuences hyrese, e cila nenkupton qe perioda e kohes se daljes eshte 10 fishi i periodes
se kohes se vales hyrese. Keshtu qe perioda e kohes ne dalje nga numeruesi i pare dhjetor
10 µs. Ne menyre te njejte periodat e kohes te sinjaleve ne dalje te gjeneruara nga
numeuresit dhjetor 2 dhe 3 jane 100µs dhe 1ms respektivisht.

Numerues te tjere shtese dhjetor mund te perdoren per te shumefishuar perioden e e

kohes. Nese nje numerues me baze 16 ose me baze 12 perdoren ne vend te numeruesave
dhjetor perioda e kohes se oshilatorit do te shumefishohet me 16 ose 12 ose cdo numer
modulues qe do te perdoret. Atehere ekuacioni per perioden e kohes ne dalje do te jete:

T = T0 x Nn ku T0 eshte perioda e kohes se oshilatorit, N eshte numeri shumefishues i

numerusit, dhe n eshte numeri i numeruesave.

55
 SHDERUESI ANALOG-NUMERIK

1. SHDERUESI ANALOG-NUMERIK ME INTEGRIM TE NJEFISHTE (RAMP

TYPE)

Shderuesi analog-numerik me integrim te njefishte njihet edhe si ADC i tipit ramp pasi ai
perdor nje gjenerator dhemb-share. Tensioni gjeneratorit dhemb-share fillon te ritet nga
niveli zero dhe ritet ne menyre kostante. Dalja e sinjalit te gjeneratorit zbatohet ne njeren
nga hyrjet e krahasuesit te tensionit ndersa ne hyrjen tjeter zbatohet tensioni i panjohur
Vi. Gjate kohes qe tensioni dhemb-share Vr eshte me i vogel se tensioni Vi dalja e
krahasuesit te tensionit eshte ne nivel te larte dhe kjo lejon qe treni i impulseve qe
prodhon clock gjeneratori te kaloje nepermjet portes AND ne qarkun numerues i cili
numeron numrin e impulseve gjate periodes t1. Kur tensioni Vr behet i barabarte me Vi
dalja e krahasuesit te tensionit kalon ne nivelin zero duke mbyllur porten logjike AND
dhe duke ndaluar ne kete menyre numerimin e impulseve.

56
Koha e integrimit t1 eshte proporcionale me tensionin e panjohur Vi. Keshtu meqenese
numerimi i impulseve behet vetem gjate kohes t1 numeri perfundimtar eshte vlefta
numerike proporcionale me vleften analoge Vi ne hyrje. Renia negative e tensionit te
dhembe-shares ne fund te kohes t2 fshin regjistrin duke e bere gati ate per rinumrimin e
ardheshem sapo dhembe-shara te filloje ritjen e saje.
Nese regjistri numerues ndertohet me kater ose me shume flip- flope si numeruesi me
baze 16 atehere ne dalje kemi ekuivalentin binar te hyrjes. Ne se i shtojme edhe nje
numerues me baze dhjete atehere ne dalje kemi ekuivalentin dhjeror te hyrjes.

Gjate procesit te shnderimit nga analog ne numerik tensioni i hyrjes kuantizohet ne nje
numer te fundem nivelesh diskrete. Pershembull ne se tensioni i hyrjes 10 V shnderohet

57
ne vlefte numerike e cila eshte nje numer i plote nga 1 deri ne 10 atehere vleftat analoge
9.1 dhe 9.9 do te perfaqesohen me vleften numerike 9 duke dhene nje gabim 1 te 10 ose
10% . Ky gabim eshte i njohur si gabimi i kuantizimit i ADC.
Duke ju fereruar numeruesit me baze 16 ai eshte nje ADC me 4 bit dhe hyrja analoge
perfaqesohet ne 15 nivele diskrete. Numri i niveleve te kuantizimit llogaritet si

N=2^n –1

Ku n eshte numri i biteve te ADC. Gabimi i kuantizimit eshte 1/15 ose 6.7%. Ne se ADC
eshte me 5 bit atehere kemi 31 nivele diskrete dhe gabimi eshte 1/31 ose afersisht 3%. Ne
kete menyre gabimi i kuantizimit eshte inverproporcional me numerin e biteve qe
ndertohet shderuesi ADC

2. SHDERUESI NUMERIK-ANALOG.

Shnderuei me i thjeshte numerik-analog eshte ai i nderuar nga shkalle rezistencash R/2R

si ne figure. Qarku i paraqitur ka kater hurje numerike dhe eshte shderues me 4 bit.
Rezistencat R3, R5 dhe R7 kane vleren R e cila mund te jete cfardo ne nje kufi nga 1
kOhm ne 100 kOhm ne varsi te rrymes qe do te kete ne dalje te shderuesit. Rezistencat
R1,R2,R4,R6 dhe R8 kane vleren 2R. Cdo hyrje numerike mund te kete vleren zero (low)
ose Vi me vlere 5V (high). Tensioni ne dalje varet nga prezenca ose mungesa e tensionit
(bit) ne hyrjet numerike.
Le te konsiderojme se ne hyrjen A eshte ne nivelin 1 (5V) ndersa te tjerat ne 0. Ne se e
shikojeme skemen sinje qark te hapur ne piken e lidhjes se R1,R2 dhe R3. atehere
tensioni ne kete pike eshte Vi/2 ndersa rezistenca ekuivalente ne kete pike eshte R1 ne
paralel R2 pra e barabarte me R. Meqenese R3+R=2R tensioni Vi/2 eshte ndare nga R4
dhe (R3+R) duke dhene tensionin ne qark te hapur ne piken e bashkimit te R3 dhe R4 te
barabarte me Vi/4. Rezistenca e qarkut ne kete pike eshte R4 || (R3+R)=R . Me tutje
tensioni Vi/4 eshte perseri i pjestuar nga (R5+R) dhe R6 duke dhe nje tension ne qark te
hapur me Vi/8 ne lidhjen e R5/R6 fig (d). Edhe nje here ne piken e lidhjes se R8 me R7
tensioni Vi/8 pjestohet me dy per te dhene ne dalje vleren Vi/16
Ne keme menyre nese ne hyrjen A kemi nje tension 5 V ne dalje te shderuesit kemi
tensionin Vi/16.
Ne menyre te ngjashme mund te tregohet se nese hyrja B eshte ne nivelin 1 (5V) atehere
ne dalje kemi tensionin Vi/8 . Gjithashtu Vo=Vi/4 nese hyrja C eshte ne nivelin 1 dhe
Vo=Vi/2 nese hyrja D eshte ne nivelin 1.
Nese superpozojme arsyetimin e mesiper duke mare kombinime te ndryshme te hyrjeve
numerike atehere vlera e tensionit ne dalje eshte dhe ne tabelen 5-12f

58
Keshtu nese bitit A i japim korespondencen me vlere 1, biti B si dy here me peshe me te
madhe se A vleren 2, bitit C dy here me peshe me te madhe se B pra 4 dhe ne fund atij D
vleren 8 si biti me peshe me te madhe vlera e tensionit ne dalje mund te shprehet si:

59
Vo=(D+C+B+A)Vi/16

Duke konsideruar DAC e mesiperm veme re maksimumi i daljes eshte 15(Vi/16) kur te
gjitha hyrjet numerike jane ne nivelin e larte 1. Ndryshimi me i vogel i vleres se tensionit
ne dalje Vi/16 meret kur hyrja A ndryshon nga 0 ne 1. Ne kete menyre numri i niveleve
ne dalje i quajtur rezolucion eshte 15. Rezolucioni mund te parcaktohet me te njejten
formule qe percaktuam nuvelet e kuantizimit per ADC.

VOLTMETRAT DHE FREKUENCMETRAT

NUMERIKE
3. VOLTMETRAT NUMERIKE ME INTEGRIM TE NJEFISHTE (RAMP TYPE)

60
Voltmetrat numerike ne perberje te tyre kane nje shderues analo- numerik i shoqeruar me
nje display per te treguar vleren e matur te tensionit.

Ndertimi dhe funksionimi i ADC eshte shpeguar me perpara. Qarku i numerimit

konsiston ne nje numeruas me baze 2000 duke perfshire ketu edhe qarkun bllokues
(latch). Ne se qarku bllokues nuk do te vendosej ne skemen e numerimit atehere tregusi i
qarkut numerues do te risetohej ne zero sapo dhembe shara fillon ritjen e saje ne fillimin
e kohes t1. Tregimi i displayt do te ndryshonte vazhdimishte pergjate gjithe kohes se
integrimit t1 me nje shpejtesi temadhe. Gjate kohes t2 tregimi ne display mbetet i
pandryshuar deri ne mbarim te kohes t2 kohe ne te cilen dhembe-shara kthehet ne zero
dhe tregimi i displayt zerohet per te rifilluar numerimin e ri. Ndryshimi i shpejte i
tregimit te display gjate kohes t1 e ben tregimin te pa mundur te lexohet. Qarku i
bllokimit izolon display nga qarku i numerimit gjate kohes qe numerimi eshte ne proces.

61
Ne fund te procesit te numerit ne fundin e kohes t1 qarku i bllokimit lidhe numerusesin
me display per te shaqur vleren e matur ne kete tregimi i display rinovohet me vleren e
fundit te matur nga ADC.
Voltmetri numerik i tipit ramp kerkon per te pasur saktesi matje:
1. Sinjalin dhembe share shume te sakte ne madhesi dhe ne forme.
2. Baze kohe sa me te sakte

4. VOLTMETRI NUMERIK ME INTEGRIM TE DYFISHTE (DUAL SLOPE INTEGRATOR)

Voltmetri me integrim te dyfishte eliminon dy kerkesat qe ka per te ruajtur saktesine

voltmetri me integrim te njefishte. Per te kete sherben nje qark i vecante i paraqitur si
Integrator ne skeme. Nje kondesator i ndodhur brenda qarkut integrator ne fillim
ngarkohet nga tensioni analog ne hyrje dhe me pas shkarkohet me nje vlere kostante duke
prodhuar nje interval kohe i cili matet numerikisht. Ky ngarkim dhe shkarkim i
kondesatorit rezulton ne nje forme tensioni ne varsi te kohes me dy pjeresi ashtu si ne
figure, prej ketej ka mare edhe emrin voltmetri me integrim te dyfishte

62
63
Duke pare bllokskemen e voltmetrit sinjali i kontrollit per integratorin eshte mare nga
gjeneratori i sinjalit nepermjet nje pjestuesi frekuence.
Gjate kohes t1 kapaciteti i integratorit eshte ngarkuar negativishte nga tensioni i hyrje Vi
deri ne vleften Vo sipas nje dhembeshare me pjersi negative. Vlera Vo e aritur eshte
proporcionale me tensionin e panjohur Vi. Ne fund in e kohes t1 ne integrator futet
burimii i rymes me vlere kostante i cili ben shkarkimin e kapacitetit me vlere kostante te
rymes duke dhene nje tension dhembe share me pjersi pozitive, si ne figure.
Pergjat gjithe kohes t1+t2 dedektori i kalimit te zeros ka ne dalje te tije nivel te larte
tensioni (high). Dedektori i zeros ka nivelin e larte pergjate gjithe kohes qe dalja e
integruesit eshte negative dhe kalon ne nivelin e ulet ne fundin e kohes t2 kohe ne te cilen
tensioni i daljes ne integrator kalon neper zero.
Porta logjike ka ne hyrjet e saj nivel te larte gjate kohes vetem gjate kohes t2 ku dalja e
dedektorit te zeros dhe sinjali i kontrollit kane nivel te larte. Ne kete menyre gjate kesaj
kohe porta logjike AND eshte e hapur dhe lejon kalimin e trenit te impulseve ne regjistrin
numeruas. Numeri i pulseve te numeruara eshte proporcional me kohen t2 e cila eshte vet
proporcinal me tensionin Vo te ngarkimit te kapacitetit ne integrator. Sic thame ky
tension eshte proporcional me vet tensionin e hyrjes Vi qe do te thote se numri i
impulseve te numeruara gjate kohes t2 eshte proporcional me vete tensionin e panjohur
ne hyrje te voltmetrit Vo.
Duket se per te pasur nje saktesi ne matje duhet qe shkarkimi kapacitetit te integratorit te
jete sa me uniform gje qe kerkon nje burim rryme kostant.
Per te kalibruar voltmetrin ne hyrje te tije aplikohet ne tension me vlere te njohur dhe
dure regulluar rymen e shkarkimit te burimit te rymes deri sa tregimi i daljes te jete i
barabarte me vleren e njohur te tensionit te hyrjes.
Ne se perioda e gjeneratorit te ores ndryshon ai nuk ka ndonje efekt mbi tregimin e
voltmetrit pasi ky ndryshim rit ose zvogelon ne menyre simetrike te dy kohet t1 dhe t2.

Ndryshimi i kufijve

Per ndryshimin e kufijve te voltmetrit numerik ne hyrje te tij vendosen rezistenca te cilat
luajne rolin e pjestuesit te tensionit duke zvogeluar keshtu vleren e tensionit te hyrjes ne
nivele te pershtatshme per tu matur nga shderuesi ADC.

64
Nje komutator i vendosur ne hyrje te krahasuesit si ne figure regullon rezistencat e
pjestuesit te tensionit si edhe ne menyre automatike tokezon elementin qe tregon presjen
ne display e voltmetrit duke bere qe edhe treguesi i voltmetrit ti pershtatet kufirit te
matjes te voltmetrit.

5. FREKUENCE METRI NUMERIK

Frekuenc metrit e paraqitur ne figure konsiston ne nje baze kohe e cila sherben si burim
kohe , nga qark numerues, nga nje qark formues i cili modelon sinjalin e hyrjes si dhe nga
qark logjik qe lidh numeruesin me sinjalin e perpunuar nga formuesi.
Sinjali i hyrjes fillimisht pershtatet ne nivel per tu futur ne qarkun formues i cili
konverton formen e sinjalit te hyrjes ne sinjal me forme kendrejte ose impulse me te
njejten frekuence si ajo e sinjalit te hyrjes.
Prezenca e formuesit na lejon qe ne hyrje te frekuencmetrit te zbatojme sinjale me forme
vale te ndryshme si sinusoidale, trekendeshe, dhembeshare apo cfardo forme tjeter duke
eliminuar keshtu ndikimin qe mund te kishte forma e vales ne frekuenc meter.

65
Sinjali i hyrjes tashme i modeluan ne forme vale drejkendeshe aplikohet ne njeren nga
hyrjet e porte AND ndersa ne hyrjen tjeter eshte aplikuar dalja Q e flip- flopit. Ne kete
menyre impulset qe do te numerohen kalojne porten AND vetem gjate kohes kur dalja Q
e flip- flopit eshte ne nivel te larte.
Flip-Flopi eshte i kontrolluar nga qarku i kohes ai ndryshon gjendjen e tije sa here qe
sinjali i gjeneratorit te kohes ndryshon ne drejtimin negativ. Ne se pranojme se frekuenca
e bazes se kohes eshte 1 Hz atehere dalja Q e flip flopit dote jete per 1 sec ne nivel te
larte dhe 1sec ne nuvel te ulet sid duket edhe nga figura. Ne kete rast kohes 1 sek qe dalja
Q eshte ne nivel te larte porta AND eshte e hapur dhe numeratori numeron numerin e
impulseve qe gjenerohen nga formuesi i vales. Numeri i impulseve te numeruara gjate
kohes 1 sec eshte direkt frekuenca e panjohur ne hyrje te frekuence metrit.
Qarku numerues risetohet ne zero nga kalimi ne drejtimin negativ te daljes Q te flip-flop-
it duke bere qe numerimi te filloje gjithmon nga zero. Ashtu si ne rastin e voltmetrit
numerit qarku bllokues (latch) hyn ne pune ne momentin qe ka mbaruar numerimi i
impulseve ne kete menyre behet i mundur cfaqja e vleres se matur ne dislay e istrumentit.

66
Ky moment eshte kur dalja Q ndrys hon gjendjen duke shkuar ne drejtimin pozitiv. Vlera
mbetet e cfaqur ne display deri ne risetimin e radhes se qarkut bllokues.

Ndryshimi i kufijve

Duke perdorur nje baze kohe me period 10µs, 100 µs , 1 ms apo vlera te tjera dhe duke
perdorur per pjestimin e saje numerues me baze dhjete. Nje kombinim i tille realizon
kufij te ndryshem matje te frekuence metrit ashtu sic treghet ne figure.
Ne kete menyre nepermjt komutatorit ndryshohet perioda e gjeneratorit te kohes si edhe
pozicioni i presjes dhjetore ne display e instrumentit.

67
Saktesia e matjes.
Sic shpeguam me siper sinjali i prodhuar nga baza e kohes hap ose mbyll porten logjike
AND duke lejuar ose bllokuar kalimin e impulseve. Ekziston gjithmon nje gabim ne
numerimin e impulseve i quajtur edhe gabimi i portes pasi fundi i periodes se numerimit
mund te bjere brenda intervalit te impulsit.

68
Gjithashtu pershak te ndryshimit te periodes se gjeneratorit te kohes, ne funksin te
frekuences qe do te masim, kemi nje gabim ne numerimin e impulseve. Ky gabim varet
nga vlera e frekuences qe duhet te masim ashtu si ne figure duket se nese frekuenca eshte
e ulet kemi vetem nje impuls te numeruar me pak ndersa e kunderta ndodh nese
frekuenca eshte e latre numeri i impulseve te pa numeruara ritet.
Ne se modifikojme skeme e frekuencmetrit si ne figuren e meposhteme marim skeme e
matjes reciproke te frekuences:

69
Baza e kohes me nje frekuence prej 1 MHz eshte zbatuar drejtperdrejt ne njeren hyrje te
portes logjike AND ne vend te sinjalit te moduluar qe futet normalisht ne kete porte.
Ndersa sinjali me frekuence te panjohur i cili ndryshohet ne forme nga formuesi i formes
dhe pastaj dergohet per te komanduar qarkun e Flip-Flop-it.
Ne kete menyre gjate periodes T te sinjalit ne hyrje porta logjike AND hapet dhe
numeruesi numeron impulset qe qe gjenerohen nga baza e kohes. Keshtu nese duam te
masim nje frekuece 100 Hz atehere porta AND do te rije e hapur per nje kohe pres 1/100
HZ= 10 ms. Perioda e bazes se kohes eshte 1 µs dhe numeri i impulseve te numeruara
10ms
eshte n = = 10000 dhe ne kete rast gabimi i matjes do te jete vetem nje impuls ne
1µs
10000 impulse te numeruara ose 0.01%.

Matja e Kohes dhe Raportit

Per matjen e Kohes apo te Periodes shfrytezohet teknika e matjes reciproke. Ne se Flip-
Flop i vendosur ne figuren e mesiperme permbys gjendjen e tije ne fillim dhe ne fund te
periodes T te sinjalit te panjohur. Ne kete menyre duke numeruar numrin e impulseve
gjate kesaj periode jemi ne gjendje te percaktojme vete perioden
T = ( Xpulses ) x1µs = Xµs

70
Me te njejten skeme mund te masim raportin e frekuencave. Frekuenca me vlere me te
ulet zbatohet ne hyrjen e flip-flopit ndersa frekuenca me vlereme te larte pasi kalon ne nje
qark formues fyten ne hyrjen e portes logjike AND.
Instrumenti ne kete rast do te mase numrin e impulseve te frekuences me te larte qe
kalojne ne porten AND gjate periodes se kohes te frekuences me te vogel. Ne kete
menyre numri i impulseve te numeruara ne jep direkt raportin e frekuencave

OSHILOSKOPI.

Oshiloskopi eshte instrumenti baze per studimin e formave te vales.

Ai perdoret per te matur amplituden, frekuencen, diferencen e fazes, gjeresine e impulsit,
kohen e voneses, balli pozitiv dhe balli negativ te impulsit . Nje oshiloskop perbehet nga
tubi katodik, nga qarqet e kontrollit dhe te qarqet e hyrjes. Ne tubin katodik(CRT)
elektronet e gjeneruara ne katoden e nxehte formojne rrezen katodike dhe do te drejtohen
ne nje ekran fluoreshent. Nga perplasje e elektroneve ne ekrani nga shteresa floreshente e
tij emetohet nje ndricim i lehte. Rrezja elektronike devijohet lehtesisht vertikalisht dhe
horzontalisht nga tensionet e zbatuar ne pllakat e devijimit. Zakonisht rrezja devijohet
horizontalisht permes ekranit nga nje tension dhembesharre i gjeneruar nga baza e kohes
ndersa forma e vales qe do te vezhgohet aplikohet per te pllakat e devijimit vertikal.
Shume oshiloskope jane instrumenta me 2 rreze te afte per te paraqitur 2 ose me shume
forma vales ne te njejten kohe.

1. Tubi katodik.

Sistemi i elektrodave mbahen ne nje tub qelqi te zbrazur nga ajri me nje ekran te
shikueshem ne njeren ane. Rrezja e elektroneve gjenerohet nga katoda dhe drejtohet ne
drejtim te ekranit, duke shkaktuar ndricimin e shtreses fosforeshente ne ekran. Rrezja
elektronike devijohet vertikalisht dhe horizontalisht nga tensione te aplikuara nga jashte
ne pllakat vertikale dhe horizontale.

71
Seksioni i triodes.

Seksioni i triodes per tubin konsiston ne katoden, grilen dhe anoden. Grila eshte nje
cilinder nikeli me nje vrime ne mes, i cili pothuajse mbulon katoden. Katoda prej nikeli
eshte nje cilinder i rrafshet ne njeren ane i veshur me nje shtrese okside ne siperfaqe e
afte cliroje lehtesisht elektronet nese ajo nxehet nga filamenti. Keto elekrone te emetuara
drejtohen direkt ne vrimen e griles. Nxehja e katodes do te sigurohet nga nje filament i
brendshem. Potenciali i katodes eshte afersisht ne vlerat -2kV, dhe potenciali i griles
eshte i vendosur afersisht nga -2000V ne -2050V. Potenciali grile-katode kontrollon
rrjedhjen e elektroneve nga katoda dhe keshtu kont rollon numrin e elektroneve te
drejtuara ne ekran. Nje numer i madh elektronesh qe kalojen do te godasin nje pike ne
ekran i cilido te emetoje nje drite me intesitet te larte, ndersa nje numer i vogel do te jape
nje ndricim te zbehte. Ndryshimi i potencialit te griles regullon ndricimin e tubit elektrino
rezatus. Me qenese Potenciali i griles eshte gjithmone me negativ sesa potenciali i
katodes atehere duke i dhene nje potencial te madh ne grile mund te bllokojme plotesisht
kalimin e tufes se elektroneve ne drejtim te anodave.
Anoda e pare A1 eshte ne forme cilindri, e hapur ne njerin krahe dhe e mbyllur ne
krahun tjeter, me nje vrime ne qender te anen e mbyllur. Meqe A1 eshte e tokezuar dhe
katoda ka nje potencial negativ te larte, A1 eshte me tension te larte pozitov kundrejt
katodes. Kjo gje sjell si rrjedhim qe elektronet te gjenerohen nga katoda permes vrimave
ne grile dhe anode te drejtohen ne seksionin e fokusimit te tubit katodik.

Seksioni i fokusimit te tubit

72
Elektrodat e fokusimit A1, A2 dhe A3 realizojne nje thjerreze fokusimi elektronesh.
Funksioni i thjerezave te elektroneve eshte per te fokusuar elektronet ne nje pike ne
ekranin e tubit. A1 siguron nje fushe pershpejtuese per te terhequr elektronet nga katoda,
dhe vrima ne A1 kufizon seksionin e kalimit fillestar te rrezes se elektronike. A3 dhe A1
mbahen ne potenciale zero ndersa potenciali i A2 fiksohet rreth -2kV. Rezultati i
diferences potenciale midis anodave do te sjelli ne shfaqjen e linjave ekuipotenciale si ne
figure . Ekzistojne linje pergjate se ciles potenciali eshte i njejte konstant. Vija
ekuipotenciale 1 p.sh. duhet te kete nje potencial -700V pergjate gjithe gjatesise se saj,
ndersa vija 2 mund te kete nje potencial per gjate gjithe gjatesise -500V. Elektronet
hyjne ne A1 si nje rreze divergjente.

Pasi kalojne linjat ekuipotenciale elektronet do te provojne nje force qe ndryshon

drejtimin e tyre pingul me vijat ekujpotenciale. Forma e vijave brenda A1, jep nje force
konvergjente ne rrezen e elektroneve, dhe ato brenda A3 japin nje force divergjente ne
rrezen katodike. Forcat divergjetne dhe konvegjente do te alternohen ne baze te
potencialit te caktuar ne A2. Kjo ben te mundur rregullimin e pikes ku do te fokusohet
rrezja e elektroneve. Potenciali negativ ne A2 tenton te ul shpejtesine e elektroneve, por
ato do te pershpejtohen perseri ne A3, keshtu qe shpejtesia e rrezes kur del nga A3 eshte e
njejte me kur hyn ne A1. Ne kete menyre elektronet levizin me nje shpejtesi konstante
ndersa kalojne neper pllakat e devijimit.

Seks ioni i devijimit.

Nqs pllakat e devijimit horizontal dhe vertikal do te ishin te tokezuara, rrezja e

elektroneve do te kalonte midis cdo cifti pllakash dhe do te perplaset ne qender te ekranit
te oshiloskopit. Ketu ato do te prodhojne nje pike te ndritshme. Ndersa njera pllake e
ciftit te pllakave te devijimit ka tension pozitiv te aplikuar ne te dhe tjetra ka tension
negativ, elektronet ne rreze terhiqen nga pllaka pozitive dhe largohen nga pllakat

73
negative. Elektronet jane tashme te pershpejtuara ne drejtim te pllakes pozitive. Nderkohe
qe ato jane duke udhetuar ne menyre aksiale midis pllakave, gjenden nen veprimin e
fushes elektrike te pllakave, keshtu rrezja eshte devijuar dhe elektronet godasin ekranin
ne nje pozicion te ri.

Devijimi elektrostatik jepet ne Figuren e mesiperme. Kur potenciali ne sejcilen pllake

eshte zero elektronet qe kalojne midis pllakave nuk provojne ndonje force devijuese. Kur
potenciali i pllakes se siperme eshte +E/2 volt dhe potenciali i ulet eshte -E/2, diferenca
potencia le midis 2 pllakave eshte E. Ngarkesat negative elektronet jane terhequr ne
drejtim te pllakes pozitive dhe te shtyra nga pllaka negative. Tensioni i kerkuar per te
prodhuar nje darje te devijimit ne ekran V/cm quhet kostantja e devijimit te tubit.
Devijimi i prodhuar nga 1V(cm/V) quhet ndjeshmeria e devijimit te tubit.

Kur nje tension i alternuar aplikohet ne pllakat e devijimit rrezja do te devijohet nje here
ne nje drejtim dhe pastaj ne drejtimin tjeter. Kjo prodhon nje linje horizontale ne ekran.
Kur tensioni alternativ aplikohet ne pllakat horizontale, atehere do te kemi ne ekran nje
vije vertikale. Nje pllake e tokezuar dhe e izoluar vendoset midis pllakave te devijimit
horizontal dhe vertikal. Kjo ben te mundur qe fusha elektrike njerit cift pllakash te mos
ndikoj ne ciftin tjeter te pllakave.

Ekrani
Ekrani i nje tubi katodik formohet nga nje depozitimi i nje shtrese materjalesh fosforik ne
brendesi te faqes se tubit. Kur rrezja katodike godet ekranin, elektronet brenda materjalit
te ekranit do te kalojne ne nje nivel me te larte energjie dhe do te emetojne drite ndersa
kthehen ne nivelin e tyre normal. Ndricimi mund te zgjase per disa milisekonda, per disa
sekonda ose me shume. Ne varesi te materialit te perdorur ngjyra e e ndricimit te
prodhuar ne ekran mund te jete blu, e kuqe, jeshile ose e bardhe.
Fosfori i perdorur per ekranin eshte izolues, dhe per emision e dyte i elektroneve te
emetuara nga ekrani do te krijojne nje potencial negativ per elektronet e rezes katodike.
Potenciali negativ mund te behet i madh aqsa mund do te zmbrapse rrezen elektronike.
Kjo re elektronesh te krijuara reth ekranit mblidhet nga nje mbulese grafiti ne forme
unaze rreth qafes se tubit, keshtu qe potenciali negativ eliminihet nga ekrani. Ne nje tip

74
tjeter tubi, ekrani ka nje film te holle alumini te depozituar ne ne siperfaqe ne te cilen
elektronet do te godasin. Kjo lejon qe rrezja elektronike te kaloje permes, por mbledh
elektronet e dyta dhe i drejton ne toke. Filmi i aluminit gjithashtu permireson shkelqimin
e ndricimit duke reflektuar driten e emetuar direkt e ne xham.

Ndricimi
Sic eshte pershkruar dhe e pare ndricimi i prodhuar ne kran eshte ne varesi te numrit te
elektroneve qe perbejne rrezen katodike. Meqe grila kontrollon emisionin e elektroneve
nga katoda, kontrolli i tensionit te griles eshte nje kontroll ndricimi. Ndricimi varet
gjithashtu dhe nga shpejtesia e rrezes katodike, keshtu per te marre nje ndricim maksimal
elektronet duhet te jene pershpejtuar me nje shpjetesi te madhe. Megjithate, nqs
shpejtesia e elektroneve do te jete shume emadhe kur tufa kalon midi pllakave te
devijimit, tensioni i devijimit do te kete nje influence me te vogel mbi tufen e elektroneve
dhe ndjeshmeria e devijimit do te jete me e vogel. Per kete aresye nje pershpejtim tjeter
eshte parashikuar, qe do te thote qe elektronet pershpejtohen perseri mbasi ato kalojne ne
pllakat e devijimit.
Nje spirale me materiale percjelles eshte depozituar ne brendesi te tubit nga pllakat e
devijimit deri ne ekran. Potenciali ne njerin fund te ekranit te spirales eshte +12 kV
ndersa ne ne anen tjeter eshte 0 kV duke pershpejtuar keshtu tufen e elektroneve pas
pllakave te zhvendosjes.

2. Parqitja vizuale e formes se vales.

Kur nje tension alternativ aplikohet ne pllakat e devijimit vertikal dhe asnje hyrje nuk
eshte aplikuar ne pllakat e devijimit horizontal, njolla e ndricimit ne faqet e tubit leviz lart
dhe poshte ne menyre te vazhdueshme. Nqs nje tension dhembe-share aplikohet ne
pllakat e devijimit horizontal nderkohe qe kryhet levizja vertikale njolla leviz ne tub
horizontalisht.
Ne figuren e meposhteme eshte dhene aplikimi i nje vale sinusoidale ne pllakat e
devijimit vertikal dhe nje tension dhembesharre eshte aplikuar ne pllakat e devijimit
horizontal. Nqs format e vales jane te sinkronizuara ateher ne t=0 tensioni i devijimit
vertikal eshte 0 dhe tensioni i devijimit horizontal eshte -2V. Keshtu qe duke pranuar nje
ndjeshmeri devijimi 2cm/V, devijimi vertikal eshte 0 dhe devijimi horizontal eshte 4cm
ne te majte nga qendra e ekranit. Kur t=0.5ms, dhe tensioni i devijimit horizontal eshte -
1.5V atehere devijimi horizontal eshte 3cm ne te majte te qendres se ekranit. Tensioni i
devijimit vertikal tashme shte bere +1.4V dhe kjo shkakton nje devijim vertikal +2.8cm
mbi qendren e ekranit. Njolla tani eshte 2.8 cm lart dhe 3 cm majtas nga qendra e ekranit,
pika 2 ne figure. Ne piken 9 potenciali i devijimit horizontal pra dhembe-shara ne menyre
te shpejte shkon ne -2V perseri, keshtu qe rrezja kthehet ne pjesen e majte te ekranit
perseri. Prej ketu eshte gati te perserise gjurmen e formes se vales. Keshtu me nje nje
tension dhembesharre te zbatuar ne pllakat e devijimit horizontal, cdo frome vale e
aplikuar ne pllakat vertikale do te shfaqet ne ekranin e oshiloskopit.

75
3. Gjeneratori i zberthimit.

Sic shpeguam me perpara forma e vales e sinjalit qe zbatohet ne pllakat e zhvendosjes

vertikale eshte dhembe-shara e cila prodhohet nga gjeneratori i zberthimit.
Gjeneratori i zberthimit i treguar ne figure perbehet nga dy pjese kryesore nga gjeneratori
i dhembe-share dhe nga qarku u trigerit te Schmitt. Shenojme se hyrja invertuese e
amplifikatorit operacional nepermjet rezistence R7 eshte lidhut me token. Tensioni i
hyrjes i trigerit eshte dalja V1 e gjeneratorit dhembeshare neprmejet rezistence R6 .
Meqenese amplifikimi i AO eshte zakonisht shume i madh (200 000 here) nje diference
shueme e vogel midis hyrjes invertuese dhe jo invertuese do te beje qe dalja e trigerit te
kaloje ne gjendje te saturuar qe do te thote se dalja e tij eshte shume afer vleres pozitive
ose negative te burimit te ushqimit Vcc

76
Supozojme se dalja e trigerit te Schmitt eshte negative dhe vlera e dhembeshhares ne
hyrje te trigerit eshte ne nivel minimal. Ne te dy anet e pjestuesit te tensionit R5+R6
tensioni eshte negativ qe do te thote se hyrja joinvertuese e AO eshte negative pra me
poshte nivelit te hyrjes invertuese qe eshte me nivel zero ne kete menyre dalja e trigerit
eshte e saturuar me nivel negativ ne dalje. Tensioni negativ v2 ne dalje mban te bllokuar
(off) tranzistorin Q2.

Ndersa tensioni i dhembeshares ritet te njejten gje ben edhe tensioni ne bashkimin R5 me
R6 duke ju afruar nivelit zero. Kur tensioni i dhembe shares te jete ritur ne ate nivel te
tille qe tensioni ne hyrjen jo invertuese sapo kalon ne vlera pozitive ne krahasim me hyrje
invertuese te AO dalja e trigerit saturohet ne nivel pozitiv. Nepermjet rymes se bazes IB2
tranzistori Q2 hapet (on) dhe lidh ne te shkurter kapacitetin C1 duke bere qe tensioni V1
te kthehet negativ.

77
Dalja e trigerit permbyset ne nivelin negativ duke bllokuar tranzistorin Q2. Ne kete
menyre rifillon ngarkimi i kapacitetit C1 me nje ryme kostante ne dalje te te cilit tensioni
eshte linear.
Niveli i tensionit V1 per te cilen dalja e tij kalon ne nivel pozitiv qulet niveli i siperm i
trigerit (UTP) ndersa niveli negativ emerohet niveli i poshtem i trigerit.
Procesi i pershkuar me siper perseritet ne menyre te vazhdueshme duke dhene formen e
deshiruar te dhembeshares.
Ndryshime i tensionit te dhembeshares eshte:
IT
∆V1 = 1
C1

Perioda e tensionit dhembeshare percaktohet nga vlera e rrymes I1 dhe e kapacitetit C1

Vlera e I1 mund te ndryshohet nepermjet R3 ndersa nepermjet dorezes komutative lidhen
ne qark madhesi te ndryshme te kapacitetit C1

Qe nje forme vale te shfaqet ne menyre korekte duhet qe sinjali dhembe share te ritet
sapo tensioni i i hyrjes ne oshiloskop te ritet pozitivisht. Ky moment quhet edhe
sinkronizimi me sinjalin e hyrjes.
Ne figuren e meposhteme eshte paraqitur skema e perfitimit te nje Baze Kohe
automatike.

78
Tensioni i panjohur qe do te shfaqet ne oshiloskop zbatohet ne amplifikatorin e
zhvendosjes vertikale dhe ne amplifikatorin e bllokut te trigerimit. Ne dalje te tije kemi
dy dalje prej te cilave marim tensione identike por ne kunderfaze me njeri-tjetrin, Vo1 dhe
Vo2. Hyrja ne kete amplifikator amplifikohet aq shume sa piket e sinjalit prihen per shkak
te saturimit qe i ben amplifikatori. Tensioni Vo1 dhe Vo2 i ngjajen nje tensioni
katerkendesh. Me ndihmen e celesit S2 nje nga keta tensione kalon ne hyrjen e trigerit te
Schmitt tensioni i siperm dhe ai i poshtem i trigerimit te tije jane vendosur shume afer
zeros (ne keto kushte ai quhet edhe dedektor i zeros). Dalja e Schmitt kalon menjehere
negativisht sapo tensioni ne hyrje kalon vleren e kufirit te siperm te trigerimit dhe
pozitivishte kur hyrja eshte nen nivelim e poshtem te trigerimit, si ne figure. Ne kete
menyre kemi nje tension drejtkendesh ne dalje.

79
Ky tension aplikohet ne nje qark diferencial dalja e te cilit eshte zero gjate kohes qe
tensioni ne hyrje nuk ndryshon ne nivel pozitiv ose negativ. Ne momentin qe tensioni
drejtkendesh ne hyrje te qarkut diferencial kalon ne drejtimin pozitiv apo negativ ne dalje
kemi impulse pozitive dhe negative qe i korespondojne kalimit pozitiv dhe negativ te
tensionit ne hyrje.
Tensioni nga qarku diferencial kalon ne nje qark drejtues (clipper) i cili nderpret kalimin
e impulseve pozitive dhe lejon ato negative.
Sic vihet re nga figura cdo impuls negativ i takon fillimit te cdo periode te sinjalit ne
hyrje te oshiloskopit.
Treni i mpulseve negative i prodhuar ne dalje te qarkut diferencial pasi kalon qarkun e
bllokimit (hold-off) zbatohet ne hyrjen sinkronizuaese te gjeneratorit te zberthimit
nepermjet kondesatorit C2 ne hyrjen invertuese te AO. Duke ju referuar edhe nje here
figures te gjeneratorit te zberthimit kur tensioni qe vjen nga integratori arin vleren e
siperme trigerit ne hyrjen sinkronizuese cfaqet impulsi qe vjen nga qarku i bllokimit
(hold-off) i cli ben permbysjen e qendjes se trigerit te Schmitt ne saturimin pozitiv.
Tranzistori Q2 kalon ne on dhe dajla e dhembeshares bie menjehere ne vleren fillestare te
saje per te rifilluar ritjen e radhes. Ne figuren e meposhteme tregohet efekti i impulsit
sinkronizues.

Shpesh here nuk eshte e deshiruar qe cdo impus negativ i prodhuar te resetoje trigerin e
Schmitt dhe tensionin dhembe share. Per kete sherben qarku bllokues (hold-off). I cile ne

80
se arihet sinkrinisimi i dy sinjaleve ne pllakat e zhvendosjes nuk jejon me kalimin e
impulseve sinkronizuaes derisa sinjali dhembe share i gjeneratorit te zberthimit te kete
aritur vleren e tij maksimale, sic tregohet ne figuren (b) me siper.

4. Oshiloskopi me dy reze.

Nje pjese e madhe e oshiloskopeve mund te cfaqin ne ekran dy sinjale te ndryshem te

panvarur nga njeri-tjetri. Dy hyrje te ndryshme dhe dy blloqe kontrolli ja identifikuar si
hyrja A dhe hyrja B ne figyren e meposhteme.

ndertimi i tubit katodik eshte ekzaktesisht i njejte me ate te treguar ne fillim me

perjashtim se ne te njejtin tub prodhohen dy reze katodike te panvarura nga njera-tjetra.
Tubi katodik ka vetem nje cift pllakash te zhvendosjes horizontale. Sinjali i zberthimit qe
zbatolet ne keto pllaka ben qe te dy rezet te zhvendosen njekohesisht ne drejtimin
horizontal. Oshiloskopi ka dy kanale hyres Adhe B dhe dy amplifikator te sinjalit hyres.
Shpesh here oshiloskopi emeroher edhe me dy reze per arsye te dy rezeve katodike te
panvarura qe ka tubi.
Nje tjeter tip i oshiloskopit me dy reze eshte paraqitur ne figuren e meposhteme me
vetem nje cift pllakash vertikale. Oshiloskopi ka dy hyrje A dhe B dhe dy aplifikator
sinjali. Nje qark Celes elektronik eshte vendosur per te bere kycjen alternative te
sinjaleve te hyrjes ne pllakat e zhvendosjes vertikale.

81
Duke konsideruar figuren ne ekran ne fillim cfaqet sinja A dhe pastaj ai B. Qe te dyja
format e vales jane ne sinkronizem. Veme re se sinjali A ka nje offset pozitiv ne lidhje
me token ndersa ai ne B e ka negativ. Hyrja e kanalit A kycet ne oshiloskop gjate
intervalit te kohet 0 deri ne t1 ndersa kanali B ne intervalin t1 deri ne t2 . Tensioni i
vazhduar DC qe shkakton offset e sinjalit A dhe B ben qe sinjali A te cfaqet ne pjesen e
siperme te ekranit te oshiloskopit pasi offset eshte pozitiv, ndersa sinjali be te cfaqet ne
pjesen e poshteme pasi offset eshte negativ. Ne kete menyre ne ekran kemi dy sinjalet e
paraqitur ne fig (d).

82
5. Matja e Amplitudes, frekuences dhe fazes.

Matja e Amplitides

Ne figuren e meposhteme jane paraqitur dy forma sinjali te ndryshme. Eshte shume e

rendesishme qe perpara se te behet matja e amplitudes, pozicioni i dorezave te ndryshimit
te koeficientit Volt/ndarje te jete ne pozicionin e calibruar CAL duke na dhene mundesi
te perdorim tregimet e dhena nga prodhuesi i oshiloskopit.

Ne kete menyre tregimi peak-to-peak percaktohet:

V p− p = (ndarjet _ vertikale) × (VOLT / NDARJE )

Ne pjestojme me 1/2 vleren e mesiperme marim madhesine e amplitudes se sinjalit.

Psh nga figura ne pranojme se volt/ndarje eshte 100 mV atehere kemi per sinjalin A dhe
B
VA =(4.6 ndarje) x 100 mV = 460 mV
VB = (2 ndarje) x 100 mV = 200 mV

Matja e frekuences

Ne menyre te ngjashme mund te matet edhe frekuenca dhe perioda e sinjalit.

Perseri pozicioni i dorezes qe ndryshon vleren e Kohe/Ndarje te jete ne pozicionin e
kalibruar per te pasur nje matje te sakte. Frekuenca e panjohur percaktohet duke matur
perioden e nje cikli te vales ne ekranin e oshiloskopit.

T = ( ndarje _ horizontale / cikel ) x (kohe / ndarje)

83
keshtu per sinjalin A kemi
T=
(8.8ndarje)x 0.5ms = 2.2 ms
2cikle
dhe frekuenca eshte.
1
f = ≅ 455 Hz
2.2ms
Matja e fazes

Matja e fazes midis dy sinjaleve me frekuence te njejte eshte paraqitur ne figuren e

meposhteme. Shfazimi midis dy sinjaleve percaktohet si:

φ = ( diferenca _ fazore _ ne _ ndarje) xgrade / ndarje

ku diferenca fazore ne ndarje eshte shfazimi fazor i sinjaleve, ndersa koeficienti grade per
ndarje percakton se nga grade elektrik i takojne nje ndarje te shkallzimit te fushes se
oshiloskopit. Ky koeficient percaktohet si raporti i 360 gradeve elektrik per numerin e
ndarjeve qe kemi per nje periode te sinjalit. Ne kete menyre per sinjalet e paraqitur
koeficienti grade per ndarje eshte:
360
grade / ndarje = = 45 o / ndarje
8
pasi nje periode e sinjalit ka 8 ndarje.
Shfazimi do te jete
φ = (1.4ndarje) x 45o / ndarje = 63o

Paraqitja X-Y ne Oshiloskop

Kur gjeneratori i zberthimit te oshiloskopit shkeputet nga sistemi i zhvendosjes horizontal

dhe ne vend te tije vendosim nje sinjal sinusoidal paraqitja ne ekranin e oshiloskopit do te
varet nga kombinimi i dy sinjaleve ne hyrje te oshiloskopit.

84
Kur kemi sinjal vetem ne nje hyrje ne ate vertikale ose horizontale ne ekran kemi nje vije
horizontale ose vertikale fig (a) dhe (b). Ne se dy sinjale sinusoidale ne faze me njeri
tjetrin zbatohen ne te dy hyrjet e osholoskopit atehere ne ekran do te marim nje vije 45
grade kundrejt horizontit fig (c). Per kohen to te dyja valet njane ne zero ne te njejten
kohe ne kete menyre rezja katodike do te jete ne qender te ekranit, pika 1. Kur te dy
sinjalet jane ne vlerat maksimale kemi zhvendosje maksimale te rezes katodike si ne
drejtimin vertikal edhe ne ate horizontal pra pika 2 ne figure. Kur te dy sinjalet jane ne
vlerat e tyre maksimale negative atehere kemi zhvendosjet maksimale, posh-vertikal dhe
majtas-horizontal ne kete menyre pika ne ekran ndodhet ne pozicionin 4. Ndryshimi i
vazhdueshem i ne funksion te kohes ben qe ne ekranin te marim nje vije te drejte midis
pikes 2 dhe 4 si ne fig (c).
Ne se shfazimi midis sinjaleve eshte 180 grade atehere ne ekran perseri eshte nje vije e
drejte si ne figuren (d).
Ne se shfazimi midis dy sinjaleve eshte 90 grade me te njejtin arsyetim mund te nxjerim
se forma e vales ne ekran do te jete nje reth si ne fig (e). Per kende midis 0 dhe 90 figura
do te jete nje elips si ne fig (f).

85
Figurat e paraqitura me siper realizohen ne se te dy sinjalet qe futen ne hyrjen vertikale
dhe horizontale kane frekuence te njejte. Ne se sinjali ne hyrjen vertikale eshte dy fishi i
sinjalit ne hyrjen horizontale. Ne ekran marim figuren e meposhteme

Raporti i frekuencave percaktohet te dy sinjaleve ne hyrje percaktohet si raport i numerit

te maksimumeve te figures ne drejtimin horizontal dhe maksimumeve ne drejtimin
vertikal.

f 1 numri _ i _ max_ horizontal

=
f2 numri _ i _ max_ vertikal

86
Ne se kemi raporte te tjera midis sinjaleve ne hyrje te oshiloskopit figura me komplekse
meren. Ne rastin e dyte raporti i frekuencave eshte 3/2.
Figurat e mesiperme te quajtura edhe si figurat Lissajou behen shume komplekse ne se
raporti i frekuencave nuk eshte raporte te plota si 2:1; 3:2 ose 1:1 etj.
Gjithashtu qe figura te jete e qendrueshme duhet qe raporti i frekuencave te jete kostant
dhe te mos ndryshoje ndryshe figura ne ekran do te levizi duke bere te pamundur
f
percaktimin e raportit o .
fx

87
Oshiloskopet Speciale

Oshiloskopet me Baze-kohe me Vonese

Perse nevoitet vonesa e kohes? Te gjithe oshiloskoper perdorin nje Linje Vonese per te
vonuar kalimin e sinjalit te panjohur ne amplifikatorin vertikal te oshiloskopit. Sinjali i
panjohur perpara se te kaloje ne linjen e voneses sherben per leshuar ne pune Bazen e
Kohes (gjenetratorin e zberthimit). Me pas ai kalon ne linjen e voneses dhe ne
amplifiktorin e zberthimit vertikal dhe cfaqet ne ekran me nje vones kohe. Si rezultat
jemi ne gjendje te vezhgojme me oshiloskop edhe ballin rites apo renes te impulsit.
Megjithate per rastet e impulse me ball rites apo zbrites shume te shpejte koha e vonese e
perftuar nga linja e vonese mund te mos jete e mjaftueshme per nje shqyrtim te sakte te
ketyre pjeseve te vales .

Ne se vonesen e kohes e zhvendosim nga qarku i zhvendosjes vertikale ne ate te bazes se

kohes, perfitojme Oshiloskopin me vonese ne bazen e kohes. Kjo Vonese kohe eshte e
ndryshueshme.

88
Balli rites i impulsit mund te sherbesi si momenti fillestar per te startuar kohen e vonese
td ne kete menyre balli renes apo pjese te vecanta te formes vales, pergjat kohes tx , mund
te zgjerohen per te mbushur te gjithe ekranin e oshiloskopit. Ne kete manyre sigurojme
nje vezhgim me te mire te formes vales brenda intervalit te shkurte tx .

Oshiloskopet me baze kohe te vonuar jane te ndertuar me dy sisteme te bazes se kohes.

Njeri Baza-kohes kryesore (Master Time Bsase) e cila realizon zberthimin normal te
kurbes dhe Baza-kohes vonuar (Delayed Time Base) e cila siguron vezhgimin e formes
se vales brenda intervalit kohes tx . Qarku i shuarjes se rezes katodike ben qe ne ekran te
shkoje rezja vetem gjate kohes ritese te dhemb shares dhe ta bllokoje gjate pjeses tjeter.
Nepermejt celsit S sinjali dhembe share i MTB dergohet ne amplifikatorin e zhvendosjes
horizontale. Gjithashtu po ky sinjal dergohet ne krahasuesin e tensionit, i cili krahason
tensionin nga MTB dhe nga potenciometri i kontrollit. Kur vlera e castit e dhembe shares
se prodhuar nga MTB behet e barabarte me vleren e tensionit te vendosur ne
potenciometrin e kontrollit, dalja e krahasusesit te tensionit prodhon ne impuls negativ
(ose pozitiv) i cili leshon ne pune Bazen e Vonuar te Kohes (DTB ose gjeneratorin e dyte
dhembe-share). Duke ndryshua r vlerene tensionit ne potenciometrin e kontrollit mund te
ndryshojme momentin e barazimit te tyre rjedhimisht dhe kohen e voneses td .
Ashtu si MTB edhe DTB ka gjithashtu qarkun e shuarjes se rezes, i cili gjate kohes se
ritjes se dhembe shares se DTB dergon nje impuls ne grilen e CRT per te lejuar kalimin e

89
rezes katodike drejt ekranit. Te dy impulset e hapjes se rezes katodike nga qarqet e
shuarjes se rezes se MTB dhe DTB mbivendosen (shumohen) me njeri tjetrin ne qarkun
shumues dhe mepas dergohen se bashku ne grilen e CRT.
Ne se do te vepronte i vetem impulsi i hapjes se rezes nga MTB atehere do te kishim nje
ndricim uniform te kurbes ne ekranin e oshiloskopit. Ndersa nese ne grile dergojme
shumen e tyre atehere gjate kohes se veprimit te perbashket te tyre do te shtoheshe
numeri i kalimit te elektroneve drejt ekranit qe do te sillte nje intesitet me te madh
ndricimi gjate kohes se ritjes se dhembeshares se DTB. Si rezultat ne ekranin e
osholoskopit kurba e sinjalit do te kete intesitet ndricimi me te madhe gjate intervalit te
kohes qe eshte ne pune dhembe-shara e DTB (gjate kohes se impulsit te hapjes se rezes
nga DTB) dhe pjesa tjeter e kurbes me intesitet ndricimi me te vogel.

Meqenese duke ndryshuar dorezen e potenciometrit te kontrollit kemi mundesi te

zhvendosim kohen td si rjedhim edhe momentin e leshimit te DTB, intervali i kohes per te
cilin kurba ka intesitet ndricimi me te larte mund te zhvendoset pergjat kurbes sipas
deshires tone.

90
Pasi te jete percaktuar pjesa e kurbes e cila do te vezhgohet ne menyre me te detajuar
(zona me ndricim me te madh) sipas procedures se mesiperme nepermjet celsit S DTB
kalon ne hyrjen e amplifikatorit te zhvendosjes horizontale. Megjithese dhembeshara e
DTB ka nje kohe zgjatje shume te shkurter sesa dhembe shara e MTD vlerat maksimale e
tensionit jane te njejta. Si rjedhim ajo mund te shkaktoje shvendosjene e rezes katodike
pergjate gjithe ekranit te oshiloskopit edhe pse kohezgjatja e saj eshte shume me e vogel.
Ne kete menyre ne ekran do te shfaqet me e zgjeruar vetem pjesa e kurbes e cila me
perpara kishte nje ndricim me te theksuar. Zhvendosja horizontale e rezes katodike do te
filloje vetem pas kalimit te kohes t d nga fillimi i dhembe shares se MTB.
Ne kete menyre vetem nje pjese e vogel e kurbes do te shfaqet ne ekran. Duke zgjedhur
raportin Time/Ndarje te pershtatshem jemi ne gjendje te plotesojme te gjithe ekranin e
oshiloskopit me kete pjese te kurbes.

Oshiloskopi me kampionime

Pjesa me e madhe e oshiloskopeve kane brezin e siper te frekueces se punes te

kuzuar. Punimi i tyre ne frekuenca me te medha ben qe rezja katodike te
zhvendoset shume shpejte ne ekranin e tij, si rjedhim vetem nje pjese e vogel e
vales mund te shokohet. Oshiloskopi me kampione e kapercen kete veshtiresi duke
riprodhuar sinjalin ne nje frekuence me te vogel nepermjet kampioneve pikesore
te mara prej tij.
Cdo kampion (pike ne ekran) perfaqeson nje kampion te amplitudes te mare nga
sinjali i panjohur. Per cdo periode meret vetem nje kampion.

91
Ne figure jane mare 10 perioda te njepasnjeshme te sinjalit te panjohur dhe per
cdo periode ne intervale te barabarta jane mare kampione. Si rezultat kemi nje
riprodhim pikesor te sinjalit te panjohur ne nje frekuence me te ulet. Duket se
frekuenca e re eshte 10 here me e vogel se ajo e sinjalit te panjohur.
Disavantazhi kryesor i kesaj metode eshte kerkesa per te pasur nje sinjal te
panjohur me forme vale plotesisht te perseritshme. Ne se forma e sinjalit
ndryshon brenda disa periodave atehere paraqitja pikesore e tij do te jete e gabuar.
Gjithashtu format e valeve kalimtare nuk mund te studiohen me kete metode.

Nje bllok diagrame e pergjithshme eshte paraqitur me poshte.

92
Nje gjenerator sinjali shkalle perdoret ne vend te atij dhembe-share per te
realizuar zhvendosjen e rezes ne drejtimin horizontal. Sic duket nga figura dalja e
gjeneratorit shkalle eshte nje seri ritese e tensionit nga vlerat - V ne + V me vlere
kostante ritese. Ne fund te periodes gjeneratori shakalle kthehet ne vleren e tij
fillestare. Shinjali shkalle bene qe rezja katodike te levizi sipas drejtimit
horizontale me kercime. Pervecse sinjali shkalle aplikohet ne aplifikatorin
horizontal ai aplikohet edhe ne njeren hyrje te krahasuesit te tensionit. I cili
krahason kete sinjal me ate te nje gjeneratori dhembe share.
Gjeneratori dhemb-share fillon ciklin sa here qe gjeneratori shakalle ndryshon
tensionin me nje hap. Kur vlera e castit e dhembe shares behet e barabarte me
vleren e shkalles se gjeneratorit shakalle krhasuesi i tensionit prodhon ne dalje nje
impuls me kohe te shkurter i cili vendos ne pune qarkun kampionues. Qarku
kampionues kampionon vleren e castit te sinjalit te panjohur me frekuence te larte
dhe e mban ate vlere deri ne hapjene radhes me marjen e kampionit te ri.
Impulsi i shkurter nga qarku i krahasuesit te tensionit gjithashtu kontrollon edhe
qarkun e fikjes se rezes katodike ne CRT. Ne kohen qe meret kampioni ne te
njejten kohe hapet rezja katodik e per te paraqitur ne ekran nje pike.
Sinjali ne forme shkalle i mare nga qarku kampionues perfaqson riprodhimin e
atij te panjohur por ne nje frekuence me te ulet. Ky sinjal dergohet ne
zhvendosjen vertikale te oshiloskopit ndersa ne ate horizontale sinjali shkalle nga
gjeneratori shkalle. Ne ekranin e oshiloskopit do te cfaqet nje pike sa here qe
prodhohet nje impuls ne dalje te krahasuesit i cili hap rezen katodike. Vendosja e
pikes ne ekran do te varet nga vlera e tensionit te kampionuar nga qarku
kampionues dhe nga vlera shkalle e gjeneratorit shkalle.

93
Oshiloskopi me ruajtje numerik

Ne oshiloskoper me ruajtje numerike forma e vales eshte kampionuar ne intervale te

barabarta dhe cdo kampion konvertohet ne forme numerike me ndihme e nje Analog-
numerik shderues. Kampionet e mare dhe te convertuar ne trajte numerike binare
perfaqsojne vleren e castit te sinjalit qe vezhgohet.

Bllok diagrama e nje Oshiloskopi me ruajtje numerike eshte treguar me poshte.

Baza e kohes prodhon nje seri impulsesh te cilet percaktojne frekuencene kampionimit.
Cdo impuls aktivizon qarkun e kampionimit dhe konvertuesin ADC per nje periudhe te
shkurter. Qarku kampionues prodhon nje seri kampionesh analog te cilet shderohen nga
ADC ne formation e coduar numerik binar respektive.
Vlerat numerike kalohen ne memorje per te bare ruajtjen e tyre per ne perpunim te
mevonshem.
Si nje tip i thjeshte i memorjeve te oshiloskopeve mund te perdoren qarqet flip-flop RS

94
Kombinimet e tete prej tyre realizojne nje memorje me 8-bit ose deri ne 255 nivele te
ndryshme te madhesise analoge te kamp ionuar.

Pervec bllokut te kampionimit e te ruajtjes se informacionit numerik, osholoskoper me

ruajtje mekanike jane te paisur edhe me bllokun e formimit te kurbes.

Shderuesi Numerik-analog, i futur ne pune nga treni i impulseve te prodhuar nga baza e
kohes , konverton vlerat numerike binare ne sinjal analog ne forme shkalle. Me pas ky
sinjal analog kalon ne amplifikatorin e shvendosjes vertikale. Baza e kohes gjithashtu
prodhon nje sinjal shkalle qe dergohet te amplifikatorin e zhvendosjes horizontale.
Treni i impulseve gjithashtu komandon qarkun e shuarjes se rezes katodike te CRT duke
na sigurian nje paraqitje pikesore ne ekranin e oshiloskopit te sinjalit te rindertuar.

Per te mare nje paraqitje me te mire te sinjalit te rindertuar sesa paraqitja pikesore apo ajo
me shkalle, oshiloskopi me ruajtje numerike ka nje mundesi per ti bashkur pikat me njera

95
tjetren me kurba lineare. Ne kete menyre interplimi linear i perdorur bashkon me vije te
drejte nivelet e njepasnjeshme.
Per nje figure edhe me te mire , interpolimi me sinusoide ndermejet dy niveleve te
njepasnjeshme, realizon nje paraqitje me te mire te kurbes se rindertuar.

Forma e vales mund te riprodhohet me ne saktesi te larte kur numeri i kampioneve te

mare eshte i madh. Me nje numer kampionesh te vogel mund te humbasim pjese te
rendesishne te kurbes.

Numeri i kampioneve per cikel mund te percaktohet i frekuences se kampionimit me ate

te sinjalit te panjohur (fs/f). Per nje riprodhim pa deformime frekuenca e kampionimit
duhet te jete minimalisht dy hre me e madhe se frekuenca me e madhe e sinjalit (kriteri i
Nyquist). Shumica e prodhuesave te oshiloskopeve me memorje numerike percaktojne si
frekuencen maksimale te brezit te oshiloskopit vlerene ½ apo ¼ e frekuences se
kampionim te oshiloskopit

96