მცენარეული ქსოვილთა კულტურები

გენეტიკურად მოდიფიცირებული კულტურების მიმართ გამოყენებული

მცენარეთა ტრანსფორმაციის მეთოდების უმეტესობა ითხოვს მთლიანი მცენარის
რეგენერირებას ტრანსფორმირებული მცენარის იზოლირებული უჯრედებიდან ან
ქსოვილებიდან. ვინაიდან რეგენერაცია in vitro სისტემაში,
მიმდინარეობს
შესაძლებელია გარემოს და საკვები არით მანიპულირება რათა მიღწეული იქნას
რეგენერაციის მაღალი სიხშირე. ამას გარდა, რეგენერირებადი უჯრედები უნდა
დაექვემდებაროს გენების გადატანის ნებიესმიერ საშუალებას. ამისთვის, პირველ
რიგში უნდა შეიქმნას მაქსიმალურად სწრაფად და მარტივად რეგენერირებადი
უჯრედები, რომლებშიც შესაძლებელი იქნება გენის ტრანსფერის განხორციელება.
რეგენერაციის შემდგომი ნაბიჯი არის ხშირად ყველაზე რთული ეტაპი მცენარის
ტრანსფორმაციის სტადიებს შორის. თუმცა, უნდა გვახსოვდეს რომ რეგენერაციის
მაღალი სიხშირე ყოველთვის არ ნიშნავს ტრანსფორმაციის ეფექტურობას.

პლასტიკურობა და ტოტიპოტენტურობა

პრაქტიკულად ყველა მცენარის ტრანსფორმაცია გარკვეულწილად

დამოკიდებულია ქსოვილთა კულტურაზე. პლასტიკურობა და ტოტიპოტენტურობა
ცენტრალური კონცეპციებია მცენარეული უჯრედული კულტურებისა და
რეგენერაციის გაგებისათვის. ევოლუციის პროცესში მცენარეებმა განივითარეს
ექსტრემალური პირობებისადმი გამძლეობის და ცხოველებისთვის
დამახასიათებელი მტაცებლობის უნარი. მცენარის ზრდასა და გარემო პირობებთან
ადაპტაციაში ჩრთულია მრავალი პროცესი. ასეთი პლასტიკურობა მცენარეს აძლევს
საშუალებას ცვალოს და საუკეთესოდ მოარგოს გარემო პირობებს თავისი
მეტაბოლიზმი, ზრდა და განვითარება. ამ ადაპტაციის განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი ასპექტია მცენარის უნარი აწარმოოს უჯრედების დაყოფა თითქმის
ყველა ტიპის მცენარეული ქსოვილიდან და მოახდინოს დაკარგული ორგანოების
რეგენერაცია, ან დაექვემდებაროს განსხვავებული განვითარების მსვლელობას
გარკვეული სტიმულების ზემოქმედებით. როცა მცენარის უჯრედები და ქსოვილები
კულტივირდებიან in vitro სისტემაში, ისინი ავლენენ პლასტიკურობის მაღალ უნარს,
რაც საშუალებას აძლევს ერთი ტიპის ქსოვილს ან ორგანოს განვითარდეს სხვა ტიპის
ქსოვილიდან. ასეთი გზით შესაძლებელია მთლიანი მცენარეების თანამიმდევრული
რეგენერაცია.
 მთლიანი ორგანიზმის რეგენერაცია ექვემდებარება იმ შეხედულებას, რომლის
თანახმად ყველა უჯრედს სწორი სტიმულირების შემთხვევაში შეუძლია მშობლიური
მცენარის სრული გენეტიკური პოტენციალის ექსპრესია. ამ პოტენციალის
შენარჩუნებას ეწოდება ტოტიპოტენტურობა. უჯრედებული და ქსოვილთა
კულტურები ფაქტიურად წარმოადგენს ტოტიპოტენტურობის ყველაზე სარწმუნო
დასტურს. თუმცა პრაქტიკული თვალსაზრისით კულტივირების პირობებისა და
სტიმულირების პირობების განსაზღვრა ტოტიპოტენტურობის დასამტკიცებლად
ძალიან რთულ და ჯერ კიდევ ემპირიულ პროცესს წარმოადგენს.

კულტივირების გარემო

in vitro სისტემაში კულტივირებისას მცენარის ყველა, ქიმიური და ფიზიკური

მოთხოვნილება, როგორიცაა ჭურჭელი, საკვები არის შემადგენლობა, გარემო
პირობები (ტემპერატურა, სინათლე და ა.შ.) უნდა იყოს დაკმაყოფილებული. საკვები
არე უნდა შეიცავდეს იმ ყველა აუცილებელ საკვებ იონს,რომელიც საჭიროა ზრდისა
და განვითარებისთვის. თუ in vitro სისტემაში გაზრდილი მცენარის ბიოსინთეზური
შესაძლებლობები არ ემთხვევა მშობელი მცენარისას, საკვები არე დამატებით უნდა
გამდიდრდეს ისეთ ორგანულ დანამატებს, როგორიცაა ამინომჟავები და ვიტამინები.
მრავალი უჯრედული კულტურა, ვინაიდან ისინი არ ფოტოსინთეზირებენ,
საჭიროებს ფიქსირებული ნახშირბადის წყაროს შაქრის (ძირითადად საქაროზას)
სახით. კიდევ ერთი პრინციპული სასიცოცხლო კომპონენტი არის წყალი, როგორც
ძირითადი ბიოლოგიური გამხსნელი. ფიზიკური ფაქტორები, როგორიცაა
ტემპერატურა, pH, აირადი გარემო, სინათლე (ხანგრძლივობა და ინტენსივობა) და
ოსმოსური წნევა ასევე უნდა შევინარჩნოთ საჭირო დოზით.

მცენარეული უჯრედული კულტურების საკვები არე

კულტივირების არე მცენარეული უჯრედული კულტურებისათვის in vitro

სისტემაში შედგება სამი ძირითადი კომპონენტისგან:

1. აუცილებელი ელემენტები ან მინერალური იონები, რომლებიც უჯრედებს

მიეწოდება კომპლექსური მარილების ნარევის სახით;
2. ორგანული დანამატები, რომლებიც ამარაგებს ვიტამინებით და/ან
ამინომჟავებით;
3. ფიქსირებული ნახშირბადის წყარო, ჩვეულებრივ საქაროზას სახით.

პრაქტიკული მოსაზრებებით აუცილებელი ელემენტები დაყოფილია შემდეგ

კატეგორიებად:
 1. მაკროელემენტები;
2. მიკროელემენტები;
3. რკინის წყარო.

მცენარის უჯრედების სრულყოფილი საკვები არე იქმნება რამდენიმე სხვადასხვა

კომპონენტის კომბინაციით.

საკვები არის კომპონენტები

ზოგადად, უფრო მოსახერხებელია ზოგიერთი კომპონენტის დამზადება საწყისი

კონცენტრირებული ხსნარის სახით.

მაკროელემენტები

აზოტი, ფოსფორი, კალიუმი, მაგნიუმი, კალციუმი და გოგირდი (ასევე ნახშირბადი,

რომელიც ცალკე ემატება) მიიჩნევიან მაკროელემენტებად. ეს ელემენტები შეადგენს
მცენარის მშრალი მასის 0.1%.

აზოტი მცენარეს მიეწოდება ნიტრატ-იონების (KNO3) და ამონიუმის იონის

(NH4NO3) სახით. თეორიულად დიდ უპირატესობას გვაძლევს აზოტის ამონიუმის
იონის სახით მიწოდება, რადგან აზოტი შემდგომი ბიოქიმიური გარდაქმნებისთვის
უნდა იყოს აღდგენილი სახით მაკრომოლეკულებში ჩართვისათვის. ნიტრატ-იონები
კი საჭიროებენ აღდგენას ჩართვამდე. თუმცა, ამონიუმის ონების მაღალი
კონცენტრაცია შესაძლოა ტოქსიკური იყოს მცენარისთვის. ასევე, საკვებ არეში
ამონიუმის მაღალი შემცველობა გამოიწვევს მის გამჟავიანებას. თუკი ამონიუმის
იონები აზოტის ერთადერთი წყაროა საკვებ არეში, მაშინ არე ბუფერული უნდა იყოს.
ამონიუმის იონების მაღალმა შემცველობამ შეიძლება ასევე გამოიწვიოს კულტურის
ვიტრიფიკაციის სიხშირის მატება (კულტურა ხდება მკრთალი და მყიფე და
გამოუსადეგარია შემდგომი კულტივირებისათვის). ნიტრატისა და ამონიუმის
იონების ნარევს აქვს უპირატესობა საკვები არის მცირედ გაბუფერების სახით,
რადგან ნიტრატიონების შეთვისება იწვევს OH- იონების გამოთავისუფლებას.

ფოსფორი მცენარეს ჩვეულებრივ მიეწოდება ფოსფატიონის სახით ამონიუმის,

ნატრიუმის და კალიუმის მარილების შემადგელობაში. ფოსფატების მაღალი
კონცეტრაცია იწვევს საკვები არის ელემენტების დალექვას უხსნადი ფოსფატების
სახით.
მიკროელემენტები

მიკროელემენტები მცენარის ზრდისა და განვითარებისთვის საჭიროა კვალის სახით.

მათ აქვთ მრავალფეროვანი როლი. მაგნიუმი, იოდი, სპილენძი, კობალტი, ბორი,
მოლიბდენი, რკინა და თუთია ჩვეულებრივ მიიჩნევიან მიკროელემენტებად, თუმცა
ხშირად ამ ჩამონათვალს ემატება ნიკელი და ალუმინიც.

რკინა მცენარეს ჩვეულებრივ მიეწოდება რკინის სულფატის სხით, თუმცა

რკინის ციტრატიც შეიძლება გამოვიყენოთ. ეთილენდიამინოტეტრა-ძმარმჟავა
(EDTA) გამოიყენება რკინის სულფატთან ერთად. EDTA კომპლექსში შედის
რკინასთან და განაპირობებს საკვებ არეში რკინის ნელა და განუწყვეტლივ
გამოთავისუფლებას. კომპლექსისგან თავისუფალი რკინა შეიძლება დაილექოს
საკვებ არეში რკინის ოქსიდის სახით.

ორგანული დანამატები

ითვლება, რომ მხოლოდ ორი ვიტამინი, თიამინი (B 1) და მიოინოზიტოლი (B) არის

მცენარის in vitro კულტურისთვის აუცილებელი. თუმცა, ზოგჯერ სხვა ვიტამინებიც
გამოიყენება საკვებ არეში.

ამინომჟავები ძირითადად გამოიყენება, როგორც ორგანული დანამატები.

ყველაზე ხშირად გამოიყენება გლიცინი. არგინინი, ასპარაგინი, ასპარტატი, ალანინი,
გლუტამინის მჟავა, გლუტამინი და პროლინიც ასევე გამოიყენებიან, თუმცა ხშირ
შემთხვევაში მათი დამატება არაა აუცილებელი. ამინომჟავები წარმოადგენენ
აღდგენილი აზოტის წყაროს, რომელის შეთვისებაც ამონიუმის მსგავსად, იწვევს
საკვები არის გამჟავებას. ამონიმჟავების ნარევის შედარებით იაფ წყაროდ შეიძლება
გამოვიყენოთ ჰიდროლიზებული კაზეინი.

ნახშირბადის წყარო

საქაროზა იაფია, ადვილად ხელმისაწვდომი, ადვილად შეთვისებადი და შედარებით

სტაბილური. ამიტომ არის ყველაზე ხშირად გამოყენებული ნახშირბადის წყარო.
სხვა ნახშირწყალბადები (მაგ: გლუკოზა, გალაქტოზა, მალტოზა და სორბიტოლი)
ასევე შეგვიძლია გამოვიყენოთ და განსაკუთრებულ მდგომარეობაში შეიძლება
საქაროზაზე უკეთესიც აღმოჩნდეს.

შემკვრელი აგენტები
მცენარეული ქსოვილთა კულტურების საკვები არე in vitro სისტემაში შეიძლება იყოს
როგორც თხევადი, ასევე მყარი ფორმით და დამოკიდებულია კულტურის ტიპზე. იმ
კულტურისთვის, რომლებიც ითხოვენ საკვები არის ზედაპირზე გაზრდას, საკვები
არე უნდა გამყარდეს. ზღვის წყალმცენარეებიდან მიღეული აგარი არის ყველაზე
გავრცელებული შემკვრელი აგენტია და იდეალურია რუტინული მოხმარებისთვის.
თუმცა იმდენად, რამდენადაც აგარი ბუნებრივი პროდუქტია, მისი ხარისხი ვარირებს
მწარმოებლის მიხედვით.

მცენარეთა ზრდის რეგულატორები და ქსოვლთა კულტურები

საკვები არის სპეციფიკური მანიპულირით შეგვიძლია უჯრედული
კულტურებისთვის სხვადასხვა ზრდის მიმართულების მიცემა. უჯრედული
კულტურებისზრდის რეგულატორები წარმოადგენენ საკვები არის კრიტიკულ
ელემენტებს, რომლებიც აყალიბებენ მცენარის ზრდის და განვითარების გზას. ისინი
ძირითადად მცენარეულ ჰორმონებს და მათ სინთეზურ ანალოგებს წარმოადგენენ.

არსებობს რეგულატორის 5 ძირითადი კლასი, რომლებიც გამოიყენება მცენარეთა

კულტურების ზრდის რეგულაციაში:

1. აუქსინი
2. ციტოკინინები
3. ჰიბერელინები
4. აბსციზის მჟავა
5. ეთილენი

აუქსინი: აუქსინი განაპირობებს ორივე, უჯრედების დაყოფას და ზრდას. ბუნებაში

ყველაზე გავრცელებული აუქსინია ინდოლილ–3–ძმარმჟავა (IAA), მაგრამ მისი
საკვებ არეში გამოყენება შეზღუდულია მისი არამდგრადობით სინათლისა და
ტემპერატურის მიმართ. იშვიათად გამოიყენება მისი ამინომჟავასთან შეუღლებული
ანალოგი (მაგ: ინდოლილაცეტილ–L-ალანინი და ინდოლილაცეტილ–L–გლიცინი),
რომლებიც უფრო სტაბილურები არიან და გამოიყენებიან IAA–ს გამოყენებით
გამოწვეული პრობლემების ნაწილობრივ აღმოსაფხვრელად. თუმცა უფრო ხშირია
მისი სტაბილური ქიმიური ანალოგების გამოყენება უჯრედული კულტურების
საკვებ არეში. 2,4–დიქლოროფენოქსიძმარმჟავა (2,4–D), ყველაზე ხშირად
გამოყენებადი აუქსინია. ის ძალიან ეფექტურია უმეტეს შემთხვევაში. ასევე
გამოიყენება სხვა აუქსინებიც, რომლებიც ზოგ შემთხვევაში შესაძლებელია2,4–D–ზე
უფრო ეფექტური და ძლიერი აღმოჩნდეს.

ციტოკინინები: ციტოკინინები განაპირობებენ უჯრედების დაყოფას. ბუნებრივად

გავრცელებული ციტოკინინები არიან სტრუქტურულად პურინული წარმოშობის
ნაერთები. ბუნებრივი ციტოკინინების ორი ან სამი წარმომადგენელი გამოიყენება
მცენარეთა ქსოვილურ კულტურაში: ზეატინი და 2–იზოპენტილადენინი (2iP). მათი
გამოყენება არაა გავრცელებული რადგან ისინი ძვირი (განსაკუთრებით ზეატინი) და
შედარებით არასტაბილურია. ამიტომ სინთეზური კინეტინი და 6–
ბენზილამინოპურინი (BAP) უფრო ხშირად გამოიყენება. არაპურინული წარმოშობის
ქიმიკატები (მაგ: ფენილშარდოვანა) გამოიყენება ციტოკინინების სახით უჯრედულ
კულტურაში. ეს ჩამანაცვლებლები აუქსინსაც ანაცვლებენ ზოგ კულტურულ
სისტემებში.

ჰიბერელინები: არსებობენ ბუნებაში გავრცელებული, სტრუქტურულად მსგავსი

ნაერთები, რომელთაც ჰიბერელინები ეწოდებათ. ისინი პასუხისმგებელნი არიან
უჯრედების დაგრძელებაზე. აგრონომიულად მნიშვნელოვანია მცენარეების
სიმაღლისა და მსხმოიარობაზე. მოხლოდ რამდენიმე ჰიბერელენი გამოიყენება
მცენარეთა ქსოვილურ კულტურაში, რომელთაგან GA3 არის გავრცელებული.

აბსციზის მჟავა: აბსციზის ბჟავა (ABA) აინჰიბირებს უჯრედების დაყოფას.

გამოიყენება უჯრედულ კულტურებში განსხვავებული განვითარების გზის მაგ:
სომატური ემბრიოგენეზის ინიციაციისათვის.

ეთილენი: ეთილენი არის აირადი, ბუნებაში ფართოდ გავრცელებული ზრდის

რეგულატორი, რომელთანაც დაკავშირებულია მცენარეებში ხილის დამწიფების
კონტროლი. ეთილენი ფართოდ გამოყენებულ რეაგენტს არ წარმოადგენს. ქსოვილთა
კულტურებისათვის ეთილენი წარმოადგენს პრობლემას, ვინაიდან მისმა საკმარისი
რაოდენობით გამოყოფამ შეიძლება დააინჰიბიროს კულტურის ზრდა და
განვითარება. კულტურისათვის გამოყენებულმა ჭურჭლის შესაძლებელია გავლენა
იქონიოს გაზთა ცვლაზე ჭურჭლის შიგნით და მის გარეთ ატმოსფეროს შორის და
აქედან გამომდინარე, კულტურაში ეთილენის დონეზეც.

შეხედულებები მცენარეთა ზედის რეგულატორების და მათი გამოყენების

შესახებ მცენარეულ კულტურებში ჩამოყალიბდა 1950–იან წლებში დაკვირვებების
შედეგად. თუმცა, მცენარეული ზრდის რეგულატორების ეფექტების წინასწარ
განსაზღვრა გარკვეულ სირთულეებთანაა დაკავშირებული: ეს რა თქმა უნდა
დამოკიდებულია მცენარეთა სახეობრივ განსხვავებებზე და ასევე, განსხვავებებზე
ერთი სახეობის სხვადასხვა პირობებში გაზრდილ მცენარეებს შორისაც კი. აუქსინი
და ციტოკინინები ყველაზე ხშირად გამოყენებადი ზრდის რეგულატორებია. ისინი
უმეტესად ერთად გამოიყენება, რადგან აუქსინის ციტოკინინთან ფარდობა
განსაზღვრავს კულტურის ინიციაციას ან რეგენერაციას. აუქსინის მაღალი ფარდობა
ციტოკინინთან განაპირობებს ფესვების ფორმირებას, მაშინ, როცა ციტოკინინის
მაღალი ფარდობა აუქსინთან განაპირობებს ღეროს ფორმირებას. შუალედური
თანაფარდობა კი იწვევს კალუსის ფორმირებას.