Romantiek: Programmatische muziek

Beginsituatie

Het doelpubliek voor deze uitgewerkte les zijn tieners/volwassenen in het DKO.

Wanneer lichtjes aangepast kunnen de lessen zowel initiërend als verbredend zijn. Bij een publiek
met achtergrond kan je meer terugvallen op hun kennis of sneller over reeds gekende informatie
gaan. Het kan ook volledig losstaand als workshop gegeven worden voor een publiek dat geen
muziekkennis heeft.

De lessenreeks over dit thema bestaat uit 2 lessen van telkens 1 uur.

Het is de bedoeling dat de leerlingen na deze lessen ‘getriggerd’ zijn en zelf op onderzoek gaan naar
meer voorbeelden van Programmatische muziek.

Doelstellingen

- De leerling kan programmatische muziek plaatsen in de tijd en muzikale stijlperiode

- De leerling kan een korte samenvatting geven over romantiek
- De leerling kan het verschil horen tussen programmatische en absolute werken
- De leerling maakt kennis met verschillende programmatische componisten en hun werken
- De leerling kan met het lesonderwerp experimenteren op het eigen instrument (enkel
wanneer de les aan muzikanten gegeven wordt)
- De leerling kan actief luisteren
- De leerling warm maken om zelf op zoek te gaan naar andere opnames

Mogelijke bijkomende opdrachten voor een langere lessenreeks:

- Zelf in groep een programmatisch werk in elkaar proberen steken (voor muzikanten)
- Verschillende luisterfragmenten + fiches over de componisten en ze aan elkaar proberen
linken
- Kahoot quiz met zowel geziene als ongeziene info om hen te testen

Lesmateriaal

- Smartboard met schrijfgerij

- Speakers
- Laptop
- Powerpoint+slides
- Papier
- Muziekvoorbeelden (zet ze reeds klaar)
- Extra hoofdtelefoons/oortjes
Lesplan -Les 1

TIJD PPT/BORD INHOUD

5’ Slide 1: Wanneer de leerlingen binnen komen ligt er op hun bank een leeg blad. Op het
Luisterfragm bord staat de PPT klaar. Ze moeten luisteren naar een deel uit Beethovens
ent Pastorale – 6de symfonie.
Belangrijk: Titel en uitvoerder niet vermelden!

6de symfonie: https://www.youtube.com/watch?v=fRg0K5rgXog

Opdracht
Schrijf in 1 woord op wat dit werk met je deed, wat je voelde of waar het je aan
deed denken. Draai het nu om en leg het op de hoek van je bank tot we het
weer nodig hebben.
10’ Slide 3: De romantische periode begeeft zich grofweg tussen 1800 en 1910. We zitten
Situering dus in de 19de eeuw.

We maken onderscheid tussen 3 verschillende periodes.

De vroegromantiek: 1800-1830
De hoogromantiek : 1830-1890
De laatromantiek: 1890-1910

In deze periode wordt in de muziek vaak een vlucht genomen uit de realiteit
naar de natuur, het volkse en het verleden.

Voorheen werkten componisten steeds in opdracht van een ander,

bijvoorbeeld aan het hof. Ze waren dus werknemer. In de romantiek verandert
dit en worden ze een alleenstaand individu. Dit geeft hen langs de ene kant
meer vrijheid om te creëren wat ze zelf willen. Aan de andere kant zijn ze
gebonden aan het publiek. De componist moet ook zelf zorgen voor reclame,
concerten en zich verkopen als een product. Financieel leefde ze dus niet altijd
even stabiel.
Door deze veranderingen kregen de componisten voor de eerste keer ook echt
concertpubliek i.p.v. enkel de adellijke bovenklasse.
Naast de componist werd ook het beroep van de dirigent door specialisatie een
zelfstandige functie.

De middenklasse had in deze tijd meer mogelijkheden. In zo goed als elke

woonkamer stond nu een piano en partituren werden verspreid. Er ontstonden
muziekcentra, concertzalen, operahuizen, recitals,…. Hierdoor wordt ook het
opera-en concertpubliek uitgebreid, er is meer kennis.
Ook voor de amateurmuzikant zijn er meer mogelijkheden.

De componisten wagen zich aan nieuwe genres van virtuoze showstukken tot
symfonische gedichten. Zo wordt er van de uitvoerder ook een grote
virtuositeit verwacht.

De belangrijkste vernieuwing is de verschuiving van de focus op vorm naar

gevoel.
10’ Slide 4: In de romantiek wordt er minder belang gehecht aan vaste vormen en
Vormen en structuren in muziek. De nadruk ligt nu meer zelfexpressie van de componist en
genres een gevoel uitdrukken.

Opera blijft belangrijk in de romantiek. De Bel-canto ( mooi zingen met

beheersing van de stem. Versieringen in de hoogte) bereikt haar hoogtepunt.
Operette is luchtiger, en ligt gemakkelijker in het oor dan de opera. Tussen de
zang worden teksten gesproken.

Door de virtuositeit bij de componisten worden er mee soloconcerten

georganiseerd. De solisten tonen hun virtuositeit op hun instrument.

Richard Wagner creëert in zijn opera’s nog meer versmelting van de

verschillende disciplines. Muziek, toneel, dans, literatuur,… alles wordt
samengevoegd tot het Gesamtkunstwerk.

Specifiek voor de 19de eeuw is het lied. Componisten als F. Chopin en F.

Schubert schrijven ontelbare liederen, voornamelijk begeleid door piano. Soms
werd een lied begeleid door het orkest  Orkestlied

Piano-en kamermuziek blijven populair en er worden nieuwe kleinere muzikale

vormen ontwikkeld. Er wordt inspiratie gehaald uit dansen en zo ontstaan de
wals, polka, bolero, etc. daarnaast krijgen we de elegie, nocturne, berceuse, die
een functie aangeven. Bagatelle, capriccio, … geven een karakter weer.

Programmatische muziek en het symfonisch gedicht zijn vormen die we verder

zullen bespreken.

5’ Slide 5: Het allerbelangrijkstekenmerk van programmatische muziek is terug te vinden

Kenmerken in de kenmerken van de algemene romantiek.
Er wordt gevlucht uit de realiteit en gezocht naar andere inspiratiebronnen.

Literatuur, gedichten, verhalen, theater,… zij een grote inspiratiebron bij vele
componisten, zullen we later zien.
Ook Kunstwerken en schilderijen geven de componisten een duidelijk beeld van
wat ze willen meegeven aan de luisteraar.
Daarbij is ook de natuur (zowel op beeld als in realiteit) een uitstekend element
om muziek bij te plaatsen.

De componisten proberen met deze buitenmuzikale elementen een intense

muzikale expressieweer te geven. Het draait er vooral om dat de componist zlf
begrijpt wat hij wilt weergeven.

Om duidelijkheid te scheppen krijgen de composities verduidelijkende titels en

een ‘programma’. Deze wordt geschreven door de componist en bijgevoegd
wanneer een concert plaatsvind.

5’ Slide 7: Ludwig van Beethoven was een Duitse componist uit de vroegromantiek.
Beethoven Rond 1800 ontdekte men de eerste sporen van zijn ernstige gehoorproblemen.
In 1820 bleek hij uiteindelijk volledig doof te zijn, maar wel nog steeds te
componeren.
 Hij was een van de eersten die werkte als vrij scheppend kunstenaar. Hij werkte
dus niet langer in loondienst voor het hof maar creëerde zelf mogelijkheden tot
concerten spelen en uitgave van zijn partituren.
De componist moest hierdoor wel rekening houden met de smaak van het
publiek, zij zorgden tenslotte voor zijn inkomen.

Beethoven staat vooral bekend voor zijn strijkkwartetten, pianosonates en

symfonieën.
Zijn stijl blijft grotendeels zoals in de vorige stijlperiode maar hij is degene die al
lichtjes de overgang maakt naar programmatische muziek door associaties te
maken met buitenmuzikale gegevens, de vorm ruimer interpreteerden
extremen aanneemt in tempo en dynamiek.

Bij Beethoven begint er een ontwikkeling die we in zijn symfonieën erg goed
kunnen onderscheiden: absolute muziek en programmatische muziek.

De 4de, 7de en 8ste symfonie van Beethoven behoren tot absolute (ook wel
abstracte) muziek. In deze muziek wordt er nooit gebruik gemaakt van een
onderwerp in tegenstelling tot programmatische muziek waarin dit net wél
gangbaar is.

De 5de, 6de en 9de symfonie van Beethoven zijn ideale voorbeelden van
programmatische symfonieën.

10’ Slide 8: 7de symfonie: https://www.youtube.com/watch?v=-4788Tmz9Zo

Luisterfragm
enten Vraag over 7de symfonie
Zou je hier ook iets programmatisch van kunnen maken? Zo ja, wat denk jij?
Hoe zou jij het stuk noemen?

We luisteren nogmaals naar de Pastorale. Nu wordt de titel wél vermeld.

Pastorale: Genre waarin het vredige landleven en de liefde van schaapherders
en -herderinnen centraal staan.
In dit werk wordt de vlucht naar de natuur goed weergegeven. Men denkt zo
dichter bij God te komen.

6de symfonie: https://www.youtube.com/watch?v=fRg0K5rgXog

Vraag over Pastorale

Kan je dit herkennen in de muziek? Waardoor? Welke muzikale elementen?

Opdracht Pastorale
Je mag, indien je vindt dat het nodig is, op je papiertje onder je 1 ste woord een
nieuw woord schrijven. Indien je gevoel hetzelfde bleef laat je enkel het 1 ste
woord staan.
  Wie heeft er zijn/haar woord aangepast? Waarom (niet)?

Aangeven dat je gevoel/idee bij de muziek in een bepaalde richting gestuurd

kan worden door de titel die het werk heeft. Soms heb je zelf een heel ander
gevoel/idee wanneer je het thema net niet kent.

5’ Slide 9: Hector Berlioz was een Franse componist uit de hoogromantiek. Hij wijdde zijn
Berlioz leven volledig aan het dirigeren en leerde zo eigenlijk nooit een instrument op
hoog niveau bespelen. Dit was voor componisten en dirigenten uit die tijd niet
doorgaans.

Hij had een grote belangstelling voor literatuur, waaronder theaterwerken van
Shakespeare.
Hij was muziekcriticus en schreef ook nog eens zijn eigen memoires. Zijn muziek
valt dus zeker autobiografisch te noemen.

Zijn leven horen we onder andere terug in een van zijn bekendste werken:
Symphonie fantastique.
5’ Slide 10: De Symphonie fantastique is de eerste en belangrijkste symfonie van Berlioz.
Luisterfragm De ondertitel Un episode de la vie d’un artiste laat ons weer zien dat hij zijn
enten eigen leven vertolkt in de muziek en dat dit erg narratief (beschrijvend) is.

Het werk geeft het liefdesverdriet voor Harriet Smitson weer. Een Ierse actrice
waarop Berlioz verliefd werd. Hij schreef haar ontelbare brieven maar deze
bleven onbeantwoord. Om zijn verdriet te verwerken schreef Berlioz dan het
werk. De twee ontmoetten elkaar uiteindelijk nog maar het wordt een
ongelukkig huwelijk.

Het werk bestaat uit 5 verschillende delen:

1. Rêveries-Passions
2. Un bal
3. Scène aux champs
4. Marche au supplice
5. Songe d’une nuit du sabbat

We beluisteren het 2de deel.

Un bal: https://www.youtube.com/watch?v=5HgqPpjIH5c 15:08

Vraag over Un bal

Kan je dit herkennen in de muziek? Waardoor? Welke muzikale elementen?

Berlioz maakt in dit werk gebruik van een idée fixe. Dit is een melodie waarop
alle delen gebaseerd zijn. In het geval van dit werk is het idée fixe het symbool
voor de geliefde van het personage, dus Harriet Smitson. Het heeft wat weg
van thematische transformatie wat we in de volgende les tegenkomen.

Berlioz heeft een programma bijgevoegd bij het werk, maar laat dit achteraf
weer weghalen. Hij wilt dat het publiek zelf kan ondervinden waar de muziek
over gaat.
5’ Afsluiten van les 1.

Mogelijkheid tot vragen.

Opdracht voor muzikanten

Kies een plekje uit in de tuin en ga 2 minuten zitten in stilte met een pen en
papier. Schrijf op wat je allemaal hoort, hoe je je voelt,..
Kies nadien 3 woorden uit en probeer hiermee te experimenteren op je
instrument. Je kan een melodie verzinnen, thema uitwerken,…
Neem het resultaat op (max. 1 minuut) en breng de opname + oortjes mee naar
de volgende les.

Opdracht voor niet muzikanten

Beluister de andere delen van Berlioz ’s Symphonie fantastique.
Ga op zoek naar het programma dat bij de concerten werd gegeven en lees het
grondig door. Let op, je zal verschillende versies vinden.
Welke versie vind jij het beste passen bij het werk en waarom? Benoem ook het
jaartal.

Lesplan – Les 2

TIJD PPT/BORD INHOUD

5’ Slide 11: Liszt Kort terugnemen waar de vorige les geëindigd is om hun geheugen op
te frissen.

Vragen
Bij wie waren we vorige week gebleven? (Berlioz) Uit welke periode in
de romantiek? (Hoogromantiek)

Franz Liszt staat jullie voornamelijk al bekend als een Hongaarse

pianist. Daarnaast was hij ook nog dirigent en componist.
Liszt bouwt een grote carrière op als pianist en speelt al van jongs af
aan in grote concertzalen.
Pas na zijn virtuoze pianocarrière begint hij met het componeren van
zijn grootste werken.

Liszt haalde zijn inspiratie voor zijn programmamuziek uit Parijse

literatuur. Hiermee creëerde hij een nieuw genre binnen de
programmamuziek: het symfonisch gedicht.

5’ Slide 12: Liszt werd geïnspireerd door Berlioz’ Symphonie fantastique. Het
Symfonisch gedicht bestaat nog steeds enkel uit orkestmuziek maar de muziek op zich
word een gedicht genoemd.

Het werk bestaat uit één enkele beweging, in tegenstelling tot

bijvoorbeeld een programmatische symfonie die sowieso uit meerdere
delen bestaat. Hierdoor is het gedicht korter dan een symfonie.
Een symfonisch gedicht kan wel opgedeeld zijn in meerdere kleine
stukken zoals bij een suite.
 De inspiratie voor een symfonisch gedicht word meer gehaald uit
schilderijen, beeld, literatuur, gedichten dan uit natuur of menselijke
gevoelens/ervaringen. Het zijn algemene ideeën.
Dit is een verschil met Berlioz die wel uit gedetailleerde
gebeurtenissen, zoals zijn liefdesverdriet, inspiratie haalde.

Het programma van het werk word weergegeven in de titel én in een

voorwoord. De uitleg over het werk werd vaak pas nadien toegevoegd.

Liszt maakt in zijn symfonische gedichten ook gebruik van thematische

transformatie.
(Thematische transformatie: een leitmotif of thema dat steeds
terugkeert maar telkens anders door modulatie, omkering,
transpositie, etc.)
In programmamuziek wordt de vorm niet vooraf bepaald maar hangt
het vast aan de inhoud (de inspiratie, het onderwerp). De componist
moet dus duidelijk weten wat de inhoud is en deze kunnen meegeven
met de luisteraar. Hij maakt dus gebruik van een of meerdere thema’s
in de werken om zo een bepaald gegeven duidelijk te laten worden aan
de luisteraar.

5’ Slide 13: Prometheus is een symfonisch gedicht dat gaat over een Herder. Een
Luisterfragmenten mythologisch figuur steelt het vuur van de goden en brengt het naar
de mensen. Hij wordt als straf vastgeketend aan een rots. Een adelaar
pikt elke dag een stuk uit zijn lever die telkens weer aangroeit.

Hij geeft geen muzikale illustratie weer van de mythe maar probeert
eerder het bijhorende gevoel zoals het leiden te laten klinken.

Prometheus :https://www.youtube.com/watch?
v=gBo8X18GQ30

Naast symfonische gedichten schrijft Lizst ook nog 2 symfoniën

waaronder de Faust-symfonie, naar het theaterstuk van Goethe. Het
werk werd opgedragen aan Berlioz naar wie hij toch erg opkeek, zo
blijkt.
We luisteren naar het 3de deel: Mephistopheles waarin de strijd en zijn
ondergang wordt weergegeven. We horen hier ook een mannenkoor
klinken, wat niet doorgaans is voor programmatsiche muziek.

Faust Symhonie 3de deel : Mephistopheles

https://www.youtube.com/watch?v=qX6AfyY6a-8 52:43

5’ Slide 14: Strauss Richard Strauss was een Duitse componist en dirigent uit de
laatromantiek. Hij had een grote carrière als dirigent bij o.a. de
Berlijnse Opera en aan de Weense staatsopera.

Strauss componeerde verscheidene liederen met piano of

orkestbegeleiding. Voor 1900 werkte hij ook aan symfonische
gedichten. Wanneer de stijl wat uit de mode raakte focuste hij zich
 meer op opera.

In plaats van de term symfonisch gedicht gebruikte hij liever de

benaming ‘Tondichtung’. Daarin maakte hij nog eens onderscheid
tussen Filosofische en Descriptieve programma’s.

Filosofisch: algemene ideeën en emoties.

Descriptief: uitbeelding van een niet-muzikale gebeurtenis.

5’ Slide 15: Also Sprach Zarathustra valt onder de Filosofische Tondichtung van
Luisterfragmenten Strauss. Het is gebaseerd op een gedicht van de Duitse filosoof F.
Nietzsche wat gaat over de Übermensch.

Voor de partituur staat een tekst genaamd ‘Hymne aan de zon’. Wie
goed luistert kan dit in het begin van het werk terugvinden.

Also sprach Zarathustra : https://www.youtube.com/watch?

v=ETveS23djXM

De titel van volgend werkt doet meteen denken aan het personage Tijl
Uilenspiegel uit verschillende volksverhalen. Oorspronkelijk was het
plan om een opera te schrijven maar Strauss maakte er toch een iets
korter symfonisch gedicht van. Ondanks de bestaande volksverhalen is
schreef Strauss het verhaal achter dit werk grotendeels zelf.

Till Eulenspiegels lusige Streiche:

https://www.youtube.com/watch?v=ZU556MvQN6c 14:09
5’ Slide 16: Andere Ook volgende componisten uit de romantiek schreven
componisten programmatische muziek maar zullen we niet bespreken. Ga zeker eens
op zoek naar een opname van volgende werken.

Kort de namen overlopen en een klein beetje info geven over de

werken.

Saint-Saëns: Danse Macabre en Carnaval des animeaux zijn beide

symfonische gedichten. In Danse Macabre crëert hij een donkere sfeer
net zoals Berlioz durfde doen. In Carnaval des animeaux spreekt het
onderwerp wat voor zich.

Ook Nacht op de kale berg van Moessorgsky is een symfonisch gedicht.

Hij schreef het naar aanleiding van een toneelstuk ‘De Heks’ van een
vriend. Je zou dus de heksen moeten zien dansen als je het beluistert.
De Schilderijententoonstelling maakte hij met inspiratie van schilderijen
door Viktor Hartmann, een bevriende architect.

N. Rimsky-Korsakov herwerkte de orkestratie voor Nacht op de kale

berg.
Zelf staat hij bekend voor het werk Sheherazade waarin een verhaal uit
Duizend-en-een-nachten wordt weergegeven.

Er zijn uiteraard nog vele anderen.

20’ Muzikanten Voor muzikanten
Even niets op het Elke leerling mag zijn opname met oortjes klaarleggen. Er wordt ook
smartboard tonen een blad papier bij gelegd. Iedereen beluistert apart elkaars opname en
noteert op het blad waar zij aan moeten denken bij de opname.
Nadien beluisteren en bespreken we klassikaal de verschillende
opnames en beschrijvingen.

Niet muzikanten Voor niet muzikanten

Programma Berlioz We beluisteren kort elk deel uit Berlioz ’ s Symphonie Fantastique.
tonen Per deel bekijken en bespreken we de verschillende programma’s.
Wat zijn de voorkeuren van de leerlingen en waarom? Dit kan een goed
moment zijn voor een groepsgesprek, zeker bij volwassenen.

http://www.hberlioz.com/Scores/fantas.htm

5’ Slide 17: Evolutie Door deze opdracht uit te voeren kunnen we stellen dat niet enkel in
programmamuziek de Romantiek aan programmamuziek werd gedaan want wij kunnen
dit ook perfect doen.

In de oertijd al gebeurde het al dat mensen elementen uit de natuur

nabootsten.

In de barokperiode werden de muziek eerder gebruikt om de tekst

extra te benadrukken  tekstuitbeelding. Het was dus nog niet volledig
instrumentaal. Voorbeelden zijn: A. Vivaldi die werken schreef met
titels als: De vier seizoenen, La Pastorella… Of elementen in de
Matthäuspassion van J.S. Bach.

De romantiek bespraken we al natuurlijk.

Bij de impressionisten en expressionisten hebben we componisten als

C. Debussy die met werken als La mer en Children’s corner
programmatische maken.

Tot slaat vinden we ook in veel hedendaagse werken programmatische

elementen terug.
O. Messiaen schreef Catalogue d’Oiseaux naar verschillende
vogelgeluiden. Dit is het laatste fragment dat we zullen beluisteren met
partituur.
https://www.youtube.com/watch?v=QEtkIZFKnww

5’ Slide 18 Afsluiten van de lessenreeks.

Mogelijkheid tot vragen.

Bronnen
- Inleiding tot de muziek van de romantiek – Stephan Weytjens
- Geschiedenis van de Westerse muziek – Donald J. Grout en Claude V. Palisca
- Iedereen klassiek – Klara
- https://www.preludium.nl/programmatische-muziek
- http://muziekgeschiedenis.hugoverweij.nl/deromantiek/vormenengenres/index.html