3. FEDERATION EUROPEENNE DE LA MANUTENTION (F.E.M)’E G R !

Kaldõrma araçlarõnõn tasarõmõ için olan kurallar F.E.M Teknik Komitesi tarafõndan
Kõsõm 1 olarak olu turulmu ; ve üç baskõ olarak biri 1962 de di!eri de 1970 de
yayõmlanmõ tõr. En son baskõ 1998 yõlõnda yayõmlanmõ tõr. De!i iklikleri kolay bir
ekilde yenilemek için kitapçõklar halinde sunulmu tur. Bunlar:

Kitapçõk 1 Amaç ve Kapsam

Kitapçõk 2 Yapõ ve Mekanizma Üzerindeki Yükleme ve Sõnõflandõrma

Kitapçõk 3 Yapõdaki Gerilmelerin Hesaplanmasõ

Kitapçõk 4 Yorulma Kontrolü ve Mekanizma Parçalarõnõn Seçimi

Kitapçõk 5 Elektrik Donanõmlarõ

Kitapçõk 6 Kreyn Yapõsõ Üzerindeki Rüzgar Yükü Hesaplarõ

Kitapçõk 7 Güvenlik Kurallarõ

Kitapçõk 8 Test Yükleri ve Toleranslar

Kitapçõk 9 Kitapçõk 1’den 8’e kadar "laveler ve Açõklamalar

3.1 Kitapçõk 1 (Amaç ve Kapsam)

Bu bölümdeki tüm numaralandõrmalar F.E.M’e aittir.

1.2 Giri

Üretici, mü teri ve denetleme kurulu larõnõn bu kurallarõ kullanma kolaylõ!õ

açõsõndan iki önemli sorunun cevabõna dikkat etmesi gerekmektedir. Birinci olarak;
Pratikte bu kurallar hangi ekilde farklõ tipteki ve yapõdaki kaldõrma araçlarõna
uygulanõr mõ? "kinci olaraksa; Mü teri bu kurallar dahilinde istedi!i nitelikteki aracõn
gereklerini nasõl tarif eder ve üreticiye nasõl bir teklif sunar mõ? Birinci sorunun
cevabõ ilk olarak Kitapçõk 2 de, kullanõm sõnõflarõna göre kaldõrma araçlarõ
gruplanarak ba lõyor ve o gruplara yönelik mukavemet, yorulma ve yük hesaplarõ
Kitapçõk 3, 4 ve 6 da devam ediyor.

7
"kinci sorunun kritik cevabõ ise; kaldõrma aracõnõn görev tanõmõnõn belirlemesi
gerekti!i önemle vurgulanmasõdõr. Bunun için kaldõrma araçlarõnõn hizmet
performansõ dikkate alõndõ!õnda iki faktöre mü terinin dikkat etmesi gerekmektedir.

Kullanõm sõnõfõ; 2.1.2.2 de açõklanmõ tõr.

Yük spektrumu; 2.1.2.3 de açõklanmõ tõr.

Yukarõdaki bilgi ve istekleri mü teri belirlendikten sonra mü terinin de öngörüde

bulunduramayaca!õ durumlar vardõr. Bunlar a a!õda belirtilmi tir.

Yükünün rüzgâra maruz kalaca!õ alanõ; 2.2.4.1.2 de açõklanmõ tõr.

Kaldõrma aracõnõ servis dõ õ bõrakacak rüzgâr etkisi; 2.2.4.1.2 de açõklanmõ tõr.

1.3 Kurallarõn Amacõ

Bu kurallarõn amacõ, kaldõrma araçlarõnõn maruz kalaca!õ yük ve yük

kombinasyonlarõnõ açõklamak; mukavemet ve statik olarak bu yük ve yük
kombinasyonlarõnda kaldõrma araçlarõnõn dayanõmõnõ belirlemektir.

1.4 Kapsam

Kaldõrma araçlarõ veya donanõmlarõnõn tasarõmõnda Kõsõm 1 Kreyn ve A!õr Kaldõrma

Araçlarõ kurallarõ uygulanõr. Kõsõm 5 ve Kõsõm 9’daki kurallar kapsam dõ õ
bõrakõlmõ tõr.

3.2 Kitapçõk 2 (Yapõ ve Mekanizma Üzerindeki Yükleme ve Sõnõflandõrma)

Bu bölümdeki tüm numaralandõrmalar F.E.M’e aittir.

2.1 Kaldõrma Aracõnõn ve Bile enlerinin Grup Sõnõflandõrmasõ

2.1.1 Sõnõflandõrma Genel Planõ

Kaldõrma araçalarõ ve parçalarõ kullanõm zamanlarõ dü ünülerek görev tanõmõnõn

yapõlmasõ gerekmektedir. Bunun için grup sõnõflandõrmasõ üç temelde i levlik
kazanmaktadõr.

Bir bütün olarak kaldõrma aracõ

Bir bütün olarak mekanizmasõ
Yapõsal ve mekanik elemanlarõ

8
Sõnõflandõrma temel olarak iki kriterden mevcuttur.

Dü ünülen sistemin toplam kullanõm süresi

Kanca yükü, yükleme ve gerilme spektrumu

2.1.2 Bir Bütün Olarak Kaldõrma Araçlarõnõn Sõnõflandõrõlmasõ

2.1.2.1 Sõnõflandõrma Sistemi

Kaldõrma araçlarõ sekiz grup olarak sõnõflandõrõlmõ tõr. A1, A2, A3, ….., A8

2.1.2.2 Kullanõm Sõnõflarõ

Kullanõm Süresi: Kaldõrma döngüsünün toplam zamanõ

Toplam Kullanõm Süresi: Kaldõrma aracõnõn servis dõ õ kalmasõna kadar geçen zaman

Kullanõm sõnõflarõ on grupta toplanmõ tõr. U1, U2, U3, …., U9. Tablo T.2.1.2.2 de
açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.2.2 : Kullanõm sõnõflarõ

Sembol Toplam Kullanõm Süresi

U0 n max # 16 000
U1 16 000 < n max # 32 000
U2 32 000 < n max # 63 000
U3 63 000 < n max # 125 000
U4 125 000 < n max # 250 000
U5 250 000 < n max # 500 000
U6 500 000 < n max # 1000 000
U7 1000 000 < n max # 2000 000
U8 2000 000 < n max # 4000 000
U9 4000 000 < n max

9
2.1.2.3 Yük Spektrumu

Yük spektrumu; toplam kullanõm süresi içindeki kaldõrõlacak olan yükleri temsil
eder. !ekil 2.1.2.3.1.a ve !ekil 2.1.2.3.1.b de yük spektrumu örne!i gösterilmi tir.

!ekil 2.1.2.3.1.a : Yük spektrumu !ekil 2.1.2.3.1.b : Yük spektrumu

m$ = yük

m $max = SWL

n = kaldõrma operasyonu döngü sayõsõ

n max = toplam kaldõrma operasyonu döngü sayõsõ

Her spektrum bir k p faktörüyle anõlõr.

k p yakla õk olarak a a!õda belirtildi!i ekilde hesaplanõr.

#$% * /%
k p = !+,-. " ) " ) %ekil 2.1.2.3.2 de ifade grafiksel olarak gösterilmi tir.
#&'( /&'(

!ekil 2.1.2.3.2 : k p faktörü

10
Yük spektrumuna göre kaldõrma aracõ dört sõnõfa ayrõlõp Tablo T.2.1.2.3 de
gösterilmi tir.

Tablo T.2.1.2.3 : Spektrum Sõnõfõ

Sembol Spektrum faktörü k p

Q1 k p # 0.125
Q2 0.125 < k p # 0.250
Q3 0.250 < k p # 0.500
Q4 0.500 < k p # 1.000

2.1.2.4 Kaldõrma Araçlarõnõn Grup Sõnõflandõrmasõ

Kaldõrma araçlarõ grup sõnõflandõrmasõ Tablo T.2.1.2.4 de açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.2.4 : Kaldõrma araçlarõ gruplarõ

Yük Kullanõm Sõnõfõ

Spektrum
U0 U1 U2 U3 U4 U5 U6 U7 U8 U9
Sõnõfõ
Q1 A1 A1 A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8
Q2 A1 A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A8
Q3 A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A8 A8
Q4 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 A8 A8 A8

2.1.2.5 Kaldõrma Araçlarõnõn Grup Sõnõflandõrmasõ "çin Rehber

Kaldõrma araçlarõnõn grup sõnõflandõrmasõ Tablo T.2.1.2.5 de açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.2.5 : Kaldõrma araçlarõ grup sõnõflandõrmasõ

Kullanõm Araç Gruplarõ

Referans Araçlarõn Tipleri
ekli (bak 2.1.2.4)
1 Elle çalõ tõrõlan araçlar A1-A2
2 Saha kreynleri A1-A2
Güç "stasyonlarõ için montaj
3 ve söküm için kreynler, A2-A4
makine atölyeleri, vb.
4 "stifleme ta õyõcõlarõ Kanca ile A5
Tõrnak veya
5 "stifleme ta õyõcõlarõ A6-A8
mõknatõs ile
6 Atölye kreynleri A3-A5

11
 Tavan kreynleri, hurdalõk
7 A6-A8
kreynleri,
8 Dökümhane kreynleri A6-A8
9 "ngot kreynleri A8
10 Maden kuyusu kreynleri A6-A8
11 Yüksek fõrõn kreynleri
12.a Bo altma için köprü kreynleri, Kanca veya
konteyner için köprü kreynleri spreader ile A5-A6

12.b Di!er köprü kreynleri Kanca ile

(makasla ve/veya döner jib A4
kreynle)
Bo altma için köprü kreyni,
Tõrnaklõ veya
13 köprü kreynleri(makasla A6-A8
mõknatõs ile
ve/veya döner jib kreynle)
Kuru havuz kreynleri, tersane
14 hortum kreynleri, söküm için Kanca ile A3-A5
hortum kreynleri
Rõhtõm kreynleri (döndürme,
15 kõzak üstü), yüzer kreynler ve Kanca ile A5-A6
ponton derikler
Rõhtõm kreynleri (döndürme,
Tõrnak veya
16 kõzak üstü), yüzer kreynler ve A6-A8
mõknatõs ile
duba derik kreynler
Çok a!õr yükler için yüzer
kreynler ve duba derik
17 A2-A3
kreynler (genelde 100 ton
üzeri yükler)
18 Güverte kreynleri Kanca ile A3-A4
Tõrnaklõ veya
19 Güverte kreynleri A4-A5
mõknatõs ile
20 "n aat için kule vinçler A3-A4
21 Derik kreynler A2-A3
22 Demiryolu kreynleri A4

2.1.3 Bir Bütün Olarak Bünye Mekanizmasõnõn Sõnõflandõrõlmasõ

2.1.3.1 Sõnõflandõrma Sistemi

Bünye mekanizmalarõ sekiz grup olarak sõnõflandõrõlmõ tõr. M1, M2, ....., M8

2.1.3.2 Kullanõm Sõnõflarõ

Kullanõm Süresi: Mekanizmanõn hareket halinde çalõ õr durumda geçen zamandõr.

Toplam Kullanõm Süresi: Mekanizmanõn de!i tirilmesine kadar geçen zamandõr.

12
Kullanõm sõnõflarõ on grupta toplanmõ tõr. T0, T1, T2, ….., T9. Tablo T.2.1.3.2 de
açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.3.2 : Kullanõm sõnõflarõ

Sembol Toplam Kullanõm Süresi T (h)

T0 T # 200
T1 200 < T # 400
T2 400 < T # 800
T3 800 < T # 1 600
T4 1 600 < T # 3 200
T5 3 200 < T # 6 300
T6 6 300 < T # 12 500
T7 12 500 < T # 25 000
T8 25 000 < T # 50 000
T9 50 000 < T

2.1.3.3 Yük Spektrumu

Yük spektrumu, toplam kullanõm süresi içindeki mekanizma üzerine uygulanacak

yükleri temsil eder.

ti = mekanizmada yükün durma süresi

T = mekanizmanõn toplam yük kaldõrma döngüsü zamanõ

Si = anlõk sabit yük

S max = ta õyaca!õ en büyük yük

Her spektrum bir k m faktörüyle anõlõr.

k m yakla õk olarak a a!õda belirtildi!i ekilde hesaplanõr.

0% * 1
k m = !+,-. " ) " %)
0&'( 2

Yük spektrumuna göre mekanizma dört sõnõfa ayrõlõp Tablo T.2.1.3.3 de

gösterilmi tir.

13
 Tablo T.2.1.3.3 : Spektrum sõnõfõ

Sembol Spektrum faktörü k m

L1 k m # 0.125
L2 0.125 < k m # 0.250
L3 0.250 < k m # 0.500
L4 0.500 < k m # 1.000

2.1.3.4 Bir Bütün Olarak Bünye Mekanizmalarõnõn Grup Sõnõflandõrmasõ

Bünye mekanizmasõnõn grup sõnõflandõrmasõ Tablo T.2.1.3.4 de açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.3.4 : Mekanizma gruplarõ

Yük Kullanõm Sõnõfõ

Spektrum
T0 T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8 T9
Sõnõfõ
L1 M1 M1 M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8
L2 M1 M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M8
L3 M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M8 M8
L4 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M8 M8 M8

2.1.3.5 Bünye mekanizmalarõnõn grup sõnõflandõrmasõ için rehber

Bünye mekanizmalarõnõn grup sõnõflandõrmasõ Tablo T. 2.1.3.5 de açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.3.5 : Bünye mekanizmalarõnõn grup sõnõflandõrmasõ

Mekanizma Tipleri
Kullanõm
(motor gücü)

Referans Araçlarõn Tipleri

Döndürme

ekli
Kaldõrma

Kaldõrma

"lerleme
Travers

1 Elle çalõ tõrõlan araçlar M1 - - M1 M1

M2- M2- M1- M1- M2-
2 Saha kreynleri
M3 M3 M2 M2 M3
Güç "stasyonlarõ için
montaj ve söküm için
3 M2 - - M2 M2
kreynler, makine
atölyeleri, vb.
M5- M4- M5-
4 "stifleme ta õyõcõlarõ Kanca ile M4 -
M6 M5 M6
Tõrnakveya M7- M6- M7-
5 "stifleme ta õyõcõlarõ M6 -
mõknatõs M8 M7 M8

14
6 Atölye kreynleri M6 M4 - M4 M5
Tavan kreynleri, M6- M7-
7 M8 M6 -
hurdalõk kreynleri, M7 M8
M7- M4- M6-
8 Dökümhane kreynleri - -
M8 M5 M7
9 "ngot kreynleri M8 M6 - M7 M8
Maden kuyusu
10 M8 M6 - M7 M8
kreynleri
11 Yüksek fõrõn kreynleri M8 - - M5 M6
12.a Bo altma için köprü Kanca veya M6- M5- M3- M6- M4-
kreynleri, konteyner spreader ile M7 M6 M4 M7 M5
için köprü kreynleri

12.b Di!er köprü kreynleri Kanca ile M4- M4- - M4- M4-
(makasla ve/veya M5 M5 M5 M5
döner jib kreynle)
Bo altma için köprü
kreyni, köprü Tõrnakla
M5- M3- M7- M4-
13 kreynleri(makasla veya M8
M6 M4 M8 M5
ve/veya döner jib mõknatõs ile
kreynle)
Kuru havuz kreynleri,
tersane hortum M5- M4- M4- M4- M5-
14 Kanca ile
kreynleri, söküm için M6 M5 M5 M5 M6
hortum kreynleri
Rõhtõm kreynleri
(döndürme, kõzak M6- M5- M5- M3-
15 Kanca ile -
üstü), yüzer kreynler M7 M6 M6 M4
ve ponton derikler
Rõhtõm kreynleri
Tõrnak
(döndürme, kõzak M7- M6- M6- M4-
16 veya -
üstü), yüzer kreynler M8 M7 M7 M5
mõknatõs ile
ve duba derik kreynler
Çok a!õr yükler için
yüzer kreynler ve duba
M3- M3- M3-
17 derik kreynler - -
M4 M4 M4
(genelde 100 ton üzeri
yükler)
M3- M3-
18 Güverte kreynleri Kanca ile M4 M2 M3
M4 M4
Tõrnaklõ
M5- M3- M3- M4- M3-
19 Güverte kreynleri veya
M6 M4 M4 M5 M4
mõknatõs ile
20 "n aat için kule vinçler M4 M5 M4 M3 M3
M2- M1- M1-
21 Derik kreynler - -
M3 M2 M2
M3- M2- M2-
22 Demiryolu kreynleri - -
M4 M3 M3

15
2.1.4 Bile enlerin Sõnõflandõrõlmasõ

2.1.4.1 Sõnõflandõrma Sistemi

Yapõsal ve mekanik elemanlar sekiz grup olarak sõnõflandõrõlmõ tõr. E1, E2, ......, E8.

2.1.4.2 Kullanõm Sõnõflarõ

Kullanõm Süresi: Bile enlerin maruz kalaca!õ gerilme döngülerinin sayõsõdõr.

Toplam Kullanõm Süresi: Bile enlerin de!i tirilmesine kadar geçen zamandõr.

Bile en sõnõflarõ on bir grupta toplanmõ tõr. B0, B1, B2, ….., B9. Tablo T.2.1.4.2 de
gösterilmi tir.

Tablo T.2.1.4.2 : Kullanõm sõnõflarõ

Sembol Toplam Kullanõm Süresi

B0 n # 16 000
B1 16 000 < n # 32 000
B2 32 000 < n # 63 000
B3 63 000 < n # 125 000
B4 125 000 < n # 250 000
B5 250 000 < n # 500 000
B6 500 000 < n # 1000 000
B7 1000 000 < n # 2000 000
B8 2000 000 < n # 4000 000
B9 4000 000 < n # 8000 000
B10 8000 000 < n

2.1.4.3 Gerilme Spektrumu

Gerilme spektrumu, toplam kullanõm süresi içindeki bile enlerin üzerine

uygulanacak yükleri temsil eder.

&i = n i döngüsünde olu a an gerilme de!eri

& max = en büyük & i

ni = gerilme döngüsü sayõsõ

n = gerilme döngüleri toplamõ

16
c = malzeme özellikleri ile ilgili katsayõ ( ekil ve boyut, pürüzlülük ve korozyon)
(bakõnõz Kitapçõk 4.)

Her spektrum bir k sp faktörüyle anõlõr.

k sp yakla õk olarak a a!õda belirtildi!i ekilde hesaplanõr.

n= !+,-. 3,

4% 5 /
k sp = !+,-. " ) " %)
4&'( /

Gerilme spektrumuna göre bile enler dört sõnõfa ayrõlõp Tablo T.2.1.4.3 de
gösterilmi tir. Tablo hem yapõsal hem de mekanik bile enler için geçerlidir.

Tablo T.2.1.4.3 : Spektrum sõnõfõ

Sembol Spektrum faktörü k SP

P1 k sp # 0.125
P2 0.125 < k sp # 0.250
P3 0.250 < k sp # 0.500
P4 0.500 < k sp # 1.000

Yapõsal bile enlerde gerilme spektrumunun anla õlmasõ için be gerilme döngüsü
içindeki gerilmeler !ekil 2.1.4.3 de gösterilmi tir.

!ekil 2.1.4.3 : Gerilme döngüsü

& sup = en yüksek gerilme

& sup max = maksimum üst gerilme

& sup min = minimum üst gerilme

& inf = en dü ük gerilme

17
&m = toplam kullanõm süresi içindeki & sup ve & inf ‘nin aritmetik ortalamasõ

2.1.4.4 Bile enlerin Grup Sõnõflandõrmasõ

Bile enlerin grup sõnõflandõrmasõ Tablo T.2.1.4.4 de açõklanmõ tõr.

Tablo T.2.1.4.4 Bile en gruplarõ

Gerilme Kullanõm Sõnõfõ

Spektrum
B0 B1 B2 B3 B4 B5 B6 B7 B8 B9 B10
Sõnõfõ
P1 E1 E1 E1 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8
P2 E1 E1 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8 E8
P3 E1 E1 E2 E3 E4 E5 E6 E7 E8 E8 E8
P4 E1 E2 E2 E4 E5 E6 E7 E8 E8 E8 E8

2.2 Yapõsal Tasarõm Yükleri

Yapõsal hesaplar, yapõnõn üzerine gelecek olan gerilmeleri açõklamak için dört yük
grubunu temel almõ tõr.

Yapõnõn statik yükü

Dikey hareketlerden olu an yükler

Yatay hareketinden olu an yükler

Hava ko ullarõndan olu acak yükler

Çalõ ma Yükü: Kaldõrõlacak olan yük ve kaldõrma aracõnõn aksesuarlarõnõn

a!õrlõklarõnõn toplamõ

Ölü Yük: Bile enlerin a!õrlõklarõ

2.1.2 Temel Yükler

S G = bile enlerin a!õrlõklarõndan olu an yükler

S L = çalõ ma yükünden olu an yükler

2.2.2 Dikey Hareketlerden Olu an Yükler

Bu yükler kaldõrma aracõnõn yükü a a!õ veya yukarõ hareket ettirdi!inde, ivmelenme
esnasõnda olu maktadõr.

18
2.2.2.1 Çalõ ma Yükünün Kaldõrma Sõrasõnda Olu turdu#u Yük

Çalõ ma yükünün olu turaca!õ salõnõm, ekstra yükler yapõya yükleyebilir bu nedenle
çalõ ma yükü bir dinamik katsayõyla (') çarpõlõr.

2.2.2.1.1 Dinamik Katsayõ ($)

Dinamik katsayõ a a!õdaki formülle elde edilir.

( = 1 + ) VL

V L = kaldõrma hõzõ m/s.

) = deneysel olarak bulunan katsayõ

Katsayõnõn (') tayini için !ekil 2.2.2.1.1 deki grafik kullanõlmaktadõr.

!ekil 2.2.2.1.1 : Dinamik katsayõ

Not: Yukarõdaki katsayõ ()) “Tavan Kreyni, Köprü Kreyni ve Jib Kreynler” için aynõ
de!ildir.

2.2.2.2 Kaldõrma Hareketinde "vmelenmeden Olu an ve "lerleme Hareketi Yaparken

Olu an Dikeydeki !ok Yüklerin Meydana Getirece#i Yüklemeler

Kaldõrma sõrasõnda ivmelenmeden ve arabanõn gezinmesi sõrasõnda dikey yönde

olu acak ok yükler raylarõn düzgün oldu!u varsayõlarak ihmal edilebilir. Çünkü bu
yükler raylarõn iyi olmadõ!õ ko ullarda ekstra yükler yapõ üzerine gelebilir.

2.2.2.3 Özel Durum

Kaldõrma araçlarõnda bazõ durumlarda ölü yüklerle, çalõ ma yükleri farklõ

do!rultularda olu ur. Aracõn yük altõndaki durumu ile yükleme olmaksõzõnki
durumunu gösetern salõnõm grafi!i a a!õda anlatõlmaktadõr:

19
S G = Ölü yükten olu an yüklemelerin cebirsel de!eri

S L =Çalõ ma yükünden olu an yüklemelerin cebirsel de!eri

67 8
Artõlrõlmõ toplam yük = S G - S L " )
9

Yük altõndaki durum = S G + ' S L

Artõrõlmõ toplam yük, yük altõndaki durumla kar õla tõrõlõr. En kötü durumadaki
de!er tasarõm için kullanõlõr.

Not: A a!õdaki formül yükün kaldõrõlma anõndaki en yüksek salõnõm de!erinide!erini

vermektedir.

S L (' – 1)

Kaldõrma indirme e!risi S L ve S G ters i aretli olarak a a!õdaki grafikte gösterilmi tir.

2.2.3 Yatay Hareketlerden Olu an Yükler S H

"vmelenmeden olu an yükler (ileri geri ve sa!a sola hareket, döndürme, kaldõrma
ve indirme)

Merkezkaç kuvvetinden olu an yükler

Yuvarlanmadan olu an enine yatay reaksiyon

Tampon vuruntularõ

2.2.3.1 "vmelenmeden Olu an Yatay Etkiler

"vmelenmeden olu an yükler hareketli parçalara frenleme veya kaldõrma esnasõnda

uygulanõr. Bu yükler yapõsal birçok eleman için hesaplanõr.

20
2.2.3.1.1 Travers ve "lerleme Hareketleri

Tekerleklerin ray üstündeki hareketinden olu an yatay kuvvetler travers ve ilerleme

hareketlerin hesabõ için dikkate alõnõr. Yükler ivmesel olarak çalõ ma durumu ve
ula õlmak istenen hõz göz önünde bulundurularak hesaplanõr.

Not: E!er hõz veya ivme de!erleri kullanõcõ tarafõndan tayin edilemiyorsa a a!õdaki
üç çalõ ma durumu seçim için kolaylõk sa!layabilmektedir.

Uzun bir ilerleme mesafesinde dü ük veya orta dercedeki hõzlara sahip bir araç

Orta ve yüksek hõzlõ normal uygulamalar için araç

Yüksek ivmeli yüksek hõzlõ araç

Tablo T.2.2.3.1.1 ivme süresi ve ivme de!erleri bu üç durum için gösterilmi tir.

Tablo T.2.2.3.1.1 : "vme süresi ve ivme de#eri

(a) (b) (c)

Hõz dü ük ve orta hõzda orta ve yüksek hõzda yüksek hõz yüksek
uzun mesafe (normal uygulama) ivmeyle birlikte
m/s "vme "vme "vme
"vme "vme "vme
süresi süresi süresi
m/s2 m/s2 m/s2
s s s
4.00 8.000 0.500 6.000 0.670
3.15 7.100 0.440 5.400 0.580
2.50 6.300 0.390 4.800 0.520
2.00 9.100 0.220 5.600 0.350 4.200 0.470
1.60 8.300 0.190 5.000 0.320 3.700 0.430
1.00 6.600 0.150 4.000 0.250 3.000 0.330
0.63 5.200 0.120 3.200 0.190
0.40 4.100 0.098 2.500 0.160
0.25 3.200 0.078
0.16 2.500 0.064

Yürütme veya frenleme durumlarõnda olu an yatay kuvvetler, kaldõrma yükün

1/30’undan dü ük 1/4‘ünden yüksek, alõnmamalõdõr.

21
2.2.3.1.2 Döndürme ve Kaldõrma Hareketleri

Mekanizmanõn motor aftõna kaldõrma indirme esnasõnda uygulanan tork, döndürme

ve kaldõrma harketleri hesaplarõnõn temelini olu turur. "vme oranlarõ araca ba!lõdõr;
Normal kreynler için de!er 0.1 m/s2 ile 0.6 m/s2 arasõndadõr. Hõza ve çapa ba!lõ
olarak ivme süresi jib kreynler için 5 ila 10 saniye arasõndadõr.

Not: Yatay hareketlerin ivmesinden do!an etkiler için hesap metodlarõ EkA.2.2.3’dõr.

2.2.3.2 Merkezkaç Kuvvetinin Etkileri

Jib kreynlerde döndürmenin etkisinden dolayõ merkezkaç kuvvetleri dikkate alõnõr.

Yükü e!imli bir ekilde ta õmasõnõn ve genelde kreynin di!er elemanlarõnõn
merkezkaç etkisi ihmal edilmesinin sonucu olarak pratikte jib kafasõna uygulanan
yatay kuvvetleri tahmin etmek yeterlidir.

2.2.3.3 Sallanmadan Ötürü Olu an Enine Reaksiyonlar

"ki vinç tekerle!i (veya iki dengeleme tekerlekleri) ray üzerinde hareket ediyorsa, ray
do!rultusuna dik ve yatay olarak meydana gelen bir kuvvet çiftinin momenti
hesaplara katõlmalõdõr. Bu momenti meydana getiren kuvvetler, tekerleklerin (veya
dengeleme tekerleklerinin) yüklenmelerinin dingil aralõ!õ (p)’nin, tekerlek aralõ!õ
(a)’ya oranõna ba!õmlõ bir (*) katsayõsõ ile çarpõlmasõ suretiyle elde edilir. (Tekerlek
aralõ!õ, en dõ taki tekerleklerin eksenlerinin aralõ!õ veya dengeleme tekerlekli
olanlarõnda, iki dengeleme tekerle!inin veya iki dengeleme tekerlek grubunun mafsal
eksenlerinin aralõ!õ olarak alõnmalõdõr. %ayet yatay sevk makaralarõ da varsa,
tekerlekler aralõ!õ, iki sevk makarasõnõn ray ile de!me noktalarõnõn aralõ!õ olarak
alõnõr.)
:
Bu katsayõ, " ) oranõnõn 2 ile 8 de!erleri için a a!õdaki grafikte de gösterildi!i gibi
;

0.05 ve 0.2 arasõnda de!i mektedir.

22
2.2.3.4 Tampon Vuruntularõ S T

Kar õlõklõ çarpõ manõn ta õyõcõ sistem üzerinde ve asõlõ yük üzerine darbe etkisi hali
olmak üzere iki ekilde incelenecektir.

2.2.3.4.1 Ta õyõcõ Sistem Üzerindeki Tampon Vuruntularõ

1) Asõlõ yükün sallanmasõ durumunda

2) Rijit yataklarõn sallanmayõ engelledi!i durumda

"lk durumda a a!õdaki kurallar uygulanõr:

Yatay hõzlar 0.7 m/sn’nin altõnda ise tampon etkisi göz önüne alõnmaz.

Yatay hõzlar 0.7 m/sn’i geçiyorsa tamponlarla çarpõ madan olu an yapõdaki
reaksiyonlar dikkate alõnmalõdõr.

Tamponlarõn, ta õyõcõ sistem üzerindeki (çalõ ma yükü hariç) kinetik enerjiyi nominal
hõzõn (V t ) bir yüzdesi kadar absorbe etti!i kabul edilir. Bu oran 0.7 V t olarak tespit
edilmi tir.

Tampondan ta õyõcõ sistem üzerine kuvvetlerin etkisi, ataletin bir fonksiyonu olarak
hesaplanacaktõr.

Fakat, yüksek hõzlarda (1 m/sn’den büyük) tampon vuruntularõnõ azaltmak için bazõ
araçlara ihtiyaç vardõr. Yava latma araçlarõ araba tamponlara yakla õnca otomatik
olarak devreye girer ve arabanõn tampona dü ük bir hõzla çarpmasõnõ sa!lar.

Tampon veya atalet tertibatõ kendi kendine görev yapmalõ ve araç bütün artlar
altõnda yukarõda belirtildi!i gibi, yürütme hõzlarõnõ azaltõlmõ hõzlara çevirebilmek
için etkin bir ekilde atalet verebilmelidir. Bu halde, tampon hesaplarõnda (V t ) de!eri
olarak, hõzõn yava latõlmasõndan sonra elde edilen, azaltõlmõ hõz alõnõr. (Etkili ve
emniyetli bir tertibatõn kullanõlmasõnõ önemle belirtmek gerekir. Tahrik motorunun
akõmõnõ kesen basit bir sõnõrlama alterin kullanõlmasõ azaltõlmõ hõza göre hesaplama
yapõlmasõnõ gerektirmez. “Yapõlmasõ yeterli de!ildir.”)

Uygun yava latma aracõ seçimi önemlidir. Hareket sõnõrlanmasõnda sadece güç kesici
limit anahtar tek ba õna yeterli de!ildir.

"kinci durumda ise, yük sallanmazsa tampon etkisi hesabõ için yukarõda anlatõlanlar
uygulanõr fakat hesaplarda çalõ ma yükü kullanõlõr.

23
2.2.3.4.2 Askõdakõ Yük Üzerindeki Tampon Vuruntularõ

Yükün engellere gelmesiyle meydana gelen vuruntular, yalnõz yükün vinç ile rijit

olarak iletiminin mümkün olmasõ halinde, çarpõ ma gibi dü ünülür. Böyle bir
çarpõ mada meydana geldi!i dü ünülen gerilmeler alõnõr.

Bu gerilmeler, yük ile dik durumda ve arabanõn iki tekerle!inin konumundan etki
yapan yatay kuvvet olarak, alõnmak suretiyle tespit edilir.

2.2.4 "klimsel !artlardan Olu an Yükler

"klimsel atlardan olu an yükler rüzgâr, kar ve õsõ de!i ikliklerinden meydana gelir.

2.2.4.1 Rüzgâr Etkisi

Bu madde de kreyn yapõsõna uygulanan rüzgâr yükü anlatõlmõ tõr. Hesap için basit
olarak, rüzgârõn yatay olarak her yönden sabit bir hõzda esti!i ve bu etkiye kar õ olan
reaksiyonun statik oldu!u kabul edilir.

2.2.4.1.1 Rüzgâr Basõncõ

Dinamik rüzgar basõncõ a a!õdaki formülle hesaplanõr.

q = 0.613 V s 2

q = dinamik basõnç N/m2

V s = rüzgâr hõzõ m/s

2.2.4.1.2 Rüzgâr Kondisyonunun Tasarõmõ

Rüzgâr yüklerini hesaplamak için a a!õdaki iki rüzgâr durumuna dikkat etmek
gerekmektedir.

24
2.2.4.1.2.1 Servisteyken Rüzgâr Etkisi

Çalõ ma esnasõnda kreyn üzerine gelebilecek maks. rüzgardõr. Uygun çalõ ma

durumu yüklerinde uygun do!rultu kombinasyonlarõnda rüzgâr yüklerinin geldi!i
kabul edilir. Çalõ ma durumundaki rüzgâr basõnçlarõ ve ilgili hõzlarõ Tablo
T.2.2.4.1.2.1 de gösterilmi tir. Araç boyunca basõcõn sabit oldu!u kabul edilir.
(Normal artlarda aracõn maksimum yüksekli!ine rüzgâr hõzõnõ ölçmek için bir araç
monta edilir. Çünkü farklõ derecelerdeki rüzgar hõzlarõ aracõn güvenli!i için
önemlidir. Üretici aletin nereye yerle tirilece!ini belirtmelidir.) Rüzgârõn zaman
zaman maksimum hõza geldi!inin tespit edilmesi durumunda rüzgârõn en üst sõnõrõ
alõnmalõ fakat vincin emniyetini sa!layacak, denenmi de!erler alõnmalõdõr.

Tablo T.2.2.4.1.2.1 : Servisteyken rüzgâr basõnçlarõ

Servisteyken Servisteyken
Aracõn tipi Rüzgâr basõncõ Rüzgâr hõzõ
N/m2 m/s
Kaldõrma aracõ rüzgâr etkisine kar õ
korunaklõ veya dü ük hõzlarda
125 14
rüzgâr etkisine maruz kalõyorsa;
Saha operasyonlarõ.
Rüzgâr etkisi altõnda olan tüm
250 20
kreynler
*Kuvvetli rüzgârlada çalõ acak
500 28
araçlar
*Örnek olarak araç tipi 12a Tablo T.2.1.2.5

Rüzgârõn yük üstündeki etkisi:

Kreyn için kanca yükündeki rüzgâr yükü herhangi bir yük için a a!õda verilen
formülle hesaplanõr.

F = 2.5 x A x q

F = yük üstüne rüzgâr tarafõndan uygulanan kuvvet (N)

q = servisteyki rüzgâr basõncõ Tablo T.2.2.4.1.2.1 (N/m2)

A = kanca yükünün katõ parçalarõ maksimum alanõ (m2). ("stisnai olarak çok geni
yüzeyli yükleri kaldõrmak gerekirse Tablo T.2.2.4.1.2.1 de verilen rüzgare
de!erlerinden az oldu!u takdirde kabul edilebilir.) E!er alan bilinmiyorsa SWL’nin
her tonu ba õna 0.5 m2 alõnõr.). Kreyn spesifik boyut ve ekillerdeki yükleri
kaldõracak ise rüzgâr yükleri uygun konfigürasyonlar için ayrõca hesaplanmalõdõr.

25
2.2.4.1.2.2 Servis Dõ õndayken Rüzgâr Etkisi

Bu etki kaldõrma aracõnõn fõrtõnada dengede kalabilmesi için üretici tarafõndan

belirlenen de!erdir. Çalõ ma durumu için gereken de!erler Tablo T.2.2.4.1.2.2 de
belirtilmi tir.

Tablo T.2.2.4.1.2.2 : Servis dõ õndayken rüzgâr basõnçlarõ

Yakla õk de!er olarak

Yerden Olan Yükseklik Servis dõ õndayken
Servis dõ õndayken
Rüzgâr basõncõ
Rüzgar hõzõ
m N/mm2
m/s
0-20 800 36
20-100 1 100 42
100 den büyük 1 300 46

Rüzgâr yüklerini hesaplarken yukarõdaki tablodaki dikey yükseklikler boyunca

rüzgar basõncõ sabit kabul edilir. Alternatif olarak, rüzgâr tasarõm basõncõ kreynin en
üst noktasõnda tam boyunun üstündede sabit oldu!u kabul edilir.

Kreyn, zor hava ko ullarõnda görev yapacak ise yukarõdaki bilgilerden farklõ olarak
üretici ve mü teri arasõndaki ortak karar ile yöresel meteorolojik etkiler õ õ!õnda
tasarõm yapõlabilir.

Jib gibi, çabuk katlanabilen teçhizatla donatõlmõ tip kreynler, (kendi yapõsõnda kolay
sökülen donatõmlõ, kule kreyn gibi). Her çalõ ma günü sonunda alçalmayõ sa!layan
araçlarla donatõlmõ oldu!u için servis dõ õ rüzgâr etkisini hesaba katmaya gerek
yoktur.

2.2.4.1.3 Rüzgâr Yükü Hesaplarõ

Kreyn yapõsõnda kullanõlan tüm eleanlara gelecek olan rüzgâr yükü a a!õdaki
formülle hesaplanõr.

F = A . q . Cf

F = rüzgâr yükü (N)

q = uygun tasarõm ko ullarõndaki rüzgâr basõncõ (N/m2)

A = parçanõn efektif yüzey alanõ (m2).

C f = rüzgâr yönündeki ekil katsayõsõ

26
Toplam rüzgar yükü, yapõnõn tüm parçalarõnõn üzerine gelen rüzgâr yükünün
toplanmsõndan elde edilir.

Aracõn mukavemet ve denge gerekleri için toplam rüzgâr yükünün hesaplanmasõ

gerekmektedir.

Rüzgâr yükünün de!eri mekanizmanõn tasarõmõna yol göstermektedir. Mekanizma

için motor ve fren gereklerinin sa!lanmasõ rüzgarda aracõn güvenli!i için gereklidir;
ve mekanizma tasarõmõ bölümünde açõklanmõ tõr.

2.2.4.1.4 !ekil Katsayõlarõ

2.2.4.1.4.1 Bünye Elemanlarõ, Kiri ler, vs...

Bünye elemanlarõ, tekil kafes postalarõ ve makine evleri için ekil katsayõlarõ Tablo
T.2.2.4.1.4.1’de gösterilmi tir. Bünye eleman de!erleri için aerodinamik narinlik’e
göre çe itlilik göstermektedir.

!ekil 2.2.4.1.4.1 de aerodinamik narinlik ve kesit oranõ tanõmlanmõ tõr.

Kafes kiri lerde rüzgâr yükü Tablo T.2.2.4.1.4.1 de verilen kuvvet katsayõlarõ ile
hesaplanõr. Her eleman aerodinamik narinlik göz önüne alõnarak hesaplanõr. Düz
kenarlõ (kare, dikdörtgen) veya dairesel kesitli kutu kiri lerdeki katsayõlar tablonun
ortasõnda verilmi tir.

Düz veya dairesel kesitli kafes kiri lerde iki akõ düzeni için (D V s < 6 m2 /s) alõn

(cephe) alanlarõna uygun ekil katsayõlarõ tatbik edilir.

Normal boyutta kö ebent levhalarõn kullanõldõ!õ, gerekli levhalarõn sundu!u ilave

alanlarõn olu tu!u kaynaklõ kafes kiri yapõlarda herbir elemanõn dü!üm (merkez)
noktalarõ arasõndaki uzaklõklar dikkate alõnõr.

Rüzgâr tünelinde tam ölçek de testleri yapõlõp ekil katsayõlarõ elde edilebilir.

27
 Tablo T.2.2.4.1.4.1 : Kuvvet katsayõlarõ.
Aerodinamik narinlik l/b veya l/D (bakõnõz !ekil 2.2.4.1.4.1)
Tipi Açõklama # 5 10 20 30 40 50 > 50
E!ri kesitler 1.15 1.15 1.3 1.4 1.45 1.5 1.6

Dikdörtgensel 1.4 1.45 1.5 1.55 1.55 1.55 1.6

kesitliler 356 mm
kareye kadar olanlar

ve 254x457 mm
dikdörtgensel 1.05 1.05 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
Di!er kesitler 1.3 1.35 1.60 1.65 1.70 1.80 1.80
Dairesel kesitler:
D.V s < 6 m2/s 0.60 0.70 0.80 0.85 0.90 0.90 0.90
D.V s + 6 m2/s 0.60 0.65 0.70 0.70 0.75 0.80 0.80
Ana b/d
elemanlar Dikdörtgensel 2 1.55 1.75 1.95 2.10 2.20
kesitliler 1 1.40 1.55 1.75 1.85 1.90
356mm kare 0.5 1.00 1.20 1.30 1.35 1.40
kesitten büyük 0.25 0.80 0.90 0.90 1.00 1.00
ve 254x457
mm dikdörtgen

Düz yüzeyli kesitler 1.70

Tek kafes Dairesel kesitler:
kiri D.V s < 6 m2/s 1.10
D.V s + 6 m2/s 0.80
Dikdörtgensel yapõ,
Makine
yer veya sert zemin 1.10
evleri vb...
üstünde

28
 =>+ç> ?@?/A? ? AG AG
(I) Aerodinamik narinlik < +ü@B>+ C>+!õDõ/E>C, CFD,1,/ BF/,!A, , < H IJKL M

*Kafes yapõlarda bünyesel parçalarõn uzunlu!u kom u dü!üm noktalarõ arasõndaki

uzunluk olarak alõnõr.
C>1õ =>+ç>A>+õ/ >A>/õ N P Q H%
(II) Katõlõk oranõ < < < !/.
C>=>Aõ >A>/ NO PQR

ST@ ST@F H>C>/ CF/>+A>+ >+>DU/E>C, #FD>VF > >

(III) Aralõk oranõ < < IJKL
+T@B>+ C>+WU/E>C, =>+X>/U/ BF/,WA,Y, H R

“a” de!erini geometrideki mümkün en küçük yüzey ölçüsünden alõnõr.

+T@B>+ C>+WUDU/E>C, CFD,1,/ BF/,WA,Y, H
(IV) Kesit oranõ < <
+T@B>+> =>+>AFA CFD,1,/ EF+,/A,Y, E

!ekil 2.2.4.1.4.1 : !ekil katsayõlarõ

29
2.2.4.1.4.2 Çoklu Kiri Elemanlarõ: Koruma faktörleri

Bir kiri veya bir kiri in bir kõsmõ, di!er bir kiri tarafõndan rüzgar etkisinden
korunuyorsa kiri in bu bölümü !ekil 2.2.4.1.4.1 de verilene göre rüzgar basõncõ Tablo
T.2.2.4.1.4.1.2 de verilen , azaltma katsayõsõ de!erinin çarpõlmasõyla bulunur.

Tablo T.2.2.4.1.4.2 : Koruma katsayõlarõ

Açõklõk Katõlõk Oranõ A/A e

Oranõ
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
a/b
0.5 0.75 0.40 0.32 0.21 0.15 0.10
1.0 0.92 0.75 0.59 0.43 0.25 0.10
2.0 0.95 0.80 0.63 0.50 0.33 0.20
4.0 1.00 0.88 0.76 0.66 0.55 0.45
5.0 1.00 0.95 0.88 0.81 0.75 0.68
6.0 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00

Birbiri arkasõnda duran çok sayõdaki ta õyõcõ sistem elemanlarõnõn rüzgar yükleri
a a!õda gösterildi!i gibi hesaplanõr.

1. kiri F1 = A q Cf (N)

2. kiri F2 = , A q Cf (N)

n. kiri F n = \Z/7.[ A q C f (N)

9. kiri ve sonraki kiri ler F 2 = \] A q C f (N)

Toplam rüzgar yükü;

9 kiri e kadar F total = ^_ ` \ ` \a ` \* ` b ` \/7. c A q C f (N)

.7de
= A q Cf " ) (N)
.7d

9 kiri te F total = ^_ ` \ ` \a ` \* ` b ` \] ` Z3 f g[\] c A q C f (N)

.7di
= A q Cf h ` Zj f g[\] k (N)
.7d

Not: Yukarõdaki formüllerde kullanõlan (,x) en alt limit olan 0.10 kabul edilir.

(,x) < 0.10 ise de!er 0.10 alõnõr.

30
2.2.4.1.4.3 Kafes Kiri Kuleler

Dörtgensel kulelerde “yüzeye-dik” rüzgâr yükü için hesap detaylarõ yoksa, katõ
alanõn rüzgâr üstündeki alanõ bütün kuvvet katsayõsõyla çarpõlarak elde edilir.

Kuleler için, (düz kesitli elemanlar için) 1.7 (1+ ,)

Kuleler için, (yuvarlak kesitli elemanlar için)

D V s < 6 m2/s 1.1 (1+ ,)

D V s + 6 m2/s 1.4

, de!eri Tablo T.2.2.4.1.4.2 de a/b = 1 için rüzgâr üstündeki sa!lamlõk oranõna göre
alõnõr.

Dörtgensel kulelerde maksimum rüzgâr yükü rüzgârõn kö elere çarpmasõyla olu ur.
Detay hesaplar yoksa “yüzeye-dik” rüzgar yükü tek taraftaki rüzgâr etkisinin 1.2 katõ
kadar alõnõr.

2.2.4.1.4.4 Rüzgâr Yönünde Açõlõ Duran Kõsõmlar

Bünye elemanlarõ, kiri ler, vs,..

Elemanlarõn boyuna eksenine do!ru veya kiri e, rüzgâr açõlõ ekilde çarpõyorsa
rüzgar yönündeki rüzgar yükü a a!õdaki ekildedir.

F = A q C f sin2 - (N)

F, A, q ve C f 2.2.4.1.3 de açõklanmõ tõr.

- = Rüzgâr açõsõ (- < 90o) boyuna eksen veya yüzey’e do!ru

Kafes sistem ve kuleler

Rüzgâr kafes sistemine veya kuleye açõlõ bir ekilde çarpõyorsa rüzgâr yönündeki
rüzgâr yükü a a!õdaki ekildedir.

F = A q Cf K2 (N)

F, A, q ve C f 2.2.4.1.3 de açõklanmõ tõr.

l
K2 = q: 0.35 den az, 1 den büyük olamaz.
mn Z 8op7 [
q

- = Rüzgâr açõsõ (- < 90o) kafes sisteminin veya kulelerin boyuna ekseni boyunca

31
S p = m2 olarak kafes sisteminin destek elemanlarõnõn veya kulenin rüzgâr üstündeki
alanõ

S = m2 olarak kafes sisteminin tüm destek ve ana elemanlarõnõn veya tüm kulenin
rüzgâr üstündeki alanõ

2.2.4.2 Kar Yükü

Kar yükü tavan, köprü ve jib kreynler için ihmal edilmi tir.

2.2.4.3 Sõcaklõk De#i imi

E!er elemanlar uzamaya kar õ serbest de!ilse sõcaklõk de!i iminden ötürü olu acak
gerilmeler hesaba katõlmalõdõr. Sõcaklõk de!i im aralõ!õ -20 ile +45 arasõnda alõnõr.

2.2.5 Çe itli Yükler

2.2.5.1 Platformlar Tarafõndan Ta õnan Yükler

Yürüyü yollarõ, operatör kabini ve platformlar a a!õdaki münferit yüklere göre

tasarlanmalõdõr.

Her nerede olursa olsun bakõm tutum yollarõ ve platformlar için 3000 N

Sadece personel için olan yürü yollarõ ve platformlar için 1500 N

Köprü korkuluklarõ ve pevrazlar için uygulanan yatay kuvvet olarak 300 N

Bu yükler kiri ler için kullanõlmaz.

2.3 Yükleme Durumlarõ

Üç farklõ yükleme durumu, hesplar için dü ünülmü tür.

Rüzgârsõz ortamda çalõ ma durumu

Sõnõrlõ derecedeki rüzgârla çalõ ma durumu

"stisnai yükler için çalõ ma durumu

Tüm bu yükler (. C ) katsayõ artõrõmõyla birlikte hesaplanõr. (. C ) katsayõsõ 2.3.4 de

anlatõlmõ tõr.

2.3.1 DURUM I: Araç Rüzgârsõz Ortamda Çalõ õyorsa

S G = ölü a!õrlõktan olu an statik yükler.

S L = çalõ ma yükünden olu an yükler.

32
( = dinamik katsayõ.

S H = 2.2.3 de açõklanan en uygunsuz iki yatay etki, (tampon vuruntularõ hariç).

DURUM I = . C (S G + ( S L + S H )

E!er ilerleme hareketi, yükü bir yerden bir yere götürmek için yapõlmõyorsa, sadece
yükü almak için pozisyon almaya yarõyorsa; yük hareketinden do!an yükler di!er
yatay hareketlerden do!an yüklerle birle ik olarak de!erlendirilmez. Bu duruma
örnek olarak liman kreynleri gösterilebilir.

2.3.2 DURUM II: Araç Rüzgârlõ Ortamda Çalõ õyorsa

S W = rüzgâr etkisinde sõnõrlõ çalõ ma yükleri. Tablo T.2.2.4.1.2.1 de açõklanmõ tõr.

DURUM II = . C (S G + ( S L + S H ) + S W

Uygun yerlerde sõcaklõk de!i imi yükleri dikkate alõnmalõdõr.

Not: "vmelenmeden ve yava latmadan olu an dinamik etkiler DURUM II de,

DURUM I deki de!erlerle aynõ de!ildir.

2.3.3 DURUM III: Araç "stisnai Yüklerde Çalõ õyorsa

"stisna yükler a a!õdaki durumlarda olu urlar.

Maksimum rüzgârda araç servis dõ õnda ise,

Araç, tampon vuruntularõnõn etkisinde çalõ õyor ise,

Araç, Kitapçõk 8 deki test yükleri altõnda ise,

A a!õdaki yüksek de!erli kombinasyonlarda dikkate alõnmalõdõr.

a) S G + S Wmax (2.2.4.1.2.2 de açõklanmõ tõr.(ba!lama ekipmanlarõnõn reaksiyonlarõnõ

içermektedir.))

b) S G + S L + S T (en büyük tampon kuvveti de!eri 2.2.3.4 de açõklanmõ tõr.) Çalõ ma

yükünden olu an yüklerdir. Çalõ ma yükünün sonucu olarak olu an yükler hesaba
katõlmalõdõr. Fakat oklarõn sonucu meydana gelen sallantõdan olu an yüklerin etkisi
ihmal edilir. Çünkü sadece yük sallanõr; yapõ bu etkileri absorbe eder. Bu
de!erlendirme sallanmayan rijit ba!lõ yüklerde uygulanmaz.

33
c) S G + ( 1 S L veya S G + 2 S L den hangisi büyükse.

1 = SWL’nin dinmik test için çarpõldõ!õ katsayõ

2 = SWL’nin statik test için çarpõldõ!õ katsayõ 8.1.1 ve 8.1.2 de açõklanmõ"lardõr.

Not1: Burada "u belirtilmelidir ki (c) de yapõlan kontrol, yalnõz i"letme yükünün tek
ba"õna etki yaptõ!õ zaman meydana gelen gerilmelerle, kendi a!õrlõ!õndan meydana
gelen gerilmelerin birbirine zõt olmasõ ve kabule göre uygulanan statik deney
yükünün nominal yükün 1,5 katõndan daha büyük olmamasõ halinde geçerlidir.

Not2: Bölüm 2.2.3.4.1’in "art ko"tu!u önerilerin kullanõlmasõ halinde tampon

çarpmasõndan az önce hõz azaltõlacak ise bu takdirde S T için ya bahsedilen tertibatta
ataletten dolayõ meydana gelen veya tampon kuvveti olarak meydana gelen en büyük
yükleme alõnmalõdõr.

2.3.4 Güvenlik Katsayõsõnõn Seçimi ( C )

Güvenlik katsayõsõ, araçlarõn grup sõnõflandõrmasõna ba!lõdõr. Tablo T.2.3.4 de

gösterilmi"tir.

Tablo T.2.3.4 : Güvenlik katsayõsõ ( C )

Araç
A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8
Gruplarõ
#C 1.00 1.02 1.05 1.08 1.11 1.14 1.17 1.20

2.4 Sismik Etkiler

Genel olarak Avrupada olu"an sismik etkiler, kaldõrma araçlarõnõn yapõsal

hesaplarõnda kullanõlmak zorunda de!ildir. Fakat yönetmelikler ve özel "artlar
deprem bölgelerinde kurulacak olan araçlar için uygulanõr. Bu madde tavsiye
niteli!inde verilmi"tir.

2.5 Yüklerin Mekanizma Tasarõmõndaki Etkisi

Mekanizmalara iki tip yük etki etmektedir.

a) Motor veya frenlemeden dolayõ mekanizma üzerinde direkt uygulanan torkun

yarattõ!õ yüktür. S M olarak gösterilir.

34
b) Motor veya fren yükünden ba!õmsõz fakat mekanik parçalarõn ve torkun "afta
dengesiz bir "ekilde iletilmesinden olu"an reaksiyonlarõn olu"turdu!u yüklerdir.
S R olarak gösterilir. Örnek olarak ilerleme hareketinde, tekerlekerin dikey
reaksiyonlarõndan ve enine yüklerden olu"an yüklerin tekerlek aksõna iletmesiyle
olu"urlar fakat bu yükü yürüme mekanizmasõnõn parçalarõna iletmeyen yüklerdir.

2.5.1 S M Yükleri

Yükler a"a!õdaki gibidir.

a) Aracõn hareketli parçalarõnõn a!õrlõk merkezinin dikey yerde!i"tirmesinden ötürü

çalõ"ma yükünden farklõ olarak olu"an yüklerdir. S MG ile gösterilir.

b) Yapõ için madde 2.2 de açõklanan çalõ"ma yükünün yerde!i"tirmesinden ötürü

olu"an yüklerdir. S ML ile gösterilir.

c) Mekanizmanõn verimlilik hesabõnda kullanõlmasõna izin verilmeyen sürtünme

kuvvetlerinden olu"an yüklerdir. (bakõnõz Kitapçõk 4, 4.2.6.1.1 ) S MF ile
gösterilir.

d) Hareketin meydana getirdi!i ivmelenmeden (veya frenlemeden) olu"an yüklerdir.

S MA ile gösterilir.

e) Aracõn çalõ"masõnõn dü"ünüldü!ü rüzgarõn etkisinin olu"turdu!u yüklerdir. S MW

ile gösterilir.

2.5.2 S R Yükleri
R

Yükler a"a!õdaki gibidir.

a) Tüm bile"enlerin a!õrlõ!õndan olu"an yüklerdir. S RG ile gösterilir.

b) Yapõ için madde 2.2 de açõklanan çalõ"ma yükünden olu"an yüklerdir. S RL ile
gösterilir.

c) Aracõn veya parçalarõnõn a"a!õ yukarõ hareketinden olu"an, yapõ için 2.2.3.1 de
hesaplanan yüklerdir. Yükler, S RG ve S RL yükleriyle kar"õla"tõrõldõ!õnda ihmal
edilemeyecek de!erdedir. S RA ile gösterilir.

d) S W veya S Wmax (bakõnõz 2.2.4.1.1) yüklerinin olu"turdu!u yüklerdir. S RW ile

gösterilir.

2.6 Yükleme Durumlarõ

35
Durum I: Rüzgârsõz ortamda normal servis

Durum II: Rüzgârlõ ortamda normal servis

Durum III: $stisnai yükler

Her durum için en yüksek yükleme hesaplar için dü"ünülmelidir.

Not: E!er araç rüzgara maruz kalmõyorsa Durum I ve Durum II de!erleri aynõdõr.

Madde 2.5 de açõklanan yüklemeler üzerine çe"itli durumda dü"ünülemeyecek

gerilmeler olu"abilir. Bu gerilmeleri hesaba katmak için güvenlik katsayõsõyla bu
yüklemeler çarpõlõr. Güvenlik katsayõsõ (# m ), mekanizmalarõn grup sõnõflandõrmasõna
ba!lõdõr. Tablo T.2.6 da gösterilmi"tir.

Tablo T.2.6 : Güvenlik katsayõsõ ( m )

Mekanizma
M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8
Gruplarõ
#m 1.00 1.04 1.08 1.12 1.16 1.20 1.25 1.30

2.6.1 DURUM I: Rüzgarsõz Ortamda Normal Servis

2.6.1.1 S M Yükleri

Maksimum yük S MmaxI ; S M (bölüm 2.5) ve S MG , S ML , S MF , S MA (bölüm 2.5.1) de

gösterilen yükler tarafõndan olu"maktadõr.

S Mmax I = ( S MG + S ML + S MF + S MA ) # m

Not: Yukarõda verilen terimler maksimum de!er kombinasyonlarõ de!ildir, fakat

de!erler pratikte en istenmeyen durumlarõ temsil etmektedir.

2.6.1.2 S R Yükleri
R

Maksimum yük S RmaxI ; S R (bölüm 2.5) ve S RG , S RL , S RA (bölüm 2.5.2) de gösterilen

yükler tarafõndan olu"maktadõr.

S Rmax I = ( S RG + S RL + S RA ) # m

2.6.1.1 deki not buradada geçerlidir.

2.6.2 DURUM II: Rüzgârlõ Ortamda Normal Servis

36
Maksimum yük S MmaxII ; S M (bölüm 2.5) ve S MG , S ML , S MF , S MA (bölüm 2.5.1) de
gösterilen yükler tarafõndan olu"maktadõr.

a) S MA ve S MW8 80 N/m2’lik rüzgâr de!erini temsil eder.

b) S MW25 250 N/m2’lik rüzgâr de!erini temsil eder.

$ki yüksek de!er a"a!õda belirtilmi"tir.

S MmaxII = ( S MG + S ML + S MF + S MA + S MW8 ) # m

S MmaxII = ( S MG + S ML + S MF + S MW25 ) # m

2.6.1.1 deki not buradada geçerlidir.

2.6.2.2 S R Yükleri
R

Maksimum yük S MmaxII ; S R (bölüm 2.5) ve S RG , S RL , S RA , S RW25 (250 N/m2) (bölüm

2.5.2) de gösterilen yükler tarafõndan olu"maktadõr.

S RmaxII = ( S RG + S RL + S RA + S RW25 ) # m

2.6.1.1 deki not buradada geçerlidir.

2.6.3 DURUM III: !stisnai Yükler

2.6.3.1 S M Yükleri

Maksimum yük S MmaxIII motor tarafõndan mekanizmaya iletilir. Bölüm 2.6.4 de

açõklanmõ"tõr.

2.6.3.2 S R Yükleri
R

Tahrik mekanizmasõ için a"õrõ yüklenme, ta"õyõcõ sistemlerdekinden daha az

önemlidir. Alõ"õlmõ"õn dõ"õndaki yükleme (a"õrõ yükleme), bölüm 2.3.3’deki “Ta"õyõcõ
Sistemler konusundaki” paragraf a) ‘da verilmi"ti. Buna göre:

S RmaxIII = S RG + S RWmax

Duru" emniyeti veya rüzgârda sürüklenme nedeni ile (i"letme dõ"õnda iken maks.
rüzgar yükünde) ilave demirleme veya sõkõ"tõrma gerekli ise, bu tertibatõn tahrik
sistemi üzerindeki etkileri göz önünde bulundurulmalõdõr.

2.6.4 Yukarõda Belirtilen S M için Uygulamalar

Sadece dikey olarak hareketli parçalarõn a!õrlõk merkezinin yerde!i"tirmesi

(örnek olarak: kaldõrma hareketi)

37
 Sadece yatay olarak hareketli parçalarõn a!õrlõk merkezinin yerde!i"tirmesi
(örnek olarak: travers, ilerleme, döndürme veya kar"õ dengeli kaldõrma
harketlerinde)

Kombine yukarõdaki hareketlerin beraber yapõlmasõ (örnek olarak: kar"õ a!õrlõksõz

kaldõrma)

2.6.4.1 Kaldõrma Hareketleri

S M yükleri için formül a"a!õdaki "ekilde indirgenmi"tir.

Durum I ve Durum II S MmaxI = ( S ML + S MF ) # m

Kaldõrmadan olu"an ivmelenmeden do!an yükler S ML ile kar"õla"tõrõldõ!õnda ihmal

edilir.

Durum III S MmaxIII = 1,6 ( S ML + S MF )

Bölüm 2.6.3.1 deki genel bilgiler göz önünde bulundurularak, kaldõrma sisteminde
meydana gelmesi mümkün olan en büyük yüklemelerin, pratikte S MmaxI
yüklemesinin 1,6 katõ olarak sõnõrlandõ!õ kabul edilir. (Normal kullanmada kaldõrma
mekanizmasõ üzerinde yükün kaldõrõlmasõ sõrasõnda meydana gelenden daha büyük
bir yüklemenin meydana gelmesi imkansõzdõr. Burada ivme etkileri ihmal edilebilir.
Büyük bir yükleme sadece yanlõ" bir kullanõm sonucu meydana gelebilir. (Yük
a!õrlõ!õnõn yanlõ" tahmin edilmesi; vs.) Farklõ vinçlerdeki uzun yõllarõn tecrübeleri
göstermi"tirki, 1,6 de!eri yeterli emniyeti sa!lamaktadõr. Daha büyük motorun
kullanõlmasõ gerekmez.)

2.6.4.2 Yatay Hareketler

Durum I formül a"a!õdaki de!ere indirgenmi"tir.

S MmaxI = ( S MF + S MA ) # m

Durum II a"a!õdaki en yüksek de!er alõnmalõdõr.

S MmaxII = ( S MF + S MA + S MW8 ) # m

S MmaxII = ( S MF + S MW25 ) # m

38
Durum III – S MmaxIII için, i"letme "artlarõnda ta"õnmasõ gereken hakiki momentin
sõnõrlanmadõ!õ kabul edilerek, motorun (veya frenin) en büyük momentine kar"õlõk
gelen yükleme olarak seçilir. Bu, ya tekerle!in ray üzerinde kaymasõ ile meydana
gelir veya uygun bir kontrol sistemi ile temin edilir. (hidrolik kaplin, moment
sõnõrlandõrõcõ vs.). Bu halde hakiki ta"õnabilecek de!er seçilmelidir. (Kaldõrma
sõrasõnda tahrik sisteminden itilen kuvvetler, normal "artlarda kaldõrõlan yük ile
sõnõrlõdõrlar, yatay hareketlerde mekanik bir sõnõrlayõcõ yok ise maks. motor momenti
her zaman tahrik sistemi üzerine iletilecektir. Bu nedenle, bir taraftan kaldõrma
hareketi için, di!er taraftan, di!er hareketler için farklõ metotlarla S MmaxIII
de!erlerinin tesbiti dü"ünülmelidir.

2.6.4.3 Kombine Hareketler

Durum I ve Durum II:

I. ve II. haller için S MmaxII (veya rüzgardan etkilenmeyen vinçler için S MmaxI ) yükü
veya rüzgarsõz ortamdaki araçlardaki S MmaxI yükü uygulanõr. 2.6.1.1 ve 2.6.2.1 de
anlatõlan formüller geçerlidir.

Durum III:

Maks. motor torkundan S MCmax olu"an yüklerde maks de!er olan S MmaxIII alõnmalõdõr.
Güvenli!i artõrmak için bu de!er yüksek tutulmu"tur.

E!er güç, hareketli kütlelerin dikey a!õrlõk merkezinin yerde!i"imini kapsõyorsa ,

ivmelenmenin veya rüzgar etkisinin yanõnda ihmal edilebilir ölçüde güç ihtiyacõ
do!uyorsa yukarõdaki de!er kullanõlmalõdõr.

Di!er taraftan, ivmelenmenin veya rüzgarõn etkisi, hareketli kütlelerin dikey a!õrlõk
merkezinin yerde!i"imi yanõnda ihmal edilebilir durumda ise bu de!er çok yükselir
ve a"a!õdaki gibi alõnõr.

S MmaxIII = 1,6 S MmaxII

Her bir hal için bu iki sõnõr de!erinin neresinde bulunuldu!u kontrol edilmelidir. Bu
bir taraftan seçilen motora ve bunun ilk hareket karakteristi!ine ve atalet kuvvetinden
meydana gelen yüklemenin ve rüzgarõn büyüklü!ü ile di!er tarftan kaldõrõlan a!õrlõk
merkezinin büyüklü!üne ba!lõdõr.

39
Tahrik sisteminin hakiki iletilebilen momentinin sõnõrlõ oldu!u ve tahrik edilen
de!erlerden daha küçük oldu!u i"letme "artlarõnõn bütün hallerinde (bölüm 2.6.4.2’ye
bakõnõz.), bu sõnõr momenti de!eri olarak S MCmax alõnmalõdõr.

EK A-2.1.1 Araçlar ve Mekanizmalar !çin Kullanõm Sõnõfõ Uyumlulu"u

Bu bölümde mekanizmanõn kullanõm sõnõfõnõn her türlü araç için nasõl yapõlaca!õnõ
göstermektedir. Ba"langõç noktasõ olarak da ortalama bir kaldõrma döngüsünün
(madde 2.1.2.2 de açõklanmõ"tõr.) saniye bazõnda (t mc ) ifade edilmesi ile
olu"maktadõr. Aracõn toplam kullanõm süresi (T) saat olarak gösterilmi"tir. (N) ise
kaldõrma döngüsünün sayõsõnõ ifade etmektedir.
!" #$!
T=
%&''

Tablo T.A.2.1.1.1 de (T) de!eri aracõn kullanõm sõnõfõna uygun olarak 30 - 480 s
arasõndaki döngüye ba!lõ olarak gösterilmi"tir. Di!er adõm ise her mekanizmanõn % i
oranõnõ elde etmekten geçmektedir. Bu oran kaldõrma döngüsü ve ortalama döngü
zamanõ (t mc ) arasõndadõr. Tablo T.A.2.1.1.2 de mekanizmanõn toplam kullanõm süresi
(T i ) aracõn toplam kullanõm süresine ba!lõ olarak, % i de!i"im oranõna göre
gösterilmi"tir.

Nomogram T.A.2.1.1.3 mekanizmanõn kullanõm sõnõfõnõn üç parametresi do!rudan

bulunabilmektedir.

40
 Tablo T.A.2.1.1.1 : Kaldõrma aracõnõn saat olarak toplam kullanõm süresi (T)

Araç kullanõm sõnõfõ

Ortalama
Kaldõrma
döngüsü
sayõsõ U0 U1 U2 U3 U4 U5 U6 U7 U8 U9
(t mc (s))

30 130 260 520 1040 2085 4165 8335 16665 33335 33335

45 195 390 780 1565 3125 6250 12500 25000 50000 50000

60 260 520 1040 2085 4165 8335 16665 33335 66665 66665

75 325 650 1300 2605 5210 10415 20835 41665 83335 83335

90 390 780 1565 3125 6250 12500 25000 50000 100000 100000

120 520 1040 2085 4165 8335 16665 33335 66665 133335 133335

150 650 1300 2605 5210 10415 20835 41665 83335 166665 166665

>
180 780 1565 3125 6250 12500 25000 50000 100000 200000
200000

>
240 1040 2085 4165 8335 16665 33335 66665 133335
200000

>
300 1300 1605 5210 10415 20835 41665 83335 166665
200000

>
360 1565 3125 6250 12500 25000 50000 100000 200000
200000

>
420 1825 3645 7290 14585 29165 58335 116665
200000

>
480 2085 4165 8335 16665 33335 66665 133335
200000

41
Tablo T.A.2.1.1.2 : Mekanizmanõn ( T ve # i ) terimlerine göre toplam kullanõm süresi

42
Tablo T.A.2.1.1.3 : Araç ve mekanizma için kullanõm sõnõfõ

43
EK A-2.2.3 Yatay Hareketlerin !vmelerinden Olu$an Yüklerin Hesaplanmasõ

BÖLÜM 1 – METOD

1. TEMEL B!LG!LER

v : Yükün asõldõ!õ noktanõn,bir ivmelenme anõnda, ivmelenme zamanõnõn sonunda

frenleme ba"ladõ!õndaki yatay yürütme hõzõdõr.

F : Yükün asõldõ!õ noktaya (v) ile aynõ do!rultuda uygulandõ!õ zaman meydana gelen
harekette, motorun veya frenin kullanõldõ!õ ivmelenme momenti veya frenleme
momenti ile aynõ etkiyi yapan hayali bir kuvvettir.

2. PROSEDÜR

Denk kütle (m) : Yük hariç ,hareket eden kõsõmlarõn o andaki hareket için ataleti,
a"a!õdaki ba!õntõ ile bulunan ve yükün asõldõ!õ noktada alõnan bir tek denk kütle (m)
ile de!i"tirilir.

()* !+)
m = m0 + &i
,*

m 0 = Yük hariç, yükün asõldõ!õ nokta ile aynõ hareketi yapan di!er bütün elemanlarõn
kütlesi

I i = Anlõk hareketi dönme hareketi olan bir elemanõn dönme eksenine göre alõnmõ"
atalet momentidir.

w i = Elemanõn dönme eksenine göre açõsal hõzõdõr. Bu hõz, yükün asõldõ!õ noktadaki
yürütme hõzõyla aynõdõr.

& = Hareket esnasõnda dönen tüm parçalarõn (Ta"õyõcõ sistem, Tahrik sistemleri,
motorlar) toplamõnõ ifade eder. Do!rudan do!ruya motor milinden kuvvet ba!lantõsõ
olmayan tahrik sistemi elemanlarõnõn ataleti ihmal edilebilir.

Ortalama !vme veya Frenleme ( J m ):

-
Jm =
.!/!.0

m 1 = Yükün kütlesidir.

Ortalama !vmelenme veya Frenleme Zamanõ ( T m ):

1
Tm =
2#

44
Ortalama Atalet Kuvvetleri:

Asõlõ yükün etkidi!i noktaya hareket halindeki parçalarõn tüm bile"enleri için
ortalama ivme ( J m ) hesaplanõr.

F cm = m 1 J m

Salõnõm Periyodu T 1 :

T1 = 2 ' 3
4

5 = Eri"ilebilen en yüksek konumda yükün asõlma uzunlu!u (5 de!eri 2 metreden

küçükse hesaba katõlmasõna gerek yoktur.)

g = yerçekimi ivmesi

% De"eri:
.0
(=
.

)ayet "alter (kontrol) aracõ, hareketi, ivmeyi ve frenlemeyi kontrol ediyor ve sabit bir
de!erde bulunduruyor ise, m ve m 1 kütlelerinin bütün de!erleri için * = 0 alõnõr.

& De"eri:
67
+=
60

' h De"eri:

( ve + de!erleri elde edildikten sonra (ekil A.2.2.1 de , h de!erinin bulunmasõ

gösterilmi"tir.

Yapõ tasarõmõndaki atalet kuvvetleri

Dinamik etkilerde ve yapõsal hesaplarda dü"ünülen atalet kuvvetleri a"a!õdaki

gibidir.

Yükten olu"an atalet kuvveti = , h F cm

Yükten farklõ olarak hareketli parçalarõn atalet kuvvetleri = 2 m 1 J m

3. YÖNTEM!N KURALLARA BA)LANMASI

Yukarõda açõklanan yöntem hakkõndaki kurallar bu Ek’in ikinci bölümünde

bulunmaktadõr.

45
BÖLÜM 2 – METODUN AÇIKLANMASI

1. Problemin Açõklamasõ

Kaldõrma aracõ aslõnda, a"a!õdaki elemanlardan meydana gelen fiziksel bir sistemdir:

yo!un kütleler ( kanca yükü, kar"õ a!õrlõklar,.... ) ve da!õlmõ" kütleler (kiri"ler,

halatlar, ....)

kütleler arasõndaki elastik ba!lantõlar ( kiri"ler, halatlar, .... )

Böyle bir sistem de!i"ken zorlanmalarõn etkisinde iken denge durumu bozulursa,
yeni gerilme de!i"ken olmasa bile, di!er bir denge durumuna adõm adõm geçemez.
Bu yeni denge durumu için ço!u zaman az veya çok karõ"õk bir titre"im hareketi
meydana gelir. Bu hareket sõrasõnda, sistem bu yeni dengenin etkisi altõnda statik
denge durumunu bulduktan sonra mevcut olmasõ gereken de!i"ik iç zorlanmalarõ ve
gerilmeleri ço!u zaman önemli ölçüde a"abilir.

Böyle bir durum, bir kaldõrma aracõnõn yatay hareketinin ivmelenmesi veya
frenlemesi sõrasõnda meydana gelir. Hatta bir kaldõrma aracõ veya kaldõrma aracõnõn
bir elemanõ, duru" halinden bir yürüme veya dönme hareketi yapõyorsa, bu sistem
de!i"ik elemanlarõ ivme etkisi altõnda bulunacak ve bundan dolayõ atalet kuvvetlerine
maruz kalacaktõr.Yürütme hõzõna eri"ilirken ivmenin ve ataletin yok olmasõ, dõ"
zorlanmalarda yeni de!i"imlere sebep olur.

Bir döner sistemde (örne!in bir kule vincin dönen kõsmõ) atalet kuvvetlerinin
meydana geli" sõrasõnda söz konusu edilen açõ ço!u zaman yok sayõlabilecek kadar
küçüktür. Bu nedenle büyük bir hata olmaksõzõn bu sistemin her noktasõnõn bu süre
zarfõnda do!ru bir yörünge yaptõ!õ kabul edilebilir. Di!er taraftan bir yürütme
hareketi ile dönme hareketi esnasõnda temelde de!i"iklik bulunmadõ!õ, yürütme
hareketinin incelenmesi sõrasõnda (paragraf 2) görülecektir. Yalnõz dönen
hareketlerin i"lemi için kõsa bir not paragraf 3 de verilmi"tir.

2. Do"rusal Harekette Yüklerin Hesaplanmasõ

2.1 Genel Bilgi

Tavan kreyninde yük asõlõ durumdayken ilerleme hareketi sõrasõnda frenleme durumu
özel olarak incelenmek için önerilmi"tir. Di!er durumlarda pratikte kar"õla"õlan
olaylar aynõ çerçevede incelenebilir. (ekil A.2.1 de gösterilmi"tir.

46
m 1 = asõlõ yükün kütlesi

m = tavan kreyninin toplam kütlesi araba ile birlikte (bakõnõz, Motorun ve

yürümeyi sa!layan makinanõn ataleti ile ligili notlar)

x = kreynin ray boyunca pozisyonunu açõklayan kordinatõ (tam olarak; hareket

yönüne paralel olarak kaldõrma halatõnõn asõldõ!õ noktanõn kordinatõnõ temsil eder.)

x1 = asõlõ yükün a!õrlõk merkezinin hareket do!rultusundaki kordinatõ

z = x 1 – x = kreyne göre yükün rölatif olarak yerde!i"imi kordinatõnõ verir.

Farzedelim ki t= 0 anõnda köprü vinci x ekseni do!rultusunda bir (v) hõzõ ile hareket
etmekte ve yük köprü vincine göre rölatif olarak hareketsiz durumda olsun,
89
( z = z’ = 0, z’ = )
8"

E!er t = 0 anõnda hareket mekanizmasõna fren uygulanõrsa bu durumda, x eksenine

paralel fakat hareketin yönünde ve ait oldu!u ray ile tekerlek arasõnda her bir
sürtünme noktasõnda, yatay bir fren kuvveti meydana gelir. Konuyu basitle"tirmek
için, arabanõn köprü vinci ana kiri"in ortasõnda bulundu!u, simetri nedeniyle toplam
kuvvetin iki rayõn her biri üzerinde e"it olarak etki yaptõ!õ kabul edilir. Bunlarõn x
ekseni üzerindeki izdü"ümlerini (F > 0 için) (F/2) olarak alõnõr. Bu durumda
harekette bulunan sistemin (yüküde dahil olmak üzere) kullanaca!õ toplam fren
kuvveti mutlak de!er olarak (F) olacaktõr.

E!er sistem birbirine rijit olarak ba!lanmõ" kütlelerden olu"uyorsa, mutlak ( j m )

de!eri ile meydana gelen frenleme a"a!õdaki "ekilde ifade edilir.
:
jm = (2.1.1)
#!/!#;

47
 (ekil A.2.1 : Tavan kreyni

Unutulmamalõdõr ki, (F)’nin meydana gelmesine sebep, ta"õyõcõ sistemin kullanaca!õ

fren momentidir. Bu moment yalnõz, vincin ve yükün yürütme hareketini de!il
momentini de frenlemek zorundadõr. Ço!u zaman do!rudan do!ruya motor milinden
tahrik edilmeyen bütün dönen elemanlarõn ataletleri ihmal edilebilir. Bununla beraber
bu son söylenen ataletin birçok hallerde dikkate alõnmasõ zorunludur. Bu takdirde
(m) yerine a"a!õdaki ba!õntõ ile verilecek olan denk bir kütle (me ) konulmazsa (2.1.1)
ba!õntõsõ geçerli de!ildir.

m e v2 = I m - m 2 (2.1.2)

I m = motor "aftõnõ olu"turan tüm parçalarõn atalet momenti (tabiki; motorun kendisi
de dahil)

- m = kreynin yürütme hõzõna (v) uyan, motorun açõsal hõzõ

Yava"lamanõn etkisi ile (j m ) halat, dikey pozisyonunu sürdüremeyecektir. Yeni

pozisyondaki denge (% m ) açõsõ ile olacaktõr.
<
% m = arctg! # (2.1.3)
=

g = yerçekimi ivmesi

48
Bu durumda halat kreyn üzerine yatay kuvvet (F cm )‘i x ekseni üstünde
uygulayacaktõr. A"a!õdaki biçimde gösterilmektedir.

F cm = m 1 j m (2.1.4)

Aslõnda sistem rijit de!ildir.Frenleme de!i"kendir. Bu nedenle (2.1.2) formülü ile

elde edilemez. Halat ve yük bir salõnõm hareketi yapar. Bu sõrada halattan vinç
üzerine geçen de!erleri (2.1.4) formülü ile verilen çok de!i"ik de!erlerde yatay
kuvvetler meydana gelir.

Benzer "ekilde, sistemin frenlenmesiyle vincin her bir yapõ elemanõ üzerinde ve
arabada etkili olan atalet kuvvetlerini meydana getirdi!i gerilme de!i"ikliklerinin bu
sistemin kiri"lerindeki esnekliklerinden ötürü bir titre"im meydana getirebilece!i
tahmin edilebilir.

A"a!õdaki iki konuda atalet kuvvetlerinin yük üzerine ve ta"õyõcõ yapõ üzerine etkileri
anlatõlacaktõr.

2.2 Atalet Kuvvetlerinin Yük Üstündeki Etkileri

Frenlemenin uygulanmasõyla yükteki hareketin bulunmasõnda, kiri"in yatay

düzlemde e!ilmesinin sebep oldu!u, yükün asõlõ bulundu!u noktadaki hareketi ihmal
edilecektir. Bu hareketin "iddeti yükün sallantõsõndan olu"acak "iddete göre çok
küçüktür. Hesaplar, kreyn deformasyona tabi olmayan bir sistem kabul edilerek
yapõlõr.

Kreyn üstüne halat tarafõndan uygulanan F kuvvetinin x eksenindeki iz dü"ümü olan

F c a"a!õdaki gibi hesaplanõr.
> ; ?!> 9
Fc = m1 g = m 1 g (2.2.1)
5 5

5 = yükün asõlma uzunlu!u

)una dikkat edilmelidir ki, yükün denge durumundan ayrõlma miktarõ (z), F C ile
orantõlõdõr. Bu nedenle bir yay kuvveti gibi i"lem görmelidir.

@ABCDCEFG!HCGDICJICBF!AKALMHADF!NFOFHFBP!
> ; ?!>
m 1 x’’ 1 = m 1 g (2.2.2)!
5

> ; ?!>
m x’’ = m 1 g - F (2.2.3)
5

49
ba"langõç durumunda x = 0, t = 0 ise:

t = 0 için, x 1 = x = 0 (2.2.4)

x’ 1 = x’ = v (2.2.5)

z = x 1 – x = 0 (2.2.6)

z’ = x’ 1 - x’ = 0 (2.2.7)

a"a!õdakileri dikkate alalõm:

=
= - 1 2 (2.2.8)
5

!!#; =
! = - 2 2 (2.2.9)
# 5

- 1 2 + - 2 2 = - r 2 (2.2.10)
:
= j 0 (2.2.11)
#

denklem (2.2.2) ve (2.2.3)’ü biraraya getirdi!imizde,

x’’ + z’’ + - 1 2 z = 0 (2.2.12)

x’’ – - 2 2 z = - j 0 (2.2.13)

bu sebepten,

z’’ + - r 2 z = j 0 (2.2.14)

ba"langõç ko"ullarõyla birlikte denklem a"a!õdaki hali alõr.

<'
z= ( 1 – cos - r t ) (2.2.15)
Q*R

Q*; Q** <'

x’ = v - j0 t - sin - r t (2.2.16)
Q*S Q*S QS

x için olan tüm ifade bizi do!rudan ilgilendirmemektedir.

a"a!õdaki denklemi dikkate alalõm:

T'
= z m (2.2.17)
Q*R

Kolaylõkla görülüyor ki z m denge durumudur. Kreynin sabit hõzla yava"lamasõ

sõrasõnda (j m ) (2.1.1 de açõklanan) yükünün etkidi!i dü"ünülür.

50
Bu yük yava"lama hareketi esnasõnda frenleme kuvveti F’in toplam kütleye
(kreyn+yük) uyglanmasõ ile elde edilir. Bu toplam kütle rijit sistem olarak kabul
edilir. z = z m de!eri, yatay kuvvet F cm ile ilgili olan yük deplasmanõnõ açiklamõ"tõr.
(F cm 2.1.4 de açõklanmõ"tõr; ve halat tarafõndan kreyne uygulanmõ"tõr.) (2.2.1),
(2.2.15) ve (2.2.17) arasõndaki kar"õla"tõrma a"a!õdaki ba!õntõyõ göstermi"tir.

F c = F cm ( 1 - cos - r t ) (2.2.18)

e!er kreynin yava"lama periyodu t d zamanõna ba!lõysa:

- r t d . ' (2.2.19)

anlõk olarak F cm iki katõna çõktõ!õ görülür. Böylece F cm ‘nin maks. de!eri a"a!õdaki
ba!õntõda verilmi"tir.

F cmax = 2 F cm (2.2.20)

E!er (2.2.19) durumu sa!lanmazsa bunun anlamõ, yük maks. deplasman olan z = 2z m

de!erine ula"madan önce kreyn durmu" demektir. Fakat kreyn durdurtan sonra yük
salõnõm yapmaya devam eder. Böylece halat kreyne çe"itli yatay kuvvet uygulamaya
devam eder; ula"aca!õ maks. de!erin ara"tõrõlõrmasõ gerekmektedir.

Kreynin durdu!u anda yükün hareketi a"a!õda açõklanmõ"tõr:

98U
z = z d cos - 1 ( t – t d ) + sin - 1 ( t – t d ) (2.2.21)
Q;

z d = z m ( 1 - cos - r t d ) (2.2.22)

z’ d = - r z m sin - r t d (2.2.23)

Burada (t d ), (2.2.16) formülünde x’i sõfõr yapan (t)’nin en küçük pozitif de!eridir. F c
(F c ) en büyük de!eri (F cmax ) a"a!õdaki ba!õntõdan elde edilir.

!ba
F cmax = F cm 3V!W X YZ[!\ E ] !^_ ` [FG_ !\ E ] ) (2.2.24)
!b0

Genel olarak:
:$#c>
= , h (2.2.25)
:$#

(, h )’in hesaplanmasõ a"a!õdaki açõklamalarda özetlenmi"tir.

,
Tm = Ataletlenmenin sabit ve sistemin "ekil de!i"tirmedi!i durumda vincin
<#

frenleme fazõnõn süresidir.

51
 *d
T1 = Asõlõ yükten meydana gelen (vincin durdurulmasõ ile) sallanan sistemin
Q;

titre"im periyodudur.

5
T1 = 2 ' 3
=

(, h ), sadece boyutsuz parametre olan (() ve (+)’ ya ba!lõdõr.

#;
(= (2.2.26)
#

e#
+= (2.2.27)
e;

hangisi elde ediliyorsa. (2.2.16) a"a!õdaki "ekle getirilirse:

V!QS! "^!/!g h)iVQS! "^

x’ = v f; X ! m (2.2.28)
*!j!kl;/g

ve böylece:
VQS " 8 ^/g h)iVQS " 8 ^!
= 1 (2.2.29)
*!g!k!l;/g

Bu denklem (2.2.24) de açõklanan - r t d de!erini elde etmekte kolaylõk sa!lamaktadõr.

( , h ) - + grafi!i ( de!i"iminde (ekil A.2.2.1 de gösterilmi"tir. (( = 0 e!risi bölüm5

de açõklanmõ"tõr.)

E!er ( < 1 (bu durum örnektede gösterildi!i gibi genelde vinçlerin yürütme
hareketinin dahil bulundu!u haldir.) ise problemin analizi göstermi"tir ki (, h ) 2 yi
geçecek bi durum yoktur. Bu de!ere kreynin yava"lama zamanõ içinde (2.2.19)
durumu sa!lanõrsa veya aynõ "ekilde e!er (+) kritik de!ere ula"õr yada geçerse
ula"õlmaktadõr. (+ crit ) de!eri (’ye ba!lõdõr. + crit de!eri a"õlõrsa (, h ) de!eri ya sabittir
ya da 2’ ye e"ittir.

E!er ( > 1 (bu durum, enine harekette (m) sadece arabanõn kütlesi iken veya
döndürme hareketinde kullanõlõr.) aynõ analizler göstermi"tir ki (()’ye ba!lõ (+),

(+ crit ) de!erine yakla"õrsa yada geçerse (, h ) 2’yi geçer ve maks. a"a!õda gösterildi!i
"ekilde ula"õr.

;
, h =3* ` g ` ! (2.2.30)
g

Bu maksimum de!ere yükün sallanmasõ durumunda askõ noktasõnda elde edilir.

52
Öyleki (+ crit ) kritik de!eri, vincin (2.2.19) durumu sa!lanmadan durdurulmasõ
halinde veya (F c ), (2 F cm ) de!erine eri"meden durdurulmasõ halinde meydana
gelecektir. (+ crit ) de!eri üzerindeki her (+) de!eri için (2.2.19) "artõnõn yerine gelmesi
halinde bunun tabii sonucu olarak (F c ) den 2 F de!erine ula"acak ve (, h > 2)
olacaktõr. Bundan ba"ka bir ba"ka dikkat edilecek husus da (+ > + crit ) olarak
hesaplanmasõ halinde, (v) hõzõ için, hareketin maksimum hõzõ korunmalõ, frenleme
k$S)"
için ba"langõç hõzõ ( . v) alõnmalõdõr.
k
n

Bunun sonucu olarak (2.2.30) formülünden (, h ) için maksimum de!er alõnmalõdõr.

Bu neden sonuç ilgisi (ekil A.2.2.1 de gösterilmi"tir. (+)’nin (+ crit )’den büyük oldu!u
her de!erde (, h ) de!erleri sabit bulunmaktadõr.

(ekil A.2.2.1 : * h – & e"risi

53
T 1 ’in seçimi dikkate alõndõ!õnda , h ’õn yüksek de!erlere ula"masõ tehlikelidir. Bu
de!er asõlõ yükün 5 boyunun kõsalmasõyla büyür. Çünkü + çok hõzlõ bir "ekilde kritik
de!ere ula"õr. Hesaplar asõlõ yükün en üst noktada etkidi!i varsayõlarak yapõlõr.
Pratikte 5!NCGCIHC!o!FIC!p!J!ABA[MGHA!AIMGMBq!rKALMHADF!EAOIZHA!T 1 az miktarda olan
5!HCLCBICBFGC!NsBC!tCBFIJFKEFBq!

5 VJ^ T 1 (s)
2 2,84
3 3,47
4 4,01
5 4,49
6 4,91
7 5,31
8 5,67

Yatay kuvvet (F cmax )’õn etkilerinin incelenmesinde, yükleme durumlarõnõn yapõ

tarafõndan ta"õnmasõ bize önemle vurgulanmaktadõr.

Bu kuvvet yapõdaki her parçaya (örnek olarak; tõrnak) do!rudan iletilecektir. Bundan
dolayõ tüm parçalar bu kuvvete dayanacak "ekilde tasarõmõ yapõlmalõdõr.

$lk durum olarak (F cmax )’õn kreyn durma noktasõna gelmeden önce meydana geldi!ini
dü"ünelim. Fakat kiri"in her iki ucundan mesnetlenmi" ve (F cmax ) kuvveti kiri"in tam
orta noktasõndan etkidi!ini do!ru olmasa da varsayalõm. Di!er taraftan da
:
unutulmamalõdõrki iki destek noktasõnõn iletti!i reaksiyon kuvveti ‘dir. (ekil A.2.2.2
*

deki diyagram da problemin nasõl dü"ünülmesi gerekti!i açõkça anlatõlmaktadõr.

Diyagram “a” ideal denge durumunu göstermektedir. Sistem bir bütün olarak
yava"lama (j m ) (veya hõzlanmada x” = - j m ) ve halatta da (F cm ) kuvvetini meydana
getirmektedir. Her bir sistem elemanõ (d m ), bu nedenle (j m d m ) atalet kuvvetine
maruz kalmaktadõr. Diyagram “a”, “b” ve “c”nin süperpozisyonudur. Diyagram “b”
atalet kuvvetinden do!an (paragraf 2.3 de gösterilmi"tir.), diyagram “c” de halattaki
yükün etkisinden kreyn üstünde olu"an yükleri göstermektedir. Gerçekte asõl kuvvet
halatõn olu"turdu!u (F cm ) kuvveti de!ildir. Kuvvet a"a!õdaki gibidir:

F cmax = , h F cm (2.2.31)

Destek noktalarõ (fren pabuçlarõ) reaksiyonlarõ artõracak nitelikte de!ildir. A"õrõ

kuvvet (, h – 1) F cm tamamlayõcõ ivmenin sonucu olarak a"a!õdaki "ekilde ifade
edilir:

54
 :$#
x’’ = (, h – 1 ) (2.2.32)
#

Bu yük (– x” d m ) olarak kreynin tüm elemanlarõna yayõlõ yük olarak da!õtõlõr. Sonuç
olarak diyagram “d” de görderlerin tasarõmõ için yükleme konfigürasyonu
gösterilmektedir.

Vincin durmasõ halinde (F cmax )’õn meydana geldi!i hali inceleyelim. Frenlenen
tekerlekler normal olarak tesbit edilmi" gibi dü"ünüldü!ünde vinç, kullanõlan atalet
kuvvetlerini kar"õlamaya yeterlidir. Kiri" iki ucundan mesnetlendirilmi" ve
ortasõndan (F cmax ) kuvvetinin uygulanmõ" olmasõ haline göre hesaplanmalõdõr.

Bu son söylenilen halde pratik olarak bir hususa dikkat edilmelidir. Vincin dura!an
halde (F c ) bile, maksimum de!eri 2 (F cm )’e dahi eri"ebilir. Bu kuvvet duru"tan sonra
salõnõm hareketi sõrasõnda meydana gelir.

Yukarõda ele alõnan bütün durumlar, frenleme yerine vincin ilk hareketi ele alõndõ!õ
zamanda, örne!in de!i"meyen bir tahrik momenti yardõmõ ile duru" halinden belirli
bir yürütme hõzõna gelinmesinde de geçerlidir.

2.3 Atalet Kuvvetlerinin Ta$õyõcõ Sistem Üzerine Etkisi

Bir önceki bölümde yapõ tam anlamõyla rijit olarak kabul edilmi"tir. Aslõnda yapõ bir
elastisite derecesine sahiptir ve bu nedenle salõnõm hareketi (frenleme ve sonrasõnda
serbest kalma durumu) yaptõ!õ dü"ünülür. Çünkü yapõ da!õlmõ" kütlelerden
olu"mu"tur konsantre bir kütleden farklõdõr. Genellikle hareketi teorik olarak ortaya
koymak zordur. Bazõ hesaplarda bu ortaya çõkmakta; özellikle büyük araçlarõn
parçalarõnõn atalet kuvvetleri etkili "ekilde rol almaktadõr.

55
 (ekil A.2.2.2 : Sistem hesabõ

Birçok durumda yapõyõ, basit salõnõm yapan sistem olarak dü"ünmek ve kuvvetleri
orantõlõ "ekilde referans sistemin ivmesine ilave olarak yeniden yükleme yapmak
yeterli gelir. (2.2.1) denklemini göz önünde tutarak paragraf 2.2’de anlatõlanlar
geli"tirilmi" olarak burada sunulmaktadõr. Fakat salõnõmõn do!al periyodu (2.2 deki
T 1 do!al periyodu ile kar"õla"tõrõlabilir.) genellikle hissedilir "ekilde asõlõ
yükünkinnden azdõr. Birçok durumda da saniyede 10 salõnõmõ geçmemelidir.
Bunlarõn bir sonucu olarak ( + ) genelde (+ crit ) de!erini geçmektedir. Bu yüzden (, h )
2 ‘ye e"it olmaktadõr. Bu da katsayõyõ, atalet yükü hesabõnda ortalama yava"lama
(j m )’de uygulanabilir kõlmaktadõr. Bu kuraldan, çok kõsa fren zamanlarõ için, örne!in;
dü"ük hõzlardaki bir yürütme hareketinin frenlemesinde ve tekerle!in ray üzerinde
kaymasõ halinde vazgeçilir.

56
Burada ta"õyõcõ sistemin do!al frenkansõ büyük bir frekans ise, sebep oldu!u
zorlanmalar bazen yükün sebep oldu!u zorlanmalar ile birle"tirilir.

3. Döndürme Hareketi Sõrasõnda Yüklerin Hesaplanmasõ

Döndürme sõrasõnda bölüm 2 deki benzer durumlar geli"tirilmi"tir. Yükleme

durumunda atalet kuvvetlerinin etkisini hesaplamak sadece a"a!õdaki formülde
(m)’yi tahmin etmek yeterlidir.

m v2 = I -2 (3.1)

v = Yükün askõ noktasõndaki yatay do!rusal hõzõ

I = Hareket için "aftõn etkisine ba!lõ olan tüm parçalarõn atalet momenti ( yapõ,
mekanizma, motor )

- = v’ye ba!lõ olarak "aftõn açõsal hõzõ

4. Do"rultma Hareketi Sõrasõnda Yüklerin Hesaplanmasõ

Bir do!rultma sõrasõnda bölüm 2 deki benzer durumlar geli"tirilmi"tir". A"a!õdaki

formülde ( m )’yi tahmin etmek yeterlidir.

m v2 = 2 T

v = Yükün askõ noktasõndaki yatay do!rusal hõzõ

T = Yükün askõ noktasõndaki yatay do!rusal hõz iken kütlelere ba!lõ kinetik enerji

5. Ayarlanabilen !vmeli Sistemler

Ward-Leonard veya hidrolik olarak harekete geçirilen tipteki bazõ kontrol

sistemlerinde, ivmelenmenin büyüklü!ü sistemin karakteristi!ine göre belirlenir; ve
dõ" "artlardan ba!õmsõz olarak sabit kalõr. Bu nedenden ötürü, yükün dönmesi hareket
halindeki aracõn veya aracõn parçalarõnõn ivmelenmesine etki etmez.

Bölüm 2.2 de ele alõndõ!õ gibi, (x’’) sabit olarak kabul edilmi"tir. Denklem
(2.2.12)’yi ve türevini kullanarak a"a!õdaki denklem türetilmi"tir.

, h = 2 sin + ' + < 0,5 için (5.1)

=2 + > 0,5 için (5.1)

E!er ( m 1 ), ( m ) ile kar"õla"tõrõldõ!õnda çok çok küçük seçilirse harketi etkileyecek

bir durumu kalmayacaktõr. Böylece (5.1), ( ( ) sõfõra götürülerek limitli bir e!ri elde

57
edilmi"; ve diyagram 2.2.1 de gösterilmi"tir.

Paragraf 2.3 de açõklananlarõn modifiye yolu yoktur.

6. Genel Sonuçlar

Torku, yava"lama veya hõzlanma kuvvetini bilirsek, ilk adõm ortalama yava"lama
veya hõzlanma olan (j m )’yi hesaplamaktõr. (j m )’yi hesaplarken yapõnõn de!i"ik
parçalarõnõn tamaman rijit ve yükün durdu!u varsayõlmõ"tõr. Bu ivmeyi kullanarak,
yüke ve yapõnõn çe"itli parçalarõna etkiyen atalet kuvvetleri bulunabilir. Bu kevvetler
çe"itli ba!lantõlarõn elastisitesi göz önüne alõnarak belli bir (, h ) katsayõsõ ile çarpõlõr.

Atalet kuvvetleri (, h ) için genelde 2’ye e"ittir. Paragraf 2.3’ün sondan bir önceki
paragrafõnda açõklananözel durumda azaltmanõn yapõlabilece!i fakat kanõtlanmasõnõn
gerekti!i vurgulanmõ"tõr. E!er kanõtlanõrsa, 2’den daha küçük de!erlerin
kullanõlanilece!i açõklanmõ"tõr.

Atalet kuvvetlerinin yüke uygulandõ!õ durumda kütle (m) hesaplanõr (kütle, motorun
ataleti ve mekanizmaya e"de!er ise), ve ortalama yava"lama veya hõzlanma zamanõ
(T m ), hareketin maks hõzõna göre belirlenir. T 1 de!eri askõdaki yükün en üst
noktasõna olan uzaklõ!õna ba!lõdõr. Bu sebepten ( ve + parametrelerinin bulunmasõ

(ayarlanabilen ivmeli bir sistem için ( = 0 alõnõr.) ve (ekil A.2.2.1 (, h ) de!erinin

bulunmasõnda yardõmcõ olur. Neredeyse tüm durumlarda, maks. kuvvet meydana
gelir ve frenleme veya hareket esnasõnda ortaya çõkar. Sõradan statik kanunlarõ
uygulanarak, bunlarõn yapõ üstündeki etkileri sõnanabilir.

Hesaplar yükün rölatif olarak olarak serbest (z = z’ = 0) ve zaman t = 0 kabul

edilerek bölüm 2 de geli"tirilmi"tir. E!er bu ko"ullar kabul edilirse sistemin hareketi
etkilenir ve (, h )’õn de!erleri sabitlemi" oldu!umuz de!erlerin çok üstüne çõkar.

Böyle bir durum, örne!in bir hareketin tekrarlanmasõyla ve fren tertibatõnõn kesintili
frenlemesiyle veya oldukça kõsa mesafelerde birbirini takip eden hareketlerde
meydana gelir.

Yukarõda verilen hesaplama yöntemi bu durumda uygulanamaz ve bunlarõn

hesaplanmasõnda çok dikkatle uygulanan özel haller vardõr.

58
3.3 Kitapçõk 3 (Yapõdaki Gerilmelerin Hesaplanmasõ)

Bu bölümdeki tüm numaralandõrmalar F.E.M’e aittir.

Yapõsal elemanlarda olu an gerilmeler 2.3 bölümünde anlatõldõ!õ gibi üç yükleme

hali için sistem elamanlarõndaki gerilmeler hesaplanarak kritik gerilmeye kar õ,
yeterli bir (") emniyet katsayõsõnõn mevcut oldu!u ara tõrõlõr. Burada üç temel yasak
göz önünde bulunurulmalõdõr.

Akma sõnõrõnõn a õlmamasõ

Kritik flambaj(buckling) veya buru ma(crippling) yüklemesinin a õlmamasõ
# letme mukavemetinin a õlmamasõ

Çeli!in kalitesinin, fiziksel özelliklerinin, kimyasal bile enlerinin ve kaynak

kalitesinin imalatçõ tarafõndan garanti edilmesi gereklidir.

Malzemelerin izin verilen gerilmeleri, kritik gerilmeler baz alõnarak 3.2, 3.3, 3.4 ve
3.6 bölümlerinde anlatõldõ!õ gibi belirlenir.

Bu kritik gerilmeler, ya akma sõnõrõ, (kritik uzama sõnõrõna denk olan bir gerilme
olarak) ya buru ma (crippling), ya da flambaj (buckling) için kritik gerilmeye göre
veya i letme mukavemetine göre tesbit edilen ve uzun ömür deneyinden çõkarõlan
gerilmelerin %90’õna denk gerilmelere kar õlõk gelir.

Yapõsal elemanlara gelen gerilmeler malzemelerin geleneksel dayanõmlarõnõ

hesaplama yöntemiyle farklõ yükleme artlarõna (2.3 de belirtilmi tir.) göre
belirlenirler.

Basõnca zoelanan bütün elemanlarda göz önünde bulundurulacak kesitler, brüt

kesitler (yani delikler çõkarõlmadan), (Delikler, bir perçinle veya uygun bir cõvata ile
ba!landõ!õ zaman, kesitten sayõlabilirler.) ve çekmeye zorlanan bütün elemanlarda
net kesitler (yani delikler çõkartõlmõ ) hesaplara katõlacaktõr.

E!ilmeye zorlanan elemanlarda, çekmeye zorlanan kõsmõnda net kesitler, basmaya

zorlanan kõsõmlarda brüt kesitler olmak üzere, genellikle yarõ net kesitler
kullanõlmalõdõr. Hesaplarõ basitle tirmek için, ya net kesitlerin veya yarõ net kesitlerin
mukavemet de!erleri hesaplara dahil edilmelidir. Kesitin a!õrlõk ekseni olarak brüt
kesitin ki alõnmalõdõr.

59
3.1 Çelik Kalitelerinin Seçimi

Yapõnõn güvenli!i için; akma, dengesizlik ve yorulma hasarlarõna göre tasarõmda

gevrek kõrõlmaya kar õ garanti verilmemektedir.

Yapõlarda yeterli emniyeti elde edebilmek için gevrek kõrõlma hesaba katõlarak çelik
kalitesi seçilmelidir;

A. Boyuna çekme gerilmelerinin ölü a!õrlõk gerilmeleriyle birle ik etkisi,

B. Malzeme kalõnlõ!õ,

C. So!uk etkisi (Çelik kalitesi bu üç faktörün etkisiyle belirlenir.)

3.1.1 Gevrek Kõrõlmayõ Etkileyen Faktörlerin Der erlendirilmesi

A a!õda A, B ve C etkileri tanõmlanmõ tõr.

3.1.1.1 Etki A: Boyuna Çekme Gerilmelerinin Ölü A õrlõk Gerilmeleriyle Birle!ik

Etkisi

%ekil 3.1.1.1 deki do!ru I, II,III’ün

$ a = Elastik limite göre izin verilen denklemleri

çekme gerilmesi, yükleme durumu I
Do!ru I: kaynak yok ve enine kaynak
var.

$ G = Sürekli yükten olu an çekme !

zA = -1
"#$ %
gerilmesi, örenek ölü a!õrlõk
Sadece $ G & 0,5 $ a için geçerlidir.

Do!ru II: boylamasõna kaynak

!
zA =
"#$ %
Z A = Etki A katsayõsõ
Do!ru III: kaynak birle imi
!
zA = +1
"#$ %

Yüksek gerilme yo!unluklarõnda gevrek kõrõlma riski artar, 3 eksenli gerilme halleri
ve kaynak birle im bölgeleri bu bölgelere örnektir.

Dü ük gerilmelere sahip elemanlarda kaynak sonrasõ gerilme giderme yapõlõrsa

(yakla õk 600-6500C) do!ru I tüm kaynak tipleri için uygulanabilir.

60
A a!õdaki bilgiler "ekil 3.1.1.1 için tanõmlanmõ tõr.

I: Kaynak yok veya enine kaynak

II: Boylamasõna kaynak

III: Kaynak birle im bölgesi

&!
"ekil 3.1.1.1 : Etki A katsayõsõ - diyagramõ
&%

3.1.1.2 Etki B: Malzeme Kalõnlõ õ t

t = Parçanõn mm cinsinden kalõnlõ!õ

Z B = Etki B için indirgeme katsayõsõ

t = 5 ile t = 20 mm arasõ t t t
zB zB zB
mm mm mm
(
Z B =' t2 16 0,90 60 4,30
)$""'
5 0,10 20 1,45 65 4,55
t = 20 ile t = 100 mm arasõ 6 0,15 25 2,0 70 4,80
7 0,20 30 2,50 75 5,00
Z B = 0,65 *+ , -.#/- – 0,05 8 0,25 35 2,90 80 5,20
9 0,30 40 3,20 85 5,40
10 0,40 45 3,50 90 5,60
12 0,50 50 3,80 95 5,80
15 0,80 55 4,00 100 6,00

61
Z B - t ili kisi "ekil 3.1.1.2 de gösterilmi tir.

"ekil 3.1.1.2 : Z B – t e risi

Haddelenmi kesitler için ideal t* kalõnlõ!õ kullanõlabilir:

0
Dairesel kesitler için t* =
1#2

3
Kare kesitler için t* = '
1#2

4
Dikdörtgen kesitler için t* =
1#2

4 4
b dikdörtgenin uzun kenarõnõ ifade eder; ve oran ' 1,8 dir. > 1,8 için t* = t.
3 3

3.1.1.3 Etki C So uk Etkisi

Kreynin montajõ sõrasõnda bulundu!u yerdeki en dü ük sõcaklõk bu sõnõflandõrmayõ

belirler. Bu sõcaklõk genellikle çalõ ma sõcaklõ!õndan dü üktür.

T = Krenin montajõ sõrasõnda bulundu!u ortamõn sõcaklõ!õ (ûC)

Z C = Etki C için indirgeme katsayõsõ T T

0 ZC 0 ZC
C C
0 0
T = 0 C ile T = -30 C arasõ 0 0,0 - 30 3,4
-5 0,1 - 35 4,5
T = -300C ile T = -550C arasõ - 10 0,4 - 40 5,6
5'6#67'8599#:7
- 15 0,8 - 45 6,7
ZC = - 20 1,5 - 50 7,9
1;
- 25 2,3 - 55 9,0

62
"ekil 3.1.1.3 te Z C – T il kisi açõklanmõ tõr.

"ekil 3.1.1.3 : Z C – T e risi

3.1.2 Gerekli Çelik Kalitesinin Belirlenmesi

Paragraf 3.1.1 de belirtilen çeliklerde gerekli minimum kalitenin belirlenmesinde

kullanõlan indirgenme katsayõlarõnõn toplamõdõr.

Tablo T.3.1.2’de kalite guruplarõnõn sõnõflandõrõlmasõ gösterilmi tir.

E!er indirgenmi katsayõlarõn toplamõ 16’dan yüksekse veya gereken çelik kalitesi
elde edilememi se gevrek kõrõlmaya kar õ emniyetin belirlenmesinde özel metotlarõn
kullanõlmasõ gereklidir.

Tablo T.3.1.2 : #ndirgenmi! katsayõlarõn toplamõna göre kalite gruplarõnõn

sõnõflandõrõlmasõ

Paragraf 3.1.1 de belirtilen indirgenme

Tablo 3.1.3’e kar õlõk gelen kalite
katsayõlarõn toplamõ
gruplarõ
(z = z A + z B + z C
'2 1
'4 2
'8 3
' 16 4

63
3.1.3 Çeliklerin Kalitesi

Bu tasarõm kurallarõ çerçevesinde çeli!in kalitesi, belirlenen sõcaklõkta çeli!in sünek

davranõ gösterebilmesidir.

Çelikler, belirlenen test ve sõcaklõktaki çentik sünekli!ine göre dört kalite gurubuna
ayrõlõrlar. Tablo 3.1.3, dört grup için çentik süneklik ve test sõcaklõ!õ de!erleri
gösterilmi tir.

Belirtilen çentik süneklik de!erleri minimum de!erlerdir ve üç testin ortalamasõ

alõnarak bulunmu lardõr. Hiçbir de!er 20 N/cm2’in altõnda olmamalõdõr.

Çentik süneklik de!erleri ISO R 148 ve Euronorm 45-63’de belirlenen V- çentik darbe
testine göre belirlenmi tir.

Farklõ kalite guruplarõna ait çelikler kaynatõlabilir.

Tc = V - çentik darbe test sõcaklõ!õ

T = kreynin montajõnõn yapõldõ!õ ortam sõcaklõ!õ

Tc ve T de!erleri do!rudan V - çentik darbe testiyle kõyaslanabilir de!ildir. Kreynin

servis veya servis dõ õndaki yüklemelerinden daha uygunsuz bir durum yaratõrlar.

64
 Tablo T.3.1.3 : Kalite gruplarõ

3.1.4 Özel Kurallar

Çelik kalitesi seçimi için yukarõdaki bilgilere ek olarak a a!õdaki kurallara dikkat
edilmelidir.

1- Öldürülmemi çelikler olan grup 1, yük ta õyan yapõlarda sadece haddelemi

kesitlerin ve boru kalõnlõklarõnõn 6mm’yi geçmedi!i durumlarda kullanõlmalõdõr.

65
2- Üreticinin kalõn malzemelerin kayna!õ konusunda deneyim sahibi olmasõ
dõ õnda, kalõnlõ!õ 50 mm den fazla olan ve yük ta õyan parçalarda kaynaklõ
tasarõm kullanõlmamalõdõr. Çelik kalitesi ve testi uzmanlar tarafõndan
belirlenmelidir.
3- E!er parçalar yarõçap/tabaka kalõnlõk oranõ 10’dan küçük olan so!uk e!me ile
yapõlmõ ise çelik kalitesi katlama veya so!uk flan lama için uygun olmalõdõr.

3.2 Elastik Limite Uygunlu un Kontrol Edilmesi

Kontrol için, yapõ elemanlarõ ile perçinli, vidalõ ve kaynaklõ elemanlar arasõnda bir
ayrõm yapmak gerekir.

3.2.1 Ba lantõlardan Farklõ Olan Yapõ Elemanlarõ

3.2.1.1 Sabit Basma ve Gerilmeye Etki Eden Faktörler

1) Elastik limiti ($ E ) ve nihai çekme gerilmesi ($ R ) arasõndaki oranõn 0.7’ den
küçük oldu!u durumlar;

Müsade edilebilir maksimum gerilme ($ a )’yõ hesaplanan gerilme $ geçmemelidir.

($ a ), elastik limit gerilmenin ($ E ) bölüm 2.3’de belirtilen ve yüklemeye ba!lõ olarak
de!i en (" E ) katsayõsõ ile bölünmesi ile hesaplanõr.

(" E ) de!erleri ve müsade edilebilir gerilme de!erleri a a!õdaki gibidir.

Durum I Durum II Durum III

(" E ) De!eri
1,5 1,33 1,1
Müsade edilebilir <= <= <=
gerilme ($ a ) -#> -#?? -#-

%u anda üretilen karbon çelikleri için A.37 – A.42 – A.52 (E.24 – E.26 – E.36 olarak
da adlandõrõlõr) kritik gerilme $ E , genellikle %0,2 uzamaya denk gelecek ekilde
alõnõr. Tablo T.3.2.1.1 ($ E ) ve ($ a ) de!erleri çelik kalitelerine göre verilmi tir.

Tablo T.3.2.1.1 : ($ E ) ve ($ a ) de erleri A.37 – A.42 – A.52 çelik kalitelerine göre

verilmi!tir

Akma Müsade Edilebilir Gerilme: $ a

Sõnõrõ Durum I Durum II Durum III
Çelikler
$E 2 2 2
2 N/mm N/mm N/mm
N/mm
E.24 (A.37, Fe 360) 240 160 180 215
E.26 (A.42) 260 175 195 240
E.24 (A.52, Fe 510) 360 240 270 325

66
2) Elastik limiti ($ E ) ve nihai çekme gerilmesi ($ R ) arasõndaki oranõn 0.7’ den
büyük oldu!u durumlar ($ E / $ R > 0,7)

$ E /$ R oranõnõn 0,7’den büyük oldu!u yüksek elastik limitli çeliklerde ) E katsayõsõ

güvenlik için yeterli bir sõnõr sa!lamaz. Bu durumda ($ a ) için a a!õdaki formül
a õlmamalõdõr.
@A B'@C
$a = '<H76
@ADEF B@CDEF
G

$ E ve $ R = Elastik limit ve hesaba katõlan çelik kalitesinin çekme gerilmesi

$ E.52 ve $ R.52 = A.52 çeli!i için e gerilmeler (örnek: 360 N/mm2 ve 510 N/mm2)

$ a = Yükleme durumu dü ünüldü!ünde çelik A.52 için müsade edilebilir gerilme

3.2.1.2 Kaymaya Etki Eden Faktörler

#zin verilebilir maksimum kayma gerilmesi a a!õdaki gibidir:

@I
*a =
*9

$ a = Müsade edilen çekme gerilmesi

3.2.1.3 Birle!ik Yüklere – E!it Gerilmelere Etki Eden Faktörler

$ x , $ y ve * xy sõrasõyla verilen bir noktadaki iki normal gerilme ve bir kayma

gerilmesidir.

1- $ x ve $ y gerilmelerin her biri $ a ’dan; * xy de ve * a ’dan küçük

2- E it gerilme $ cp , $ a ’dan küçük

$ cp = J<6K L ' <6M , <K '<M L ?'N6KM ' $ a

Bu formülü kullanõrken en kolay yol, $ x , $ y ve * xy ’nin en büyük de!erlerini almaktõr.

Ama gerçekte böyle bir hesaplama çok büyük bir e gerilmeye neden olur ki, üç
gerilmenin de aynõ anda maksimum de!erde etki etmesi imkansõzdõr.

Bu basit hesaplama yöntemi, yalõn ve her zaman kabul edilebilirdir.

E!er daha hassas bir ekilde hesaplanmak istenirse, gerçekle ebilecek en elveri siz
pratik kombinasyonu belirlemek gereklidir. Daha sonra ise yapõlacak üç hesaplama
kombinasyonu ile e gerilme elde edilebilir.

$ xmax ve buna kar õlõk gelen $ y ve * xy

67
$ ymax ve buna kar õlõk gelen $ x ve * xy

* xymax ve buna kar õlõk gelen $ y ve $ x

Not: Unutulmamalõdõrki, üç gerilmeden ikisi aynõ de!erdeyse ve bu ikisi müsade

edilebilir gerilmenin yarõsõndan fazla ise, en elveri siz kombinasyon, her birinin
maksimumuna denk gelen farklõ yükleme durumlarõnda görülebilir.

Özel durum:

Gerilme (yada basma) kayma ile kombine çalõ õyorsa, a a!õdaki formülle kontrol
edilmelidir.

*$6 L '?*6 ' $ a

3.2.2 Ba lantõlõ Durumlar

3.2.2.1 Perçinli Ba lantõlar

1- Perçindeki Kayma Gerilmesi

Parça içine do!ru olan sõkõ tõrma kuvveti etkisini göz önüne alõnca, hesaplanan
kayma gerilmesi (*) a a!õdaki de!erleri a mamalõdõr.

* = 0.6 $ a tek kayma durumunda

* = 0.8 $ a çift veya çoklu kayma durumunda

$ a = Perçin malzemesi için müsade edilebilir çekme gerilmesi

Tek kayma Çift veya çoklu kayma

2- Perçindeki Çekme Gerilmesi

Hesaplanan çekme gerilmesi $ a a!õdaki de!eri geçmemelidir.

$ = 0.2 $ a

3- Perçin, Çekme ve Kayma Gerilmelerinin Etkisindeyken

A a!õdaki durumlar kontrol edilmelidir:

68
$ ' 0.2 $ a ve * ' 0,6 $ a tek kaymadurumunda

$ ' 0.2 $ a ve * ' 0,8 $ a çift kayma durumunda

4- Yatak Basõncõ Sõnõrõ

Deliklerdeki yatak basõncõ limiti a a!õdaki de!eri geçmemelidir.

$ n ' 1.5 $ a tek kayma durumunda

$ n ' 2 $ a çift kayma durumunda

5- Perçin Ba!lantõlarõ #çin Notlar

a) Çekmeye maruz kalan perçinler, özellikle ana parçalar, sakõnõlmalõdõr.

b) Bütün ba!lantõlar kuvvet do!rultusunda sõralanmõ en az iki adet perçin

içermelidir.

3.2.2.2 Cõvatalõ Ba lantõlar

3.2.2.2.0 Genel

Civatalõ ba!lantõlar üç kuvvet tipinin altõnda gerilmeye maruz kalõrlar. Bunlar:

Ba!lantõya dik yönde etkiyen,

Ba!lantõ yüzeylerine paralel etkiyen,

Aynõ anda ba!lantõ yüzeyine paralel ve dik yönde etkiyen kuvvetler dir.

3.2.2.2.1 Kontrollü Sõkõlmõ! Gergi Cõvatasõyla Yapõlmõ! Ba lantõlar

1- Genel

Bu tür ba!lantõlarda asõl gerilme civata, vida, saplama ekseni do!rultusundadõr. Bu

tip birle tirme yöntemleri, yorulmaya maruz kalan bütün ba!lantõlar için önerilen ve
hiçbir yük etkisi olmamasõna ra!men ba!lantõ üzerinde gerilim olu turan bir
yapõdadõr.

Buradaki önemli husus civatanõn kaymaya maruz kalmamasõdõr. Bu cõvatalar H.S

kategorisindeki cõvatalara girmezler fakat 3.2.2.2.2.3 durumunu tamamen sa!larlarsa
kullanõlabilirler.

Ba ka bir önemli konu ise civatanõn do!ru olarak sõkõlmasõ ve bu sõkma i leminin
kalõcõ olmasõdõr. (tolerance +/- 10 %) + = 1.1 faktörü, toleransõ hesaba katmak için
kullanõlõr.

69
#lk sõkma i lemi yapõlõrken; gerilmeden ve burulmadan dolayõ, bile ik bir etki altõnda
yapõ hiçbir zaman elastik limitin % 80’ini geçmemelidir.

2- Ba!lantõlarda Müsade Edilebilir Yükün Hesaplanmasõ

A- Uygulanacak ilk sõkma kuvvetinin hesaplanmasõ

a) Döndürerek sõkma

$ b = J<6O L '?'N64 ' 0.8 $ E

60F @P RI
*b = ( + 1.155 , )
0Q STF

$ p = Sõkma etkisi altõnda teorik çekme dayanõmõ

* b = Sõkma etkisi altõnda olu an burulma

d 2 = Di dibi çapõ

d t = Nominal çap

p a = Vida adõmõ

, = Sürtünme katsayõsõ

$ E = Civata malzemesinin elastik limiti

b) Döndürmeden Sõkma $ b ' 0.8 $ E

B- Ba!lantõ Üzerinde #zin Verilen F 1 Yükü

#ki kontrol yapõlmalõdõr.

a) Maksimum yük altõnda, güvenlik katsayõsõ - ve -’ olmak üzere civatanõn elastik

limiti a õlmamalõdõr.

Hesapla: $’ 1 = J<6= , '?N6U

VW @ZW 5'@[
Kontrol: '
XY \'\Z ]Y

S b = Di dibi kesiti < orta yerinin kesiti

^_W
.b =
^_W B'^_F

/` 1 = Sõkma kuvveti altõndaki parçalarõn kõsalma miktarõ

/` 2 = Sõkma kuvveti altõndaki civatanõn uzama miktarõ

70
Monte edilmi çelik parçalar için /'` 1 için hesaba katõlan kesit:
a' _
Seq = cde1 L ' f g'6 , ' h6i j
b 1;

Burada:

S 1 = Ba õn altõndaki yatak çapõ

` k = Sõkõlmõ parçalarõn uzunlu!u

D t = Civata deli!i çapõ

Boyun çapõ, vida yivinin kök çapõndan oldukça farklõ olan ve parça içerisinde
gerilmeye maruz kalan oldukça uzun di li kõsmõ olan civatalar için / ` 2 hesabõ
yapõlmalõdõr.

b) Maksimum yük altõnda +, -’ ve -” katsayõlarõn uygulanmasõyla parçalarõn

ayrõlmasõ durumu olu maz.
kW $[
$1 = ' n15']
lm \\ Y o'p
0 00

Güvenlik katsayõlarõ -, -’, -’’

- =Sõkõlan parçalarõn yüzey durumuna göre de!i ir. (i lenmi yüzeylerde - = 1)

-’=Tablo T.3.2.2.2 de verilen elastik limit ve güvenlik arasõndaki ili kiye göre alõnõr.

-’’=Parçalarõn ayrõlmasõ durumundaki güvenli!e kar õlõk gelir.

Tablo T.3.2.2.2 :(%) katsayõlarõ

Durum I Durum II Durum III

-’ 1.50 1.33 1.10
-’’ 1.30 1.00 1.00

Not: -’ ve -’’katsayõlarõ en kötü artlar göz önüne alõnarak kullanõlmalõdõr.

C- Yorulma için Kontrol

Yorulma kontrolu yalnõzca Durum I yüklemeleri için yapõlõr. F 1 servis yükü etkisi
altõnda, gerçek çekme gerilmesi a a!õda gösterilen aralõkta de!i ir:
qr st
$ p ve $ p +
ut

A a!õdaki denklem kanõtlanmalõdõr:

71
 qr ) v
$1 = '
ut st

Yorulma için uygulanabilir maksimum gerilme ($ A ) de!eri a a!õdaki grafikte

verilmi tir.

Di!er bütün cõvata çe itleri veya dizayn metodlarõ için $ A de!eri, yorulmaya kar õ
güvenli bir seviye sa!lamalõdõr.

Herhangi bir uygunluk testi ISO 3800/1 ile birlikte $ m = 0,8 R E , (R E = $ E )’ye göre
yapõlabilir.

#zin verilebilir maksimum yorulma gerilmesi grafi!idir.

ISO cõvatalarõ içindir. (standart di , sõnõf 8.8, 10.9, 12.9

so!uk dövme yapõldõktan sonra õsõl i lem uygulanmõ tõr.)

3.2.2.2.2 Ba lantõ Düzlemine Paralel Etkiyen Kuvvet Altõndaki Cõvata Ba lantõlarõ

1- Kesmeye Zorlanan Cõvatalar (Cõvatalõ ba!lantõ)

Ön yüklemeli veya önyüklemesiz halde dengeli olan gerilme hali tercih edilir.
A a!õdaki kontroller cõvata ile ba!lama i leminin ko ullardan etkilendi!i
varsayõlmaktadõr. Örne!in ISO toleranslarõ dahilinde ba!lanmõ civatalar
(tornalanmõ yada so!uk dövülmü ) kullanmalõdõr; ve delikler de ISO toleranslarõ
dahilinde delinmeli ve geni letilmelidir.

Kaba civatalarõn sadece a!õr yük ta õmayan ikincil ba!lantõlarda kullanõlmasõna izin
verilir. Yorulmaya zorlanan ba!lantõlarda kullanõlmasõ yasaktõr.

Vida boynundaki hesaplanan gerilme (*) bölüm 3.2.2.1.1 de perçinler için verilen
de!eri geçmemelidir.

72
Yatak basõncõ da bölüm 3.2.2.1.4 de belirtilen de!eri geçmemelidir.

2- Çekmeye ve Kesmeye Zorlanan Cõvatalar

A a!õdaki kontroller yapõlamlõdõr:

$ ' 0.65 $ a

ve * ' 0.6 $ a bir taraftan kesmeye çalõ an ba!lantõlarda

veya * ' 0.8 $ a iki taraftan kesmeye çalõ an ba!lantõlarda

ve son olarak * ) L 'w'x) ' $ a

Civatadaki izin verilebilir gerilme a a!õdakilerle sõnõrlandõrõlmõ tõr:

$ a = 0.7 $ E (0.2) normal artlarda

$ a = 0.8 $ E (0.2) di leri sõyõrmayõ engelleyecek konstrüksiyonlarda

Burada $ E(0.2) civatayõ olu turan metalin % 0.2 deki uzamasõna denk akma sõnõrõdõr.

3- Kontrollü Sõkõlmõ Yüksek Mukavemetli Cõvata Ba!lantõlarõ (H.S)

Asõl yüklemeleri ba!lantõ yüzeyine paralel olan ve yorulmaya maruz kalan

montajlarda bu tür ba!lantõlarõn kullanõlmasõ önerilir. Yüksek dayanõmlõ cõvatalar ile
yapõlan ba!lantõ tipleri a a!õdaki kuvvetlerin etkilerine maruz kalõr:

A- Ba!lantõ Yüzeylerine Paralel Kuvvetler (Sembol T)

Yük, parçalarõn birbiri üzerinde kaymasõna neden olur ve kuvvet sürtünme ile
iletilir. Her bir cõvataya iletilen müsade edilebilir maksimum yükü (T a sürtünme ile
iletilir.) bulmak için, sõkma sebebiyle cõvatada olu an (F) kuvveti hesaba
katõlmalõdõr. Bu sürtünen yüzeyler için mevcut olan sürtünme katsayõsõ (,) ve bölüm
3.2.1.1’de geçen güvenlik katsayõsõ (" T ) çarpõlarak bu sõnõrlayan kuvvete uygulanõr.
Örnek olarak;

" T = 1.5 Durum I yüklemesinde

= 1.33 Durum II yüklemesinde

= 1.1 Durum III yüklemesinde

y'V
Bu durum, (T a = . m) eklinde de açõklanabilir.
z{

m = Sürtünme düzlemlerinin sayõsõ

73
Bir cõvatadaki (F) çekme kuvvetinin de!eri, somunu çevirmek için uygulanan
momente, elemanlarõ meydana getiren metal için (,) de!erine, sürtünen yüzeylerin
durumuna ve i leme kalitesine ba!lõdõr. Ek A 3.2.2.2.2.3’ de bu konuda bilgi
bulunmaktadõr.

B- Ba!lantõ Düzlemine Dik Etkiyen Kuvvetler (Sembol N)

Montaj yüzeyine dik kuvvetlerin hesap kontrolu bölüm 3.2.2.2.1 ile uyum içerisinde
yapõlmalõdõr.

E!er cõvatalõ ba!lantõ dõ arõdan bir momentten meydana gelen kuvvetler (M)
etkisinde ise, maksimum yüklemeye maruz kalan cõvatada gerilme yüklenmesi
belirlenmelidir. Sonra da çekme gerilmesi N’ye eklenmelidir.

C- T, N ve M Tipindeki Yüklerin Birle tirilmesi

#ki kontrol yapõlmalõdõr bu bölümde:

a) En çok gerilmeye maruz kalan cõvata için, N ve M kuvvetlerinin olu turdu!u

çekme gerilmelerinin toplamõ, bölüm 3.2.2.2.2 de açõklanan müsade edilebilir
gerilmeden daha az olmalõdõr.
b) Sürtünme ile iletilen ortalama yük a a!õdaki de!erden az olmalõdõr.
|'nq5}o
T= .m
~

D- Ba!lanan Elemanlardaki Gerilmenin Tayini

Basõnç altõndaki elemanlardaki gerilme, brüt kesitte (delikler çõkarõlmadan)

hesaplanõr. Çekmeye maruz kalan parçalar için iki durum sözkonusudur.

1. Durum: Cõvatalar kuvvet do!rultusuna dik, yalnõz bir sõra olarak düzenlenmi ise,
a a!õdaki durumlar kontrol edilmelidir.

a) Brüt kesit üzerindeki tam kuvvet

b) net kesit üzerindeki (delikler açõldõktan sonra) toplam kuvvetlerin % 60’õ

2. Durum: Cõvatalar kuvvet do!rultusuna dik olarak birkaç sõra halinde düzenlenmi
ise:

En çok yük binen kesit (A parçasõ için bu kesit 1. sõradõr.) analiz edilmeli ve
a a!õdaki durumlar kontrol edilmelidir.

a) Brüt kesitteki toplam kuvvet

74
b) Net kesit üzerinde, sõra 2 ve 3 de ta õnan toplam kuvvete (yani ekildeki durum
için, eklemedeki toplam kuvvetin 2/3’ü) ilaveten 1. Sõra için alõnan kuvvetin % 60‘õ

Burada, kuvvetin bütün cõvatalar üzerinde e it da!õldõ!õ öngörülür. Ayrõca, bu

hesaplardaki cõvata sayõsõ azdõr. Cõvata sayõsõ arttõ!õnda son sõradaki ba!lantõlar çok
az yük ta õr. #kiden fazla sõra tavsiye edilmez. #stisnai olarak üç cõvata sõrasõ
kullanõlabilir.

E- Yüksek Mukavemetli Cõvatalõ Ba!lantõnõn Uygulamasõ

Yukarõdaki hesaplarda, yüksek mukavemetli cõvatalarõn ba!lantõsõnõn uygunlu!unun

kontrolü, pratikte cõvatalarõn sõkõ tõrlmasõnõn ve kontak yüzeylerin uygun bir
sürtünme katsayõsõnõn elde edilmesi gereklili!i vurgulanmõ tõr.(Ek A-3.2.2.2.2.3)

3.2.2.3 Kaynaklõ Ba lantõlar

Kaynaklõ ba!lantõlarda; kaynatõlan metalin, ana metal kadar iyi özelliklere sahip
oldu!u kabülü yapõlõr.

Uzama yönündeki çekme ve basma durumlarõnda olu an gerilmelerin, bölüm 3.2.1.1

de verilen müsade edilebilir gerilme de!erlerini a madõ!õ do!rulanmalõdõr.

Kaynaklardaki kayma için kabül edilebilir gerilme de!eri a a!õda verilmi tir:
@I
* a ='
*6

Fakat bazõ özel yükleme durumlarõ için, (kaynaklardaki enine gerilmeler gibi)
maksimum müsade edilebilir e gerilme de!eri azalõr.

Tablo T.3.2.2.3 de yükleme durumuna göre, belirli çelikler için, a õlmamasõ gereken
de!erler özetlenmektedir.

75
 Tablo T.3.2.2.3 : Maksimum müsade edilebilir e! gerilmeler (N/mm2) çelikler A.37
(Fe360)-a.42-a.52 (Fe510)

A.37 A.42 A.52

Durum III

Durum III

Durum III
Durum II

Durum II

Durum II
Durum I

Durum I

Durum I
Yükleme Tipleri

Her türlü kaynak tipi

160 180 215 175 195 240 240 270 325
için boyuna gerilmeler
Enine çekme gerilmeleri

1)Alõn kaynaklarõ ve özel 160 180 215 175 195 240 240 270 325
kalite “K” kaynaklarõ

2)Normal kalite “K” 140 158 185 153 170 210 210 236 285
kaynaklarõ
113 127 152 124 138 170 170 191 230
3)Kö e kaynaklarõ
Enine Basma Gerilmeleri

1)Alõn kaynaklarõ ve özel 160 180 215 175 195 240 240 270 325
kalite “K” kaynaklarõ

2)Kö e kaynaklarõ 130 146 175 142 158 195 195 220 265
Kesme gerilmeleri
113 127 152 124 138 170 170 191 230
Her türlü kaynak için
Ek A-3.2.2.3 de kaynaklõ birle tirmelerle ilgili ek bilgiler verilmi tir.

3.3 Bru!maya (Crippling) Maruz Kalan Elemanlarõn Kontrolü

Temel prensip: zayõflamaya maruz kalan elemanlarõn elastik limitle aynõ emniyet
katsayõsõnda olacak ekilde tasarlanmasõdõr. Ba ka bir deyi le, müsade edilebilir

kõrõlma gerilmesi, maksimum gerilmenin bölüm 3.2.1.1 de belirtildi!i gibi 1.5, 1.33
veya 1.1 emniyet katsayõlarõ ile çarpõlmasõyla hesaplanmasõdõr.

Hesaplamanõn pratik yöntem seçimi, yöntemin temeline sadõk kalmak artõyla

imalatçõya bõrakõlmõ tõr.

E!er seçilen metod, hesaplanan gerilmenin bir zayõflama katsayõsõ (1) ile
çarpõlmasõnõ içeriyorsa ve narinlik katsayõsõna ba!lõ olarak bu yükseltilmi gerilme,
kesin bir kabul edilebilir gerilme de!erinden az ise, bu gerilme de!eri 3.2.1.1 de
belirtildi!i gibi olabilir.

76
Not: Ek A-3.3, yukarõdaki gereksinimlere uygun çe itli klasik hesaplama
yöntemlerinin nasõl uygulanaca!õnõ göstermektedir.

3.4 Burkulmaya Maruz Kalan Elemanlarõn Kontrolü

Yeni burkulma emniyeti sabitlerinin belirlenmesi a a!õda gösterilmi tir. Plaka

geni li!i boyunca e it yayõlmõ basma gerilmeleri altõndaki düz plaklarõn; plaka
geni li!i boyunca basmadan çekmeye de!i en yüke maruz kalan plaklara oranla,
daha büyük burkulma tehlikesi gösterdi!i kabül edilmi tir.

Sonuç olarak; burkulmaya kar õ emniyet: plaka kenarlarõndaki gerilmelerin oranõ

(2) ‘ye ba!lõ olarak yapõlõr. (Ek A-3.4)

Ek olarak; teknik literatürdeki çok farklõ verilerden kaynaklanan, verimli emniyet

de!erlerindeki ayrõlõklardan kurtulmak amacõyla, dairesel silindirlerin burkulmalarõ
ve enine stifnerlerin bo luk ve atalet momenti hesaplarõnõn yapõlmasõ da
gerekmektedir.

Hesaplanan gerilmenin; a a!õdaki gibi (" v ) katsayõlarõna bölünen kritik burkulma

gerilmesinden yüksek olmadõ!õ do!rulanmalõdõr:

Durum Burkulma emniyeti " v

I 1.70 + 0.175 (2-1)
Düz elemanlarõn
II 1.50 + 0.125 (2-1)
burkulmasõ
III 1.35 + 0.075 (2-1)
E!ilmi elemanlaarõn I 1.70
burkulmasõ; dairesel II 1.50
silindir (örnek: tüpler) III 1.35

Kenar gerilmeleri oran (2) +1 ile -1 arasõnda de!i ir.

Ek A-3.4 kritik burkulma gerilmesinin hesaplanmasõ ile ilgili bilgileri içermektedir.

3.5 Önemli Bir Deformasyona Maruz Kalan Yapõlarõn Durumu

Bu durumda, elemanlardaki deformasyon sebebiyle olu an gerilmeler,deformasyona

sebep olan kuvvetlerle orantõlõ olmayabilir.

Örnek olarak, ( ekilde gösterildi!i gibi) bir vincin dire!i incelenirse, açõk ekilde
görülmektedir ki, direkteki moment da!õlõmõ, deformasyonlar sonucu kuvvet
kolunun da uzamasõ sebebiyle, kuvvetle orantõlõ biçimde de!ildir.

Bu durumda hesaplama a a!õdaki ekilde yapõlõr:

77
1- 3.2 – 3.3 – 3.4 ‘deki kontroller farklõ durumlardaki yük durumlarõ için yapõlmalõ
ve kritik gerilmelere (elastik limit, zayõflama, burkulma) göre yeterli güvenilirlikte
olup olmadõ!õ kontrol edilmelir. Gerilme hesaplarõ yapõlõrken yapõ üzerindeki
deformasyonlar da dikkate alõnmalõdõr.

2- Bir sonraki kontrol ise, yüklemenin (") sabiti ile çarpõlmasõyla elde edilen
gerilmelerin, deformasyonlarõn da hesaba katõlmasõyla yeniden belirlenmesidir. Bu
artõrõlmõ yüklemelerle yeni belirlenen gerilimler hala daha kritik gerilme (elastik
limit, zayõflama, burkulma) sõnõrlarõnõn altõnda olmalõdõr.

Buna ra!men, de!i ken yüklerini (Sv)(kaldõrma yükünün rüzgar etkisiyle (2)
katsayõsõ ile çarpõlmasõndan ve yatay hareketlerden olu an yükler) hesaba katmak,
ölü yüklerden olu acak (S G ) yükleri hesaba katmaktan daha tehlikelidir.
Uygulamada, a a!õdaki iki durum incelenerek bir kontrol yapõlabilir.

1- Eger ölü yük ve de!i ken yük farklõ yönlerde deformasyona sebep oluyorsa:

Sabit yükten (S G , artõrõm yapõlmaksõzõn) dolayõ olu an ($ G ) ve de!i ken yükten

(".S V ) dolayõ olu an ($ V ), hesap edilir. (bölüm 3.2 elastik limit, 3.3 zayõflama, 3.4
burkulma).

Elde edilen de!erlerin kritik de!erin altõnda olup olmadõ!õ kontrol edilmelidir. Örnek
olarak:

(S G + ".S V )’den hesaplanan $ ' $ cr

2- Eger ölü yük ve de!i ken yük aynõ yönde deformasyona sebep oluyorsa: de!i ken
yükün (") katsayõsõ ile çarpõmõ ve ölü yükün de a a!õdaki katsayõ ile çarpõlmasõ
sonucunda olu an gerilme bulunur.

"' = 1 + (" – 1) r

78
 €
r= deformasyonlarõn ilk a amasõ için hesaplanõr.
€ B' 

ve sonra: ("’.S G + ".S V )’den hesaplanan $ ' $ cr

3.6 Yorulmaya Maruz Kalan Elemanlarõn Kontrolü

De!i ken ve tekrarlanan yükler altõndaki elemanlar için yorulma tehlikesi meydana
gelir.Yorulma dayanõmõ a a!õdaki parametreler gözönünde bulundurularak
hesaplanõr:

1- Elemanõn maruz kaldõ!õ konvansiyonel çevrim sayõsõ ve gerilme spektrumu

2- Ele alõnan konum için kullanõlan malzeme ve çentik etkisi

3- Elemanda olu abilecek maksimum gerilme $ max

4- A õrõ gerilmeler arasõndaki (-) oranõ

3.6.1 Konvansiyonel Çevrim Sayõsõ ve Gerilme Spektrumu

Yüklemedeki de!i imlerin çevrim sayõsõ ve gerilme spektrumlarõ bölüm 2.1.2.2 ve

2.1.2.3’te açõklanmõ tõr.

Eleman sadece 2.1.4 bölümdeki gibi sõnõflandõrõldõ!õ zaman, bu iki parametre hesaba
katõlmalõdõr.

3.6.2 Kullanõlan Malzeme ve Çentik Etkisi

Elemanlarõn yorulma dayanõmlarõ, malzemenin kalitesine, ba!lantõnõn ekline ve

ba!lantõnõn yapõlõ yöntemine göre de!i ir. Birbirine ba!lanan parçalarõn ekli ve
ba!lamanõn yapõlõ eklinin, gerilme birikmelerini (veya çentik etkisi) olu turucu bir
etkisi vardõr ve bu etki malzemenin yorulma mukavemetini azaltõr. Ek A-3.6 da
gerilme birikimi (veya çentik etkisi) derecelerine göre sõnõflandõrõlmõ çe itli
ba!lanatõlar bulunmaktadõr.

3.6.3 Maksimim Gerilme $ max ’õn Bulunmasõ

$ max mutlak de!er olarak en yüksek gerilme de!eridir.(çekme veya basma olabilir.)
Bölüm 2.3.1de açõklanan yükleme Durumu I deki elemanõn yükseltici katsayõ (3 c )

uygulanmaksõzõn maruz kaldõ!õ gerilmedir.

Basma altõndaki elemanlarõn yorulma kontrolleri sõrasõnda, bölüm 3.3 de verilen

zayõflam katsayõsõ (1) uygulanmamalõdõr.

79
3.6.4 A!õrõ Gerilmeler Arasõndaki (%) Oranõ

Durum I yüklemesine maruz kalan parçalarda olu an a õrõ gerilmelerin hesaplanmasõ

ile bu oran elde edilir.

(-) Oranõ uygulanan çevrimlere göre de!i im gösterebilir. Fakat Durum I deki
yükleme altõnda ortaya çõkabilecek iki a õrõ gerilme de!erlerini bularak (-)’ yõ
hesaplamak, daha güvenlidir.

E!er C max ve C min bu gerilmelerin cebirsel de!erleriyse, C max daha yüksek mutlak
de!ere sahip a õrõ gerilme olmak üzere, (-) a a!õdaki ekilde yazõlabilir:
@‚ƒ„ †‚ƒ„
-= veya kayma durumu için - =
@‚I… †‚I…

+1 ile -1 arasõnda de!i en bu oran; a õrõ gerilmeler aynõ do!rultudalar (yüklü

de!i ken gerilmeler) ise pozitif, farklõ do!rultudalar (de!i ken gerilmeler) ise negatif
de!er alõr.

3.6.5 Yorulmaya Maruz Kalan Elemanlarõn Kontrolü

Bölüm 3.6.1 ve 3.6.4 teki parametreleri kullanarak, yapõsal elemanlarõn ve

ba!lantõlarõn yorulma yeterlilikleri $ max de!erinin, 3.6.3 de açõklandõ!õ gibi müsade
edilebilir gerilme de!erinden daha yüksek olmadõ!õ kontrol edilir.

Bu müsade edilebilir gerilme de!eri, kritik gerilme de!erinden türetilebilir. Bu

durum %90 olasõlõkla i ler durumda kalma ve 4/3 oranõnda güvenlik uygulanarak
sa!lanõr:

yorulma için $ a = 0.75 $ %90 i ler durumda kalma

Bu izin verilebilir gerilmelerin tüm bu hususlar çerçevesinde tespit edilmesi

karma õk bir problemdir. Genellikle tavsiye edilen, konuyla ilgili detaylõ bilgi içeren
kitaplara ba vurulmalõdõr.

80
Bu alanda yapõlan ara tõrmalar temel alõnarak olu turulan Ek A-3.6 da A.37-A.42 ve
A.52 çeliklerinin müsade edilebilir gerilmelerinin bulunmasõnõ amaçlayan, de!i ik
gruplarõn bile en sõnõfladõrõlmasõ ve ana ba!lantõlar için çentik etkilerinin dikkate
alõnmasõ do!rultusunda olu turulmu tur.

Ek A-3.2.2.2.2.3 Kontrollü Sõkmalõ Yüksek Mukavemetli Cõvatalarõn Kullanõldõ õ

Ba lantõlarõn Tasarõmõ

Bölüm 3.2.2.2.2.3 de yüksek mukavemetli cõvata ba!lantõ uygulamarõnda,

kar õla õlan genel gereksinimler ele alõnmõ tõr.

Bu ek, ba!lanacak yüzeylerin hazõrlanmasõ, elde edilen sürtünme katsayõlarõ ve

sõkma metodlarõ ile ilgili bazõ yollar göstermektedir.

Sürtünme katsayõlarõ (,)

Sürtünme ile iletilen kuvvetin hesaplanmasõnda kullanõlan sürtünme katsayõlarõ,

ba!lanan malzemeye ve ba!lanan yüzeylerin hazõrlanmasõna ba!lõdõr.

Ba!lantõ yapõlmadan önceki hazõrlõk: bir metal fõrça ile hõzlõ biçimde fõrçalanarak
yüzeyde bulunan toz, ve pas artõklarõnõn temizlenmesini içerir. Ya! ve boya lekeleri
alev temizlemesiyle veya uygun bir kimyasal ürün(karbon tetraklorid vb.)
kullanõlarak çõkarõlmalõdõr.

Daha dikkatli bir temizleme sürtünme katsayõsõnõn artmasõnõ sa!layacaktõr. Kum

raspalama, grit raspalama veya oksi-asetilen alevi gibi i lemlerle daha iyi sonuç
verebilir. Sõkma i lemi yapõlmadan en fazla be saat önce bu i lemler yapõlmalõdõr.
Fõrçalama ise tek ba õna ve ba!lama yapõlmadan hemen önce yapõlmalõdõr.

Sürtünme katsayõlarõ a a!õdaki tabloda verilmi tir.

Tablo T.A.3.2.2.2.2.3 : (&) de erleri

Normal hazõrlanmõ Özel hazõrlanmõ yüzeyler

Ba!lanan Malzeme yüzey(ya!dan arõndõrõlmõ (alevle temizlenmi , grit
ve fõr alanmõ ) ve kum raspasõ)
E-24 (A.37) Fe 360 0.30 0.50
E-26 (A.42) 0.30 0.50
E-36 (A.52) Fe 510 0.30 0.55

Biri cõvata ba õnõn altõnda ve di!eri somunun altõnda olmak üzere iki tane rondela
yerle tirilmelidir. En az iç çerçevede olmak üzere, rondelalarõn 45 açõlõ olmasõ ve

81
açõlarõn cõvata ba õ veya somuna do!ru dönmü olmasõ gerekmektedir.

Mukavemetlerinin en az cõvatayõ olu turan metal kadar olmasõ için õsõl i leme tabi

tutlmu olmasõ gerekmektedir.

Cõvata sõkma i lemi

Cõvatada olu an gerilme de!eri, hesaplarla bulunan de!ere ula malõdõr. Sõkma
sonucu olu an bu gerilme, cõvata ba õna uygulanacak a a!õda verilen tork de!erinin
hesaplanmasõyla ölçülebilir:

M a = 1.10 C d F

M a = uygulanacak tork (Nm)

d = nominal cõvata çapõ (mm)

F = civatada olu acak nominal çekme kuvveti (kN)

C = yiv formuna ba!lõ katsayõ, somun, rondela ve yivler arasõndaki sürtünme

katsayõsõ

Metrik yivli cõvatalar ve rondelalar için bu de!er (ya!, toz ve pas olmadan)

C = 0.18

Cõvatadaki çekme gerilmesi 3.2.2.2.2 bölümünde belirtilen de!eri a mamalõdõr.

Cõvatalarda çekme gerilmesi alanõnõn de!eri

Cõvatlaradaki gerilme hesabõnõ yaparken; ana çapõn ve efektif yiv çapõnõn aritmetik
ortalamasõnõn alõnmasõyla çekme gerilmesi alanõ hesaplanõr. Bu de!erler a a!õdaki
tabloda verilmi tir:

Nominal
8 10 12 14 16 18 20 22 24 27 30
çap (mm)
Çekme
gerilmesi 36.6 58 84.3 115 157 192 245 303 353 459 561
alanõ (mm2)

Civatalarõn Kalitesi

Bu tip ba!lantõ için kullanõlan civatalarõn elastik limitleri yüksek de!ere sahip
olmalõdõr. Çekme gerilmesinin en yüksek de!erinin ($ R ) a a!õdaki de!erlerden
büyük olmasõ gereklidir:

82
 $ E 0.2 $R
N/mm2 N/mm2
< 700 > 1.15 $ E
700’den 850’ye > 1.12 $ E
> 850 > 1.10 $ E

Delik çapõ, civata çapõnõn 2 mm fazlasõnõ geçemez.

1000-1200 N/mm2’lik, elastik limiti $ E = 900 N/mm2 olan cõvatalarõn, ba!lantõ

düzlemine paralel olan aktarõlabilir kuvvet de!erleri, çe itli sürtünme katsayõlarõna
göre, A.37, A.42 ve A.52 çelik de!erleri için a a!õdaki Tablo T.A.3.2.2.2.2.3.22’de
her bir cõvata ve sürtünme yüzeyi için verilmi tir.

Bu ekilleri uygulamak için , efektif sürtünmeli yüzeylerin sayõsõ ekilde ki gibi

uygulanmalõdõr:

Tablo T.A.3.2.2.2.2.3.2 : Cõvata ve sürtünmeli yüzey için ba lama yüzeyindeki

aktarõlabilir kuvvetler 1000/1200 N/mm2cõvatalar için: $ E = 900 N/mm2, yiv
yüzülmesini önlemek için $ a = 0.8 $ E

Normal
Yarõçapõ

Clampsing Kuvveti

Tok

hazõrlanmõ Özel Hazõrlanmõ Yüzeyler

yüzeyler
GerilmesiAlanõ

Çelikler Çelikler Çelik

Uygulanan

A-37,A-42, A-52 A-37,A-42 A-52

, = 0.30 , = 0.50 , = 0.55
Çekme
Cõvata

(mm2)
(mm)

(Nm)
(kN)

I II III I II III I II III

kN kN kN kN kN kN kN kN kN
10 58 41.7 82.7 8.3 9.4 11.4 13.9 15.7 18.9 15.2 17.2 20.8
12 84.3 60.6 144 12.1 13.6 16.5 20.2 22.8 27.5 22.2 25.0 30.3
14 115 82.7 229 16.5 18.6 22.5 27.5 31.0 37.6 30.2 34.2 41.4
16 157 113 358 22.6 25.5 30.8 37.7 42.5 51.4 41.5 46.8 56.5
18 192 138 492 27.6 31 37.6 46.0 51.8 62.7 50.6 57.0 69.0
20 245 176 697 35.2 39.7 48 58.5 66.1 80.0 64.5 72.7 88.0
22 303 218 950 43.6 49.3 59.7 72.5 82.0 99.0 80.0 90.2 109.0
24 353 254 1200 50.8 57.1 69.4 84.5 95.5 115.5 93.1 105.0 127.0
27 459 330 1760 66 74.2 90 110.0 124.0 150.0 121.0 136.0 165.0

83
Elastik limiti $ E’ olan cõvatalar için, yukarõdaki tabloda verilen kuvvet ve moment
de!erleri $ E /900 oranõyla çarpõlmalõdõrlar.

Vidalarõn sõyrõlmasõna kar õ tedbir alõnmamõ cõvatalarõn kullanõlmasõndan do!an

($ a = 0.7 $ E ) etkiden korunmak için herhangi bir özel ölçüm yoktur. Bu de!erler
1.14’e bölünerek bulunurlar.

Ek A-3.2.2.3 Kaynaklõ Birle!tirmelerdeki Gerilme

#lk etapta kaynaktaki gerilmeyi tahmin etmek çok karma õk bir problemdir. Çünkü
kaynaklõ ba!lantõlarda çok fazla sayõda konfigürasyon kar õmõza çõkmaktadõr.

Tekni!in bugünkü durumunda, kaldõrma araçlarõnõn tam olarak hesaplanmasõ için,

kurallarõn yeterli oldu!unu kabul etmek imkansõzdõr. Bundan ba ka kaynak
diki lerine ait kurallarõn çevresi ve durumu itibariyle, mevcut hesaplama kurallarõnõn
genel çerçevesi içine sokulmasõ zordur. Bunula beraber, birkaç genel bilgi üzerinde
sõnõrlama yapõlarak a a!õdaki hususlar verilebilir.

1- Tüm hesap metodlarõ için ideal ve düzgün ba!lantõ yapõldõ!õ kabul edilmi tir.
Örnek olarak: kayna!õn düzgün ekilde düzgün nüfuz etti!i ve böylece bile enlerin
ba!lanmasõnda kayna!õn süreksizli!i veya eleman geçi lerinde kaynakta olu acak
yanma oluklarõnõn neden oldu!u çentik ve krater etkilerinden ba!õmsõz oldu!u
varsayõlmaktadõr.

Kaynak tasarõmõ aktarõlan kuvvetler için uygun hale getirilmeli ve bu konuyla

ilgili olarak literatür taramasõ yapõlarak tartõ õlmalõdõr.

Kaynak yapõldõktan sonra yüzeyinin düzgün bir ekilde ta lanmasõ, kaynak

mukavemetini artõrdõ!õ unutulmamalõdõr.

2- Ba!lantõ tasarõmõndan veya artõk gerilmelerden dolayõ olu an gerilme

konsantrasyonlarõnõ hesaba katmaya gerek yoktur.

3- Kaynaktaki müsade edilebilir gerilme bölüm 3.2.2.3 de açõklanmõ tõr ve kombine

gerilmelerinden do!an e gerilme ($ cp ), ($) ve kayma gerilmesi(*)’nun ba!õntõsõ
olarak a a!õdaki formülde verilmi tir:

$ cp = * ! "#"

kili gerilmeler (! x ), (! y ) ve kayma gerilmesi (" xy )’yi içerdi#inde a$a#õdaki formül

uygulanõr:

84
 ! cp = $!% ! !& ' " !% !& ! "#" %&

4- Kö$e kayna#õnda kesitin geni$li#i olarak, dipten itibaren kaynak diki$inin

yüksekli#i alõnõr. Bunun uzunlu#uõ, diki$in uç krater nedeni ile azalmõ$ hakiki
uzunlu#udur.

E#er ba#lantõlar birbirine yakõnsa veya krater etkisini sõnõrlamak için özel önlemler
alõnõrsa boyun azaltõlmasõna gerek yoktur.

Bu konuya güvenli bir $ekilde bakmak için bir konuya daha dikkat etmek gerekir.
Kayna#õn kendinde yorulmadan ötürü olu$acak kusurlar çok nadiren görülür; fakat
genelde bu durum hemen yanõndaki ana metalde olu$ur.

Kaynak diki$inin yanõnda, esas malzemede meydana gelen ! max ve ! min gerilmeleri,
her zanman alõ$õlmõ$ hesaplama usulleri ile tesbit edilir ve bunula i$letme
mukavemetine göre bir hesplama yapõlõr.

Kayna#õn kendi içindeki yorulma mukavemetini do#rulamak için, yanõndaki ana

metal ile birlikte yükü aynõ $ekilde aktarabildi#inin teyit edilmesi yeterlidir.

letilen kuvvetlere göre parçalar yeterli boyutlarda iseler bu kural bir zorunluluk
de#ildir. Tüm kuvvetlere göre bu durumda kaynak boyutunun yeterli oldu#u Ek A-
3.6’ya uygun olarak yorulma kontrolünün yapõlmasõ $artõyla sa#lanõr.

Bütün durumlar için, kaynak diki$i yüksekli#inin, her zaman kaynak yapõlacak

parçalarõn kalõnlõ#õ ile uygun oranda seçilmesine dikkat edilmelidir.

Özel durumlar

Bazõ kaynaklõ birle$tirmelerde, özellikle enine yükleme durumu varken (örnek

olarak: kaynak diki$ine dik), müsade edilebilir gerilme azaltõlabilir. (bak bölüm
3.2.2.3)

Ek A-3.3 Yapõsal (Ta õyõcõ Sistem) Elemanlarõn Flambaja Göre Hesaplanmasõ

Bu problem için herhangi bir bakõ$ açõsõnõ benimsemeden önce, FEM basit
durumlarda pratik metodlar önermi$tir. Bu metodlar, bölüm 2.3.1, 2.3.2 ve 2.3.3 de
açõklanan çe$itli yükleme durumlarõnda hesaplanan çubu#un narinlik de#erine ba#lõ
flambaj (%) katsayõsõ ile ço#altõlmõ$ bir gerilmenin, Tablo T.3.2.1.1 de verilmi$ olan

gerilmelerden her durum için daha küçük oldu#unu, kontrol edecek pratik bir
metodun kullanõlmasõ F.E.M tarafõndan tavsiye edilir.

85
(%) de#erleri narinlik katsayõsõ (&)’nõn bir fonksiyonu olarak a$a#õdaki durumlarõ
içerir tablo olarak verilmi$tir.

Tablo T.A.3.3.1: E#risel kesitler St 37 çelik kalitesinde (Fe 360)

Tablo T.A.3.3.2: E#risel kesitler St 52 çelik kalitesinde (Fe 510)

Tablo T.A.3.3.3: Tüp kesitler St 37 çelik kalitesinde (Fe 360)

Tablo T.A.3.3.4: Tüp kesitler St 52 çelik kalitesinde (Fe 510)

(&) Narinlik katsayõsõnõ hesaplamak için tayin edilen efektif boylar

1- Sõradan çubuklarda iki ucundan mafsallõ eksenel yükleme durumunda efektif

uzunluk mafsallar arasõndaki mesafe kadar alõnmalõdõr.

2- Eksenel yüklenmi$ bir çubuk, bir ucu ankastre di#er ucu serbest bõrakõlmõ$sa
efektif boy çubu#un iki katõ alõnmalõdõr.

3- Çubuklarõn iki ucunun sõkõ$tõrõlmasõyla sabitlenmesi durumunda bazõ belirsizlikler

meydana gelmektedir ve bu yüzden çubu#un sabitlenmesinden kaynaklanacak etki
yok sayõlarak çubu#un iki ucundan mafsallandõ#õ dü$ünülmü$tür. Efektif boy bu
durumda eksenlerin kesi$me noktasõ arasõndaki mesafe olarak alõnmalõdõr.

E#ilmeye ve basmaya maruz kalan çubuklarõn durumu

Çubuklarõn ekzantirik olarak yüklenmesi veya eksenel yüklemenin çubukta e#ilme

momenti yaratmasõ durumunda:

- ki formül ba#õmsõz olarak kontrol edilmelidir.

( *+ ",
!"
) -
' !a

*+ ",
! "./0"
""(
) -
ve ' !a

F = Çubu#a uygulanan basma yükü

S = Çubu#un kesit alanõ

M f = Kesitin e#ilme momenti

v = Kesitin a#õrlõk merkezinin en dõ$ kenarlardan uzaklõ#õ

I = Atalet momenti

86
- veya, çubukta aynõ zamanda e#ilme ve basma uygulamasõnõn etkilerinden meydana
gelen $ekil de#i$tirmesi dikkate alõnarak, tam bir hesaplama yapõlmalõdõr. Bu
hesaplama integral yoluyla veya yakla$õk yöntemlerle yapõlmalõdõr.

Tablo T.A.3.3.1 : (! )Narinlik katsayõsõnõn bir terimi olarak (") katsayõ de#erleri e#ik
yüzeyler için St 37 çelik (Fe 360)

& 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
20 1.04 1.04 1.04 1.05 1.05 1.06 1.06 1.07 1.07 1.08
30 1.08 1.09 1.09 1.10 1.10 1.11 1.11 1.12 1.13 1.13
40 1.14 1.14 1.15 1.16 1.16 1.17 1.18 1.19 1.19 1.20
50 1.21 1.22 1.23 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27 1.28 1.29
60 1.30 1.31 1.32 1.33 1.34 1.35 1.36 1.37 1.39 1.40
70 1.41 1.42 1.44 1.45 1.46 1.48 1.49 1.50 1.52 1.53
80 1.55 1.56 1.58 1.59 1.61 1.62 1.64 1.66 1.68 1.69
90 1.71 1.73 1.74 1.76 1.78 1.80 1.82 1.84 1.86 1.88
100 1.90 1.92 1.94 1.96 1.98 2.00 2.02 2.05 2.07 2.09
110 2.11 2.14 2.16 2.18 2.21 2.23 2.27 2.31 2.35 2.39
120 2.43 2.47 2.51 2.55 2.60 2.64 2.68 2.72 2.77 2.81
130 2.85 2.90 2.94 2.99 3.03 3.08 3.12 3.17 3.22 3.26
140 3.31 3.36 3.41 3.45 3.50 3.55 3.60 3.65 3.70 3.75
150 3.80 3.85 3.90 3.95 4.00 4.06 4.11 4.16 4.22 4.27
160 4.32 4.38 4.43 4.49 4.54 4.60 4.65 4.71 4.77 4.82
170 4.88 4.94 5.00 5.05 5.11 5.17 5.23 5.29 5.35 5.41
180 5.47 5.53 5.59 5.66 5.72 5.78 5.84 5.91 5.97 6.03
190 6.10 6.16 6.23 6.29 6.36 6.42 6.49 6.55 6.62 6.69
200 6.75 6.82 6.89 6.96 7.03 7.10 7.17 7.24 7.31 7.38
210 7.45 7.52 7.59 7.66 7.73 7.81 7.88 7.95 8.03 8.10
220 8.17 8.25 8.32 8.40 8.47 8.55 8.63 8.70 8.78 8.86
230 8.93 9.01 9.09 9.17 9.25 9.33 9.41 9.49 9.57 9.65
240 9.73 9.81 9.89 9.97 10.05 10.14 10.22 10.30 10.39 10.47
250 10.55

87
 Tablo T.A.3.3.2 : (!) Narinlik katsayõsõnõn bir terimi olarak (") katsayõ de#erleri
e#ik yüzeyler için St 52 çelik (Fe 510)

& 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
20 1.06 1.06 1.07 1.07 1.08 1.08 1.09 1.09 1.10 1.11
30 1.11 1.12 1.12 1.13 1.14 1.15 1.15 1.16 1.17 1.18
40 1.19 1.19 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27
50 1.28 1.30 1.31 1.32 1.33 1.35 1.36 1.37 1.39 1.40
60 1.41 1.43 1.44 1.46 1.48 1.49 1.51 1.53 1.54 1.56
70 1.58 1.60 1.62 1.64 1.66 1.68 1.70 1.72 1.74 1.77
80 1.79 1.81 1.83 1.86 1.88 1.91 1.93 1.95 1.98 2.01
90 2.05 2.10 2.14 2.19 2.24 2.29 2.33 2.38 2.43 2.48
100 2.53 2.58 2.64 2.69 2.74 2.79 2.85 2.90 2.95 3.01
110 3.06 3.12 3.18 3.23 3.29 3.35 3.41 3.47 3.53 3.59
120 3.65 3.71 3.77 3.83 3.89 3.96 4.02 4.09 4.15 4.22
130 4.28 4.35 4.41 4.48 4.55 4.62 4.69 4.75 4.82 4.89
140 4.96 5.04 5.11 5.18 5.25 5.33 5.40 5.47 5.55 5.62
150 5.70 5.78 5.85 5.93 6.01 6.09 6.16 6.24 6.32 6.40
160 6.48 6.57 6.65 6.73 6.81 6.90 6.98 7.06 7.15 7.23
170 7.32 7.41 7.49 7.58 7.67 7.76 7.85 7.94 8.03 8.12
180 8.21 8.30 8.39 8.48 8.58 8.67 8.76 8.86 8.95 9.05
190 9.14 9.24 9.34 9.44 9.53 9.63 9.73 9.83 9.93 10.03
200 10.13 10.23 10.34 10.44 10.54 10.65 10.75 10.85 10.96 11.06
210 11.17 11.28 11.38 11.49 11.60 11.71 11.82 11.93 12.04 12.15
220 12.26 12.37 12.48 12.60 12.71 12.82 12.94 13.05 13.17 13.28
230 13.40 13.52 13.63 13.75 13.87 13.99 14.11 14.23 14.34 14.47
240 14.59 14.71 14.83 14.96 15.08 15.20 15.35 15.45 15.58 15.71
250 15.83

Tablo T.A.3.3.3 : (!) Narinlik katsayõsõnõn bir terimi olarak (") katsayõ de#erleri e#ik
yüzeyler için St 37 çelik (Fe 360)

& 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
20 1.00 1.00 1.00 1.00 1.01 1.01 1.01 1.02 1.02 1.02
30 1.03 1.03 1.04 1.04 1.04 1.05 1.05 1.05 1.06 1.06
40 1.07 1.07 1.08 1.08 1.09 1.09 1.10 1.10 1.11 1.11
50 1.12 1.13 1.13 1.14 1.15 1.15 1.16 1.17 1.17 1.18
60 1.19 1.20 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27
70 1.28 1.29 1.30 1.31 1.32 1.33 1.34 1.35 1.36 1.37
80 1.39 1.40 1.41 1.42 1.44 1.46 1.47 1.48 1.50 1.51
90 1.53 1.54 1.56 1.58 1.59 1.61 1.63 1.64 1.66 1.68
100 1.70 1.73 1.76 1.79 1.83 1.87 1.90 1.94 1.97 2.01
110 2.05 2.08 2.12 2.16 2.20 2.23
& > 115 için, % de#erleri Tablo T.A.3.3.1’den alõnmalõdõr.

88
Tablo T.A.3.3.4 : (!) Narinlik katsayõsõnõn bir terimi olarak (") katsayõ de#erleri e#ik
yüzeyler için St 52 çelik (Fe 510)

& 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
20 1.02 1.02 1.02 1.03 1.03 1.03 1.04 1.04 1.05 1.05
30 1.05 1.06 1.06 1.07 1.07 1.08 1.08 1.09 1.10 1.10
40 1.11 1.11 1.12 1.13 1.13 1.14 1.15 1.16 1.16 1.17
50 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27
60 1.28 1.30 1.31 1.32 1.33 1.35 1.36 1.38 1.39 1.41
70 1.42 1.44 1.46 1.47 1.49 1.51 1.53 1.55 1.57 1.59
80 1.62 1.66 1.71 1.75 1.79 1.83 1.88 1.92 1.97 2.01
90 2.05
& > 90 için, % de#erleri Tablo T.A.3.3.2’den alõnmalõdõr.

Not: Tablo T.A.3.3.3 ve T.A.3.3.4 deki (%) de#erleri tek tübü içeren eksenel
yüklenmi$ çubuk hesaplarõnda geçerlidir. Çubu#un çapõ kalõnlõ#õnõn en az altõ katõdõr.

Ek A-3.4 Burkulmaya Maruz Kalan Yapõ Elemanlarõnõn Kontrolü

Teorik açõdan bakõlõrsa, kritik burkulma gerilmesi !,12 EULER gerilmesinin bir katõ
olarak kabul edilip a$a#õdaki formülde gösterilmi$tir.

# 6 ;
!43 5 " "/ : =
7#"87 ' " $ 9 <

Kritik burkulma gerilmesini kalõnlõ#õ (e), geni$li#i de (b) olan bir $erit dü$ünürsek
basma kuvvetine dik yönde ölçülmü$ plaka boyutlarõnõn olu$tu#u görülmektedir.

Bu formülde (E) Elastisite modülünü , (() Poisson oranõnõ göstermektedir.

Normal çelikler için E = 210 000 N /mm2 ve ( = 0.3’tür. Böylece EULER gerilme
de#eri a$a#õdaki hali almõ$tõr:

;
!43 5 7>0">.." : =
<

Kritik burkulma de#eri !,12 bu de#erin bir katõ olmalõdõr. Basmada;

!,12 5 " ? ! "!43

89
Kaymada kritik gerilme:
,
12 5 " ? "!43

K ! ve K " katsayõlarõ burkulma katsayõlarõ olarak bilinmektedir ve a$a#õdaki de#erlere

ba#lõdõr.
@
A
- ) =" oranõ plakanõn iki kenarõ

- kö$eleri boyunca mesnetlenmi$ plakanõn davranõ$õ

- kendi düzlemindeki plaka tarafõndan maruz kalan yükleme tipi

- plaka üzerine herhangi bir stifner ile güçlendirilmesi

K ! ve K " katsayõ de#erleri

Problemin ayrõntlarõna girmeksizin, özel i$lerin ve standartlarõn bir unsuru olarak

K ! ve K " de#erleri az miktardaki basit durumlarda Tablo T.A.3.4.1 de gösterilmi$tir.

Daha komplike durumlarda özel literatür bilgisi gerekmektedir.

Kombine Basma ve Kayma

Basma ve Kayma gerilmeleri olarak hesaplanmõ$ ! ve " de#erleri, kritik kar$õla$tõrma

gerilmesini 8!,12/1 9 a$a#õdaki gibi vermektedir.

B! ! "C"
!,12/1 5 "
7 ! "% ! C ' "% !
" ! " E: / , = !": , =
D !,12 D !12 12

* Tablo T.A.3.4.1 de açõklanmõ$tõr.

Önemli Not: Yukarõda formülleri verilmi$ kritik gerilmeler !,12 ve !,12/1 sadece
a$a#õdaki orantõ sõnõrõlarõnõn altõnda oldu#unda geçerlidir. (örnek: A.37 çelik için190
N/mm2, A.52 çelik için 290 N/mm2)

Benzer $ekilde, 8 ,
12
9 formülü uygulanmasõ için BC"8 ,
12
9 de#eri orantõ sõnõrõlarõnõn
altõnda olmasõ gerekir.

+ayet bu formüllerden elde edilen de#erler sõnõrõn üst kõsmõnda bulunuyorsa,

hesaplanan kritik gerilmenin Tablo T.A.3.4.2 de verilen (,) katsayõsõ ile çarpõlmõ$,
kritik sõnõr gerilmesi dikkate alõnmalõdõr. Bundan ba$ka hesaplanan de#i$ik !,12 ve ,
12

de#erlerine uyan azaltõlmõ$ gerilmeler verilir.

90
 Tablo T.A.3.4.1 : Dört kö esinden ba#lõ plakalarõn K $ ve K % burkulma katsayõsõ
de#erleri

Tablo T.A.3.4.2 (F) De#erleri ve azaltõlmõ kritik gerilmeleri "8GHI

J
,) 8GHI/H
J
9 KL"8MHI
J
9
N,12 N,12 veya N,12 N,12 veya
O,12 O,12 O,12 O,12
veya veya
N,12/1 , N,12/1 N,12/1 , N,12/1
hesaplanmõ$ azaltõlmõ$ hesaplanmõ$ azaltõlmõ$

Çelik St 37 PQ;"CR.S Çelik St 52 PQ; T7.S

hesaplanmõ$ azaltõlmõ$ hesaplanmõ$ azaltõlmõ$

190 110 1.00 190 110 290 168 1.00 290 168
200 116 0.97 194 113 300 173 0.98 294 169
210 121 0.94 197 114 310 179 0.96 297 172
220 127 0.91 200 116 320 185 0.94 300 174
230 133 0.88 202 117 330 191 0.92 303 175
240 139 0.85 204 118 340 196 0.90 306 176
250 145 0.82 206 119 350 202 0.88 308 177
260 150 0.80 208 120 360 208 0.86 309 178
280 162 0.76 212 122 380 220 0.82 312 180
300 173 0.72 215 124 400 231 0.79 316 182
340 197 0.65 221 128 440 254 0.73 322 185

Müsade Edilebilir Burkulma Gerilmesi

Kritik burkulma gerilmesi yukarõda de#erlendirilmi$tir. Krtitik burkulma; kritik

gerilmenin, - v katsayõsõna bölünmesiyle bulunur. Bölüm 3.4 açõklanmõ$tõr.

Hesaplar a$a#õdaki gibi uygulanmõ$tõr.

Gerilmeler her yükleme durumu için bölüm 3.4’e göre yapõlmõ$tõr. Sonra hesaplanan
bu de#erin yukarõda anlatõlan müsade edilebilir gerilmeyi geçmedi#inden emin
olunmalõdõr.

91
Not: Kombine basma ve kayma durumunda, kritik kar$õla$tõrma gerilmesi !,12/1
bölüm 3.2.1.3 de hesaplanan formül kar$õla$tõrma gerilmesiyle kar$õla$tõrõlmalõdõr.

! cp = B! ! "C"

Ek A-3.6 Yorulmaya Maruz Kalan Yapõ Elemanlarõnõn Kontrolü

Unutulmamalõdõr ki yorulma, kõrõlmanõn önemli bir nedenidir ve bölüm 3.6 da

bahsedilmi$tir. Bu yüzden yorulmanõn yanõnda, zayõflama ve burkulma müsade
edilebilir elastik limitleri de kontrol edilmelidir.

$letme mukavemetine göre bulunan emniyetli gerilme di#er hesaplar için

bulunanlardan daha fazla ise, bu takdirde boyutlandõrmada i$letme mukavemetinin
etkili olmayaca#õ söylenir.

Bölüm 3.6 da yapõsal bile$enlerin yorulma kontrolündeki parametreler belirtilmi$tir.

Bu ekteki bölüm 3.6.2 de anlatõlan amaç, ilk seferde çe$itli ba#lantõlarõn çentik
etkisine ba#lõ olarak sõnõflandõrõlmasõdõr. Sonrada bu çe$itli çentik etkilerini ve 2.1.4
bölümünde açõklanan herbir bile$enin grup sõnõflandõrmasõ için müsade edilebilir
yorulma gerilmesi (.)’nõn fonksiyonu olarak bölüm 3.6.4 de açõklanmõ$tõr.

Müsade edilebilir yorulma gerilmeleri F.E.M’in uygulayaca#õ testlerin sonucunda

karar verilmelidir. Test parçalarõndan farklõ çentik etki de#erleri alõnmalõdõr ve çe$itli
yük durumlarõ için sunulmalõdõr. Bu gerilme de#erleri 4/3 güvenlik faktörü içinde
%90 kurtulabilmelidir.

Pratikte yapõ elemanlarõ ya kaynaklõ ya cõvatalõ yada perçinli olarak

birle$tirilmi$lerdir. Tecrübeler de göstermi$tirki elemanlarõn davranõ$larõ bir
noktadan di#er bir noktaya göre farklõlõk göstermektedir. Birbirine çok yakõn
ba#lantõlar ba#lantõ metodlarõna göre bir zayõflõk ve zedelenme meydana getirirler.

Yapõ elemanalarõ üzerindeki yorulma etkisi tüm ba#lantõlarda ve birbirine çok yakõn
birle$tirilmeler ilk bölümlerde incelenmi$tir.

kinci olarakta yorulma direncinde ba#lantõlarõn kendileri incelenmi$tir. Örnek

olarak: kaynak diki$leri, cõvatalar ve perçinler.

92
1- Yapõ Elemanlarõnõn Do#rulamasõ

Ba$langõç noktasõ olarak, ana metalin herhangi bir ba#lantõ noktasõnda ve genel
olarak gerilme konsantrasyonunun oldu#u yerlerde yorulma mukavemetinin azaldõ#õ
görülmü$tür.

Ba#lantõ deliklerinden veya kayna#õn kesit de#i$tirmesinden ötürü ba#lantõ

noktalarõnõn civarõnda mukavemet azalmasõna müsade etmek için , ba#lantõ civarõnda
çentik etkisi ve metaldeki süreksizlik yözünden olu$an gerilme konsantrasyonu
incelenmelidir.

Çentik etkisi müsade edilebilir gerilmeyiazaltmaktadõr. Azalma kar$õla$õlan

süreksizlik tipine ba#lõ olarak de#i$mektedir.Örnek olarak: kullanõlan birle$tirme
yöntemi.

Çentik etkisini sõnõflandõrmak önemlidir. Çe$itli formdaki yapõ ba#lantõlarõ a$a#õdaki

gibi kategorilere ayrõlmõ$tõr.

Kaynaklanmamõ$ kõsõmlar

Bu kõsõmlar için üç çentik hali ele alõnmõ$tõr.

Durum W 0 : Çentik etkisi olmaksõzõn malzeme

Durum W 1 ve W 2 : Delikli elemanlar (bakõnõz Tablo T.A.3.6.(1))

Kaynaklõ kõsõmlar

Yapõsal elemanlarõn kaynak diki$ine yakõn bölümlerde çentik etkisinin K 0 ’dan K 4 ’e

kadar artmasõndan dolayõ ba#lantõlarõn düzenlenmesi önemlidir.

Tablo T.A.3.6 kayna#õn kalitesini, kaynak sõnõflandõrmasõnõ ve kaldõrma ekipmanlarõ

in$aasõnda sõk kullanõlan çe$itli ba#lantõ $ekillerini göstermektedir.

Müsade edilebilir gerilmenin yorulma için bulunmasõ

Çekme ve basma yükleri

Çekme ve basma da müsade edilebilir gerilmeyi bulmak için kullanõlacak temel

de#erler, de#i$ken gerilme ile ± ! w ( . = - 1) yapõlan deneylerde %90 bir muhtemel
ömür veren de#erlerdir. Burada 4/3 gibi bir emniyet katsayõsõ hesaplara katõlacaktõr.

Gerilme tekrarõ sayõsõ ve gerilme spektrumunu hesaba katarak (! w ) de#erleri

elemanlarõn herbir grup sõnõflandõrmasõ için belirlenecektir.

93
Böylece bu iki etki büyüklü#ü dikkate alõnmõ$ olacaktõr. Kaynaksõz parçalarda, (! w )
de#erleri, St 37 ve St 44 çelikleri için bezerdir. St 52 çeli#ini de#erlerinden de
büyüktürler. Kaynaklõ parçalarda, (! w ) de#erleri, her üç çelik kalitesi için benzerdir.

Tablo T.A.3.6.1 : &n aa durumuna ve bile en grubuna ba#lõ olarak ($ w ) de#erleri

(N/mm2)

Parantez içindeki de#erler 0.75 kat kõrõlma gerilmesinden büyüktür ve sadece teorik
de#erlerdir. (bu bölümün sonundaki not 2’ye bakõnõz)

A$a#õda müsade edilebilir yorulma gerilmesi formülleri tüm (.) de#erleri için
verilmi$tir.

a) (.) ' 0
U
VW"XY"
Çekme için: ! t = ! w (1)

XU
ZW"Y"
Basma için: ! c = ! w (2)

b) (.) > 0
[\
Çekme için: ! t = [ (3)
Z"W"]ZW"[ \ _Y
^Z

Basma için: ! c = 1.2 ! t (4)

! 0 = (. = 0) için formül (1) de verilen çekme gerilmesidir.

! 0 = 1.66 ! w

94
! +1 = (. = +1) için çekme gerilmesidir. Nihai mukavemeti (! R )’nin güvelik katsayõsõ
4/3’e bölünmesiyle elde edilir.

! +1 = 0.75 ! R

! t = 0.75 ! R ’nin her durumunda sõnõrlõdõr.

+ekil A.3.6.1 de müsade edilebilir gerilme (.)’nõn fonksiyonu olarak a$a#õdaki

durumlar için verilmi$tir.

- Çelik A.52

- En baskõn çekme gerilmesi

- Grup E6

- n$aa durumu W 0 , W 1 , W 2 kaynaksõz bile$enler ve K 0 ’dan K 4 ’e kadar olan

ba#lantõlar için in$aa durumlarõ

Müsade edilebilir gerilmeler 240 N/mm2 ile sõnõrlandõrõlmõ$tõr; Örnek olarak: müsade
edilen gerilme çekme mukavemetine göre kontrol edilir.

'ekil A.3.6.1 : (A52; çekme; grup E6)

95
Yapõ Elemanlarõnõn Malzemesindeki Kayma Gerilmeleri

E1’den E8’e kadar olan gruplar için, çekmede, durum W 0 ’da müsade edilebilir
yorulma gerilmesinin BC ‘e bölünmesiyle elde edilir.
""!` "ab2bc"d f "
Bg
"a =
e e

Çekmede (veya basmada) ve Kaymada Kombine Yükler

Yorulma için müsade edilebilir gerilmeler, herbir normal yük için çekme (veya
basma) ! xa , ! ya ve kayma " xya de#erleri hesaplanõr. Bu hesaplama yapõlõrken tüm
etkilerin ayrõ ayrõ, a$a#õdaki (.) de#erlerine uygun olarak, bölüm 3.6.4’e göre
yapõldõ#õ varsayõlmõ$tõr.
hi"jkl hn"jkl oin"jkl
hi"jmi hn"jmi oin"jmi
.x = ; .y = ve . xy =

Sonra a$a#õdaki üç durum kontrol edilmelidir.

! x max < ! xa ; ! y max < ! ya ve " xy max < " xya

Hesaplanmõ$ hiçbir kayma gerilmesi, yükleme Durumu I (bak Tablo T.3.2.1.1)’de

verilen (! a ) de#erini geçmemelidir.

a) Herhangi bir yükleme durumundaki gerilmelerden biri di#er iki gerilmeden

büyükse elemandaki yorulmayõ kontrol etmek için bu büyük de#er yeterlidir. Di#er
ikisini kontrol etmeye gerek yoktur.

b) Ba$ka durumlarda, herbir yüklemenin yanlõz ba$õna etkidi#i varsayõlarak kontrol

yapõlõr. A$a#õdaki ba#õntõnõn kontrol edilmesi önerilmektedir.
X X
hi"jmi X [n"jmi [i"jmi [n"jmi rin"jmi
: = !"] _ '" p[im pq[nm q
!"] _ ' 1 (5)
[im [nm rinm

Bu e$itsizlik çe$itli gerklilikler meydana getirir. De#erler bir den çok az yüksekse
kabul edilir. Fakat bu durumda a$a#õdaki ba#õntõyõ kontrol etmek gerekir.

X X X
E:hi"jmi= ! " ]
[n"jmi [i"jmi [n"jmi rin"jmi
_ '" p[im pq[nm q
!"] _ ' 1.05
[im [nm rinm

!s"cts ve !u"cts kendi cebirsel de#erleri ile hesaplara katõlõrsa, p!st p ve q!ut q
de#erleri mutlak de#erleriyle hesaplara katõlacaktõr.

96
! xa , ! ya ve " xya gerilme de#erleri, formül (1), (2), (3) ve (4) formülünden
hesaplanacak ve 0.75 ! R ile sõnõrlanacaktõr.

Bu formülün kullanõlmasõ için bölüm 3.2.1.3 de verilenlerin dikkate alõnmasõ tavsiye

edilecektir. Buna göre,

- kontrolü yapabilmek için ya, ! x max , ! y max ve " xy max maksimum de#erleri, (.)’nõn
en kötü durumlarõ için hesplanmõ$ ! xa , ! ya ve " xya de#erleriyle kar$õla$tõrõlmalõdõr.

- yada, a$a#õdaki de#erlerin kontrolü yapõlarak; olabilecek en kötü durum

kombinasyonlarõnõn ara$tõrõlmasõ sa#lanmalõdõr:

a) ! x max ve . x min ile buna kar$õlõk gelen ! y , " xy , . y ve . xy

b) ! y max ve . y min ile buna kar$õlõk gelen ! x , " xy , . x ve . xy

c) " xy max ve . xy min ile buna kar$õlõk gelen ! x , " xy , . x ve . y

Bu ba#lamda, bölüm 3.2.1.3 deki nota bakõlmalõdõr.

Hesaplarõ kolayla$tõrma açõsõndan Tablo T.A.3.6.2 deki müsade edilebilir de#erler

vwx"yzw {w"yzw {x"yzw
" ve
vwxz {wz {xz
olan ; ‘nin fonksiyonu olarak verilmi$tir.

[|"}@|
[|@
Bu tabloda sol taraftaki sütunda verilmi$tir. Oran, ! x max ve ! y max aynõ i$artli

ise pozitif de#ilse negatif olarak dü$ünülmelidir.

97
 oin"jmi hi"jmi hn"jmi
" ve
oinm him hnm
Tablo T.A.3.6.2 : de#erleri; terimleri olarak verilmi tir

Genel notlar

Not 1 – Yukarõda anlatõlanlarõ uygularken, yapõ elemanlarõnda meydana gelebilecek,

birle$tirmede yan gerilmelerin (sekonder gerilmelerin) dikkate alõnmasõ önemlidir.

Not 2 – ! W için verilen cetvelin incelenmesinde E1 ve E2 grupta verilen gerilmeler

genel olarak ta$õyõcõ sistemler için müsade edilenden önemli ölçüde büyük oldu#u
tesbit edilir. Aslõnda bu de#erler sadece teorik de#erlerdir; ve yüksek gruplarõn
(E 3 ’den E 8 ’e kadar), orta seviye çentik etkileri (K 2 , K 3 ve K 4 ) ile birlikte yapõlan
testlerin ekstrapolasyonu sonucu elde edilmi$lerdir.

98
Bu yüzden parantez içindeki de#erlerde malzeme yönünden herhangi bir$ey
eklemeye gerek yoktur. K 0 ve K 1 ba#lantõ tiplerinde yorulmaya kar$õ kaynaksõz
metal (durum W 0 )’den daha dirençli oldu#u sonuçlara yol göstermek açõsõndan
dü$ünülmelidir. Normal durum dõ$õnda olan bu örneklerden de anla$õldõ#õ üzere alt
gruptaki hafif ve orta sõnõf çentik etkileri için yorulma kontrolü yapmaya gerek
yoktur.

Hesaplara ba#lõ kalarak $u unutulmamalõdõrki teorik ! w de#erleri sadece müsade

edilebilir yorulma gerilmelerinin ! xa , ! ya ve " xya (kombine yükleri kapsayan (5) nolu
formülde kullanmak için) de#erlerini bulmak için kullanõlõrlar. (Hesap örnekleri bu
ekin sonunda verilmi$itir.)

2- Ba#lantõlarõn Do#rulamasõ (kaynak, cõvata, perçin)

a) Kaynakta çekme ve basma yükleri:

Çekme basma yükleri altõnda yorulmaya maruz kalan kaynaklar metal

ba#lantõlarõndaki müsade edilebilir gerilmeler kullanõlarak kontrol edilmelidir.

Not: Bu limitler bölüm 3.2.2.3 de açõklanmõ$tõr. Kaynak diki$lerinde, özel enine

basma ve çekme durumlarõ dikkate alõnmalõdõr.

Kaynaklardaki gerilmelerin bulunmasõ Ek A-3.2.2.3 de verilmi$tir.

b) Kaynaktaki kayma yükleri:

Kaynaklardaki müsade edilebilir kayma yorulma gerilmesi, durum K 0 için müsade

edilebilir çekme gerilmelerinin BX ye bölünmesiyle bulunur.

c) Kombine yükler:

Çe$itli kombine yüklere maruz kalan kaynaklarõn, yapõsal elemanlar için yorulma
etkisi yukarõdaki yöntemlerde belirtilmi$tir.

Cõvata ve Perçinler

a) Gerilme Yükleri:

Cõvata ve perçinlerdeki çe$itli gerilme yüklerinde olu$acak yorulmayõ dikkate almaya

gerek yoktur. Bu ba#lantõlarda, cõvata ve çekmeye kar$õ çalõ$an perçinlerden
kaçõnõlmalõdõr.

99
b) Kayma yükleri ve rulman basõncõ:

Tekli ve çoklu kayma yükleri bölüm 3.2.2.1.1 de ayõrt edilmi$tir. Cõvata ve

perçinlerdeki yorulma için müsade edilebilir kayma gerilmeleri sabitlenmi$tir. Bunlar
durum W 2 için çekmedeki müsade edilebilir gerilmeyle a$a#õdaki de#erlerin
çarpõlmasõyla elde edilir.

0.6 tekli kayma için

0.8 çoklu kayma için

Müsade edilebilir yatak basõnç de#erleri, cõvata ve perçinler için müsade edilebilir
kayma de#erlerinin 2.5 ile çarpõlmasõyla bulunur.

Tablo T.A.3.6.(1) Yapõsal ba#lantõ durumlarõ sõnõflandõrmasõ

Ba#lantõlar perçinli, cõvatalõ veya kaynaklõ olabilir. Alõn kayna#õ kaldõrma

araçlarõnda sõklõkla kullanõlan kaynaktõr. Çift taralõ alõn kayna#õ (K kaynak) ve kö$e
kayna#õ standart kaliteli (O.Q) veya özel kalite (S.Q) olarak a$a#õda belirtilmi$itr.

Kaynak testleri ba#lantõ tipine göre yapõlacaktõr.

100
 Tablo T.A.3.6.(1) : Yapõsal ba#lantõ durumlarõ sõnõflandõrmasõ A- kaynak kaliteleri

PZS Sembollerin ISO 2553’e göre Tasarõm Kurallarõnõn birsonraki baskõsõnda adapte
edilece#i dü$ünülmekte ve bu standardõn eklenmesi kesinlikle öngörülmektedir.

Tablo T.a.3.6.(1) B- Yapõ ba#lantõlarõnõn durumlarõ

A$a#õdaki tablolarda çe$itli durumlardaki birle$tirmeler, ba#lantõlardaki çentik

etkisine göre sõnõflandõrõlmõ$lardõr.

Ba#lantõnõn maruz kaldõ#õ yüke göre çentik etkisinin farklõlõk gösterdi#ine dikkat
edilmelidir.

101
Örnek olarak kö$e kayna#õ K 0 durumu için ele alõndõ#õnda; boyuna çekme ve basma
yüklerinde (0.31) veya boyuna kaymada (0.51) de#erini alõr. K 3 , K 4 durumlarõndaysa
enine çekme ve basma yüklerinde (3.2 veya 4.4) de#erini alõr.

Tablo T.A.3.6.(1) : B- yapõ ba#lantõlarõnõn durumlarõ 1- kaynaksõz parçalar

102
Tablo T.A.3.6.(1) : B- yapõ ba#lantõlarõnõn durumlarõ 2- kaynaklõ parçalar

103
104
105
106
107
108
109
3.4 Kitapçõk 4 (Yorulma Kontrolü ve Mekanizma Parçalarõnõn Seçimi)

4.1 Hesap Prosedürü

Mekanizmanõn bile$enleri çatlak, zayõflama ve yorulma yada a$õrõ a$õnma gibi

bozulmalara kar$õ yeterli güvenlik önlemlerinin alõndõ#õ kontrol edilerek tasarõm
yapõlõr.

Di#er faktörler de elbette ki dikkate alõnmalõ ve mekanizmanõn düzgün çalõ$masõna

zarar veren a$õrõ õsõnma veya çökmeden özellikle kaçõnõlmalõdõr.

4.1.1 Nihai Mukavemet De#erini Bulma

Mekanizmanõn bile$enleri en büyük mukavemet de#erinin kontrolü; hesaplanan

gerilmenin, kullanõlan malzemenin kõrõlma mukavemetine ba#lõ olan müsade
edilebilir gerilmeyi a$madõ#õ do#rulanarak yapõlõr.

Elastik sõnõrõ yeniden kontrol etmek mantõklõ bir durumdur. Yapõ kitapçõ#õnda
anlatõldõ#õ gibi prensip olarak kullanõlan malzemede sõnõrõn geçilmemesi gerekir.
Çelikler yapõ için normal kullanõmda akma ve nihai mukavemette geni$ aralõklar
vardõr; ve bu aralõk ani kõrõlmayõ önlemektedir; ve akma sõnõrõ a$õldõ#õnda önemli bir
rol oynamaktadõr.

Bir ba$ka deyi$le, yüksek dayanõmlõ çeliklerin kullanõldõ#õ mekanizmalarda elastik

sõnõr kopma dayanõmõ ile mukayese edilirse, temel alõnan elastik sõnõrda müsade
edilen sõnõr gerilme gevrek kõrõlmalara neden olabilirve kazara bu limit geçilirse ani
hatalara yol açabilir. Bu durum, niçin nihai mukavemet de#erinin (kopma
dayanõmõnõn) do#rulanmasõ için kriter olarak seçildi#ini açõklar.

4.1.1.1 Müsade Edilebilir Gerilmenin De#eri

Müsade edilebilir gerilmenin de#eri a$a#õdaki formülde verilmi$tir.

[~
~
!a =

! R = Malzemenin nihai mukavemeti

- R = Her yükleme ko$uluna göre de#i$en güvenlik katsayõsõdõr. (bölüm 2.3)

4.1.1.2 ( R Katsayõsõnõn De#erleri

R

R için kabul edilen de!erler Tablo T.4.1.1.2’de verilmi"tir.

110
 Tablo T.4.1.1.2 : ( R ) de!erleri
R

Yükleme Durumu I ve II III

R de!erleri 2.2 1.8
Gri dökme demir olmasõ durumunda, R de!erleri % 25 artõrõlmalõdõr.

4.1.1.3 Hesaplanan Gerilme ile Müsade Edilebilir Gerilme Arasõndaki Ba!õntõlar

Yükleme tipine göre a"a!õdaki ba!õntõlar sa!lanmalõdõr. Bu ba!õntõlarda:

# t = Hesaplanan çekme gerilmesi

# c = Hesaplanan basma gerilmesi

# f = Hesaplanan e!ilme gerilmesi

$ = Hesaplanan kayma gerilmesi

1) Sadece çekme durumunda:

1.25 # t % # a

2) Sadece basma durumunda:

#c % #a

3) Sadece e!ilme durumunda:

#f % #a

4) E!ilme ve çekme durumunda:

1.25 # t + # f % # a

5) E!ilme ve basma durumunda:

#c + #f % #a

6) Sadece kayma durumunda:

! $ % #a

7) Çekme, e!ilme ve kayma durumunda:

"#$%&' ( ) * + *,- ) *./ - % # a

8) Basma, e!ilme ve kayma durumunda:

"# 0 ) * + ,- ) *.!- % # a

111
4.1.2 Zayõflama Kontrolü

Zayõflamaya maruz kalan parçalar kitapçõk 3 bölüm 3.3’e uygun tasarõmõ

yapõlmalõdõr. Hesaplana gerilmenin limit gerilmeyi geçmemelidir. Limit gerilme
kritik gerilmenin bir fonksiyonudur. Kritik gerilme a"õlõrsa zayõflama riski artar.

Bu kontroller için katsayõ (& m ) hesaba katõlmalõdõr. Katsayõ de!eri mekanizma

sõnõflandõrõlmasõna ba!lõdõr. (bakõnõz Tablo T.2.6)

Parçalarõn zayõflama kontrolü için ilgili genel bilgiler Ek A-3.3 de verilmi"tir.

4.1.3 Yorulma Kontrolü

4.1.3.1 Genel Yöntem

Bir parçanõn mukavemeti a"a!õdakiler göz önünde bulundurularak hesaplanõr:

- Parçanõn hangi malzemeden imal edildi!i;

- 'ekil, yüzey kondisyonu, korozyon durumu, ölçüler (ölçek) ve gerilme

konsantrasyonunu olu"turan di!er faktörler;

- Gerilme çevrimleri sõrasõnda minimum ve maksimum gerilmelere ba!lõ olan (()

oranõ;

- Gerilme spektrumu;

- Gerilme çevrimlerinin sayõsõ;

Mekanik bir bile"enin yorulma mukavemeti nadiren bilinebilir. Genel olarak

malzemenin yorulma mukavemeti malzemenin veya bile"enin karakteristiklerine ve
davranõ"larõna ba!lõ olarak kabul edilen kurallardan elde edilebilir.

Ba"langõç olarak, parlak numunenin (( = -1) yorulma yükünde alterne gerilme

altõnda dayanõklõlõk limitleri sa!lanmalõdõr. Yorulma mukavcemetindeki azalma
parçanõn geometrik "eklinin, yüzey kondisyonunun, korozyon durumunun ve
boyutlarõnõn bir sonucudur.

Dayanõklõlõk limitlerinden alterne yükleme altõnda olanlar, a"õrõ gerilmeler arasõndaki

di!er (() oranlarõna ba!lõ olarak SMITH diyagramõ sayesinde elde edilir. Kesin
kabul, dayanõm e!risinden yapõlõr.

Dayanõklõlõk limitleri ana bile"enler için a"õrõ gerilmeler arasõndaki (() oranlarõna
ba!lõ kalarak WÖHLER e!risinin çõkarõlmasõnda temel olarak alõnõrlar.

112
)lgili kesin kabuller yapõlõr. (Wöhler e!risinden)

WÖHLER e!risinde ( gerilme döngüsünün etkisi altõnda yorulma mukavemeti , a"õrõ

yükler arasõndaki (() oranlarõnõn alõnmasõ) PALMGREN-MINER hipotezi yorulma
hasarlarõ birikiminde bile"en sõnõflarõna ba!lõ olarak bile"enlerin yorulma
mukavemetinin elde edilmesi için kullanõlõr.

Yorulma mukavemetinin hesaplanmasõnda bile"enler için malzemenin yapõdaki tüm

kesitlerde homojen oldu!u dü"ünülerek bölüm 4.1.3 de yöntem anlatõlmõ"tõr.

Yüzey uygulamalarõna maruz kalan bile"enlerde uygulanmaz. (örnek olarak:

sertle"tirme, nitridleme, pekle"tirme). Aynõ malzemeden yapõlmõ", kar"õla"tõrõlabilir
"ekil ve boyutlara sahip ve aynõ yüzey uygulamalarõna maruz kalmõ", bile"enler
WÖHLER e!risinden türetilerek bazõ durumlarda yorulma mukavemetleri
hesaplanabilir.

Sadece yükleme durumu I için yorulma mukavemetini kontrole ihtiyaç vardõr.

Gerilme döngü sayõsõ 8000’den az ise bu kontrolleri yapmaya gerek yoktur.

4.1.3.2 Parlatõlmõ" Numunelerin Alterne Yükleme Altõndaki Dayanõklõlõk Limitleri

Uzmanlõk gerektiren i"lerde (bakõnõz Ek A-4.1.3) mekanizmalarõn yapõmõnda düzenli

olarak kullanõlan malzemeler olan parlatõlmõ" numuneler alterne bükmeli e!ilme
altõnda dayanõklõlõk limitlerini (# bw ) sa!lamalõdõr.

Bazõ yakla"õmlarla, (# bw )’nin aynõ de!erleri alterne bükmeli e!ilme altõnda

dayanõklõlõk limiti olarak kabul edilebilir.

Alterne eksenel çekme ve basma yükü altõnda dayanõklõlõk limitleri, (# bw )

de!erlerinin %20 azaltõlma zorunlulu!u vardõr.

Malzeme unsuru, birbirine kom"u parçalar aynõ gerilmeye maruz kaldõ!õnda, e!ilme
durumunda, dü"ük bir gerilmeye maruz kalõyorsa kendinden sonraki deste!i çok az
etkiler. Gerilim gradyanõ olarak:

123423256*789":*272*6;69<5=63*><3ç<5õ5*<3<?õ5@<72*A632;96*B<37õ
1:*272*6;69<5=63*><3ç<*<3<?õ5@<72*96?<B6

hangisi büyükse, mukavim etki yaratõr.

113
Alterne kayma yükü altõnda kesme (net kayma ya da burulma) dayanõm kuvveti ($ w ),
(# bw )’den a"a!õdaki ili"ki ile türetilmi"tir.
CDE
$w =
!

(# bw ) olarak verilen de!er genellikle istatistiki olarak % 90 tek parça halinde kalma
olasõlõ!õna kar"õlõk gelmektedir. Karbon çeli!in mekanizmada yaygõn olarak
kullanõlmasõ durumunda; a"a!õdaki "ekilde düzenlemeye izin verilebilir.

# bw = 0,5 # R

(# R ) minimum olarak en büyük kuvvet olur.

4.1.3.3 #eklin, Boyutlarõn, Yüzey Kondisyonunun ve Korozyonun Etkisi

)deal örnek parlatõlmõ" numune, duruma göre farklõlõk gösteren "ekil, boyut ve yüzey
kondüsyonu (tala"lõ imalat) ve korozyon durumu; alterne yüklemede dayanõm
limitinin azalmasõnda dikkate alõnmasõ gereken etmenlerdendir.

Bu etki sõrayla k s , k d , k u ve k c tanõtõm faktörleri ile izin verilmi"tir. Talimatlar Ek A-

4.1.3’da bulunabilir.

Alterne yükleme altõnda dayanõm limiti (# wk ) ya da ($ w ) verilen bir kesme, basma,

e!ilme ve burulma durumunda a"a!õdaki ili"ki ile dikkate alõnmasõ gereken
etmenlerdendir.

# wk G
# bw
7H7I7J70
F

yada,
Kw
K wk G
7H7I7J70
F

Net kayma durumunda a"a!õdaki gibi alõrõz.

$ w = $ wk

4.1.3.4 $, % R ve % wk (yada & wk )’nõn Fonksiyonu Olarak Dayanõklõlõk Limiti

R

#ekil 4.1.3.4 de, SMITH diyagram formunda, hipotez a"a!õdaki ili"kileri

içermektedir. Dayanõklõk limiti (# d ) (yada $ d ) ile a"õrõ gerlmeler arasõ (() oranõ
arasõnda, çekme gerilimi # R ve alterne yüklemede dayanõklõk limiti # wk (ya da $ wk )
arasõnda olan, de!erler anlatõlmaktadõr.

114
Bu a"a!õdaki ili"kileri verir:
L
-1 % ( < 0 #d = # wk Alterne gerilim
MN- O
P
Normal gerilim R
Q ST
#d = P
0%(%1 WST Titre"imli gerilim
UN VUN Q W Y
X
L
-1 % ( < 0 $d = $ wk Alterne gerilim
MN- O
P
Kayma gerilimleri Z
Q ST
$d = P
0%(%1 Q[ST Titre"imli gerilim
UN VUN Q W Y
X

#ekil 4.1.3.4 : Gerilme ortalama gerilme e!risi

4.1.3.5 WOHLER E!risi

Bu kapsamda “WÖHLER E!risi” yorulma kõrõlmasõndan önce gerilim döngülerinin

sayõsõ (n)’yi göteren maksimum gerilmenin # ($) bir fonksiyonu olan dayanõklõlõk
e!risi okarak adlandõrõlõr. Ancak tüm gerilme döngüleri aynõ genlik ve aynõ a"õrõ
de!erler arsõ (() oran içinde ise geçerlidir.

WOHLER e!risine ba!lõ olarak, a"a!õdaki hipotez ortaya sürülebilir:

- n = 8.103 için

# = #R

yada
C\
$=
!

115
- 8.103 % n % 2.106 için; limitli dayanõm alanõ, fonksiyon referans sistemde iki
logaritmik skala ekseni kapsayan düz bir TD hattõ ile, temsil edilir (#ekil 4.1.3.5) de
açõklanmõ"tõr.

WOHLER e!risinin e!imi, belirtilen aralõk boyunca, a"a!õda nitelendirilen faktörler

tarafõndan karakterize edilir:

;8A &% $_` a ;8A b% $_M

] G =<5 ^ G
;8A c F a ;8A c @
F F

ya da

;8A &% $_` a ;8A b% $_M

d G =<5 e G c
;8A f a ;8A K @
.
F

- n = 2.106 için;

# = #d

ya da

$ = $d

- n > 2.106 için; dayanõm limiti alanõ olarak tanõmlanan, fonksiyon DN do!rusal hattõ
(TD’nin uzantõsõ tarafõndan ve D’den geçen (n) de!erlerinin ekseninine paralel hat
arasõnda olu"an açõnõn açõortayõ) ile yukarõdaki referans sistemine göre temsil edilir

n > 2.106 için WOHLER e!risinin e!imi a"a!õdaki faktör ile nitelendirilir.

d # G =< 5 $# G d ) * "d - ) *$

116
 #ekil 4.1.3.5 : WOHLER e!risi

Bile"enin spektrum faktörü (k sp ) yukarõda belirtilen (c) de!eri ile belirlenmi"tir. Grup
E8’deki (bakõnõz 4.1.3.6) bazõ bile"enler durumunu incelerken, hesaplama tamamõ ile
aynõ "ekilde yapõlmalõdõr. Fakat (c), (c’) ile yer de!i"tirmelidir. )ki spektrum faktörü
ayõrt edilmelidir; böylece ikinci olarak da (k’ sp ) belirlenmi"tir.

2.5 ‘ten dü"ük (c) de!eri bile"enlerin yanlõ" tasarõmõnõn belirtisidir. Bu bile"en
servise konulmamalõdõr.

4.1.3.6 Mekanik Parçalarõn Yorulma Mukavemeti

Verilen bir parçanõn yorulma dayanõmõ (# k ) ya da ($ k ) a"a!õdaki gibi tanõmlanõr.

ijk
# k = gh l m . #d

yada
ijk
$ k = gh l m . $d

Burada (j) bile"enin grup numarasõdõr.

Grup E8 bile"enleri (n)’in toplam kullanõm süresi ve k’ sp (bakõnõz 4.1.3.5) a"a!õdaki

e"itsizli!i sa!lar:

n k’ sp > 2.106

# k veya $ k ancak a"a!õdaki ifadeler tarafõndan belirlenmelidir.

117
 v
-%Uop U
#k = n *%** u #d
w#
q r#st

yada
v
-%Uop U
$k = n *%** u $d
w#
q r#st

(n) ve (n)’nin spektrum faktörü (k sp )’nin toplam süreyi temel alan, bile"enlerinin
grup sõnõflandõrmasõ ve her grupla ili"kili olan kritik yorulma dayanõmõ #ekil 4.1.3.6
da gösterilmi"tir. #ekil 4.1.3.6 da (# jk ); E j grubuna kar"õlõk gelen gerilmeliyi ifade
etmektedir. Kritik kayma gerilmeleri bulunurken (#)’nõn yerine ($) kullanõlmalõdõr.

4.1.3.7 Müsade Edilebilir Gerilmeler ve Hesaplamalarõ

# k ve $ k ’nõn, #ekil 4.1.3.6 da tanõmlanan ( k ) güvenlik faktörüne bölünmesiyle, # af

ve $ af müsade edilebilir gerilmeleri elde edilir.

)lki:
v
k = 3 . &w

veya
v
k = 3 . &w#

E8 grup bile"enleri 'ekil 4.1.3.6 da sondan bir önceki paragraftaki e"itsizli!i

sa!lamalõdõr.

# af ve $ af a"a!õdaki formüllerle elde edilir:

xy
# af =
zy

{y
$ af =
zy

ve a"a!õdakiler do!rulanmalõdõr:

# % # af , # = maksimum normal gerilme

$ % $ af , $ = maksimum kayma gerilmesi

118
 #ekil 4.1.3.6 : %-n e!risi

Bile"enler e" zamanlõ uygulanan normal gerilme ve a"õrõ gerilmeler arasõ farklõ (()
oranlarõyla birlilkte kayma gerilmeleri için a"a!õdaki durumlar sa!lanmalõdõr.

h h
C| h C~ C| C~  h €%€
g m )*n u a * nC u ) * g m %
C}| C}~ }| C}~ } h}

# x , # y = sõrasõyla x ve y yönündeki maksimum normal gerilmeler

$ = maksimum kayma gerilmesi

# kx , # ky = sõrasõyla x ve y yönündeki normal gerilme için yorulma mukavemeti

$ k = kayma yorulma mukavemeti

Yukarõdaki ili"kide # x , # y ve $ gerilmelerinden kaynaklanan en olumsuz durumlarõ

belirlemek mümkün de!ilse, hesaplamalar # x max , # y max ve $ max en kritik gerilmelere
kar"õlõk gelen yükler için ayrõ ayrõ yapõlmalõdõr.

Yukarõda belirtilen kontroller gevrek kõrõlmaya kar"õ emniyeti garanti etmez. Böyle
bir emniyet yalnõzca uygun malzeme kalitesi seçimi ile yapõlabilir.

119
4.1.4 Yõpranmaya Kar"õ Kontrol

Yõpranmaya maruz kalan parçalarõn oldu!u durumlarda, buna sebep olan yüzey
basõncõ veya çevresel hõz faktörleri gibi bu durumu etkileyen spesifik fiziksel
niceliklerinin belirlenmesi gerekir. Mevcut deneyim temeline göre,bu etmenlerin
a"õrõ yõpranmaya yol açmayacak "ekilde olmasõ gerekmektedir.

4.2 Belirli Bile"enlerin Tasarõm Hesabõ

4.2.1 Sürtünmesiz Rulmanlarõn Seçilmesi

Sürtünmesiz rulmanlarõn seçiminde, ilk olarak söz konusu rulmanlarõn a"a!õdaki

durumlara dayanõmõnõn kontrol edilmesi gerekmektedir:

Yükleme durumu I,II,III esnasõnda maruz kalõnabilecek en kötü statik yükleme

Yükleme durumu I ve II esnasõnda maruz kalõnabilecek en kötü dinamik yükleme

4.2.2.1 Teorik Ömür

Ek olarak, sürtünmesiz rulmanlar bölüm 4.2.1.2 ve bölüm 4.2.1.3 de belirlenen

ortalama sabit yükler altõndaki mekanizmalarõn operasyon sõnõflarõnõn bir fonksiyonu
olarak saat cinsinden belirlenmi" (bakõnõz Tablo T.2.1.3.2), kabul edilebilir bir teorik
ömür sa!layacak "ekilde seçilmelidir.

4.2.1.2 S M Tipi Yüklere Maruz Kalan Rulmanlarõn Ortalama Yüklenmesi

Operasyon döngüleri esnasõnda S M tipi yüklerde de!i"kenli!e müsade edilebilmesi

için, bölüm 4.2.1.1 de belirtildi!i "ekilde belirlenen teorik ömür boyunca sabit olarak
uygulanaca!õ öngörülen bir S M mean belirlenir.

SM mean bölüm 2.6.4.1 ve bölüm 2.6.4.2 de tanõmlanan S M Max II ile bölüm 2.1.3.3 de
belirlenen spektrum faktörü k m ’nin küp kökünün çarpõlmasõyla elde edilir.

SM mean = Km SM max II

veya rüzgara maruz kalmayan bile"enlerde S M max I

4.2.1.2.1 Kombine Hareketler için Seçilen Sürtünmesiz Rulmanlarda S M mean ’nin

Belirlenmesi

Hareketli kütlenin a!õrlõk merkezinin yükseltilmesi ile yatay yer de!i"tirme (örnek:
düzensiz orsa) hareketlerinin kombine olarak yer aldõ!õ durumlarda S M mean a"a!õdaki
fonksiyonlarõn birle"mesiyle belirlenir:

120
- bölüm 4.2.1.2 uygulanarak belirlenen ve ivmelenme ile rüzgar etkisinden do!an
ortalama yük ile,

- A"a!õdaki ifadeye göre belirlenen hareketli kütlelerin dikey yer de!i"tirmesinden

olu"an ortalama yük:
-*‚ƒ*„…† **‡*‚ƒ*„ˆ‰
SM =
M
mean

SM max ve S M min ilgili yüklerin maksimum ve minimum de!erleridir.

4.2.1.3 S R Tipi Yüklere Maruz Kalan Rulmanlarõn Ortalama Yüklenmesi

R

Rüzgara maruz kalmayan araçlar için yükleme durumu I de ve rüzgara maruz kalan
araç için yükleme durumu II de ortaya çõkan S R max ve S R min uçde!er yükleri hesaba
katõlõr ve rulmanlar a"a!õda verilen ifadedeki "ekilde sabit bir ortalama yük için
tasarõmõ yapõlõr:
h*Š\*‹Œ| ‡*Š\*‹Ž
S R mean =
!

ve teorik ömür bölüm 4.2.2.1’e göre uygulanõr.

4.2.1.4 E" Zamanlõ Olarak S M ve S R Yüklerine Maruz Kalan Rulmanalrõn Ortalama

R

Yüklenmesi

Yukarõda belirtilen temele dayanarak, e"lenik ortalama yükler ayrõ ayrõ davrandõklarõ
dü"ünülerek S M ve S R yüklerinin her biri için hesaplanõr, ve rulman S M ve S R
yüklerinin bir kombinasyonu için e"lenik bir ortalama yüklemeye göre seçilir.

4.2.2.2 Halatlarõn Seçimi

A"a!õdaki kurallarõn amacõ, bu Tasarõm Kurallarõnca kapsanan kaldõrma araçlarõnda

kullanõlacak olan halatlarõn kabul edilebilir asgari gereksinimlerini belirlemek için
kullanõlõr.

Bu, kurallarõn tüm problemleri çözece!i ve halat üreticisi ile kaldõrma donanõmõ
üreticisi arasõndaki tüm gerekli diyalo!u ortadan kaldõraca!õ anlamõna gelmez.

Bu kurallar ISO Tavsiye 2408: Genel amaçlõ Çelik Halatlar – Karakteristiklere uygun
olarak tercih edilmi" halatlarda uygulanõr.

Ancak ISO Tavsiye 2308’e dahil olmayan halatlar da hariç tutulmaz.

Bu tarz halatlar için, halat üreticisine dü"en görev parametrelerin asgari de!erlerini
kullanõcõ için ISO Tavsiye 2408’e göre do!rulamaktõr.

121
Halat parametrelerinin terminolojisi ISO Tavsiye 2408’de kullanõlanlara uygundur.

Buradan itibaren belirtilecek metodlar halatõn uygun olarak ya!landõ!õnõ, makaralarõn

ve tamburlarõn sarõm çaplarõnõn bölüm 4.2.3’e uygun olarak seçildi!ini ve hizmet
sõrasõnda halatlarõn bakõmlarõnõn uygun olarak yerine getirildi!i, incelendi!i ve ISO
Tavsiye 2408’e uygun olarak periyodik "ekilde yenilendiklerini varsayar.

Halat çapõnõn seçimi (ve 4.2.3 deki sarõm çaplarõ) kaldõrma mekanizmasõ grubunu
temel alõr. Ancak, halatlarõn daha sõk aralõklarla de!i"tirilmesi gerekti!i sürekli
olarak monte-demonte edilmesi gereken techizatlar için (örnek: in"aatlarda kullanõlan
kule vinçler) kaldõrma mekanizmasõnõn hemen bir altõndaki gruptan halat seçimi
yapõlabilir ancak bu seçim M3 grubunun altõnda olamaz.

Kaldõrma araçlarõ tehlikeli indirme-kaldõrma ve biryere bõrakma operasyonlarõnda

kullanõldõ!õnda (örnek: erimi" metal, yüksek oranda radyoaktif veya korozif
ürünlerin indirme-kaldõrma ve biryere bõrakma operasyonlarõnda) halatlarõn ve
makaralarõn seçimi normal kaldõrma donanõmõ sõnõflandõrmasõna göre seçim yapõlan
grubun bir üst grubundan olmalõdõr.

M5 grubu tehlikeli operasyonlarda kullanõlacak halat ve makaralarõn çaplarõnõn

seçilebilece!i en dü"ük gruptur.

4.2.2.1 Halat Çapõnõn Seçimi

Üreticinin seçilmesinde iki farklõ metod kullanõlabilir:

- Statik ve hareketli halatlar (örnek: germe halatõ, payanda halatõ) için geçerli olan
asgari pratik emniyet faktörü Z p (bakõnõz bölüm 4.2.2.1.2) kullanõlan metoddur.

- Sadece hareketli halatlar için geçerli olan C faktörü metodudur.

4.2.2.1.1 Her 'ki Metod için Ortak Esaslar

4.2.2.1.1.1 Kaldõrma Halatlarõ (Sutura halatõ hariç) için Azami Gerilme Kuvveti
(S)’nin Tanõmõ:

A"a!õdaki faktörler hesaba katõlarak elde edilir:

Aracõn azami güvenli kaldõrma yükü (Maksimum SWL),

Makara blo!unun a!õrlõ!õ ve kaldõrma aksesuarlarõ, halat gerilimini artõrmak için
yük etkisine eklenen ölü a!õrlõklar,
Halat donanõm sisteminden kaynaklanan mekanik basitle"tirme,

122
 Halat donanõm sisteminin verimlili!i,
)vmelenme dolayõsõyla olu"an yükler e!er dikey yüklerin %10’unu a"arlarsa
kaldõrma ekseni ile halatõn açõsõnõn 22.50’yi a"tõ!õ durumlarda üst a"õrõ
pozisyonda halat e!imi,

4.2.2.1.1.2 Kaldõrma Halatlarõ Dõ"õndaki Halatlar için Azami Gerilme Kuvveti

(S)’nin tanõmõ:

Özel olarak dikey kaldõrmada kullanõlmayan halatlarda azami gerilme kuvveti

(S)’nin belirlenmesi yükleme durumu I ve II deki yüklerin normal kullanõm
esnasõnda tekrarlõ olarak olu"abilecek en elveri"siz durum dü"ünülecek "ekilde
olmalõdõr.

Yükün yatay hareketler yaptõ!õ halatlarda, kõsmen normal yüklemenin tesiri altõnda
kabul edilen hareket halindeki askõdaki yük, maksimum meyilde, sürtünme ve
yuvarlanma sonucu olu"an yükleme olarak, gözönüne alõnmalõdõr.

4.2.2.1.1.3 Çok Halatlõ Kepçe (Tutma ve kapatma) Halatlarõnda Azami Gerilme

Kuvveti (S)’nin Belirlenmesi:

Tüm döngü esnasõnda yükün a!õrlõ!õnõn tutma ve kapatma halatlarõnda e"it

da!õlmadõ!õndan kepçeli techizatlarda, uygulanacak olan (S) kuvveti a"a!õdaki
"ekilde belirlenmelidir:

1) E!er kullanlan sistem, kaldõrõlan yükü, kaldõrma ve kapatma halatlarõ arasõnda e"it
olarak da!õlõmõnõ otomatik olarak sa!lõyorsa veya halatlarca ta"õnan yük farkõ
kapatma i"lemi sonunda veya açõlma i"lemi ba"langõcõnda kõsa bir süreyle sõnõrlõysa
(S) "u "ekilde belirlenmelidir:

a) Kapatma halatlarõ: S= yüklü kepçenin a!õrlõ!õnõn % 66’sõnõn kapatma halatõ

sayõsõna bölümüdür.

b) Kaldõrma halatlarõ: aynõ yüzde oranõ

2) E!er kullanõlan sistem, kaldõrma ve kapatma halatlarõ arasõnda e"it olarak

da!õlõmõnõ otomatik olarak kaldõrma hareketi esnasõnda sa!lamõyorsa, pratik olarak
tüm yük kapatma halatlarõna yüklenir ve (S) a"a!õdaki "ekilde tanõmlanõr.

a) Kapatma halatlarõ: S= yüklü kepçenin toplam a!õrõlõ!õnõn kapatma halatlarõnõn

sayõsõna bölümü

123
b) Kaldõrma halatlarõ: S= yüklü kepçenin toplam a!õrõlõ!õnõn %66’ sõnõn kaldõrma
halatlarõn sayõsõna bölümü

4.2.2.1.2 Minimum Güvenlik Faktörü Z p ’nin Pratik Olarak Kullanõlma Yöntemi

Tanõmlar

Minimum güvenlik faktörü Z p , a"a!õda belirtilenler arasõndaki orandõr:

- F 0 Halatõn minimum kopma yükü (Halatõn kopma testinde ula"õlan minimum

yükleme de!eri)

- Halattaki maksimum gerilme (S) de!eri


Zp =
Š

4.2.2.1.2.1 Halat Seçimi

Seçilen halatõn minimum güvenlik faktörü en az Z p ’ye e"it olmalõdõr.Mekanizma

gruplarõn aba!lõ olarak de!erler Tablo T.4.2.2.1.2 ‘de verilmi"tir.

Tablo T.4.2.2.1.2 : Güvenlik faktörü Z p

Minimum Z p de!eri
Mekanizma gruplarõ
Hareketli halatlar Statik halatlar
M1 3.15 2.50
M2 3.35 2.50
M3 3.55 3.00
M4 4.00 3.50
M5 4.50 4.00
M6 5.60 4.50
M7 7.10 5.00
M8 9.00 5.00

4.2.2.1.3 Yöntem C-Faktörü

Tanõmlar :

C = Halat seçim faktörü

S = Kulanõm sõrasõnda uygulanacak maksimum gerilme kuvveti

d = Halatõn anma çapõ (halat boyutu)

f = Halatõn dolgu katsayõsõ

k = Halatõn yapõsõndan gelen dönü" karakteristi!i kaybõ

124
R 0 = Halatõ olu"turan telin minimum kopma mukavemeti
R

K’ = Aynõ yapõdaki halatõn kopma yükü için verilen ampirik katsayõ

%
K’ = . f . k
‘

4.2.2.1.3.1 Halat Seçimi

Minimum çelik mukavemeti ve mekanizma grubu verilmi", yapõda kullanõlacak halat

için a"a!õdaki formülle tanõmlanan bir (C) faktörü mevcuttur.

“t “t
C=’ =’
”*+*•*f– ”# f–
%

Z p , Tablo T.4.2.2.1.2 de belirlenen mekanik grupta hareketli halat seçimi için

bulunan minimum de!erdir.

Nominal çap a"a!õdaki gibi olmalõdõr.

d*C —

4.2.2.1.3.2 C-Faktörünün Hesaplanmasõ

(C) de eri a!a õdakilerle hesaplanõr:

- Z p katsayõsõ, mekanik gruba ba lõ olarak,

- halatõn tellerindeki çeli in çekme altõndaki kopma mukavemeti,

- K’ faktörü (veya k ve f faktörü) a!a õdakilerden hangisi uygunsa:

ISO 2048 standardõnda önerilen normal halatlarõn de erlerinden alõnabilir,

veya özel bir üretimse üretici garanti verebilir. Bu durumda, üreticinin verece i
sertifika K’ de erlerini de garantilemelidir.

4.2.3 Makara, Tambur ve Halat Aksesuarlarõnõn Seçimi (Means)

4.2.3.1 Minimum Sarma Çapõ

Halat için minimum sarma çapõ a!a õdaki ifadenin kontrolü ile yapõlmalõdõr.

D"H.d

D = Makara, tambur veya dengeleme makarasõ üstünde, halat eksenince ölçülen

sarõm çapõ

H = mekanizma grubuna ba lõ katsayõ

125
d = halatõn nominal anma çapõ

Not: 4.2.2 de bahsedilen mekanizma grubu için halat sõnõflandõrõlmalõdõr.

4.2.3.1.1 H De erleri

Mekanizma sõnõflandõrmasõnda gruba ba lõ olarak makaralar, tamburlar ve

dengeleme makaralarõ için (H) katsayõsõnõn minimum de erleri Tablo T.4.2.3.1.1 de
verilmi!tir.

Tamburlar, makaralar ve dengeleme makaralarõ; bilinen, kullanõlan ve daha önce

denenmi! halatlarla uyu!malõdõr.

Özellikle de i!ken esneklik özelliklerine sahip yeni halatlarõn kullanõmõnda halat

üreticisi ve kaldõrma aracõ üreticisi arasõnda mutabakat sa lanmalõdõr.

Tablo T.4.2.3.1.1 : H de erleri

Mekanizma Dengeleme(compensating)
Tamburlar Makaralar
grubu Makaralarõ
M1 11.20 12.50 11.20
M2 12.50 14.00 12.50
M3 14.00 16.00 12.50
M4 16.00 18.00 14.00
M5 18.00 20.00 14.00
M6 20.00 22.40 16.00
M7 22.40 25.00 16.00
M8 25.00 28.00 18.00

4.2.3.1.2 Not

Bölüm 4.2.2.1 de verilen formülde tamburlar ve makaralar için sarõlacak minimum

çaplardan minimum halat çapõ elde edilmektedir. Halat çapõ, hesaplanan minimum
çaptan büyükse, kullanõlacak halatõn çapõnõn hesaplanan en az halat çapõnõn % 25’ini
a!mamalõdõr. Halattaki çekme de eri, minimum çap de erinin hesaplanmasõ için
kullanõlan (S) de erini a!mamalõdõr.

4.2.3.2 Sapan Yuvasõnõn Dip Yarõçapõ

Halat ömrü sadece makara ve tamburun çapõna ba lõ de ildir. Halatõn sapan yuvasõna
uyguladõ õ basõncada ba lõdõr.

Yukarõda verilen sarõm oranõ sapan yuvasõnõn yarõçapõ (r)’nin bulunmasõnda

önemlidir. (d = halat anma çapõdõr.)

126
r = 0.53 d

4.2.3.3 Halat Aksesuarlarõ(Means)

Halat aksesuarlarõnõn gerilme kuvveti maksimum gerilme kuvveti (S)’nin 2.5 katõna
herhengi bir deformasyon olmadan dayanacak !ekilde tasarlanmalõdõr.

Tamburdaki halata ba lanan aksesuarlar da dönü!lerden meydana gelecek

sürtünmeler hesaba katõlmalõdõr. Toplam sürtünme ve sabitleme kuvvetlerinin
maksimum gerilme kuvveti (S) ’nin 2.5 katõna dayanmasõ gerekmektedir.

Halat ve tambur arasõndaki sürtünme katsayõsõ # = 0.1 olarak alõnmalõdõr.

Halat tambura, çözülmemek üzere ba lanaca õ zaman; en az iki tur daha halatõ
sardõktan sonra halat sonu tambura ba lanmalõdõr.

4.2.4 Ray Tekerleklerinin Seçilmesi

Tekerlek seçiminde, tekerlek çapõ a!a õdaki verilere ba lõdõr.

- tekerlekteki yük

- tekerle in yapõldõ õ malzemenin kalitesi

- tekerle in çalõ!tõ õ rayõn tipi

- tekerle in dönü! hõzõ

- mekanizmanõn grup sõnõflandõrmasõ

4.2.4.1 Ray Tekerle i Boyutlarõ

Tekerlek boyutlarõnõn bulmak için a!a õdaki kontrollerin yapõlmasõ gerekmektedir.

- tekerle in maruz kalaca õ maksimum yüke dayanmalõdõr, ve

- anormal a!õnmalarda dahi kaldõrma aracõnõn normal görevini yapabilmelidir.

Bu iki gereklilik a!a õdaki formüllerle kontrol edilmelidir.

!"#$%&&&
$ *+ . ,1%-./ . ,0%-./ < 1.38 *+ % 1.4 *+
'%()

,1-./ = 1.2 ve ,0-./ = 1.15 alõnõr.

!"#$%&2%%%&&
$ *+ . ,1 . ,0
'%()
ve

D = tekerlek çapõ (mm)

b = rayõn kullanõlabilir geni!li i (mm)

127
P L = tekerlek için kullanõlan metale ba lõ limit basõnç (N/mm2)

c 1 = tekerlek dönü! hõzõna ba lõ katsayõ

c 2 = mekanizma grubuna ba lõ olan katsayõ

P mean III = bölüm 4.2.4.1.1 de ki formülle hesaplanan yükleme durumu III için
tekerle in dayanaca õ ortalam yük (N)

P mean I, II = yükleme durumu I veya II deki ortalama yük (N)

4.2.4.1.1 Ortalama Yükün Hesaplanmasõ

Ortalama yükü hesaplamak için yükleme durumlarõndaki tekerle in ula!aca õ

maksimum ve minimum yükler bulunmalõdõr. Örnek olarak araç P mean I, II için
kullanõlacak ve P mean III için kullanõlmayacak ise, aracõn normal çalõ!ma durumunda
fakat dinamik katsayõ (&) eklenmeksizin hesap yapõlõr. P mean de erleri yükleme
durumlarõ I, II, III için a!a õdaki gibidir.

!6$ &2&&2&&& %7%0% !#8 &2&&2&&&

*-3.4%52552555 =
9

4.2.4.1.2 Kullanõlabilir Ray Geni!li i’nin (b) Bulunmasõ

Düz yatak yüzeyli raylar için toplam geni!lik (') yuvarlatõlmõ! kö!eler (r) yarõçap
de erlerine göre geni!lik a!a õdaki gibidir.

b='-2r

konveks yatak yüzeyli raylar için:

:
;
b='- r

Aynõ geni!likteki ray ba!lõklarõ için bu formül düz yatak yüzeyliye göre daha fazla
kullanõ!lõdõr. Konveks raylar, tekerle in yuvarlanma hareketinde daha iyi adaptasyon
sa lamaya izin verirler.

4.2.4.1.3 Limit Basõç P L ’nin Hesaplanmasõ

Tekerle in yapõldõ õ metalin, nihai mukavemetinin fonksiyonu olarak, Tablo

T.4.2.4.1.3 de P L de eri verilmi!tir.

128
 Tablo T.4.2.4.1.3 : P L de erleri

Ray tekerle i için PL

kullanõlacak metalin nihai
N/mm2
mukavemeti
( R > 500 N/mm2 5.0
( R > 600 N/mm2 5.6
( R > 700 N/mm2 6.5
( R > 800 N/mm2 7.2

Metalin kalitesi; dökme metal, dövme veya haddelenmi! çelik ve küresel grafit
dökme demir olarak adlandõrõlõr.

Lastikli ray tekeri söz konusu oldu unda, lasti in kalitesi önemlidir. Lastik kendi
kendine çõkmayacak !ekilde kalõn olmalõdõr.

Yüksek çekme dayanõmlõ çelikten yapõlmõ!, çok büyük yüzey sertliklerine dayanacak
tekerlekler söz konusu oldu unda, yüzey davranõ!õ öncesi tekeri olu!turan çeli in
kalitesi Tablo T.4.2.4.1.3’e göre P L de eri sõnõrlõdõr. Bunun nedeni ise yüksek
de erlerin, raylarõn erken yõpranmasõna neden olma olasõlõ õdõr.

Bununla beraber, verilen bir yük için, bu tip tekerleklerin, daha dü!ük yüzey sertli i
olan tekerleklere göre daha fazla ömrü vardõr. Bu da, hassas olmayan i!leri yapan
teçhizatlarõn kullanõmõnõ yaygõnla!tõrõr.

Alternatif olarak, iyi bir yüzey sertli ine sahip olan sõradan dökme demir, (özellikle
de so utulmu! dökme demiri) kullanmak uygundur.

Bu tür tekerleklerin kõrõlgan oldu u ve yüksek hõzlõ hareketler veya ani yüklemelerde
kullanõlmamasõ gerekti i unutulmamalõdõr.

Bunlar kullanõldõ õ zaman, çaplar; P L = 5 N/mm2 alõnarak belirlenir.

4.2.4.1.4 (c 1 ) Katsayõsõnõn Belirlenmesi

C1 de erleri, tekerle in dönme hõzõna ba lõdõr; ve Tablo T.4.2.4.1.4.a’da verilmi!tir.

Aynõ de erler, tekerlek çapõ ve m/dak. cinsinden hõzõn fonksiyonu olacak !ekilde,
Tablo T.4.2.4.1.4.b’de de verilmi!tir.

129
 Tablo T.4.2.4.1.4.a : (c 1 ) de erleri

Tekerlek Tekerlek
Tekerlek dönme
dönme hõzõ c1 dönme hõzõ c1 c1
hõzõ rpm
rpm rpm
200 0.66 50 0.94 16 1.09
160 0.72 45 0.96 14 1.10
125 0.77 40 0.97 12,5 1.11
112 0.79 35,5 0.99 11,2 1.12
100 0.82 31,5 1.00 10 1.13
90 0.84 28 1.02 8 1.14
80 0.87 25 1.03 6,3 1.15
71 0.89 22,4 1.04 5,6 1.16
63 0.91 20 1.06 5 1.17
56 0.92 18 1.07

Tablo T.4.2.4.1.4.b : Harekat hõzõ ve tekerlek çapõ fonksiyonu olarak (c 1 ) de erleri

4.2.4.1.5(c 2 ) Katsayõsõnõn Belirlenmesi

(c 2 ) katsayõsõ, mekanizmanõn grup sõnõflandõrmasõna ba lõdõr; ve Tablo T.4.2.4.1.5 de

verilmi!tir.

Tablo T.4.2.4.1.5 : (c 2 ) de erleri

Mekanizmanõn grup
c2
sõnõflandõrmasõ
M 1 den M 4’e 1.12
M5 1.00
M6 0.90
M 7’den M 8‘e 0.80

130
4.2.4.2 Notlar

Not 1

Formül sadece çaplarõ 1.25 m’yi geçmeyen tekerleklere uygulanõr. Daha büyük
çaplar söz konusu oldu unda, deneyimler !unu göstermektedir ki ray ile tekerlek
arasõndaki müsaade edilebilir basõnç azaltõlmalõdõr. Daha büyük çaplõ tekerlerin
kullanõlmasõ tavsiye edilmez.

Not 2

Sõnõrlayõcõ basõnç P L ; tekerlek ile ray arasõndaki ba lantõnõn, geni!li i daha önce
yararlõ geni!lik olarak tanõmlanmõ! (Bölüm 4.2.4.1.2) uzunlu u ise tekerle in çapõna
e!it olan bir yüzeyde meydana geldi i varsayõlan göreceli bir basõnçtõr. Yukarõda
belirtilenleri hesaplama metodu, HERTZ formülünün bir uygulamasõndan
çõkarõlmõ!tõr ve a!a õdaki gibidir:

<?=> C
@(;A%B D%(E
=

( cg = tekerlek ve raydaki basma gerilmeleri (N/mm2)

E = metalin elastisite modülü (N/mm2)

P = tekerlek yükü (N)

b ve D, yukarõda (mm) cinsinden belirtilmi!tir. (Bölüm 4.2.4.1)

(HFG
K L , N/mm2 cinsinden tanõmlandõ õndan
I(9J%K
de erinin yerine a!a õdaki !ekilde

yazõlabilir:
C
D%(E
KL =

ve raydaki tekerlek basõncõ da böyle tanõmlanõr. Bölüm 4.2.4.1deki formül a!a õdaki
de erler koyularak elde edilir:

KL = PL . c1 . c2

4.2.5 Di!lilerin Tasarõmõ

Di!liler için dizayn hesaplamalarõndaki metodun seçimi üreticiye bõrakõlõr. Üretici,

kullanõlan metodun kökenini (bölüm 2.6 da verilen talimatlarla birlikte belirlenen
yükleri) belirtmek durumundadõr.

131
Operasyon zamanõnõn hesaplanmasõ durumunda, bölüm 2.1.3.2 de belirtilen klasik
saatler kullanõlmalõdõr.

Ek A-4.1.3 YorulmayaMaruz Kalan Mekanizma Bile!enlerinin Müsade Edilebilir

Gerilimlerinin Hesaplanmasõ

Parlatõlmõ! numunenin dayanõklõlõk limiti bir labaratuvar de eridir. Günlük

kullanõmda pratik olarak hiç ula!õlmayacak bir de erdir. )ekil, boyut, yüzey
kondüsyonu (mekanik kalite) ve korozyon-süreksizlikten do an “çentik etkisi” gibi
birçok faktör, malzeme mukavemetini belirlemek için sõradan elemanter yöntemlerle
hesaplanan gerilmelerde müsade edilebilir gerilmenin azaldõ õ görülür. Bu faktörler
hesaba k s , k d , k u , k c olarak adlandõrõlan katsayõlar ile hesaba katõlmalõdõr. Gerilme
yükseltme katsayõsõ tesbit edilir. Bu katsayõlarõn belirlenmesi ile ilgili yönergeler
a!a õda verilmi!tir:

a. (k s )’nin belirlenmesi

Kesit (çapa ba lõ olarak), halka !ekilli çentik, enine delikler ve göbeklerin ba lama
güvenli i yöntemi de i!kliklerinden ötürü meydana gelen gerilme
konsantrasyonlarõnõ belirleyen katsayõdõr.

)ekil katsayõsõ (k s ) de erleri )ekil A.4.1.3.1.a ve )ekil A.4.1.3.1.b de metalin nihai

mukavemetinin fonksiyonu olarak verilmi!tir. Çap D = 10 mm için geçerlidir.

Di er D/d de erleri için düzeltme tablosu T.A.4.1.3.1 ile birlikte D/d = 2 de erlerinin
de i!imi için (k s ) katsayõlarõ )ekil A.4.1.3.1.a da verilmi!tir.

Çaplarõ 10 mm yi a!anlar, boyut katsayõsõ (k d ) tarafõndan tanõmlanmõ!tõr.

"ekil A.4.1.3.1.a "ekil katsayõsõ (k s ) (çap D = 10 mm) kesit de i!imi D/d = 2

132
D/d’nin di er de erleri için (k s ), (r/d)+q e risinden okunur. (q) de erleri a!a õdaki
gibi alõnõr:

Tablo T.A.4.1.3.1 : D/d için düzeltme faktörü (q)

D/d 1.05 1.1 1.2 1.3 1.4 1.6 2

q 0.13 0.10 0.07 0.052 0.04 0.022 0

"ekil A.4.1.3.1.b : "ekil katsayõsõ (k s ) (çap D = 10 mm) oyuk, halkasal !ekilli çentik,
kama yuvasõ

E ri I = Enine oyuk d 1 = 0.175 d

II = Halkasal oyuk : derinlik 1 mm

III = Kamalõ göbek

IV = Preslenmi! göbek

b. Boyut katsayõsõ (k d )’nin belirlenmesi

10 mm’den büyük çaplar söz konusu oldu unda gerilim konsantrasyonu etkisi artar
ve bu artõ!, boyut katsayõsõ(k d )’yi olu!turur.

10mm’den 400mm’ye kadar de i!en (d) de erleri için, (k d )katsayõsõ de erleri Tablo
T.A.4.1.3.2’de verilmi!tir.

Tablo T.A.4.1.3.2 : (k d ) de erleri

d mm 10 20 30 50 100 200 400

kd 1 1.1 1.25 1.45 1.65 1.75 1.8

133
c. Yüzey kondisyonu (method of machining) katsayõsõ (k u )’nun belirlenmesi

Tecrübeler gösteriyorki; pürüzlü ve düzgün olmayan !ekilde üretilen parçalar,

düzgün ve pürüzsüz parçalar oranla daha az dayanõma sahiptir.

)ekil A.4.1.3.2 de pürüzlü ve pürüzsüz yüzeyler için (k u ) grafi i verilmi!tir.

d. Korozyon katsayõsõ (k c )’nin belirlenmesi

Korozyonun, çeliklerin dayanõm limitleri üzerinde önemli bir etkisi vardõr. Bu etkiyi
görebilmek için (k c ) katsayõsõ kullanõlõr.

)ekil A.4.1.3.2 de tatlõ su ve deniz suyundan dolayõ meydana gelen korozyon için
(k c ) katsayõsõ grafik olarak verilmi!tir.

"ekil A.4.1.3.2 : #!leme katsayõsõ (k u ), korozyon katsayõsõ (k c ) de erleri

(k u ) De erleri

E ri I – Yüzey zemini veya son i!lem olarak parlatõlma

II – Kaba i!lenmi! yüzey

(k c ) De erleri

E ri III – Tatlõ suyla korozyona u ramõ! yüzey

IV – Deniz suyuyla korozyona u ramõ! yüzey

134
Ek A-4.2.2 Halat Seçimi ve Güvenlik Faktörü ile #lgili Probleme ait Yorumlar

Bir kaldõrma halatõnõn kullanõlabilir ömrü halatõn do asõ gere i halat yapõsõ (halatõn
kendi yapõsõ), kaldõrma aracõnõn karakteristi i ve halatõn geçti i makaralara (dõ!
etkenler) ba lõdõr.

Temel dõ! etkenler (çekme) gerilme yükü, makara çapõ ve çalõ!ma (çevrim)
süreleridir. Faktörler temel olarak halatõn sarõm çapõnõ belirleyecektir.

"ekil F.A.4.2.2 de çekme gerilmesi, makara çapõ ve öngörülen halat için (çap 16 mm)
bir kullanõlabilir ömür (hataya neden olan ters dönmelerin sayõsõ) verilmektedir.

Bu !ekle göre makara çapõ büyüdükçe ve çekme gerilmesi küçüldükçe halatõn

kullanõlabilir ömrü artmaktadõr.

Halat de i!iminden önce makul bir kullanõlabilir halat ömrünü sa layabilmek için
sarõm çaplarõ belirlenmelidir.

Eski hesap yönteminde kaldõrma araçalarõndaki uygulamalardaki örneklerde oldu u

gibi sabitlenmi! minimum güvenlik faktörleri ve minimum sarõm çaplarõ (halat
çapõnõn fonksiyonu) tanõmlanmõ!tõ.

Hala kullanõlan ve hatta birçok ülkede yasalarõn ön gördü ü bu yöntem makul bir
kullanõlabilir ömrü sa layacak !artlarõ hesaplamaya imkân vermemektedir. Kaldõrma
aracõ mekanizmalarõnda yükün ve kullanõmõn türü donanõma göre de i!mektedir.
Böylece minimum de erler bazõ durumlarda çok büyürken (örne in güç istasyonu
tepede olan hareketli bir vinç için), ba!ka durumlarda çok küçülebilmektedir.
(örne in kazõ yapan bir eskavatör için).

Bu mekanizma gruplarõ için emniyet faktörleri seçimi yapõlsa bile bu emniyet

faktörleri esas alõnarak hesaplanan sarõm çaplarõ a!a õdaki nedenlerden dolayõ iyi bir
tasarõmla sonuçlanamaz:

Üretici makara ve tamburu mümkün olan en küçük çapta seçmek istedi i için halatõn
en küçük çaplõ olanõ kullanmak ister. Belirli bir emniyet faktörü için bunu mümkün
mertebe yüksek çekme kuvveti ve mümkün mertebe en büyük dolum oranõ seçerek
ula!õr.

)imdiye kadar bu yolla çapõ hesaplanan halatõn kullanõlabilir ömrü her zaman
optimum seviyede de ildir.

135
E! çaplarda ancak daha dü!ük mukavemet de erlere sahip (örne in 2200 N/mm2
yerine 1600 N/mm2) ve daha dü!ük bir dolum faktörüne sahip (örne in altõ yerine
sekiz kollu bir halat) bir halatõn kullanõlabilir ömrü daha dü!ük emniyet faktörüne
sahip olandan çok daha uzun olabilir.

Bir di er zorluk, kopma yükü tanõmõnõn ülkeden ülkeye de i!iklik göstermesinden ve

emniyet faktörlerinin farklõ kopma yükleri esas alõnarak olu!turulmasõndan
kaynaklanõyor.

Halatlarõn kopma yükleri dört farklõ !ekilde tanõmlanmaktadõr:

- Hesaplanan kopma yükü: bu yöntemde halatõn kesit alanõ halatõn yapõldõ õ

malzemenin mukavemeti ile çarpõlõr

- Teorik kopma mukavemeti: bu yöntem halat kollarõn her birinin kopma

mukavemetlerinin toplamõndan olu!ur

- Güncel hayatta kopma mukavemeti: bu yöntemde halatõn kopma mukavemeti

testinden elde edilen veri kullanõlõr.

- Nominal kopma mukavemeti: bu yöntemde halat üreticisinin garanti etti i

minimum kopma yükü mukavemeti kullanõlõr.

Güncel hayatta kopma mukavemeti ya da nominal kopma mukavemeti temeline

dayalõ bir emniyet faktörü kullanõlarak elde edilmi! bir çap belirlenmi! ise üretici
küçük çaplõ bir halat elde edebilmek için mümkün oldu unca halat (sarõm)
kayõplarõnõ (teorik kopma mukavemeti ile asli kopma mukavemeti arasõndaki fark)
küçük tutma e ilimindedir. Ancak halat (sarõm kayõplarõ) tekrar eden e ilmelerde
halatõn direnci ile alakalõ de ildir. Bu nedenle bu hesap yönteminde kullanõlabilir
halat ömrü tatmin edici !ekilde hesap edilemez.

Bu, tekrar eden e ilme yüklerine maruz kalan bir halatta emniyet faktörlerine dayalõ
bir sarõm çapõ belirlenmesinin halatõn kullanõlabilir ömrünün hesaplanmasõ için
uygun olmadõ õnõ gösterir; gerçekten de bu yöntem çok zaman elde edilen optimum
çözüme ula!õlmasõnõ engeller.

Üretici için bu farklõ faktörlerin etkilerine izin vermek zor olaca õ için, halat çapõ
(d min )’in, çekme yükü (S)’nin bir fonksiyonu olarak a!a õdaki formüldeki gibi
vermek tercih edilebilir:

d min = C LM

136
Burada (C) yalnõzca mekanizma grubuna ba lõ bir katsayõdõr.

Dairesel harekete maruz kalmayan halatlarda (örne in yükün tek noktadan ba lõ

oldu u kule vinçler) ve tehlikeli operasyonlar için (örne in eriyik malzemeler), (C)
katsayõsõ daha büyük risk ve halat üretimindeki hatalarõ telafi etmesi için normal
de erlerinde üzerine seçilir.

(C)’nin de eri, teorik kopma yükü ve halatõn dolum faktörü (f )’ye (halatõn metal
kesit alanõnõn onu çevreleyen halatõn kesit alanõna oranõ) ba lõ emniyet faktörü (Zp)
a!a õdaki ba õntõdan çõkarõlmaktadõr:

OP
C=N S
Q%(%%R%(%%:%T @

Burada R 0 katsayõsõ kullanõlan halatõn kopma mukavemetidir (N/mm2).

(C) katsayõsõ kopma mukavemetleri 1600, 1800, 2000 ya da 2200 N/mm2 olan
halatlara uygulanõr.

*stisnai olarak kopma mukavemeti 1400 N/mm2 olan bir halat kullanõldõ õnda halat
çaplarõ uygun !ekilde arttõrõlmalõdõr.

Halat ya da vinç üreticisi halatõn kesit alanõnõn bile!imini hesap edilen minimum çap
(d) ve her bir halatõn makaralardan geçi! !artlarõnõ en son bilgiler do rultusunda
gözden geçirmelidir.

Makara Çapõ D ile Çekme Mukavemeti ( t ‘nin Halatõn Kullanõlabilir Ömrüne Etkisi:

Eski halat, çap 16 mm, 6 kol, her biri on dokuz adet 1 mm çaplõ telden olu!ma, R 0 =
1400 N/mm2

Dökme demir makara, üzerinde makinede r = 8,5 mm ’lik yivler açõlmõ!.

137
 "ekil A.4.2.2 : Ters büküm- çekme gerilmesi e risi

EK A-4.2.3 Halatlar #çin Minimum Sarmal Çapõnõn Belirlenmesinde Dikkate

Alõnacaklar

Halatõn operasyona kesinlikle devam edemeyece i minimum makara ve silindir

çaplarõ bulunmamaktadõr. De i!ik halat tiplerine göre gerekli minimum çapa da
gerek yoktur.

E er di er durumlar de i!miyorsa, halatõn verimli ömrü kademeli olarak makara ve

silindir çaplarõ ile birlikte azalõr.

"ekil A.4.2.3 belli bir halatõn davranõ! karakteristi i örnek olarak gösterilmektedir.

Yeterli verimde halat ömrünün belirlenmesi için, minimum sarmal çapõ (D)’nin
mekanizmanõn sõnõflandõrma gruplarõnõ içeren bir fonksiyonu olarak a!a õdaki
formülden belirlenmelidir:
)
U
"H

(d) nominal halat çapõdõr. (H) içinde bulundu u belirlenmi! mekanizmaya göre
seçilmi! ve görev daha da zorlandõkça büyüyen bir katsayõdõr.

138
Katsayõ (H) makaralar için olan, tamburlar için olandan daha büyüktür, çünkü
çevirme operasyonlarõnda tamburda oldu u gibi (halat dayanõmõ, halat bükülmesi)
halat geri çevrilerek makaraya (halat dayanõmõ, halat bükülmesi, halat dayanõmõ) iki
kere dolanmaktadõr.

Katsayõ (H) makaralarõ e!itlemek için azalõr çünkü halat daha az geri çevrime maruz
kalõr ve hareket sõnõrlanõr. Bazõ makaralar yine de geri çevrimlerin sayõsõ referans
alõnarak boyutlandõrõlõr.

Uygun olmayan sarmal durumlar, (örnek olarak: bazõ makaralarõn halatlarõ delikten
geçirilerek dolanmasõ, geri çevirimler ya da dönmeyen halatlarõn kullanõmõ v.b. gibi),
halatõn kullanõm ömrünün mekanizmanõn grup sõnõflandõrmasõyla dengeli !ekilde
devam edebilmesi için ayarlanmalõdõr.

Makara çapõ (d) ve çekme gerilmesi ( t ‘nin kullanõm süresine etkisi:

Lang’s lay halatõ, çapõ 16 mm, 6 telden olu!mu! 1mm çaplõ, 19 tane demet içeren
halat, ( R = 1400 N/mm2

Dökme demir makaralar, makina tahrikli yiv çapõ r = 8.5 mm

"ekil A.4.2.3 : Ters bükme- makara çapõ e risi

139
3.5 Kitapçõk 6 (Kreyn Yapõsõ Üzerindeki Rüzgâr Yükü Hesaplarõ)

Bu bölümdeki tüm numaralandõrmalar F.E.M’e aittir.

1. Genel

Bu doküman vinç yapõlarõ üzerindeki rüzgâr yükleri ile ilgilidir ve tavsiye

niteli indedir.

Rüzgârõn her yönde yatay olarak sabit bir hõzla esti i kabul eder; ve basitle!tirilmi!
hesaplama yöntemi içerir.

2. Rüzgâr Basõncõ–Reynolds Sayõsõ

Dinamik rüzgâr basõncõ (veya rüzgâr basõncõ) a!a õdaki !ekilde hesaplanõr:

X
V W %Z% %Z%[ 0
Y

q = dinamik rüzgâr basõncõ N/m2

+ = havanõn yo unlu u kg/m3 (özel spesifikasyonlar hariç + =1.25 kg/m3

V = rüzgârõn hõzõ m/s

Akõ! ko!ullarõ Reynolds Sayõsõ ile karakterize edilmektedir.

Reynolds sayõsõ Ek-1 de tanõmlanmõ!tõr.

3. Rüzgâr Durumlarõ Tasarõmõ

Vinç yapõlarõ üzerindeki rüzgâr yükü hesaplanõrken iki çe!it rüzgâr durumu tasarõmõ
göz önüne alõnõr.

3.1 Çalõ!ma Durumundaki Rüzgâr Etkisi

Kreynin maruz kalaca õ maksimum rüzgârdõr. Rüzgâr yüklerinin uygun çalõ!ma

yükleri ile birle!im halinde en uygun olmayan yönde etkidi i varsayõlmaktadõr.

Çalõ!ma anõndaki tasarõm rüzgar basõnçlarõ ve uygun hõzlar Tablo T.1 de verilmi!tir.
Aracõn yüksekli i boyunca üzerindeki hõzõn sabit oldu u kabul edilmi!tir.

Rüzgâr hõzõ ölçer bir araca ba landõ õ zaman, normalde o aracõn en yüksek noktasõna
monte edilmesi gerekmektedir. Rüzgâr hõzõnõn farklõ bir yükseklikte daha önemli
oldu u durumlarda, üretici hõz ölçer cihazõ kendi istedi i yüksekli e yerle!tirebilir.

140
NOT: Çalõ!ma hõzlarõnõn ve nominal ivmelenmelerin !iddetli rüzgâr ko!ullarõna
ula!madõ õ kabul edilmi!tir.

Tablo T.1 : Çalõ!ma durumundaki rüzgâr tasarõm basõncõ

Çalõ!ma
Çalõ!ma Çalõ!ma
durumundaki
durumundaki durumundaki
rüzgar tasarõm
Araç tipi rüzgâr hõzõ rüzgâr basõncõ
basõncõ
v(3) q(3)
\]^0
q
\]^0
m/s
Rüzgârdan korunmu! veya
çok hafif rüzgâra maruz
kalacak !ekilde tasarlanmõ! 125 12,86 103
kaldõrma aracõ; Montaj
i!lerinde kulanõlanlar.
Açõk alana kurulmu! bütün
250 18,18 207
kreyn türleri
*)iddetli rüzgâr altõnda
çalõ!ma durumunda olan 500 25,71 413
araçlar
*Örne in tablo T.2.1.2.5 (F.E.M 1.001 kitapçõk 2) 12a türündeki araçlar

(q) çalõ!ma anõndaki dizayn rüzgar basõncõdõr. A!a õdaki ba õntõ ile tanõmlanmõ!tõr:

q = _0̀ x q (3)

_0̀ = ani rüzgar tepki faktörü _` = 1.1

1
Vabc W %( d%( eabc0
0
q (3) = v (3) deki rüzgâr basõncõ

v (3) = 3 saniyelik periyotlarla ortalamasõ alõnmõ! ani rüzgar hõzõ

Rüzgârõn Yük Üzerindeki Etkisi:

Çe!itli yükler ta!õyan vinç kancasõ üzerindeki rüzgâr etkileri a!a õdaki ba õntõ ile
tanõmlanõr:

F = c . A. q

F = kanca yüküne rüzgâr tarafõndan uygulana kuvvet (N)

q = Tablo T.1 den çalõ!ma anõndaki rüzgar basõncõ N/m2

141
A = kreyn yükünün katõ kõsõmlarõnõn maksimum alanõ (m2), (*stisnai olarak, bir kreyn
büyük yüzey alanlõ yükleri ta!õmak gereksiniminde kaldõ õ durumlarda, üreticinin
yukarõdaki Tablo T.1 deki yüklerin ta!õnamayaca õndan dolayõ daha dü!ük bir hõz
tanõmlanmasõ kabul edilebilir.), bu alanõn bilinmedi i durumlarda, güvenli çalõ!ma
yük de eri olan minimum (0.5 m2 ton) de eri kullanõlabilir.

c = rüzgâr hõzõ yönündeki brüt yükün aerodinamik katsayõsõ, detaylõ bilgi yoksa

(c = 2.5) de eri alõnabilir.

Kreyn’nin sadece özel !ekil ve boyutlardaki yükleri kaldõrdõ õ durumlarda, rüzgâr

yükü uygun boyutlar ve konfigürasyonlar için hesaplanmalõdõr.

3.2 Çalõ!madõ õ Durumlardaki Rüzgâr Etkisi

Çalõ!ma olmadõ õ durumlarda kaldõrma aracõnõn sabit bir !ekilde durabilmesi için,
tasarõmõ sõrasõnda üretici tarafõndan göz önüne alõnan maksimum rüzgârdõr.

Kaldõrma aracõnõn yerden yüksekli ine, co rafik konumuna ve rüzgârlara maruz

kalma derecesine göre, hõz farklõlõk gösterir.

Ek-2 "ekil F.A.2 de Avrupa’nõn rüzgâr haritasõ verilmi!tir. Burada hangi bölgelerde
hangi rüzgâr hõzõnõn uygulanabilece i kabaca gösterilmi!tir.

Çalõ!ma olmadõ õ durumda rüzgâr yükü hesaplanõrken, e er araç A, B, C alanlarõnda

bulunuyor ise, hõz ve basõnç a!a õdaki gibi alõnabilir:

- Tablo T.3.2 den sabit alõnabilir veya,

- Ek-2’ye göre hesaplanabilir.

Tablo T.3.2 : Çalõ!madõ õ durumlardaki rüzgâr hõzõ ve basõncõ

Yerden Çalõ!madõ õ durumlardaki Çalõ!madõ õ durumlardaki

yükseklik yakla!õk rüzgâr hõzõ yakla!õk rüzgâr basõncõ
m m/s \]^0
0 ile 20 arasõ 36 800
20 ile 100 arasõ 42 1100
100’den büyük 46 1300

E er kaldõrma makinasõ D, E, F, G alanlarõnda bulunmuyor ise, çalõ!madõ õ

durumlardaki rüzgâr basõncõ Ek-2 ye göre hesaplanmalõdõr.

142
*lk yakla!õmda, makine üzerindeki maksimum rüzgâr hõzõ tüm yapõ üzerinde sabit
olarak kabul edilmi!ti.

Rüzgâr ko!ullarõnõn sert oldu u alanlarda kalõcõ olarak kurulmu! olan veya uzun
süreli kullanõlacak olan kreynler için yukarõdaki de erler meteorolojik bilgiler
dahilinde üretici ve kullanõcõ arasõndaki anla!maya göre de i!tirilebilir. Davenport
kanunu kullanõlabilir.

Kreyn kolu kolaylõkla a!a õ inebilen araçlar (örne in; bazõ kule vinçler ), çalõ!ma
sonunda a!a õ indirildi i için çalõ!ma olmadõ õ andaki rüzgâr etkisi dikkate alõnmaz.

4. Rüzgâr Yükü Hesaplarõ

Kreyn yapõlarõnda kullanõlan bütün ve parçalõ yapõlarda ve bünye elemanlarõnda

rüzgâr yükü a!a õdaki !ekilde hesaplanõr:

F = A . q . Cf

F = rügâr yükü (N)

A = incelenen yapõnõn efektif yüzey alanõ (m2)

q = uygun tasarõm ko!ullarõndaki rügâr basõncõ (N/m2)

C f = incelenen parçanõn rüzgar yönündeki !ekil katsayõsõ

Yapõ üzerindeki toplam rüzgâr yükü parçalar üzerindeki yüklerin toplamõ !eklinde
ifade edilir.

Aracõn mukavemet ve denge gereksinimleri tanõmlanõrken toplam rüzgâr yükü

dikkate alõnmalõdõr.

Mekanizma tasarõmõnõn izin verdi i rüzgâr yükü büyüklü ü, mekanizmanõn motor ve

fren gereksinimlerinin tanõmlanmasõ ve rüzgârda aracõn güvenli inin sa lanmasõ
konularõ mekanizmalarõn tasarõmõ bölümünde ele alõnmõ!tõr.

5. "ekil Katsayõlarõ

Verilen bir Reynolds sayõsõ (veya verilen DxV) için, !ekil katsayõsõa!a õdaki
de erlere ba lõ olarak farklõlõk gösterir.

- "ekil F.5.1.b de tanõmlanan aerodinamik narinlik (,)

- Rüzgâr türbülansõ

143
 ghg
fW
[

I = türbülans yo unlu u

u = (V) hõzõna ba lõ olarak hõzdaki de i!im miktarõ. Bu de er atmosferik türbülansõ

karakterize eder,

X o
hW jk h0alc mn
i I

V = 10 dakikalõk periyottaki ortalama rüzgar hõzõdõr.

"ekil F.5 : Türbülans tanõmõ

)ekil katsayõsõ a!a õdaki !ekilde ifade edilir:

C f = K , . K õ . K r . C fo

K , = narinli in etkisi

K õ = türbülansõn etkisi

K r = kö!e yarõçapõnõn etkisi

C fo = referans !ekil katsayõsõ

5.1 Bünye Elemanlarõ, Kiri!ler, vb

a) Re $ 3.105 (veya DxV $ 4.5 m2/s) için

Bünyesel elemanlar, tek kafesli kiri!ler ve makine evleri için (, = 20)narinli indeki
C fo referans !ekil katsayõlarõ Tablo T.5.1.a da verilmi!tir.

144
Tek kafesli kiri!ler üzerindeki rüzgar yükü Tablo T.5.1.a da verilen bünyesel
elemanlarõn katsayõlarõ kullanõlarak hesaplanabilir. Bu durumda, her bir parçanõn
aerodinamik narinli i hesaba katõlmõ! olur.

Rüzgâr tünelinden veya tam ölçekli testlerden elde edilen !ekil katsayõlarõ da
kullanõlabilir.

Narinli in etkisi katsayõ olarak hesaba katõlabilir:

s
q
K, = p r
t
?@

0.08 $ I $ 0.25 için türbülansõn etkisi katsayõ olarak hesaba katõlabilir:

K õ = 1 + 1.25 x I

Detaylõ bilginin yoksa, I = 0.25 olarak kabul edilir.

Kare ve dikdörtgen kesitli parçalarõn kö!e yarõçap etkileri a!a õdaki !ekilde hesaba
katõlabilir:

0.06 $ r/D $ 0.25 katsayõ yardõmõyla

?
s u v%A
Kr = p r
; E

r/D < 0.06 için

Kr = 1

C fo referans !ekil katsayõlarõ ve hesaplama için katsayõlarõn etkileri a!a õdaki Tablo
T.5.1.a özetlenmi!tir.

Tablo T.5.1.a : Özet tablo

145
b) Re > 3.105 (veya DxV $ 4.5 m2/s) için

Kritik bir rejimde, silindirik kõsõmlarda a!a õdaki de erler kabul edilebilir:

K, = 1

Kõ = 1

Kr = 1

C fo = 0.4

Düz ve dairesel parçalardan yapõlmõ! bir kafes kiri!te veya dairesel parçalarõn
olu!turdu u kritik bir sistemde (DxV > 4.5 m2/s) uygun !ekil katsayõlarõ ön cephe
alanlarõna uygulanõr.

Di er bütün kõsõmlarda, yeterli bilgi yoksa, Tablo T.5.1.b deki de erler dikkate
alõnabilir:

Tablo 5.1.b : "ekil katsayõlarõ

Aerodinamik narinlik l/b veya l/D
Tipi Açõklama $5 10 20 30 40 50 >50
Kesitler ve dairesel
kesit: 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4
D x V > 4.5 m2/s
b/d
Dikdörtgensel 2 1.55 1.75 1.95 2.10 2.20
kesitliler 1 1.40 1.55 1.75 1.85 1.90
356mm kare 0.5 1.00 1.20 1.30 1.35 1.40
Ana kesitten büyük 0.25 0.80 0.90 0.90 1.00 1.00
elemanlar ve 254x457
mm dikdörtgen

Düz yüzeyli kesitler 1.70

Tek kafes
Dairesel kesitler:
kiri! 0.40
D x V > 4.5 m2/s
Makine Dikdörtgensel yapõ,
evleri yer veya sert zemin 1.10
vb... üstünde

146
 w.xç.%yzy4{y y
(I) Aerodinamik narinlik W xüz|.x%}.x!õ
*, *,
+ ./01&
õ!"#$%&$' %(%!&)'!% *%!% - 2

*Kafes yapõlarda bünyeselsel parçalarõn uzunlu u kom!u dü üm noktalarõ arasõndaki

uzunluk olarak alõnõr.
$#(õ&3#4ç#*#4õ!&#*#!õ 5 8&9&-:
(II) Katõlõk oranõ + + + 7!< +"
$#3#*õ&#*#! 56 8&9&;

=>?&=>?'&-#$#!&$'!#4*#4&#4# @!"#$%&A' #B' # #

(III) Aralõk oranõ + + &./01&
4>?)#4&$#4C@!"#$%&3#4D#!@!&)'!%C*%E% - ;

“a” de erini geometrideki mümkün en küçük yüzey ölçüsünden alõnõr.

4>?)#4&$#4C@ @!"#$%&$' %(%!&)'!%C*%E% -
(IV) Kesit oranõ + + &
4>?)#4#&3#4#*'*&$' %(%!&"'4%!*%E% "

ekil F.5.1.b : Tanõmlar: aerodinamik narinlik, katõlõk oranõ, aralõk oranõ ve kesit
oranõ

147
5.2 Çoklu Kiri!ler ve Elemanlar

Koruma amacõyla paralel çerçeve veya elemanlarõn konuldu u yerlerde; koruyucu

çerçevenin ve bunun arkasõnda kalan korunmayan kõsõmlara gelen rüzgâr yükü,
uygun !ekil faktörleriyle çarpõlarak bulunabilir. Korunan kõsõmlara gelen rüzgâr
yükleri, (#) olarak tanõmlanan koruma faktörünün çarpõlmasõyla hesaplanõr. Bu
faktöre ait veriler Tablo T.5.2 de verilmi!tir. Genel olarak (#) faktörü de erleri;
katõlõk ve aralõk oranõna göre de i!ebilir. ekil F.5.2.b de açõklanmõ!tr.

Tablo T.5.2 : Koruma katsayõlarõ

Aralõk oranõ Katõlõk Oranõ A/A e

a/b 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 $ 0.6
0.5 0.75 0.40 0.32 0.21 0.15 0.10
1.0 0.92 0.75 0.59 0.43 0.25 0.10
2.0 0.95 0.80 0.63 0.50 0.33 0.20
4.0 1.00 0.88 0.76 0.66 0.55 0.45
5.0 1.00 0.95 0.88 0.81 0.75 0.68
6.0 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00

Birbirine özde! çerçeveler veya elemalar e!it aralõklarla arka arkaya dizilirse koruma
faktörü dokuzuncu çerçeveye kadar artar ancak daha sonrakilerde ise sabit kalõr.

Rüzgâr yükleri a!a õdaki gibi hesaplanõr:

1. kiri! F1 = A q Cf (N)

2. kiri! F2 = # A q Cf (N)

n. kiri! F n = IF!G<H A q C f (N)

9. kiri! ve sonraki kiri!ler F 2 = IJ A q C f (N)

Toplam rüzgar yükü;

9 kiri!e kadar F total = KL M I M IN M IO M P M I!G< Q A q C f (N)

<GRS
= A q Cf T U (N)
<GR

9 kiri!te F total = KL M I M IN M IO M P M IJ M FV W XHIJ &Q A q C f ( N )

<GRZ
= A q Cf Y M & F[ W XHIJ \& (N)
<GR

Bu formüller e er a!a õdaki !artlar sa lanõrsa da kullanõlabilir.

148
- koruyucu yüzey elemanõna dik olarak rüzgâr akõmõnõn (% = 50) kadar sapmayla
geliyorsa,

- koruyucu elemanlarõn özde! olmamasõ durumunda ve (A 1,max ) en büyük alanõ temsil

ediyorsa ve

- elemanlar arasõ uzaklõ õn e!it olmamasõ durumunda ve (a max ) en büyük mesafeyi

temsil ediyorsa uygulanõr

Not1 – #x katsayõsõ; #x $ 0.1 sa lanmalõdõr. (#x < 0.1 olmasõ durumunda #x = 0.10
alõnõr.)

Not2 – % > 50 olmasõ halinde hesaplamalar Ek 4 te belirtilmi!tir.

5.3 Kafes Kuleler, Düz Kafesler

&ekil faktörleri Ek 3 Tablo T.A.3 de açõklanmõ!tõr.

5.4 Rüzgâr ile Yönünü De"i!tirebilen Parçalar

Bünye elemanlarõ, kiri ler, vb...

Rüzgar, belli bir açõyla yapõ elemanõnõn boy yönündeki eksenine veya kiri!in
yüzeyine geldi inde, rüzgar yönündeki kuvvet a!a õdaki formülle elde edilir.

F = A . q . C f . sin2 %

F, A, q ve C f Bölüm3.1 de tanõmlanmõ!tõr, (%) ise rüzgârõn yapõ elemanõn boy

yönündeki eksenine veya kiri!in yüzeyine geldi indeki açõdõr. (% <900)

ekil F.5.4 : E"imli yüzey

149
EK 1 Reynolds Sayõsõ

Reynold sayõsõ a!a õdaki gibi tanõmlanõr:

]&^&_
Re =
`

V = ortalama hõz m/s

D = metre cinsinden yapõ elemanõnõn rüzgara dik yöndeki boyutu

' = Havanõn m2/s cinsinden kinematik viskozitesi (standart ko!ullarda = 15x106 m2/s)

Ayrõca hesaplarda (boyut x hõz) (DxV) da kullanõlabilir.

Reynold sayõsõ 3.105 de erinden büyük oldu unda (veya DxV > 4.5 m2/s) akõ! rejimi
kritiktir.

Reynold sayõsõ 3.105 de erinden küçük veya e!it oldu unda (veya DxV ( 4.5 m2/s)
akõ! rejimi kritik altõdõr.

EK 2 Çalõ!madõ"õ Durumda Rüzgâr Etkisi

Kreynlerde i!letme !artlarõ dõ!õnda etkiyen güçlü rüzgârlar için (fõrtõna vb…);
rüzgârõn yatay olarak, yer seviyesinden yükseklik arttõkça, her yönden esen rüzgâr
hõzõnõn da arttõ õ kabulü yapõlõr.

Ortalama fõrtõna rüzgârõ hõzõ (v ref )!öyle tanõmlanõr: 50 sene arayla tekrarlanma !artõ
ile engebesiz bir yerle!im biriminde 10 metre yükseklikte 10 dakika süreyle etkiyen
rüzgardõr. Rüzgâr seviyesini ortaya koyan (v ref ) standart olarak Avrupada co rafik
bölgelere göre 20 ile 36 m/s arasõnda ve 36 m/s den büyük olacak !ekilde
tanõmlanmõ!tõr.

ekil F.A.2 de Avrupa rüzgâr haritasõ ve sõnõflarõ gösterilmi!tir. Hesaplamalarda bu

de erlerden faydalanõlabilir.

Daha detaylõ rüzgâr haritalarõ de i!ik co rafik bölgeler için metereloji datalarõndan
yola çõkõlarak ikinci paragraftaki kõsõtlamalar dahilinde hesaplara katõlõrlar.

Not: Ulusal rüzgâr haritalarõ ENV 1991.2.4 standardõ Ek A da bulunabilir. Kreyn

tasarõmõnda a!a õdaki de erler genel kabul olarak kullanõlabilir:

Bölge A-B C D E
v ref (m/s) 24 28 32 36

150
Güvenli bölgede kalmak için A ve B bölgeleri için (v ref ) ortak kabul edilir.

v ref $ 36 m/s oldu u durumlarda G ve F bölgeleri için tasarõmcõ özel tasarõm

çözümleri üretmelidir.

Kreynler farklõ bölgelerde çalõ!abilirler. Bu farklõ bölgeler için uygunluklarõ

kanõtlanmalõdõr.

E!de er statik fõrtõna rüzgâr hõzõ v(z), (z(metre)) yükseklik ili!kisi a!a õdaki formülle
tanõmlanmõ!tõr.
ab F?H af
v(z) = F rec . Y M & eJ & \
ac6d ac6d

gh FiH ? n
= ) x T U , yandaki formülde pürüzlülük katsayõsõ gösterilmi!tir. Bu ili!ki 10
gjkl <m

dakikalõk ortalama fõrtõna rüzgârõ v(m), (z) yüksekli inde (v ref ) fõrtõna rüzgârõ
referansõna göre verilmi!tir.

* ve ) sayõlarõ boyutsuz olup a!a õdaki bölge parametrelerini tanmlar:

* = 0.14 )=1 Düz, engebesiz alanlarda

* = 0.25 )=0.65 Ormanlõk ve banliyö alanlarõnda

* = 0.36 )=0.41 Yo un yapõlarõn bulundu u !ehir içi yerle!im alanlarõnda

Yukarõda gösterilen * ve ) de erleri yerine deneysel veya teorik de erlerin

kullanõlmasõ bölge ko!ullarõ dikkate alõndõ õnda hesap açõsõndan kritik olan
durumlarda önem kazanmaktadõr. Bu durum * ( 0.14 oldu unda göz önüne alõnõr.

v g = 2 x op&q r x v ref formülü: 10 dakikalõk fõrtõna rüzgârõ içindeki yükseklikten

ba õmsõz olarak üç saniyede fazla genli e sahip ani rüzgâr etkisini gösterir.

K= 0.0055

e 8 = 1.10 elastik kreyn sisteminin ani rüzgârdaki tepkisi olarak hesaba katõlõr.

F rec = tekrarlanma aralõ õ (R)’ye ba lõdõr. (v ref ) referans fõrtõna rüzgârõ 50 seneden
farklõ olan tekrarlanma aralõklarõnda hesaba katõlan bir faktördür.

Kreyn hesaplarõnda tasarõmcõ, tekrarlanma aralõ õ (R)’yi 5 ile 25 yõl arasõndan

seçmelidir.(R = 5 ile R = 25). (R)’ye ba lõ olarak tanõmlanmõ! de erleri Eurocode for
Actions on Structures, Chapter 8: Wind Loads-A.2’ye göre a!a õdaki gibidir.

F rec = 0.8155 R = 5, F rec = 0.8733 R = 10, F rec = 0.9463 R = 25

151
E!de er statik fõrtõna rüzgârõ basõncõ (q(z)), e!de er fõrtõna rüzgârõ hõzõ (v(z))’ye ba lõ
olarak a!a õdaki gibi tanõmlanmõ!tõr.

q(z) = 0.625 x v2(z)

Tablo T.A.2 de q(z), R = 10’a göre yüksekli e ba lõ olarak ve Avrupa (E) bölgesine
göre verilmi!tir.

Tablo T.A.2 : Bölgeler

Bölge E
R = 10 yõl
Yükseklik (m) Düz Alan Banliyö Kentsel Alan
10 1211 681 405
20 1393 850 530
30 1515 974 629
40 1610 1075 714
50 1687 1163 791
60 1754 1241 862
70 1813 1312 929
80 1866 1377 991
90 1914 1438 1051
100 1958 1495 1108
110 1999 1549 1163
120 2037 1601 1216
130 2073 1650 1267
140 2107 1697 1317
150 2139 1742 1366

152
ekil F.A.2 : Avrupa kõtasõ için referans fõrtõna hõzlarõ bölgeleri

153
EK 3

Tablo T.A.3 : Kafes sistem

ekil F.A.3.1 : Katõlõk oranõ

ekil F.A.3.1 Katõlõk oranõ (")’ye ba lõ olarak üç boyutlu kafes sistemde, yuvarlak
ve kö!eli elemanlar için aerodinamik katsayõ C fo

154
 ekil F.A.3.2 : Katõlõk oranõ

ekil F.A.3.2 Katõlõk oranõ (") ve (Re)’ye ba lõ olarak üç boyutlu kafes sistemde,
üçgen kesit alanlõ yuvarlak elemanlar için aerodinamik katsayõ C fo

ekil F.A.3.3 : Katõlõk oranõ

ekil F.A.3.3 Katõlõk oranõ (") ve (Re)’ye ba lõ olarak üç boyutlu kafes sistemde,
kare kesit alanlõ yuvarlak elemanlar için aerodinamik katsayõ C fo

ekil F.A.3.4 : Katõlõk oranõ

155
 ekil F.A.3.4 Katõlõk oranõ (")’ ye ba lõ olarak iki boyutlu kafes sistemde, yuvarlak
ve kö!eli elemanlar için aerodinamik katsayõ C fo

ekil F.A.3.5 : Katõlõk oranõ

ekil F.A.3.5 Katõlõk oranõ (")’ye ve Re’ye ba lõ olarak iki boyutlu kafes sistemde,
yuvarlak elemanlar için aerodinamik katsayõ C fo

EK 4

Örnek: Kule Kreyn

Rüzgar, kaldõrma kolunun uzunlu u boyunca döner elemana (+) gibi bir açõyla
gelebilir.

Kule kreynde (+) > 50 olmasõ durumunda, C R $ F x d x K S formülü uygulanõr.

Ba!ka bir durumda, daha uygun bir izdü!üm alanõ (A) hesabõ için, döner elemanõn
gerçek kiri! uzunlu u dikkate alõnmalõdõr.

B = döner elemanõn rüzgar basõncõ merkezi

F = +’ya ba lõ olarak etkiyen son kuvvet

d = kreyn’nin dönme merkezi ile basõnç merkezi arasõndaki yatay uzaklõk

C R = döner elemanõn sürtünme momenti

K s = güvenlik katsayõsõ, genellikle K s = 2 alõnõr.

Hesaplamalar, Tablo T.1 deki i!letme !artlarõndaki limit rüzgar hõzlarõnda yapõlõr.

156
3.6 Kitapçõk 8 (Test Yükleri ve Toleranslar)

Bu bölümde sadece bazõ Avrupa ülkelerine ait test yüklerine yer verilmi!tir.

157