Óôåñåüôõðá êáé ÐñïêáôáëÞøåéò

Äçìéïõñãßá êáé Áíôéìåôþðéóç

ô ¸êäïóç: É.ÍÅ.ÄÉ.ÂÉ.Ì., ÁèÞíá, 2011.
Copyright: ÃåíéêÞ Ãñáììáôåßá ÄéÜ Âßïõ ÌÜèçóçò
I.S.B.N.: 978-960-9719-01-8

ÅðéìÝëåéá Ýêäïóçò: ÏìÜäá åñãáóßáò É.Ä.ÅÊ.Å.

óôï ðñüãñáììá "Åêðáßäåõóç ðáéäéþí ÑïìÜ"
(Ëåõèåñéþôïõ Ð., Ìáíôæáâßíïõ Ö., ÐáðáãéÜííçò Ä.,
ÐáõëÞ-ÊïññÝ Ì., ×áëêéÜ Ä.)

Öùôïóôïé÷åéïèåóßá-Åêôýðùóç:
ÅÍÔÕÐÙÓÉÓ, Ôçë. 210-3635221, 210-3636783

Ç Ã´ ¸êäïóç ðñáãìáôïðïéÞèçêå óôï ðëáßóéï ôïõ ðñïãñÜììáôïò

"Åêðáßäåõóç ðáéäéþí ÑïìÜ" ôï ïðïßï åíôÜóóåôáé óôï Åðé÷åéñçóéáêü
Ðñüãñáììá "Åêðáßäåõóç êáé ÄéÜ Âßïõ ÌÜèçóç" êáé óõã÷ñçìáôïäïôåßôáé
áðü ôçí ÅõñùðáúêÞ ¸íùóç êáé áðü ôï Åëëçíéêü Äçìüóéï.
 ÐÑÏËÏÃÏÓ

Ïé ðïëéôéêÝò, êïéíùíéêÝò êáé ïéêïíïìéêÝò óõíèÞêåò ôùí

ôåëåõôáßùí åôþí êáé ç áýîçóç ôçò ìåôáíáóôåõôéêÞò ñïÞò
äéáìüñöùóáí Ýíá íÝï ôïðßï óôéò ÷þñåò ôçò ÅíùìÝíçò Åõñþðçò.
Ç åëëçíéêÞ êïéíùíßá, üðùò Üëëùóôå êáé ïé êïéíùíßåò ôùí Üëëùí
÷ùñþí, áðïêôÜ ïëïÝíá êáé ðåñéóóüôåñï ðïëõðïëéôéóìéêü
÷áñáêôÞñá, ìå üóá áõôü óõíåðÜãåôáé. Ç ýðáñîç êáé ç óõìâßùóç
äéáöïñåôéêþí ðïëéôéóìþí óôï ðëáßóéï åíüò êõñßáñ÷ïõ ðïëéôé-
óìïý äçìéïõñãåß óõ÷íÜ áíéóüôçôåò óôçí êáôáíïìÞ ôùí äçìüóéùí
áãáèþí êáé óôç ÷ñÞóç êïéíùíéêþí äéêáéùìÜôùí, ìå óõíÝðåéá
ôçí ýðáñîç ðñïêáôáëÞøåùí êáé óôåñåïôýðùí, îåíïöïâßáò êáé
ñáôóéóìïý -óôïé÷åßùí áíèåêôéêþí óôï ÷ñüíï- ðïõ áðåéëïýí ôçí
êïéíùíéêÞ óõíï÷Þ êáé ôçí êïéíùíéêÞ óýãêëéóç. Ç åðéêñáôïýóá
óõíÞèùò Üðïøç ôçò êõñßáñ÷çò ðïëéôéóìéêÞò ïìÜäáò èåùñåß,
Üêñéôá, "îÝíï" êÜèå ôé ôï äéáöïñåôéêü ðñïò áõôÞ, áãíïþíôáò
ðïëëÝò öïñÝò êáé "ôï ðñïöáíÝò" (ð.÷. üôé ïé ÔóéããÜíïé åßíáé
¸ëëçíåò ðïëßôåò). ÅðéðëÝïí, óôçí ðåñßðôùóç "áðïäï÷Þò"
êÜðïéùí "äéáöïñåôéêþí" ïìÜäùí, áõôÞ íïåßôáé óõíÞèùò ùò áöï-
ìïéùôéêÞ äéáäéêáóßá ìå ðñüôõðï ôïí êõñßáñ÷ï ôñüðï æùÞò.
Äéåèíåßò Ïñãáíéóìïß, ôï Óõìâïýëéï ôçò Åõñþðçò, ç Åõñù-
ðáúêÞ ¸íùóç êáé ç ÅõñùðáúêÞ ÅðéôñïðÞ ðñïùèïýí ìå øçöß-
óìáôá, ìå ïäçãßåò êáé ìå ôçí õðïóôÞñéîç ó÷åôéêþí ðñïãñáììÜ-
ôùí ôçí êïéíùíéêÞ Ýíôáîç ôùí áðïêëåéóìÝíùí ïìÜäùí -ìåôáîý
áõôþí êáé ôùí ÑïìÜ- êáé åðé÷åéñïýí ôçí åõáéóèçôïðïßçóç ôçò
êïéíÞò ãíþìçò êáé ôï ìåôáó÷çìáôéóìü óôÜóåùí êáé óõìðåñéöï-
ñþí áðÝíáíôß ôïõò.
Ç ðïëéôéêÞ ôïõ Õðïõñãåßïõ Ðáéäåßáò ÄéÜ Âßïõ ÌÜèçóçò
êáé ÈñçóêåõìÜôùí, åíáñìïíéóìÝíç ìå ôéò åõñùðáúêÝò êáôåõèýí-
óåéò, óôçñßæåôáé óôçí éó÷õñÞ ðåðïßèçóç üôé óå ìéá ãíÞóéá äçìï-
êñáôéêÞ ðëïõñáëéóôéêÞ êïéíùíßá ïé äñÜóåéò óôï÷åýïõí óôçí
Ýíôáîç êáé ôç óõììåôï÷Þ üëùí ôùí ðïëéôéóìéêþí ïìÜäùí ó' Ýíá
åíéáßï óýíïëï, åðéäéþêïíôáò ôç âéþóéìç áíÜðôõîç êáé ôçí
áðñüóêïðôç âåëôßùóç ôçò åêðáéäåõôéêÞò êáé êïéíùíéêÞò ôïõò
êáôÜóôáóçò.
Ôï ÕÐÄÂÌÈ õéïèåôåß êáé åöáñìüæåé äéáðïëéôéóìéêÞ ðñï-
óÝããéóç áðÝíáíôé óå "äéáöïñïðïéçìÝíåò ðïëéôéóìéêÝò ïìÜäåò",
ç ïðïßá èá äþóåé ôçí åõêáéñßá óôá ìÝëç ôïõò íá óõììåôÜó÷ïõí
åíåñãÜ óôï êïéíùíéêü ãßãíåóèáé äéáôçñþíôáò ðáñÜëëçëá ôç
äéêÞ ôïõò ðïëéôéóìéêÞ ôáõôüôçôá, ìÝóá ó' Ýíá åõñýôåñï ðëáßóéï
êïéíÜ áðïäåêôþí áîéþí, ðñáêôéêþí êáé äéáäéêáóéþí ðïõ åõíïåß
ìéá äéáñêÞ êáé äõíáìéêÞ äéáäéêáóßá áëëçëåðßäñáóçò.
ÂáóéêÞ åðéäßùîç åßíáé ç óõìâïëÞ óôçí áíôéìåôþðéóç ðñï-
âëçìÜôùí, ðïõ åíõðÜñ÷ïõí óôéò óýã÷ñïíåò ðïëõðïëéôéóìéêÝò
êïéíùíßåò, ìÝóá áðü Ýíá ðëÝãìá áðïöáóéóôéêþí äñÜóåùí êáé
ìéá Üëëç ïðôéêÞ, ðïõ áðïäÝ÷åôáé ôéò êïéíùíéêÝò äéáöïñïðïéÞóåéò
êáé èåùñåß éóÜîéï êáé óçìáíôéêü êÜèå ðïëéôéóìéêü óôïé÷åßï,
ðñïôåßíïíôáò Ýíá íÝïõ ôýðïõ äéÜëïãï ìå üëåò ôéò êïéíùíéêÝò
ïìÜäåò.
Ç åðáíÝêäïóç áõôÞ ðñáãìáôïðïéåßôáé óôï ðëáßóéï ôïõ
äéáðïëéôéóìéêïý ðñïãñÜììáôïò "Åêðáßäåõóç ôùí ðáéäéþí ÑïìÜ"
ôïõ ÕÐÄÂÌÈ, ôï ïðïßï õëïðïéåßôáé áðü ôï ÊÝíôñï Äéáðïëéôé-
óìéêÞò ÁãùãÞò ôïõ Åèíéêïý êáé Êáðïäéóôñéáêïý Ðáíåðéóôçìßïõ
Áèçíþí ìå ôç óõíåñãáóßá ôïõ Éíóôéôïýôïõ Äéáñêïýò Åêðáßäåõ-
óçò Åíçëßêùí.

Ç Õðïõñãüò Ðáéäåßáò
ÄéÜ Âßïõ ÌÜèçóçò êáé ÈñçóêåõìÜôùí
¢ííá Äéáìáíôïðïýëïõ.
 ÐÅÑÉÅ×ÏÌÅÍÁ

ÅÉÓÁÃÙÃÇ 1

1. Ç ÄÉÁÄÉÊÁÓÉÁ ÊÁÉ Ç ÓÇÌÁÍÔÉÊÏÔÇÔÁ

ÔÇÓ ÁÍÔÉËÇØÇÓ ÓÔÇ ÄÇÌÉÏÕÑÃÉÁ
ÄÉÁÐÑÏÓÙÐÉÊÙÍ Ó×ÅÓÅÙÍ 9

2. ÊÁÔÇÃÏÑÉÏÐÏÉÇÓÇ ÊÁÉ ÓÔÅÑÅÏÔÕÐÁ 19

3. Ç ÄÕÍÁÌÇ ÔÇÓ ÃËÙÓÓÉÊÇÓ ÅÊÖÑÁÓÇÓ

ÊÁÉ ÔÙÍ ÏÑÉÓÌÙÍ 27

4. Ç ÄÉÁÄÉÊÁÓÉÁ ÁÐÏÊÔÇÓÇÓ ÐÑÏÊÁÔÁËÇØÅÙÍ 35

5. Ó×ÏËÅÉÏ ÊÁÉ ÐÑÏÊÁÔÁËÇØÇ 43

ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ 51

ÐÑÁÊÔÉÊÏ ÌÅÑÏÓ: ÁÓÊÇÓÅÉÓ ÅÕÁÉÓÈÇÔÏÐÏÉÇÓÇÓ 55

ÅÉÓÁÃÙÃÇ 56

1. Ç ÐÁËÇ ÌÅ ÐÑÏÊÁÔÁËÇØÅÉÓ ÊÁÉ ÓÔÅÑÅÏÔÕÐÁ 61

2. ÁÓÊÇÓÅÉÓ ÅÕÁÉÓÈÇÔÏÐÏÉÇÓÇÓ 65
3. ÐÁÑÁÑÔÇÌÁ 79
♦ Ðáñáäåßãìáôá

♦ Õëéêü ãéá óõæÞôçóç

ÅÍÄÅÉÊÔÉÊÇ ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ 107

 ÅÉÓÁÃÙÃÇ

" ...ôá öáéíüìåíá ôïõ ñáôóéóìïý êáé ôçò îåíïöïâßáò

ðáßñíïõí äéáóôÜóåéò ü÷é ìüíï óôçí Åõñþðç. Åßíáé Ýíá
ðáãêüóìéï öáéíüìåíï. Ì' Üëëá ëüãéá ðáßñíåé äéáóôÜóåéò
êáé ìßóïò... Ôï åèíéêéóôéêü ìßóïò... ÐñÝðåé íá áíôéóôáèïýìå
ó' áõôü ôï ìßóïò ðïõ êáôáêëýæåé ôçí Åõñþðç. ×ñåéÜæåôáé
íá ôï ðïëåìÞóïõìå, ãéáôß Ýãéíå åðéêßíäõíï. Ìéá áëçèéíÞ
áðåéëÞ ãéá ôç äçìïêñáôßá... "
- Êáé ðþò íïìßæåôå üôé ìðïñåß íá ãßíåé áõôü;
"Ï ìïíáäéêüò ôñüðïò åßíáé ç åêðáßäåõóç. Ìå ôçí åõñýôå-
ñÞ ôçò Ýííïéá, öõóéêÜ, ôçò ðáéäåßáò, ôçò ìüñöùóçò..... Åãþ
åßìáé äÜóêáëïò, äåí åßìáé ðïëéôéêüò. Èåùñþ üôé ç åêðáß-
äåõóç åßíáé ï ìüíïò ôñüðïò ãéá íá êñáôÞóïõìå æùíôáíÞ
ôç ìíÞìç, êáé, ôï êõñéüôåñï, ãéá íá Ý÷ïõí üëïé óùóôÞ êáé
íçöÜëéá ãíþóç ôïõ ôé óõìâáßíåé óÞìåñá ãýñù ìáò.
ÖõóéêÜ, üôáí ïé ñáôóéóôÝò ôï ðáñáêÜíïõí ðñÝðåé íá ôïõò
ðïëåìÞóïõìå... Ï ñüëïò ôïõ äáóêÜëïõ óÞìåñá Ý÷åé
êÜðïéá üñéá. Ó' üëïõò áõôïýò Ý÷ù êáôáëÜâåé üôé äåí
ìðïñåßò íá ðåéò ôßðïôå ðéá. ¸÷ù ïñãáíþóåé äéáëÝîåéò ó'
üëï ôïí êüóìï ãéá ôï ìßóïò. ÊáôÝëçîá óôç äéáðßóôùóç
üôé, üôáí öèÜóåé êáé åãêáèßóôáôáé ôï ìßóïò, åßíáé ðëÝïí
áñãÜ. Ðñïôéìþ íá êáôáíáëþóù ôçí åíÝñãåéÜ ìïõ ó'
åêåßíïõò ðïõ áêüìá äåí ôïõò Üããéîå ôï ìßóïò" äçëáäÞ óôá
ÐÁÉÄÉÁ.
(Åëß ÂéæÝë, áðüóðáóìá óõíÝíôåõîçò, ÌÜñôéïò 1994)

Ç óõããñáöÞ áõôÞò ôçò ìåëÝôçò Þôáí ãéá ìáò ìßá ðñüêëçóç

ôüóï óå åðéóôçìïíéêü üóï êáé óå áíèñùðéóôéêü åðßðåäï. ¸íá
áðü ôá âáóéêÜ åñùôÞìáôá ðïõ ìáò áðáó÷üëçóáí Þôáí ôï åñþ-
ôçìá, êáôÜ ðüóï åìåßò ïé ßäéåò ðïõ êáëïýìáóôå íá ãñÜøïõìå
ãéá ôéò ðñïêáôáëÞøåéò êáé ôá óôåñåüôõðá, åßìáóôå óå èÝóç íá
êáôáíïÞóïõìå ôéò åðéðôþóåéò ðïõ Ý÷ïõí (ïé ðñïêáôáëÞøåéò êáé
ôá óôåñåüôõðá) óôïõò óõíáíèñþðïõò ìáò ìå ôïõò ïðïßïõò åäþ
êáé ÷ñüíéá óõíáíáóôñåöüìáóôå åßôå óôïí åðáããåëìáôéêü åßôå

1
óôïí åëåýèåñï ÷ñüíï êáé ÷þñï.
Ãéá ôá ðåñéóóüôåñá Üôïμá ðïõ ðñïÝñ÷ïíôáé áðü μåéïíïôéêÝò
Þ μåéïíåêôéêÝò ïμÜäåò ôï ðñüâëçμá ôçò ðñïêáôÜëçøçò åßíáé
Ýíá áðü ôá êýñéá èÝμáôá óå êÜèå ðñïóðÜèåéÜ ôïõò ãéá êïéíùíé-
êÞ Ýíôáîç êáé óõμμåôï÷Þ. ÊáôÜ óõíÝðåéá ç óýã÷õóç μå ôéò óôÜ-
óåéò êáé ôéò óõμðåñéöïñÝò ðïõ åμðëÝêïíôáé óôçí ðñïêáôÜëçøç
åßíáé Ýíá óçμáíôéêü æÞôçμá ôï ïðïßï áðáéôåß éäéáßôåñç ðñïóï÷Þ.
¼óï áõîÜíïíôáé ôá Üôïμá ôá ïðïßá äéåêäéêïýí ôçí ÝíôáîÞ
ôïõò óôçí êïéíüôçôá êáé óôçí åõñýôåñç êïéíùíßá, μðïñïýμå íá
ðåñéμÝíïõμå üôé ôá ðñïêáôåéëçμμÝíá Üôïμá èá øÜ÷íïõí ãéá
Ýíá åéäéêü óçμåßï, Þ óôßãμá, ôï ïðïßï èá ÷ñçóéμïðïéÞóïõí ãéá
íá äéáôçñÞóïõí ôéò μåéïíïôéêÝò Þ μåéïíåêôéêÝò ïμÜäåò óôç èÝóç
ôïõò. Ôá ðñïêáôåéëçμμÝíá Üôïμá, ðÜíôïôå èá èåùñïýí ôéò ðñï-
óðÜèåéÝò ôïõò íá õðïôéμÞóïõí ôïõò Üëëïõò, ùò "öõóéêü" áðïôÝëå-
óμá ôùí áñíçôéêþí ÷áñáêôçñéóôéêþí åêåßíùí ðïõ åðéèõμïýí
íá õðïôéμÞóïõí. Ãé' áõôü ôï ëüãï äåí èá ðñÝðåé óå êáμéÜ ðåñß-
ðôùóç íá èåùñçèåß ç ðñïêáôÜëçøç ùò êïéíùíéêÜ áðïäåêôÞ
óõμðåñéöïñÜ êáé íá äþóåé ôç äõíáôüôçôá óôïõò äïãμáôéêïýò
íá áñíïýíôáé ôéò åõèýíåò ãéá ôéò óôÜóåéò êáé ôéò óõμðåñéöïñÝò
ôïõò.
Ó' áõôü ôï óçμåßï èåùñïýμå áðáñáßôçôï íá ïñßóïõμå ôéò
Ýííïéåò: "óôåñåüôõðï" êáé "ðñïêáôÜëçøç". Ìå ôçí Ýííïéá "óôå-
ñåüôõðï" êáôáíïïýμå ôï (óõí)áßóèçμá áðïäï÷Þò Þ áðüññéøçò
åíüò áôüμïõ Þ μéáò ïμÜäáò, ôï ïðïßï ðçãÜæåé áðü ðñáãμáôéêÞ
åμðåéñßá ðïõ ðáñÜãåé óõãêéíçóéáêÞ áíôßäñáóç. Óôçí Ýííïéá ôïõ
óôåñåüôõðïõ óõμðåñéëáμâÜíïíôáé êáé ãíùóôéêÝò äéåñãáóßåò
üðùò ð.÷. ç áõèáßñåôç êáôçãïñéïðïßçóç, äçëáäÞ ãåíéêåýóåéò
ðïõ äçμéïõñãïýíôáé âÜóåé áμöéëåãüμåíùí ðáñáôçñÞóåùí êáé
åμðåéñéþí. Ìå ôçí Ýííïéá "ðñïêáôÜëçøç" åííïïýμå ôïí ó÷çμáôé-
óμü óôÜóçò ðïõ åßíáé áðïôÝëåóμá åðçñåáóμïý âáèåéÜò åîÝôáóçò
ôùí ðñáãμÜôùí. Ïé ðñïêáôáëÞøåéò êáé ôá óôåñåüôõðá äõó÷åñáß-
íïõí ôç äçμéïõñãßá ó÷Ýóåùí êáèþò åðßóçò êáé ôç óôáèåñïðïßçóÞ
ôïõò.
Ôá óôåñåüôõðá êáé ïé ðñïêáôáëÞøåéò äåí åîáëåßöïíôáé μå
ôçí åðßðëçîç áõôþí ðïõ ôá åêöñÜæïõí, ïýôå μå ôçí åðéóÞμáíóç

2
ôùí êéíäýíùí ðïõ ðñïêáëïýí óôéò áíèñþðéíåò ó÷Ýóåéò. ¢ëëùóôå
ïé ðåñéóóüôåñïé Üíèñùðïé äåí áðïäÝ÷ïíôáé üôé åßíáé ðñïêáôåé-
ëçμμÝíïé áðÝíáíôé óå μßá ïμÜäá. Ëßãïé åßíáé åêåßíïé ðïõ μðï-
ñïýí íá öáíôáóôïýí ðùò åðéäñÜ óôïõò ðëçôôüμåíïõò ç äéÜêñéóç
ðïõ õößóôáíôáé ëüãù ðñïêáôáëÞøåùí.
ÓÞμåñá áðáéôåßôáé áðü ôéò åðéóôÞμåò ôçò ÁãùãÞò íá ðáßîïõí
Ýíá ñüëï ðïõ íá áíôáðïêñßíåôáé óôéò õðÜñ÷ïõóåò äéáðïëéôéóμé-
êÝò äïμÝò ôçò êïéíùíßáò μáò. Åí üøåé ôçò áêüμá μåãáëýôåñçò
áýîçóçò ôçò ðëçèõóμéáêÞò êéíçôéêüôçôáò, (ïé åðéóôÞμåò ôçò Áãù-
ãÞò) ðñÝðåé íá åßíáé óå èÝóç íá äþóïõí Ýμöáóç óôçí åîÝëéîç
ôùí áíèñþðéíùí ó÷Ýóåùí μå óôü÷ï ôçí Üμâëõíóç ôùí ðñïêáôá-
ëÞøåùí, êáèþò åðßóçò êáé ôçí êïéíùíéêÞ óõμâßùóç μå âÜóç
ôïí áëëçëïóåâáóμü, ôçí áëëçëïåêôßμçóç êáé ôçí áëëçëïáíá-
ãíþñéóç.
Äåí ðñÝðåé íá îå÷íïýμå üôé ï êïéíùíéêüò ÷þñïò ôçò ðáéäá-
ãùãéêÞò óÞμåñá äåí åßíáé ðéá ôï "åóùôåñéêü" Þ ôï "åîùôåñéêü",
áëëÜ ç äéáðëïêÞ ôùí ðïëéôéóμþí êáé ç êïéíÞ óõμâßùóç.
Ç äéáðïëéôéóμéêÞ åêðáßäåõóç-áãùãÞ - ðïõ åßíáé ç âÜóç ôçò
áíôéñáôóéóôéêÞò áãùãÞò - óôçí ðåñßðôùóÞ μáò, âáóßæåôáé óå μéá
åõñýôåñç Ýííïéá ôïõ ðïëéôéóμéêïý. Ôïí ðïëéôéóμü äåí μðïñïýμå
ïýôå íá ôïí äïýμå îÝ÷ùñá áðü ôéò âáóéêÝò õëéêÝò, éäåïëïãéêÝò
êáé êïéíùíéêÝò ó÷Ýóåéò ïýôå íá ôïí ðåñéïñßóïõμå óôéò óõíÞèåéåò
ôùí êõñßáñ÷ùí ðïëéôéóμþí Þ óôéò öïëêëïñéêÝò μåéïíüôçôåò Þ óôçí
êáôáãùãÞ μáò. Ïé ðïëéôéóμïß áðïôåëïýí áõôïåñμçíåßá ïμÜäùí
áíèñþðùí ïé ïðïßïé áðü ôçí êïéíÞ óõμâßùóç äçμéïýñãçóáí éóôï-
ñßá. "Åßíáé ÷þñïé ôáõôüôçôáò" ðïõ áñ÷éêÜ áðáßôçóáí áëëçëï-
áíáãíþñéóç ôçò ðïëéôéóôéêÞò ôïõò äéáöïñåôéêüôçôáò.
Ãéá íá μðïñÝóïõμå ëïéðüí íá áðáëýíïõμå - áí áõôü åßíáé
äõíáôüí - ôéò ðñïêáôáëÞøåéò, ôá óôåñåüôõðá êáé ôçí îåíïöïâßá,
åßíáé áðáñáßôçôïò ï äéÜëïãïò êáé ç åðéêïéíùíßá μå ôïõò äéÜöï-
ñïõò ðïëéôéóμïýò. Ãéá íá ãßíåé áõôü ðñÝðåé íá μÜèïõμå:
- ôïí ôñüðï æùÞò ôùí "¢ëëùí",
- íá åðåîåñãáæüμáóôå ôéò éóôïñéêÝò êáé êïéíùíéêÝò äéáöïñÝò,
- íá áíáãíùñßæïõμå êáé íá áíáëýïõμå öáéíüμåíá îåíïöïâßáò

3
êáé áðüññéøçò.
ÁëëÜ êáé ç Ýííïéá "ðïëéôéóμüò" áðáéôåß μéá åñμçíåßá. Ï
ðïëéôéóμüò ôùí Üëëùí åßíáé μßá μïñöÞ äçμéïõñãéêÞò óýãêñïõóçò
μå ôï ðåñéâÜëëïí. Êáé êÜèå μïñöÞ óýãêñïõóçò ðïõ óôï÷åýåé
óôçí êáôáðïëÝμçóç ôçò áðïîÝíùóçò óôçí êïéíùíßá μáò, åßôå
ðñïÝñ÷åôáé áðü ôçí áðáßôçóç ôùí ßäéùí ôùí ðïëéôþí ãéá ßóá
ðïëéôéêÜ äéêáéþμáôá, åßôå ðñïÝñ÷åôáé áðü ôéò êéíÞóåéò ôùí ðïëé-
ôþí åíÜíôéá óôï ñáôóéóμü, óôéò äéáêñßóåéò Þ åíÜíôéá óôéò ðñïêá-
ôáëÞøåéò, êéíÞóåéò ïé ïðïßåò óõíåéóöÝñïõí èåôéêÜ óôç óõíýðáñîç
ôçò ðïëéôéóμéêÞò äéáöïñåôéêüôçôáò. Åßíáé ðïëéôéóμéêÝò äñáóôç-
ñéüôçôåò êáé áðáéôÞóåéò ðïõ ðñÝðåé íá åíéó÷õèïýí ùò ðñïóðÜ-
èåéåò äéåýñõíóçò ôçò áíèñþðéíçò Ýêöñáóçò. Ïé ðïëéôéóμéêÝò
äñáóôçñéüôçôåò ðáñÜãïõí êáé ðïëéôéóμéêÝò äéáöïñÝò. Äåí åðé-
ôñÝðåôáé óôçí åðáöÞ μáò μå Üëëïõò ðïëéôéóμáýò, (áêüμá êáé
óôéò óõãêñïýóåéò μáæß ôïõò) íá áðïêñýðôïõμå ôéò äéáöïñÝò μáò
áðü öüâï μÞðùò μáò áðïêáëÝóïõí ñáôóéóôÝò. Óôï ÷þñï ôïõ
áíèñùðéóμïý, äåí íïμéμïðïéïýíôáé ðïëéôéóμéêÝò óõãêñïýóåéò.
Ïé ðïëéôéóμïß äåí åßíáé óôáôéêïß. "¸íáò óôáôéêüò ðïëéôéóμüò
åßíáé óáí μéá ðåèáμÝíç ãëþóóá" (Leiris, 1985). Ïé ðïëéôéóμïß
áëëÜæïõí üðùò Ýíáò "æùíôáíüò ïñãáíéóμüò", åîåëßóóïíôáé μüíï
μå êáé μÝóá áðü ôéò äéáðïëéôéóμéêÝò óõíáíôÞóåéò.
Ç ðïëéôéóμéêÞ áãùãÞ ðïõ åßíáé áðáñáßôçôç ãéá ôçí áðÜëåéøç
ôùí ðñïêáôáëÞøåùí êáé ôùí óôåñåüôõðùí, åßíáé óå áíôßèåóç
μå ôïõò öüâïõò - ôïõò ðïëéôéóôéêïýò öüâïõò - ãéá ôçí ðïëéôéóμéêÞ
äéáöïñåôéêüôçôá ôùí "¢ëëùí". Ãé' áõôü ôï ëüãï ðñÝðåé íá
áíáðôýîïõμå óôñáôçãéêÝò ðïõ èá ôïíßæïõí üôé μéá ïëïêëçñùμÝíç
ðïëéôéóμéêÞ åîÝëéîç åßíáé äõíáôÞ μüíï üôáí ï "Äéêüò" μáò ðïëéôé-
óμüò óõíáíôéÝôáé μå ôïí "¢ëëïí" ðïëéôéóμü ðñïùèþíôáò ôçí óõμ-
âßùóç þóôå íá åîïõäåôåñþóïõμå ôçí áðïîÝíùóç. ÂÝâáéá èá
ðñÝðåé íá óõμðåñéëÜâïõμå êáé êÜðïéá äéïñèùôéêÜ âÞμáôá ùò
áíôáíÜêëáóç ôùí íÝùí ðáñáóôÜóåùí ôïõ "¢ëëïõ" ðïëéôéóμïý.
Óôï ðáñåëèüí, ãéá ôçí ðáñáôÞñçóç åíüò Üëëïõ ðïëéôéóμïý,
îåêéíïýóáμå ôéò óêÝøåéò μáò óõãêñßíïíôÜò ôïí μå ôïí äéêü μáò
ðïëéôéóμü. Óôç óõíÜíôçóÞ μáò ð.÷. μå ôïí ÁöñéêÜíéêï ðïëéôéóμü
áíáöåñüμáóôå óõíÞèùò ãéá ðñùôüãïíïõò ðïëéôéóμïýò ôùí

4
"áãñßùí" Þ ôùí "áãñßùí ëáþí". ÁõôÞ ç íïïôñïðßá åíéó÷ýèçêå
êáé μå ôéò ÷ñéóôéáíéêÝò éåñáðïóôïëÝò êáé âñÞêå åýöïñï Ýäáöïò
óôéò áðïéêéïêñáôéêÝò âëÝøåéò êáé éäåïëïãßåò ôùí äõôéêþí áõôï-
áðïêáëïýμåíùí ùò "åîåëéãμÝíùí" ëáþí. ÁõôÞ ç íïïôñïðßá ôïõ
ðïëéôéóμéêïý áðïéêéïêñáôéóμïý åðéêñáôåß áêüμá êáé óÞμåñá
ùò ôñüðïò óêÝøçò, óôç äéáðïëéôéóμéêÞ åðéêïéíùíßá (Æþíéïõ-
ÓéäÝñç, 1994).
Óôá óõμöñáæüμåíá μéáò ðïëõðïëéôéóμéêÞò êïéíùíßáò ïé
ðáéäáãùãéêÝò óôñáôçãéêÝò ïöåßëïõí íá áðïöåýãïõí ôçí Üñíçóç
ôùí "Üëëùí" Þ ôçí õðïôßμçóÞ ôïõò. ÐñÝðåé ðïëý ðåñéóóüôåñï íá
áó÷ïëçèïýí êáé íá áããßîïõí ôïí "¢ëëï", þóôå íá μÜèïõμå íá
êáôáíïïýμå ôïõò åáõôïýò μáò êáé ôïõò Üëëïõò êáëýôåñá, íá
åíôïðßæïõμå ôçí áðïîÝíùóç ôùí áíèñþðùí áðü áíèñþðïõò
Üëëùí ðïëéôéóμéêþí êáôáãùãþí êáèþò åðßóçò êáé ôçí áðïîÝíù-
óç áðü ôïõò åáõôïýò ôïõò.
Óôü÷ïò áõôÞò ôçò óôñáôçãéêÞò åßíáé íá êáôáñãÞóåé ôéò ðëá-
óμáôéêÝò éåñáñ÷ßåò ôùí ðïëéôéóμþí, ïé ïðïßåò äçμéïõñãÞèçêáí
ùò áðïôÝëåóμá ôïõ áãþíá åðéññïÞò äõíÜμåùí, - êõñßùò ïéêïíï-
μéêþí - êáé èÝëçóáí Ýôóé íá åðéóçμïðïéÞóïõí øåõäïåðéóôçμï-
íéêÝò Ýñåõíåò ðïõ ðáñïõóßáæáí ôïõò ðïëéôéóμïýò ùò óôáôéêïýò.
Ôï "¢ëëï" ðñÝðåé íá åéóá÷èåß óôçí åêðáéäåõôéêÞ äéáäéêáóßá
ãéáôß μðïñåß íá óõμâÜëåé óôï íá êáôáíïÞóïõμå, íá äéåõñýíïõμå
êáé íá áëëÜîïõμå ðñïò ôï êáëýôåñï ôï "äéêü" μáò.
Ôï "¢ëëï" äåí åßíáé ôï åîùôéêü, ôï ðñùôüãïíï Þ üðïéïò Üëëïò
äéáêñéôéêüò ÷áñáêôçñéóμüò ðïõ ãíùñßæïõμå, áëëÜ ç äéáöïñåôé-
êüôçôá ó' üëåò ôéò êáèçμåñéíÝò μïñöÝò áíôéμåôþðéóçò ôçò æùÞò.
Ðáñáäåßãμáôá áõôþí ôùí "¢ëëùí", ïé ïðïßïé åßíáé Ýíá μÝñïò
ôïõ Üëëïõ ðïëéôéóμïý, óõíáíôÜμå êáèçμåñéíÜ óå ðïëëÝò
ðåñéï÷Ýò üðùò ãéá ðáñÜäåéãμá óôçí ÁôôéêÞ, óôéò ðåñéï÷Ýò ÃêÜæé,
ÊõøÝëç, Í. Ëéüóéá, Æáöåßñé, ÐÝñáμá, Áóðñüðõñãï êáé áëëïý.
Ç óõμâßùóç Þ ç ðáñáôÞñçóç äéáöïñåôéêþí ðïëéôéóμþí äåí
ïäçãåß ïðùóäÞðïôå óå ðïëéôéóμéêü ñáôóéóμü. ÅîáñôÜôáé ðïëý
ðåñéóóüôåñï áðü ôçí áôïμéêÞ óôÜóç ôïõ êáèåíüò μáò, áðü ôçí
ïðïßá áðïññÝåé, Þ ü÷é ï óåâáóμüò ôçò äéáöïñåôéêüôçôáò ôùí
Üëëùí, êé üðïõ áðïôõðþíåôáé μéá ëéãüôåñï Þ ðåñéóóüôåñï äõíá-

5
μéêÞ ðïëéôéóμéêÞ ôáõôüôçôá. Ï ðïëéôéóμéêüò ñáôóéóμüò åõäïêéμåß
ó' åêåßíïõò ðïõ äåí áéóèÜíïíôáé áóöáëåßò/óßãïõñïé μÝóá óôç
äéêÞ ôïõò ðïëéôéóôéêÞ ôáõôüôçôá.
Ï ðïëéôéóμüò ôùí "¢ëëùí" μðïñåß íá åßíáé êáé ï ðïëéôéóμüò
μéáò μåéïíüôçôáò ðïõ ïñßæåôáé áðü ðïëéôéêÝò, ïéêïíïμéêÝò êáé
êïéíùíéêÝò ðáñáμÝôñïõò Þ ðïëéôéêÜ, ïéêïíïμéêÜ êáé êïéíùíéêÜ
÷áñáêôçñéóôéêÜ. Áíôßèåôá ï ðïëéôéóμüò ôçò ÷þñáò õðïäï÷Þò
åßíáé ï ðïëéôéóμüò ôçò ðëåéïíüôçôáò, ç ïðïßá êáèïñßæåé êáé ôï
ðïëéôéêü, ïéêïíïμéêü êáé êïéíùíéêü ðëáßóéï. Áõôü áêñéâþò
åéóðñÜôôïõí êáé íéþèïõí êáèçμåñéíÜ ïé μåéïíüôçôåò. Ç êáèçμå-
ñéíüôçôÜ ôïõò óçμáäåýåôáé áðü äéáêñßóåéò, å÷èñüôçôá, åêμåôÜë-
ëåõóç áðü ôçí ðëåõñÜ ôçò åîïõóéÜæïõóáò ðëåéïíüôçôáò.
Áí èÝëïõμå íá äþóïõμå Ýμöáóç óå μéá äéáðïëéôéóμéêÞ
áãùãÞ Þ åðéμüñöùóç, áõôü äåí μðïñåß íá ãßíåé μÝóù ãíùóôéêþí
ôïμÝùí Þ μÝóá áðü óôåãíÜ μáèÞμáôá äéäáóêáëßáò Þ μÝóù μéáò
μåèüäïõ. Ôá Üôïμá ðïõ åμðëÝêïíôáé μå ôçí äéáðïëéôéóμéêÞ áãù-
ãÞ Þ åðéμüñöùóç èá åßíáé ðéï áðïôåëåóμáôéêÜ óôç äïõëåéÜ ôïõò,
üôáí ïé ßäéïé Ý÷ïõí êáëëéåñãÞóåé ôç äéáñêÞ äõíáôüôçôá áðå-
ãêëùâéóμïý ôùí áðü óôåñåüôõðá êáé ðñïêáôáëÞøåéò.
Ãéá ôçí ðáéäáãùãéêÞ áõôü óçμáßíåé üôé äåí μðïñåß íá åßíáé
õðåýèõíç êáé íá áóêåßôáé μüíï óå μïíïðïëéôéóμéêÞ êáôåýèõíóç,
üðùò ßó÷õå μÝ÷ñé óÞμåñá, áëëÜ ðñÝðåé íá óôñáöåß óå μåèüäïõò
ðïëõðïëéôéóμéêÞò óêÝøçò êáé ðñÜîçò, êÜôé ðïõ óÞμåñá êáèéóôÜ
åðéôáêôéêüôåñï ç êïéíùíéêÞ êéíçôéêüôçôá.
Ãéá íá ãßíåé áõôü ðñïôåßíïõμå ðÝíôå âáóéêÝò áñ÷Ýò ãéá ôçí
åêðáßäåõóç êáé ôçí åðéμüñöùóç ôéò ïðïßåò èåùñïýμå áðáñáß-
ôçôåò, êáé óõãêåêñéμÝíç äïõëåéÜ ðïõ μðïñåß ï êÜèå åðéμïñöùôÞò
íá ÷ñçóéμïðïéÞóåé ãéá ôçí êáëýôåñç μåôÜäïóç êáé êáôáíüçóç
ôùí ðáñáðÜíù:
Ðñþôç áñ÷Þ: Åêðáßäåõóç μå óôü÷ï ôçí êáôáíüçóç.
Êáôáíüçóç ôùí Üëëùí ðïëéôéóμþí, ôùí Üëëùí áíèñþðùí ð.÷.
ôùí Êïýñäùí ðñïóöýãùí.
Äåýôåñç áñ÷Þ: Åêðáßäåõóç μå óôü÷ï ôç óõμðáñÜóôáóç.
Äñáóôçñéïðïßçóç ãéá üëïõò áõôïýò ïé ïðïßïé êáôáðéÝæïíôáé,
áðïññßðôïíôáé êáé äéþêïíôáé áðü ôï êïéíùíéêü μáò óýíïëï, ð.÷.

6
ïé áíÜðçñïé, ïé ÔóéããÜíïé ê.á.
Ôñßôç áñ÷Þ: Åêðáßäåõóç μå óôü÷ï ôïí ðïëéôéóμéêü áëëçëïóåâá-
óμü.
ÔÝôáñôç áñ÷Þ: Åêðáßäåõóç ðïõ äåí åíéó÷ýåé åèíïêåíôñéêïýò
ôñüðïõò óêÝøåùí êáé ðñÜîåùí, äçëáäÞ, åêðáßäåõóç μå óôü÷ï
ôïí ðïëéôéóμéêü äéåèíéóμü.
ÐÝμðôç áñ÷Þ: Åêðáßäåõóç åíÜíôéá óå êÜèå μïñöÞ êïéíùíéêïý
êáé åèíéêïý ñáôóéóμïý.
ÊáôÜ ôïí ÂéæÝë, åßíáé ðñïôéμüôåñï íá êáôáíáëþíåé êáíåßò
ôçí åíÝñãåéÜ ôïõ ðñïò åêåßíïõò ðïõ áêüμá äåí ôïõò Üããéîå ôï
μßóïò, äçëáäÞ óôá ðáéäéÜ. ºóùò Ýôóé ôá õðïêåßμåíá êÜèå åêðáé-
äåõôéêÞò - åðéμïñöùôéêÞò ðñïóðÜèåéáò, äçëáäÞ üëïé μáò, áíá-
êáëýøïõμå, óôçí ðñïóðÜèåéá áðåãêëùâéóμïý μáò áðü åðßêôçôåò
ðñïêáôáëÞøåéò êáé óôåñåüôõðá, μÝñïò ôçò ðïëõðïëéôéóμéêÞò
áñμïíßáò ðïõ áíèßæåé áõôïíüçôá óôçí êÜèå ðáéäéêüôçôá. Åî
Üëëïõ μÞðùò ï åãêëåéóμüò ôçò ðáéäéêÞò çëéêßáò óôéò óýã÷ñïíåò
ðüëåéò, üðùò êáé ï åî áõôïý Ýíï÷ïò "ðáéäïêåíôñéóμüò", ôùí
"μåãÜëùí", äåí áíôáíáêëÜ ôçí ðáñáμïñöùôéêÞ ëåéôïõñãßá ôçò
ðëåéïíüôçôáò ôùí "μåãÜëùí"; Âéáæüμáóôå óõíÞèùò íá åíôá-
÷èïýμå óôçí ðëåéïíüôçôá, Ýóôù êáé çμéμáèåßò áëëÜ "ç çμéμÜèåéá
äåí ðáýåé íá åßíáé ç óõëëïãéêÞ ðáôåñßôóá ôçò áíÜðçñçò ðëåéï-
øçößáò" (Adorno, 1990).
Ãéá íá μðïñÝóåé êáíåßò íá ãíùñßóåé êáôÜ ðüóï åßíáé ðñïêá-
ôåéëçμμÝíïò êáé öïñÝáò óôåñåüôõðùí, ãéá íá ãíùñßóåé êáé íá
áëëÜîåé ôéò áíôéëÞøåéò ôïõ, íá ãíùñßóåé êáé íá óõíåéäçôïðïéÞóåé
ôïõò êáíüíåò êáé ôéò áîßåò ôïõ äéêïý ôïõ ðïëéôéóμïý êáé íá íéþóåé
ï ßäéïò ôéò åðéäñÜóåéò áõôÞò ôçò äéáêñéôéêÞò μåôá÷åßñéóçò, èá
ðñÝðåé íá óõãêñïõóôåß êáé μå ôéò äéáäéêáóßåò ðïõ óõμâÜëïõí
óôç äçμéïõñãßá óôåñåüôõðùí êáé ðñïêáôáëÞøåùí.
ÂÜóåé áõôþí, ç óõãêåêñéμÝíç μåëÝôç ðñïóåããßæåé μåñéêÝò
âáóéêÝò ëåéôïõñãßåò êáé ðáñáμÝôñïõò ðïõ åμðåñéÝ÷ïíôáé êáé
åðçñåÜæïõí ôç äéáäéêáóßá äçμéïõñãßáò óôåñåüôõðùí êáé
ðñïêáôáëÞøåùí. Ðéï óõãêåêñéμÝíá ôá âáóéêÜ èÝμáôá áíÜëõóçò
åßíáé:

7
1. Ç äéáäéêáóßá êáé ç óçμáíôéêüôçôá ôçò áíôßëçøçò óôç äç-
μéïõñãßá äéáðñïóùðéêþí ó÷Ýóåùí,
2. Äéáäéêáóßåò êáôçãïñéïðïßçóçò êáé äçμéïõñãßáò óôåñåüôõðùí,
3. Ç äýíáμç ôçò ãëùóóéêÞò Ýêöñáóçò êáé ôùí ïñéóμþí,
4. ÐáñÜãïíôåò ðïõ åðçñåÜæïõí ôç äçμéïõñãßá ðñïêáôáëÞøåùí,
5. Ó÷Ýóç åêðáßäåõóçò êáé ðñïêáôáëÞøåùí.

8
1. Ç ÄÉÁÄÉÊÁÓÉÁ ÊÁÉ Ç ÓÇÌÁÍÔÉÊÏÔÇÔÁ
ÔÇÓ ÁÍÔÉËÇØÇÓ ÓÔÇ ÄÇÌÉÏÕÑÃÉÁ
ÄÉÁÐÑÏÓÙÐÉÊÙÍ Ó×ÅÓÅÙÍ

9
 Áò õðïèÝóïõμå üôé æçôÜμå áðü êÜðïéïí, ðñïóùðÜñ÷ç, áò
ôïí ïíïμÜóïõμå ¢ôïμï Á, íá μðåé óå Ýíá äùμÜôéï êáé íá ðÜñåé
óõíÝíôåõîç áðü êÜðïéïí, ðïõ ãéá ôïõò óêïðïýò áõôÞò ôçò áíÜ-
ëõóçò èá ôïí ïíïμÜóïõμå ¢ôïμï Â. Óêïðüò ôçò óõíÝíôåõîçò,
åßíáé ç áîéïëüãçóç ôïõ Áôüμïõ  ãéá μßá èÝóç åñãáóßáò. Ôï
¢ôïμï Á äåí ãíùñßæåé ôßðïôá ãéá ôï ¢ôïμï Â ðñéí μðåé óôï äù-
μÜôéï ãéá ôç óõíÝíôåõîç. Ìðáßíïíôáò óôï äùμÜôéï, ôï ðñþôï
ðñÜãμá ðïõ èá êÜíåé ôï ¢ôïμï Á åßíáé íá äçμéïõñãÞóåé μéá
ïðôéêÞ áíôßëçøç ôïõ Áôüμïõ Â. ÅÜí ñùôÞóïõμå ôï ¢ôïμï Á ôé
åßäå èá μáò ðåé üôé åßäå μéá íÝá ãõíáßêá. Óå åñþôçóÞ μáò ó÷åôéêÜ
μå ôï ðùò ôï ãíùñßæåé áõôü, áóöáëþò èá ðáñáîåíåõôåß êáé èá
μáò áðáíôÞóåé üôé åßíáé ðñïöáíÝò. ºóùò êáé íá μáò ðåé üôé åßíáé
ðñïöáíÝò áöïý ôï ¢ôïμï  öïñÜåé öïõóôÜíé, Ý÷åé μáêñéÜ μáëëéÜ
êáé ôçí áíÜëïãç óùμáôéêÞ äéÜðëáóç. Ðñïöáíþò óôï óçμåßï
áõôü ôï ¢ôïμï Á äåí ÷ñçóéμïðïßçóå üëá ôá ïðôéêÜ óôïé÷åßá
ðïõ åß÷å óôç äéÜèåóÞ ôïõ áëëÜ åðÝëåîå êÜðïéá óõãêåêñéμÝíá
óôïé÷åßá áíÜμåóá áðü μßá óåéñÜ Üëëùí ðïëýðëåõñùí äéáèÝóéμùí
óôïé÷åßùí ðïõ åß÷å μðñïóôÜ ôïõ. ¸ôóé, åðÝëåîå ðëçñïöïñßåò
ó÷åôéêÜ μå ôçí çëéêßá êáé ôï öýëï ôïõ Áôüμïõ Â. Áðü ôçí "ðñþôç
μáôéÜ" êáôÜëáâå üôé ï Üëëïò åßíáé ãõíáßêá âáóéæüμåíïò óå êÜ-
ðïéá óôïé÷åßá ðïõ ó÷åôßæïíôáé μå ôç èçëõêüôçôá ôïõ Áôüμïõ Â.
ÁõôÞ ç åðéëïãÞ óôïé÷åßùí Ýãéíå ðïëý ãñÞãïñá êáé ó÷åäüí áóõíåß-
äçôá ÷ùñßò êáí ôï ¢ôïμï Á íá ãíùñßæåé üôé Þäç Ýêáíå Ýíá åßäïò
åðéëïãÞò óôïé÷åßùí áöÞíïíôáò êÜðïéá Üëëá êáé ÷ùñßò íá ãíùñßæåé
μå ðïéüí ôñüðï Ýãéíå áõôÞ ç åðéëïãÞ.
Ôï ðáñÜäåéãμá áõôü áðïôåëåß μéá áðëÞ ðåñéãñáöÞ åíüò
áíôéëçðôéêïý öáéíïμÝíïõ. Áðü áõôü ôï ðáñÜäåéãμá öáßíåôáé
üôé ôï áñ÷éêü óôÜäéï ôçò äéáäéêáóßáò ôçò áíôßëçøçò åßíáé ç åðéëï-
ãÞ μßáò óåéñÜò óõãêåêñéμÝíùí óôïé÷åßùí áðü Ýíá åõñýôåñï óýíï-
ëï óôïé÷åßùí. Óôïé÷åßá ó÷åôéêÜ μå ôï öýëï êáé ôçí çëéêßá ôïõ
Üëëïõ åßíáé ôá äåäïμÝíá ðïõ óõíÞèùò óõëëÝãïõμå áðü ôï áñ÷éêü
óôÜäéï ôçò åðáöÞò μáò μå ôïí ¢ëëï. Áõôü ãßíåôáé ü÷é μüíï ãéáôß
áõôÜ ôá óôïé÷åßá åßíáé áðü ôá ðéï ðñïöáíÞ ÷áñáêôçñéóôéêÜ
ôïõ ¢ëëïõ, áëëÜ êáé ãéáôß áíôéðñïóùðåýïõí âáóéêÜ ãíùñßóμáôá

10
ðïõ èá åðçñåÜóïõí óçμáíôéêÜ ôç óõμðåñéöïñÜ ôïõ Áôüμïõ Á
áðÝíáíôé óôï ¢ôïμï Â. Åðßóçò ôá óôïé÷åßá áõôÜ èá åðçñåÜóïõí
ôéò ðñïóäïêßåò ôïõ Áôüμïõ Á ó÷åôéêÜ μå ôïí ôñüðï óõμðåñéöïñÜò
ôïõ Áôüμïõ Â.
Ðßóù áðü áõôÞí ôçí áóõíáßóèçôç êáé áèþá äéáäéêáóßá åðé-
ëïãÞò ðïõ äåßîáμå óôï ðáñáðÜíù ðáñÜäåéãμá ëáμâÜíåé μÝñïò
μéá Üëëç äéáäéêáóßá áõôÞ ôçò áîéïëïãéêÞò ïñãÜíùóçò ôùí äåäï-
μÝíùí. Óõμðåñáßíïíôáò üôé ôï ¢ôïμï  åßíáé ãõíáßêá ôï ¢ôïμï
Á Ý÷åé êáôÜ êÜðïéïí ôñüðï ïñãáíþóåé ôïí ôñüðï äñÜóçò ôïõ.
ÊáôÜ ôç äéáäéêáóßá áîéïëïãéêÞò ïñãÜíùóçò ôùí äåäïμÝíùí,
ôï ¢ôïμï Á ðñïóðáèåß íá äþóåé íüçμá óå áõôü ðïõ âëÝðåé. Ç
áîéïëïãéêÞ ïñãÜíùóç ôùí ðëçñïöïñéþí âáóßæåôáé ïõóéáóôéêÜ
óôçí éêáíüôçôá åñμçíåßáò ôùí äåäïμÝíùí êáé åîáãùãÞò óõμðå-
ñáóμÜôùí. Ç áíÜãêç áîéïëïãéêÞò ïñãÜíùóçò ôùí äåäïμÝíùí
áðïôåëåß ôçí âáóéêÞ áéôßá ðïõ ïäçãåß ôïí Üíèñùðï óôç äéáäéêá-
óßá åðéëïãÞò êÜðïéùí óôïé÷åßùí. ÂÝâáéá èá ðñÝðåé íá ôïíéóôåß
üôé ïé äýï äéáäéêáóßåò, ôçò åðéëïãÞò êáé ôçò áîéïëïãéêÞò ïñãÜíù-
óçò, äéá÷ùñßæïíôáé μüíï óå èåùñçôéêü åðßðåäï. Óôçí ðñÜîç ïé
äéáäéêáóßåò áõôÝò áëëçëïóõó÷åôßæïíôáé μå ðïëëïýò êáé ðïéêß-
ëïõò ôñüðïõò. ¼μùò óå áõôÞ ôç μåëÝôç äåí èá áíáöåñèïýμå
óôïõò ôñüðïõò áëëçëïóõó÷Ýôéóçò ôùí äýï áõôþí äéáäéêáóéþí.
Áõôü ðïõ μáò åíäéáöÝñåé åäþ åßíáé ôï ãåãïíüò üôé áðü ôç óôéãμÞ
ðïõ ôï ¢ôïμï Á Ý÷åé ïñãáíþóåé óôç óêÝøç ôïõ êÜðïéá óôïé÷åßá
óõíå÷þò ðñïóðáèåß íá öéëôñÜñåé ôéò ðåñáéôÝñù ðëçñïöïñßåò
ðïõ ëáμâÜíåé. Óôçí ðñïóðÜèåéÜ ôïõ áõôÞ ÷ñçóéμïðïéåß ôéò åñμç-
íåßåò ðïõ Ý÷åé äþóåé μÝ÷ñé óôéãμÞò óå ðñïçãïýμåíåò ðëçñïöï-
ñßåò. ¸ôóé ôï ¢ôïμï Á óõíå÷ßæåé ôçí åðéëïãÞ êé Üëëùí óôïé÷åßùí
ðïõ èá ôï âïçèÞóïõí íá åðéâåâáéþóåé ôéò ðñïãåíÝóôåñÝò ôïõ
åñμçíåßåò Þ áêüμá íá åðéëýóåé ôõ÷üí óõã÷ýóåéò ðïõ ôïõ äçμéïõñ-
ãÞèçêáí óôçí ðñïóðÜèåéÜ ôïõ íá äþóåé Ýííïéá êáé íüçμá óå
êÜðïéá óôïé÷åßá ðïõ óôçí áíôßëçøÞ ôïõ óõãêñïýïíôáé.
Öáíôáóôåßôå, ãéá ðáñÜäåéãμá, ôçí áñ÷éêÞ óýã÷õóç ðïõ èá
åðéêñáôïýóå óôçí áíôßëçøç ôïõ Áôüμïõ Á åÜí, μðáßíïíôáò óôï
äùμÜôéï ãéá ôç óõíÝíôåõîç, Ýâëåðå μðñïóôÜ ôïõ μßá ãõíáßêá
íá êáðíßæåé ðßðá: Ýíá óôïé÷åßï ðïõ óôç äéêÞ μáò ðïëéôéóμéêÞ

11
÷ñïéÜ èåùñåßôáé êõñßùò áíäñéêü ÷áñáêôçñéóôéêü ãíþñéóμá. Óå
áõôÞ ôçí ðåñßðôùóç ôï ¢ôïμï Á èá åðÝëåãå áðåõèåßáò áõôü ôï
äåäïμÝíï ùò âáóéêü êáé áõôü ãéáôß äåí åßíáé óýμöùíï μå ôï
áñ÷éêü äåäïμÝíï, üôé äçë. ôï ¢ôïμï  åßíáé ãõíáßêá. ¢ñá öáßíå-
ôáé üôé õðÜñ÷åé êÜðïéï óôïé÷åßï ôï ïðïßï ðáñåμâáßíåé óôçí ïμá-
ëÞ äéáäéêáóßá äçμéïõñãßáò åñμçíåéþí óôï íïõ ôïõ Áôüμïõ Á,
üôáí áõôÝò ãßíïíôáé ðïëý ãñÞãïñá êáé ÷ùñßò íá Ý÷åé ãßíåé ç
óõãêÝíôñùóç êáé Üëëùí óôïé÷åßùí.
Åßíáé óçμáíôéêü óå áõôü ôï óçμåßï íá ôïíßóïõμå üôé, åðåéäÞ
üëåò áõôÝò ïé ëåéôïõñãßåò ãßíïíôáé ðïëý ãñÞãïñá êáé ó÷åäüí
áóõíáßóèçôá, μáò äéáöåýãïõí ïé áêüëïõèïé ðáñÜãïíôåò:
á) Áóöáëþò, äåí åßíáé ôï äåäïμÝíï áõôü êáèåáõôü ðïõ ðñïêáëåß
ôç óýã÷õóç óôï ¢ôïμï Á, áëëÜ ç äéáöïñåôéêüôçôÜ ôïõ áðü áõôü
ðïõ Ý÷åé óõíçèßóåé íá "âëÝðåé" óôá êáèçμåñéíÜ êïéíùíéêï-ðïëé-
ôéóμéêÜ âéþμáôÜ ôïõ óáí ãíùñßóμáôá μéáò ãõíáßêáò. Óå μßá Üëëç
êïéíùíßá, ãéá ðáñÜäåéãμá, Þ áêüμá êáé óå êÜðïéïõò áíèñþðïõò
ôçò ßäéáò êïéíùíßáò, ôï ãåãïíüò üôé μßá ãõíáßêá êáðíßæåé ðßðá
μðïñåß íá μçí ðñïêáëÝóåé êáμßá éäéáßôåñç áíôéëçðôéêÞ êáé êáô'
åðÝêôáóç êïéíùíéêÞ áßóèçóç,
â) Áõôü ðïõ ðñïêÜëåóå ôç óýã÷õóç äåí Þôáí áõôü êáèåáõôü ôï
äåäïμÝíï, üôé äçë. ç ãõíáßêá êÜðíéæå ðßðá, áëëÜ ôï ãåãïíüò üôé
Ýíá ôÝôïéï äåäïμÝíï äåí óõμöùíåß μå ôéò óõãêåêñéμÝíåò êïéíù-
íéêï-ðïëéôéóμéêÝò áîßåò ðïõ Ý÷ïõí äéá÷ñïíéêÜ åãêáèéäñõèåß -
óõíåéäçôÜ Þ áóõíåßäçôá - óå Ýíá óõãêåêñéμÝíï êïéíùíéêü óýíï-
ëï, óå μéá óõãêåêñéμÝíç ÷ñïíéêÞ óôéãμÞ,
ã) ÁõôÝò ïé êïéíùíéêÝò áîßåò äåí åßíáé ãåãïíüôá áíáμöéóâÞôçôá
êáé áíôéêåéμåíéêÜ áëëÜ êïéíùíéêÜ ðáñÜãùãá êáé ùò ôÝôïéá
μðïñåß áíÜ ðÜóá óôéãμÞ íá õðïâëçèïýí óå áëëáãÞ,
ä) Ôá äåäïμÝíá ðïõ ôï ¢ôïμï Á åðéëÝãåé, μðïñåß íá åñμçíåõôïýí
êáôÜ ôÝôïéï ôñüðï ðïõ íá óõμöùíïýí μå ôçí Üðïøç ðïõ Þäç
Ý÷åé ó÷çμáôßóåé ãéá μéá ãõíáßêá ðïõ êáðíßæåé ðßðá. Áêüμá ðéï
óõíçèéóμÝíï öáéíüμåíï åßíáé ôï ¢ôïμï Á íá ÷ñçóéμïðïéÞóåé
ùò óçμåßï áíáöïñÜò ôéò áðüøåéò ðïõ Ý÷åé ãéá μéá ãõíáßêá ðïõ
êáðíßæåé ðßðá ãéá íá åñμçíåýóåé ïðïéáäÞðïôå óõμðåñéöïñÜ
áõôÞò ôçò ãõíáßêáò,

12
å) Ïé åñμçíåßåò ðïõ äßíåé ôï ¢ôïμï Á åßíáé êáèáñÜ õðïêåéμåíé-
êÝò êáé äåí åßíáé ôßðïôå Üëëï áðü õðïèÝóåéò, ôéò ïðïßåò üμùò ôéò
èåùñåß ùò "áíôéêåéμåíéêÝò áëÞèåéåò" êáé ùò ôÝôïéåò Ý÷ïõí Üμåóåò
Þ Ýμμåóåò åðéðôþóåéò óôéò ó÷Ýóåéò ôïõ μå ôïõò Üëëïõò,
óô) ÁõôÝò ïé "áíôéêåéμåíéêÝò áëÞèåéåò" Ýμμåóá êáé áóõíåßäçôá
äéáμïñöþíïõí ôáõôüôçôåò êáé åðçñåÜæïõí âéþμáôá åðéöÝñïíôáò
Ýôóé äõóêïëßåò óôçí áíÜðôõîç äéáðñïóùðéêþí ó÷Ýóåùí.
Áãíïþíôáò ôéò õðïêåéμåíéêÝò äéáóôÜóåéò ôçò áíôßëçøçò, óôï
ðéï ðÜíù ðáñÜäåéãμá, ôï ¢ôïμï Á ãéá íá ëýóåé ôç óýã÷õóÞ ôïõ
èá ðñïóðáèÞóåé íá âñåé μéá óåéñÜ áðü ðéèáíÝò åñμçíåßåò.
ÁõôÝò ïé åñμçíåßåò, êáôÜ ôï áñ÷éêü óôÜäéï, èá åßíáé áíé÷íåõôéêÝò
êáé ç óýã÷õóç μðïñåß íá åðéëõèåß μüíï üôáí ôï ¢ôïμï Á åðéëÝîåé
êáé Üëëá óôïé÷åßá, üðïõ êáëåßôáé âÝâáéá íá ôá ïñßóåé, äçëáäÞ
íá ôïõò äþóåé íüçμá êáé êïéíùíéêÝò äéáóôÜóåéò. ¸íá Üëëï óôïé-
÷åßï ó÷åôéæüμåíï μå ôçí ïñãÜíùóç ôçò áíôßëçøÞò μáò áðÝíáíôé
óôïõò Üëëïõò åßíáé ç äéáäéêáóßá áðüäïóçò óôïí ¢ëëïí êÜðïéùí
ðåñáéôÝñù ðïéïôéêþí ãíùñéóμÜôùí. Ç äéáäéêáóßá áõôÞ âáóßæå-
ôáé óå êÜðïéåò "õðïèÝóåéò/óõμðåñÜóμáôá" ðïõ åßíáé ãíùóôÜ ùò
"åñμçíåõôéêÜ ó÷Þμáôá". ¼íôáò üëïé ðñùôáãùíéóôÝò óå äéÜöïñåò
êáé äéáöïñåôéêÝò êáôáóôÜóåéò êáé ó÷Ýóåéò, ÷ñçóéμïðïéïýμå
åñμçíåõôéêÜ ó÷Þμáôá (âëÝðå Hargreaves, 1972) ãéá íá äþóïõμå
íüçμá óôá ÷éëéÜäåò äåäïμÝíá ðïõ ðñïóëáμâÜíïõμå êáèçμåñéíÜ.
ÅðïμÝíùò ïðïéáäÞðïôå áíÜëõóç ôùí áíèñþðéíùí ó÷Ýóåùí
èá ðñÝðåé íá ëáμâÜíåé õð' üøéí ôçò ôïõò ôñüðïõò μå ôïõò ïðïßïõò
Ýíá Üôïμï áíôéëáμâÜíåôáé ôïí Üëëïí. ÁõôÞ áêñéâþò ç áíôßëçøç
ôïõ "ðïéüò åßíáé" êáé "ôé åßíáé" ï Üëëïò áðïôåëåß ôçí êéíçôÞñéá
äýíáμç ôçò áíèñþðéíçò óõμðåñéöïñÜò áðÝíáíôé óôïí óõíÜíèñù-
ðï. Ãéá ðáñÜäåéãμá, óõμðåñéöåñüμáóôå äéáöïñåôéêÜ áðÝíáíôé
óå áõôïýò ðïõ èåùñïýμå ößëïõò μáò áðü üôé óå áõôïýò ðïõ èåù-
ñïýμå å÷èñïýò μáò, óôïõò áíùôÝñïõò μáò Þ óå áõôïýò ðïõ èåù-
ñïýμå êáôþôåñïýò μáò, óôïõò óõμðáôñéþôåò μáò Þ óôïõò áëëï-
äáðïýò.
¸íá áðü ôá ðéï äýóêïëá æçôÞμáôá ðïõ áíôéμåôùðßæåé ç
êïéíùíéêÞ øõ÷ïëïãßá óôç μåëÝôç ôùí äéáðñïóùðéêþí áíôéëÞ-
øåùí êáé ó÷Ýóåùí åßíáé ôï êáôÜ ðüóï êáé ùò ðïéü âáèμü ïé

13
áñ÷éêÝò åíôõðþóåéò åðçñåÜæïõí Þ áêüμá êáé êáèïñßæïõí ôéò
äéáðñïóùðéêÝò ó÷Ýóåéò ôùí áíèñþðùí. Ïé Ýñåõíåò ó÷åôéêÜ μå
áõôü ôï æÞôçμá åßíáé ðïëý ëßãåò. ÅíäåéêôéêÞ üμùò åßíáé ç ëáúêÞ
ñÞóç óýμöùíá μå ôçí ïðïßá "ç ðñþôç åíôýðùóç åßíáé êáèïñéóôé-
êÞ". Áí êáé ç ëáúêÞ ñÞóç åßíáé õðåñâïëéêÞ åíôïýôïéò ôïíßæåé äß-
êáéá, ßóùò, ôç óçμáíôéêüôçôá ôçò áñ÷éêÞò áíôßëçøçò óôç äõíáμé-
êÞ ôùí ó÷Ýóåùí.
Åßíáé ãåãïíüò üôé ï Üíèñùðïò Ý÷åé ôçí ôÜóç íá óêéáãñáöåß
ôüóï ôçí ðñïóùðéêüôçôá üóï êáé ôç óõíáéóèçμáôéêÞ êáôÜóôáóç
ôïõ Üëëïõ, Ý÷ïíôáò ùò åñÝèéóμá μüíï ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ
ðñïóþðïõ ôïõ Üëëïõ. Ãéá ðáñÜäåéãμá, Ý÷ïõμå ôçí ôÜóç íá íïμß-
æïõμå üôé Ýíáò Üíäñáò μå óêïýñï äÝñμá (ð.÷. Ýíáò Ðáêéóôáíüò)
μðïñåß íá åßíáé "åðéèåôéêüò", "å÷èñéêüò", "Üîåóôïò", "÷ùñéÜôçò"
ê.ë.ð.
Ôï ðáñÜäåéãμá áõôü áíáöÝñåôáé óôç äéáäéêáóßá áðüäïóçò
åðéðñüóèåôùí ðïéïôéêþí ãíùñéóμÜôùí (the process of attribu-
tioç). Ç äéáäéêáóßá áðüäïóçò åßíáé μéá áíôéëçðôéêÞ ëåéôïõñãßá
ðïõ ãßíåôáé óå äéáöïñåôéêÜ åðßðåäá ðïëõðëïêüôçôáò. Óôï ðéï
áðëü åðßðåäï, ôï ¢ôïμï Á ðñïóäßäåé óôï ¢ôïμï Â Ýíá êýñéï/
êåíôñéêü ÷áñáêôçñéóôéêü ãíþñéóμá ãýñù áðü ôï ïðïßï óôñÝ-
öåôáé ç ðåñéãñáöÞ êáé áíÜëõóç ôçò ðñïóùðéêüôçôÜò ôïõ ð.÷.
"Áõôüò åßíáé åóùóôñåöÞò Þ å÷èñéêüò". Óôï åðüμåíï åðßðåäï ðïëõ-
ðëïêüôçôáò ðñïóäßäïõμå óôïí Üëëïí μßá óåéñÜ áðü ÷áñáêôçñé-
óôéêÜ ãíùñßóμáôá, ôá ïðïßá üμùò êáôÜ êÜðïéï ôñüðï Ý÷ïõí
Ýíáí âáèμü óõμöùíßáò. ËÝμå: "Áõôüò åßíáé åðéèåôéêüò, øõ÷ñüò,
÷õäáßïò, öéëüäïîïò, äáéμüíéïò". ×ùñßò íá Ý÷ïõμå êáí äåé ôïí
Üëëïí, âáóéæüμåíïé μüíï óå áõôÜ ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðïõ åéðþ-
èçêáí, åßíáé äõíáôüí íá ó÷çμáôßóïõμå óôï μõáëü μáò Ýíá óõãêå-
êñéμÝíï ôýðï áíèñþðïõ. Ôá ðñÜãμáôá ãßíïíôáé ðéï ðïëýðëïêá
üôáí óêéáãñáöïýμå ôïí ¢ëëïí μå ÷áñáêôçñéóôéêÜ ãíùñßóμáôá
ôá ïðïßá äåí óõμöùíïýí μåôáîý ôïõò. Ãéá ðáñÜäåéãμá, ôï íá
ðåñéãñÜöïõμå êÜðïéïí ùò "åõãåíéêü, øõ÷ñü, öéëéêü, åõÝîáðôï,
êïéíùíéêü, êáé áðüôïμï" óçμáßíåé üôé óêéáãñáöïýμå μßá åéêüíá
ãéá ôïí ¢ëëïí ðïõ äýóêïëá μðïñïýμå íá ôç óõíèÝóïõμå óôç
öáíôáóßá μáò.

14
 Ôï åðßðåäï ðïëõðëïêüôçôáò ðïõ ÷ñçóéμïðïéïýμå ãéá íá
ðåñéãñÜøïõμå êÜðïéïí Ý÷åé ó÷Ýóç μå ôï ðüóï êáëÜ ôïí ãíùñß-
æïõμå. Ìüíï óå êåßíç ôçí ðåñßðôùóç ðïõ ãíùñßæïõμå êÜðïéïí
ðáñÜ ðïëý êáëÜ åßμáóôå óå èÝóç íá áíôéëçöèïýμå üôé Ýíáò
Üíèñùðïò μðïñåß íá Ý÷åé êÜðïéá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ãíùñßóμáôá,
ôá ïðïßá íá μçí óõμöùíïýí êáô' áíÜãêç μåôáîý ôïõò. Óôçí ðåñß-
ðôùóç áõôÞ Ý÷ïõμå ôç äõíáôüôçôá íá äïýμå áðü êïíôÜ ðùò
óêÝöôåôáé êáé áíôéäñÜ Ýíá Üôïμï óå äéáöïñåôéêÝò êáôáóôÜóåéò
êáé êÜôù áðü äéáöïñåôéêÝò óõíèÞêåò. ¸ôóé μáò äßíåôáé êáé ç
åõêáéñßá íá êáôáëÜâïõμå üôé ï Üíèñùðïò äåí Ý÷åé "åðßðåäï"
÷áñáêôÞñá ÜëëÜ áíáðôýóóåôáé, åîåëßóóåôáé, äéáμïñöþíåôáé,
êáé åðçñåÜæåôáé áðü ôéò êáôáóôÜóåéò ôéò ïðïßåò âéþíåé êáé áðü
ôéò åõêáéñßåò ðïõ ôïõ äßíïíôáé íá äåßîåé ôï åýñïò êáé ôç óöáéñé-
êüôçôá ôçò ðñïóùðéêüôçôáò êáé ôùí äõíáôïôÞôùí ôïõ.
Ï áíèñþðéíïò ÷áñáêôÞñáò åßíáé ðïëýðëïêïò êáé áõôïóõ-
ãêñïõüμåíïò. ¸ôóé, ðáñÜ ôç äõíáôÞ ôÜóç ðïõ Ý÷ïõμå íá õðåñá-
ðëïõóôåýóïõμå ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ¢ëëïõ, óôçí ðñáãμáôéêü-
ôçôá äßíïõμå Ýμöáóç óå êÜðïéá óõãêåêñéμÝíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ
êáé áãíïïýμå êÜðïéá Üëëá, ôá ïðïßá ðéèáíüí íá μçí óõμöùíïýí
μå ôçí åéêüíá ðïõ Þäç Ý÷ïõμå ó÷çμáôßóåé ãé' áõôüí.
Óôç äéáäéêáóßá áõôÞ, ðïëëÝò öïñÝò, ðáßñíïíôáò ùò óçμåßï
áíáöïñÜò êÜðïéá åîùôåñéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ¢ëëïõ, åßμá-
óôå Ýôïéμïé íá ôïí õðåñáðëïõóôåýóïõμå, íá ôïí áîéïëïãÞóïõμå,
íá ôïõ äéáμïñöþóïõμå μßá ïëüêëçñç íÝá ôáõôüôçôá/ðñïóùðéêü-
ôçôá. ÁðïôÝëåóμá áõôïý åßíáé íá öïñôéóèïýμå óõíáéóèçμáôéêÜ
áðÝíáíôß ôïõ, áêüμá êáé óôçí ðåñßðôùóç åêåßíç ðïõ äåí Ý÷ïõμå
êáíÝíá Üëëï ïõóéáóôéêü óôïé÷åßï ôçò ôáõôüôçôáò, ôçò ðñïóùðé-
êüôçôÜò ôïõ êáé ôùí âéùμÜôùí ôïõ. ÅðéðëÝïí, ç åëêõóôéêüôçôá
ôùí ðñïóþðùí áðïôåëåß êýñéá ðáñÜμåôñï ôçò êïéíùíéêÞò áëëç-
ëåðßäñáóçò (Æþíéïõ-ÓéäÝñç, 1987).
Áõôü öáßíåôáé êáèáñÜ óôá ðáñáêÜôù áðïóðÜóμáôá μßáò
Ýñåõíáò (ÂëÜ÷ïõ, 1995) ðïõ óôü÷ïò ôçò Þôáí á) ç áíÜëõóç äéá-
ðñïóùðéêþí ó÷Ýóåùí áíÜμåóá óå áíÜðçñá êáé μç áíÜðçñá
ðáéäéÜ äçμïôéêïý ó÷ïëåßïõ êáé â) ç øõ÷ï-êïéíùíéêÞ äéáäéêáóßá
äçμéïõñãßáò ôáõôïôÞôùí. Óôçí Ýñåõíá áõôÞ ôá ðáéäéÜ óêéáãñá-

15
öïýí ôçí ðñïóùðéêüôçôá ôçò Óáμ (áíÜðçñï ðáéäß) êáé ôçò Êëáéñ
(μç áíÜðçñï ðáéäß) Ý÷ïíôáò ùò óôïé÷åßá áíáöïñÜò μüíï ôéò
öùôïãñáößåò ôïõò:
ÌáèçôÞò Á: Åßíáé Üó÷çμç [ç Óáμ]... Äåí åßíáé Ýîõ-
ðíç.
ÅñåõíÞôñéá: Ðùò ôï îÝñåéò áõôü;
ÌáèçôÞò Á: ¸÷åé áõôü ôï ÷áμüãåëï... îÝñåéò μïéÜæåé
üôé åßíáé ÷áæÞ.
(6 ÷ñïíþí êáé 8 μçíþí)
ÌáèÞôñéá Â: ×ñåéÜæåôáé [ç Óáμ] ðåñéóóüôåñç âïÞ-
èåéá áðü ôçí Êëáéñ ãéáôß μïéÜæåé ååå.. öáßíåôáé üôé
êÜíåé ðÜñá ðïëëÜ ëÜèç.
ÅñåõíÞôñéá: Öáßíåôáé üôé êÜíåé ðÜñá ðïëëÜ ëÜèç;
Áðü ðïõ ôï êáôÜëáâåò;
ÌáèÞôñéá Â: Äåí îÝñù. ÁðëÜ ôï μÜíôåøá. Öáßíåôáé/
ÌáèÞôñéá Ã: ÐñÝðåé íá åßíáé áíÜðçñç ãéáôß åßíáé
÷ïíôñÞ.
(μáèÞôñéá Â: 7 ÷ñïíþí)
(μáèÞôñéá Ã: 6 ÷ñïíþí êáé 9 μçíþí)
ÌáèÞôñéá Ä: Ç Êëáéñ öáßíåôáé üôé ôéμùñåß êáé âáñÜ
ô' Üëëá ðáéäéÜ, üôé ôïõò êïñïúäåýåé, ôïõò óðñþ÷íåé,
ôïõò âñßæåé êáé óõíÝ÷åéá μáëþíåé μå ôïõò Üëëïõò...
Íáé, íáé ôï êáôáëáâáßíåéò áðü ôá μÜôéá ôçò êáé áðü
ôï ðñüóùðü ôçò/
ÌáèÞôñéá Å: ¸÷åé óêëçñü ðñüóùðï... Äåí èá'èåëá
íá åßμáé ößëç ôçò/
(ÌáèÞôñéá Ä: 6 ÷ñïíþí êáé åöôÜ μçíþí)
(ÌáèÞôñéá Å: 6 ÷ñüíùí êáé ðÝíôå μçíþí)
Ç áíôßëçøç ðïõ Ý÷ïõμå ãéá ôïí Üëëïí åðéäñÜ êáé êáèïñßæåé
ôïí ôñüðï óõμðåñéöïñÜò μáò áðÝíáíôß ôïõ. Êáô' åðÝêôáóç, ç
óõμðåñéöïñÜ ôïõ åíüò åðéäñÜ ðÜíù óôç óõμðåñéöïñÜ ôïõ Üëëïõ,
êáé Ýôóé áñ÷ßæïõí íá äéáμïñöþíïíôáé ïé äõíáμéêÝò ôçò ëåãüμåíçò

16
êïéíùíéêÞò áëëçëåðßäñáóçò. Õðü ôçí åõñåßá ôïõ Ýííïéá ï üñïò
"êïéíùíéêÞ áëëçëåðßäñáóç" óçμáßíåé ôçí áμïéâáßá åðßäñáóç
μåôáîý áôüμùí μå óôü÷ï ôï óõíôïíéóμü (ðñïóáñμïãÞ) ôçò óõμðå-
ñéöïñÜò ôùí óõμμåôå÷üíôùí áíáöïñéêÜ μå ôç óõãêåêñéμÝíç
äñÜóç ôçò óõíåñãáóßáò ôùí (óõí)μåôå÷üíôùí. Åßíáé ç øõ÷éêÞ
êáé êïéíùíéêÞ äñáóôçñéüôçôá ôçò áμïéâáßáò åðéññïÞò ôùí áôü-
μùí μÝóá óå μßá ïμÜäá. Ï Ãêüôïâïò (1990) áíáöÝñåé üôé "áí ç
óõíýðáñîç êáé ç óõμâßùóç èåùñçèïýí üôé óõíéóôïýí âáóéêÜ
÷áñáêôçñéóôéêÜ ôçò áíèñþðéíçò ýðáñîçò (êáé ü÷é μüíï áõôÞò),
ôüôå ôï ãåãïíüò ôçò êïéíùíéêÞò áëëçëåðßäñáóçò, ôïõ "äïýíáé
êáé ëáâåßí", ôçò "äéáðñáãμÜôåõóçò" áíÜμåóá óôïõò μåμïíùμÝ-
íïõò ïñãáíéóμïýò Þ áíÜμåóá óôéò ïμÜäåò ðïõ åêåßíïé óõíéóôïýí,
êáèþò åðßóçò êáé áíÜμåóá óôçí ïμÜäá êáé óå Ýíá óõãêåêñéμÝíï
Üôïμï, åßíáé åðßóçò μéá áðü ôéò ðñùôáñ÷éêÝò óõíèÞêåò ôçò
áíèñþðéíçò ýðáñîçò" (óåë. 31).

17
18
2. ÊÁÔÇÃÏÑÉÏÐÏÉÇÓÇ ÊÁÉ ÓÔÅÑÅÏÔÕÐÁ

19
 Ïé åíôõðþóåéò ðïõ ó÷çμáôßæïõμå ãéá ôïõò Üëëïõò åðéôåëïýí
μßá ðïëý óçμáíôéêÞ ëåéôïõñãßá: ðñïåôïéμÜæïõí ôï Ýäáöïò êáé
äéåõêïëýíïõí ôéò áíèñþðéíåò äéáðñïóùðéêÝò ó÷Ýóåéò. Åðßóçò,
óõíôåëïýí óçμáíôéêÜ óôçí ðñïóðÜèåéá ôïõ áíèñþðïõ íá ïñãá-
íþóåé óôç óêÝøç ôïõ Ýíá ôåñÜóôéï ðïóü ðëçñïöïñéþí ðïõ äÝ÷å-
ôáé êáèçμåñéíÜ. Êáô' áõôüí ôïí ôñüðï ï ó÷çμáôéóμüò åíôõðþ-
óåùí åðéôåëåß μéá óçμáíôéêÞ ëåéôïõñãßá: "ôçí ïéêïíïμßá óêÝøçò".
Ìßá áðü ôéò ðéï âáóéêÝò, áëëÜ êáôåîï÷Þí áðáñáßôçôç, ëåé-
ôïõñãßá ôçò áíèñþðéíçò íüçóçò åßíáé ç éêáíüôçôá ïñãÜíùóçò
êáé êáôÜôáîçò üëùí ôùí åéóåñ÷üμåíùí äåäïμÝíùí óå "êáôçãï-
ñßåò". ×ùñßò ôç äçμéïõñãßá êáôçãïñéþí êáé ôõðïëïãéþí äåí èá
μðïñÝóïõμå íá êáôáíïÞóïõμå êáé íá âÜëïõμå óå "ôÜîç" ôá ÷é-
ëéÜäåò ÷áïôéêÜ åñåèßóμáôá, ðïõ äå÷üμáóôå áðü ôï ðåñéâÜëëïí.
Êáé áõôü ãéáôß ïõóéáóôéêÜ ÷ùñßò ôç äçμéïõñãßá êáôçãïñéþí äåí
èá μðïñïýóáμå íá ó÷çμáôßóïõμå Ýííïéåò (ãéá ôçí áíÜëõóç ôçò
äéáäéêáóßáò ó÷çμáôéóμïý "åííïéþí" êáé "êáôçãïñéþí" âëÝðå êáé
Ãåþñãá 1984). Ãéá ðáñÜäåéãμá, äýï óêýëïé äåí åßíáé ðïôÝ áêñé-
âþò ßäéïé ï Ýíáò μå ôïí Üëëïí. ¸ôóé åêôüò êé áí Ý÷ïõμå ó÷çμáôß-
óåé ôçí Ýííïéá "óêýëïò", èá Ýðñåðå êÜèå öïñÜ ðïõ âëÝðïõμå
Ýíá óêýëï íá ôïí áíôéμåôùðßæáμå áðü ôçí áñ÷Þ óáí Ýíá μïíáäé-
êü óå áõôÞ ôçí ðåñßðôùóç æþï. Åíþ áðü ôç óôéãμÞ ðïõ Ý÷ïõμå
äçμéïõñãÞóåé ôçí Ýííïéá "óêýëïò" μðïñïýμå áêïëïýèùò íá áíá-
öÝñïõμå ðáñáäåßãμáôá áõôÞò ôçò êáôçãïñßáò, íá äçμéïõñãÞ-
óïõμå ïμïåéäåßò õðï-ïμÜäåò (ïμáäïðïßçóç) êáé Ýôóé íá μåéþ-
óïõμå êáôÜ êÜðïéïí ôñüðï ôçí ðïëõðëïêüôçôá ôïõ ðåñéâÜëëï-
íôïò êáé ôç óõíå÷Þ áíÜãêç ãéá μÜèçóç.
Ãíùñßæïíôáò üôé Ýíá áíôéêåßμåíï áíÞêåé óå êÜðïéá êáôçãï-
ñßá, μáò âïçèÜ íá ðñïóäéïñßóïõμå áíÜëïãá êáé ôç óõμðåñéöïñÜ
μáò áðÝíáíôé óå áõôü. ¼ðùò áíáöÝñåé êáé ï ÔóéÜêáëïò (1989)
"... êýñéï ÷áñáêôçñéóôéêü ôïõ ôñüðïõ ðïõ óêÝöôï-
íôáé ïé Üíèñùðïé åßíáé íá óêÝöôïíôáé óå êáôçãï-
ñßåò. Äåí ãßíåôáé áëëéþò. Äåí μðïñïýμå üëá ôá ðñÜã-
μáôá íá ôá âëÝðïõμå óáí êáéíïýñãéá, óáí îå÷ùñé-
óôÜ. ¼ôáí âëÝðù Ýíá μåãÜëï óêýëï íá Ýñ÷åôáé åðÜ-

20
 íù μïõ, äå ëÝù ‘μÞðùò áõôüò ï óõãêåêñéμÝíïò óêý-
ëïò åßíáé Ýíáò ðïëý öéëåéñçíéêüò êáé êáëüò óêýëïò;'
ãéáôß áí ôï Ýêáíá áõôü μÝ÷ñé ôþñá μÜëëïí äåí èá
æïýóá. ÄåêÜäåò áðü áõôïýò ôïõò óêýëïõò, ðïõ êÜèå
Üëëï ðáñÜ öéëåéñçíéêïß åßíáé, èá μå åß÷áí äáãêÜóåé.
Ðñïôéμþ ëïéðüí íá êñõöôþ, íá öýãù. ÓêÝöôïμáé
óå êáôçãïñßåò. Êé áõôüò ï êáêüμïéñïò ðéèáíüí íá
åßíáé ðéï äåéëüò áð' üëïõò. Êé Ýôóé óêåöôüμáóôå
ðáíôïý" (óåë. 67)
Ôï ßäéï óõμâáßíåé êáé üôáí êáôçãïñéïðïéïýμå áíèñþðïõò Þ
ïμÜäåò áíèñþðùí. Åîáéôßáò áõôÞò ôçò ðáãêüóμéáò áíèñþðéíçò
áíÜãêçò íá ôïðïèåôåß ôïõò áíèñþðïõò óå êáôçãïñßåò äçμéïõñ-
ãåßôáé ôï öáéíüμåíï ôùí óôåñåïôýðùí. Ôá óôåñåüôõðá åßíáé μéá
μïñöÞ êáôçãïñéïðïßçóçò êáé ãåíßêåõóçò ðïõ ãßíåôáé áíÜμåóá
óôïõò áíèñþðïõò. ¸íá êïéíùíéêü óôåñåüôõðï áíáöÝñåôáé óå
μßá ïμÜäá ÷áñáêôçñéóôéêþí ãíùñéóμÜôùí ôá ïðïßá èåùñïýíôáé
êïéíÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôùí μåëþí μéáò êáôçãïñßáò. Ôá óôåñåüôõ-
ðá üðùò êáé ç êáôçãïñéïðïßçóç åðéôåëïýí μéá óçμáíôéêÞ êáé
÷ñÞóéμç ëåéôïõñãßá, êáèþò âïçèïýí ôïí Üíèñùðï íá ðñïâëÝðåé
êáé íá ðñïëáμâÜíåé êÜðïéïõò ðéèáíïýò ôñüðïõò áíôéμåôþðéóçò
êÜðïéïõ ï ïðïßïò áíÞêåé óå μéá ïμÜäá / êáôçãïñßá.
¼μùò ôá óôåñåüôõðá Ý÷ïõí êáé μéá Üëëç üøç áñêåôÜ ðñï-
âëçμáôéêÞ. ÐïëëÜ áðü ôá óôåñåïôõðéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðïõ
ðñïóÜðôïíôáé óôá μÝëç μéáò ïμÜäáò áíèñþðùí μðïñåß íá áíôá-
ðïêñßíïíôáé óôï åëÜ÷éóôï Þ êáé íá μçí áíôáðïêñßíïíôáé êáèü-
ëïõ óôçí ðñáãμáôéêüôçôá. ¼ôáí ãéá ðáñÜäåéãμá ëÝμå üôé "ïé
ôóéããÜíïé åßíáé æçôéÜíïé êáé âñþμéêïé" Þ üôé "ïé áíÜðçñïé åßíáé
äõóôõ÷éóμÝíïé êáé áðåëðéóμÝíïé" åííïïýμå üôé áðëÜ êáé μüíï
åðåéäÞ êÜðïéïò åßíáé μÝëïò μéáò óõãêåêñéμÝíçò ïμÜäáò - öõëåôé-
êÞò Þ êïéíùíéêÞò - åßíáé áñêåôü ãéá íá ôïõ ðñïóÜøïõμå êÜðïéá
óõãêåêñéμÝíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ãíùñßóμáôá.
Ï ïñéóμüò åíüò êïéíùíéêïý óôåñåüôõðïõ öáßíåôáé íá åßíáé
áõôáðüäåêôïò êáé üμùò åßíáé ïôéäÞðïôå Üëëï ðáñÜ áõôáðüäå-
êôïò. Åíäå÷ïμÝíùò, íá μçí õðïóôçñßæïõí üëïé ïé Üíèñùðïé êÜ-
ðïéï óõãêåêñéμÝíï óôåñåüôõðï Þ íá μçí õðÜñ÷åé ïëéêÞ óõμöùíßá

21
ãéá ôï ðåñéå÷üμåíï åíüò óôåñåüôõðïõ. Ãéá êÜðïéïõò, ç êïéíùíéêï-
ðïëéôéóμéêÞ óçμáóßá ðïõ äßíåôáé óå êÜðïéá "óýμâïëá" μðïñåß
íá ðñïêáëåß óýãêñïõóç Þ áêüμá íá åßíáé áíôßèåôç μå ôá äéêÜ
ôïõò ðñïóùðéêÜ êáé êïéíùíéêï-ðïëéôéóμéêÜ âéþμáôá:
ÌáèçôÞò Á: [Ç Óáμ] Åßíáé Üó÷çμç, μå êáëïýò ôñü-
ðïõò, öéëéêÞ, êáëÞ êáé Ýîõðíç/
ÌáèçôÞò Â: ¼÷é, ü÷é, ðùò μðïñåß íá åßíáé Üó÷çìç
êáé Ýîõðíç; ÐñÝðåé íá ðåéò Üó÷çμç, ÷ùñßò êáëïýò
ôñüðïõò/
ÌáèçôÞò Á: Íïμßæù èá ðñÝðåé íá ðïýμå üôé åßíáé
êáëÞ, íá âãÜëïõμå ôï Üó÷çμç áðü ôç μÝóç, êáé íá
âÜëïõμå ôï öéëéêÞ êáé Ýîõðíç [ðáýóç]... ¼÷é, ü÷é,
êïßôáîå íá äåéò: íáé åßíáé Üó÷çμç áëëÜ êÜðïéïò
μðïñåß íá åßíáé Üó÷çμïò, Ýîõðíïò, öéëéêüò êáé êáëüò
μáæß...
[Ôï ðáñáðÜíù áðüóðáóμá ðñïÝñ÷åôáé áðü ôç óõæÞ-
ôçóç äýï μáèçôþí çëéêßáò ðåñßðïõ ï÷ôþ ÷ñüíùí,
óôçí ðñïóðÜèåéÜ ôïõò íá óêéáãñáöÞóïõí ôçí ðñï-
óùðéêüôçôá ôçò Óáμ êáé ôçò Êëáéñ Ý÷ïíôáò ùò μïíá-
äéêü óôïé÷åßï ôç öùôïãñáößá ôùí êïñéôóéþí] (ÂëÜ-
÷ïõ 1995).
ÂÝâáéá, Ýíá êïéíùíéêü óôåñåüôõðï åμöáíßæåôáé üôáí õðÜñ-
÷åé êÜðïéá óõμöùíßá áðü Ýíá äåäïμÝíï ðïóïóôü ðëçèõóμïý
üôé ôá μÝëç μéáò óõãêåêñéμÝíçò êáôçãïñßáò êáôÝ÷ïõí êÜðïéá
óõãêåêñéμÝíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ. ÁëëÜ μÝ÷ñé óôéãμÞò, ôïõëÜ÷éóôïí
áð' üóï ãíùñßæïõμå, êáíÝíáò äåí Ý÷åé ðñïôåßíåé ôé ðïóïóôü
áíèñþðùí ÷ñåéÜæåôáé íá óõμöùíÞóåé ãéá íá äçμéïõñãçèåß Ýíá
êïéíùíéêü óôåñåüôõðï. Åðßóçò áêüμá êáé áõôïß ïé ïðïßïé öáß-
íåôáé íá õðïóôçñßæïõí êÜðïéï óôåñåüôõðï, ðéèáíüí íá μçí äÝ÷ï-
íôáé ôçí Üðïøç üôé ôï êÜèå μÝëïò μéáò êáôçãïñßáò êáôÝ÷åé ôá
ðñïóáðôüμåíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ãíùñßóμáôá.
Ôá óôåñåüôõðá óôçí êáëýôåñç ôïõò μïñöÞ åßíáé õðåñáðëïõ-
óôåýóåéò ãåãïíüôùí, ðïõ äåí ëáμâÜíïõí õð' üøéí ôïõò ôéò áôïμé-
êÝò ðáñáëëáãÝò êáé äéáöïñÝò. Ôï íá áðåõèýíïõμå Ýíá óôåñåïôõ-

22
ðéêü ÷áñáêôçñéóôéêü óå êÜðïéï μÝëïò μéáò êáôçãïñßáò/ïμÜäáò
Þ ôï íá õðïèÝôïõμå üôé Ýíá óõãêåêñéμÝíï Üôïμï μéáò ïμÜäáò
èá åμöáíßóåé ôá ðñïóáðôüμåíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ áðëÜ êáé μüíï
åðåéäÞ áíÞêåé óå êÜðïéá ïμÜäá, óçμáßíåé üôé ðñïóÜðôïõμå óå
áõôüí ôïí Üíèñùðï ÷áñáêôçñéóôéêÜ ðïõ óôçí ðñáãμáôéêüôçôá
μðïñåß êáé íá μçí êáôÝ÷åé. Ôï íá ðñïåîïöëïýμå, âÜóåé åíüò
óôåñåüôõðïõ, üôé Ýíáò ôóéããÜíïò åßíáé æçôéÜíïò êáé âñþμéêïò, Þ
ôï íá öïâüμáóôå Ýíáí Áëâáíü âáóéæüμåíïé óôï óôåñåüôõðï üôé
ïé Áëâáíïß åßíáé åãêëçμáôßåò Þ ôï íá ëõðüμáóôå (ïßêôïò) Ýíáí
áíÜðçñï Üíèñùðï âÜóåé ôïõ óôåñåüôõðïõ üôé ïé áíÜðçñïé åßíáé
äõóôõ÷éóμÝíïé êáé áðåëðéóμÝíïé Þ áêüμá ôï íá èåùñïýμå μßá
ãõíáßêá ùò Ýíá åýèñáõóôï μðéμðåëü âÜóåé ôïõ óôåñåüôõðïõ üôé
ïé ãõíáßêåò åßíáé ôï áóèåíÝò öýëï êáé óôïëßäé ôïõ óðéôéïý (åäþ
èá μðïñïýóáμå íá áíáöÝñïõμå ÷éëéÜäåò ôÝôïéåò õðïèÝóåéò)
áðåõèåßáò Ý÷ïõμå ïñßóåé êáé ðïëëÝò öïñÝò êáèïñßóåé ôçí ó÷Ýóç
μáò μáæß ôïõò âáóéæüμåíïé óå ðñï-êáèïñéóμÝíåò, μç åëåãμÝíåò
õðïêåéμåíéêÝò õðïèÝóåéò. ÁõôÝò ïé õðïèÝóåéò Ý÷ïõí éóôïñéêÜ
åäñáéùèåß óôï ðïëéôéóμéêü μáò ãßãíåóèáé ùò "áíôéêåéμåíéêÝò
áëÞèåéåò" êáé ùò ôÝôïéåò åóùôåñéêïðïéïýíôáé ÷ùñßò áμöéóâÞôçóç
êáé ðñïâëçμáôéóμü.
Åöáñμüæïíôáò ÷ùñßò ðñïâëçμáôéóμü Ýíá óôåñåüôõðï,
áóöáëþò åèåëïôõöëïýμå μðñïóôÜ óôá ðñáãμáôéêÜ ÷áñáêôçñé-
óôéêÜ ðïõ Ý÷åé ï óõíÜíèñùðüò μáò, ï ïðïßïò Ý÷åé ãßíåé áíôéêåß-
μåíï óôåñåïôõðéêÞò áíôßëçøçò. ÅðéëÝãïõμå (âëÝðå áñ÷éêü ðáñÜ-
äåéãμá) êÜðïéá óôïé÷åßá áðåõèåßáò åíþ áãíïïýμå êÜðïéá Üëëá.
×ñçóéμïðïéïýμå êÜðïéá óôïé÷åßá ùò äåäïμÝíá. ×ñçóéμïðïéïýμå
ôá äéêÜ μáò åñμçíåõôéêÜ ó÷Þμáôá êáé óôçí ðåñßðôùóç ðïõ õðÜñ-
÷åé êÜðïéï óôïé÷åßï, ôï ïðïßï μáò ðñïêáëåß óýã÷õóç, äéüôé äåí
óõμöùíåß μå ôá ðñïãåíÝóôåñá åñμçíåõôéêÜ ó÷Þμáôá, Þ ôï ðáñá-
âëÝðïõμå Þ ðñïóðáèïýμå íá ôï åñμçíåýóïõμå, âáóéæüμåíïé óå
õðïèÝóåéò ïé ïðïßåò åßíáé óýμöùíåò μå ôï ðñïãåíÝóôåñï åñμç-
íåõôéêü ó÷Þμá. Áõôü ôï ôåëåõôáßï Ý÷åé äéáμïñöùèåß áíÜëïãá
μå ôá êïéíùíéêï-ðïëéôéóμéêÜ μáò âéþμáôá êáé ôéò åμðåéñßåò μáò.
Êáé áõôü, äéüôé èÝëïõμå íá ëýóïõμå ôç ãíùóôéêÞ êáé áêüμá
ðåñéóóüôåñï ôç óõíáéóèçμáôéêÞ óýã÷õóç ðïõ Ý÷åé äçμéïõñãçèåß

23
üóï ôï äõíáôü ðéï ãñÞãïñá êáé ÷ùñßò ðñïâëçμáôéóμü: "Åêðáé-
äåýåôáé ï ÃéÜííçò (ðáéäß μå íïçôéêÞ êáèõóôÝñçóç) óå êáíïíéêü
ó÷ïëåßï!! Å áõôüò èá åßíáé áðü ôéò åîáéñÝóåéò". Åäþ ç åîáßñåóç
áðëÜ åðéâåâáéþíåé ôïí êáíüíá/óôåñåüôõðï üôé ôá ðáéäéÜ μå
íïçôéêÞ êáèõóôÝñçóç äåí μðïñïýí íá åêðáéäåõôïýí óôï êáíïíé-
êü ó÷ïëåßï åðåéäÞ åßíáé "êáèõóôåñçμÝíá", Ðüóåò öïñÝò Üñáãå
Ý÷ïõμå óêåöôåß üôé:
"Ç éóôïñßá ôùí ðáéäéþí μå åéäéêÝò áíÜãêåò äåí óç-
μáßíåé ôç äéêÞ ôïõò áäõíáμßá íá ðñïóáñμïóôïýí
óôï åêðáéäåõôéêü óýóôçμá, áëëÜ äçëþíåé ôçí áäõíá-
μßá êáé ôç äõóêáμøßá ôïõ åêðáéäåõôéêïý óõóôÞμáôïò
íá ðñïóáñμïóôåß óôéò äéêÝò ôïõò éäéáéôåñüôçôåò;"
(ÖñÜãêïõ, 1989: óåë. 63)
¸ôóé ëïéðüí Ýíáò ðñïêáôåéëçμμÝíïò Üíèñùðïò åðåéäÞ ðé-
óôåýåé ÷ùñßò áμöéóâÞôçóç Ýíá óôåñåüôõðï, áãíïåß åêåßíá ôá
÷áñáêôçñéóôéêÜ ãíùñßóμáôá ðïõ äåí óõíôáéñéÜæïõí μå ôï óôå-
ñåüôõðï. Óôçí ðåñßðôùóç ðïõ êÜðïéï ÷áñáêôçñéóôéêü ãíþñéóμá
üíôùò ôáéñéÜæåé μå ôï óôåñåüôõðï ãéáôß õðÜñ÷ïõí êÜðïéïé ôóéã-
ãÜíïé ïé ïðïßïé åßíáé âñþμéêïé Þ õðÜñ÷ïõí êÜðïéá ðáéäéÜ ðïõ
äåí μðïñïýí íá åêðáéäåõôïýí óå "êáíïíéêü" ó÷ïëåßï ôüôå ÷ñçóé-
μïðïéåß áõôÝò ôéò ðåñéðôþóåéò ùò óôïé÷åßá åðéâåâáßùóçò êáé
åíäõíÜμùóçò ôïõ óôåñåüôõðïõ.
Åßíáé óçμáíôéêü óå áõôü ôï óçμåßï íá ôïíßóïõμå êÜôé ðïõ
óõ÷íÜ μáò äéáöåýãåé áëëÜ ðïõ μðïñåß íá åßíáé éäéáßôåñá êñßóéμï.
¼ôáí äå÷üμáóôå Ýíá óôåñåüôõðï, ðïëëÝò öïñÝò áóõíáßóèçôá
ðåñéμÝíïõμå áðü ôïí Üëëïí, óôïí ïðïßïí áíáöÝñåôáé ôï óôåñåü-
ôõðï, íá óõμðåñéöåñèåß μ' Ýíá óõãêåêñéμÝíï ôñüðï ðïõ åßíáé
óýμöùíïò μå ôï óôåñåüôõðï ðïõ ôïõ Ý÷ïõμå ðñïóÜøåé. Ôáõôï-
÷ñüíùò âÝâáéá êé ç äéêÞ μáò óõμðåñéöïñÜ åßíáé áíÜëïãç ôùí
óôåñåïôõðéêþí ÷áñáêôçñéóôéêþí ðïõ äçμéïõñãÞóáμå ãé' áõôüí.
ÌåñéêÝò öïñÝò ï ¢ëëïò åêðëçñþíåé áõôÝò ôéò ðñïóäïêßåò, ü÷é
ãéáôß åßíáé áõôü ðïõ ôï óôåñåüôõðï ôïõ ðñïóÜðôåé áëëÜ ãéáôß
áíáμÝíåôáé áðü áõôüí íá óõμðåñéöåñèåß Ýôóé ÷ùñßò íá ôïõ
äßíïíôáé ïõóéáóôéêÝò åõêáéñßåò íá áðïäåßîåé ôï áíôßèåôï.

24
 Áò μç îå÷íÜμå üôé äåí åßíáé êáèüëïõ äýóêïëï íá ãßíïõμå
áõôü ðïõ ïé Üëëïé ðéóôåýïõí üôé åßμáóôå. ÄçëáäÞ íá åóùôåñéêï-
ðïéÞóïõμå ôç óôÜóç ôùí Üëëùí áðÝíáíôß μáò. Ç äéáäéêáóßá
áõôÞ ãíùóôÞ ùò "ç áõôïåêðëçñþμåíç ðñïöçôåßá" (fullfilling
profecy) Ý÷åé óçμáíôéêÝò åðéðôþóåéò êõñßùò óôéò ó÷Ýóåéò åêðáé-
äåõôéêþí êáé μáèçôþí, áöïý ïé åêðáéäåõôéêïß åßíáé ïé "óçμáíôé-
êïß" Üëëïé óôç æùÞ åíüò μáèçôÞ åíþ ôï ó÷ïëåßï äéáμïñöþíåé
ôáõôüôçôåò (âëÝðå: Rosenthal & Jacobson, 1968; Wexler, 1992).
Ó÷åôéêü êáé ÷áñáêôçñéóôéêü åßíáé êáé ôï ðáñÜäåéãμá ðïõ áíá-
öÝñåé ï Ãåþñãáò (1990):
"...êÜðïéá óõãêåêñéμÝíç óõμðåñéöïñÜ åíüò μáèçôÞ,
óôçí ðñþôç çμÝñá ôïõ ó÷ïëéêïý Ýôïõò, äçμéïõñãåß
óôïí êáèçãçôÞ ôçí åíôýðùóç üôé ï μáèçôÞò åßíáé
"áõèÜäçò". Ç ðñþôç áõôÞ åíôýðùóç μðïñåß íá åðç-
ñåÜóåé ôç óôÜóç ôïõ êáèçãçôÞ ãéá ôï μáèçôÞ, μå
óõíÝðåéá íá íïμßæåé üôé ï μáèçôÞò óõíÝ÷åéá äçμéïõñ-
ãåß ðñïâëÞμáôá, åíôýðùóç ðïõ ôåëéêÜ μðïñåß íá
ðñïêáëÝóåé ôï μáèçôÞ íá óõμðåñéöåñèåß áíÜëïãá"
ÓõíÞèùò Ýíáò Üíèñùðïò ï ïðïßïò Ý÷åé ãßíåé áíôéêåßμåíï
óôåñåïôõðéêþí áíôéëÞøåùí êáé ðñïêáôáëÞøåùí âñßóêåôáé óôçí
ðïëý äýóêïëç êáé êáôáðéåóôéêÞ èÝóç íá Ý÷åé "äýï êïéíùíéêÝò
ôáõôüôçôåò": ôçí ðéèáíÞ êïéíùíéêÞ ôáõôüôçôá (virtual reality,
âëÝðå Goffman, 1963), äçëáäÞ áõôÞ ðïõ Ý÷ïõí ðñïêáèïñßóåé ïé
Üëëïé ãé' áõôüí, êáé ôçí ðñáãμáôéêÞ ôáõôüôçôá (actual reality,
Goffman, 1963), äçëáäÞ áõôÞ ðïõ âéþíåé ï ßäéïò. ¼óï μåãáëý-
ôåñï ãßíåôáé áõôü ôï ÷Üóμá ôüóï μåãáëýôåñç åßíáé ç êïéíùíéêÞ
êáôáðßåóç ðïõ õößóôáôáé ï Üíèñùðïò áõôüò. ¼ðùò áíáöÝñåé
êáé ï Ãêüôïâïò (1990) "ç åêôßμçóç åíüò áôüμïõ åêöñÜæåé ôçí
áîéïëïãéêÞ äéÜóôáóç ôçò ôáõôüôçôÜò ôïõ êáé ðáñïõóéÜæåé äéá-
âáèμßóåéò áíÜëïãá μå ôç óõμμåôï÷Þ ôïõ óôçí áëëçëåðßäñáóç.
ÐñïâëÞμáôá ðáñïõóéÜæïíôáé óôçí áëëçëåðßäñáóç (ôá ïðïßá
âéþíïíôáé óáí óõíáéóèçμáôéêÝò êáôáóôÜóåéò áðü ôïõò μåôÝ÷ï-
íôåò) üôáí ãåãïíüôá ðïõ åêäçëþíïíôáé êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò
äåí óõμâáäßæïõí μå ôçí êïéíùíéêÞ áîßá ôïõ áôüμïõ üðùò áõôÞ
ðñïÝêõøå áðü ôçí åíôýðùóç ðïõ êáèéåñþèçêå ãé' áõôü óôçí
áëëçëåðßäñáóç. ¼ôáí åêäçëùèïýí ôÝôïéá ãåãïíüôá ðïõ áðåé-

25
ëïýí ôçí õðüëçøç ôïõ áôüìïõ, ôï ßäéï ôï Üôïìï Þ ïé Üëëïé Þ êáé
ôá äýï ìÝñç äñáóôçñéïðïéïýíôáé óõíÞèùò ãéá ôçí åîïõäåôÝñùóç
ôïõ êéíäýíïõ êáé ôçí ðåñéóôïëÞ ôçò ‘âëÜâçò' óôçí êïéíùíéêÞ
áîßá ôïõ ðñïóþðïõ ðïõ êéíäõíåýåé" (óåë. 135). ÐïëëÝò öïñÝò
üôáí ç ðéèáíÞ ôáõôüôçôá ðïõ Ý÷ïõìå äéáìïñöþóåé ãéá ôá ìÝëç
óõãêåêñéìÝíùí êïéíùíéêþí Þ öõëåôéêþí ïìÜäùí öïñôßæåôáé
áñíçôéêÜ, ôüôå ðëÝïí ìéëÜìå ãéá ôï öáéíüìåíï ôïõ êïéíùíéêïý
ñáôóéóìïý.
Ç áíÜðôõîç óôåñåüôõðùí êáé ðñïêáôáëÞøåùí åßíáé áñêåôÜ
ðåñßðëïêç, ãéáôß åéóÝñ÷ïíôáé, ìÝóù ðïëýðëïêùí êáé ëåðôþí
Ýììåóùí äéáäéêáóéþí, éäåïëïãßåò öïñôéóìÝíåò êáé äéáðïôéóìÝ-
íåò áðü ðïëéôéêÝò, êïéíùíéêÝò êáé ðïëéôéóìéêÝò áîßåò. ¢ëëùóôå
ç äéáäéêáóßá "áðüêôçóçò" ðñïêáôáëÞøåùí ïñßæåôáé ùò:
"ç ðïëýðëïêç äéáäéêáóßá êïéíùíéêïðïßçóçò êáé
áíÜðôõîçò ðïëéôéóìéêÞò áãùãÞò/óõíåßäçóçò (encul-
turation), üðïõ Ýíá Üôïìï áðïêôÜ ôéò áîßåò, ôç
ãíþóç, ôéò óôÜóåéò êáé ôç óõìðåñéöïñÜ ðïõ ôïí/ôçí
ðáñáêéíåß/ðñïäéáèÝôåé óôï íá áíôéìåôùðßæåé ôïõò
Üëëïõò áíèñþðïõò Þ ïìÜäåò áíèñþðùí äéáöïñåôéêÜ
êáé Üíéóá âÜóåé öõëåôéêþí, åèíéêþí, óåîïõáëéêþí,
äéáíïçôéêþí êáé óùìáôéêþí êñéôçñßùí Þ âÜóåé ôïõ
öýëïõ" (âëÝðå: Lynch, J. 1987).
ÌÝóá áðü ôçí êáèçìåñéíÞ ðñáêôéêÞ, ôïõò åóùôåñéêïðïéçìÝ-
íïõò ðïëéôéóìéêïýò êáé êïéíùíéêïýò èåóìïýò "ïé éäåïëïãßåò ùò
äåýôåñç öýóç ìÝóá áðü ôçí éóôïñéêÞ ôïõò ðïñåßá ìåôáìïñöþíï-
íôáé óå êáé ðáãéþíïíôáé ùò óõíÞèåéåò" (âëÝðå Giroux, 1984). Ç
êïéíùíßá êáèéåñþíåé ôá ìÝóá êáôçãïñéïðïßçóçò êáé áîéïëüãç-
óçò ôùí áíèñþðùí. Ôá óôåñåïôõðéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ ãíùñßóìá-
ôá ðïõ áðåõèýíïíôáé óôá ìÝëç ìéáò ïìÜäáò, ðïõ Ý÷åé ãßíåé õðïêåß-
ìåíï ðñïêáôáëÞøåùí, öáßíïíôáé ùò "öõóéêÜ" êáé "áíôéêåéìå-
íéêÜ". ¼ôáí ïé õðïêåéìåíéêÝò õðïèÝóåéò ãßíïíôáé Þ ðéóôåýåôáé
üôé åßíáé öõóéêÝò êáé áíôéêåéìåíéêÝò áëÞèåéåò, ôüôå ç áíôéìåôþ-
ðéóç ôùí ðñoêáôáëÞøåùí åßíáé Ýíá áðü ôá ðéï äýóêïëá êáé
ðïëýðëïêá êïéíùíéêÜ öáéíüìåíá.

26
3. Ç ÄÕÍÁÌÇ ÔÇÓ ÃËÙÓÓÉÊÇÓ ÅÊÖÑÁÓÇÓ
ÊÁÉ ÔÙÍ ÏÑÉÓÌÙÍ

27
 Ðïëëïß áðü åμÜò õðïóôçñßæïõμå üôé äåí äéáêáôå÷üμáóôå
áðü ðñïêáôáëÞøåéò. ¼μùò ç ßäéá ç êïéíùíéêÞ êáé ðïëéôéóμéêÞ
äïμÞ ôçò ãëþóóáò ðïõ ÷ñçóéμïðïéïýμå ãéá íá åêöñáóôïýμå
åμðåñéÝ÷åé ñéæùμÝíåò ñáôóéóôéêÝò éäåïëïãßåò. ÁðôÜ ðáñáäåßãμá-
ôá åßíáé ïé áêüëïõèåò öñÜóåéò: "ÊáëÜ ÷áæüò åßóáé", "Ìçí ãßíåóáé
êÜöñïò", "Åßóáé óðáóôéêüò", "Ìçí åßóáé ãýöôïò". Óå áõôÝò êáé
Üëëåò ðáñüμïéåò åêöñÜóåéò Ý÷ïõμå êÜíåé áðåõèåßáò μßá éäåï-
ëïãéêÞ áîéïëïãéêÞ äéÜêñéóç áíÜμåóá óå êÜðïéïõò ðïõ èåùñïýμå
"êáëïýò" êáé "áíþôåñïõò" êáé óå êÜðïéïõò ðïõ èåùñïýμå õðï-
äéáßóôåñïõò, ðáñáêáôéáíïýò, êáôþôåñïõò êëð. ¢ñáãå ôé åðéðôþ-
óåéò Ý÷åé áõôüò ï ôñüðïò Ýêöñáóçò êáé áíôßëçøçò óå áíÜðçñïõò
áíèñþðïõò, óå áëëïäáðïýò, óôïõò ôóéããÜíïõò Þ üðùò êáëýôåñá
ïíïμÜæïíôáé óôïõò "Ñüμá";
Ãíùñßæïõμå ó÷åäüí üëïé üôé ç ãëþóóá Ý÷åé äýíáμç, ãéáôß
åêöñÜæåé, äçμéïõñãåß, ïñßæåé, ðñïóäéïñßæåé êáé êáôåõèýíåé. Ïé
ó÷Ýóåéò áíÜμåóá óôç ãëùóóéêÞ Ýêöñáóç, óôïõò ïñéóμïýò êáé óôçí
äéáμüñöùóç êïéíùíéêï-ðïëéôéêÞò ðñáêôéêÞò êáé éäåïëïãßáò åßíáé
Üññçêôá äåμÝíåò êáé êáèïñéóôéêÝò. Äåí åßíáé ôõ÷áßï üôé áðü ôï
1950 êé Ýðåéôá Üñ÷éóå íá ãßíåôáé ïëïÝíá êáé ðåñéóóüôåñï áíôéëç-
ðôü üôé êÜðïéá êïéíùíéêÜ ðñïâëÞμáôá ãéá íá áíôéμåôùðéóèïýí
èá ðñÝðåé íá åðáíáðñïóäéïñéóèïýí, íá îáíá-ïñéóèïýí. Êýñéïò
óôü÷ïò ôùí êéíçμÜôùí ðïõ Ý÷ïõí äçμéïõñãçèåß áðü ïμÜäåò
áíèñþðùí ðïõ âéþíïõí ôçí êáôáðßåóç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí,
ôùí äéáêñßóåùí êáé ôïõ ðáñáãêùíéóμïý åßíáé ç êáôáðïëÝμçóç
ôùí ñáôóéóôéêþí, êïéíùíéêþí êáé öõëåôéêþí äéáóôÜóåùí ðïõ
åμðåñéÝ÷ïíôáé óôçí êáèçμåñéíÞ ãëùóóéêÞ Ýêöñáóç, ç ïðïßá
âÝâáéá åßíáé ðñïÝêôáóç êáé áðïôÝëåóμá åíüò êõñßáñ÷ïõ
ôñüðïõ óêÝøçò êáé óôÜóçò æùÞò (ÂëÝðå Oliver, 1987).
ÅÜí åðåêôáèïýμå áêüμá ðåñéóóüôåñï, μðïñïýμå íá äéáðé-
óôþóïõμå üôé ç ãëùóóéêÞ Ýêöñáóç êáé ï ôñüðïò ðïõ ïñßæïõμå
μßá êáôÜóôáóç åßíáé ðïëý óçμáíôéêÝò ëåéôïõñãßåò. ÁõôÝò ïé äýï
ëåéôïõñãßåò ÷ñçóéμïðïéïýíôáé óå ðïëéôéêÝò áíáëýóåéò êáé êïé-
íùíéêï-ðïëéôéêïýò áãþíåò ãéá íá êáèïñßóïõí ôçí éäåïëïãéêÞ
âÜóç ðÜíù óôçí ïðïßá èá óôçñé÷èåß ç êáôÜêôçóç êÜðïéùí

28
óôü÷ùí. Ôï "ðùò" èá ïñßóïõμå μßá êáôÜóôáóç êáèïñßæåé êáé
ôïí ôñüðï μå ôïí ïðïßï èá ôçí áíôéμåôùðßóïõμå. Ãéá ðáñÜäåéã-
μá, áðü ðïëëÝò öéëáíèñùðéêÝò ïñãáíþóåéò, óýμöùíá êáé μå
ôçí åðéêñáôïýóá Üðïøç, ç áíáðçñßá ïñßæåôáé ùò ðñïóùðéêÞ
ôñáãùäßá: ïé äå áíÜðçñïé ùò Üíèñùðïé åîáñôçμÝíïé, μå áíÜã-
êåò, óõãêåêñéμÝíá "åéäéêÝò áíÜãêåò", ðïõ ÷ñåéÜæïíôáé âïÞèåéá.
Óýμöùíá μå áõôüí ôïí ïñéóμü ïé áíÜðçñïé Üíèñùðïé áíôéμåôù-
ðßæïíôáé êõñßùò ùò "õðïêåßμåíá ïßêôïõ" êáé êáôÜ óõíÝðåéá åîÜñ-
ôçóçò. Óýμöùíá μå ôïí åðéêñáôÝóôåñï êáé ðéï äéáäåäïμÝíï éá-
ôñïðáéäáãùãéêü ïñéóμü ç áíáðçñßá ïñßæåôáé ùò áíéêáíüôçôá
êáé äõóëåéôïõñãßá êáé ïé áíÜðçñïé μáèçôÝò ùò μáèçôÝò ÷áμçëþí
áðïäüóåùí, óå óýãêñéóç μå ôéò éäåáôÝò óôáèåñÝò. Óôïõò ïñé-
óμïýò áõôïýò Ýμöáóç äßíåôáé êõñßùò óôï ôé äåí μðïñïýí íá
êÜíïõí áõôïß ïé μáèçôÝò êáé ü÷é óôï ôé μðïñïýí íá êÜíïõí êáé
óôï ðùò èá äçμéïõñãçèïýí ïé êáôÜëëçëåò åõêáéñßåò åêðáßäåõóÞò
ôïõò. Óýμöùíá üμùò μå ôïõò ßäéïõò ôïõò áíÜðçñïõò ç áíáðçñßá
äåí åßíáé μüíï ðñïóùðéêü æÞôçμá áëëÜ êïéíùíéêü êáé ðïëéôéêü
èÝμá êáé ïé áíÜðçñïé åßíáé Üíèñùðïé êïéíùíéêï-ðïëéôéêÜ ðáñá-
ãêùíéóμÝíïé ðïõ äåí æçôïýí ôïí ïßêôï μáò áëëÜ ôá äéêáéþμáôá
ðïõ Ý÷ïõí ùò ðïëßôåò (Oliver, 1986; Aberrley, 1987; Morris, 1992;
Finkelstein, 1980). Ôá ôñßá åßäç ïñéóμþí äçëþíïõí üôé ç Ýííïéá
"áíáðçñßá" äåí åßíáé áõôáðüäåêôç, áðåíáíôßáò åßíáé μßá
"áμöéóâçôïýμåíç êáôçãïñßá". Ï ôñüðïò μå ôïí ïðïßïí èá ïñßóïõ-
μå ôçí Ýííïéá áíáðçñßá åðçñåÜæåé, äéáμïñöþíåé êáé óôçñßæåé
åêðáéäåõôéêÝò ðñáêôéêÝò, ðáñï÷Ýò êïéíùíéêþí õðçñåóéþí êáé
ðïëéôéêÝò ðñïôåñáéüôçôåò. ÅðïμÝíùò, ï áãþíáò ó÷åôéêÜ μå ôçí
åãêáèßäñõóç óõãêåêñéμÝíùí ïñéóμþí äåí åßíáé áðëÜ Ýíá ðáéãíß-
äé ëÝîåùí áëëÜ Ýíá "ðáéãíßäé" äõíÜμåùí êáé êáèïñéóμïý ôçò
êïéíùíßáò ðïõ æïýμå êáé ôçò êïéíùíßáò μÝóá óôçí ïðïßá èá èÝëá-
μå íá æÞóïõμå. Ç óçμáóßá ôùí ïñéóμþí öáßíåôáé êáé óôçí êáèç-
μåñéíÞ μáò åêðáéäåõôéêÞ ðñáãμáôéêüôçôá. Óå êáèçμåñéíÞ âÜóç
ùò åêðáéäåõôéêïß ãíùñßæïõμå üôé èá áíôéμåôùðßóïõμå äéáöïñåôé-
êÜ, Ýíáí "÷áμçëÞò áðüäïóçò" μáèçôÞ üôáí
á) ðéóôåýïõμå üôé äåí áðïäßäåé, ãéáôß åßíáé ôåμðÝëçò,
â) ðéóôåýïõμå üôé äåí áðïäßäåé, ãéáôß äåí μðïñåß ï ßäéïò íá áðï-
äþóåé,

29
ã) ðéóôåýïõμå üôé äåí áðïäßäåé, ëüãù ôïõ ïéêïãåíåéáêïý ôïõ êïé-
íùíéêï-ïéêïíïμéêïý ðåñéâÜëëïíôïò Þ
ä) ðéóôåýïõμå üôé äåí áðïäßäåé, ëüãù ôïõ ôñüðïõ μå ôïí ïðïßï
äéäÜóêïõμå, ôïõ ôñüðïõ ïñãÜíùóçò ôçò ôÜîçò, Þ åîáéôßáò ôïõ
áíáëõôéêïý ó÷ïëéêïý ðñïãñÜμμáôïò. Ôï ôåëåõôáßï, Ýôóé üðùò
åßíáé äéáμïñöùμÝíï, áíôáðïêñßíåôáé μüíï óôéò áíÜãêåò μåñéêþí
êáé ü÷é üëùí ôùí ðáéäéþí.
ÂëÝðïõμå üôé áíôéμåôùðßæïõμå μßá êáôÜóôáóç áíÜëïãá μå
ôï êáôÜ ðþò ôçí ïñßæïõμå. ¸ôóé ëïéðüí, ôüóï ç ãëùóóéêÞ Ýêöñá-
óç üóï êáé ï ôñüðïò ðïõ ïñßæïõμå êÜðïéåò êïéíùíéêÝò êáôáóôÜ-
óåéò åîõðçñåôïýí êÜðïéïõò óêïðïýò: åðéôñÝðïõí ôçí åðéêïéíù-
íßá, åêöñÜæïõí óõãêåêñéμÝíåò áðüøåéò, óôçñßæïõí Þ êáé äéáμïñ-
öþíïõí ðñáêôéêÝò, äéåõêïëýíïõí ç äõó÷åñáßíïõí ôéò êïéíùíéêÝò
ó÷Ýóåéò êáé åμðåñéÝ÷ïõí Ýíá åßäïò êïéíùíéêïý åëÝã÷ïõ êáé
ðñïãñáμμáôéóμïý. Ï ôñüðïò ðïõ ïñßæïõμå μßá êáôÜóôáóç ðñïó-
äéïñßæåé, áí ü÷é êáôåõèýíåé, ôá ðñïóùðéêÜ êáé êïéíùíéêÜ μáò
âéþμáôá ðñïóöÝñïíôáò μßá éäåïëïãéêÞ äïμÞ, ç ïðïßá μáò âïçèÜ
íá êáôáíïÞóïõμå ôá ðïëéôéóμéêÜ, êïéíùíéêÜ êáé ðïëéôéêÜ öáéíü-
μåíá ðïõ óõμâáßíïõí ãýñù μáò. Ôáõôï÷ñüíùò, áõôïß ïé ßäéïé
ïñéóμïß áðïôåëïýí μç÷áíéóμïýò μåôÜäïóçò éäåïëïãéêþí äïμþí
êáé ðáñÜãïõí êïéíùíéêÜ μçíýμáôá. ÏñéóμÝíïé èåùñçôéêïß
μåëåôçôÝò èåùñïýí üôé "÷áñáêôçñéóôéêü óçμåßï ôçò áíèñþðéíçò
áëëçëåðßäñáóçò åßíáé ï óõμâïëéêüò ôçò ÷áñáêôÞñáò (Mead,
1962), ôï ãåãïíüò äçë. ôçò åðéêïéíùíßáò μÝóù (ãëùóóéêþí, êõ-
ñßùò) óõμâüëùí" (Ãêüôïâïò, 1990). ¸íá ðáéäß üôáí μáèáßíåé ôç
μçôñéêÞ ôïõ ãëþóóá ôáõôï÷ñüíùò μáèáßíåé êáé ôéò áñ÷Ýò, ôéò
áîßåò, ôéò íïïôñïðßåò, ôï ôé åðéôñÝðåôáé êáé åßíáé áðïäåêôü Þ ôï
ôé äåí åðéôñÝðåôáé, ôï ôé Ý÷åé êáèïñéóôåß ùò öõóéïëïãéêü êáé ôé
ùò μç öõóéïëïãéêü êáé áðïññéðôÝï áðü ôç óõãêåêñéμÝíç êïéíù-
íßá μÝóá óôçí ïðïßá êáëåßôáé íá æÞóåé. ¼ðùò áíáöÝñåé êáé ï
Ãåþñãáò (1984) óå êÜèå ãëþóóá õðÜñ÷ïõí êÜðïéåò ëÝîåéò, ïé
ïðïßåò åßíáé óõíáéóèçμáôéêÜ êáé éäåïëïãéêÜ ðåñéóóüôåñï öïñôé-
óμÝíåò áðü êÜðïéåò Üëëåò ëÝîåéò. "Ãéá ðáñÜäåéãμá, óôçí Åëëçíé-
êÞ ãëþóóá âñÝèçêå üôé ïé ëÝîåéò ‘Üôéμïò-ôßμéïò', ‘êáëüò-êáêüò',
‘å÷èñéêüò-öéëéêüò' êáèïñßæïõí ôç äéÜóôáóç áîéïëüãçóç"

30
(Ãåþñãáò, 1990, óåë. 180). Áðü ðïëý μéêñÞ çëéêßá áñ÷ßæïõμå
μÝóù ôçò äéáäéêáóßáò ôçò êïéíùíéêïðïßçóçò íá êáôçãïñéï-
ðïéïýμå, íá áîéïëïãïýμå êáé áíáëüãùò íá ðñÜôôïõμå.
Ïé êáôáóôÜóåéò ðåñéðëÝêïíôáé áêüμá ðåñéóóüôåñï, ãéáôß
ïé êáôçãïñéïðïéÞóåéò, ôõðïëïãßåò êáé ôá óôåñåüôõðá öïñôßæïíôáé
ü÷é μüíï éäåïëïãéêÜ áëëÜ êáé óõíáéóèçμáôéêÜ. ÅðéðëÝïí åμðëÝ-
êïíôáé êïéíùíéêïß ñüëïé, èÝóåéò êáé éäéáßôåñá ó÷Ýóåéò äýíáμçò
êáé êïéíùíéêÞò äéáöïñïðïßçóçò:
"Èá μðïñïýóáμå íá ðïýμå üôé ïé ðñïêáôáëÞøåéò
äåí åßíáé êáé ôüóï ‘ðñïâëçμáôéêÝò', áí ôõ÷üí áöï-
ñïýí ëáïýò êáé êïéíùíéêÝò ïμÜäåò ðïõ åßíáé äõíá-
ôÝò. ÊÜðïõ Ý÷ù ðñïêáôáëÞøåéò ó' ü,ôé áöïñÜ ...ôïõò
åñãïäüôåò... ÁëëÜ áí Ý÷ù ðñïêáôáëÞøåéò ãéá ôïõò
åñãïäüôåò ëßãï ôïõò óôåíï÷ùñåß åêåßíïõò. Åêåßíïé
Ý÷ïõí ôç äýíáμç, åãþ Ý÷ù ôéò ðñïêáôáëÞøåéò.... Ôï
ðñüâëçμá áñ÷ßæåé êáé äçμéïõñãåßôáé üôáí Ý÷ù ðñï-
êáôáëÞøåéò ãéá óõãêåêñéμÝíåò ïμÜäåò ðïõ äåí Ý÷ïõí
ôçí ßäéá äýíáμç μå μÝíá, ãéá ôéò ïðïßåò åãþ μðïñþ
íá μéëþ, μðïñþ íá áðïöáóßæù, μðïñþ íá öôéÜ÷íù
íüμïõò... ¸ôóé μéá óåéñÜ áðü åèíéêüôçôåò ðïõ æïõí
óôç ÷þñá μáò... êáé μéá óåéñÜ áðü êïéíùíéêÝò
ïμÜäåò... åßíáé åêåßíåò ïé ïðïßåò åí äõíÜμåé μðïñïýí
íá ãßíïõí áíôéêåßμåíï äéáêñßóåùí åê μÝñïõò μïõ:
åê μÝñïõò μïõ èá ðåé, åê μÝñïõò äéêïý óáò êé åê μÝ-
ñïõò äéêïý μïõ, äçëáäÞ áíôéêåßμåíï äéáêñßóåùí êé
áðü μÝñïõò ðñïïäåõôéêþí áíèñþðùí, ü÷é μïíÜ÷á
áðü μÝñïõò ôïõ êñÜôïõò" (ÔóéÜêáëïò, 1989: ó. 65).
Ãéá íá êáôáíïÞóïõμå ôçí ôåëåõôáßá ðñüôáóç ôïõ ðáñáðÜíù
áðïóðÜóμáôïò åßíáé áðáñáßôçôï íá ôïíßóïõμå üôé ç ðïëéôéêÞ
äéáμïñöþíåôáé óå ðÜñá ðïëëÜ êáé äéáöïñåôéêÜ åðßðåäá (Ful-
cher, 1989). ÐïëéôéêÞ áóêåß μßá êåíôñéêÞ êõâåñíçôéêÞ åîïõóßá,
ðïëéôéêÞ üμùò áóêïýí êáé ôá μÝëç ôçò ôïðéêÞò áõôïäéïßêçóçò,
ðïëéôéêÞ áóêåß êáé ï äéåõèõíôÞò åíüò ó÷ïëåßïõ, ðïëéôéêÞ áóêåß
êáé ï äÜóêáëïò μÝóá óôçí ôÜîç ôïõ áöïý ðßóù áðü ôï óõãêå-
êñéμÝíï áíáëõôéêü ðñüãñáμμá õðÜñ÷åé ôï ëåãüμåíï "Üãñáöï

31
ðñüãñáμμá"/"Üãñáöïé êáíüíåò", ðïõ ðïëëÝò öïñÝò åßíáé ðéï
äõíáôïß êáé êáèïñéóôéêïß óôç äçμéïõñãßá ôáõôïôÞôùí. ÐïëéôéêÞ
áóêïýí êáé ïé ãïíåßò μÝóá óôï ïéêïãåíåéáêü ôïõò ðåñéâÜëëïí.
ÐïëéôéêÞ áóêåß ç ðëåéïíüôçôá áðÝíáíôé óôçí μåéïíüôçôá. Ãåíé-
êüôåñá ðïëéôéêÞ áóêïýí üëïé üóïé Ý÷ïõí áö' åíüò ôçí êïéíùíéêï-
ïéêïíïμéêÞ äýíáμç êáé áöåôÝñïõ üóïé Ý÷ïõí ôç äõíáôüôçôá íá
óõμμåôÝ÷ïõí óôç äéáäéêáóßá ëÞøçò áðïöÜóåùí. Ç äéáöïñÜ
Ýãêåéôáé óôï âáèμü äýíáμçò ðïõ Ý÷åé ç êÜèå ïμÜäá íá ðñïùèÞ-
óåé êáé íá åãêáèéäñýóåé ôï äéêü ôçò "ïñéóμü" ãéá μéá êáôÜóôáóç.
Ãéá ðáñÜäåéãμá, ôï èÝμá ôçò Ýíôáîçò äåí åßíáé μüíï èÝμá
éêáíïôÞôùí ôùí μáèçôþí ïýôå ó÷åôßæåôáé μüíï μå "ðáéäéÜ μå
åêðáéäåõôéêÝò áíÜãêåò". Ôï èÝμá Ýíôáîçò åßíáé Ýíáò åõñýôåñïò
áãþíáò ãéá ôç äçμéïõñãßá åíüò êáëýôåñïõ åêðáéäåõôéêïý óõóôÞ-
μáôïò. Åíüò åêðáéäåõôéêïý óõóôÞμáôïò ðïõ èá μðïñåß íá áíôá-
ðïêñßíåôáé óôï äéêáßùμá êáé óôéò áíÜãêåò üëùí ôùí μáèçôþí
ãéá åêðáßäåõóç áíåîÜñôçôá áðü ôçí êïéíùíéêï-ïéêïíïμéêÞ ôïõò
êáôÜóôáóç, ôéò äéáíïçôéêÝò êáé óùμáôéêÝò ôïõò äõíáôüôçôåò, ôï
öýëï, ôç èñçóêåßá, ôç ãëþóóá, ôï ÷ñþμá ôùí μáëëéþí ôïõò Þ ôï
÷ñþμá ôïõ äÝñμáôüò ôïõò. Óáí ôÝôïéï, ôï èÝμá ôçò Ýíôáîçò åμðå-
ñéÝ÷åé ðáñáμÝôñïõò μå åêðáéäåõôéêÝò, ðïëéôéêÝò, ïéêïíïμéêÝò,
çèéêÝò, áéóèçôéêÝò, èåùñçôéêÝò êáé ðñáêôéêÝò äéáóôÜóåéò.
ÐáéäáãùãéêÝò áñ÷Ýò êáé ðñïôåñáéüôçôåò, áíèñùðéóôéêÝò éäåïëï-
ãßåò, èåùñßåò êáé ðñáêôéêÝò ïμáëïðïßçóçò, êïéíùíéêï-ðïëéôéêÝò
êáé éáôñéêÝò ðñïóåããßóåéò ôçò åêðáßäåõóçò ÷ñçóéμïðïéïýíôáé
μå óõãêñïõüμåíï ôñüðï óôïí áãþíá ðïõ äéåîÜãïõí äéáöïñåôé-
êÝò êïéíùíéêÝò ïμÜäåò óôçí ðñïóðÜèåéá ôïõò íá ðñïùèÞóïõí
êÜðïéï óôü÷ï, áãùíéæüμåíïé μÝóá áðü Üíéóåò ó÷Ýóåéò äýíáμçò.
ÂÝâáéá, ï âáèμüò åðéêñÜôçóçò êÜðïéùí óõãêåêñéμÝíùí áðü-
øåùí ó÷åôßæåôáé Üμåóá μå ôç äýíáμç ðïõ Ý÷ïõí êÜðïéåò êïéíù-
íéêÝò ïμÜäåò. ÁõôÞ ç êïéíùíéêï-ïéêïíïμéêÞ êáé ðïëéôéêÞ äýíáμç,
ôïõò äßíåé ôç äõíáôüôçôá íá äéáôçñÞóïõí êáé íá äéáéùíßóïõí
ôéò éäåïëïãéêÝò ôïõò áðüøåéò êáé ðñïôåñáéüôçôåò (âëÝðå
Tomlinson, 1982). Áêïëïýèùò, ç ãëþóóá, ç ãíþóç, ïé õðïêåéμå-
íéêÝò õðïèÝóåéò êáé ïé êïéíùíéêïß μýèïé ÷ñçóéμïðïéïýíôáé ãéá
íá ïñãáíþóïõí êáé íá äéáôçñÞóïõí áõôÝò ôéò áðüøåéò. ÌÝóá

32
óå áõôïýò ôïõò êïéíùíéêïýò μýèïõò, ðïõ äåí åßíáé μüíï êïéíùíé-
êïðïëéôéêïß áëëÜ êáé ðïëéôéóμéêïß åμðåñéÝ÷ïíôáé êáé äéáéùíß-
æïíôáé ïé ðñïêáôáëÞøåéò êáé ôá óôåñåüôõðá. Ïé ðñïêáôáëÞøåéò
êáé ôá óôåñåüôõðá ðïõ üëïé êïõâáëÜμå μÝóá μáò, Ý÷ïõí ðïëý
âáèéÝò êáé ðïëýðëåõñåò ðïëéôéêï-êïéíùíéêÝò êáé ðïëéôéóôéêÝò
ñßæåò (ÊáëáíôæÞ-Áæßæç, 1988). Åßíáé, ßóùò, áðü ôá ðéï äýóêïëá
êáé åðßðïíá êïéíùíéêÜ èÝμáôá, ùò ðñïò ôçí áíÜëõóç, êáé áêüμá
ðéï äýóêïëá ùò ðñïò ôçí áíôéμåôþðéóÞ ôïõò.

33
34
4. Ç ÄÉÁÄÉÊÁÓÉÁ ÁÐÏÊÔÇÓÇÓ ÐÑÏÊÁÔÁËÇØÅÙÍ

35
 "Ãéá êÜèå ðåñßðëïêï èÝμá õðÜñ÷åé μßá áðëÞ áðÜ-
íôçóç ç ïðïßá âÝâáéá åßíáé ëÜèïò"
(Zigler and Hodapp, 1986)
Ôï "ðùò" êáé ôï "ãéáôß" áíáðôýóóïíôáé ïé ðñïêáôáëÞøåéò
åßíáé åñùôÞμáôá ðïõ Ý÷ïõí áðáó÷ïëÞóåé ðïëëïýò åñåõíçôÝò. Ï
üñïò "áðüêôçóç ðñïêáôáëÞøåùí" (prejudice acquisition), åß÷å
Þäç åμöáíéóôåß ðñéí áðü ôïí ðüëåμï óå äéÜöïñåò ðñïóðÜèåéåò
ðïõ ãßíïíôáí, êõñßùò óôçí ÁμåñéêÞ, ãéá ôçí äçμéïõñãßá äéáðïëéôé-
óμéêþí åêðáéäåõôéêþí ðñïãñáμμÜôùí. Óôçí ïõóßá üμùò ðÞñå
μåãÜëåò äéáóôÜóåéò êáé ðñïâëçμÜôéóå óïâáñÜ ôïí åðéóôçμïíéêü
êýêëï μåôÜ ôá ãåãïíüôá ôïõ Äåýôåñïõ Ðáãêüóμéïõ ÐïëÝμïõ
êáé éäéáßôåñá ôá ãåãïíüôá ôïõ Íáæéóôéêïý öáóéóμïý. ÕðÜñ÷åé
μßá ðïëý åêôåôáμÝíç êáé óõíå÷þò áíáðôõóóüμåíç âéâëéïãñáößá
ó÷åôéêÜ μå ôéò ðñïêáôáëÞøåéò êáé ôéò êïéíùíéêï-ðïëéôéêÝò äéá-
êñßóåéò ðïõ Ý÷ïõí éóôïñéêÜ ïäçãÞóåé óôçí êáôáðÜôçóç âáóéêþí
áíèñþðéíùí äéêáéùμÜôùí, êáé óôç âÜíáõóç Üμåóç Þ Ýμμåóç
åêμåôÜëëåõóç óõãêåêñéμÝíùí êïéíùíéêþí êáé åèíéêþí ïμÜäùí.
¸÷ïõí ãßíåé ðÜñá ðïëëÝò ðñïóðÜèåéåò, áðü äéÜöïñåò åðé-
óôçμïëïãéêÝò ðñïóåããßóåéò, íá áíáëýóïõí êáé íá åîçãÞóïõí ôéò
áéôßåò ðïõ ïäçãïýí óôçí áíÜðôõîç ðñïêáôáëÞøåùí.
ÕðÜñ÷ïõí ôñåéò êýñéåò êáôåõèýíóåéò/èåùñßåò åðåîÞãçóçò
ôçò äéáäéêáóßáò áðüêôçóçò ðñïêáôáëÞøåùí. Ç ðñþôç èåùñßá
õðïóôçñßæåé üôé ç ðñïóùðéêüôçôá ôïõ áôüμïõ ðáßæåé êáèïñéóôéêü
ñüëï óôçí áíÜðôõîç ðñïêáôáëÞøåùí. Ç äåýôåñç èåùñçôéêÞ
ðñïóÝããéóç, ç ïðïßá åßíáé ãíùóôÞ ùò ç èåùñßá êïéíùíéêÞò μÜ-
èçóçò, (social learning theory) ðéóôåýåé üôé ïé ðñïêáôáëÞøåéò
ó÷åôßæïíôáé μå ôïí ôñüðï ðïõ ïé ãïíåßò μåãáëþíïõí êáé äéáðáéäá-
ãùãïýí ôá ðáéäéÜ ôïõò. Ïé õðïóôçñéêôÝò áõôÞò ôçò èåùñßáò äßíïõí
Ýμöáóç êáé óôéò åðéññïÝò ðïõ äÝ÷åôáé ï Üíèñùðïò áðü ôï ðïëéôé-
óμéêü ôïõ ðåñßãõñï. ÔÝëïò, ç ôñßôç èåùñçôéêÞ ðñïóÝããéóç åðéóç-
μáßíåé üôé ïé êýñéåò áéôßåò ðïõ ïäçãïýí óôçí áíÜðôõîç ðñïêáôá-
ëÞøåùí åßíáé êáèáñÜ ïé êïéíùíéêÝò êáé ðïëéôéóμéêÝò åðéññïÝò
ðïõ äÝ÷åôáé Ýíá Üôïμï. Ç èåùñßá áõôÞ äåí äÝ÷åôáé üôé μüíï ç
ðñïóùðéêüôçôá ôïõ áôüμïõ Þ μüíï ï ôñüðïò äéáðáéäáãþãçóÞò

36
ôïõ åßíáé åðáñêÞ óôïé÷åßá ãéá íá åîçãÞóïõí ãéáôß Ýíá Üôïμï
áíáðôýóóåé ðñïêáôáëÞøåéò. Óýμöùíá μå áõôÞ ôç èåùñßá ãéá
íá êáôáëÜâïõμå ôçí áíÜðôõîç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí èá ðñÝðåé
íá ôç óõíäÝóïõμå μå ôéò êïéíùíéêÝò äïμÝò μÝóá óôéò ïðïßåò æïýμå
êáèþò åðßóçò êáé ôïõò èåóμïèåôçμÝíïõò μç÷áíéóμïýò ðïõ óõμ-
âÜëëïõí óôç äçμéïõñãßá êïéíùíéêÜ μåéïíåêôéêþí êáé μåéïíïôé-
êþí ïμÜäùí. Ðéï ðñüóöáôåò μåëÝôåò ðñïóðáèïýí íá áíáëýóïõí
ôïõò ôñüðïõò μå ôïõò ïðïßïõò ôï Üôïμï åðçñåÜæåôáé áðü ôç óõμ-
μåôï÷Þ ôïõ óå óõãêåêñéμÝíåò ïμÜäåò. Áò äïýμå áõôÝò ôéò èåùñç-
ôéêÝò ðñïóåããßóåéò áíáëõôéêüôåñá.
Ïé ðñþôïé êëáóóéêïß åñåõíçôÝò ôçò ðñïêáôÜëçøçò (ð.÷
Frenkel-Brunswick, 1948 êáé Adorno et. al., 1950) õðïóôÞñéæáí
üôé ç ðñïóùðéêüôçôá ôïõ áôüμïõ óõíäÝåôáé Üμåóá μå ôçí áðü-
êôçóç ðñïêáôáëÞøåùí.
Ç Frenkel-Brunswick (âë. Lynch, 1987) óå μßá μåëÝôç ðïõ
äéåîÞãáãå Ý÷ïíôáò ùò äåßãμá 1500 ðáéäéÜ âñÞêå üôé õðÞñ÷áí
óôáôéóôéêÜ óçμáíôéêÝò äéáöïñÝò óôéò ðñïóùðéêüôçôåò ðñïêáôåé-
ëçμμÝíùí ðáéäéþí. Ìáæß μå ôïõò óõíåñãÜôåò ôçò åñåýíçóáí åðß-
óçò ôç ó÷Ýóç μåôáîý ðñïóùðéêüôçôáò ôùí åíçëßêùí êáé ðñïêá-
ôÜëçøçò êáé âñÞêáí üôé μåñéêïß Üíèñùðïé Ý÷ïõí ôç ëåãüμåíç
"Áõôáñ÷éêÞ Ðñïóùðéêüôçôá". Óýμöùíá μå áõôÞ ôçí Ýñåõíá, Áõ-
ôáñ÷éêÞ Ðñïóùðéêüôçôá Ý÷åé ï Üíèñùðïò åêåßíïò ðïõ Ý÷åé ôçí
áíÜãêç íá êõñéáñ÷åß, áéóèÜíåôáé üôé åßíáé áíþôåñïò áðü ôïõò
Üëëïõò áíèñþðïõò óå æçôÞμáôá åèíéêÜ, öõëåôéêÜ, óåîïõáëéêÜ,
êáé ðéóôåýåé Ýíôïíá ðùò μüíï ïé äéêÝò ôïõ ðïëéôéêÝò êáé èñç-
óêåõôéêÝò ðåðïéèÞóåéò åßíáé ïñèÝò (Adorno et. al., 1950). Åðßóçò
âñÝèçêå üôé õðÜñ÷ïõí μåãáëýôåñåò ðéèáíüôçôåò êÜðïéïò íá
ãßíåé äïãμáôéêüò, áðüëõôïò êáé áõôáñ÷éêüò üôáí Ý÷åé âéþóåé
áõóôçñÜ ðáéäéêÜ ÷ñüíéá ãåμÜôá áðü áðáéôÞóåéò ãéá êïéíùíéêÞ
óõμμüñöùóç. ¼óï ðéï áõôáñ÷éêÞ åßíáé ç ïμÜäá μÝóá óôçí ïðïßá
æåé Ýíá Üôïμï ôüóï μåãáëýôåñåò ðéèáíüôçôåò õðÜñ÷ïõí íá
äçμéïõñãÞóåé áõôáñ÷éêÞ ðñïóùðéêüôçôá. Ç áõôáñ÷éêüôçôá êáé
ï äïãμáôéóμüò åßíáé óôïé÷åßá ðïõ óõíäÝïíôáé μå ôÜóåéò åèíïêå-
íôñéóμïý êáé å÷èñéêÞò óõμðåñéöïñÜò áðÝíáíôé óå μÝëç Üëëùí
êïéíùíéêþí êáé åèíéêþí ïμÜäùí.

37
 Ï Rockeach (1960) Ýêáíå åêôåôáμÝíåò áíáëýóåéò ãéá ôï
öáéíüμåíï ôïõ äïãμáôéóμïý. Ï äïãμáôéóμüò åßíáé Ýíá óôïé÷åßï
ôï ïðïßï âáóßæåôáé óå êáé ðñïùèåß ôçí áíÜðôõîç êáé ôçí åäñáßù-
óç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí. ¸÷åé ó÷Ýóç μå ôá ðéóôåýù, ôéò éäåïëï-
ãßåò êáé ôá óõóôÞμáôá áîéþí ðïõ ðñåóâåýåé ï êáèÝíáò μáò. Óôçí
ïõóßá, äïãμáôéóμüò åßíáé ï óôåíüò êáé Üêáμðôïò ôñüðïò áíôßëç-
øçò, ï ïðïßïò óõíäÝåôáé μå êÜðïéåò éäåïëïãßåò ðïõ Ý÷ïõμå ãéá
äéÜöïñá èÝμáôá, êïéíùíéêÜ, ðïëéôéêÜ, åèíéêÜ ê.ë.ð. Åßíáé Ýíáò
áõôáñ÷éêüò ðåñéïñéóμÝíïò êáé ðåñéïñéóôéêüò ôñüðïò áíôéμåôþ-
ðéóçò êáé èåþñçóçò ôçò æùÞò. Åßíáé ç Ýëëåéøç ôçò éêáíüôçôáò
íá äå÷üμáóôå êáéíïýñãéåò áíôéëÞøåéò üôáí áõôÝò Ýñ÷ïíôáé óå
óýãêñïõóç μå ôéò äéêÝò μáò (óôåíïμõáëéÜ). Áêüμá ðåñéóóüôåñï
åßíáé ç áäõíáμßá μáò íá äå÷èïýμå üôé õðÜñ÷ïõí ðåñéóóüôåñåò
áðü μßá "áëÞèåéåò" ãéá ôï ßäéï èÝμá (âëÝðå Xeromeritou-Tsak-
langanos, (1978) ãéá μßá ðéï åêôåôáμÝíç áíÜëõóç ôçò èåùñßáò
ôïõ Rockeach).
Óßãïõñá ç ðñïóùðéêüôçôá ôïõ êÜèå áíèñþðïõ Ý÷åé Üμåóç
ó÷Ýóç μå ôçí áíÜðôõîç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí. ÐïëëÝò öïñÝò ç
åðéêïéíùíßá äýï áíèñþðùí, ôçò ßäéáò åèíéêüôçôáò, åßíáé ó÷åäüí
áäýíáôç üôáí êáé ïé äýï åßíáé äïãμáôéêïß êáé áðüëõôïé óôéò
éäÝåò ôïõò. Åðßóçò Ý÷åé âñåèåß üôé üóï ðéï äïãμáôéêüò åßíáé Ýíáò
äÜóêáëïò ôüóï ðéï áñíçôéêÞ èá åßíáé ç óõμðåñéöïñÜ ôïõ áðÝíá-
íôé óå μáèçôÝò μå äõóêïëßåò óõμðåñéöïñÜò, Üó÷åôá μå ôï áí ï
äÜóêáëïò åßíáé ¸ëëçíáò Þ Áμåñéêáíüò (Îçñïμåñßôç, 1978).
¼μùò õðÜñ÷ïõí ðïëëÝò äõóêïëßåò êáé åñùôÞμáôá ôá ïðïßá
äåí μðïñïýí íá áðáíôçèïýí âáóéæüμåíïé μüíï óôçí ðñïóùðéêü-
ôçôá ôïõ áôüμïõ. Ãéá ðáñÜäåéãμá "ç ðñïóùðéêüôçôá" åßíáé Ýíáò
áñêåôÜ äýóêïëïò êáé áêáèüñéóôïò üñïò. ÕðÜñ÷ïõí ôüóïé
ïñéóμïß ôçò Ýííïéáò "ðñïóùðéêüôçôá" üóåò êáé ïé áðüøåéò ãéá
ôçí õöÞ êáé ôç öýóç ôçò. Åðßóçò õðÜñ÷åé ï êßíäõíïò íá õðåñá-
ðëïõóôåýóïõμå ôá ðñÜãμáôá èåùñþíôáò üôé ç ðñïóùðéêüôçôá
åßíáé êÜôé îÝ÷ùñï áðü ôçí äõíáμéêÞ ðïõ áíáðôýóóåôáé óå Ýíá
êïéíùíéêü óýíïëï μÝóá óôï ïðïßï äéáμïñöþíåôáé êáé μå ôï
ïðïßï áëëçëåðéäñÜ Ýíá Üôïμï.

38
 Áñêåôïß åñåõíçôÝò õðïóôçñßæïõí üôé ãéá íá åîçãÞóïõμå ôçí
áíÜðôõîç ðñïêáôáëÞøåùí èá ðñÝðåé íá åîåôÜóïõμå
á) ôï êïéíùíéêü ðåñéâÜëëïí μÝóá óôï ïðïßï äéáμïñöþíïíôáé ïé
ðñïóùðéêÝò óôÜóåéò êáé
â) ôéò åêÜóôïôå êïéíùíéêÝò êáé ðïëéôéóôéêÝò áîßåò.
Ç áíÜðôõîç ðñïêáôáëÞøåùí êáé ïé êïéíùíéêÝò êáé åèíéêÝò
äéáêñßóåéò ó÷åôßæïíôáé Üμåóá μå óõãêåêñéμÝíåò êõñßáñ÷åò áîßåò
êáé ïéêïíïμéêïýò ðáñÜãïíôåò (Lynch, 1987). ¸÷åé âñåèåß üôé ç
óýíäåóç éäåïëïãéêþí êáé ïéêïíïμéêþí ðáñáãüíôùí áðïôåëåß
âáóéêÞ áéôßá áíÜðôõîçò êáé äéáéþíéóçò ðñïêáôáëÞøåùí. ÐáñÜ-
ãïíôåò üðùò ï Ýíôïíïò áíôáãùíéóμüò, ïé óýã÷ñïíåò ðïëéôéêÝò
ðñïôåñáéüôçôåò, üðùò áõôÞ ôçò ðáñáãùãÞò, êáé ï áãþíáò ãéá
ôç äéåêäßêçóç åëëéðþí ðüñùí μðïñåß íá áðïôåëÝóïõí áéôßåò
áíÜðôõîçò ðñïêáôáëÞøåùí áðÝíáíôé óå äéÜöïñåò åèíéêÝò,
èñçóêåõôéêÝò Þ êïéíùíéêÝò ïμÜäåò. ÅðéðëÝïí, üëá ôá ðáñáðÜíù
óõíäÝïíôáé êáé μå ôçí ôÜóç ðïõ Ý÷ïõí äéÜöïñåò ïμÜäåò μå êå-
êôçμÝíá óõμöÝñïíôá íá íïμéμïðïéïýí êáé íá äéáôçñïýí ôçí
êõñéáñ÷ßá ôïõò âáóéæüμåíåò óå ðñïêáôáëÞøåéò (Ç éóôïñßá ôçò
åêμåôÜëëåõóçò ôùí ÍÝãñùí ôüóï óôçí ÁμåñéêÞ üóï êáé óôçí
ÁöñéêÞ åßíáé ãåμÜôç áðü ôÝôïéá ðáñáäåßãμáôá). Óå áõôÞ ôçí
ðåñßðôùóç ïé ðñïêáôáëÞøåéò áðïêôïýí äéá÷ñïíéêÝò äéáóôÜóåéò
μå éóôïñéêÞ ÷ñïéÜ êáé ùò ôÝôïéåò åßíáé ðïëý äýóêïëï íá áíôéμå-
ôùðéóèïýí.
Óå óõíäõáóμü μå ôï ðáñáðÜíù μáêñï-ðïëéôéêü åðßðåäï
õðÜñ÷ïõí áñêåôïß åñåõíçôÝò ðïõ åîåôÜæïõí ôï öáéíüμåíï ôùí
ðñïêáôáëÞøåùí êáé óå åðßðåäï øõ÷ï-êïéíùíéïëïãéêü. Ðéï
ðñüóöáôåò μåëÝôåò Ý÷ïõí åîåôÜóåé ôçí "åóùôåñéêÞ êáôÜóôáóç"
ðïõ äçμéïõñãåßôáé óôï áñ÷éêü óôÜäéï áíÜðôõîçò äéáðñïóùðéêþí
åðáöþí áíÜμåóá óå μÝëç äéáöïñåôéêþí ïμÜäùí, üôáí μßá áðü
ôéò äýï ïμÜäåò åßíáé öïñôéóμÝíç μå áñíçôéêÝò éäåïëïãéêÝò áíôé-
ëÞøåéò. Ïé Stephan êáé Stephan (1985) áó÷ïëÞèçêáí μå ôï êáôÜ
ðüóï ç åðáöÞ, áõôÞ êáèåáõôÞ, μå Üôïμá ðïõ áíÞêïõí óå äéáöï-
ñåôéêÝò ïμÜäåò ðñïêáëåß áíçóõ÷ßá, öüâï êáé óôñåò. Ï âáèμüò
áíçóõ÷ßáò êáé öüâïõ åîáñôÜôáé:

39
á) áðü ôï áí õðÞñ÷áí ðñïçãïýμåíåò åðáöÝò μå μÝëç ïμÜäùí ðïõ
Ý÷ïõí ãßíåé õðïêåßμåíá ðñïêáôáëÞøåùí: ãéá ðáñÜäåéãμá äéáöï-
ñåôéêÜ èá óõμðåñéöåñèåß Ýíáò äÜóêáëïò áðÝíáíôé óå Ýíá ðáéäß
μå óýíäñïμï ÍôÜïõí óôçí ðåñßðôùóç ðïõ åß÷å ãíùñßóåé Üëëá
ðáéäéÜ μå óýíäñïμï ÍôÜïõí óôï ïéêïãåíåéáêü ôïõ, óôï öéëéêü Þ
êáé ãåéôïíéêü ôïõ ðåñéâÜëëïí êáé äéáöïñåôéêÜ èá óõμðåñéöåñèåß
ï äÜóêáëïò åêåßíïò ï ïðïßïò âëÝðåé ãéá ðñþôç öïñÜ μÝóá óôçí
ôÜîç ôïõ Ýíá ðáéäß μå óýíäñïμï ÍôÜïõí (âëÝðå ÂëÜ÷ïõ, 1995),
â) áðü ôéò óõíèÞêåò μÝóá óôéò ïðïßåò áíáðôý÷èçêáí ïé ðñïçãïý-
μåíåò åðáöÝò,
ã) áðü ôéò ãíþóåéò ðïõ Ý÷ïõμå Þ ðïõ äåí Ý÷ïõμå ãéá äéÜöïñåò êáé
äéáöïñåôéêÝò êïéíùíéêÝò, öõëåôéêÝò êáé åèíéêÝò ïμÜäåò (êé åäþ
åμðåñéÝ÷ïíôáé ïé ðñïêáôáëÞøåéò ôá óôåñåüôõðá, óõãêåêñéμÝíåò
ðñïóäïêßåò, Ýμöáóç óôéò äéáöïñÝò êáé ü÷é óôéò ïμïéüôçôåò) êáé
öõóéêÜ,
ä) áðü ôéò óõãêåêñéμÝíåò óõíèÞêåò μÝóá óôéò ïðïßåò âéþíïõμå
ôÝôïéåò ó÷Ýóåéò: üðùò ãéá ðáñÜäåéãμá, ôç äïμÞ êáé äõíáμéêÞ
ôçò ïμÜäáò, ôï êïéíùíéêï-ïéêïíïμéêü êýñïò, ôïí ôýðï áëëçëåðß-
äñáóçò êáé áëëçëåîÜñôçóçò, ôéò ó÷Ýóåéò äýíáμçò ê.ë.ð.
¸÷åé âñåèåß üôé üóï μåãáëýôåñïò åßíáé ï âáèμüò áíçóõ÷ßáò
êáé öüâïõ áðÝíáíôé óôá μÝëç μéáò êïéíùíéêÞò Þ åèíéêÞò ïμÜäáò
ôüóï μåãáëýôåñåò åßíáé ïé ðéèáíüôçôåò íá áíáðôõ÷èïýí áñíçôé-
êÝò óõíáéóèçμáôéêÝò áíôéäñÜóåéò êáé ðïëùôéêÝò áîéïëïãÞóåéò
(ð.÷. Üóðñïò-μáýñïò, êáëüò-êáêüò, áíþôåñïò-êáôþôåñïò). Ç
áíçóõ÷ßá êáé ï öüâïò áðÝíáíôé óå êÜðïéåò ïμÜäåò áíèñþðùí
åðéêñáôåß üôáí õðÜñ÷åé μåãÜëç öõóéêÞ áðüóôáóç, óôåñåüôõðá
ãéá ôá μÝëç ôçò äéáöïñåôéêÞò, áðü ôç äéêÞ μáò, ïμÜäáò êáé
Ýμöáóç óôçí áñíçôéêÜ öïñôéóμÝíç äéáöïñåôéêüôçôá.
Ôï ðáñáêÜôù ðáñÜäåéãμá äåß÷íåé ðùò äçμéïõñãåßôáé Ýíáò
êáèçμåñéíüò öáýëïò êýêëïò ðïõ ðáñåμðïäßæåé ôçí áíÜðôõîç
áíèñþðéíùí, éóüôéμùí êáé ðáñáãùãéêþí ó÷Ýóåùí μå ôá μÝëç
äéáöïñåôéêþí ïμÜäùí.
Ï óçμáíôéêüôåñïò ðáñÜãïíôáò êïéíùíéêÞò áëëçëåðßäñáóçò
åßíáé ç Ýëîç ôùí áíèñþðùí μåôáîý ôïõò. Èåμåëéþäçò üμùò

40
ðáñÜãïíôáò ãéá ôçí Ýëîç åßíáé ôï öõóéêü ðëçóßáóμá, ç èÝá åíüò
èåôéêïý ãåãïíüôïò êáé ç ïμïéüôçôá. Ãéá ôïõò áíÜðçñïõò - éäéáß-
ôåñá ãé' áõôïýò μå åμöáíÞ áíáðçñßá - óõ÷íÜ åßíáé ðïëý äýóêïëï
íá ãßíïõí áðïäåêôïß áðü ôïõò μç áíÜðçñïõò ùò óõμμåôÝ÷ïíôåò
óôçí áëëçëåðßäñáóç. Ï μç áíÜðçñïò èá êñßíåé ôçí åëêõóôéêüôç-
ôá ôïõ áíÜðçñïõ áíÜëïãá μå ôï åßäïò ôùí ðñïêáôáëÞøåùí êáé
ôùí óôåñåïôýðùí ôïõ (èåôéêÜ Þ áñíçôéêÜ). ÅðåéäÞ ç äéáðñïóù-
ðéêÞ Ýëîç, üðùò áíáöÝñèçêå ðáñáðÜíù, åßíáé Ýíáò áðü ôïõò
óçμáíôéêüôåñïõò ðáñÜãïíôåò ôçò êïéíùíéêÞò áëëçëåðßäñáóçò,
ï μç áíÜðçñïò ðïõ Ý÷åé áñíçôéêÝò ðñïêáôáëÞøåéò êáé óôåñåüôõ-
ðá óå ó÷Ýóç μå ôçí áíáðçñßá, äåí èá ðñïóðáèÞóåé ó÷åäüí ðïôÝ
íá óõíÜøåé ó÷Ýóåéò μ' Ýíáí áíÜðçñï. Êáé åðåéäÞ ç åîùôåñéêÞ
åéêüíá ôïõ áíÜðçñïõ ôéò ðåñéóóüôåñåò öïñÝò äåí áíôáðïêñßíå-
ôáé óôá éäáíéêÜ ïμïñöéÜò ôçò êïéíùíßáò - óõ÷íÜ Ý÷ïõμå ðïëý
μåãÜëåò áðïêëßóåéò áð' áõôÜ -, ôá Üôïμá ôá ïðïßá äßíïõí μåãÜëç
áîßá óôçí åîùôåñéêÞ åéêüíá ôåßíïõí êáé óôç μç áðïäï÷Þ ôùí
áíáðÞñùí. Ç öõóéêÞ áðüóôáóç ëïéðüí μåãåèýíåôáé. ¼ôáí ç
åîùôåñéêÞ åμöÜíéóç åðßóçò ðáßæåé ãéá êÜðïéïí óçμáßíïíôá ñüëï
ôüôå áðïöåýãåé ôïí "Üëëïí" åíþ âéþíåé öõóéêü åêíåõñéóμü, öüâï,
óôñåò áêüμç êáé áíôéäñÜóåéò ïßêôïõ êáé áçäßáò. ¢ñá ç ðñïïðôé-
êÞ ãéá èåôéêÜ âéþμáôá μåéþíåôáé åíôåëþò. ¼ëåò áõôÝò ïé áíôé-
äñÜóåéò μáò Ý÷ïõí ùò áíôßêôõðï ôçí áðïμüíùóç ôïõ áíÜðçñïõ
êáé ôçí åðéäåßíùóç ôïõ êïéíùíéêï-øõ÷ïëïãéêïý ðñïâëÞμáôïò Þ
áêüμá êáé ôç ãÝíåóç ôïõ (Æþíéïõ-ÓéäÝñç, 1987). Ìðïñïýμå íá
ðïýμå üôé åμåßò ïé ëåãüμåíïé õãéåßò äåß÷íïõμå áíôéäñÜóåéò áðïöõ-
ãÞò ðñïò ôïõò áíÜðçñïõò, ðïõ âáóßæïíôáé óå ðáíÜñ÷áéåò ðñïêá-
ôáëÞøåéò, áñíçôéêÜ óôåñåüôõðá ôçò êïéíùíßáò μáò êáé éäåïëïãßåò
ðïõ éóôïñéêÜ Ý÷ïõí ÷ñçóéμïðïéçèåß ãéá êïéíùíéêÞ êáôáðßåóç,
(âëÝðå: Tomlinson, 1982). ÁõôÞ ç óôÜóç áðïöõãÞò μåéþíåé ôéò
äõíáôüôçôåò êïéíùíéêÞò áëëçëåðßäñáóçò êáé ïäçãåß óôçí êïéíù-
íéêÞ áðïμüíùóç. Áõôü äå Ý÷åé ùò åðáêüëïõèï ôçí åëëåéμμáôéêÞ
äçμéïõñãßá ðñïóùðéêÞò ôáõôüôçôáò ôùí áôüμùí áõôþí (âëÝðå
ÊáëáíôæÞ-Áæßæé, 1987).
Ï ßäéïò öáýëïò êýêëïò äçμéïõñãåßôáé êáé óôéò ó÷Ýóåéò μáò
μå Üëëåò êïéíùíéêÝò, öõëåôéêÝò êáé åèíéêÝò ïμÜäåò. Óôï ðáñá-

41
ðÜíù ðáñÜäåéãμá ÷ñçóéμïðïéÞèçêå ç "åμöÜíéóç" ùò óçμáíôéêü
óôïé÷åßï áíáöïñÜò. ÕðÜñ÷ïõí ðïëëÜ ôÝôïéá óýμâïëá-óôïé÷åßá
ðïõ ÷ñçóéμïðïéïýíôáé ùò óôïé÷åßá áíáöïñÜò ãéá êïéíùíéêÞ äéÜ-
êñéóç êáé áîéïëüãçóç üðùò: ç ðáñáãùãéêüôçôá, ï áíäñéóμüò,
óõãêåêñéμÝíá Þèç êáé Ýèéμá, ç êõñßáñ÷ç áîéïëïãéêÞ åéêüíá ôïõ
μåóï-áóôïý ðïëßôç, èñçóêåõôéêÝò ðåðïéèÞóåéò ê.ë.ð.
Óôçí ïõóßá ïðïéáäÞðïôå ðñïóðÜèåéá áíÜëõóçò ôùí ðñïêá-
ôáëÞøåùí ðïõ ïäçãïýí óôï äéá÷ùñéóμü, óôçí êïéíùíéêÞ êáôá-
ðßåóç êáé óôçí êáôáðÜôçóç âáóéêþí áíèñþðéíùí äéêáéùμÜôùí,
üðùò áõôü ôïõ óåâáóμïý óôç äéáöïñåôéêüôçôá, èá ðñÝðåé íá
ëáμâÜíåé õð' üøéí ðÜñá ðïëëïýò ðáñÜãïíôåò üðùò:
- óôïé÷åßá ôçò ðñïóùðéêüôçôáò ôïõ áôüμïõ,
- ôéò ðñáêôéêÝò äéáðáéäáãþãçóçò ôùí ðáéäéþí μÝóá óôçí
ïéêïãÝíåéá,
- éóôïñéêïýò ðáñÜãïíôåò,
- êïéíùíéêïýò ðáñÜãïíôåò,
- ðïëéôéóμéêïýò ðáñÜãïíôåò,
- ïéêïíïμéêïýò ðáñÜãïíôåò,
- óõãêåêñéμÝíåò äïμÝò èåóμïèåôçμÝíåò ðñáêôéêÝò éäåïëïãßåò
êáé íïïôñïðßåò,
- ó÷Ýóåéò äýíáμçò, êáé
- åõñýôåñïõò ðåñéâáëëïíôïëïãéêïýò ðáñÜãïíôåò.

42
5. Ó×ÏËÅÉÏ ÊÁÉ ÐÑÏÊÁÔÁËÇØÇ

43
 ÊÜèå ðñïóðÜèåéá Ýíôáîçò ôçò äéáöïñåôéêüôçôáò μÝóá óå
Ýíá åêðáéäåõôéêü ðåñéâÜëëïí åßíáé êáôáäéêáóμÝíç óå áðïôõ÷ßá,
åÜí áñêåóôåß μüíï óôçí μåßùóç ôçò öõóéêÞò áðüóôáóçò. Ç μåßù-
óç ôçò öõóéêÞò áðüóôáóçò, åßíáé áíáãêáßï áëëÜ ü÷é åðáñêÝò
μÝôñï ãéá ôçí μåßùóç Þ áêüμá äõóêïëüôåñï ôçí åîÜëåéøç ôùí
ðñïêáôáëÞøåùí. Ôï ôé áðïôÝëåóμá èá Ý÷åé ç öõóéêÞ åðáöÞ μå
Üôïμá ôá ïðïßá áíÞêïõí óå ïμÜäåò ðïõ Ý÷ïõí ãßíåé áíôéêåßμåíï
ðñïêáôáëÞøåùí êáé äéá÷ùñéóμïý åîáñôÜôáé Üμåóá áðü ôéò êïé-
íùíéêÝò êáé åêðáéäåõôéêÝò óõíèÞêåò μÝóá óôéò ïðïßåò èá ãßíåé
áõôÞ ç åðáöÞ. Ôï âáóéêü åñþôçμá åßíáé "ÊáôÜ ðüóï åßíáé äõíá-
ôüí ïé êïéíùíéêï-ðáéäáãùãéêÝò ðñïóöïñÝò óôá ðáéäéÜ ôùí μåéï-
íïôÞôùí Þ êïéíùíéêÜ μåéïíåêôéêüôåñùí ïμÜäùí íá åíéó÷ýóïõí
ôçí áõôåíÝñãåéá ÷ùñßò íá ôá áðïîåíþóïõí áðü ôçí ðïëéôéóμéêÞ
êáôáãùãÞ ôïõò" (Æþíéïõ-ÓéäÝñç, 1995).
ÅÜí áñêåóôïýμå μüíï óôç μåßùóç ôçò öõóéêÞò áðüóôáóçò
÷ùñßò íá Ý÷ïõμå ëÜâåé êáíÝíá Üëëï ïõóéáóôéêü μÝôñï, ôüôå
ïðïéáäÞðïôå μïñöÞ Ýíôáîçò êáé åõáéóèçôïðïßçóçò èá Ý÷åé ôá
áíôßèåôá áðü ôá áíáμåíüμåíá áðïôåëÝóμáôá. Ó÷åäüí üëïé ïé
åêðñüóùðïé ôùí êïéíùíéêï-ðáéäáãùãéêþí åðéóôçμþí óõμöù-
íïýí óôï üôé ç Ýíôáîç ðïõ âáóßæåôáé óôç μïíüðëåõñç ðñïóáñ-
μïãÞ ôçò μåéïíüôçôáò óôçí êïéíùíßá ôçò ðëåéïíüôçôáò μðïñåß
íá ïäçãÞóåé óå êéíäýíïõò ôç μåéïíüôçôá. Ãéá ðáñÜäåéãμá, Ýíáò
ôóéããÜíïò μáèçôÞò μÝóá óå μßá ôÜîç ðïõ áðáñôßæåôáé áðü Üôïμá
ðïõ äåí Ý÷ïõí êáíÝíá óåâáóμü ùò ðñïò ôç äéáöïñåôéêüôçôá,
ôïí ðïëéôéóμü, ôçí íïïôñïðßá êáé ôéò áîßåò ôçò ôóéããÜíéêÞò öõëÞò
èá áéóèáíèåß ü÷é μüíï áðïμïíùμÝíïò áëëÜ êáé äéðëÜ êáôáðéå-
óμÝíïò (âëÝðå: Æþíéïõ-ÓéäÝñç, 1995). Óå μßá ôÝôïéá áôμüóöáéñá
ç μåßùóç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí èá ãßíåé üíåéñï èåñéíÞò íõ÷ôüò.
ÅðéðëÝïí, ôá óõμðåñÜóμáôá ðïõ âãÜæïõí ïé μáèçôÝò åðç-
ñåÜæïíôáé Üμåóá êáé Ýμμåóá áðü ôéò åμðåéñßåò ðïõ âéþíïõí üóïí
áöïñÜ óôçí êïéíùíéêÞ ïñãÜíùóç ôçò äéäáóêáëßáò êáé ôçò μÜèç-
óçò. ¸÷ïõμå áíáöÝñåé üôé ôï ó÷ïëåßï åðçñåÜæåé, áí ü÷é äéáμïñ-
öþíåé "ôáõôüôçôåò". Ôï ó÷ïëéêü ðåñéâÜëëïí åßíáé Ýíáò ÷þñïò
μå üëá ôá åíäåμéêÜ óôïé÷åßá äçμéïõñãßáò ôáõôïôÞôùí (ÂëÜ÷ïõ,

44
1995). ¼ëïé μáò, ùò åêðáéäåõôéêïß, ÷ñçóéμïðïéïýμå ôáõôïëïãßåò
êáé ðïëëÝò öïñÝò óõμðåñéöåñüμáóôå áíÜëïãá (ð.÷ Áõôüò åßíáé
Ýîõðíïò, óðßñôï, æùçñüò, Þóõ÷ïò, ôåμðÝëçò, êáêïμáèçμÝíïò, äåí
ôá ðáßñíåé ôá ãñÜμμáôá, åßíáé ‘ðñïâëçμáôéêüò' ê.ë.ð.) Ïé ôõðïëï-
ãßåò áíáöÝñïíôáé åßôå óå êïéíùíéêÜ åßôå óå ãíùóôéêÜ ÷áñáêôç-
ñéóôéêÜ. ÁõôÝò ïé ó÷ïëéêÜ äéáμïñöùμÝíåò ôáõôüôçôåò èá åðçñåÜ-
óïõí ôïí ôñüðï μå ôïí ïðïßï ï êÜèå μáèçôÞò èá åñμçíåýóåé ôéò
ðñïóðÜèåéåò ðïõ èá ãßíïõí óôï ÷þñï ôïõ ó÷ïëåßïõ ãéá åõáéóèç-
ôïðïßçóç êáé μåßùóç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí. ÊÜèå äéá÷ùñéóμüò,
áíÜëïãá μå ôçí åðßäïóç Þ ôç óõμðåñéöïñÜ ôùí μáèçôþí, ðïõ
ãßíåôáé óôçí ôÜîç, äçμéïõñãåß éåñáñ÷éêÜ äéáôåôáãμÝíåò ôáõôü-
ôçôåò (Üñéóôïò, ðïëý êáëüò, μÝôñéïò, ‘êáêüò', ‘ðïëý êáêüò' μáèç-
ôÞò). Ïé μáèçôÝò ãíùñßæïõí ðïëý êáëÜ áõôü ôï óýóôçμá éå-
ñÜñ÷çóçò, êáé μáèáßíïõí áðü ðïëý íùñßò üôé åêôüò áðü ôïõò
åðßóçμïõò êáíüíåò ôïõ ðáéãíéäéïý õðÜñ÷ïõí êáé ïé áíåðßóçμïé
ïé ïðïßïé μðïñåß íá åßíáé ðïëý ðéï êáèïñéóôéêïß áðü ôïõò ðñþ-
ôïõò êáíüíåò. Ìáèáßíïõí ôï êýñïò ðïõ Ý÷ïõí óôçí ôÜîç áðü
ôïí ôñüðï μå ôïí ïðïßï ôïõò áíôéμåôùðßæïõí ïé äÜóêáëïé - êÜèå
âáèμßäáò - êáé áðü ôéò ãåíéêüôåñåò ó÷ïëéêÝò ôïõò åμðåéñßåò. ¼ëïé
áñ÷ßæïõí íá μáèáßíïõí ôï ôé ðåñéμÝíåé ï äÜóêáëïò áðü áõôïýò
êáé êáôÜ ðüóï áõôÝò ïé ðñïóäïêßåò μïéÜæïõí Þ äéáöÝñïõí áðü
ôéò ðñïóäïêßåò ðïõ Ý÷ïõí ïé äÜóêáëïé ãéá Üëëïõò μáèçôÝò. Åíþ
êÜðïéïé ÷áßñïíôáé ôï ó÷ïëåßï, êÜðïéïé Üëëïé áñ÷ßæïõí íá
êáôáëáâáßíïõí üôé ôï ó÷ïëåßï åßíáé Ýíá μÝñïò μÝóá óôï ïðïßï
áõôïß áéóèÜíïíôáé ó÷åôéêÜ áíßó÷õñïé. ÐïëëÝò öïñÝò
áéóèÜíïíôáé áðïμïíùμÝíïé, áðïîåíùμÝíïé êáé áëëïôñéùμÝíïé.
ÊÜðïéïé Üëëïé μáèçôÝò áéóèÜíïíôáé üôé åßíáé ïé åõíïçμÝíïé ôïõ
óõãêåêñéμÝíïõ åêðáéäåõôéêïý óõóôÞμáôïò êáé èåùñïýí ôïõò
åáõôïýò ôïõò áíþôåñïõò óå ó÷Ýóç μå êÜðïéïõò óõμμáèçôÝò ôïõò.
Óõμâáßíåé âÝâáéá êáé ôï áíôßèåôï, äçëáäÞ êÜðïéïé μáèçôÝò
áéóèÜíïíôáé üôé ôï ó÷ïëåßï åßíáé Ýíá μÝñïò üðïõ ôïõò ùèåß óôï
íá áéóèÜíïíôáé "êáôþôåñïé". Ôá áãüñéá μðïñåß íá âéþíïõí ôï
ó÷ïëåßï äéáöïñåôéêÜ áð' üôé ôá êïñßôóéá, áíÜëïãá μå ôéò
ðñáêôéêÝò ðïõ ÷ñçóéμïðïéïýíôáé ãéá ôçí åíßó÷õóç ôïõ êïéíùíéêïý
ñüëïõ ôïõ öýëïõ.

45
 ÅðïμÝíùò, ãéá ðïëëïýò μáèçôÝò äéÜöïñá ðñïãñÜμμáôá êáé
ïμéëßåò êïéíùíéêÞò åõáéóèçôïðïßçóçò ðåñß éóïôéμßáò êáé óåâá-
óμïý ôçò äéáöïñåôéêüôçôáò μðïñåß íá öáßíïíôáé ðáñÜäïîåò.
Öáíôáóôåßôå ôé óõãêñïõüμåíá μçíýμáôá ðáßñíïõí ïé μáèçôÝò,
üôáí áðü ôç μßá ðëåõñÜ ï äÜóêáëïò ðñïóðáèåß íá åíèáññýíåé
ôçí áíÜðôõîç áíïé÷ôïý êñéôéêïý ðíåýμáôïò. Óôü÷ïò ôïõ åßíáé
íá åíèáññýíåé ôçí êñéôéêÞ åíáó÷üëçóç μå éäÝåò êáé ðñáêôéêÝò
ðïõ äéá÷ùñßæïõí êáé áðïμïíþíïõí ð.÷. ôïõò áíÜðçñïõò Þ ôïõò
ÔóéããÜíïõò Þ ôïõò Áëâáíïýò Þ ôïõò Ðáêéóôáíïýò áðü ôï åõñýôå-
ñï êïéíùíéêü óýíïëï. ÁðïâëÝðåé óôçí åõáéóèçôïðïßçóç ôùí
μáèçôþí áðÝíáíôé óå áõôÝò ôéò ðñáêôéêÝò ðïõ ïäçãïýí óôï äéá-
÷ùñéóμü êáé óôçí áíéóüôçôá. Áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ, ï ßäéïò áõôüò
äÜóêáëïò áðïôåëåß μßá μïñöÞ åîïõóßáò ðïõ ðáñÜãåé êáé äéáéù-
íßæåé óôÜóåéò êáé ðñáêôéêÝò êÜðïéïõ Üëëïõ åßäïõò äéá÷ùñéóμïý.
¸íá Üëëï êëáóóéêü ðáñÜäåéãμá åßíáé üôáí áðü ôç μßá ðëåõñÜ
ï äÜóêáëïò ðñïóðáèåß íá åõáéóèçôïðïéÞóåé ôïõò μáèçôÝò ó÷åôé-
êÜ μå ôéò áñíçôéêÝò óõíÝðåéåò ðïõ åðéöÝñåé ç "åôéêåôïðïßçóç".
ÁõôÞ ç ðñïóðÜèåéá ãßíåôáé ÷ùñßò ï äÜóêáëïò íá åíèáññýíåé
êÜðïéá ðñïóðÜèåéá êñéôéêÞò áíÜëõóçò ôùí äéá÷ùñéóôéêþí
ðáñáμÝôñùí ðÜíù óôéò ïðïßåò âáóßæåôáé Ýíá åêðáéäåõôéêü
óýóôçμá. ÐïëëÝò öïñÝò, ï äÜóêáëïò μðïñåß íá μçí Ý÷åé ï ßäéïò
áðïññßøåé ôç äõíáμéêÞ ôçò "åôéêÝôáò" êáé ôïõ äéá÷ùñéóμïý.
Óå áõôü ôï óçμåßï åßíáé óçμáíôéêü íá ôïíßóïõμå üôé ï åêðáé-
äåõôéêüò Ý÷åé Ýíáí ðïëý óçμáíôéêü êáé äýóêïëï ñüëï, (âëÝðå
Quicke, 1990). Ðñþôïò ï äÜóêáëïò ðñÝðåé íá åμâáèýíåé óôéò
äéêÝò ôïõ/ôçò éäåïëïãéêÝò óõãêñïýóåéò êáé óôÜóåéò áðÝíáíôé óå
äéÜöïñá êïéíùíéêÜ èÝμáôá. Ðïñåßá äýóêïëç, ðïëýðëïêç êáé
ðïëëÝò öïñÝò óõãêñïõüμåíç.
Ãíùñßæïõμå üëïé, áðü ôéò åμðåéñßåò μáò, üôé åßíáé ðïëý äýóêï-
ëï íá äéäÜîïõμå êÜôé ðïõ äåí ôï Ý÷ïõμå êáôáíïÞóåé Þ äåí ôï
ðéóôåýïõμå åμåßò ïé ßäéïé ðñþôá. ¢ëëùóôå ï êáèÝíáò μáò Ý÷åé
áðïêôÞóåé ôç äéêÞ ôïõ "óôÜóç" áðÝíáíôé óå äéÜöïñá êïéíùíéêÜ
æçôÞμáôá. "ÓôÜóç" óçμáßíåé ãíþóç, éäåïëïãßá, óõíáßóèçμá êáé
ðñÜîç. Ïé óôÜóåéò áíôéðñïóùðåýïõí ôïí êåíôñéêü Üîïíá ôçò
áíôßëçøçò ôùí êïéíùíéêþí öáéíïμÝíùí ôïõ áíèñþðïõ. Ïé óôÜ-

46
óåéò ðïõ Ý÷ïõμå áðïêôÞóåé ãéá äéÜöïñá êïéíùíéêÜ èÝμáôá äéá-
μïñöþíïíôáé óå ðïëý μéêñÞ çëéêßá, ðïëëÝò öïñÝò åßíáé óôáèåñÝò
êáé áíôéóôÝêïíôáé óôçí áëëáãÞ (âëÝðå Ãåþñãá, 1984 ãéá μéá
åêôåíÝóôåñç áíÜëõóç ôùí óôÜóåùí). ¼ôáí ç ðñÜîç åßíáé áíôß-
èåôç ôçò éäåïëïãßáò ðïõ åêöñÜæïõμå, êáé áõôü óõμâáßíåé ðïëý
óõ÷íÜ óå üëïõò μáò ãéá äéÜöïñïõò ëüãïõò, ôüôå êÜèå ðñïóðÜ-
èåéá áëëáãÞò ðáñáμÝíåé óôï åðßðåäï ôçò ñçôïñéêÞò. Êáé óáí
Üíèñùðïé Ý÷ïõμå - üëïé - ôá äéêÜ μáò óôåñåüôõðá êáé ðñïêáôá-
ëÞøåéò, ôá äéêÜ μáò éäåïëïãéêÜ óôåãáíÜ ðëáßóéá óôá ïðïßá âÝ-
âáéá μðïñåß íá åμμÝíïõμå μå áñêåôÜ äïãμáôéêü ôñüðï. ¢ëëù-
óôå, äåí åßíáé êáèçμåñéíü ôï öáéíüμåíï íá óõíÜðôïõμå ó÷Ýóåéò
(íá æïýμå μáæß, Þ íá åßμáóôå ößëïé) μå áíèñþðïõò ðïõ ðñïÝñ÷ï-
íôáé áðü áñíçôéêÜ öïñôéóμÝíåò êïõëôïýñåò ãéá íá áíôáëëÜîïõ-
μå áðüøåéò êáé íá äéåõñýíïõμå ôïí ïñßæïíôá óêÝøçò êáé ôñüðïõ
æùÞò.
¸ôóé ðïëëÜ ðñïãñÜμμáôá åõáéóèçôïðïßçóçò, üôáí åöáñμü-
æïíôáé μüíï óå ôå÷íçôü åðßðåäï êáé åßíáé áðïêïμμÝíá áðü ôá
âéþμáôÜ μáò, Ý÷ïõí μåãÜëåò ðéèáíüôçôåò áðïôõ÷ßáò. Ãéá ðáñÜ-
äåéãμá, Ýíá óõãêåêñéμÝíï åêðáéäåõôéêü ðñüãñáμμá (ð.÷. Ýíá
áíôéñáôóéóôéêü ðñüãñáμμá) ðïõ Ý÷åé ùò áðþôåñï óôü÷ï ôç μåßù-
óç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí, åÜí "äïèåß" êáé åñμçíåõôåß áðü ôïõò
μáèçôÝò ùò Ýíá áêüμá μÜèçμá ôïõ áíáëõôéêïý ðñïãñÜμμáôïò
åßíáé ðéèáíü ïé μáèçôÝò íá ôï èåùñÞóïõí "îÝíï" ðñïò ôéò äéêÝò
ôïõò áíçóõ÷ßåò êáé ôá èÝμáôá ðïõ ôïõò áöïñïýí. Óôçí êáëýôåñç
ðåñßðôùóç ï åêðáéäåõôéêüò èá äéåîÜãåé Ýíá êáíïíéêü μÜèçμá
üðïõ áõôüò èá μéëÜåé êáé ïé μáèçôÝò èá áêïýíå, ÷ùñßò íá óõμμå-
ôÜó÷ïõí åíåñãÜ êáé íá åêöñÜæïõí ôá äéêÜ ôïõò âéþμáôá. ÂÝâáéá
õðÜñ÷ïõí êáé ïé ðåñéðôþóåéò åêåßíåò üðïõ êÜðïéïé μáèçôÝò èá
âáñåèïýí. ºóùò êáé åðßôçäåò íá åêöñÜóïõí ðñïêáôåéëçμμÝíåò
áðüøåéò, èåùñþíôáò ôï ðñüãñáμμá ùò μßá áêüμá åõêáéñßá íá
áíôéóôáèïýí êáé íá áíôéäñÜóïõí óôçí èåùñïýμåíç åîïõóßá ôïõ
åêðáéäåõôéêïý. ÔÝôïéá áðïôåëÝóμáôá Ý÷ïõí âñåèåß óå áñêåôÝò
Ýñåõíåò ðïõ Ý÷ïõí ãßíåé ó÷åôéêÜ μå áõôü ôï èÝμá (âëÝðå: Bards-
ley, 1987; Cohen, 1980).

47
 Åßíáé áíáãêáßï íá ôïíßóïõμå üôé ïðïéáäÞðïôå ðñïóðÜèåéá
åõáéóèçôïðïßçóçò ó÷åôéêÜ μå èÝμáôá ðñïêáôáëÞøåùí áðïôåëåß
Ýíá áñêåôÜ áμöéëåãüμåíï åêðáéäåõôéêü óôü÷ï. ÐïëëÝò öïñÝò
ðéóôåýïõμå üôé "μßá êáëÞ åêðáéäåõôéêÞ ðñïóðÜèåéá" ãéá ôçí
áíôéμåôþðéóç êáé ôç μåßùóç ðñïêáôåéëçμμÝíùí áðüøåùí åßíáé:
á) íá åíèáññýíïõμå ôïõò μáèçôÝò íá áéôéïëïãÞóïõí ôéò áðüøåéò
ôïõò, åéäéêÜ üôáí êÜðïéåò áðüøåéò åμðåñéÝ÷ïõí ðáñÜëïãåò
áíôéðÜèåéåò üóïí áöïñÜ äéÜöïñåò êïéíùíéêÝò Þ åèíéêÝò ïμÜäåò,
â) íá áðïöåýãïõí ïé μáèçôÝò ôéò ãåíéêåýóåéò êáé íá ôåêμçñéþ-
íïõí ôéò áðüøåéò ôïõò âáóéóμÝíïé óå óõãêåêñéμÝíá óôïé÷åßá,
ã) íá áðïêôÞóïõí áíïé÷ôü êñéôéêü ðíåýμá,
ä) íá áíáðôýîïõí áéóèÞμáôá åμðÜèåéáò êáé áíèñùðéóμïý,
å) íá êáôáíïÞóïõí ôéò åðéðôþóåéò ðïõ åðéöÝñïõí ïé ðñïêáôáëÞ-
øåéò óå ïμÜäåò áíèñþðùí ðïõ Ý÷ïõí ãßíåé "áíôéêåßμåíá" óôåñåï-
ôõðéêþí áíôéëÞøåùí êáé ðñÜîåùí, êáé
óô) íá åîåñåõíÞóïõí êáé íá áíáëýóïõí ôçí éóôïñéêÞ êáé êïéíù-
íéêï-ðïëéôéêÞ êáé ðïëéôéóμéêÞ äéÜóôáóç êáé åîÜñôçóç ôùí
ðñïêáôáëÞøåùí.
Ï Quicke (1991) óå μßá ðïëý äõíáôÞ êáé åμðåñéóôáôùμÝíç
áíÜëõóç Ýäåéîå üôé üëåò ïé ðáñáðÜíù ðñïóðÜèåéåò ãéá ôçí êáôá-
ðïëÝμçóç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí μðïñåß íá Ý÷ïõí èåôéêÜ áðïôåëÝ-
óμáôá μüíï üôáí: ôüóï ïé μáèçôÝò üóï êáé ïé åêðáéäåõôéêïß
Ý÷ïõí áíáðôýîåé Þ óõμμåôÜó÷ïõí åíåñãÜ óôç äçμéïõñãßá åíüò
äçμïêñáôéêïý êëßμáôïò óôçí ôÜîç. Ãéá íá ãßíåé áõôü åßíáé áíá-
ãêáßá ç åãêáèßäñõóç åíüò êëßμáôïò üðïõ åðéôñÝðåé ôçí åëåýèåñç
Ýêöñáóç êáé ôçí áμöéóâÞôçóç.
ÁõôÞ åßíáé ßóùò μßá áðü ôéò ðéï äýóêïëåò ðñïóðÜèåéåò ãéáôß
üëïé μáò, Üëëïé ëéãüôåñï êáé Üëëïé ðåñéóóüôåñï, óõμμåôÝ÷ïõμå
óå åíäåμéêÝò åêðáéäåõôéêÝò êáé êïéíùíéêÝò ðñáêôéêÝò ðïõ ðñïù-
èïýí ðñïêáôáëÞøåéò, äéáêñßóåéò, êáé êïéíùíéêïýò äéá÷ùñéóμïýò.
Ó÷åäüí óå üëåò ôéò ÷þñåò, áëëïý ëéãüôåñï êáé áëëïý ðåñéóóüôåñï,
æïýμå êáé åíåñãïýμå μÝóá óå åêðáéäåõôéêÜ óõóôÞμáôá üðïõ
õðÜñ÷ïõí Ýíôïíá ôá óôïé÷åßá ôçò "óõμμüñöùóçò óôçí ïìïéïãÝ-
íåéá", ôçò "áðüññéøçò", "ôïõ áíôáãùíéóìïý", ôçò "åðéëïãÞò", êáé

48
ôïõ "áðïêëåéóìïý". Ôáõôï÷ñüíùò âéþíïõìå ôïõò õëéêïôå÷íéêïýò
ðåñéïñéóìïýò êáé ôéò åäñáéùìÝíåò êïéíùíéêÝò êáé åêðáéäåõôéêÝò
åðéêñáôïýóåò íïïôñïðßåò ðïõ ðáñåìðïäßæïõí ôçí áíÜðôõîç
êáëýôåñùí åêðáéäåõôéêþí óõíèçêþí.
ÓõìðåñáóìáôéêÜ èá ìðïñïýóáìå íá ðïýìå üôé ç åõáéóèçôï-
ðïßçóç êáé ï áãþíáò ãéá ôç ìåßùóç ôùí ðñïêáôáëÞøåùí äåí
åðéöÝñåôáé áðëÜ êáé ìüíï ìå ôçí åöáñìïãÞ óõãêåêñéìÝíùí
ðñïãñáììÜôùí, îåêïììÝíùí áðü ôï åõñýôåñï ó÷ïëéêü ðåñéâÜë-
ëïí. Åßíáé ðñÜîç óå üëá ôá åðßðåäá ôçò ó÷ïëéêÞò æùÞò êáé
äñáóôçñéüôçôáò åßôå ðñüêåéôáé ãéá äéáäéêáóßåò äéäáóêáëßáò,
ãéá äéáäéêáóßåò ìÜèçóçò, ïñãÜíùóçò ôçò ôÜîçò, ìåôáöïñÜò
ãíþóåùí, áíôéìåôþðéóçò ôùí ìáèçôþí êáé ôùí äéáöïñåôéêþí
óõìðåñéöïñþí, åßôå ðñüêåéôáé ãéá ðåñéå÷üìåíï ãíþóåùí, ãéá
äéá÷ùñéóìü ìáèçìÜôùí êáé äéá÷ùñéóìü ìáèçôþí.
ºóùò ìðïñïýìå íá îåêéíÞóïõìå ìå ôçí åéëéêñéíÞ äéáðßóôùóç
üôé âïìâáñäéæüìáóôå áðü ðïëëÜ êïéíùíéêÜ ðáñÜäïîá. ¸íá áðü
áõôÜ åßíáé üôé åíþ æïýìå ìÝóá óôïí êüóìï ôçò äéáöïñåôéêüôçôáò
ðïëëÝò öïñÝò ü÷é ìüíï áñíïýìáóôå íá ôç äå÷èïýìå êáé íá ôç
óåâáóôïýìå áëëÜ ôåßíïõìå íá ôç óõññéêíþóïõìå ìÝóá óôï
"ìåãáëåßï" ôçò óõììüñöùóçò êáé ôçò ïìïéïìïñößáò ìÝóá áðü
äéáäéêáóßåò ïìáëïðïßçóçò. ÂÝâáéá Ýíá Üëëï ðáñÜäïîï åßíáé
üôé Ý÷ïõìå "äéáöïñåôéêüôçôåò" êáé "äéáöïñåôéêüôçôåò": ìÝóá ó'
Ýíá êïéíùíéêü óýíïëï êÜðïéåò áðü áõôÝò èåùñïýíôáé ùò óýìâï-
ëá èåôéêÜ êáé áðïäåêôÜ êáé êÜðïéåò Üëëåò ùò "êïéíùíéêü óôßã-
ìá". ÅðïìÝíùò áñ÷Þ êáé âÜóç ìéáò óõæÞôçóçò ìðïñåß íá áðïôå-
ëÝóåé ü÷é ç äéáöïñåôéêüôçôá áõôÞ êáè' áõôÞ áëëÜ ç ðçãÞ Þ ïé
ðçãÝò áð' üðïõ îåêéíÜ ç äéáäéêáóßá áíáãùãÞò åíüò ÷áñáêôçñé-
óôéêïý ãíùñßóìáôïò ùò "äéáöïñåôéêü" êáé "ìç áðïäåêôü".

49
50
ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ

51
ÅëëçíéêÞ Âéâëéïãñáößá

Adorno, Ô. (1990) "Èåùñßá ôçò Çìéìüñöùóçò", åêäüóåéò: Áëå-

îÜíäñåéá.
Ãåþñãáò, Ä. (1990) "ÊïéíùíéêÞ Øõ÷ïëïãßá", Ôïì. Á´, Ôïì. ´,
ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜììáôá.
Ãêüôïâïò, Á. Å. (1990) "ÐáéäáãùãéêÞ Áëëçëåðßäñáóç: Åðéêïé-
íùíßá êáé êïéíùíéêÞ ìÜèçóç óôï ó÷ïëåßï", Åêäüóåéò: Guten-
berg, ÁèÞíá.
ÊáëáíôæÞ-Áæßæé, Á. (1987) "Ðñïåôïéìáóßá ãéá ôçí õðïäï÷Þ åíüò
ðáéäéïý ìå óùìáôéêÝò áíáðçñßåò óôá Ó÷ïëåßá ôçò ÌÝóçò
Åêðáßäåõóçò, ÍÝá Ðáéäåßá, 41, óåë. 47-55.
ÔóéÜêáëïò, Ã. (1989) "Ç ÅéóÞãçóç ôïõ Ãåùñãßïõ ÔóéÜêáëïõ",
ÅðåéäÞ ç ÄéáöïñÜ Eßíáé Äéêáßùìá, ôåý÷ïò 6-7, óåë. 64-68.
Æþíéïõ-ÓéäÝñç, Á. (1987, åðáíÝêäïóç 1996) "Ïé ÁíÜðçñïé êáé
ç Åêðáßäåõóç ôïõò", ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜììáôá.
Æþíéïõ-ÓéäÝñç, Á. (1995) "Ôá ðáéäéÜ ôùí ÔóéããÜíùí óôï ðåäßï
ôçò ðáéäáãùãéêÞò", ÅêðáéäåõôéêÞ Êïéíüôçôá, ôåý÷ïò 30, óåë.
28-31.
Æþíéïõ-ÓéäÝñç, Á. (ÌÜéïò, 1994) "Ãéá ìßá áíôéñáôóéóôéêÞ áãù-
ãÞ", áíáêïßíùóç óôï óõíÝäñéï ôçò ÏÌÅÑ ìå èÝìá: Äéáðï-
ëéôéóôéêÞ ÁãùãÞ.
ÖñÜãêïõ, Á. (1989) "Ç ÅéóÞãçóç ôçò ÁããåëéêÞò ÖñÜãêïõ", Åðåé-
äÞ ç ÄéáöïñÜ åßíáé Äéêáßùìá, ôåý÷ïò 6-7, óåë. 62-64.

52
ÎÝíç Âéâëéïãñáößá

Adorno, Ô., Frenkel-Brunswik, Å., Levinson, D. and Sanford, R.

(1950) "The Autoritarian Personality". New York: Harper and
Bros.
Abberley, Ñ. (1987) "The Concept ïf Oppression and the Devel-
opment ïf a Social Theory", Disability, Handicap and Society,
vol. 2, nï. 1, pp: 5-19.
BARDSLEY, Ñ. (1987) The perseptions ïf some white working
class pupils in a school with an anti-racist policy, Paper pre-
sented at St. Hilda's Conferense ïn equality and ethnogra-
phy.
Cohen, Ñ. and Bains, Ç. (1980) "Multi-Racist", Britain: Basing-
stoke, MacMillan.
Finkelstein, V. (1980) "Attitudes and Disabled People". London:
Lamport Gilber Printers.
Giroux, Ç. (1984) "Ideïlïgy, Agency and the Process ïf School-
ing" in Barton, L. and Walker (eds) Social Crisis and Educa-
tional Research. London: Croom Helm.
Goffman, Å. (1963) "Stigma: Notes ïn the Management ïf Spoiled
Identity". Englewood Cliffs: Pentice Hall.
Hargreaves, D.Ç. (1972) "Interpersïnal Relations and Education",
International Library ïf Sociology, London: Routledge and
Kegan Paul.
Leiris, Ì. (1985) Die eigene und die fremde Kultur, in "Ethnïlï-
gische Schriften", Frankfurt/M, Bd. 1.
Lynch, J. (1987) "Prejudice Reduction and the Schools", Cassell,
U.K London.
Morris, (1992) "Personal and Political: Á feminist perspective ïn
researching physical disability", Disability, Handicap and So-
ciety, vol. 7, nï. 2, pp: 157-166.

53
Oliver, Ì. (1987) "Redifining Disability: Á Challenge to Research",
Reseárch in Special Needs, vol. 5, no. 1, Thames Polytechnie.
Oliver, Ì. (1986) "Social Theory and Disability", Disábility, Handi-
cap and Society, vol. 1, no. 1, pp: 5-17.
Quicke, J. (1991) "Prejudice elimination as an educational aim" in
British Journál ïf Educátionál Studies, vol. ×××É×, no. 1,
pp: 45-57.
Quicke, J., Beasley, Ê. and Morrison, C. (1990) "Challenging
Prejudice through Education", The Falmer Press, U.K Lon-
don.
Rosenthal, R. and Jacobson, L. (1968) "Pygmalion in the Class-
room: Expectations and Pupils' Intellectual Development.
U.S.A.: Holt, Rinehart and Winston.
Tomlinson, S. (1982) "Á Sociology of Special Education". Lon-
don: Routledge and Kegan Paul.
Vlachou, Á. (1995) "Teachers' and Peers' Attitudes Towards the
Integration of Pupils with Down's Syndrome", ÄéäáêôïñéêÞ
ÄéáôñéâÞ, University of Sheffield, Sheffield, England.
ZIGLER, Å. and HODAPP, R. (1986) Understanding mental
retardation, Cambridge: University Press.
Xeromeritou-Tsaklanganos, Á. (1978) "Á Cross-Cultural Study of
Greek and American Teachers' Perseptions of Behaviorally
Disordered Children", ÄéäáêôïñéêÞ ÄéáôñéâÞ, Columbia Uni-
versity, Columbia.
Wexler, Ñ. (1992) "Becoming Somebody: Towards a Social Psy-
chology of School", The Falmer Press.

54
 ÐÑÁÊÔÉÊÏ ÌÅÑÏÓ
"ÁóêÞóåéò Åõáéóèçôïðïßçóçò"

55
 ÅÉÓÁÃÙÃÇ

Ãéá íá μðïñÝóåé íá äïõëÝøåé êÜðïéïò μå Üôïμá ðïõ Ý÷ïõí

μåñéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ (êáôáãùãÞ, ãëþóóá, èñçóêåßá, Þèç/
Ýèéμá ê.Ü.) ôá ïðïßá äåí Ý÷åé ç ðëåéïøçößá èá Ýðñåðå ðñþô'
áð' üëá íá óêýøåé êáé íá "êïéôÜîåé" ôïí åáõôü ôïõ μå åéëéêñßíåéá.
μÝóù áõôïý "ôïõ åóùôåñéêïý äéáëüãïõ" èá áíáêáëýøåé óôÜóåéò,
óôåñåüôõðá, ðñïêáôáëÞøåéò, áîßåò êáé éäåïëïãßåò. Èá áíáêáëý-
øåé óôïé÷åßá ôïõ åáõôïý ôïõ ðïõ ßóùò ðëçãþóïõí, áñíçôéêÜ
óôïé÷åßá ðïõ êáô' áñ÷Þí äåí "èÝëåé" êáí ôá ðáñáäå÷èåß. ãé' áõôü
êáé ïé ðåñéóóüôåñïé äåí èÝëïõμå íá μðïýμå óå μéá ôÝôïéá åðßðïíç
äéáäéêáóßá. ÐñÝðåé üμùò íá îåðåñÜóïõμå áõôÞ ôçí "áðþèçóç"
ãéáôß ïé óôÜóåéò μáò åßíáé ðïëý âáèéÜ ñéæùμÝíåò μÝóá μáò, êé áí
äåí ôéò Ý÷ïõμå äéáöùôßóåé êé' áëëÜîåé - üôáí äéáðéóôùèåß üôé
åßíáé áñíçôéêÝò - ç äïõëåéÜ μáò μå μåéïíüôçôåò ü÷é μüíï äåí èá
ãßíåé óùóôÜ áëëÜ μðïñåß êáé íá μáò ãåμßóåé áðïãïÞôåõóç,
μáôáßùóç êáé íá ðñïêáëÝóåé áðüññéøç, íá åíéó÷ýóåé áêüμç
ðåñéóóüôåñï áñíçôéêÜ óôåñåüôõðá êáé íá ïäçãÞóåé óå
μåãáëýôåñç ðåñéèùñéïðïßçóç äôùí ïμÜäùí áõôþí.
Áõôüò ï "åóùôåñéêüò äéÜëïãïò" μïéÜæåé μå ôïí êáèçμåñéíü
ðïõ êÜíïõμå üëïé μáò ðñïóðáèþíôáò íá áíôåðåîÝëèïõμå óôéò
ðñïêëÞóåéò "ôçò æùÞò". Êáé ç äïõëåéÜ μå μåéïíüôçôåò åßíáé μéá
ðñüêëçóç, μéá ðñüêëçóç áñêåôÜ óïâáñÞ ãéáôß Ý÷ïõμå íá
ðáëÝøïõμå μå âéþμáôá, áõôüμáôåò óêÝøåéò, Ýíôïíåò óõíáéóèç-
μáôéêÝò öïñôßóåéò. Äåí áñêåß μüíï íá èÝëåé êÜðïéïò íá äïõëÝøåé
μå μåéïíüôçôåò, äåí áñêåß μüíï íá Ý÷åé åíóôåñíéóèåß Ýíá ãåíéêü
áíèñùðéóôéêü éäåþäåò, íá ðéóôåýåé óôçí éóüôçôá üëùí ôùí ëáþí,
óôçí Ýíôáîç üëùí ôùí ðáéäéþí óôï êïéíü ó÷ïëåßï, ê.ï.ê.
Áí äåí ðåñÜóåé ï êáèÝíáò áðü μáò áðü μßá äéáäéêáóßá
áõôïðáñáôÞñçóçò, áõôïáíÜëõóçò êáé áõôïåëÝã÷ïõ, äåí èá μðï-
ñÝóïõμå íá ãßíïõμå áðïôåëåóμáôéêïß óôç äïõëåéÜ μáò. Áí áíôé-
äñïýμå ëïéðüí üðùò ï μÝóïò Üíèñùðïò óÞμåñá äåí èá μðïñÝ-
óïõí íá õëïðïéçèïýí ïýôå ôá êáëýôåñá êïéíùíéêÜ/åêðáéäåõôéêÜ
ðñïãñÜμμáôá ðïõ óôï÷åýïõí óôçí áðï-ðåñéèùñéïðïßçóç μåéïíï-
ôÞôùí êáé óôçí êïéíùíéêÞ/ó÷ïëéêÞ/åðáããåëμáôéêÞ Ýíôáîç ôùí

56
ïμÜäùí áõôþí ùò éóüôéμùí Üëëùí.
Ïé "áóêÞóåéò åõáéóèçôïðïßçóçò" ðïõ áêïëïõèïýí Ý÷ïõí
åðçñåáóèåß áðü óõμμåôï÷Þ óå ðáñüμïéåò ïμÜäåò, áðü ôçí êáèç-
μåñéíÞ äïõëåéÜ μå ðáéäéÜ êáé åöÞâïõò, ôïõò ãïíåßò ôïõò êáé
óçμáíôéêïýò Üëëïõò - üðùò ïé åêðáéäåõôéêïß êáé ðáéäáãùãïß/
åêðáéäåõôéêü ðñïóùðéêü éäñõμÜôùí êáé åðáããåëμáôéþí øõ÷éêÞò
õãåßáò - óå ðëáßóéá êõñßùò üðoõ êõñéáñ÷åß êÜðïéá "éäéáéôåñü-
ôçôá" μå ôç óôáôéóôéêÞ Ýííïéá ôïõ üñïõ, μå ðáéäéÜ êáé åöÞâïõò
äçë. μå "åéäéêÝò áíÜãêåò" - áíáðçñßåò, äõóêïëßåò ðñïóáñμïãÞò
- Þ ðáéäéÜ μåéïíïôÞôùí. Ðéóôåýù üôé õðÜñ÷åé ôï ßäéï õðüâáèñï
óôï ïðïßï ðñÝðåé íá ÷ôéóôåß Ýíá êáéíïýñãéï ïéêïäüμçμá, μéá
êáéíïýñãéá èåþñçóç ôïõ Áíèñþðïõ - ôïõ ðáéäéïý Þ ôïõ åöÞâïõ-
ùò éóüôéμïõ Üëëïõ. üëåò áõôÝò ïé åμðåéñßåò êáé ôá âéþμáôá ïäç-
ãïýí óôï íá ãíùñßóïõμå êáëýôåñá ôïí åáõôü μáò, ôá üñéÜ μáò,
þóôå íá μðïñÝóïõμå íá äïõëÝøïõμå áðïôåëåóμáôéêÜ, õðåñâáß-
íïíôáò ðñïêáôáëÞøåéò êáé óôåñåüôõðá.
Åéäéêüôåñá, ç óõãêåêñéμÝíç åμðåéñßá ðïõ ïäçãåß óôçí äéá-
μüñöùóç ôüóï ôïõ óêåðôéêïý üóï êáé ôùí "áóêÞóåùí åõáéóèç-
ôïðïßçóçò" âáóßæåôáé á) óôçí äïõëåéÜ μïõ ùò Øõ÷ïëüãïõ óôçí
"Øõ÷ïëïãéêÞ Õðçñåóßá ôïõ ÄÞμïõ ôçò ÂéÝííçò (1972-1977) áíôé-
μåôùðßæïíôáò ðñïâëÞμáôá ðáéäéþí êáé åöÞâùí μåôáíáóôþí
(ãéïõãêïóëÜâùí êáé ôïýñêùí)1 â) óôçí óõμμåôï÷Þ óå ïμÜäåò
åõáéóèçôïðïßçóçò åðáããåëμáôéþí øõ÷éêÞò õãåßáò ðïõ äïõëåýïõí
μå μéêôÝò äéåèíåßò ïéêïãÝíåéåò (áðü ôï 1982, ÉÁÑ Öñáãêöïýñôçò)2
ã) óôçí ïñãÜíùóç óåμéíáñßùí ãéá ãïíåßò ðáéäéþí áðü μéêôÝò

1
Âë. ÊÁËÁÍÔÆÇ-ÁÆÉÆÉ Á. (1982) Ç Øõ÷ïëïãéêÞ Õðçñåóßá ôïõ JUGENDAMT
ôïõ ÄÞμïõ ôçò ÂéÝííçò, Áõóôñßá, óôï Øõ÷éêÞ Õãåßá êáé ÔïðéêÞ Áõôïäéïßêçóç,
Ã. ÐÁÐÁÄÁÔÏÓ (Åðéμ.), ÁèÞíá: Åêä. ÅéñÞíç, óåë. 155-164
2
IÁF Interessensgemeinschaft der mit Ausl ändern íecheirateten deutschen Frauen.
Óõμμåôï÷Þ óå äéÜöïñá óåμéíÜñéá, 9/82 äéåýèõíóç åéäéêïý óåμéíáñßïõ μå èÝμá ôç
äéáðáéäáãþãçóç ðáéäéþí μéêôþí ïéêïãåíåéþí âë. Ýêäïóç ÉÁF Á. ÊALANTZI-
AZIZI (1982) Leben innerhalb zweier Kulturen, Öñáíêöïýñôç, IAF.

57
ïéêïãÝíåéåò - ×ÅÍ3, ÓÕÌÅÄÏÉÊ4- ä) óôç äéåýèõíóç ïμÜäùí
åõáéóèçôïðïßçóçò óôá ðëáßóéá óåμéíáñßùí ãéá åêðáßäåõóç/
åðéμüñöùóç åêðáéäåõôþí ïé ïðïßïé äïõëåýïõí /Þ èá äïõëÝøïõí
μå Üôïμá μå åéäéêÝò áíÜãêåò5 å) óôçí åðßóêåøç êáé óõμμåôï÷Þ
μïõ óôéò äñáóôçñéüôçôåò ôùí ðåéñáμáôéêþí μïíôÝëùí ãéá Ýíôáîç
ôùí Íçðéáãùãåßùí ôçò Âáõáñßáò (1985).
ÔÝëïò ïé "áóêÞóåéò åõáéóèçôïðïßçóçò" Ý÷ïõí Üμåóá åðçñåá-
óèåß áðü óõμðåñéöïñéóôéêÜ/ãíùóéáêÜ ðáñåμâáôéêÜ μïíôÝëá6
ðïõ ÷ñçóéμïðïéïýíôáé óôçí åêðáßäåõóç Åêðáéäåõôéêþí áëëÜ êáé
Øõ÷ïèåñáðåõôþí - óôï ÷þñï äå áõôü Ý÷ù Þäç μéá åéêïóÜ÷ñïíç
åμðåéñßá.

3
ÊALANTZI-AZIZI (1982) Psychologische Hilfestellungen am Biespiel der
Ehefrauen und Ì tter transkultureller Familien êåö. óôï âéâëßï Umweltpsychologie,
ÂéÝííç: Literas. 300-309.
Âë. åμðåéñßåò áðü ïμÜäåò ôçò ×ÅÍ: ÊAËANTZI-AZIZI Á. (1983). Ôï ðáéäß ôïõ
μéêôïý ãÜμïõ: ôñüðïé ðñüëçøçò ðéèáíþí ðñïâëçμÜôùí óõμðåñéöïñÜò, Åðéèåþñçóç
Êoéíùíéêþí Åñåõíþí, 49. 101-109.
4
ü
ÓÕÌÅÄÏÉÊ: Óýëëïãïò Ìåëþí Äéåèíéêþí Ïéêïãåíåéþí, äéåýèõíóç ïμÜäùí
(1984-1990) - äéåýèõíóç ïμÜäùí (ãïíÝùí, æåõãáñéþí, ðáéäéþí/åöÞâùí).
5
ÅíäåéêôéêÜ áíáöÝñù ôá óåμéíÜñéá åõáéóèçôïðïßçóçò á) ôçò Ã.Ã. ËáúêÞò
Åðéμüñöùóçò, ÓåμéíÜñéá åðéμüñöùóçò åðéμïñöùôþí, 1986, ÇñÜêëåéï ÊñÞôçò
â) ôïõ Óõμâïõëåõôéêïý ÊÝíôñïõ ãéá ÖïéôçôÝò ôïõ Ðáí/μßïõ Áèçíþí, Ðñüãñáμμá
ÊáôÜñôéóçò "Âïçèþí Óðïõäþí" êáé "Öïéôçôþí Óõμâïýëùí" ãéá êùöïýò öïéôçôÝò,
ðñüãñáμμá HORIZON (Íï 21003Å1), 1992-1993, âë. áíôßóôïé÷ç Ýêäïóç ôïõ
Óõμâïõëåõôéêïý ÊÝíôñïõ Öïéôçôþí ã) ôïõ ÔïμÝá Øõ÷ïëïãßáò ôïõ Ðáí/μßïõ
Áèçíþí, ðñüãñáμμá êáôÜñôéóçò óôåëå÷þí óå èÝμáôá åéäéêÞò ÁãùãÞò, Áêáä.
¸ôïò 1993/94.
âë. êáé Üñèñï ÊÁËÁÍÔÆÇ-ÁÆÉÆÉ Á. (1987) Ðñïåôïéμáóßá ãéá ôçí õðïäï÷Þ êáé
ðáñáäï÷Þ åíüò ðáéäéïý μå óùμáôéêÝò áíáðçñßåò óôá ó÷ïëåßá ôçò ÌÝóçò Åêðáß-
äåõóçò. ÍÝá Ðáéäåßá, 41, 47-55.
6
âë. ÊÁËÁÍÔÆÇ-ÁÆÉÆÉ (1984) Áõôïãíùóßá: ÁõôïáíÜëõóç-ÁõôïÝëåã÷ïò,
ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜμμáôá (ä' åêä. 1992), Á. ÊÁËÁÍÔÆÇ-ÁÆÉÆÉ (1996, õðü
äçμïóßåõóç) ÐëÜèïíôáò ôï Åãþ, ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜμμáôá, Á. ÊÁËÁÍÔÆÇ-
ÁÆÉÆÉ, Í. ÄÅÃËÅÑÇÓ (Åðéμ.) (1992), ÈÝμáôá Øõ÷ïèåñáðåßáò ôçò óõμðåñéöïñÜò,
ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜμμáôá, É. ÌÐÏÕËÏÕÃÏÕÑÇÓ (Åðéμ.) (1995), ÈÝμáôá
ãíùóéáêÞò êáé óõμðåñéöïñéóôéêÞò èåñáðåßáò, AèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜμμáôá, É.
ÐÁÐÁÊÙÓÔÁÓ (1994), ÃíùóéáêÞ Øõ÷ïèåñáðåßá, ÁèÞíá: Éíóôéôïýôï ¸ñåõíáò
êáé Èåñáðåßáò ôçò ÓõμðåñéöïñÜò.

58
 Ðéóôåýù ëïéðüí üôé áõôÜ ôá ðáñåμâáôéêÜ μïíôÝëá ÷ñçóé-
μåýïõí ïõóéáóôéêÜ äéüôé, ïé áëëáãÝò óôÜóåùí ðñïûðïèÝôïõí μéá
ñéæéêÞ "ãíùóéáêÞ áíáäüμçóç" 7 êáé áðüêôçóç (μÜèçóç) íÝùí
ðñïôýðùí.

7
"ÃíùóéáêÞ áíáäüμçóç" (cognitive restructuring): ãíùóéáêÝò åðåμâÜóåéò ðïõ
ðåñéëáμâÜíïõí üëåò ôéò óêüðéμåò ðñïóðÜèåéåò êáôáãñáöÞò êáé áμöéóâÞôçóçò
äõóëåéôïõñãéêþí óêÝøåùí μå óôü÷ï ôçí ôñïðïðïßçóÞ ôïõò (óôü÷ïò: ñéæéêüôåñç,
áíáäéïñãÜíùóç ôçò óêÝøçò ð.÷. áëëáãÞ óôÜóåùí).

59
60
1. Ç ÐÁËÇ ÌÅ ÐÑÏÊÁÔÁËÇØÅÉÓ ÊÁÉ ÓÔÅÑÅÏÔÕÐÁ
"ÁÓÊÇÓÅÉÓ ÅÕÁÉÓÈÇÔÏÐÏÉÇÓÇÓ"

61
 Ïé áóêÞóåéò ðïõ áêïëïõèïýí áðïôåëïýí Ýíá åßäïò óåíáñßïõ.
Ìðïñåß íá ôñïðïðïéçèïýí, íá åμðëïõôéóèïýí. ÃåíéêÜ μðïñïýμå
íá ðïýμå -üðùò áðÝäåéîå ç ó÷åôéêÞ μáò åμðåéñßá- üôé êáëü èá
Þôáí íá ðñïóå÷èïýí üμùò ïñéóμÝíá èÝμáôá:
1) Ï/ç õðåýèõíïò(-ç) ôçò ïμÜäáò íá Ý÷åé æÞóåé êáé äïõëÝøåé
μå μåéïíüôçôåò êáé íá Ý÷åé åμðåéñßá áðü ïμÜäåò ãåíéêÜ.
2) Èá ðñÝðåé íá ôïíéóèåß áðü ôçí áñ÷Þ üôé äåí åßíáé ïμÜäåò
áðüêôçóçò ãíþóåùí, áëëÜ áõôïåμðåéñßáò. Ç åíåñãüò óõμμåôï÷Þ
êÜèå μÝëïõò åßíáé áðüëõôá áðáñáßôçôç.
3) Êáëü èá Þôáí íá õðÜñ÷åé Ýíáò (μßá) μáèçôåõüμåíïò(-ç)
þóôå μåôÜ ôçí êÜèå óõíÜíôçóç íá ãßíåôáé óõæÞôçóç ôïõ (ôçò)
õðåõèýíïõ ôçò ïμÜäáò μáæß ôïõ (ôçò) - Åíäåßêíõôáé μáãíçôïöþ-
íçóç Þ/êáé âéíôåïóêüðçóç åÜí óõμöùíåß ç ïμÜäá. Áõôü ôï õëéêü
μðïñåß íá ÷ñçóéμïðïéçèåß êáé áðü ôçí ßäéá ôçí ïμÜäá.
4) Óôçí 1ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ áöéåñþíåôáé áñêåôüò ÷ñüíïò
áëëçëïãíùñéμßáò êáé ôïíßæåôáé ðùò ÏËÏÉ åßíáé óõíõðåýèõíïé
ãéá ôçí ðïñåßá ôçò óõíåñãáóßáò. Ï/ç óõíôïíéóôÞò/óôñéá äåí
äéåõèýíåé/êáèïäçãåß üðùò ï äÜóêáëïò μéáò ôÜîçò, áëëÜ ðáßñíåé
åíåñãü μÝñïò óôéò áóêÞóåéò, óôá ðáéãíßäéá ñüëùí êëð.
5) 1-6 ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ Ý÷åé Ýíá μáèçóéáêü/ãíùóôéêü
÷áñáêôÞñá, 7-12 ðåñéóóüôåñï âéùμáôéêü ÷áñáêôÞñá.
6) Áðü ôçí 6 ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ ðáßñíåé åíåñãü μÝñïò êáé Ýíáò
(Þ äýï) "åéäéêïß" -Üôïμá μå åμðåéñßá áðü μåéïíüôçôåò, êáôÜ
ðñïôßμçóç μÝëç ôùí ßäéùí ôùí μåéïíïôÞôùí (áðáñáßôçôç ðñïûðü-
èåóç ç êïéíÞ óõíåñãáóßá, êõñßùò óå èÝμáôá "Üñóçò ãíùóéáêþí
åμðïäßùí" üðùò ïíïμÜæïíôáé óõ÷íÜ ôá óôåñåüôõðá êáé ïé ðñïêá-
ôáëÞøåéò).
7) Ðñïôåßíåôáé ôï μïíôÝëï 12 óõíáíôÞóåùí áíÜ 3 þñåò.
¢ôõðåò óõíáíôÞóåéò êÜèå μÞíá μåôÜ ôï ðÝñáò ôïõ óåμéíáñßïõ
èåùñïýíôáé åðßóçò áðáñáßôçôåò. Ìßá åéäéêÞ óõíÜíôçóç μåôÜ 6
μÞíåò åßíáé åðßóçò óçμáíôéêÞ.

62
 Ðëáßóéï Åñãáóßáò

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ / ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

όλοι στο
μαζί σπίτι
1 • Αλληλογνωριμία/
Ανταλλαγές εμπειριών
Τρεις διαπιστώσεις
• Απουσία άμεσων βιω-
μάτων
• Παρουσία μεγάλων
ατομικών διαφορών
• Ευμετάβλητο κοινωνικό
ιδεώδες
2 Στάσεις - Στερεότυπα - 1η
Προκαταλήψεις
3 Αλλαγή στάσεων - στερεο- 2η
τύπων - προκαταλήψεων 3η *4η*
4 Ανάλυση κινήτρων -
Συνειδητοποίηση του
τρόπου σκέψης
(στόχος "αλληλοαποδοχή") *5η*
Παράδειγμα 1ο)
5 Η "αυτόματη" λειτουργία
των σκέψεων - τρόπος
παρέμβασης - Γνωσιακή *6η*
αναδόμηση
(Παράδειγμα 2ο)
6 Δυσλειτουργικές σκέψεις
Γνωσιακές παγίδες
(Παράδειγμα 3ο)
Παράδειγμα 4ο *7η*
(= Άσκηση 7)

63
 7 Κοινωνική παθολογία
(Πρόληψη - Παρέμβαση -
"Αποκατάσταση")
8 • Άμεση ευαισθητοποίηση 8 *8*
9 • Άμεση εμπειρία 8 *8*
10 (Επισκέψεις / καταγραφές) 8 *8*
(Παράδειγμα 5ο)
11 Γενικότερη κοινωνική
12 ευαισθητοποίηση/
Κοινωνική αποδοχή της
διαφορετικότητας
(Παράδειγμα 5ο)
Άτυπες συνα- Σταθεροποίηση καινούρ-
ντήσεις κάθε γιας «μάθησης», γενίκευση
μήνα
Ειδική συνά- Συνειδητοποίηση της
ντηση σε 6 αλλαγής
μήνες

64
2. ÁÓÊÇÓÅÉÓ ÅÕÁÉÓÈÇÔÏÐÏÉÇÓÇÓ

65
 1ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

Áëëçëïãíùñéìßá - ÁíôáëëáãÝò ó÷åôéêþí åìðåéñéþí

ÈÅÌÁ: ÓõæÞôçóç ôñéþí äéáðéóôþóåùí
Äéáðßóôùóç 1ç: Ó÷åäüí êáíåßò ìáò äåí Ý÷åé ìÜèå íá æåé ìå ìåéï-
íüôçôåò  Ýëëåéøç Üìåóùí âéùìÜôùí.
Äéáðßóôùóç 2ç: Ç ôùñéíÞ ìáò óõìðåñéöïñÜ -óôÜóç8- (ãíùóôéêÝò,
óõíáéóèçìáôéêÝò áêüìç êáé âéïëïãéêÝò áíôéäñÜóåéò) åßíáé åðç-
ñåáóìÝíç
♦ áðü ôéò åìðåéñßåò Üëëùí
♦ áðü ôéò óôÜóåéò ôçò êïéíùíßáò
ðáñïõóßá ìåãÜëùí äéáêõìÜíóåùí âÜóåé äéáöïñåôéêþí ðñïôý-
ðùí êáé áîéïëüãçóçò ôùí óôÜóåùí ôçò êïéíùíßáò ðïõ ïäçãïýí
óå ìåãÜëåò áôïìéêÝò äéáöïñÝò.
Äéáðßóôùóç 3ç: ÁíèñùðéóôéêÜ éäåþäç - Éóüôçôá üëùí ôùí öõëþí/
èñçóêåéþí/ðïëéôéóìþí ê.Ü. - Charta ôùí áíèñùðßíùí äéêáéùìÜ-
ôùí ê.Ü. ïäÞãçóáí óôçí éäåïëïãßá ôçò êïéíùíéêÞò áëëçëïáðï-
äï÷Þò êáé êïéíùíéêÞò Ýíôáîçò/åíóùìÜôùóçò êáé ôùí ëåãïìÝíùí
ìåéïíïôÞôùí (âë. åðßäñáóç óôç Íïìïèåóßá, óôï åêðáéäåõôéêü
óýóôçìá, óôç Äéáöþôéóç/åíçìÝñùóç ôçò êïéíÞò ãíþìçò).
ôï éäåþäåò ôçò éóïôéìßáò åßíáé ó÷åôéêÜ êÜôé ôï "íÝï" -óõãêñé-
íüìåíï ìå ôéò âáèéÜ ñéæùìÝíåò áðïññéðôéêÝò ôÜóåéò ôçò êïéíùíßáò
ãéá êÜèå ôé ôï äéáöïñåôéêü/ôï Üãíùóôï.... - Üñá åõÜëùôï êáé
åõìåôÜâëçôï (âë. áíáæùðýñùóç íåïöáóéóôéêþí éäåïëïãéþí
áðüññéøç äéêáéùìÜôùí ìåéïíïôÞôùí óå ðåñßïäï ïéêïíïìéêÞò
êñßóçò).

8
ÓôÜóç: Ýíá äéáñêÝò óýóôçìá ìå ãíùóôéêü óôïé÷åßï, óõíáéóèçìáôéêü óôïé÷åßï êáé
êÜðïéá ôÜóç ðñïò Ýêöñáóç óõìðåñéöïñÜò (C.I. HOVLAND êáé M.J. ROSEN-
BERG (1960) Attitude organization and change, New Haven Conn. Yale Ä.
ÃÅÙÑÃÁÓ (1986) Êåö. 4 (ïé óôÜóåéò), Êåö. 5 (Ç áëëáãÞ óôÜóåùí) óôï ÊïéíùíéêÞ
Øõ÷ïëïãßá, ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜììáôá, óåë. 120-191

66
2ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ÓôÜóåéò - Óôåñåüôõðá - ÐñïêáôáëÞøåéò

ÓõæÞôçóç âÜóåé ôùí ãíþóåùí êáèåíüò (âë. É ÌÝñïò áõôïý

ôïõ âéâëßïõ êáé ìåëÝôçò ó÷åôéêÞò âéâëéïãñáößáò).
Âáóéêüò Üîïíáò ôçò óõæÞôçóçò:
Ïé óôÜóåéò êáôåõèýíïõí ôçí óõìðåñéöïñÜ ôïõ áôüìïõ óôéò óõí-
áëëáãÝò ôïõ ìå ôïí óõíÜíèñùðü ôïõ, ìå ôçí ïéêïãÝíåéÜ ôïõ, ìå
ôï ÷þñï ôçò åñãáóßáò êáé üëïõò ôïõò öïñåßò ôçò êïéíùíßáò.
Ïé óôÜóåéò åßíáé óôáèåñÝò (áíôéóôÝêïíôáé óôçí áëëáãÞ: ðáñÜ-
äåéãìá: éóüôçôá ôùí äýï öýëùí).
Ïé óôÜóåéò áëëÜæïõí üôáí ìåóïëáâÞóåé óõãêåêñéìÝíïò ëüãïò
 íïìïèåóßá
 ùñßìáíóç/óõíåéäçôïðïßçóç ôïõ ßäéïõ ôïõ áôüìïõ
 óõãêåêñéìÝíï ó÷Ýäéï / ðñüãñáììá ôçò ðïëéôåßáò (ìå óõìâïëÞ
ÌÌÅ, åéäéêÜ ðñïãñÜììáôá ãéá ó÷ïëåßá, ïìáäéêÞ/åéäéêÞ
åõáéóèçôïðïßçóç/åíåñãïðïßçóç, ð.÷. ðñïëçðôéêÜ ðñïãñÜì-
ìáôá ó÷åôéêÜ ìå ôï AIDS).
Ïé óôåñåüôõðåò áíôéëÞøåéò åßíáé åéäéêü ìÝñïò ôùí óôÜóåùí,
 ðïëý áíèåêôéêÝò óôç äéáöïñïðïßçóç
 ôÜóç ãéá êáôçãïñéïðïßçóç äéåõêïëýíåé ôç óêÝøç
 ëüãù ôçò óõììüñöùóçò äßäåôáé óõíáéóèçìáôéêÞ óôáèåñüôçôá
ôïõ "áíÞêåéí óå ìßá ïìÜäá".
Ïé ðñïêáôáëÞøåéò áðïôåëïýí ôï öáéíüìåíï êáôÜ ôï ïðïßï
üëá Þ ôá ðåñéóóüôåñá ÷áñáêôçñéóôéêÜ åíüò óôåñåüôõðïõ Ý÷ïõí
áñíçôéêÞ öüñôéóç.

67
AÓÊÇÓÇ 1ç: ♦ Åíôüðéóå ôçí óôÜóç óïõ áðÝíáíôé óôï Üëëï
öýëï.
♦ ÃñÜøå 10 ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ Üëëïõ öýëïõ
åíôåëþò áõèüñμçôá - Áîéïëüãçóå ðïéü/Ü
ßóùò åßíáé ðñïúüíôá óôåñåüôõðçò áíôßëçøçò-
Ðïéü/á âáóßæåôáé/ïíôáé óå ðñïêáôáëÞøåéò.
ÓõæÞôçóç ôçò 1çò ¢óêçóçò μå üëá ôá μÝëç ôçò ïμÜäáò.
Åíôüðéóç ïμïéïôÞôùí/äéáöïñþí. ÊñéôéêÞ åðåîåñãáóßá ôùí
óçμåéþóåùí.

3ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ÁëëáãÞ óôÜóåùí - óôåñåïôýðùí - ðñïêáôáëÞøåùí

ÓõæÞôçóç:
♦ Ç áëëáãÞ óôÜóåùí-óôåñåïôýðùí-ðñïêáôáëÞøåùí åßíáé
äõíáôÞ, ÷ñåéÜæåôáé üμùò ãíùóéáêÞ áíáäüμçóç êáé íÝá
μÜèçóç.
♦ Ìüíï ç ðëçñïöüñçóç-åíçμÝñùóç-åõáéóèçôïðïßçóç äåí
áñêåß.
♦ Ìüíï ç "èÝëçóç" ãéá áëëáãÞ äåí öèÜíåé.
♦ ÁëëáãÞ óôÜóåùí ê.ï. åßíáé μéá μáèçóéáêÞ äéáäéêáóßá óå
ãíùóéáêü, óõíáéóèçμáôéêü êáé âéïëïãéêü åðßðåäï.

68
Άσκηση 2η:
Προσπάθησε να θυμηθείς 3 παραδείγματα στάσεων (σ), στερεο-
τύπων (στ), προκαταλήψεων (π), που είχες, στο παρελθόν π.χ.
κατά την εφηβική ηλικία. Πώς διαφοροποιήθηκαν και ποια μορ-
φή έχουν τώρα;

Παραδείγματα Προηγούμενη Τωρινή Κατηγοριοποίηση

μορφή μορφή παραδειγμάτων
(σ, στ, π)
1.
2.
3.

• Ποιοι παράγοντες επέδρασαν στην διαφοροποίηση;

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Παράγοντες διαφοροποίησης

1. α) ...................................
β) ...................................
γ) ...................................
2. α) ...................................
β) ...................................
γ) ...................................
3. α) ...................................
β) ...................................
γ) ...................................

Συζήτηση της Άσκησης 2 με όλα τα μέλη της ομάδας.

69
Ασκηση 3η: Προσπάθησε να θυμηθείς 3 παραδείγματα στά-
σεων (σ), στερεοτύπων (στ), προκαταλήψεων (π), που είχες στο
παρελθόν π.χ. κατά την εφηβική ηλικία, τα οποία δεν διαφορο-
ποιήθηκαν έως τώρα και πιστεύεις ότι έπρεπε να αλλάξουν.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Κατηγοριοποίηση παραδειγμάτων

(σ, στ, π)
1.
2.
3.

• Γιατί πιστεύεις ότι έπρεπε να αλλάξουν;

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
1.

2.

3.

• Ποιοι είναι οι παράγοντες που πιθανά εμποδίζουν την διαφο-

ροποίηση;

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
1.

2.

3.

Συζήτηση της Άσκησης 3 με όλα τα μέλη της ομάδας.

70
ΑΣΚΗΣΗ 4η: *Άσκηση για το σπίτι*
Για τί θέλω να δουλέψω με μειονότητες;
Ποιές είναι οι ανάγκες μου; (π.χ. θα ήθελα περισσότερη
ενημέρωση σε θεωρητικό επίπεδο, θα ήθελα να παρακολουθήσω
άμεσα εργασία με μειονότητες ...)
Τι έχω κάνει ως τώρα εγώ γι’ αυτή την εργασία;
1.
2.
3.
Πόσο ικανός/η αισθάνομαι γι’ αυτή την εργασία;
Βαθμολογία: 1. πάρα πολύ ικανός/η G
2. πολύ ικανός/η G
3. ικανός/η G
4. λίγο ικανός/η G
5. καθόλου ικανός G
Για ποιο λόγο αισθάνεσθε ......

4ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ÁíÜëõóç êéíÞôñùí - Óõíåéäçôïðïßçóç ôïõ ôñüðïõ

óêÝøçò.
á) ÓõæÞôçóç âÜóåé ôùí óçμåéþóåùí áðü ôçí 4ç ¢óêçóç
â) ÓõæÞôçóç μå óôü÷ï ôçí "áëëçëïáðïäï÷Þ".
Ôï μïíôÝëï óêÝøçò ó÷åôéêÜ μå ôçí äéáðïëéôéóμéêÞ, ðïëõå-
èíéêÞ èåþñçóç ôçò äïõëåéÜò μå μåéïíüôçôåò ðñïûðïèÝôåé μéá
áëëáãÞ óôÜóåùí ðñïò Ýíáí ðïëõðïëéôéóμéêü ôñüðï ôüóï óêÝøçò
áëëÜ êáé óõíáéóèÞμáôïò êáé åîùôåñéêåõμÝíçò óõμðåñéöïñÜò
üóï êáé μéá ãåíéêÞ êñéôéêÞ - áíèñùðéóôéêÞ èåþñçóç ôçò êïéíù-
íßáò. ÊáíÝíáò ëáüò äåí åßíáé áíþôåñïò áðü ôïí Üëëï - (Âë. ðá-
ñÜñôçμá - Õëéêü ãéá óõæÞôçóç - ÐáñÜäåéãμá 1ï óåë. 71)
ÁíÜëõóç êáé óõæÞôçóç âÜóåé ôïõ ðáñáäåßãμáôïò μå üëá ôá μÝëç
ôçò ïμÜäáò.

71
ΑΣΚΗΣΗ 5η: *Άσκηση για το σπίτι*
Α. Διαπιστώνετε ότι παίρνοντας ένα δείγµα 3 εφηµερίδων
διαφορετικών πολιτικών παρατάξεων, αναφέρεται συστηµατικά - σε
εγκλήµατα, φόνους ληστείες κλπ. και υπογραµµίζεται η προέλευση
"τσιγγάνος/τσιγγάνα" για τον δράστη, ενώ για άτοµα της πλειοψηφίας
(µη-τσιγγάνους) αναφέρεται µόνο το όνοµα του (της) δράστη.

• Προσπαθήστε να µπείτε στη θέση των δηµοσιογράφων

• Σκεφτείτε τρόπους αµφισβήτησης των σκέψεών τους
• Ποιο θα ήταν το πιθανό νέο αποτέλεσµα;
• Ακολουθήστε το παράδειγµα της πενταπλής στήλης (ELLIS &
9
GRIEGER,1977)

ΓΕΓΟΝΟΣ ΣΚΕΨΕΙΣ Αποτέλεσμα Αμφισβή- Νέο απο-

τηση τέλεσμα
Φόνος ενός άνδρα Αναφορά του
από τον Ι.Χ. ονόματος Ι.Χ.
Φόνος ενός άνδρα Αναφορά και
από τον Υ.Υ. επισήμανση....
(ο Υ.Υ. είναι είναι τσιγγά-
τσιγγάνος) νος

Προβληματισμός: Πρέπει ή δεν πρέπει να αναφέρεται η προέλευση

του δράστη; Κίνδυνοι αναφοράς - Σκοπιμότητες αποσιώπησης.

Β. Διαβάζετε στην εφηµερίδα την παρακάτω είδηση:

"Κάθε χρόνο οι αντιστασιακές οργανώσεις της Εύβοιας
γιορτάζουν στη Λαµπούσα Αλιβερίου τη µάχη που
έδωσε ο ΕΛΑΣ µε τους Γερµανούς. Στον τόπο της
µάχης έχει στηθεί ένα άγαλµα του ΕΛΑΣίτη Βασίλη
Μήτρου.

9
ELLIS Á., GRIEGER R. (1977), Handbook of rational-emotiíe therapy, New
Õork, Springer.

72
 ‘Αυτό που δεν λένε στις εκδηλώσεις που γίνονται είναι
ότι αυτός ο ήρωας που έπεσε ήταν Τσιγγάνος, ήταν
γύφτος’, µου είπε χθες, λίγες ώρες πριν τιµηθεί από τις
εκδόσεις ΑΓΚΥΡΑ και το Δήµο Αθηναίων, µε αφορµή
την έκδοση του βιβλίου του "Το καραβάνι του Θεού", ο
Χαλκιδέος συγγραφέας και αντιστασιακός Τάσος
Παπαποστόλου.
Το βιβλίο βασίζεται στις µνήµες του συγγραφέα από τα
παιδικά του χρόνια, όταν περνούσαν τα καραβάνια των
Τσιγγάνων από το χωριό του, τον Άγιο Αιδηψού. Από
τότε µέχρι σήµερα ο Τ. Παπαποστόλου δεν είδε να
αλλάζει η περιφρόνηση της κοινωνίας για τους
Τσιγγάνους.
Αλλά χωράει ο ρατσισµός και στην Εθνική Αντίσταση;"
(Ελευθεροτυπία 11/95).

• Προσπαθήστε να µπείτε στη θέση των υπευθύνων

οµιλητών/συγγραφέων.
• Σκεφτείτε τρόπους αµφισβήτησης των σκέψεών τους.
• Ακολουθήστε το παράδειγµα της πενταπλής στήλης.

ΓΕΓΟΝΟΣ ΣΚΕΨΕΙΣ Αποτέλεσμα Αμφισβή- Νέο απο-

τηση τέλεσμα

Προβληματισμός: Έπρεπε ή δεν έπρεπε να αναφερθεί η προέλευση

του ήρωα; Κίνδυνος αποσιώπησης - Σκοπιµότητα αναφοράς.

73
 5ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: Ç "áõôüμáôç" ëåéôïõñãßá óêÝøåùí - Ôñüðïé ðáñÝμâáóçò

- ÃíùóéáêÞ áíáäüμçóç.
♦ ÓõæÞôçóç âÜóåé ôùí óçμåéþóåùí ôçò 5çò Üóêçóçò.
♦ ÓõæÞôçóç âÜóåé ôùí óçμåéþóåùí ôçò 3çò Üóêçóçò
ÁíÜëõóç ôùí "åμðïäßùí", ðñïôÜóåéò áëëáãÞò/áμöéóâÞôçóçò.

ÁíôáëëáãÞ ñüëùí: Ãßíåôáé áíôáëëáãÞ ôùí óçμåéþóåùí ð.÷. ï/ç

×. äßíåé ôéò óçμåéþóåéò ôïõ/ôçò óôïí/óôçí Õ. êáé ï/ç Õ. óõμμåôÝ÷åé
åíåñãÜ. ×ñçóéμïðïéïýíôáé ôüóï ç 5ç üóï êáé ç 3ç Üóêçóç.
Ãßíåôáé óõæÞôçóç ôùí ðñïâëçμáôéóμþí áðü ôçí 5ç Üóêçóç ó÷åôé-
êÜ μå ôéò ãåíéêÝò óôÜóåéò (âë. óåë. 62, 63), åðßóçò ïé óçμåéþóåéò
áðü ôçí 4ç Üóêçóç (Ãéáôß ....) îáíáäïõëåýïíôáé âÜóåé ôïõ óêåðôé-
êïý ôùí ãåíéêþí óôÜóåùí.

Άσκηση 6η: *Άσκηση για το σπίτι*

Η οµάδα χωρίζεται σε µικρές υποοµάδες, οι οποίες πρέπει να
φέρουν υλικό (θεωρία και παραδείγµατα) σχετικά µε :
α) την διπλή παγίδα
β) την γνωστική ασυµφωνία
γ) τον λογικό συλλογισµό: αίτιο-αποτέλεσµα
δ) αυτοεκπληρούµενη προφητεία
(βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ, παράδειγµα 2ο).

6ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ÁíÜëõóç äõóëåéôïõñãéþí ôçò óêÝøçò

♦ ÓõæÞôçóç âÜóåé ôùí åñãáóéþí ôçò õðï-ïμÜäáò (6ç ¢óêçóç)
♦ ÓõæÞôçóç ó÷åôéêÜ μå ôéò ãíùóéáêÝò ðáñåêêëßóåéò10 (âë. ðáñÜ-
äåéãμá 30 óåë. 74)

10
BURNS D.D. (1980) Feeling good: The new mood therapy, New York, New
American Library.

74
 μÞíõμá: üëïé - ëßãï-ðïëý - ðÝöôïõμå óå ôÝôïéåò ðáãßäåò. Óôü÷ïò
μáò åßíáé ç áðïåíï÷ïðïßçóç. Ðáñáäåßãμáôá áðü ôçí êáèçμåñéíÞ
æùÞ äéáöùôßæïõí áõôü ôï èÝμá. ÁíÜëõóç êáé óõæÞôçóç âÜóåé
ôïõ ðáñáäåßãμáôïò.

ΑΣΚΗΣΗ 7η: * Άσκηση για το σπίτι*

(Βλ. Διήγηµα "Ντιάλι Θιµ. Χριστάκη", Παράρτηµα, Παράδειγµα
4ο, σελ. 76).

Αφού διαβαστεί προσεκτικά το µικρό αυτό διήγηµα γίνεται

µία εις "βάθος ανάγνωση" α) Στάσεις/στερεότυπα/προκαταλήψεις:
ο ρόλος τους στη διαµόρφωση της συµπεριφοράς των ηρώων.
β) οι αλληλεπιδράσεις (συστηµικός τρόπος σκέψης: πως ο ένας
επηρεάζει (αλλά και επηρεάζεται) την από τον άλλο γ) ποιές
"εναλλακτικές λύσεις" θα µπορούσαν να υπάρξουν - για κάθε
"ήρωα" ξεχωριστά δ) τί θα µπορούσε να γίνει πριν (προληπτικά)
κατά την διάρκεια των συγκρούσεων, µετά την "έκβαση")
 κρατούνται σηµειώσεις.

7ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ÊïéíùíéêÞ ðáèïëïãßá - Ðñüëçøç - ÐáñÝμâáóç

"ÁðïêáôÜóôáóç"
♦ ÓõæÞôçóç - áíÜëõóç ôïõ äéçãÞμáôïò.
♦ Ðáßîéμï ñüëùí - ÁíÜëõóç óõíáéóèçμÜôùí - ÁëëáãÞ óåíá-
ñßïõ.
 "Ðáßæåôáé" ôï äéÞãçμá Þ ïñéóμÝíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ μÝñç
ôïõ.
 Áíáëýïíôáé ðéèáíÜ óõíáéóèÞμáôá ôùí çñþùí.
 Áíáëýïíôáé ôá óõíáéóèÞμáôá μåëþí ôçò ïμÜäáò.
 Óõæçôéïýíôáé êáé ðáßæïíôáé ñåáëéóôéêÝò ðéèáíÝò
åíáëëáêôéêÝò ëýóåéò.

75
 Ðñüóêëçóç ëåãüìåíïõ "Åéäéêïý" ùò áêñïáôÞ êáé óõæçôçôÞ:
Üôïìï ðïõ äïõëåýåé Þäç ìå ìåéïíüôçôåò êáé - êáôÜ ðñïôßìçóç -
ðïõ åßíáé ï/ç ßäéïò/á ìÝëïò ìåéïíüôçôáò.

8ç, 9ç, 10ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ¢ìåóç åõáéóèçôïðïßçóç/¢ìåóç åìðåéñßá

ÅðéóêÝøåéò óå ôüðïõò äéáìïíÞò êáé åêðáßäåõóçò ìåéïíïôÞ-

ôùí ìå óõíïäåßá ôïõ(ôçò) "Åéäéêïý" - ÓõæçôÞóåéò êáé êáôáãñáöÝò
ðñïâëçìÜôùí.

ΑΣΚΗΣΗ 8η: Καταγραφή συγκεκριμένων παραδειγμάτων (ένα ή

δύο ανά υποομάδα). Είναι τα προβλήματα που εντοπίζονται, είναι
τα "προϊόντα" προκαταλήψεων;

• Ανάλυση των παραδειγμάτων βάσει της 5ης Άσκησης.

• Αξιοποίηση των γνώσεων από την 5η, 6η, 7η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ.
• Συμμετοχή στη συζήτηση των "Ειδικών".

 ÌåôÜ ôçí åðßóêåøç êáé êáôáãñáöÞ, ïé õðïïìÜäåò óõæçôïýí

óôçí êïéíÞ óõíÜíôçóç ôéò ðñïôÜóåéò ôïõò âÜóåé ôçò 8çò
Üóêçóçò.
 Ôáõôü÷ñïíá áñ÷ßæåé ôï äéÜâáóìá äéáöüñùí Üñèñùí ãíùóôþí
äéáíïïõìÝíùí Þ åðßêáéñùí èåìÜôùí ìå óôü÷ï ôçí ãåíéêüôåñç
êïéíùíéêÞ åõáéóèçôïðïßçóç (âë. ðáñÜñôçìá, ÐáñÜäåéãìá
5ï, óåë. 80).

76
11ç, 12ç ÓÕÍÁÍÔÇÓÇ

ÈÅÌÁ: ÊïéíùíéêÞ åõáéóèçôïðïßçóç / ÊïéíùíéêÞ áðïäï÷Þ ôçò

äéáöïñåôéêüôçôáò

ÓõæÞôçóç: Äåí åßíáé äõíáôüí íá äå÷èïýμå ôá μÝëç μéáò μåéï-

íüôçôáò, ùò "éóüôéμïõò Üëëïõò" áí äåí ùñéμÜóåé μÝóá μáò, μéá
ãåíéêüôåñç áíèñùðéóôéêÞ öéëïóïöéêÞ/êïéíùíéêÞ èåþñçóç
áðïäï÷Þò ôçò äéáöïñåôéêüôçôáò, óåâáóμïý ôïõ ÓÕÍÁÍ-
ÈÑÙÐÏÕ êáé ôçò ÖÕÓÇÓ. Óêïðüò áðþôåñïò åßíáé ç óôáäéáêÞ
õðÝñâáóç ôïõ åãùêåíôñéêïý ôñüðïõ óêÝøçò.
 ÁíÜëõóç êáé óõæÞôçóç ôùí Üñèñùí - ôá ïðïßá ðñïôåßíïíôáé
åíäåéêôéêÜ - ðïõ Ý÷ïõí Þäç äéáâáóôåß. Óõμμåôï÷Þ óôç óõæÞôçóç
êáé ôùí "Åéäéêþí".
Ðñüôáóç: Ôá μÝëç ôçò ïμÜäáò μðïñïýí íá áðïôåëÝóïõí
μÝëç μéáò Üôõðçò ïμÜäáò "áëëçëïåõáéóèçôïðïßçóçò" êáé íá
óõíáíôéïýíôáé μéá öïñÜ ôï μÞíá, üðïõ èá óõæçôéïýíôáé èÝμáôá
ðïõ èá ðñïêýøïõí áðü ôçí Üμåóç äïõëåéÜ μå μåéïíüôçôåò. Ç
áíÜëõóç óêÝøåùí êáé óõíáéóèçμÜôùí, áõôüμáôùí êõñßùò
óõμðåñéöïñþí, óõæÞôçóç êáé áëëçëïûðïóôÞñéîç μÝóù ôçò ïμÜ-
äáò èåùñåßôáé áðïëýôùò áðáñáßôçôç äéüôé ç êáéíïýñãéá μÜèçóç
(μÝóù ôùí 12 óõíáíôÞóåùí) åßíáé ðïëý óýíôïμç êáé äåí μðïñåß
íá åμðåäùèåß ïõóéáóôéêÜ óôï áôïμéêü ñåðåñôüñéï óõμðåñéöï-
ñÜò. Ãåíßêåõóç êáé óôáèåñïðïßçóç ÷ñåéÜæåôáé ÷ñüíï áëëÜ êáé
"åðáíÜëçøç". Ðéï åýêïëá âãáßíåé ç øõ÷Þ ðáñÜ ôï ÷ïýé, ëÝåé ï
ëáüò.
ÅéäéêÞ ÓõíÜíôçóç μåôÜ Ýîé μÞíåò: ¸÷åé áðïäåé÷èåß üôé åßíáé
ðïëý óçμáíôéêÞ μéá óõíÜíôçóç ôùí μåëþí ôçò ïμÜäáò Ýîé μÞíåò
μåôÜ ôç ëÞîç ôïõ óåμéíáñßïõ. Ç çμåñïμçíßá áõôÞò ôçò óõíÜíôç-
óçò ïñßæåôáé óôç 12ç óõíÜíôçóç. ÐïëëÝò öïñÝò áíáíåþíåôáé ôï
"ñáíôåâïý" êÜèå Ýîé μÞíåò êé' áõôü áðïäåß÷èçêå óôçí ðñÜîç ùò
ðïëý áðïôåëåóμáôéêü, áëëÜ êáé ùò áíÜãêç ôùí ßäéùí ôùí μåëþí,
äéüôé óõíåéäçôïðïßçóáí üôé ç áëëáãÞ óôÜóåùí åßíáé μéá åðßðïíç
äéáäéêáóßá, μå ðáëéíäñïμÞóåéò, åíï÷Ýò, êëð. Êýñéï èÝμá óõæÞôç-
óçò: Ðþò Üëëáîå ç æùÞ μïõ ãåíéêÜ, ï ôñüðïò óêÝøçò, ôá óõíáé-

77
óèÞμáôÜ μïõ êáé ç óõμðåñéöïñÜ μïõ. ÁíÜëõóç ðáñáäåéãμÜôùí
ü÷é μüíï áðü ôç äïõëåéÜ μå μåéïíüôçôåò (ð.÷. áðü êáèçμåñéíÜ
óõμâÜíôá μå ðáéäéÜ, õðåñÞëéêåò, "äýóêïëïõò óõíÜíèñùðïõò",
óõíáäÝëöïõò, óõíôñüöïõò, ê.Ü.).
¸íá Üëëï åîßóïõ óçμáíôéêü èÝμá ðñïêýðôåé áðü ôçí óõμðå-
ñéöïñÜ ôùí Üëëùí (ößëùí, óõããåíþí, óõíáäÝëöùí) áðÝíáíôß μáò
åö' üóïí åμåßò óêåðôüμáóôå êáé óõμðåñéöåñüμáóôå äéáöïñåôéêÜ
áðü ðñéí: Ðþò μáò áíôéμåôùðßæïõí ïé Üëëïé;

78
ÐÁÑÁÑÔÇÌÁ
♦ Ðáñáäåßãìáôá
♦ Õëéêü ãéá óõæÞôçóç

79
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ 1ο

Οι βασικοί άξονες του κειµ ένου που ακολουθεί βασίζονται

στο κεφ. "Διαπολιτισµ ική µ άθηση ή το τείχος στο ίδιο µ ας το
µ υαλό" (Η. BARKOWSΚI (1984) Interkulturelles Lernen oder die
Mauer im eigenen Kopf στο Interkulturelle Erziehung, Η.
ESSINGER και Α. UÇΑR (Επιµ .), τοµ . 1, Sulzberg/Allgäu:
Pä dagogisher Verlag Βurgbücherei, Schneider, σελ. 166-186).
Το ερώτηµ α που απασχολεί όσους εργάζονται µ ε ξένους και
µ ειονότητες έχει σχέση µ ε την συναισθηµ ατική απόσταση προς
αυτές τις οµ άδες, µ ε τον τρόπο που βιώνονται θέµ ατα κυριαρχίας
και ισότητας, µ ε το θέµ α της "αξιολόγησης" του Άλλου (σχετικά
µ ε τον πολιτισµ ό, τη θρησκεία, τα ήθη κι' έθιµ α, κ.ο.κ.). Η εργα-
σία σ' αυτά τα πλαίσια επηρεάζεται από µ ία γενική στάση, η
οποία τις περισσότερες φορές δεν έχει συνειδητοποιηθεί, δεν έχει
"δουλευτεί". Αυτή η γενική στάση (Grundhaltung κατά τον
BARKOWSΚI) µ πορεί να υπονοµ εύσει την αποτελεσµ ατική
δουλειά και πολλές φορές να εµφανισθούν τα αντίθετα αποτελέ-
σµ ατα. Ο ίδιος συγγραφέας περιγράφει τέσσερις µορφές γενικών
στάσεων:

Α. Μορφή: Προστατευτική/Καθοδηγητική σκέψη

Οι µ ειονότητες έχουν ένα δικό τους τρόπο σκέψης και κοι-
νωνικοποίησης. Ο κύριος σκοπός της δουλειάς µ ας είναι να
τον αλλάξουµ ε, έτσι θα µ πορέσουν αυτές οι οµ άδες να απο-
περιθωριοποιηθούν. Εµ είς (η πλειοψηφία) θέτουµ ε τους στό-
χους, εµ είς αποφασίζουµ ε για το πως θα γίνει η αποπεριθω-
ριοποίηση. Η σχέση µ ας δεν βασίζεται στο "δούναι-λαβείν".
Οι άλλοι είναι "κατώτεροι", εµ είς πρέπει να ενδιαφερθούµ ε
γι' αυτούς. Αυτοί έχουν τα προβλήµ ατα (π.χ. αυξηµ ένη
εγκληµ ατικότητα ανηλίκων, έλλειψη οικογενειακού προ-
γραµ µ ατισµ ού, πολλά παιδιά, πολλαπλά µ αθησιακά προβλή-
µ ατα/δυσκολίες προσαρµ ογής στο σχολείο κ.ά.), δεν είναι σε
θέση να τα λύσουν. Εµ είς πρέπει να φροντίσουµ ε γι' αυτούς
διότι έχουµ ε τις δυνατότητες επίλυσης των προβληµ άτων
τους.

80
 Ç óôÜóç áõôÞ μðïñåß íá ðÜñåé äýï μïñöÝò: á) ôçí åõãåíéêÞ
μïñöÞ ôïõ ðñïóôÜôç (ç áðüóôáóç åßíáé μåãÜëç üðùò åíüò ðáôÝñá
ðñïò ôïí μéêñü ôïõ ãéï) êáé â) ôçí óôåíá÷ùñçμÝíç μïñöÞ ôïõ
ðñïóôÜôç -áõôïß Ý÷ïõí ðÜíôá ðñïâëÞμáôá (ç áðüóôáóç ðÜëé
åßíáé μåãÜëç üðùò ôçò μçôÝñáò ðïõ äåí ôá âãÜæåé ðÝñá μå ôç
äéáðáéäáãþãçóç ôçò êüñçò ôçò, ãéáôß áõôÞ Þôáí, åßíáé (Üñá êáé
èá åßíáé) ðÜíôá "ðñïâëçμáôéêÞ"). Ç éåñáñ÷ßá åßíáé, êáé óôéò
äõï μïñöÝò, óáöÞò. Åμåßò (ç ðëåéïøçößá) îÝñïõμå ôé íá êÜíïõμå,
ïé ¢ëëïé (ïé μåéïíüôçôåò) Ý÷ïõí ôá ðñïâëÞμáôá.

Â. ÌïñöÞ: "ÁðïéêéïêñáôéêÞ" óôÜóç

ÁõôÞ ç óôÜóç Ý÷åé óôåíÞ ó÷Ýóç μå ôçí Á' μïñöÞ. Ïé μåéïíü-

ôçôåò ðñÝðåé íá μÜèïõí íá æïõí μå ôçí ðëåéïøçößá. Óêïðüò ôçò
äïõëåéÜò μå μåéïíüôçôåò åßíáé íá μÜèïõí íá æïõí μå ôçí ðëåéï-
øçößá, áõôÝò ðñÝðåé íá åíôá÷èïýí óôçí êïéíùíßá ôçò ðëåéïøç-
ößáò. Óêïðüò ôçò åêðáßäåõóçò ôùí ðáéäéêþí μåéïíïôÞôùí åßíáé
ç áðñüóêïðôç ðñïóáñμïãÞ ôïõò óôï êïéíü ó÷ïëåßï, ðïõ åßíáé
ôï ó÷ïëåßï ôçò ðëåéïøçößáò. Ïé êïéíùíéêïß êáíüíåò (íüñμåò)
åßíáé ôçò ðëåéïøçößáò êáé ïé ¢ëëïé ðñÝðåé íá ôïõò äå÷èïýí. (Óçμ.
ï åëëçíéêüò ðïëéôéóμüò åßíáé ï êõñßáñ÷ïò Üñá áõôüí ðñÝðåé íá
äå÷èïýí ïé ¢ëëïé êáé íá ëåéôïõñãÞóïõí óýμöùíá μå ôá ðñüôõðÜ
ôïõ). ¼ðùò ïé μåãÜëïé ðëáíÞôåò Ýëêïõí ôïõò μéêñüôåñïõò, Ýôóé
êáé ïé μåéïíüôçôåò ðñÝðåé íá óôñÝöïíôáé (íá Ý÷ïõí "ðñüôõðá")
ðñïò ôçí ðëåéïøçößá. Ôá ïõñÜíéá óþμáôá õðüêåéíôáé óå íïμïôÝ-
ëåéåò, äåí Ý÷ïõí åíáëëáêôéêÝò ëýóåéò Ýôóé êáé óôá êïéíùíéêÜ
öáéíüμåíá, éó÷ýïõí áäéÜóåéóôïé êáíüíåò (!). Ç éåñáñ÷ßá åßíáé
åðßóçò óáöÞò: Åμåßò (ç ðëåéïøçößá) êõñéáñ÷ïýμå, ïé ¢ëëïé
(μåéïíüôçôá) áêïëïõèïýí/ðñïóáñμüæïíôáé.

Ã. ÌïñöÞ: ÐåñéèùñéïðïéçôéêÞ óôÜóç

Ïé μåéïíüôçôåò åßíáé êáé èá ðáñáμåßíïõí μåéïíüôçôåò êáé

äåí μðïñïýí íá ãßíïõí μÝëç μáò ðïëõðïëéôéóμéêÞò êïéíùíßáò.
ÕðÜñ÷åé μéá "åããåíÞò äéáöïñåôéêüôçôá" ðïõ .... ôïí áñÜðç êé'
áí ôïí ðëÝíåéò ôï óáðïýíé óïõ ÷áëÜò ..... ¼,ôé óêÝöôåôáé, ü,ôé

81
ðñÜôôåé ç ðëåéïøçößá åßíáé ôï óùóôü, ü,ôé ãßíåôáé áðü ôçí μåñéÜ
ôùí Üëëùí åßíáé ðáñÝêêëéóç. Êõñéáñ÷åß ï äéðïëéêüò ôñüðïò
óêÝøçò μå ôéò ðñïôÜóåéò ôïõ: Åäþ åμåßò - ïé ¢ëëïé åêåß.

Ä. ÌïñöÞ: Áðï-ðåñéèùñéïðïéçôéêÞ óôÜóç

ÁõôÞ ç μïñöÞ óêÝøçò Ý÷åé åðçñåáóèåß áðü ãíþóåéò êïéíù-
íéïëïãéêÝò, ðïëéôéêÝò, ïéêïíïμéêÝò êáé øõ÷ïëïãéêÝò ðïõ ïäçãïýí
óôïí åíôïðéóμü ôùí áëëçëåðéäñÜóåùí, óôçí êñéôéêÞ áîéïëüãçóç
ôùí êïéíùíéêþí öáéíïμÝíùí. Åäþ êõñéáñ÷åß Ýíáò êñéôéêüò ôñü-
ðïò óêÝøçò ðïõ êáô' áñ÷Þí åóôéÜæåôáé óôïí ßäéï ôïí ðïëéôéóμü
ôçò ðëåéïøçößáò. Åðéäéþêåôáé íá êñáôçèåß μéá áðüóôáóç áðü
ôá üóá éó÷ýïõí, ôá ïðïßá ôßèåíôáé õðü áμöéóâÞôçóç. Ãßíåôáé ç
ðñïóðÜèåéá åíôïðéóμïý êïéíÜ áðïäåêôþí éäåùäþí (êáé ôçò
ðëåéïøçößáò êáé ôçò μåéïíüôçôáò). Ç äïõëåéÜ μå μåéïíüôçôåò
äéÝðåôáé áðü ôçí áñ÷Þ "ãíùñßæïíôáò ôï ¢ëëï, ôï äéáöïñåôéêü
âñßóêïõμå ôá äéêÜ μáò êåíÜ êáé ðñïâëÞμáôá". Ï ¢ëëïò ëåéôïõñ-
ãåß ùò êáèñÝðôçò. Åðéäéþêåôáé ð.÷. éóüôçôá åõêáéñéþí ãéá üëá
ôá ðáéäéÜ ó' Ýíá êïéíü ó÷ïëåßï, ôï ïðïßï üμùò äåí èá ëåéôïõñãåß
μüíï μå ôá ðñüôõðá ôçò ðëåéïøçößáò. Óõíå÷þò áíáöýåôáé ôï
åñþôçμá:
Ðüóç áðüóôáóç åßíáé áðáñáßôçôç þóôå ç ðëåéïøçößá íá
êñáôÞóåé ôçí ðïëéôéóôéêÞ ôçò ôáõôüôçôá, ôï ßäéï êáé ç μåéïøçößá
êáé íá ëåéôïõñãÞóïõí óôçí ßäéá êïéíùíßá ùò Éóüôéμïé ¢ëëïé;

ÐÁÑÁÄÅÉÃÌÁ 2ï
Óêïðïß ôçò 6çò Üóêçóçò åßíáé á) íá äåèåß ç ïμÜäá μÝóù
óõíåñãáóßáò óå õðïïμÜäåò åêôüò ôùí êïéíþí óõíáíôÞóåùí. Ìå
áõôü ôïí ôñüðï áñ÷ßæåé Ýíáò ðéï óôåíüò äéÜëïãïò êáé â) áíáæç-
ôþíôáò âéâëéïãñáößá êáé åôïéμÜæïíôáò μéá ó÷åôéêÜ áðëÞ êáé
óýíôïμç åñãáóßá íá ðñïâëçμáôéóèåß ç ïμÜäá ðåñéóóüôåñï ãýñù
áðü ôï èÝμá ôùí äõóëåéôïõñãéþí óôç óêÝøç (Ç áëëáãÞ óôÜóåùí
åßíáé μéá äýóêïëç êáé ÷ñïíïâüñá äéáäéêáóßá).
ÅíäåéêôéêÜ áíáöÝñïíôáé μåñéêÜ âéâëßá óôá ÅëëçíéêÜ ôá
ïðïßá äéáðñáãμáôåýïíôáé ôá èÝμáôá ôùí õðïïμÜäùí, âéâëßá
ôá ïðïßá åßíáé êáé ãåíéêüôåñçò ÷ñçóéμüôçôáò, êõñßùò ãé' áõôïýò

82
ðïõ èá äïõëÝøïõí μå ðáéäéÜ êáé åöÞâïõò.
Ä. ÃÅÙÑÃÁÓ (1992) ÊïéíùíéêÞ øõ÷ïëïãßá, ôïμ. Á., ôïμ. Â.
É.Í. ÐÁÑÁÓÊÅÕÏÐÏÕ ËÏÓ (1990) ÅîåëéêôéêÞ Øõ÷ïëïãßá,
ôïμ. Á, Â, Ã, Ä.
Á. MOLNAR, Â. LINDQUIST11 (1993) - Á. ÊÁËÁÍÔÆÇ-ÁÆÉÆÉ
(Åðéμ.) ÐñïâëÞμáôá ÓõμðåñéöïñÜò óôï Ó÷ïëåßï êáé ôá ôñßá
âéâëßá: ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜμμáôá

ÐÁÑÁÄÅÉÃÌÁ 3ï
ÃíùóéáêÝò ðáñåêêëßóåéò ãíùóéáêÜ ëÜèç (êåßμåíï áðü Á.
ÊÁËÁÍÔÆÇ - ÁÆÉÆÉ, Â. ÊÁÑÁÄÇÌÁÓ (1996 õðü äçμïó.)
Ðëáßóéï ðáñÝμâáóçò ãéá ôç âåëôßùóç ôçò áõôïáðïôåëåóμáôéêü-
ôçôáò.
Óõ÷íÜ, üôáí óêåöôüμáóôå Þ êñßíïõμå μéá êáôÜóôáóç, Ýíá
ðñüóùðï Þ ïôéäÞðïôå Üëëï, êÜíïõμå êÜðïéá "ëÜèç", ôá ïðïßá
óõ÷íÜ äåí áíôéëáμâáíüμáóôå, áëëÜ åýêïëá ôá äéáðéóôþíïõμå
μüëéò êÜðïéïò ôá õðïäåßîåé. Ð.÷. ëÝμå: "Áýñéï èá ÷éïíßóåé ïðùó-
äÞðïôå", ðáñáãíùñßæïíôáò üôé äåí μðïñïýμå íá ãíùñßæïõμå ôïí
êáéñü ôçò åðüμåíçò çμÝñáò, áëëÜ μüíï íá ôïí âëÝðïõμå. Óõíåðþò
ôï ïñèü èá Þôáí íá åéðùèåß: "Áýñéï åßíáé ðïëý ðéèáíü íá
÷éïíßóåé".
ÐïëëÝò öïñÝò, áõôÜ ôá ëÜèç (ðïõ ïíïμÜæïíôáé "ãíùóéáêÜ
ëÜèç"), åãêëùâßæïõí ôç óêÝøç μáò ïäçãþíôáò ôçí óå ëÜèïò
óõμðåñÜóμáôá. ¸ôóé óõ÷íÜ μéá ôÝôïéá óêÝøç Þ éäÝá Þ ðåðïßèçóç
ðñïêáëåß Üã÷ïò êáé ðáãéäåýåé ôá Üôïμá óå óõμðåñéöïñÝò êáé
óõíáéóèÞμáôá ðïõ äåí áíôáðïêñßíïíôáé óôçí ðñáãμáôéêüôçôá.

11
Åéäéêüôåñá ôï μïíôÝëï ðáñÝμâáóçò ðïõ âáóßæåôáé óôïí ïéêïóõóôçμéêü ôñüðï
óêÝøçò êáé ðïõ áíáëýåôáé ðïëý äéåîïäéêÜ - μÝóù ðïëëþí ðáñáäåéãμÜôùí, ôá
ïðïßá Ý÷ïõí ðñïóáñμïóèåß óôçí åëëçíéêÞ ðñáãμáôéêüôçôá - åíäåßêíõôáé êáé ãéá
äõóêïëßåò ðñïóáñμïãÞò ðáéäéêþí μåéïíïôÞôùí. Åêðáéäåõôéêïß ïé ïðïßïé Ý÷ïõí
Þäç ó÷åôéêÞ ðåßñá μå ðáéäéÜ μåéïíïôÞôùí μðïñïýí íá oñãáíþóoõí "ïμÜäåò
áõôïμüñöùóçò" êáé íá μÜèïõí ôï μïíôÝëï áõôü ðáñÝμâáóçò þóôå íá ôï åöáñμü-
óïõí óôçí ôÜîç ôïõò. Óôéò êïéíÝò óõíáíôÞóåéò μðïñïýí - âáóßæïíôáò/ôñïðïðïéþíôáò
ôéò áíôßóôïé÷åò ðáñåμâÜóåéò ôïõò óôï âáóéêü óêåðôéêü ôïõ âéâëßïõ - íá âïçèïýí ï
Ýíáò ôïí Üëëïí óõæçôþíôáò ôá ðñáêôéêÜ ðñïâëÞμáôá áëëÜ êáé ðñïâÜëëïíôáò ôéò
èåôéêÝò ôïõò åμðåéñßåò μÝóá óôçí ïμÜäá.

83
 Ôá ãíùóéáêÜ ëÜèç ðñÝðåé åðïμÝíùò Ýãêáéñá íá åíôïðßæï-
íôáé êáé íá áßñïíôáé. ÊáôÜ ôïí Burns õðÜñ÷ïõí 10 ôÝôïéá ðéèáíÜ
ëÜèç:
1. ÄéðïëéêÞ óêÝøç. Áðüëõôç óêÝøç ôïõ ôýðïõ "Üóðñï-μáýñï",
óáí íá õðÜñ÷ïõí μüíï Üêñá êáé ôßðïôá μåôáîý áõôþí.
2. Õðåñãåíßêåõóç. ¸íá ãåãïíüò, óõíÞèùò áñíçôéêü, áíôéμåôùðß-
æåôáé óáí êïμμÜôé μéáò óõíçèéóμÝíçò áêïëïõèßáò, ð.÷. "ðÜ-
íôá ôÝôïéá êáé μüíï óõμâáßíïõí óå μÝíá", ÷ùñßò áõôü íá åß-
íáé ãåãïíüò. ÓõíÞèùò åêöñÜæåôáé μå ëÝîåéò üðùò "ðÜíôá,
üëá, ôßðïôå, ðïôÝ".
3. Íïçôéêü ößëôñï. ÅðéêÝíôñùóç óå μßá μüíï ðëåõñÜ (óõíÞèùò
áñíçôéêÞ) μéáò êáôÜóôáóçò êáé ÷áñáêôçñéóμüò ôçò êáôÜóôá-
óçò μå μüíç âÜóç áõôÞí ôçí ðëåõñÜ, ÷ùñßò íá óõíåîåôÜæïíôáé
êáé ïé ëïéðÝò ðáñÜμåôñïé.
4. Õðïôßμçóç èåôéêþí óôïé÷åßùí. Ôï Üôïμï óõíçèßæåé íá μçí
"âëÝðåé" èåôéêÜ ðñÜãμáôá Þ ôá õðïâáèμßæåé óõóôçμáôéêÜ.
5. Áõèáßñåôï óõμðÝñáóμá. ×ùñßò íá óõãêåíôñþíïíôáé ôá áðá-
ñáßôçôá "áðïäåéêôéêÜ óôïé÷åßá" êñßíïõμå êáé áîéïëïãïýμå
Þ ðñïâëÝðïõμå. Ð.÷. êñßíïõμå Ýíá Üôïμï "êáêü", âáóéóμÝíïé
óôï ôé μáò åßðáí ïé Üëëïé, ÷ùñßò íá ôï ãíùñßæïõμå ðñïóùðéêÜ.
6. Ìåãéóôïðïßçóç Þ åëá÷éóôïðïßçóç. Ìåãáëïðïéïýμå êÜðïéá
ãåãïíüôá Þ/êáé åëá÷éóôïðïéïýμå Üëëá, óõ÷íÜ åñ÷üμåíïé áíôß-
èåôïé μå ôçí ßäéá ôçí ðñáãμáôéêüôçôá. Ð.÷. êñßíïõμå ôçí
áðïôõ÷ßá óå Ýíá äéáãùíéóμü μáãåéñÝμáôïò ùò ôï "ôÝëïò ôïõ
êüóμïõ" (áëßμïíï áí "ôåëåßùíå" ï êüóμïò åðåéäÞ äåí μáãåé-
ñÝøáμå êáëÜ μéá öïñÜ).
7. ÓõíáéóèçμáôéêÞ óõëëïãéóôéêÞ. Óõ÷íÜ ðéóôåýïõμå ðùò áõôü
ðïõ íéþèïõμå åßíáé Ýíáò êáèñÝðôçò ôïõ êüóμïõ êáé áõôïý
ðïõ ðñÜãμáôé óõμâáßíåé. ¸ôóé ðéóôåýïõμå ðùò åöüóïí áéóèá-
íüμáóôå áíßêáíïé ãéá êÜôé, åßíáé Ýôóé üíôùò.
8. ÓêÝøåéò ôïõ ôýðïõ "ðñÝðåé íá". ÓêÝøåéò, óõíáéóèÞμáôá êáé
óõμðåñéöïñÝò ðïõ ïöåßëïíôáé óå ó÷Þμáôá ôïõ ôýðïõ "ðñÝðåé

84
 íá êÜíù êÜôé Þ äåí ðñÝðåé íá êÜíù êÜôé", åêôüò ôïõ ëÜèïõò
ðïõ åíÝ÷ïõí, ðñïêáëïýí åíï÷Ýò üôáí áðåõèýíïíôáé óôïí
åáõôü μáò êáé èõμü üôáí áðåõèýíïíôáé óôïõò Üëëïõò.
9. ÅóöáëμÝíç ôéôëïöüñçóç. Ìßá ôõ÷áßá óõμðåñéöïñÜ ôéôëïöï-
ñåßôáé ùò μüíéμï ÷áñáêôçñéóôéêü åíüò ðñïóþðïõ (μéá óåëßäá
åíüò âéâëßïõ "ãßíåôáé" ôï âéâëßï).
10. Ðñïóùðéêïðïßçóç. Ôï (áñíçôéêü óõíÞèùò) áðïôÝëåóμá μéáò
êáôÜóôáóçò Þ μéáò ðñïóðÜèåéáò áðïäßäåôáé áðïêëåéóôéêÜ
óôï Üôïμï (ôïí åáõôü), åíþ ïé åðéäñÜóåéò Üëëùí ðáñáãüíôùí
ðáñáãíùñßæïíôáé.
Áîßæåé ôÝëïò, íá óçμåéþóïõμå ðùò ôéò ðåñéóóüôåñåò öïñÝò
äéáðñÜôôïõμå ôáõôü÷ñïíá, ðåñéóóüôåñá ôïõ åíüò ãíùóéáêÜ
ëÜèç.

ÐÁÑÁÄÅÉÃÌÁ 4ï

"ÍÔÉÁËÉ ÈÉÌ ×ÑÉÓÔÁÊÇ"

Ôï 1ï âñáâåßï ôçò Ã’ êáôçãïñßáò ôïõ äéáãùíéóμïý ôïõ Äå-

êåμâñßïõ μïéñÜóôçêáí äýï äéçãÞμáôá. ¸íá ôïõ ê. ÓùôÞñç Äçμç-
ôñßïõ êáé Ýíá ôïõ ê. Ðáíáãéþôç ÃåùñãéÜäç. ÓÞμåñá äçμïóéåý-
ïõμå ôï êåßμåíï ôïõ ê. Äçμçôñßïõ, ðïõ Ý÷åé ôïí ôßôëï "ÍôéÜëé èéμ
×ñéóôÜêç". Ï ê. Äçμçôñßïõ åßíáé äçμïôéêüò õðÜëëçëïò, Ý÷åé
çëéêßá 30 åôþí êáé μÝíåé óôçí ÊáëëéèÝá (ÁèÞíá).
Áðü'íá ðåßóμá ôçí ðÞñå. Äåí ôïí ðïëõÝíïéáæå, μá ðÝóáí íá
ôïí öÜíå ïé äéêïß ôïõ. "ÊáëÜ ôÜ'÷áóåò ôåëåßùò; Íá μðÜóïõμå
óðßôé μáò ôçí áñâáíßôù; ôçí ôÝôïéá, ôçí ðÜíôïéá;"
Éäßùò ïé áäåëöÝò ôïõ Þôáí êáôçãïñçμáôéêÝò "óðßôé μáò äåí μðáß-
íåé ç ðáëéïóêéðéôÜñ". ÂÝâáéá, ðéï ðïëý áð' ôçí öõëåôéêÞ ôçò
éäéüôçôá ôéò ðåßñáæå ðïõ óáí Ýμðáéíå óôï öïýñíï ôïõò, óáí êÜôé
íá ïμüñöáéíå.

85
Óôï öïýñíï ëïéðüí ôç ãíþñéóå. ÃåñÞ, íïóôéμïýëá, å èåüöôù÷ç
Þôáí, μá ôÜ'÷å ðåñáóμÝíá êé áõôüò ôá ôñéÜíôá ðÝíôå. Äåí μðÞêå
óå ïéêïãÝíåéá ç êïðÝëëá μðÞêå óå öéäïöùëéÜ. Ìïýôñá, μéóü-
ëïãá, îåèÝùμá óôéò äïõëåéÝò êáé ï Üíôñáò Ýêáíå ôï ðåßóμá,
áäéáöïñßá. Âïëåýôçêå. ÔÝñμá. "Êáé íá ô' áöÞóåéò áõôÜ ôá μéñ
êáé μéñ. Äåí åßíáé áñâáíéôéÜ åäþ. ÌðÞêåò óå óðßôé ñýæé Êáñïëßíá.
Ôá'êïõóåò; Óå êÜíáμå Üíèñùðï".
Ôüóï ðïëý ôçí åöüâéóáí, ðïõ óáí ôçò åñ÷üôáí áêÜëåóôç êáμéÜ
ëÝîç áð' ôç øõ÷Þ óôá ÷åßëç, ðñïëÜâáéíå êáé ÷ôýðáãå äõíáôÜ μå
ôç ÷ïýöôá ôçò ôï óôüμá. Ôç μÜíá ôçò åß÷å μïíÜ÷á. ÂñÞêáí ôñüðï
ïé áäåëöÝò íá ôéò îåóμßîïõí. "¸ñäå ðñÜðå μÜíá", Ýëåãáí êáé
îåêáñäßæïíôáí üôáí ôçí Ýâëåðáí.
Ìå ôï óýæõãï ç åðáöÞ Þôáí μïíÜ÷á óáí ôçí ðëÜêùíå μå ôï êå-
öÜëé μüíéμá ðÜíù áð' ôï äéêü ôçò íá ôçí ôñõðÜåé μå ôï ðçãïýíé
ôïõ. ¸μåéíå Ýãêõïò êáé ç êáôÜóôáóç ßäéá. Ôçí Ýðáéñíå áð' ôéò
ôñåéò ôï ðñùß óôï öïýñíï. Êáôüðé óôï óðßôé íá ôïõò ðåñáéôåýåé
üëïõò. Ôï'ñéîå ôï ðáéäß. Ôüôå åßíáé ðïõ äåí Þîåñáí ôé Ýëåãáí.
"Åðßôçäåò ç ðáëéïâñþμá, ðïéüò îÝñåé ôé Ýêáíå" êáé "üôáí óôá
ëÝãáμå åμåßò". Ðïõ íá îåóðÜóåé êé áõôüò, óÞêùóå ÷Ýñé êáé ôï
êáèéÝñùóå. Ôï øùμß Üñðáæå, ôï êïñμß ôçò ôï ðëÞñùíå.
ÎáíÜμåéíå Ýãêõïò êáé ðáñáêÜëáãå μÝñá-íý÷ôá ôï èåü, íá ãåí-
íÞóåé êáëÜ ãéá íá ôïõò çμåñÝøåé. ÊáèÜñéóå êé Ýíáí ÷þñï óôçí
êáñäéÜ ôçò êé Ýμåéíå åêåß μÝóá, üóï μðïñïýóå μáêñéÜ ôçò êé
Ýμåíå åêåß μÝóá, üóï μðïñïýóå μáêñéÜ áðü öïýñíïõò êé áäåë-
öÝò. ÊáèÜñéóå ôï ÷þñï êé Ýâáëå êáé ôçí Ðáíáãßá μÝóá íá ôç
âïçèÞóåé. Äå ãíþñéæå Üëëï ôñüðï, ïýôå åß÷å Üëëïí Üíèñùðï. Ç
μÜíá ôçò åñ÷üôáí áñáéÜ, êÜèïíôáí óéùðçëÞ êé Ýöåõãå ãñÞãïñá.
ÊÜðïôå ðÞãå íá ôçò μéëÞóåé êáé ôçí Ýêïøå. "ÂïõâÜóïõ, Ý÷åéò
Üíôñá, ÷üñôáóåò øùμß". ÃÝííçóå, μá ïýôå ç êáñäéÜ ôçò ïýôå ç
Ðáíáãßá íßêçóáí ôïí öïýñíï êáé ôï ôóáëáðÜôçμá. ÃÝííçóå
Üññùóôï ðáéäß. Ìïããïëéêü. Ôüôå Ýãéíå ç å÷èñüôçôá. Ïýôå êïõ-
âÝíôá ðéá êáé ôçí ðéï Ü÷ñùμç. ÌïíÜ÷á ôçí êïßôáæáí, ðïéüò
îÝñåé ðùò, ãéáôß Ýíéùèå ôï êïñμß ôçò íá öïâÜôáé êáé íá'íáé óå
Üμõíá. ¸öôáíå ç íý÷ôá íá ðëáãéÜóïõí êé Ýôñåμå óáí ðëÜãéáæå
êáé êåßíïò. Äåí ôçò åßðå ëÝîç ãéá ôï ðáéäß êáé íüμéæå ðùò èá ôçí
êüøåé ÷ßëéá êïμμÜôéá. ÊÜèå âñÜäõ áõôü ðåñßìåíå. Åí ôÝëåé ôçí

86
Ýäéùîå áð' ôï êñåâÜôé ôïõ. Ôïõò Ýäùóáí, ó' áõôÞ êáé ôï ðáéäß,
ìéá êÜìáñç êáé êáìéÜ öïñÜ åñ÷üôáí êáé ôçí âÜôåõå ãñÞãïñá.
Áí äåí åß÷å êåßíï ôï Üññùóôï ðëÜóìá èá ôñåëáßíïíôáí, èá óêï-
ôþíïíôáí. Ëåò êáé ôï'íéùèå ôï íÞðéï, ôçí Ýóöéããå ìå äýíáìç
Üíôñá áðü ôñéþí çìåñþí. Ó' áõôü ôï áãêÜëéáóìá âñÞêå ðáñçãï-
ñéÜ. Á÷þñéóôïé.
Ï ôñüìïò üìùò ìÝóá ôçò. ¼ôáí óðÜíéá Þôáí ìïíÜ÷ïé óôï óðßôé,
ðÞãáéíå íá ôïõ ôñáãïõäÞóåé óô' áñâáíßôéêá êé üëï êáé ÷þíïíôáí
êÜíá ìïõóïýäé áð' ôçí ðüñôá êáé ôçí óïýöëéæå ìå ôá ìÜôéá.
Åßäå êé áðüåéäå ôá'èáøå üëá ìÝóá ôçò. Ôá ìéêñÜ ôçò ÷ñüíéá,
ôçí áãÜðç, ôéò öéëåíÜäåò. ¸èáøå ôéò ôñå÷Üëåò, ôá ðåæïýëéá, ôéò
ìõãäáëéÝò. ¸èáøå âëÝììáôá ðïíåìÝíá, ãåëïýìåíá, âëÝììáôá,
âëÝììáôá êáé ÷åßëç. ¸èáøå ôç ãëþóóá. ¸ìåéíå ìïíÜ÷á Ýíá
áãñßìé áëáöéáóìÝíï, ðïõ'èåëå ôï ãéï ôçò. ÌåãÜëùíå êáé äåí
Ýêáíå âÞìá áðü êïíôÜ ôçò. Ôïí Ýâãáæå Ýîù óå êñõöïýò, óêïôåé-
íïýò äñüìïõò ìá ôïõò ìõñßæïíôáí ôá ðáéäéÜ êé åñ÷üíôáí êïìðá-
íßá áðü ðßóù, ìå ðÝôñåò êáé êïñïúäßåò. Ï ×ñéóôÜêçò Þôáí áð'
ôç ìÝóç êáé êÜôù, áöýóéêá ÷ïíôñüò. Ôï âÜöôéóáí "öïñÜäá" êé
åðåéäÞ ôñáýëéæå ðïëý øéëÜ, íý÷ôá-ìÝñá Üêïõãå ðáéäéêÝò öùíÝò,
êáìéÜ öïñÜ êé áðü ìåãÜëïõò. "ÖïñÜäá, öïñÜäá".
¸âãáëå êé áõôü óá ìåãÜëùóå, æÜíôæåò êáé ðáñÜîåíá öåñóßìáôá.
¸âëåðå êïñéôóÜêéá êáé êáôÝâáæå ôá ðáíôåëüíéá ôïõ. Áêüìá
êáé ó' áõôÞí ôï áãêÜëéáóìÜ ôïõ Üëëáæå. Óôñéöïãýñéæå ðéåóôÜ,
ôá üñãáíÜ ôïõ óôï êïñìß ôçò. ÐÜëåõå, ðÜëåõå. Èõìüôáí ðÜíôá,
ðïõ ïé ãéáôñïß åßðáí óá ãåííÞèçêå, ðùò èá ðåèÜíåé óå êÜðïéá
"ìåôåöçâåßá". Ôçí ðåñßìåíå, ðüôå óáí ôçí ðéï ìåãÜëç áðåéëÞ
ðïõ èá ôçí áöáíßóåé êáé ðïôÝ ìå ðñïóìïíÞ, ãéá íá ãëõôþóåé ðéï
ðïëý áõôü. ÐñÜãìáôé áññþóôçóå êé üëïò åêåßíïò ï üãêïò, ç
"öïñÜäá" ôá÷ýôáôá Ýìåéíå óáí ôóÜêéíï.
ÐÝèáíå. ÌÝ÷ñé íá ôï ðáí óôï íåêñïôáöåßï äåí Ýâãáëå Ü÷íá.
Ìüíï óôï ìõáëü ôçò åñ÷üíôáí óõíå÷þò, ðùò óá ãÝííçóå ôï
Üññùóôï, ÷Üñçêå áðü ìéá ìåñéÜ ãé' áõôüí ôïí ðáëéïðïýóôç ðïõ
ôçò ÷Üëáóå ôç æùÞ. Èõìüôáí ðïõ êáìéÜ öïñÜ æçôïýóå íá ðåèÜíåé
êáé èõìüôáí áêüìá óõíå÷þò ðùò äåí ôïõ ôñáãïýäçóå ðïôÝ óôç
ãëþóóá ôïõò, äå ãéüìéóå ëéãÜêé ôçí øõ÷Þ ôïõ ì' áõôÜ ðïõ ìðï-
ñïýóáí, üóï μðïñïýóáí íá ôç ãéïμßóïõí.

87
Óôï íåêñïôáöåßï îÝóðáóå. ¸ðåóå óôïí ôÜöï êé áëÜëáæå óô'
áñâáíßôéêá, ëüãéá áãÜðçò, áíáèÝμáôá, íáíïõñßóμáôá.
- íôéÜëé èéμ ×ñéóôÜêç μïõ, íôéÜëé èéμ.
ëïýëå å óôïõðßó ïñöáíü μïõ, ëïýëå
ïõ å æÝæá μå ôïõò ðáëéáíèñþðïõò
Á÷! ÷ïýíá ßμå μïõ óðüâå óðßñôéí ôçò μáýñçò.
Êýμáôá êüêêéíá ðÜöëáæáí óôá óùèéêÜ ôçò ïé ëÝîåéò êé áíÝâáé-
íáí óôï ëáéμü íá ôçí ðíßîïõí. ËéâÜäéá, μáñãáñßôåò, íý÷ôåò êáé
μáôÜêéá, üíåéñá ôçò íéüôçò, èáμðïß ÷åéμþíåò, ðüíïé ðåñáóμÝíïé,
÷áμÝíïé Þëéïé, μáíïýóéá êáé ðñùôïâñü÷éá, ôñõöåñÜ, ëåò ãéá
ðáñçãïñéÜ, ôçò îÝó÷éæáí ôá óðëÜ÷íá ïé åéêüíåò, ïé ëÝîåéò.
ÌÝóá óå êåßíï ôï μáýñï ôïõ ðüíïõ, ðñþôç ôçò öïñÜ Ýíéùèå μå-
ôÜ áðü íåêñÜ, åîåõôåëéóμÝíá ÷ñüíéá ðùò æïýóå. ¸ðáéñíå âáèåéÜ
áíÜóá êé Üñ÷éæå. ¸ëåãå, Ýëåãå. ÐïôÜμé. Ëýèçêå ôï êïñμß ôçò.
×ôýðáãå ðáëáμÜêéá, ðüôå μ' Üöáôï èõμü êáé ðüôå μå ôñåëëÞ
÷áñÜ.
Æïýμïõñ ðåñéóôÝñé μïõ ëïýëå å óôïõðßó
ïõ å æÝæá ðïõ äå óå ÷üñôáóá öéëß.
¸μåéíá åóêñÝôá μåó' ôïõò ëýêïõò.
ÍôéÜëé èéμ ðñïóôÜôç μïõ, μ' Üöçóåò μïíÜ÷ç.
¸ðáéñíå ÷þμáôá êáé ðÝôñåò áð' ôïí ôÜöï êáé ôá ðÝôáãå óôéò
áäåëöÝò, óôïí êüóμï, óôïí Üíôñá. ¸ëåãå êáé ôéò Üëëåò μÝñåò.
Ôçò Ýöõãå ôåëåßùò ï öüâïò êáé ôçí êáôÝêëõóáí Üëëá ðñÜãμáôá.
ÂñÞêáí ôñüðï êáé ôçí Ýâáëáí óå ßäñõμá."
ÍÅÁ 17.2.86 1ï Âñáâåßï ôçò ô Êáôçãïñßáò

88
ÐÁÑÁÄÅÉÃÌÁ 5ï

ÅíäåéêôéêÞ óõëëïãÞ Üñèñùí ãíùóôþí äéáíïïõμÝíùí áëëÜ êáé

åðßêáéñùí èåμÜôùí ùò "õëéêü" êáé ðçãÞ óõæÞôçóçò ãéá ôéò
ôåëåõôáßåò óõíáíôÞóåéò (10, 11, 12).

ÏÉ ÅÕÑÙÐÁÉÏÉ ÊÁÉ ÏÉ ÁËËÏÉ

Åöçμ. ÊõñéáêÜôéêç Åëåõèåñïôõðßá 22.10.95
ÈáíÜóçò ÐáëêÝôóçò
Ôï åíäéáöÝñïí ãéá üëïõò ôïõò îÝíïõò ðïëéôéóμïýò åßíáé μéá ðñïÝêôáóç ôïõ
åíäéáöÝñïíôïò ðïõ êáëëéåñãåß êáíåßò ãéá ôç äéêÞ ôïõ êëçñïíïμéÜ. Ï ãÜëëïò
óõããñáöÝáò ÐáóêÜë ÌðñéêíÝñ áíáëýåé ôç äýóêïëç ó÷Ýóç áíÜμåóá óå åèíéêÝò
ôáõôüôçôåò êáé óôïí êïóμïðïëéôéóμü.
Ï ÃÊÁÍÔÉ ÅËÅÃÅ: "Áí Ýíáò ÷ñéóôéáíüò åñ÷üôáí íá μïõ ðåé üôé åíèïõóéáóμÝíïò
áðü ôçí áíÜãíùóç ôçò Ìð÷áãêáâÜíô Ôæßôá èÝëåé íá μåôáóôñáöåß óôïí éíäïõéóμü,
èá ôïõ áðáíôïýóá: Ç Âßâëïò Ý÷åé íá óáò ðñïóöÝñåé üëá üóá êáé ç Ôæßôá. ÁëëÜ äåí
Ý÷åôå ðñïóðáèÞóåé áëçèéíÜ íá ôçí áíáêáëýøåôå. ÊÜíåôå áõôÞ ôçí ðñïóðÜèåéá
êáé èá ãßíåôå ïëïêëçñùμÝíïò ÷ñéóôéáíüò.
Ìå Üëëá ëüãéá, äåí μðïñïýμå íá åðùöåëçèïýμå áðü ôïí ðëïýôï åíüò Üëëïõ
ðïëéôéóμïý áí äåí ðñïçãçèåß ï μü÷èïò ôçò μáèçôåßáò óôç äéêÞ μáò ðïëéôéóμéêÞ
ðáñÜäïóç. Ìáèáßíïõμå êáëýôåñá μéá îÝíç ãëþóóá üôáí ãíùñßæïõμå êáëÜ ôçí
μçôñéêÞ μáò ãëþóóá. Óýμöùíá μå ôï ãÜëëï óõããñáöÝá ÐáóêÜë ÌðñéêíÝñ, ôï
åíäéáöÝñïí ãéá ôïõò îÝíïõò ðïëéôéóμïýò åßíáé μéá ðñïÝêôáóç ôïõ åíäéáöÝñïíôïò
ðïõ êáëëéåñãåß êáíåßò ãéá ôç äéêÞ ôïõ êëçñïíïμéÜ. Ãéá íá áíïé÷ôåß êáíåßò óôéò
Üëëåò ðáôñßäåò ðñÝðåé íá Ý÷åé ðñþôá μéá äéêÞ ôïõ ðáôñßäá. Ãéá íá áíïé÷ôåß óôçí
åôåñüôçôá êáé íá äéäá÷èåß áðü áõôÞí ðñÝðåé íá äéáèÝôåé μéá äéêÞ ôïõ ôáõôüôçôá. Ï
êïóμïðïëéôéóμüò -õðïóôçñßæåé ï ÌðñéêíÝñ- ãéá íá μçí åêöõëßæåôáé óå ðëáíçôéêü
ôïõñéóμü êáé óå ïμïéïμïñößá ôùí ôñüðùí äéáóêÝäáóçò êáé êáôáíÜëùóçò ôçò äéêÞò
μáò åèíéêÞò êïõëôïýñáò.

Ôïõ ÐÁÓÊÁË ÌÐÑÉÊÍÅÑ

Ãéáôß íá μåëåôÜμå ôéò îÝíåò ãëþóóåò; Ãéá íá μáèáßíïõμå ðñþô' áð' üëá üôé äåí
åßμáóôå μüíïé óôïí êüóμï, ãéá íá ãïíéμïðïéïýμáóôå μÝóá áðü ôïí áíôßëïãï. ÁëëÜ
êáé ãéá íá óõíáéóèáíèïýμå üôé ç êáôïéêßá μáò äåí âñßóêåôáé ðáíôïý êáé üôé äåí
μðïñïýμå íá áðïöýãïõμå ôçí Ýëîç ôçò ãåíÝèëéáò ãçò μáò. Ôï íá âáäßæåé êáíåßò
ðñïò ôïí Üëëï óçμáßíåé íá õðïèçêåýåé ôçí áêåñáéüôçôÜ ôïõ áëëÜ êáé íá âáèáßíåé
ôç μïíáîéÜ ôïõ. Ìå Üëëá ëüãéá, ôï íá μç äéáèÝôåéò ðáñÜ μüíï μßá åèíéêÞ êïõëôïýñá
åßíáé èáíÜóéμï ãéá ôï ðíåýμá. Ôï íá μçí ôç äéáèÝôåéò åßíáé åðßóçò èáíÜóéμï.

89
 Óôçí áíïçóßá êÜèå êïéíüôçôáò ðïõ óôçñßæåôáé óôçí áõôÜñêåéá êáé ðñïöõ-
ëÜãåôáé åíÜíôéá óôá êáëýôåñá ðñÜãμáôá ôïõ êüóμïõ áíôéóôïé÷åß ç Üíåóç åíüò
áîéáãÜðçôïõ åêëåêôéêéóμïý ðïõ äéáðåñíéÝôáé áðü ôá ðéï äéáöïñåôéêÜ μçíýμáôá,
äçëáäÞ åßíáé õðÝñï÷á áäéÜöïñïò ãéá üëá. Ìüíïí ç åðáíÜêôçóç μéáò åðßðïíçò
ôáõôüôçôáò μáò åðéôñÝðåé íá âãïýμå áðü ôï åäþ êáé ôþñá. ÊÜèå óõíÜíôçóç ðñïûðï-
èÝôåé Ýíá åëÜ÷éóôï êÝíôñï, μéá ðáôñßäá, óôïé÷åéþäç ðñïûðüèåóç ôïõ êïóμïðï-
ëéôéóμïý. Ç ßäéá åðéôáãÞ ðïõ åðéôÜóóåé íá μÝíïõμå ðñïóåêôéêïß óôïí Üëëï, μáò
åðéâÜëëåé êáé íá æïýμå ëßãï ãéá ôïõò åáõôïýò μáò.
Ï Üíèñùðïò "μå ôá ðÝëμáôá ôïõ áíÝμïõ" åßíáé êïóμïðïëßôçò ü÷é ðáñÜ ôçí
éäéüôçôÜ ôïõ ùò Åõñùðáßïõ áëëÜ áêñéâþò ùò Åõñùðáßïõ. Ôïõ áñÝóåé óêáíäáëùäþò
íá ðåñé÷áñáêþíåôáé óôçí ðïëéôéóôéêÞ ôïõ äéáöïñÜ êáé åßíáé ðáñÜäïîá ôüóï
ðåñéóóüôåñï äéåèíÞò üóï ðåñéóóüôåñï åßíáé ÃÜëëïò, Ãåñμáíüò Þ Äáíüò.
Ôï áäñáíÝò óçμåßï ôçò åèíéêÞò áöïóßùóçò åßíáé êáé ôï óçμåßï óôÞñéîçò ðïõ
äßíåé óôïí åêðáôñéóμü ôïõ äõíáμéóμü. Äß÷ùò áõôÞ ôç μçôñéêÞ ãëþóóá, áðü ôï
ñßæùμá óå Ýíá ôïðßï üðïõ ç êáñäéÜ êáé ç öáíôáóßá âñßóêïõí Ýíá öõóéêü ðåñéâÜëëïí
ãéá íá áíèßóïõí, ÷ùñßò áõôü ôï êïμμÜôé μíÞμçò, áõôïýò ôïõò ïéêïãåíåéáêïýò
äåóμïýò, áõôÞ ôç óõíïéêßá üðïõ μåãÜëùóá, äåí èá õðÞñ÷å ôßðïôá ãéá íá äéåãåßñåé
ôçí ðåñéÝñãåéÜ μïõ, ãéá íá μå óðñþîåé ðñïò ôç μßá Þ ôçí Üëëç êáôåýèõíóç. Èá
μðïñïýóå íá μå óõíáñðÜóåé ïðïéïäÞðïôå Ýèíïò êáé íá áðï÷ùñéóôþ áðü üëá ãéáôß
äåí èá óõíäåüμïõí μå êáíÝíá.
Ìßá äýíáμç ðïõ ðáñåμðïäßæåôáé áðü ôá ßäéá ôçò ôá âÜñç êáé ðïõ îåðåñíÜåé
áõôÜ ôá åμðüäéá μå ôï íá ñß÷íåôáé ðñïò ôïõò Üëëïõò: áõôü åßíáé ôï êßíçôñï ôçò
åîüñμçóÞò μïõ ðñïò ôïí êüóμï.
Åßíáé ç ðñüóäåóÞ μïõ óôçí Åõñþðç ðïõ áêïíßæåé ðáèéáóμÝíá ôçí åðéèõμßá
μïõ ãéá áíá÷þñçóç, ôï óôáèåñü ôμÞμá ôïõ äéáâÞôç íÝùí ôï Üëëï êéíåßôáé áíáæçôþ-
íôáò ðåñéðÝôåéåò. Íá ãéáôß ï êïóμïðïëéôéóμüò äåí åßíáé ðáñÜ óôçí êáëýôåñç
ðåñßðôùóç μßá ïõôïðßá ðïõ μáò ðñïóôáôåýåé áðü ôéò ðáñùðßäåò åíüò áêñáßïõ
åèíéêéóμïý, μéá ãüíéμç áíôßöáóç ðïõ ðáñáμÝíåé óôç óöáßñá ôïõ áíÝöéêôïõ êáé
ôåßíåé íá åíóôáëÜîåé ôï μÝãéóôï ôïõ îåíéôåμïý μÝóá óôï åëÜ÷éóôï ôçò ôáõôüôçôáò.
Áí ï îåñéæùμüò áðü ôçí ïéêéáêÞ áóöÜëåéá äåí Þôáí μéá ïäõíçñÞ êáé õðïμïíåôéêÞ
Üóêçóç äåí èá õðÞñ÷å μåôáíÜóôåõóç êáé èá μðïñïýóå êáíåßò íá ôáîéäåýåé óå
üëåò ôéò êïõëôïýñåò ÷ùñßò ðñïâëÞμáôá, üðùò ôï áßμá êõêëïöïñåß óôéò öëÝâåò. Ôï
åμðüäéï åßíáé åäþ ðñïûðüèåóç ôçò ðñáãμÜôùóçò êáé ôï ðíåýμá ôçò ãåíÝôåéñáò
åßíáé åðßóçò áõôü ðïõ åíéó÷ýåé ôçí þèçóç ãéá öõãÞ.
Áò îå÷Üóïõμå, ëïéðüí, áõôü ôï ðáñÜëïãï äßëçμμá óýμöùíá μå ôï ïðïßï ôï íá
áãáðÜò ôç Äýóç èá Þôáí óõíþíõμï μéáò ëÞèçò ôùí ðïëéôéóμþí ôïõ Íüôïõ. Åßíáé
áíôßèåôá μå áöåôçñßá ôçí åðáíïéêåéïðïßçóç ôçò Äýóçò ùò êïõëôïýñáò (êáé ü÷é
ðëÝïí ùò óôñáôéùôéêïý-éμðåñéáëéóôéêïý ôÝñáôïò) ðïõ èá áíïé÷ôåß Ýíá ñÞãμá ðñïò
ôçí êáôåýèõíóç ôùí Üëëùí êïéíùíéþí. Äåí μðïñåß íá μçí åßíáé êáíåßò ôñéôï-
êïóμéêüò. ÁëëÜ áõôüò ï ôñéôïêïóμéêüò äåí μðïñåß ðëÝïí íá ðåñíÜåé μÝóá áðü ôï
μßóïò ãéá ôçí Åõñþðç êáé ôçí ðåñéöñüíçóç ãéá ôá åðéôåýãμáôÜ ôçò.
Ôï íá áãíïïýμå Þ íá ðáñáðïéïýμå óÞμåñá ôçí éóôïñßá μáò áðïôåëåß ôç
âáóéêÞ ëåùöüñï ãéá íá áãíïïýμå ôçí éóôïñßá ôùí Üëëùí ëáþí, íá áðïóôåéñþíïõμå

90
ôçí éäéáßôåñç óõíåéóöïñÜ ôïõò. Ðùò Ýíáò ÃÜëëïò Þ Ýíáò Ãåñμáíüò èá μðïñïýóáí
íá êáôáíïÞóïõí áõôü ðïõ ðåñéÝ÷ïõí ôá ñåýμáôá ôïõ ÉóëÜμ, ïé óýíèåôåò μåôá-
öõóéêÝò ôçò Áóßáò, áí ðñþôá äåí Ý÷ïõí ãíùñßóåé ôç äéêÞ ôïõò èñçóêåõôéêÞ
êëçñïíïμéÜ, Ýóôù êáé íá åßíáé Üèåïé; Êáé μüíï μå ôï ôμÞμá ôçò åμâÜèõíóçò óôï
èçóáõñü ôïõ ðáñåëèüíôïò ôïõ, ÷ùñßò óõãêáôÜâáóç ïýôå êáêïâïõëßá, ï Åõñùðáßïò
èá ðáñáμåßíåé Ýíáò Üíèñùðïò μå ðïëëáðëÝò áöïóéþóåéò, ðïõ äéáðåñíéÝôáé áðü
îÝíåò êïõëôïýñåò, ðïõ μéëÜåé åëëçíéêÜ, áñáâéêÜ Þ éíäéêÜ êáé ùóôüóï åßíáé ãéïò
ôïõ ÓçêïõÜíá, ôïõ ÔÜμåóç Þ ôïõ Ôßâåñç.
Ìå äýï ëüãéá, ðñÝðåé íá ðñïöõëáãüμáóôå áðü äýï áõôáðÜôåò: üôé äåí Ý÷ïõμå
ôßðïôá íá μÜèïõμå áðü ôïõò Üëëïõò êáé üôé üëá ðñÝðåé íá ôá äéäá÷èïýμå áðü
áõôïýò. Óôç èÝóç ôçò êëáóéêÞò ðáéäáãùãéêÞò ó÷Ýóçò ôçò áðïéêéïêñáôßáò Þ ôçò
áíôéóôñïöÞò ôçò ôïõ ôñéôïêïóμéóμïý èá Ýðñåðå íá äçμéïõñãÞóïõμå μéá äéáëïãéêÞ
êáôÜóôáóç üðïõ ï ÂïññÜò êáé ï Íüôïò èá åμöáíßæïíôáí íá áíáμåôñéïýíôáé ùò
åêðáéäåõôÞò-μáèçôÞò êáé μáèçôÞò-åêðáéäåõôÞò.
¼ðùò ôï ëÝåé ï ÂñáæéëéÜíïò ÐÜïõëï ÖñÝéñå: "Êáíåßò äåí åêðáéäåýåé ôïí
Üëëï, êáíåßò äåí åêðáéäåýåôáé μüíïò, ïé Üíèñùðïé åêðáéäåýïíôáé μáæß, μå ôç
μåóïëÜâçóç ôïõ êüóμïõ" ("ÐáéäáãùãéêÞ ôùí êáôáðéåæüμåíùí"). Ôï íá îåöýãïõμå
áðü ôï áäéÝîïäï ôçò Ýëëåéøçò áíï÷Þò êáé ôçò áõôïôéμùñßáò, ôï íá äéáôçñÞóïõμå
ôïí áõôïóåâáóμü μáò ãéáôß ôïðïèåôïýμå ôï óåâáóμü ôùí Üëëùí ðÜíù áð' üëá,
ïñßæåé μéá äéðëÞ êßíçóç áöïμïßùóçò êáé ðñïóôáóßáò. Ôï ðëÞñåò êëåßóéμï èá Þôáí
ðíåõμáôéêüò èÜíáôïò, ôï ïëéêü Üíïéãμá èá Þôáí êáôáóôñïöÞ. Áí åãêáôáëåéöèåß
óôçí áäñÜíåéÜ ôçò, óôçí êåíüäïîç áðïãñáöÞ ôïõ ðëïýôïõ ôçò, ç Äýóç èá Ýôåéíå
áíáðüöåõêôá ü÷é íá μåãáëþíåé áëëÜ íá μéêñáßíåé, íá ÷Üíåé ôçí ïîýôçôÜ ôçò. Áí
Ý÷åé êÜèå óõμöÝñïí íá äþóåé óôéò ÷þñåò ôïõ Íüôïõ ôá μÝóá ü÷é μüíï íá ôçí õðï-
âÜëëïõí óå êñéôéêÞ áëëÜ êáé ãéá íá ôçí áíôáãùíßæïíôáé, íá åîõøþíïíôáé óôï äéêü
ôçò åðßðåäï ðëïýôïõ êáé åõçμåñßáò, äåí åßíáé ðáñÜ μßá çñåμßá ðïõ áãïñÜæåôáé μå
ôï ôßμçμá μéáò áóöõîßáò, μéáò ößμùóçò åßíáé μéá çñåμßá áêñéâïðëçñùμÝíç.
¼óï ëéãüôåñï åõöõåßò åßíáé ïé Äõôéêïß ôüóï ðåñéóóüôåñï ôá Üëëá Ýèíç ôïõò
öáßíïíôáé êôÞíç. Êáé ç îåíïöïâßá ôùí ðñþôùí óõíäÝåôáé ôüôå μå ôïí öáíáôéóμü
ôùí äåýôåñùí.
Ôçí óôéãμÞ ðïõ ç êñßóç åðéâÜëëåé óå üëïõò íá óùèïýí μáæß Þ íá ÷áèïýí μáæß,
ç ðñïóôáôåõôéêÞ áõôÜñêåéá äåí áðïôåëåß ðëÝïí ëýóç. Êáé ðñÝðåé íá áðáéôÞóïõμå
áðü ôç Äýóç íá åêôåèåß, íá áíáëÜâåé ôïõò êéíäýíïõò ôùí Üëëùí, íá æåé äéáñêþò
μå μåãÜëç äéáýãåéá ðñïò ôá Ýîù. Ç æùôéêüôçôá μéáò êïõëôïýñáò μåôñéÝôáé áðü ôçí
éêáíüôçôÜ ôçò íá îåöåýãåé áðü ôç μïßñá ôçò, íá ðåñéÝ÷åé ðåñéóóüôåñá áðü üóá
μðïñåß íá áíôëåß áðü ôïí åáõôü ôçò. ÁëëÜ ç öéëïîåíßá óôï óõμðëÞñùμá ðïõ åßíáé
ï Üëëïò, ãéá íá åðáíáëÜâïõμå ôç èáõμÜóéá ïñïëïãßá ôïõ ËåâéíÜò, ðñïûðïèÝôåé
üôé âáäßæåé êáíåßò ðñïò ôá Ýîù μå áöåôçñßá Ýíá äéêü ôïõ óðßôé, Ýíáí éäéùμáôéêü
÷þñï üðïõ μðïñåß êÜèå óôéãμÞ íá áðïóõñèåß. Äåí åßμáé ï Óåßñéïò êáé äåí Ý÷ù ôçí
Üíåóç íá åíóáñêþíïμáé μå ôç èÝëçóÞ μïõ óå áõôü ôï äÝñμá, ôï êëßμá, ôç öõëÞ Þ ôç
ãëþóóá.
ÅíÜíôéá óôçí ïéêïõμåíéêÞ äéáóðïñÜ ÷ñåéÜæåôáé μéá äõíáôüôçôá ðåñéóõëëïãÞò,
êáôÜâáóçò óôçí åóùôåñéêüôçôá ðïõ åîáóöáëßæåé ôç äéáôÞñçóç μéáò μíÞμçò êáé ôï

91
óõíáßóèçμá μéáò éóôïñéêÞò óõíÝ÷åéáò. ÁëëÜ áðü ôï ßäéï ôï êÝíôñï áõôïý ôïõ
åóùôåñéêïý êüóμïõ Ýíáò îåñéæùμüò ðñÝðåé íá μáò áðïóôñÝøåé áðü áõôÞ ôç æùéêÞ
áõôïúêáíïðïßçóç, ðñÝðåé íá åõíïÞóåé ôçí åðáíÜëçøç ôùí åðáöþí μå ôï åîùôå-
ñéêü. Áíáμößâïëá äåí μðïñïýμå íá îåöýãïõμå áðü ôçí Åõñþðç. ÁëëÜ Üëëï
ðñÜãμá åßíáé íá åßíáé êáíåßò ðåéóμÝíïò ãé' áõôü ÷ùñßò íá åêôßèåôáé, ÷ùñßò íá
ðñïóðáèåß äéáñêþò íá ÷áèåß μáêñéÜ áðü ôá óýíïñÜ ôçò.
Ôï æçôïýμåíï åßíáé íá áíôéêáôáóôÞóïõμå ôçí éäÝá μéáò ðëáíçôéêÞò ïëüôçôáò
Þ åíüò "ïéêïõμåíéêïý ðïëéôéóμïý" μå ôçí éäÝá åíüò äéá÷ùñéóμïý ðïõ áíôéóôÝêåôáé
óôçí óýíèåóç. Ç áðüóôáóç äåí ðñÝðåé íá êáôáóôñÝöåé ôç ó÷Ýóç, ïýôå ôçí áðüóôáóç.
ÊÜèå åðéêïéíùíßá õðÝñμåôñá öéëüîåíç áðåéëåßôáé áðü μéá áðþëåéá ôáõôüôçôáò,
üðùò êáé êÜèå êïéíüôçôá õðåñâïëéêÜ êëåéóôÞ õðïöÝñåé áðü ðñüùñç åîáóèÝíçóç
êáé ðáñáêμÜæåé ãñÞãïñá. Êáé áöïý ç êáôÜóôáóç ôïõ êüóμïõ äåí åðéôñÝðåé óå
êáíÝíá Ýèíïò íá áíáäéðëùèåß óôïí åáõôü ôïõ, áíÞêåé óôïí êáèÝíá ôï êáèÞêïí
íá âñåé ôï ïñèü μåóïäéÜóôçμá áíÜμåóá óôïí áõôïåãêëåéóμü êáé óôï Üíïéãμá ðïõ
èá åðéôñÝðåé ôá äçμéïõñãéêÜ óïê, ôéò íüóôéμåò áóõμöùíßåò, ôéò ãüíéμåò áíôéöÜóåéò.
Íá ðñïóêáëÝóïõμå ôéò îÝíåò êïõëôïýñåò óôéò óõæçôÞóåéò ãéá ôç âéïμç÷áíéêÞ åðáíÜ-
óôáóç äåí óçμáßíåé íá ôéò óõã÷ùíåýóïõμå óå Ýíá ðåñéïñéóôéêü μåßãμá, áëëÜ íá
ðñïóèÝóïõμå ôéò öùíÝò ôïõò óôï ãåíéêü êïíóÝñôï. Êáé áí ëïãáñéÜóïõμå áõôÜ ðïõ
ç Äýóç ïöåßëåé óÞμåñá óôïõò îÝíïõò ëáïýò -åßôå ðñüêåéôáé ãéá ôï ðåäßï ôçò
áíáêÜëõøçò ôïõ óþμáôïò, ãéá ôç èñçóêåõôéêÞ μÝñéμíá, ãéá ôçí åðéèõμßá ãéá ôï
÷ïñü êáé ôç μïõóéêÞ, ê.ï.ê. - áíáêáëýðôïõμå ôüóåò áäéáμöéóâÞôçôåò óõμâïõëÝò,
÷ùñßò ôéò ïðïßåò ç åðï÷Þ μáò äåí èá åß÷å ïýôå íïóôéμéÜ ïýôå åõöõßá. ÐÝñá áðü ôéò
áíôéäéêßåò êáé ôéò äõóðéóôßåò õðÜñ÷ïõí áõôÜ ôá μáãéêÜ äÜíåéá ðïõ μÜ÷ïíôáé ðÜíù
áð' üëá õðÝñ åíüò ÷åñéïý ðïõ ôåßíåôáé ðñïò ôïí Üëëï. ÁõôÞ ç μïñöÞ ðïõ äçμéïõñãÞ-
èçêå áðü êïéíïý, ðïõ åðáíáëÞöèçêå áðü ôïõò μåí, ôñïðïðïéÞèçêå áðü ôïõò äå:
äåí õðÜñ÷åé åäþ μéá áõèåíôéêÞ åðéêïéíùíßá;

92
 Ï ×ÙÑÏÓ ÅÉÍÁÉ ÌÅÑÏÓ
ÔÙÍ ÊÏÉÍÙÍÉÊÙÍ Ó×ÅÓÅÙÍ
Åöçμ. ÅËÅÕÈÅÑÏÔÕÐÉÁ, 1.8.95

Ùò ãíùóôüí ç ðñïâëçμáôéêÞ ôïõ ïéêïëïãéêïý êéíÞμáôïò äåí ðåñéïñßæåôáé óôá

ôçò öýóçò. ÅíäéáöÝñåôáé ãéá êïéíùíéêÜ æçôÞμáôá, üðùò åßíáé ôá äéêáéþμáôá ôùí
μåéïíïôÞôùí, ï ñáôóéóμüò, ç åêμåôÜëëåõóç ôïõ Ôñßôïõ Êüóμïõ, ç êáôáîßùóç ôùí
ãõíáéêþí... ÅîÜëëïõ ïé ÷þñïé ôùí êéíçμÜôùí ðïõ ðñïùèïýí ôá ðáñáðÜíù æçôÞμáôá
óõãêïéíùíïýí Üμåóá μå ôïí ïéêïëïãéêü. Ç Íôïñßí ÌÜóåú μáò äßíåé ôï óôßãμá
áõôÞò ôçò óõíÜíôçóçò.
Ðþò èá μðïñïýóáí íá óõíäõáóôïýí êáé íá óõó÷åôéóôïýí óôçí áëëçëåðßäñáóÞ
ôïõò ôñßá äéáöïñåôéêÜ óôïé÷åßá: ï ÷þñïò, ï ôüðïò êáé ôï öýëï. Ðñïóåããßæïíôáò ôï
æÞôçμá áðü ôçí ðëåõñÜ ôçò áíèñùðïãåùãñáößáò, ç Íôïñßí ÌÜóåú õðïóôÞñéîå
ãéáôß ï ÷þñïò äåí ðñÝðåé íá áíôéμåôùðßæåôáé ùò áíôéêåßμåíï Þ ùò äï÷åßï, áëëÜ ùò
Ýíá óçμáíôéêü μÝñïò ôùí êïéíùíéêþí ó÷Ýóåùí, áöïý óôçí ïõóßá åßíáé óôçñéãμÝíïò
óôçí ðïëõðëïêüôçôá ôçò óýíèåóçò ó÷Ýóåùí, üðùò ãéá ðáñÜäåéãμá ç ïéêïíïμßá, ç
ðáñáãùãÞ ïé ðïëéôéóôéêÝò åðéññïÝò, ç åðéêïéíùíßá. Ï ÷þñïò äåí åßíáé êÜôé áöçñç-
μÝíï, åßíáé êÜôé êåíü, μÝóá óôï ïðïßï ïé êïéíùíéêÝò ó÷Ýóåéò áíáðôýóóïíôáé
ðñïóäßäïíôÜò ôïõ μïñöÞ. Ïé êáèçμåñéíÝò μáò æùÝò óôï óðßôé, óôï åñãïóôÜóéï, óôï
ðáíåðéóôÞμéï, áõôü ðïõ êÜíïõí åßíáé íá ðáñÜãïõí êïéíùíéêïýò ÷þñïõò. Ç
ãõíáéêåßá êáé ç áíäñéêÞ ôáõôüôçôá, ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ öýëïõ, äéáμïñöþíïíôáé
μå äéáöïñåôéêïýò üñïõò óôïõò ÷þñïõò áõôïýò, üðïõ ïé ãõíáßêåò êáé ïé Üíäñåò
Ý÷ïõí äéáöïñåôéêÞ ðñüóâáóç óôçí ðñáãμáôéêüôçôá. ÊÜèå êïéíùíéêÞ ó÷Ýóç
äçμéïõñãåß ó÷Ýóåéò åîïõóßáò, ïé ïðïßåò áðü μüíåò ôïõò äåí åßíáé oýôå μüíï êÜôé
êáêü ïýôå μüíï êÜôé êáëü. Ôï ðñüâëçμá ðÜíôá óå μßá êïéíùíßá åßíáé μå ðïéüí
ôñüðï èá ïñãáíùèïýí áõôÝò ïé ó÷Ýóåéò þóôå íá ëåéôïõñãåß äçμïêñáôéêÜ.
Ï ÷þñïò ðïõ æïýμå åßíáé ï áíôéêáôïðôñéóμüò ôùí ó÷Ýóåùí åîïõóßáò óôï
ðåñéâÜëëïí. Êïéôþíôáò, ãéá ðáñÜäåéãμá, ôéò ïéêïíïμéêÝò ó÷Ýóåéò ðïõ õðÜñ÷ïõí
áíÜμåóá óå áíáðôõãμÝíá êáé õðáíÜðôõêôá êñÜôç, μå ôéò åîáñôÞóåéò êáé ôéò åðéêá-
ëýøåéò ôïõ éó÷õñüôåñïõ ðñïò ôïí áäýíáôï, áíôéëáμâÜíåôáé êáíåßò ðüóï ÷ñÞóéμï
åßíáé íá óêÝöôåôáé ôï ÷þñï ùò êïéíùíéêÝò ó÷Ýóåéò. Ç ßäéá ç ïñãÜíùóç ôïõ ÷þñïõ
μðïñåß íá åßíáé Ýíá μÝóï ãéá ôç äéáôÞñçóç ôçò êïéíùíéêÞò åîïõóßáò.
Åßíáé ðïëý óçμáíôéêü ãéá Ýíáí Üíèñùðï, éäéáßôåñá ãéá Ýíáí åðéóôÞμïíá
ãåùãñÜöï, íá åêôéμÜ ôéò éäéáéôåñüôçôåò ôùí ÷þñùí êáé ôéò äéáöïñÝò ðïõ Ý÷ïõí
μåôáîý ôïõò. Ôá ôåëåõôáßá äÝêá ÷ñüíéá ï åèíéêéóμüò êáé ï ñáôóéóμüò âñßóêïíôáé
óå Ýîáñóç, êÜôé ðïõ åßíáé Ýíá áðü ôá óçμáíôéêüôåñá êïéíùíéêÜ ðñïâëÞμáôá. Ï
êüóμïò ðéóôåýåé üôé ç ðáãêïóμéüôçôá åîïõäåôåñþíåé ôá ôïðéêÜ óôïé÷åßá, ôéò ôïðéêÝò
ðáñáäüóåéò, ôéò éäéáéôåñüôçôåò ôùí ðïëéôéóμþí. Êáé âÝâáéá, ôï èåùñïýí êÜôé
áíáðüöåõêôï. Íéþèïõí μéá íïóôáëãßá ãéá ôïí ôüðï ôïõò, ôïí ðïëéôéóμü ôïõò, êáé
öõëáêßæïíôáé μÝóá óôá ðåñéïñéóμÝíá óýíïñá ôïõ êñÜôïõò ôïõò, óôçí áóöÜëåéá
ðïõ ôïõò ðáñÝ÷ïõí áõôÜ ôá ôå÷íçôÜ üñéá. ¸ôóé ïé Üíèñùðïé áõôïðåñéïñßæïíôáé
óôéò êëåéóôÝò êïéíùíßåò ôïõò êáé áõôü åßíáé ðïõ öÝñíåé öáéíüμåíá üðùò ï åèíéêéóμüò
êáé ï ñáôóéóμüò.

93
 Åßíáé ðïëý âáóéêü óå μßá êïéíùíßá íá μç âëÝðåé ôéò áíôéèÝóåéò ðïõ ôç ÷ùñßæïõí
μå Üëëïõò ëáïýò, áëëÜ ôéò óõíäÝóåéò ðïõ Ý÷ïõí áíáðôõ÷èåß μÝóá áðü ôï ðÝñáóμá
ôïõ ÷ñüíïõ êáé áðïôåëïýí μÝñïò ôçò Éóôïñßáò ôçò. Ç ðñüïäïò ðÜíôá óõíôåëÝóôçêå
äéáμÝóïõ ôçò åðáöÞò, ôçò åðéêïéíùíßáò êáé ôçò áíÜðôõîçò êïéíùíéêþí ó÷Ýóåùí
μå äéáöïñåôéêïýò ëáïýò. Äåí õðÜñ÷åé ðïõèåíÜ áíüèåõôç μïíáäéêüôçôá, áöïý
üëïé ïé ðïëéôéóμïß áðïôåëïýí Ýíá óõíïíèýëåõμá äéáöïñåôéêþí êïéíùíéêþí ó÷Ýóåùí
óôï ÷þñï êáé óôï ÷ñüíï êáé êáèåôß åßíáé áíÜμéîç äéáöïñåôéêþí ðïëéôéóμþí.
Ôï ôïðéêü μå ôï ðáãêüóμéï óõíõðÜñ÷ïõí, áöïý ôï Ýíá åîçãåß ôï Üëëï êáé ôï
Ýíá õðÜñ÷åé ÷Üñéí ôïõ Üëëïõ. Ç μïíáäéêüôçôá åíüò ôüðïõ ðñÝðåé íá äéáôçñçèåß,
üðùò, áðü ôçí Üëëç, åßíáé õãéÝò íá õðÜñ÷ïõí ðñïóμßîåéò êáé áëëçëïåðçñåáóμïß.
Ç ôáõôüôçôá -ôïõ ôüðïõ Þ ôïõ áôüμïõ- äéáμïñöþíåôáé áðü áëëçëïóõó÷åôßóåéò. Ôï
ðñüâëçμá óôéò êïéíùíßåò åßíáé üôé ôá äýï áõôÜ äåí óõíõðÜñ÷ïõí óå μßá ó÷Ýóç
éóüôçôáò. Åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêÞ óå äéÜöïñåò éóôïñéêÝò óôéãμÝò, ç áíÜðôõîç ôçò
éäÝáò ôïõ îÝíïõ, ôïõ Üëëïõ, ôïõ äéáöïñåôéêïý, ôïõ áíåðéèýμçôïõ. Óõ÷íÜ, ü,ôé ëüãù
óõíôçñçôéóμïý äåí μðïñåßò íá áíôéêñßóåéò, ôï êáôáêñßíåéò êáé ôï õðïâéâÜæåéò.
Áñíçôéêü óôïí ôñüðï ðïõ áíôéμåôùðßæïíôáé üëá ôá æçôÞμáôá êáé ïé êïéíùíéêÝò
ó÷Ýóåéò åßíáé ôï üôé åîåôÜæïíôáé μå ñïõò μáýñïõ-Üóðñïõ, êáëïý-êáêïý. Êáé ç
ó÷Ýóç áíÜμåóá óôá äýï öýëá äåí áðïôåëåß åîáßñåóç: Ý÷åé ðÜíôá ðñïóåããéóèåß
μÝóá áðü äõúóμïýò ðïõ μåôáöÝñïíôáé êáé óôï ðåäßï ôçò Ýñåõíáò êáé ôçò åðéóôÞμçò.
Óå ðáëéüôåñåò öåμéíéóôéêÝò óõæçôÞóåéò μå øõ÷áíáëõôéêÞ èåþñçóç, ïé Üíôñåò Þôáí
áõôïß ðïõ êëáóéêÜ áíáðôýóóïíôáí Ýôóé þóôå íá åßíáé áñãüôåñá åðéèåôéêïß êáé íá
íéþèïõí éó÷õñïß óôçí êïéíùíßá, åíþ ïé ãõíáßêåò Ýôóé þóôå íá μçí äçμéïõñãïýí
ðïôÝ áíôéèÝóåéò. Êáé áõôÞ ç äõúóôéêÞ ðñïóÝããéóç üðùò êáé ðïëëÝò Üëëåò ðåñéïñßæåé
óçμáíôéêÜ ôç äõíáôüôçôá íá áíôéëçöèåß êáíåßò óõíïëéêÜ ôï æÞôçμá. Óôç óåîïõá-
ëéêüôçôá êáé óå áõôü ðïõ èá ëÝãáμå óåîïõáëéêÞ ðïëéôéêÞ, μå áõôÞ ôçí ïðôéêÞ, ï
ðñïâëçμáôéóμüò ãéá ôï (êïéíùíéêü) öýëï áíÜãåôáé óôç óåîïõáëéêüôçôá êáé óå
μßá μüíï μïñöÞ ôçò ðïõ Ý÷åé íá êÜíåé μå ôçí áíáðáñáãùãÞ. Ç ßäéá êëåéóôÞ
ïðôéêÞ õðÜñ÷åé óôçí ôáýôéóç ôçò öýóçò μå ôï èçëõêü êáé ôçò äéáíüçóçò μå ôï
áñóåíéêü.
Äåí õðÜñ÷åé áñíçôéêü-èåôéêü, õðÜñ÷ïõí èåôéêÝò êáé áñíçôéêÝò ó÷Ýóåéò ðïõ
ðñÝðåé íá ôéò êáôáëÜâïõμå êáé íá áíôéëçöèïýμå ôïí áëëçëïåðçñåáóμü êáé ôç
óõíýðáñîÞ ôïõò. ¼óï ðßóù êáé íá μåôáöåñèïýμå óôï ÷ñüíï, äåí õðÜñ÷åé óçμåßï
åêêßíçóçò, ãé' áõôü êáé äåí õðÜñ÷åé ôßðïôá áõèåíôéêü Þ áíüèåõôï.
* Ç Íôïñßí ÌÜóåú åßíáé êáèçãÞôñéá Ãåùãñáößáò óôï Open University ôçò Áããëßáò
êáé óõããñáöÝáò ðïëëþí âéâëßùí ãéá ôï ÷þñï, ôçí åñãáóßá, ôá êïéíùíéêÜ
äéêáéþμáôá, ôïí Ôñßôï Êüóμï êáé ôï öåμéíéóμü.

94
 Ïé ãëþóóåò ôùí ÉíäéÜíùí èýìá
ôçò "ðáéäáãùãéêÞò ôñïêïêñáôßáò"
Åöçμ. ÅËÅÕÈÅÑÏÔÕÐÉÁ, 31.7.95
Ïé áíáìíÞóåéò ôçò ¸ëæé ¢ëåí êáé ôçò ÖñÜíóåò ÔæÜê áðü ôá ó÷ïëéêÜ ôïõò
÷ñüíéá Þóáí ïäõíçñÝò, Ïé ÉíäéÜíåò áðü ôçí öõëÞ Ðüìï ôçò Êáëéöüñíéáò õðÝóôçóáí
ôáðåéíþóåéò áðü óõììáèçôÝò êáé äáóêÜëïõò, áêüìç êáé ìáóôéãþóåéò ëüãù "ðáñÜ-
âáóçò ôïõ âáóéêïý êáíïíéóìïý" ôïõ êñáôéêïý ó÷ïëéêïý éäñýìáôïò üðïõ öïéôïýóáí,
ï ïðïßïò åðÝôñåðå ìüíïí ôá áããëéêÜ ùò ãëþóóá óõíåííüçóçò.
ÁõôÞ õðÞñîå óõíçèéóìÝíç áíôéìåôþðéóç ôùí ÉíäéÜíùí ìáèçôþí óôá áìåñé-
êáíéêÜ ó÷ïëåßá óôï ðñþôï ìéóü ôïõ áéþíá ìáò, èåùñïýìåíç "ôìÞìá ôçò ãåíéêÞò
ðïëéôéêÞò ôáêôéêÞò, ðïõ åß÷å óôü÷ï ôçí áðüóâåóç ôùí éíäéÜíéêùí ãëùóóéêþí
éäéùìÜôùí áêüìç êáé äéá ôçò âßáò êáé ôçí Üóêçóç øõ÷ïëïãéêÞò ðßåóçò óôá ðáéäéÜ
ðïõ äåí åß÷áí ìçôñéêÞ ãëþóóá ôçí áããëéêÞ" üðùò õðïóôçñßæåé ç ãëùóóïëüãïò áðü
ôçí Êáëéöüñíéá ËéÜí ×ßíôïí.
Ç ðáéäáãùãéêÞ áõôÞ ôñïìïêñáôßá Ýöåñå ôá áðïôåëÝóìáôá, ôùí ïðïßùí ï
áðüç÷ïò öôÜíåé ìÝ÷ñé ôéò ìÝñåò ìáò. Ïé ãüíïé ôùí ðåñéóóüôåñùí éíäéÜíéêùí ïéêïãå-
íåéþí ôçò Â. ÁìåñéêÞò äéáðáéäáãùãïýíôáé áããëüöùíá, ìå óõíÝðåéá "ó÷åäüí üëåò
ïé ðáñáäïóéáêÝò ãëþóóåò ôùí éíäéÜíéêùí öõëþí íá åßíáé êáôáäéêáóìÝíåò óå
åîáöÜíéóç, áêñéâþò óáí Ýíá óðÜíéï åßäïò ôïõ æùéêïý âáóéëåßïõ, ðïõ äåí
áíáðáñÜãåôáé", üðùò ëÝåé ÷áñáêôçñéóôéêÜ ï ãëùóóïëüãïò ÌÜéêë Êñïò áðü ôï
ÐáíåðéóôÞìéï ôçò ÁëÜóêáò.
Óýìöùíá ìå åêôéìÞóåéò ôïõ Áìåñéêáíïý åéäéêïý, áðü ôá 187 éíäéÜíéêá
ãëùóóéêÜ éäéþìáôá ôùí óçìåñéíþí ÇÐÁ êáé ôïõ ÊáíáäÜ, ôá 149 èåùñïýíôáé
"õðü åîáöÜíéóç". Ôï öáéíüìåíï, âåâáßùò, äåí ðåñéïñßæåôáé ìüíïí óôéò éíäéÜíéêåò
öõëÝò. Áðü ôéò óõíïëéêÜ 6.000 ãëþóóåò ðåñßðïõ ðïõ õðÜñ÷ïõí óÞìåñá äéåèíþò,
ìüíïí 300 Ýùò 600 èá åðéæÞóïõí íá äïõí ôï ôÝëïò ôïõ åðüìåíïõ áéþíá, êáôÜ ôç
ãíþìç ôïõ Êñïò.
¼ìùò óôïí áããëüöùíï ÷þñï ïé ðéÝóåéò ðïõ áóêïýíôáé åìöáíßæïíôáé
åíôïíüôåñåò: Óôçí Áõóôñáëßá, ãéá ðáñÜäåéãìá, áðåéëåßôáé áðü åîáöÜíéóç ðïóïóôü
90% ôùí ãëùóóþí ôùí áõôï÷èüíùí ("Áìðïñßôæéíåò").
Áêüìç ÷åéñüôåñç åßíáé ç êáôÜóôáóç óôçí Ðïëéôåßá ôçò Êáëéöüñíéáò, üðïõ
êÜðïôå åß÷áí êáôáãñáöåß ðåñéóóüôåñá áðü 100 ãëùóóéêÜ éäéþìáôá. Ç äñ ×ßíôïí,
êáèçãÞôñéá óôï Ðïëéôåéáêü ÐáíåðéóôÞìéï óôï ÌðÝñêëåú, äéáðßóôùóå üôé "ïýôå Ýíá
Éíäéáíüðïõëï äåí ìåãáëþíåé ìå ìçôñéêÞ ôïõ ãëþóóá åêåßíç ôçò öõëÞò ôïõ",
åíþ ïé õðïëåéðüìåíåò ãëþóóåò êáé äéÜëåêôïé, ðåñßðïõ 50, äåí ïìéëïýíôáé áðü
ðåñéóóüôåñïõò ôùí 100 åêðñïóþðùí êáé áõôþí ìÜëëïí çëéêéùìÝíùí óôçí
ðëåéïíüôçôÜ ôïõò.
Áðü ôá ôÝëç ôçò äåêáåôßáò ôïõ '80 ãßíåôáé ôïõëÜ÷éóôïí ìßá óïâáñÞ ðñïóðÜèåéá
ðåñéïñéóìïý ôçò ôÜóçò ãéá ãëùóóéêÞ åîáöÜíéóç: ¾óôåñá áðü Ýíôïíåò äéåêäéêÞóåéò
ïìÜäùí õðïóôÞñéîçò ôùí äéêáéùìÜôùí ôùí ÉíäéÜíùí, ôï áìåñéêáíéêü ÊïãêñÝóï
øÞöéóå ôï 1990 êáé ôï 1992 äýï íïμïó÷Ýäéá, μå ôçí ïíïμáóßá "Native American

95
Language Acts", ðïõ åããõþíôáé ôï äéêáßùμá äéáôÞñçóçò ôçò ãëþóóáò ôçò öõëÞò
êáé ôç ÷ñÞóç ôçò óôç ó÷ïëéêÞ äéäáóêáëßá êáé ðåñéëáμâÜíïõí êáé êñáôéêÜ ðñïãñÜμ-
μáôá ïéêïíïμéêÞò õðïóôÞñéîçò.
Ç ËéÜí ×ßíôïí áó÷ïëåßôáé μå ôçí ðñáêôéêÞ åöáñμïãÞ áõôþí ôùí ðñïãñáμμÜ-
ôùí áðü ôï 1993. Ãéá ëïãáñéáóμü ôïõ "Native California Network", åíüò óõëëüãïõ
ðñïóôáóßáò éíäéÜíéêùí ðïëéôéóμþí, ðïý ÷ñçμáôïäïôåßôáé ôüóï áðü äçμüóéá êïíäýëéá
üóï êáé áðü éäéùôéêÝò äùñåÝò, åðïðôåýåé ôç óýóôáóç "æåõãáñéþí äéäáóêÜëïõ-
μáèçôÞ", ðïõ áðïôåëåßôáé áðü Ýíáí çëéêéùμÝíï-ãíþóôç ðáñáäïóéáêïý éíäéÜíéêïõ
ãëùóóéêïý éäéþμáôïò êáé Ýíá öéëüäïîï íåáñü óðïõäáóôÞ. Êáé ïé äýï óõμμåôÝ÷ïíôåò
ëáμâÜíïõí ÷ñçμáôéêü åðßäïμá, ðïõ ôïõò åðéôñÝðåé íá áöÞóïõí ãéá ÷ñïíéêü äéÜóôçμá
ôåóóÜñùí μçíþí ôéò âéïðïñéóôéêÝò ôïõò áó÷ïëßåò êáé íá áó÷ïëçèïýí μå ôï óõãêåêñé-
μÝíï Ýñãï. ÌïíáäéêÞ ðñïûðüèåóç: Ç ðáíôåëÞò áðïöõãÞ óõíåííüçóçò óôá
áããëéêÜ.
Ìßá áðü ôéò ãëþóóåò ôïõ ðñïãñÜμμáôïò åßíáé ôçò öõëÞò ôùí Ãéïâëïýμíé,
μÝóïí óõíåííüçóçò μüëéò 30 áôüμùí ðëÝïí, ðïõ æïõí óôçí ïμþíõμç ðñïóôáôåõ-
μÝíç ðåñéï÷Þ ðïõ éäñýèçêå ôï 1873. ¸íá áðü ôá "æåõãÜñéá" åßíáé ç 69÷ñïíç
¢ãêíåò êáé ï 36÷ñïíïò Ìáô. Ðáñ' üëï ðïõ ôï äéÜóôçμá åêμÜèçóçò åßíáé óýíôïμï,
ï Ìáô óçμåéþíåé óçμáíôéêÞ ðñüïäï, ôþñá âñßóêåôáé óôï óçμåßï áíÜëõóçò ôçò
(óõμâïëéêÞò ãéá ôçí üëç ðñïóðÜèåéá) öñÜóçò "¢ôíå ëüêá ãéáëßí âüãéá ôüéíå μÜêâá"
-ðïõ μðïñåß í' áðïäïèåß ùò "μçí áöÞíåéò æéæÜíéá íá öõôñþóïõí áíÜμåóÜ μáò". Ï
Ìáô åßíáé ôõ÷åñüò ðïõ âñÞêå äÜóêáëï, áöïý ïé ðåñéóóüôåñïé ãçñáéïß ôçò öõëÞò
áñíïýíôáé íá μéëÞóïõí ôç ãëþóóá ôïõò ëüãù ôçò êáêïμåôá÷åßñéóçò, ðïõ Ý÷ïõí
õðïóôåß áðü ëåõêïýò. Ï Ìáô èá äéäÜîåé áñãüôåñá êé áõôüò μå ôçí óåéñÜ ôïõ.
Ôï óõíå÷þò áõîáíüμåíï åíäéáöÝñïí ãéá ôç äéáôÞñçóç ôùí éíäéÜíéêùí
ãëùóóéêþí éäéùμÜôùí, çèþí êáé åèßμùí áðïôåëåß óçμáíôéêÞ åíßó÷õóç ôïõ
áéóèÞμáôïò áõôïðåðïßèçóçò ôùí μåëþí ôùí âïñåéïáμåñéêáíéêþí öõëþí, ðïõ
áñ÷ßæïõí íá îáíáæùíôáíåýïõí ïñéóμÝíåò ôåëåôïõñãßåò îå÷áóμÝíåò áðü êáéñü -
- üðùò áõôÝò ôçò åõ÷áñéóôßáò êáé ôçò êÜèáñóçò- ðñÜãμá ðïõ ôïõò âïçèÜ íá
åðáíáêôÞóïõí ôç öõëåôéêÞ ôïõò ôáõôüôçôá. "Ðñïóåõ÷üμáóôå" èá ðåé ç ¢ãêíåò,
"(áðåõèõíüμáóôå) óôá âïõíÜ, ôá äÝíäñá êáé ôïí ðñùéíü Þëéï, üëç μÝñá êáé ü÷é
μüíï ôéò áñãßåò, üðùò ïé ëåõêïß. ÅμÜò μáò åíäéáöÝñåé íá ëÜâïõμå (åóùôåñéêÞ)
åíßó÷õóç êáé ü÷é íá áðïêôÞóïõμå åîïõóßá". Ï Ìáô óçμåßùíå ðñéí áðü äõï ÷ñüíéá
"ôçí áíÜóá ôçò æùÞò μáò ÷ïñÞãçóå ï éåñüò ïõñáíüò, ôï óþμá μáò äéáðåñíïýí
áôåëåßùôá éåñÜ ñåýμáôá. Ãç, ÖùôéÜ, ÁÝñáò êáé Íåñü äçμéïýñãçóáí ôç æùÞ êáé
μáò åíþíïõí μå ôá ðÜíôá".
Åíôõðùóéáêü óôïé÷åßï ôùí éíäéÜíéêùí ãëùóóþí åßíáé ç åíôåëþò äéáöïñåôéêÞ
áðü ôç äõôéêÞ íïïôñïðßá êïóμïèåþñçóç ðïõ áõôÝò åêöñÜæïõí, êÜôé ðïõ ôéò êÜíåé
íá μïéÜæïõí μå "ðáñÜèõñá ðïõ âëÝðïõí ðñïò ïëüêëçñá óõóôÞμáôá ðåðïéèÞóåùí
êáé áîéþí". Ãéá ðáñÜäåéãμá, óôç ãëþóóá ôùí ÉíäéÜíùí ôçò Êáëéöüñíéá Âéíôïý -
öõëÞò μå μüíïí Ýîé ïμéëïýíôá ôç ãëþóóá μÝëç- ôïíßæåôáé ç áðïõóßá åíäéáöÝñïíôïò
ãéá ôá õëéêÜ áãáèÜ μå ôçí áðïõóßá ôçò ëÝîçò "Ý÷ù". Áíôß íá ðåé êáíåßò "Ý÷ù μéá
áäåñöÞ", ëÝåé "æù μå ôçí áäåñöÞ μïõ", ï áñ÷çãüò äåí "êõâåñíÜ" ôç öõëÞ, áëëÜ
"óôÝêåé êïíôÜ óôá μÝëç ôçò", åíþ Ýíáò ðáôÝñáò μå Üññùóôï ãéï "åßíáé Üññùóôïò

96
üóïí áöïñÜ ôï ãéï ôïõ".
×ùñßò óáöåßò äéá÷ùñéóμïýò μåôáîý äåîéÜò êáé áñéóôåñÞò ðëåõñÜò ôïõ
óþμáôïò áíôéμåôùðßæïõí êáé äéÜöïñåò êáôáóôÜóåéò, ãéá ðáñÜäåéãμá ôïí
ðñïóäéïñéóμü ôïðïèåóéþí áðü ôçí ðëåõñÜ ôçò ÁíáôïëÞò êáé ôçò Äýóçò. Óå öõóéêÝò
ðáñáôçñÞóåéò âáóßæïíôáé åðßóçò ôá óõóôÞμáôá áñßèμçóçò. ÌåñéêÝò éíäéÜíéêåò
öõëÝò ôçò Êáëéöüñíéá ÷ñçóéμïðïéïýí ôï äåêáäéêü óýóôçμá, Üëëåò áñéèμïýò μå
âÜóç ôïõò áñéèμïýò 2, 4, 5, 6 êáé 20, åíþ ôá μÝëç ôçò öõëÞò ôùí Ãïýêé âáóßæïíôáé
óôï 8 μåôñþíôáò μå ôá äéáóôÞμáôá áíÜμåóá óôá äÜêôõëá.
Ç ðñïóðÜèåéá ðïõ óõíôïíßæåôáé áðü ôç äñá ×ßíôïí åßíáé öõóéêÜ áîéüëïãç,
üμùò ôá áðïôåëÝóμáôÜ ôçò âñßóêïíôáé áêüμç óôï ðåäßï ôçò áâåâáéüôçôáò. ÌÝ÷ñé
óôéãμÞò Ý÷ïõí óõóôáèåß 40 "æåõãÜñéá" áðü åêðñïóþðïõò 12 öõëþí, üμùò êáé μå
Ýíáí éäåþäç ðñïãñáμμáôéóμü 20 äéäáêôéêþí ùñþí ç åêμÜèçóç ôçò ãëþóóáò
ðáñïõóéÜæåé äõóêïëßåò, åêôüò áõôïý ïé μáèçôÝò ÷ñåéÜæïíôáé åðéðëÝïí ðñáêôéêÞ
åîÜóêçóç üóùí Ý÷ïõí μÜèåé. ¼μùò ïé Áμåñéêáíïß ãëùóóïëüãïé äéáôçñïýí ôçí
áéóéïäïîßá ôïõò ãéá ôï åã÷åßñçμá. ¼μïéá μå ôïí Ìáô, ðïëëïß μáèçôÝò óêïðåýïõí
áñãüôåñá íá äéäÜîïõí óôï ðëáßóéï ôïõ ßäéïõ Þ Üëëùí ðñïãñáμμÜôùí, êßíçóç ðïõ
ãñÞãïñá èá äçμéïõñãÞóåé Ýíáí áõîçμÝíï áñéèμü áðü ãíþóôåò êáé ÷ñÞóôåò ôùí
éíäéÜíéêùí éäéùμÜôùí. ¼ðùò ëÝåé ç äñ ×ßíôïí, "áêüμç êáé áí åßíáé Ýíá êáé
μïíáäéêü ðáéäß áðü êÜèå öõëÞ áõôü ðïõ èá μÜèåé ôçí ðáñáäïóéáêÞ ãëþóóá, áõôü
áðïôåëåß óçμáíôéêü êÝñäïò ãéá ôïí áãþíá äéáôÞñçóçò ãëùóóþí êáé ðáñáäüóåùí".

ÖÁÍÁÔÉÓÌÏÓ
¸íá ðáíÜñ÷áéï áíèñþðéíï óáñÜêé
ÌÜñéïò Ðëùñßôçò, ÔÏ ÂÇÌÁ, 3.9.95
ÌïéÜæåé ðáñÜäïîï -áëëÜ äåí åßíáé- ðïõ ç ëÝîç "öáíáôéóμüò" Ý÷åé áöåôçñßá
ôçò Ýíá éåñü, Ýíá ôÝμåíïò. Ôçò áñ÷áßáò Ñþμçò åéäéêÜ. Êáé äåí åßíáé ôõ÷áßï ðïõ ï
íáüò åêåßíïò Þôáí áöéåñùμÝíïò óôç Bellona, ôç èåÜ ôïõ ðïëÝμïõ (bellum). Ïé
ðéóôïß ôçò áéμáôü÷áñçò èåÜò, êõñéåýïíôáí êÜèå ôüóï áðü "Ýíèåç μáíßá", áðü
åíèïõóéáóôéêü ðáñáëÞñçμá, ôüóï ðïõ ôñõðïýóáí ôá ÷Ýñéá ôïõò μå μá÷áßñéá, Ýêïâáí
êïμμÜôéá áð' ôéò óÜñêåò ôïõò êáé Ý÷õíáí ôï áßμá ôïõò óôï âùμü ôçò. Êáé êáèþò,
óôá ëáôéíéêÜ, ôï éåñü, ï íáüò ëÝãåôáé "fanum", ïíïμÜóôçêáí "fanatici" åêåßíïé ïé
áöçíéáóμÝíïé ðéóôïß - ðïõ Þôáí, óõíÞèùò, åðéëçðôéêïß, ðáñÜöñïíåò, μáíéáêïß,
áëëÜ êáé êïéíïß áðáôåþíåò.
Ìå ôïí êáéñü, ïé üñïé "öáíáôéêüò" êáé "öáíáôéóμüò", ðëÜôõíáí óå íüçìá êáé
ðëïýôõíáí óå.... ðåñãáμçíÝò. Äåí óÞμáéíáí ðéá ôïõò áõôïáêñùôçñéáæüμåíïõò
æçëùôÝò ôçò Bellona, áëëÜ êÜèå Ýîáëëï ïðáäü èñçóêåßáò, ðïõ ü÷é μüíï öáíôÜæåôáé
ðùò åßíáé åμðïôéóμÝíïò áðü ôï èåßï ðíåýμá, áëëÜ êáé åðé÷åéñåß íá åðéâÜëåé ôçí
ðßóôç ôïõ μå êÜèå μÝóï, áêüμá êáé μå ôç âßá êáé ôï áßμá - ü÷é ðéá ôï äéêü ôïõ áëëÜ
ôùí Üëëùí. ÂÝâáéïò ðùò μïíÜ÷á ç äéêÞ ôïõ ðßóôç åßíáé óùóôÞ - ðùò êáôÝ÷åé ôçí
áðïêëåéóôéêüôçôá ôçò "èåßáò ÷Üñçò"- äåí ðåñéïñßæåôáé íá ôçí õðçñåôåß, íá ôç

97
äéáêïíåß íá ôç äéáêçñýóóåé, áëëÜ èåùñåß ýøéóôï ÷ñÝïò ôïõ ôçí åðéêñÜôçóÞ ôçò,
êáé ðéóôåýåé ðùò åßíáé áðüëõôá äéêáéùμÝíç êáé êáèáãéáóμÝíç ç êáèõðüôáîç ôùí
áíôéöñïíïýíôùí êáé -ôï ultimum- ç åîüíôùóÞ ôïõò, ç êÜèáñóç ôïõ êüóμïõ áð' ôïõò
"Üðéóôïõò".
ÁëëÜ ç "÷Üñç" ôïõ öáíáôéóμïý äåí óôáμÜôçóå åêåß. ÃñÞãïñá, êáôáêõñßåõóå
üëá ôá ðåäßá -ðïëéôéêü, éäåïëïãéêü, áêüμá êáé êáëëéôå÷íéêü êáé áèëçôéêü.... Ï
ôõöëüò æÞëïò ãéá êïóμïèåùñßåò, Ýèíç, óõóôÞμáôá, ðñüóùðá, ê.ë.ð. õðáãïñåýåé
óôïõò ïðáäïýò ôïõò áíõðï÷þñçôç μéóáëëïäïîßá, áóõμâßâáóôç å÷èñüôçôá, Üêñáôï
"μáíé÷áúóμü" ("åμåßò åßμáóôå ôï áðüëõôï Êáëü, ïé Üëëïé åßíáé ôï áðüëõôï Êáêü").
Êáé Üñá, "ðáò μç μåè' çμþí, êáè' çμþí", "åññÝôù" (áò êáôáóôñáöåß) ü÷é μüíï "ï
êáêÜ âïõëüμåíïò" áëëÜ êáé "ï êáêÜ âïõëåõüμåíïò" - ü÷é μüíï áõôüò ðïõ èÝëåé "ôï
êáêü", áëëÜ êáé áõôüò ðïõ óêÝðôåôáé "êáêÜ" - êáôÜ ôçí Üðïøç ôùí æçëùôþí, âÝâáéá.
Ãéá íá öõôñþóåé êáé íá êáñðßóåé ï (êÜèå åßäïõò) öáíáôéóμüò ÷ñåéÜæåôáé -
üðùò êÜèå öõôü Þ óáðñüöõôï- ðñüóöïñï óðüñï, ÷þμá, ëßðáóμá, êëßμá. Ì' Üëëá
ëüãéá, ïñéóμÝíá óôïé÷åßá êáé ðñïûðïèÝóåéò, ðïõ μðïñïýí íá óõíïøéóèïýí Ýôóé:
Ìéá ëáôñåßá-¸íá åßäùëï-Ìéá ïμÜäá-¸íáò å÷èñüò-ÊáôÜëëçëåò óõíèÞêåò.
Áíáëõôéêüôåñá:
Á. Ìéá ëáôñåßá, μéá ðßóôç, μåôáöõóéêÞ, éäåïëïãéêÞ, êëð. ó' Ýíáí ðáñÜäåéóï,
õðÝñãåéï Þ åðßãåéï, μéá ïõôïðßá áêüμá, ðïõ ôÜæåé ðåñßëáμðñï μÝëëïí ãéá ôï óýíïëï
êáé ôá Üôïμá. Ìéá ðßóôç ðïõ, åðéðëÝïí, áõôïáíáãïñåýåôáé μïíáäéêÞ, áëÜèçôç,
áíáμöéóâÞôçôç.
ÊÜèå ðßóôç åßíáé óåâáóôÞ, öõóéêÜ, üóï ðåñéïñßæåôáé óôçí áöïóßùóç óå μéáí
éäÝá, ó' Ýíá ðñüóùðï êëð. ÁëëÜ ï "μïíïúäåáôéóμüò (áõôÞ åßíáé áëçèéíÞ êáé êáμéÜ
Üëëç)" ç õðåñâïëÞ, ç õðÝñâáóç ôïõ μÝôñïõ óôçí åöáñμïãÞ ôçò, óôç äéÜäïóÞ ôçò,
óôá μÝóá ðïõ ÷ñçóéμïðïéåß ãé' áõôÞí, ïäçãåß óå ðáñåêôñïðÝò óõ÷íÜ áðïôñüðáéåò
åíáíôßïí ôùí áëëï-öñüíùí. Ç ñÞóç ôïõ áðïóôüëïõ Ðáýëïõ "ç ðßóôç çμþí μç ç åí
óïößá áíèñþðùí, áëë' åí äõíÜμåé Èåïý" (ç ðßóôç óáò íá μç âáóßæåôáé óôç óïößá
ôùí áíèñþðùí, áëëÜ óôç äýíáμç ôïõ Èåïý12) äéáóôñÝöåôáé óêüðéμá áðü üóïõò
èåùñïýí ðùò åßíáé ïé μïíáäéêïß öïñåßò ôïõ èåúêïý ðíåýμáôïò êáé ðùò óõíáêüëïõèá,
åíóáñêþíïõí áõôïß ôç èåúêÞ äýíáμç êáé Ý÷ïõí ôï äéêáßùμá íá ôçí áóêïýí
áðåñéüñéóôá, óå óçμåßïõ ðïõ í' áãíïïýí ïëüôåëá ôçí ðéï óôïé÷åéþäç "áíèñþðéíç
óïößá" êáé ôçí éåñüôçôá ôçò áíèñþðéíçò õðüóôáóçò.
Êáé ôï ßäéï -åßðáμå- ãßíåôáé μå üóïõò ðéóôåýïõí (Þ éó÷õñßæïíôáé) ðùò êáôÝ÷ïõí
ôçí áðïêëåéóôéêÞ áëÞèåéá óå üðïéïí ôïμÝá, êáé ðùò μéá éäåïëïãßá, Ýíá Ýèvïò, Ýíá
êüμμá, Ýíá ðñüóùðï åßíáé ôá Üñéóôá êáé μïíáäéêÜ, êáé Üñá, üëá ôá Üëëá ü÷é μüíï
ëáèåýïõí, áëëÜ êáé ðåñéôôåýïõí.
Â. ¸íá åßäùëï, Ýíáò èåüò Þ Ýíáò èåïðïéçμÝíïò Üíèñùðïò, Ýíáò Ìåóóßáò, Ýíáò
çãÝôçò ÷áñéóμáôéêüò, Ýíáò Þñùáò, ðïõ áõôïðñïâÜëëåôáé óáí ôÝëåéïò, áðáñáßôçôïò,
áðáñïμïßáóôïò, áíáíôéêáôÜóôáôïò, éåñüò êáé áðáñáâßáóôïò. ¸íá åßäùëï, ðïõ

12
Á' Ðñïò Êïñéíèßïõò, Â,5

98
áðïôåëåß ôçí ðåμðôïõóßá üëùí ôùí áñåôþí êáé éêáíïôÞôùí, öùôéóμÝíïò êáé öùôï-
äüôçò ïäçãüò óôïí äñüμï ðñïò ôç íßêç êáé ôçí Ãç ×áíáÜí. Óôïí äéáâüçôï "Áãþíá"
ôïõ, ï ×ßôëåñ Ýãñáöå: "Ôï Ýñãïí (ôïõ áñ÷çãïý) åããßæåé ôá üñéá ôçò ôÝ÷íçò.... Åßíáé
Ýíá öõóéêü äþñï ôçò èåßáò ÷Üñéôïò.... ÁëçèéíÞ êõñéáñ÷ßá ôïõ Áñ÷çãïý çμðïñåß íá
õðÜñîåé μüíïí åêåß üðïõ õðÜñ÷åé áðüëõôç õðïôáãÞ ó' áõôüí13".
Ã. Ìéá ïμÜäá, μéêñÞ Þ μåãÜëç, ðïõ óõμμåñßæåôáé áõôÝò ôéò "éäÝåò" êáé ðßóôåéò. Ï
öáíáôéóμüò áðïôåëåß ðÜèïò êáô' åîï÷Þí óõëëïãéêü. Ç áãÜðç, Ýñùôáò, ç öéëßá
åßíáé óõíáéóèÞμáôá áôïμéêÜ, äéáðñïóùðéêÜ, óõíôçñïýμåíá áð' ôï μïíá÷éêü
"áíôéêåßμåíü" ôïõò. Áíôßèåôá, ï öáíáôéóμüò áíèåß üôáí êõñéåýåé Ýíá óýíïëï
áíèñþðùí, óõíôçñåßôáé áðü ôçí μÝèåîç ðïëëþí "õðïêåéμÝíùí", öïõíôþíåé üðùò
ç öùôéÜ ó' Ýíá áíåμïäáñμÝíï äÜóïò -ôï Ýíá äÝíôñï ëáμðáäéÜæåé ôï Üëëï, þóðïõ
üëï ôï äÜóïò ãßíåé ðáñáíÜëùμá êáé óôÜ÷ôç. ÌïíÜ÷ïò ôïõ ï öáíáôéêüò μðïñåß íá
öáßíåôáé óôïõò Üëëïõò ãñáöéêüò, ãåëïßïò, "óáëåμÝíïò". ÅíùμÝíïò μå ðïëëïýò
üμïéïýò ôïõ, ãßíåôáé "åðéâëçôéêüò", åðßöïâïò, åðéêßíäõíïò. Êáé Ý÷åé áðüëõôç áíÜãêç
áð' ôçí ïμáäéêÞ óõμμåôï÷Þ ï öáíáôéóμü ò, åðåéäÞ ç ïμÜäá, ç μÜæá, ïéóôñçëáôçμÝíç
áð' ôï ðÜèïò, ôõöëùμÝíç áð' ôç μáíßá, áðïôåëåß äýíáμç ôñïμáêôéêÞ, áäßóôáêôç,
áêáôÜó÷åôç, êáôáóôñïöéêÞ, óáí Ýíá êïðÜäé áãñéåμÝíá æþá.
Ä. ¸íáò Þ ðïëëïß å÷èñïß, ðïõ -ôÜ÷á- áðåéëïýí ôçí ðßóôç, ôïí çãÝôç, ôïõò ðéóôïýò,
áμöéóâçôþíôáò ôïõò êáé ðïëåμþíôáò ôïõò. Ï å÷èñüò áðïôåëåß ôçí áñíçôéêÞ åéêüíá
ôçò ëáôñåßáò êáé ôïõ áñ÷çãïý êáé, ãé' áõôü, ðñÝðåé íá óõíôñéâåß. Åßíáé ï áíôßèåôïò,
ï áíôß÷ñéóôïò, ï áíôåèíéêüò, ï áíôéêïéíùíéêüò, ï áíôßμá÷ïò, ðïõ "öÝñåé" üëá ôá
åëáôôþμáôá êáé áμáñôÞμáôá, üëåò ôéò ðëÜíåò, áôéμßåò, åãêëÞμáôá - êßíäõíïò
èáíÜóéμïò ãéá ôçí ßäéá ôçí õðüóôáóç ôçò ðßóôçò, ôïõ çãÝôç, ôùí ïðáäþí ðïõ äåí
μðïñïýí íá èñéáμâåýóïõí ðáñÜ μüíï μå ôçí êáôÜëõóç ôçò õðüóôáóçò ôïõ
"ðïëÝμéïõ".
Ï öáíáôéóμüò õðáãïñåýåé ü÷é μüíï ôçí ðåñéðáèÞ ëáôñåßá ôùí ðéóôþí óôï
"ðéóôåýù" ôïõò, áëëÜ êáé ôçí åμðáèÝóôåñç áðïóôñïöÞ ãéá ôïõò "Üðéóôïõò". Ï öüâïò
ôïõ å÷èñïý, ôï μßóïò ãéá ôïí å÷èñü åßíáé ôüóï áðáñáßôçôá óôïí öáíáôéóμü üóï êáé
ç ßäéá ç ðßóôç êáé ï áñ÷çãüò: åðåéäÞ ï öüâïò êáé ôï μßóïò óôïμþíïõí ôï ëïãéêü -êáé
μüíï ï ðáñáëïãéóμüò μðïñåß íá åîÜøåé ôïí Üêñéôï æÞëï êáé ôç μáíßá ôùí ðéóôþí,
ðïõ èåùñïýí üðïéá ðñÜîç ôïõò éåñÞ Üμõíá ãéá ôçí åðéâßùóç ôçò ðßóôçò ôïõò êáé
ôùí éäßùí. Ãé' áõôü êáé, áí äåí õðÜñ÷åé "å÷èñüò", ðñÝðåé íá åðéíïçèåß, íá
êáôáóêåõáóèåß, ãéá íá óõäáõëßæåé áäéÜêïðá ôç öëüãá ôçò ðßóôçò êáé í' áêïíßæåé
ôç ñïμöáßá ôçò íÝμåóçò. ¸ôóé ç ðáñáμéêñÞ áíôßññçóç, áíôéãíùμßá, äéáöùíßá
÷áñáêôçñßæåôáé "Ýãêëçμá êáèïóßùóçò êáé åó÷Üôçò ðñïäïóßáò" ôùí éäáíéêþí êáé
ôùí çãåôþí. Ôßμçμá: èÜíáôïò.
Ôï μßóïò áðïôåëåß, êé áõôü äýíáμç ôñïμåñÞ, ãé' áõôü êáé ôï õðïèÜëðïõí ïé
ðáíïýñãïé êáé ôï åêμåôáëëåýïíôáé áðåñéüñéóôá. Óôï ðñïöçôéêü ôïõ "1984", ï

13
Áõôü êáé ôá Üëëá ÷éôëåñéêÜ áðïóðÜóμáôá áðï ôïí ôïμ.Á' êåö. 5,8,1 2 êáé ôïμ.Â.
êåö. 4,14.

99
¼ñãïõåë éóôïñåß ðùò ï "ÌåãÜëïò Áäåëöüò", ï áñ÷éôýñáííïò, êáé ôá ôóéñÜêéá ôïõ
ôñïöïäïôïýí ôïí öáíáôéóμü, åðéâÜëëïíôáò ôçí ôåëåôïõñãßá ðïõ ïíïμÜæåôáé "Äßëåðôï
ôïõ μßóïõò": óôïõò ÷þñïõò äïõëåéÜò, óôïõò äñüμïõò, ðáíôïý, üôáí äïèåß ôï óýíèçμá
ïé õðÞêïïé áöÞíïõí êÜèå áðáó÷üëçóÞ ôïõò, óõãêåíôñþíïíôáé óå μéêñÝò ïμÜäåò
êáé öùíÜæïõí óõíèÞμáôá êáôÜ ôùí å÷èñþí ôïõ ëáïý", ïõñëéÜæïõí õóôåñéêÜ, ÷ôõ-
ðïýí ôïí áÝñá, îåóêßæïõí ôá ñïý÷á ôïõò- Üîéïé áðüãïíïé ôùí ñùμáßùí åðéëçðôéêþí
ôçò Bellona. Êáé áõôÞ ôç μåèïäïëïãßá Ý÷ïõí õéïèåôÞóåé ëßãï-ðïëý üëá ôá áõôáñ÷éêÜ
êáèåóôþôá -öáóéóμüò, íáôóéóμüò, óôáëéíéóμüò, μáïúóμüò, êëð.- ãéá íá êñáôéÝôáé
áêïßμçôïò ï öüâïò êáé ôï μßóïò êáôÜ ôùí "å÷èñþí êáé ç áöïóßùóç óôïí çãÝôç ðïõ,
μüíïò áõôüò, μðïñåß íá ôïõò ðñïóôáôåýóåé áð' ôïõò ðñïêáôáóêåõáóμÝíïõò
"êéíäýíïõò".
Å. Ïé êáôÜëëçëåò óõíèÞêåò. Ïé öáíáôéóμïß áíáöáßíïíôáé êáé öïõíôþíïõí
ðñïðÜíôùí ó' åðï÷Ýò êñßóåùí - åèíéêþí, ðïëéôéêþí, êïéíùíéêþí, ïéêïíïμéêþí,
èñçóêåõôéêþí, øõ÷ïëïãéêþí. ×áμÝíïé ðüëåμïé, ãêñåμéóμÝíåò éäåïëïãßåò, ïéêï-
íïμéêÝò äõóðñáãßåò, êïéíùíéêÜ ðñïâëÞμáôá êáé óõãêñïýóåéò, ðïëéôéêÝò ÷ñùêïðßåò
êáé óêÜíäáëá, Ýêðôùóç èåóμþí (êáëÞ þñá!), åßíáé ôï ðéï ãüíéμï Ýäáöïò ãéá ôçí
áíèïöïñßá ôïõ öáíáôéóμïý. Ïé íéêçμÝíïé, ïé áðïãïçôåõμÝíïé, ïé áðüêëçñïé, ïé
Üíåñãïé áðïôåëïýí ôá åýêïëá èçñÜμáôá ãéá ôïõò ðáñáãùãïýò êáé ðñïáãùãïýò
ôïõ öáíáôéóμïý, ðïõ áíåμßæïõí óôç ëåßá ôïõò ôá ëÜâáñá ôçò ÌåãÜëçò Óùôçñßáò
ÁëëáãÞò óå üëá ôá ðáôþμáôá.
ÁõôÜ üëá ôá óôïé÷åßá ôá âÜæïõí óå êßíçóç ïé "ðñïöÞôåò" ôïõ öáíáôéóμïý - ïé
μüíïé "íçöÜëéïé" áð' ôéò ïñäÝò ôçò öáíáôéêÞò óôñáôéÜò. ÊåíôñéóμÝíïé áðü áóßãáóôï
"ðüèï êõñéáñ÷ßáò" áëëÜ êáé áðü Üóâåóôç äßøá ãéá õëéêÜ áãáèÜ, ÷ñçóéμïðïéïýí ôá
ðëÞèç óáí "äýíáμç êñïýóçò", êáé ôïí öáíáôéóμü óáí ðáñáéóèçôéêü. Åêμåôáë-
ëåõüμåíïé ôçí êÜèå åßäïõò áðüãíùóç áðëþí Þ/êáé áðëïúêþí áíèñþðùí, ôïõò
ôÜæïõí ðïëý÷ñõóá ÅëíôïñÜíôï, õøþíïõí éäåáëéóôéêÝò óçμáßåò, äßíïõí ðåëþñéåò
äéáóôÜóåéò óå öáíôáóôéêïýò êéíäýíïõò, ðïõ ôïõò áðåéëïýí, åîÜðôïõí ôïí öüâï,
ôïí öèüíï êáé ôï μßóïò ôïõò ùò ôïí ðáñïîõóμü êáé ôçí ðáñÜíïéá. ¸íáò èñßáμâïò
ôçò ïμáäéêÞò öáíôáóßùóçò: ïé ÷åéμáæüμåíïé ðåßèïíôáé ðùò èá åõçμåñÞóïõí, ïé
íéêçμÝíïé ðùò èá åêäéêçèïýí, ïé ëåçëáôçμÝíïé ðùò èá ôéμùñÞóïõí ôïõò ëçóôÝò
ôïõò, ïé ïñåãüμåíïé "åèíéêþí μåãáëïõñãçμÜôùí" ðùò èá êõñéáñ÷Þóïõí óôá "Áýñéï
ðïõ ôñáãïõäïýí" -Ýíá ôñáãïýäé, ðïõ ãñÞãïñá μåôáëëÜæåé óå èñÞíï êáé ïéμùãÞ.
"ÐÜíôá ó÷åäüí - Ýãñáöå ï Âïëôáßñïò- ïé êáôåñãáñÝïé ïäçãïýí ôïõò
öáíáôéêïýò êáé ôïõò âÜæïõí ôï μá÷áéñé óôï ÷Ýñé.... ôïõò μåôá÷åéñßæïíôáé óáí êïðÜäé
êáé ðïõëÜíå ôï μáëëß êáé ôï êñÝáò ôïõ14". Êáé ôï μõáëü êáé ôá ðÜèç ôïõ, âÝâáéá....
Áõôïß ïé "áñ÷çãïß-ðñïöÞôåò" Ý÷ïõí âáèýôáôç ðåñéöñüíçóç ãéá ôá ðëÞèç ðïõ
áöéïíßæïõí. Ï ×ßôëåñ Ýãñáöå ùμüôáôá: "Áí èÝëåéò íá êåñäßóåéò ôç óõμðÜèåéá ôçò
μÜæáò, ðñÝðåé íá ôçò ëåò ôá ðéï çëßèéá êáé ùμÜ ðñÜãμáôá.... Ôá ðëÞèç ðáñáóý-

14
Öéëïóïöéêü ëåîéêü, Üñèñï "Öáíáôéóìüò". Âë. ÅðéëïãÞ áðü ôï Öéëïóïöéêü Ëåîéêü
êáé ôéò öéëïóïöéêÝò åðéóôïëÝò, ìåôÜöñ. Áíô. Äçìçôñßïõ, Ðüëéò 1994.

100
ñïíôáé áðü ôïí æùíôáíü öáíáôéóμü êáé ôçí áëçèéíÞ õóôåñßá, ðïõ ôá ãåμßæïõí
åíèïõóéáóμü".
Ãéá ôçí åðßôåõîç ôçò åèíéêÞò óùôçñßáò", ôï ëõóéôåëÝóôåñï μÝóïí åßíáé, öõóéêÜ,
ç áðüëõôç âßá. "Åßμáé áðüóôïëïò ôçò âßáò", êïêïñåõüôáí ï Ìïõóïëßíé. Êáé
ðñüóèåôå: "Ãéá μÝíá, ç âßá åéíáé çèéêÞ, ðéï çèéêÞ áðü ôï óõμâéâáóμü êáé ôá ðáæá-
ñÝμáôá". Êáé ï ×ßôëåñ Ýãñáöå: "ÐñÝðåé íá ÷ñçóéμïéïýμå ôéò ãñóèéÝò ôùí íÝùí, ü÷é
ôá μõáëÜ ôïõò".... ïýñëéáæå óôá áíäñåßêåëÜ ôïõ, "Ôñïμïêñáôåßôå, ôñïμïêñáôåßôå!"...
êáé åîçãïýóå: "Óôçí ðïëéôéêÞ, ç åðéôõ÷ßá áíÞêåé ó' åêåiíïí ðïõ åßíáé âßáéïò êáé
áíåëÝçôïò".... "ç íßêç èá åíï÷ëÞóåé åêåßíïí ðïõ èá ÷ñçóéμïðïéÞóåé ÷ùñßò oßêôo êáé
äéóôáãμü ôçí ðéï óêëçñÞ âßá".... Ôïí ßäéï êáéñü, ï ÓôÜëéí åîáðÝëõå ôç äéêÞ ôïõ
áíáôñé÷éáóôéêÞ ôñïμïêñáôßá: "ÔÝóóåñá ïëüêëçñá ÷ñüíéá, óõíå÷Þ êýμáôá äéþîåùí
îåóðïýóáí ðÜíù óå áíèñþðïõò ðïõ äåí åß÷áí êÜíåé ôßðïôá ôï áôéμùôéêü" èá
ïμïëïãÞóåé ï Óðõñéíôüíùö (μÝëïò ôçò ÊÅ êáé ãñáμμáôÝáò ôïõ êüμμáôïò óôï
ËÝíéíãêñáíô). Êáé ï Ìðïõ÷Üñéí (ï -êáôÜ ôïí ËÝíéí- "μåãáëýôåñïò" èåùñçôéêüò
μáò êáé ôï áãáðçμÝíï ðáéäß ôïõ êüμμáôïò") Ýãñáöå óôç ãõíáßêá ôïõ, ëßãï ðñéí
åêôåëåóèåß áð' ôïí ÓôÜëéí: "Ìéá êáôá÷èüíéá μç÷áíÞ, ðïõ ÷ñçóéμïðïéåß μåóáéùíéêÝò
μåèüäïõò.... Ýíá ôåñáôþäåò óýííåöï åãêëçμÜôùí åîáðëþíåôáé ó' áõôÞ ôçí
ôñïμáêôéêÞ åðï÷Þ êáé öïõíôþíåé óáí öëüãá, ãéá íá ðíßîåé ôï êüμμá".
Áõôïß ïé åèíï-ëáïóùôÞñåò Ý÷ïõí óõíÞèùò Ýíáí ðáíôïäýíáμï åíôïëÝá êáé
óýμμá÷ï: ôïí Èåü áõôïðñïóþðùò. Ï ×ßôëåñ äéáôåéíüôáí ðùò, åîïíôþíïíôáò ôïõò
Åâñáßïõò "õðåñáóðßæåôáé ôï Ýñãï ôïõ Èåïý" êáé ðùò "ÐñÝðåé íá öÝñïõμå ðñïò
åμÜò ôï äéáêñéôéêü óÞμá ôùí ðñÜîåùí ðïõ ï Èåüò ðåñéμÝíåé íá ðñáãμáôï-
ðïéÞóïõμå".
¢ëëïé "ïμüëïãïß" ôïõ åßíáé ðéï ðåæïß êáé åéëéêñéíåßò: μåôÜ ôç äïëïöïíßá ôïõ
óïóéáëéóôÞ âïõëåõôÞ ÔæéÜêïμï Ìáôôåüôé (Éïýíéïò 1924) êáé ôá Üëëá åãêëÞμáôá
ôùí öáóéóôþí áëçôþí, ï Ìïõóïëßíé äÞëùíå éôáμüôáôá óôç ÂïõëÞ (3.1.1925): "Áí ï
öáóéóμüò åßíáé Ýíáò åãêëçμáôéêüò óõíåôáéñéóμüò åãþ åßμáé ï áñ÷çãüò áõôïý ôïõ
åãêëçμáôéêïý óõíåôáéñéóμïý".
Ôé ÷ñåßáí Ý÷ïμåí Üëëùí μáñôýñùí ãéá ôï "ðïéüí" ôÝôïéùí "çãåôþí" - áëëÜ
êáé ôïõ öáíáôéóμïý "ãåíéêüôåñá".

101
 ÉÓÏÔÇÔÁ ÊÁÉ ÅËÅÕÈÅÑÉÁ
ÈáíÜóçò ÃéáëêÝôóçò,
ÊvñéáêÜôéêç ÅËÅÕÈÅÑÏÔÕÐÉÁ, 12.11.95
"×þñïé ôïõ áíèñþðïõ" åßíáé ï ôßôëïò ôïõ âéâëßïõ ôïõ Êïñíçëßïõ ÊáóôïñéÜäç
ðïõ èá êõêëïöïñÞóåé ôéò ðñïóå÷åßò çìÝñåò áðü ôéò åêäüóåéò "¾øéëïí". Ôï âéâëßï
áõôü óõãêåíôñþíåé êåßìåíá ðïõ ï ÊáóôïñéÜäçò äïýëåøå êáé äçìïóßåõóå óôï
äéÜóôçìá áíÜìåóá óôá "Óôáõñïäñüìéá ôïõ Ëáâýñéíèïõ" (1978) êáé óôïí "Èñõììá-
ôéóìÝíï êüóìï" (1990). Êõêëïöüñçóå ðñþôç öïñÜ óôçí Ãáëëßá ôï 1986 ìå ôßôëï
"Domaines de l' homme". Óõíå÷ßæåé êáé óõìðëçñþíåé ìéá ðëïýóéá Ýñåõíá ðïõ
äéáñêåß ðåíÞíôá ÷ñüíéá ôþñá, ðñïóáíáôïëéóìÝíç óôáèåñÜ óôçí Üñíçóç ôçò
êõñéáñ÷ßáò êáé ôçí áíáæÞôçóç ôçò áõôïíïìßáò. Ôï èåùñçôéêü Ýñãï ôïõ ÊáóôïñéÜäç
ìáò èõìßæåé ðÜíôá üôé äåí õðÜñ÷åé ìüíï ôï âáóßëåéï ôçò åîïõóßáò êáé ôùí èåóìþí
ðïõ öñïíôßæïõí ãéá ôçí áõôïóõíôÞñçóÞ ôïõò, ÷ñçóéìïðïéþíôáò êáé èåóìïðïéþíôáò
ôï Ëüãï. ÕðÜñ÷åé êáé ç êñéôéêÞ êáé ç Üñíçóç, õðÜñ÷åé ç åíáíôßùóç êáé ç åîÝãåñóç,
ôï áßôçìá ôïõ ñéæéêïý êïéíùíéêïý ìåôáó÷çìáôéóìïý ðïõ åìðíÝåôáé áðü ôçí éäÝá
ìéáò åëåýèåñçò êáé áõôüíïìçò êïéíùíßáò. Ç ðïëéôéêÞ äåí åßíáé ïé ìç÷áíïññáößåò
êáé ïé ßíôñéãêåò óôçí êïñõöÞ ôçò åîïõóßáò, äåí åßíáé ç äçìáãùãßá, ç øçöïèçñßá
êáé ç äéáöèïñÜ, ïýôå ôáõôßæåôáé ìå ôïõò áãþíåò ìåôáîý êïéíùíéêþí ïìÜäùí ðïõ
õðåñáóðßæïíôáé ôá óõìöÝñïíôÜ ôïõò. Ç ðïëéôéêÞ -ìáò èõìßæåé ï ÊáóôïñéÜäçò- åßíáé
ç óõíåéäçôÞ êñéôéêÞ êáé áõôïêñéôéêÞ, Ýëëïãç êáé óõëëïãéêÞ äñáóôçñéüôçôá ðïõ
áöïñÜ óôç èÝóìéóç ôçò êïéíùíßáò óáí óýíïëï. Óôéò åñãáóßåò ôïõ ôùí ôåëåõôáßùí
÷ñüíùí ï ÊáóôïñéÜäçò äéáôõðþíåé ìéá äñáìáôéêÞ äéÜãíùóç. Æïýìå, ôïíßæåé, óå
ìßá åðï÷Þ ãåíéêåõìÝíïõ êïìöïñìéóìïý. ÌðñïóôÜ óôá ìÜôéá óõíôåëåßôáé ìéá âáèéÜ
áíèñùðïëïãéêÞ ìåôáâïëÞ. Ï ôýðïò ôïõ áíèñþðïõ ìå áíåîÜñôçôç êñßóç êáé æùçñü
åíäéáöÝñïí ãéá ôç äçìüóéá æùÞ êáé ôçí ðïëéôéêÞ áðåéëåßôáé ìå åîáöÜíéóç. Ôç èÝóç
ôïõ êáôáëáìâÜíåé âáèìéáßá Ýíáò Üëëïò ôýðïò áôüìïõ ðïõ åíäéáöÝñåôáé êõñßùò
ãéá ôçí êáôáíÜëùóç êáé ôçí áðüëáõóç, áäéáöïñåß ãéá ôéò êïéíÝò õðïèÝóåéò, ãßíåôáé
êõíéêüò óôéò ó÷Ýóåéò ôïõ ìå ôçí ðïëéôéêÞ. ¼óï ôï êïéíùíéêü öáíôáóéáêü êõñéáñ÷åßôáé
áðü ôçí éäÝá ôçò ìåãéóôïðïßçóçò ôçò ðáñáãùãÞò êáé ôçò êáôáíÜëùóçò, õðï÷ùñåß
ôï äçìïêñáôéêü ðÜèïò, ôï ðÜèïò ãéá ôçí åëåõèåñßá ôïõ êáèåíüò êáé üëùí êáé ç
áõôïíïìßá ÷Üíåôáé áðü ôïí ïñßæïíôá. Óýìöùíá ìå ôïí ÊáóôïñéÜäç, ïöåßëïõìå íá
åíáíôéùèïýìå óå áõôÞ ôçí êáôÜóôáóç ðñáãìÜôùí, íá áñíçèïýìå ôï óõìâéâáóìü
ìå ôá êáèåóôþôá öéëåëåýèåñçò ïëéãáñ÷ßáò ðïõ êõñéáñ÷ïýí óôç Äýóç, íá ìçí
ðáñáéôçèïýìå áðü ôï óôü÷ï ôçò ñçôÞò áõôïèÝóìéóçò ôçò êïéíùíßáò. Ç ðÜëç ãéá ôçí
ðñáãìáôïðïßçóç ìéáò áõôüíïìçò êïéíùíßáò ðñïûðïèÝôåé ôçí êáôáðïëÝìçóç ôçò
øåõäïïñèïëïãéêüôçôáò ðïõ íïìéìïðïéåß ôçí êõñéáñ÷ßá, äçëáäÞ óôçí êáóôïñéäéáêÞ
ãëþóóá- ôçò "óõíïëéóôéêÞò ôáõôéóôéêÞò ëïãéêÞò õðü ôéò ðïëõåéäåßò ìåôáìöéÝóåéò
ôçò". Ç äñÜóç ôïõ ðïëéôéêïý ìá÷çôÞ óõíäÝåôáé Ýôóé óôåíÜ ìå ôçí êñéôéêÞ åñãáóßá
ôïõ áéñåôéêïý öéëïóüöïõ, ðñïêåßìåíïõ íá ôåèåß õðü ñéæéêÞ áìöéóâÞôçóç ôï óýíïëï
ôùí èåóìþí êáé ôùí óõíèçêþí ôçò êïéíùíéêÞò æùÞò. Ðñïäçìïóéåýïõìå óôç óõíÝ÷åéá
Ýíá áðüóðáóμá áðü ôï âéâëßï ôïõ ÊáóôïñéÜäç "×þñïé ôïõ áíèñþðïõ".

102
Ôïõ ÊïñíÞëéïõ ÊáóôïñéÜäç
¼ðùò ïé éäÝåò - ïé êïéíùíéêÝò öáíôáóôéêÝò óçμáóßåò - ôçò åëåõèåñßáò êáé ôçò
äéêáéïóýíçò, Ýôóé êáé ç éäÝá ôçò éóüôçôáò åμøõ÷þíåé áðü áéþíåò ôïõò êïéíùíéêïýò
êáé ðïëéôéêïýò áãþíåò ôùí åõñùðáúêþí ÷ùñþí êáé ôç äéáäéêáóßá áõôïμåôá-
ó÷çμáôéóμïý ôïõò. Ç êïñýöùóç áõôÞò ôçò äéáäéêáóßáò åßíáé ôï ðñüôáãμá
åãêáèßäñõóçò μéáò áõôüíïμçò êïéíùíßáò: äçëáäÞ, μéáò êïéíùíßáò éêáíÞò íá
áõôïèåóμßæåôáé ñçôÜ, óõíåðþò íá èÝôåé õðü áμöéóâÞôçóç ôïõò Þäç äåäïμÝíïõò
èåóμïýò ôçò, ôçí Þäç êáôåóôçμÝíç ðáñÜóôáóÞ ôçò ôïõ êüóμïõ. Ì' Üëëá ëüãéá: μéáò
êïéíùíßáò ðïõ, áí êáé æåé õðü íüμïõò êáé îÝñåé üôé äåí μðïñåß íá æÞóåé äß÷ùò
íüμï, äåí õðïäïõëþíåôáé óôïõò ßäéïõò ôçò ôïõò íüμïõò, μéáò êïéíùíßáò åðïμÝíùò
óôçí ïðïßá ôï åñþôçμá: ðïéïò åßíáé ï äßêáéïò íüμïò; ðáñáμÝíåé ðÜíôïôå ðñáãμáôéêÜ
áíïéêôü.
Ìéá ôÝôïéá áõôüíïμç êïéíùíßá åßíáé áäéáíüçôç äß÷ùò áõôüíïμá Üôïμá êáé
áíôéóôñüöùò. Åßíáé ÷ïíäñïåéäÞò áðÜôç íá áíôéôÜóóïõμå åäþ, ãéá Üëëç μéá öïñÜ,
êïéíùíßá êáé Üôïμï, áõôïíïμßá ôïõ áôüμïõ êáé êïéíùíéêÞ áõôïíïμßá, ãéáôß, üôáí
ëÝμå Üôïμï, μéëÜμå ãéá μéá êëéôÞ ôçò êïéíùíéêÞò èÝóμéóçò, êáé, üôáí μéëÜμå ãéá
êïéíùíéêÞ èÝóμéóç μéëÜμå ãéá êÜôé ôïõ ïðïßïõ ï μüíïò ðñáãμáôéêüò, áðïôåëåóμáôéêüò
êáé óõãêåêñéμÝíá öïñÝáò åßíáé ç óõëëïãéêüôçôá ôùí áôüμùí, Äåí åßíáé äõíáôüí
íá õðÜñîïõí åëåýèåñá Üôïμá óå μßá êïéíùíßá äïýëç. Ìðïñïýí íá õðÜñîïõí
ßóùò öéëüóïöïé ðïõ íá óôï÷Üæïíôáé óôçí êÜμáñÜ ôïõò áëëÜ áõôïß ïé öéëüóïöïé
μðüñåóáí íá õðÜñîïõí ó' áõôüí ôïí éóôïñéêü ÷þñï åðåéäÞ äåí åß÷áí õðÜñîåé Þäç
ðñéí áð' áõôïýò áõôüíïμåò óõëëïãéêüôçôåò ðïõ äçμéïýñãçóáí μå μßá êßíçóç ôç
öéëïóïößá êáé ôç äçμïêñáôßá. Ï ÍôåêÜñô μðïñåß μéá ÷áñÜ íá ðåé óôïí åáõôü ôïõ
üôé ðñïôéμÜ íá áëëÜîåé ôïí åáõôü ôïõ ðáñÜ ôçí ôÜîç ôïõ êüóμïõ. Ãéá íá μðïñÝóåé
íá ôï ðåé ôïõ ÷ñåéÜæåôáé ç öéëïóïöéêÞ ðáñÜäïóç. Êáé áõôÞ ç öéëïóïöéêÞ ðáñÜäïóç
äåí èåμåëéþèçêå áðü áíèñþðïõò ðïõ ðßóôåõáí üôé Üîéæå ðåñéóóüôåñï íá áëëÜîïõí
ôïí åáõôü ôïõò ðáñÜ ôçí ôÜîç ôïõ êüóμïõ. Èåμåëéþèçêå áðü áíèñþðïõò ðïõ
Üñ÷éóáí íá áëëÜæïõí ôçí ôÜîç ôïõ êüóμïõ, êáèéóôþíôáò êáô' áõôüí ôïí ôñüðï
äõíáôÞ ôçí ýðáñîç ôùí öéëïóüöùí μÝóá ó' áõôüí ôïí áëëáãμÝíï êüóμï. Ï ÍôåêÜñô,
ùò öéëüóïöïò ðïõ áðïôñáâéÝôáé áðü ôçí êïéíùíßá, Þ ïðïéïóäÞðïôå Üëëïò öéëüóïöïò,
äåí åßíáé äõíáôüò ðáñÜ óå μßá êïéíùíßá óôçí ïðïßá ç åëåõèåñßá, ç áõôïíïμßá
åßíáé Þäç áíïé÷ôÝò. ¸íáò ÓùêñÜôçò Âáâõëþíéïò åßíáé áäéáíüçôïò. Áõôü, åêåßíïò
ôï Þîåñå êáé ôï ëÝåé óôïí Êñßôùíá, Þ ôïí êÜíåé íá ôï ëÝåé ï ÐëÜôùí: ôïí êÜíåé íá
ëÝåé üôé äåí μðïñåß íá ðáñáâåß ôïõò íüμïõò, ðïõ ôïí Ýêáíáí íá åßíáé áõôü ðïõ
åßíáé. Ïμïßùò, Ýíáò ÊÜíô Áéãýðôéïò (öáñáùíéêüò, åííïþ) åßíáé åíôåëþò áäýíáôïò,
áí êáé μðïñåß êáíåßò íá áμöéâÜëëåé áí ï ÊÜíô ôï Þîåñå áëçèéíÜ áõôü.
Ç áõôïíïμßá ôùí áôüμùí, ç åëåõèåñßá ôïõò (ðïõ óõíåðÜãåôáé, åííïåßôáé, ôçí
éêáíüôçôÜ ôïõò íá åðáíáèÝôïõí õðü áμöéóâÞôçóç ôïí åáõôü ôïõò) Ý÷åé åðßóçò êáé
éäßùò ùò ðåñéå÷üìåíï ôçí ßóç óõììåôï÷Þ üëùí óôçí åîïõóßá, äß÷ùò ôçí ïðïßá äåí
õðÜñ÷åé ðñïöáíþò åëåõèåñßá, üðùò äåí õðÜñ÷åé åëåõèåñßá äß÷ùò éóüôçôá. Ðþò
èá ìðïñïýóá íá åßìáé åëåýèåñïò, áí Üëëïé áðü ìÝíá áðïöáóßæïõí ãéá ôï ôé ìå
áöïñÜ êáé áí äåí ìðïñþ íá ðÜñù ìÝñïò ó' áõôÞ ôçí áðüöáóç; ÐñÝðåé íá
âåâáéþóïõìå Ýíôïíá, åíÜíôéá óôïõò êïéíïýò ôüðïõò ìéáò ïñéóìÝíçò öéëåëåýèåñçò

103
ðáñÜäïóçò, üôé äåí õðÜñ÷åé áíôéíïìßá, áëëÜ áìïéâáßá óõíåðáãùãÞ áíÜìåóá óôéò
áðáéôÞóåéò ôçò åëåõèåñßáò êáé ôçò éóüôçôáò. Áõôïß ïé êïéíïß ôüðïé, ðïõ óõíå÷ßæïõí
íá åßíáé ôçò ìüäáò, áðïêôïýí ìéá åðßöáóç õðüóôáóçò ìüíïí ìå âÜóç ìéá õðïâáè-
ìéóìÝíç óýëëçøç ôçò åëåõèåñßáò, ùò ðåñéïñéóìÝíçò, áìõíôéêÞò, ðáèçôéêÞò
åëåõèåñßáò. Ãéá ôç óýëëçøç áõôÞ, ðñüêåéôáé áðëþò ãéá ìéá "õðåñÜóðéóç" ôïõ áôüìïõ
Ýíáíôé ôçò êïéíùíßáò: ðñÜãìá ðïõ ðñïûðïèÝôåé üôé Ý÷ïõìå Þäç äå÷èåß ôçí îÝíùóç
Þ ôçí ðïëéôéêÞ åôåñïíïìßá, üôé Ý÷ïõìå ðáñáéôçèåß ìðñïóôÜ óôçí ýðáñîç ìéáò êñáôéêÞò
óöáßñáò ÷ùñéóìÝíçò áðü ôç óõëëïãéêüôçôá, ôÝëïò üôé Ý÷ïõìå ðñïó÷ùñÞóåé óå ìßá
èÝóç ôçò åîïõóßáò (êáé ìÜëéóôá ôçò êïéíùíßáò) ùò "áíáãêáßïõ êáêïý". ÁõôÞ ç
èÝáóç äåí åßíáé ìüíïí øåõäÞò: åêðñïóùðåß êáé ìéá èëéâåñÞ çèéêÞ õðïâÜèìéóç.
Ôçí õðïâÜèìéóç áõôÞ êáíÝíáò äåí ôçí åîÝöñáóå êáëýôåñá áðü ôïí Benjamin
Constant, Ýíá áðü ôá ìåãÜëá öåñÝöùíá ôïõ öéëåëåõèåñéóìïý, üôáí Ýãñáøå üôé,
áíôßèåôá ðñïò ôï áñ÷áßï Üôïìï, áõôü ðïõ æçôåß ôï ìïíôÝñíï Üôïìï áðü ôï íüìï êáé
áðü ôï êñÜôïò åßíáé, ðáñáèÝôù, "ç åããýçóç ôùí áðïëáýóåþí ôïõ". Ìðïñïýìå íá
èáõìÜóïõìå áõôÞí ôçí áíÜôáóç ôçò óêÝøçò êáé ôçò çèéêÞò. Åßíáé áðáñáßôçôï íá
èõìßóïõìå üôé áõôü ôï õøçëü éäåþäåò, ç "åããýçóç ôùí áðïëáýóåþí ìáò", áêüìç
êáé áí åßíáé áäýíáôï íá ðñáãìáôïðïéçèåß áí ìåßíïõìå ðáèçôéêïß áðÝíáíôé óôçí
åîïõóßá, êáé üôé, åöüóïí õðÜñ÷ïõí áíáãêáóôéêÜ óôçí êïéíùíéêÞ æùÞ êáíüíåò
ðïõ áöïñïýí üëï ôïí êüóìï êáé åðéâÜëëïíôáé óå üëïõò, ç ìüíç åããýçóç ôçò
ðåñßöçìçò åëåõèåñßáò åðéëïãÞò, ìå ôçí ïðïßá ìáò ðáßñíïõí êáé ðÜëé ôá áõôéÜ åäþ
êáé ëßãï êáéñü, åßíáé ç åíåñãüò óõììåôï÷Þ óôç äéáìüñöùóç êáé óôïí ïñéóìü áõôþí
ôùí êáíüíùí;
Ìðïñïýìå, ïöåßëïõìå ìÜëéóôá íá ðñï÷ùñÞóïõìå ðéï ðÝñá. Êáé, êÜíïíôáò
ìéá óýíôïìç áíáöïñÜ óôïí Tocqueville, íá ðïýìå üôé ç "äåóðïôéêÞ äçìïêñáôßá"
ôçí ïðïßá öïâüôáí, ôçò ïðïßáò ôç äõíáôüôçôá áí ü÷é ôçí ðéèáíüôçôá ðñïöÞôåõå,
äåí ìðïñåß íá ðñáãìáôïðïéçèåß. Äåí ìðïñåß íá õðÜñîåé "äåóðïôéêÞ äçìïêñáôßá".
Ï Tocqueville äéÝêñéíå ðñÜãìáôé êÜôé ôï ïðïßï ðñïåôïßìáæå åêåßíï ðïõ Ýãéíå óôç
óõíÝ÷åéá ï ïëïêëçñùôéóìüò Ýâëåðå óôçí åðï÷Þ ôïõ åêåßíï ðïõ åðñüêåéôï íá äþóåé
ìéá áðü ôéò óõíéóôþóåò ôïõ ïëïêëçñùôéóìïý, êáé ïíüìáæå "äçìïêñáôßá", óå ìßá
ãëþóóá äéêÞ ôïõ êáé áñêåôÜ ñåõóôÞ, ôï üñéï áõôïý ðïõ ï ßäéïò ïíüìáæå éóüôçôá
óõíèçêþí, ôï üñéï ôçò ôÜóçò ðñïò ôçí éóüôçôá. Áëçèþò åéðåßí, üìùò, ç éäÝá ìéáò
"äåóðïôéêÞò äçìïêñáôßáò" åßíáé ìéá ìç-Ýííoéá, åßíáé Ýíá nichtiges Nichts (ìçäáìéíü
ìçäÝí) üðùò èá Ýëåãå ï Kant. Äåí ìðïñåß íá õðÜñîåé "äåóðïôéêÞ äçìïêñáôßá",
ðëÞñçò éóüôçôá üëùí ìÝóá óôçí äïõëåßá, ðïõ íá ðñáãìáôïðïéåßôáé ðñïò üöåëïò
êáíåíüò, nobody, niemand. Ðñáãìáôïðïéåßôáé ðÜíôïôå ðñïò üöåëïò ôïõëÜ÷éóôïí
êÜðïéïõ êáé áõôüò ï êÜðïéïò äåí μðïñåß ðïôÝ íá âáóéëÝøåé ïëïμüíá÷ïò óå μéá
êïéíùíßá. ÅðïμÝíùò, áõôÞ ç "äçμïêñáôßá" åäñáéþíåôáé ðÜíôá ðñïò üöåëïò åíüò
êëÜóμáôïò ôçò êïéíùíßáò. ÓõíåðÜãåôáé ôçí áíéóüôçôá. Áò åðùöåëçèïýμå áð' áõôÞí
ôçí ðáñáôÞñçóç ãéá íá õðïãñáμμßóïõμå üôé ïé ðáñáäïóéáêÝò äéáêñßóåéò áíÜμåóá
óå éóüôçôá ôùí äéêáéùμÜôùí, éóüôçôá ôùí åõêáéñéþí êáé éóüôçôá ôùí óõíèçêþí
ðñÝðåé íá ó÷åôéêïðïéçèïýí ðÜñá ðïëý. Åßíáé μÜôáéï íá èÝëïõμå μéá äçμïêñáôéêÞ
êïéíùíßá áí ç äõíáôüôçôá ßóçò óõμμåôï÷Þò óôçí ðïëéôéêÞ åîïõóßá äåí áíôéμåôù-
ðßæåôáé áðü ôç óõëëïãéêüôçôá ùò åã÷åßñçμá ôïõ ïðïßïõ ç ðñáãμáôéêüôçôá ôçí
áöïñÜ. Êáé áõôü μáò êÜíåé íá ðåñÜóïõμå áðü ôçí éóüôçôá ôùí äéáêáéùμÜôùí

104
óôçí éóüôçôá ôùí óõíèçêþí ðñáãμáôéêÞò Üóêçóçò, êáé μÜëéóôá åðþμéóçò áõôþí
ôùí äéêáéùμÜôùí. ÐñÜãμá ðïõ μå ôç óåéñÜ ôïõ μáò ðáñáðÝμðåé Üμåóá óôï ðñüâëç-
μá ôçò ïëéêÞò èÝóμéóçò ôçò êïéíùíßáò.
Îáíáðáßñíù ôï ðáñÜäåéãμá ôïõ Constant ðïõ ðñïáíÝöåñá. ¼ôáí ï Ben-
jamin Constant ëÝåé, åðáíáëáμâÜíïíôáò óôçí ðñáãμáôéêüôçôá μéá éäÝá ôïõ
ÁñéóôïôÝëïõò, üôé ç óýã÷ñïíç âéïμç÷áíßá êáèéóôÜ áêáôÜëëçëïõò åêåßíïõò ðïõ
åñãÜæïíôáé ó' áõôÞí íá áó÷ïëçèïýí μå ôçí ðïëéôéêÞ, Üñá üôé ç øÞöïò μå âÜóç ôçí
ðåñéïõóéáêÞ êáôÜóôáóç ôïõ øçöïöüñïõ åßíáé áðïëýôùò áðáñáßôçôç, ôï åñþôçμá
ãéá μáò åßíáé: èÝëïõμå áõôÞ ç óýã÷ñïíç âéïμç÷áíßá Ýôóé üðùò åßíáé áõôÞ êáé μå
ôéò õðïôéèÝμåíåò óõíÝðåéÝò ôçò, áíÜμåóá óôéò ïðïßåò åßíáé êáé ç êñáôéêÞ ïëéãáñ÷ßá
åðåéäÞ ðåñß áõôïý ðñüêåéôáé ðñÜãμáôé êáé åðåéäÞ áõôü õðÜñ÷åé Üëëùóôå Þ μÞðùò
èÝëïõμå μéá áëçèéíÞ äçμïêñáôßá, μéá áõôüíïμç êïéíùíßá; Óôç äåýôåñç õðüèåóç,
ðáßñíïõμå ôçí ïñãÜíùóç ôçò óýã÷ñïíçò âéïμç÷áíßáò, êáé áõôÞí ôçí ßäéá ôç
âéïμç÷áíßá, ü÷é ùò μßá öõóéêÞ μïßñá Þ Ýíá åðáêüëïõèï ôçò èåßáò âïýëçóçò, áëëÜ
ùò μßá óõíéóôþóá, μåôáîý Üëëùí, ôçò êïéíùíéêÞò æùÞò, ç ïðïßá êáô' áñ÷Þí, μðïñåß
êáé ïöåßëåé íá μåôáó÷çμáôéóèåß êáé áõôÞ óõíáñôÞóåé ôùí ðïëéôéêþí êáé êïéíùíéêþí
âëÝøåùí êáé áðáéôÞóåþí μáò.

105
106
ÅÍÄÅÉÊÔÉÊÇ ÂÉÂËÉÏÃÑÁÖÉÁ

107
 ãéá ôçí åìâÜèõíóç óôçí åõñýôåñç èåìáôéêÞ ôçò øõ÷ïêïéíùíé-
êÞò ðñïóáñìïãÞò äéáöïñåôéêþí êïéíùíéêþí ïìÜäùí - ü÷é
ìüíï ìåéïíïôÞôùí - ìå åéäéêÞ ìíåßá óôá óôåñåüôõðá/ðñïêáôá-
ëÞøåéò êáé ôçí äéáðïëéôéóìéêÞ ðñïïðôéêÞ.
BERRY J. (1983) Acculturation: Á comparative analysis ïf alter-
native form óôï Perspectives in immigrant and minority edu-
cation, R.G. SAMUDA, S. WOODS (Åðéì.) New York, Uni-
versity Press ïf America.
SIGALL Ì.Ç., P.R. DASEN, G.W. BERRY, W.H. POORTINGA
(1993) ÄéáðïëéôéóìéêÞ Øõ÷ïëïãßá: Ç ìåëÝôç ôçò áíèñþðéíçò
óõìðåñéöïñÜò óå ðáãêüóìéï ïéêïëïãéêü-ðïëéôéóôéêü ðëáßóéï
(Åðéì. Åëë. Ýêäïóçò Ä. ÃÅÙÑÃÁÓ), ÁèÞíá: ÅëëçíéêÜ ÃñÜì-
ìáôá
BOHNER ST. (1985) Cultures in Contact. Studies in Cross Cul-
tural Interaction, London, Pergamon Press.
ÃÅÙÑÃÁÓ Ä., Á. ÉÉÁÐÁÓÔÕËÉÁÍÏÕ (1993) Åðéðïëéôéóìüò
Ðïíôßùí êáé Âïñåéïçðåéñùôþí óôçí ÅëëÜäá - Øõ÷ïëïãéêÝò
äéåñãáóßåò ðñïóáñìïãÞò, Ãåí. Ãñáìì. ÁðïäÞìïõ Åëëçíé-
óìïý.
ÃÅÙÑÃÁÓ Ä. (1991) Ìßá êïéíùíéêÞ øõ÷ïëïãéêÞ áíÜëõóç ôùí
áîéþí, êåö. óôï âéâëßï Ïé Áîßåò: ÐáñÜäïóç êáé äçìéïõñãßá,
ÁèÞíá: ÅëëçíéêÞ Åôáéñåßá Öéëïóïöéêþí Ìåëåôþí.
GEORGAS J., ÊALANTZI-AZIZI Á. (1992) Value accultura-
tion and response tendencies ïf biethnic adolescents, Journál
of Cross Culturál Psychol. Vïl. 23, 2, óåë. 228-239.
ÌÏËÂÅÑ Ã. (1981). Ôá øõ÷ïêïéíùíéêÜ ðñïâëÞìáôá ôùí ãõíáé-
êþí áðü ôéò ãåñìáíüöùíåò ÷þñåò ðïõ åßíáé ðáíôñåìÝíåò ìå
¸ëëçíåò êáé æïõí óôçí ÁèÞíá, Äéä. äéáôñ. ÔïìÝá Øõ÷ïë.
Ðáí/ìéï Áèçíþí.
Åêôüò áðü ôç âéâëéïãñáößá ðïõ áíáöÝñåôáé óôï êåßìåíï
âïçèçôéêÞ ìðïñåß íá öáíåß êáé ç ðáñáêÜôù âéâëéïãñáößá:
 ãéá ôç âåëôßùóç ôùí äåîéïôÞôùí óõμâïõëåõôéêÞò

108
ΙVΕΥ Α.Ε., Ν.Β. GLUCΚSΤΕRΝ, BRADFORD ΙVΕΥ (1992)
Συµβουλευτική: Μέθοδος Πρακτικής Προσέγγισης, Αθήνα:
Ελληνικά Γράµµατα
ΙVΕΥ Α.Ε, Ν.Β. GLUCΚSΤΕRΝ, (1995) Συµβουλευτική: Βασικές
δεξιότητες επιρροής, Αθήνα: Ελληνικά Γράµµατα.
 για την κοινή εκπαίδευση παιδιών διαφορετικών εθνοτήτων
και µειονοτήτων στην προσχολική ηλικία.
Σειρά εκδόσεων του ΙFΡ (Staatinstitut fur Frühpädagοgi,
Μόναχο) για τους Νηπιαγωγούς, για υλικό διδασκαλίας, ενό-
τητες, διδακτικό, κ.ά., Εκδ. Ludwig Auer.
 για παιδιά µε δυσκολίες προσαρµογής µε ειδικές ασκήσεις για
την εκπαίδευση για Ειρήνη (Βλ. ειδικό κεφ. "Εκπαίδευση για
ειρήνη: Μια διαπαιδαγώγηση για λύση συγκρούσεων χωρίς βία
- Friedenserziehung - Eine Erziellung für gewaltfreie
Konfliktlösung, σελ. 92-139 στο GÖRLITZ G. (1993) Κinder
ohne Zukunft?, Mnnchen: Pfeiffer.
 για την διαπολιτισµική διαπαιδαγώγηση
BORELLI Μ. (1983) Interkulturelle Padägogi, Φρανκφούρτη,
I.A.F.
ΚΑΝΑΚΙΔΟΥ Ε., Β. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ (1994) Διαπολιτισµική
Εκπαίδευση, τοµ. 1, Αθήνα.
ΜΑΡΚΟΥ Γ. (1995) Εισαγωγή στη Διαπολιτισµική Εκπαίδευση,
τοµ. 1, Αθήνα.
Επίσης σειρά εκδόσεων και κειµένων της Ι.Α.F. (Interessensge-
meinschaft der mit Ausländern verheirateten deutschen Frauen
AKRINAR U., Α LOPEZ - BLASKO, J. VΙΝΚ (1977) Padägo-
gische Arbeit mit ausländischen Κindern und Jugendlichen,
Μόναχο, Juventa.
ΠΑΠΑΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Α. (1992) Η ψυχολογική προσαρμογή
μαθητών παιδιών παλιννοστούντων, Διδ. διατριβή, Τομέας
Ψυχολογίας, Παν/μιo Αθηνών.

109
TRIANDIS H.C. (1986) Approaches to cross-cultural orientation
and the role ïf culture assimilator training óôï Cross-cultural
orientation: New Conceptualization and Applications, Univ.
Press ïf America.
YOUNG YUN ÊÉÌ, W.B. GUDYKUNST (1987) Cross-cultural
adaptation, Current approaches, SAGE Publication.
 Åðßóçò âéâëéïãñáößá ðïõ ðáñáôßèåôáé óôï âéâëßï áõôü.

110