თავი 1

ადამიანის უფლებების იდეა

ლუის ჰენკინი, უფლებების ასაკი

1-5(1990).

თანამედროვე ადამიანის უფლებების იდეა ფორმულირებულ და ჩამოყალიბებულ იქნა

მეორე მსოფლიო ომისა და მის შემდგომ პერიოდში. ომის დროს მოკავშირე ძალებმა
გამოაცხადეს, რომ ადმიანის უფლებების პატივისცემის დასტური იყო მათი დახმარება
ომში. 1945 წელს, ნიურნბერგში, მოკავშირეებმა მიიჩნიეს, რომ კაცობრიობის წინაშე
ჩადენილ იქნა დანაშაული, რისთვისაც ნაცისტური რეჟიმის ლიდერები იყვნენ
გასამართლებული. გაერთიანებული ერების ქარტია აღიარებს, რომ მხარდამჭერი
პატივისცემა ადამიანის უფლებების მიმართ არის გაერთიანებული ერების
ორგანიზაციის ძირითადი მიზანი. ადამიანის უფლებების იდეამ ახალი გამოხატულება
ჰპოვა ადამიანის უფლებების მსოფლიო დეკლარაციაში, რომელიც მიღებულ იქნა
გაერთიანებული ერების გენერალური ასამბლეის მიერ 1948 წელს, რომლისგანაც
შემდგომ შეიქმნა მრავალი ხელშეკრულება და კონვენცია.

უფლებები” გამორჩეულად ფიგურირებს მორალის, სამართლისა და პოლიტიკის

თეორიებში. უფლებების იდეა კავშირშია ისეთ თეორიებთან, როგორებიცაა “სიკეთე,
“უფლება, “სამართლიანობა”და კონცეფციასთან “კარგი საზოგადოების “ შესახებ.
თანამედროვე ფილოსოფიურ ლიტერატურაში უფლებების იდეა ითვლება
უტილიტარიზმის სხვადასხვა ბრენდის ალტერნატივად.

ინდივიდუალური უფლებები, როგორც პოლიტიკური იდეა, გამოყენებულია ბუნებით

კანონში და მისი შედეგია ბუნებითი უფლებები. თავის თანამედროვე გამოვლინებით ეს
იდეა მოდის ჯონ ლოკისაგან ამერიკის დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში და
ადამიანისა და მოქალაქის უფლებების საფრანგეთის დეკლარაციაში და ცნობილი
გამონათქვამებიდან, და ამ იდეის გან- ხორციელებით შეერთებული შტატების
კონსტიტუციაში და თანამედროვე სახელმწიფოების კონსტიტუციებსა და კანონებში.

ადამიანის უფლებების იდეა, რომელიც დღეს ფართოდ გავრცელდა და მიიღო

საყოველთაო (თუ საერთო) აღიარება, დიდად უნდა უმადლოდეს მის წინამორბედებს,
თუმცა ის გამორჩეული და განსხვავებულია მათგან. თანამედროვე ვერსია არ ეყრდნობა
და არ მოიაზრებს თავის თავს ბუნებით კანონში, სოციალურ კონტრაქტში ან ნებისმიერ
სხვა პოლიტიკურ თეორიაში. სართაშორისო დოკუმენტებში სახელმწიფოთა
წარმომადგენლები აღიარებენ ადამიანის უფლებებს, განსაზღვრავენ მათ შინაარსს და
მიუთითებენ მათ შედეგებზე პოლიტიკურ საზოგადოებასა და ეროვნული
სახელმწიფოების სისტემაში. ადამიანის უფლებების გამართლება რიტორიკულია და
არა ფილოსოფიური. ადამიანის უფლებები აშკარაა და გამოვლენილი ისეთ სხვა
იდეებში, რომლებიც ჩვეულებრივ ინტუიციურია და მიღებული. ადამიანის უფლებები
ამოღებულია მიღებული პრინციპებიდან, ან მოთხოვნილია მიღებული შედეგების გამო
_სოციალური შედეგების, როგორიცაა მშვიდობა და სამართლიანობა; ინდივიდუალური
შედეგების, როგორიცაა ადამიანური ღირსება, ბედნიერება, კმაყოფილება.
ის, რასაც დეკლარირებული მოდელის ნორმები მოიცავს, იდეა, რომელსაც ის ასახავს,
არსად არ არის ფორმულირებული. მე შევეცდები გავაკეთო იგივე აქ, არა როგორც
ფილოსოფიური კონსტრუქცია, არამედ როგორც კვინტესენცია იმისა, რაც საფუძვლად
უდევს ეროვნულ და საერთაშორისო დოკუმენტებს.

ადამიანის უფლებები წარმოადგენს პიროვნების უფლებებს საზოგადოებაში. ყოველ

ადამიანს აქვს, ან უფლებამოსილია ჰქონდეს “უფლებები” _ლეგიტიმური, საფუძვლიანი,
სამართლიანი მოთხოვნები თავისი საზოგადოების მიმართ; მოთხოვნები სხვა და სხვა
”სიკეთესა” და სარგებელზე. ადამიანის უფლებები არ არის რაღაც აბსტრაქტული,
არასრულყოფილი “სიკეთე;1 ისინი განსაზღვრულია გარკვეული მოთხოვნების
ჩამონათვალით ისეთ საერთაშორისო დოკუმენტებში, როგორიცაა ადამიანის
უფლებების მსოფლიო დეკლარაცია და აგრეთვე მრავალ ხელშეკრულებასა და
კონვენციაში. ეს ის უპირატესობებია, რომლებიც ითვლება ძირითადად პიროვნების
კეთილდღეობისათვის, ღირსებისათვის და კმაყოფილებისათვის და ეს ასახავს საერთო
აზრს სამართლიანობის, კეთილსინდისიერების და წესიერების თაობაზე. როგორც ჩვენ
ვხედავთ, შეერთებული შტატების კონსტიტუციურ იურისპრუდენციაში, პიროვნების
უფლებებზე ბევრია ნაფიქრი და ის შეიცავს მხოლოდ პიროვნების იმუნიტეტებს
მთავრობის მხრიდან რაიმე მოსალოდნელი შეზღუდვებისაგან. მეორე მხრივ, ადამიანის
უფლებები არა მარტო ამ უარყოფით “იმუნიტეტის მოთხოვნის“ გარდა ”პოზიტიური“
რესურსის მოთხოვნებსაც მოიცავს. იგი მოითხოვს, რასაც საზოგადოება თვლის
საჭიროდ, გაუკეთდეს პიროვნებას. ის შეიცავს თავისუფლებას_ თავისუფლებას
რაიმესაგან (მაგ. დაპატიმრება, წამება), და თავისუფლებას, იმოქმედოს
(მაგ.ილაპარაკოს, მონაწილეობა მიიღოს შეკრებაში, მოუწოდოს); ის შეიცავს უფლებას
კვებაზე, საცხოვრებელზე და სხვა ძირითად ადამიანურ მოთხოვნებზე.

ადამიანის უფლებები უნივერსალურია: ისინი ეკუთვნის ყოველ ადამიანს ნებისმიერ

საზოგადოებაში. ისინი არ განსხვავდებიან გეოგრაფიულად ან ისტორიულად,
კულტურულად ან იდეოლოგიურად, პოლიტიკური თუ ეკონომიკური სისტემით, ან
სოციალური განვითარების საფეხურით. როდესაც ჩვენ მას ვარქმეთ “ადამიანურს”,
იგულისხმება, რომ ყველა ადამიანს აქვს ისინი თანაბრად მათი ჰუმანურობის გამო _
მიუხედავად სქესისა, ეროვნებისა და ასაკისა; მიუხედავად მაღალი თუ დაბალი
წარმომავლობისა, სოციალური ფენისა, ეროვნული წარმომავლობისა, ეთნიკური თუ
ტომის წევრობისა; მდიდარისა თუ ღარიბისა, თანამდებობისა, ნიჭისა, დამსახურებისა,
რელიგიისა, იდეოლოგიისა, თუ სხვა მოვალეობებისა.2 ჰუმანურობით გამოხატული
ადამიანის უფლებები განუყოფელია: ისინი არ შეიძლება გადაიცეს, გაუკეთდეს
კონფისკაცია, უარყოფილ იქნას; ისინი არ შეიძლება დაიკარგოს უზურპირებით, ან
ვინმეს ფუჭი მცდელობით მისი მითვისებისა.

ადამიანის უფლებები არის უფლებები; ისინი არ არის უბრალოდ ლტოლვა ან

მიზიდულობა სიკეთისკენ. დავარქვათ მას უფლებები არ ნიშნავს, უბრალოდ ვამტკიცოთ,
რომ მითითებული სარგებელი არის სასურველი ან აუცილებელი; ან, უბრალოდ ეს არის
“უფლება” რომ პიროვნებამ ისიამოვნოს ამ სიკეთით; ან თუნდაც უბრალოდ ეს არის
საზოგადოების მოვალეობა, პატივი სცეს იმუნიტეტს და უზრუნველყოს კეთილდღეობა.
1

2
თუ მათ “უფლებებს” დავარქმევთ, ეს გულისხმობს, რომ ესენია მოთხოვნები, როგორც
უფლება, არა თავაზიანობის, ან ქველმოქმედების, ან მეგობრული ურთიერთობის, ან
სიყვარულის გამო; ის არ საჭიროებს მოპოვებას ან დამსახურებას. უფლებების იდეა
გულისხმობს უფლებამოსილების მინიჭებას მფლობელზე გარკვეული წესით და
მოქმედი ნორმების შესაბამისად; ადამიანის უფლებების იდეა გულისხმობს მორალური
კანონით გათვალისწინებულ უფლებამოსილების მინიჭებას, რომელიც უნდა შეიცვალოს
და დადასტურდეს, როგორც პოლიტიკური საზოგადოების კანონიერი წესი, როგორც
კანონიერი უფლებამოსილება. როდესაც საზოგადოება აღიარებს, რომ პიროვნებას
აქვს უფლება, ის ადასტურებს, აკანონებს და ამტკიცებს იმ უფლებამოსილებას და
ურთავს და აფუძნებს მას საზოგადოების ფასეულობათა სისტემაში და ანიჭებს მას დიდ
მნიშვნელობას სხვა სოციალურ ფასეულობებთან მიმართებით.

ადამიანის უფლებებში იგულისხმება საზოგადოების მოვალეობა, დააკმაყოფილოს ეს

მოთხოვნები. სახელმწიფომ უნდა ჩამოაყალიბოს ორგანიზაციები, მეთოდები, გააკეთოს
რესურსების მობილიზაცია, რაც საჭიროა მოთხოვნების დასახვედრად. პოლიტიკური და
სამოქალაქო უფლებები ითხოვს კანონებს, ორგანიზაციებს, პროცედურებს და სხვა სახის
გარანტიებს ტირანიის, კორუფციის, ამორალურობის და უვარგისი დაწესებულებების თუ
თანამდებობის პირების წინააღმდეგ. ეკონომიკური და სოციალური უფლებები
თანამედრივე საზოგადოებაში მოითხოვს გადასახადების დაწესებას და ხარჯების
აღრიცხვას და სოციალური კეთილდღეობის სააგენტოების ქსელს. ადამიანის
უფლებების იდეა გულისხმობს აგრეთვე, რომ საზოგადოებამ უნდა უზრუნველყოს
დაცვითი სისტემა, რომელსაც შეუძლიათ მიაკითხონ ადამიანებმა, რათა ისარგებლონ იმ
უფლებით, რაც მათ გააჩნიათ ან მიიღონ დანაკარგის კომპენსაცია3. დასახელების
დამტკიცებასთან ერთად მოდის საზოგადოების მიერ აღიარება ვალდებულებისა,
რომელიც მან უნდა შეასრულოს და დაცვითი სისტემის ჩართვა გაზრდის ვარაუდს, რომ
უფლება იქნება რეალიზებული და ინდივიდები ნამდვილად ისარგებლებენ იმ უფლებით,
რაც გააჩნიათ.

ადამიანის უფლებები არის საზოგადოების მიმართ მოთხოვნები. ეს მოთხოვნები

შეიძლება მოდიოდეს ადამიანებს შორის ძირითადი ურთიერთობების მორალური
პრინციპებიდან, მაგრამ ეს არის საზოგადოება, რომელიც იღებს ვალდებულებას, რათა
დაიკმაყოფილოს ეს მოთხოვნები. ცხადია, საზოგადოების ოფიციალური
წარმომადგენლები თავად უნდა სცემდნენ პატივს პიროვნების პრივილეგიებსა და
იმუნიტეტებს; პოლიტიკური საზოგადოებაც უნდა აქტიურობდეს, რათა დაიცვას
ინდივიდის უფლებები მის პირად ცხოვრებაში ჩარევის წინააღმდეგ. რაც შეეხება
ეკონომიკურ და სოციალურ მოთხოვნებს, საზოგადოებამ უნდა იმოქმედოს, როგორც
სადაზღვევო აგენტმა, რათა უზრუნველყოს ისინი, თუ ინდივიდები თავად ვერ ახერხებენ
ამას. ასე რომ მთავრობამ მე უნდა დამიცვას მეზობლის თავდასხმისაგან, ან
მგლებისაგან და უნდა დამარწმუნოს, რომ მე მექნება
პური და ვიქნები ჰოსპიტალიზირებული; ადამიანის უფლებების გამოხატვაში ჩემი
უფლებები უპირისპირდება სახელმწიფოს და არა ჩემს მეზობელს ან მგლებს, პურის
საცხობს ან სავადმყოფოს. სახელმწიფოს შეუძლია დააკმაყოფილოს ჩემი მოთხოვნები
შიდა კანონების და ორგანიზაციების დაარსებით, რომელიც მე მომანიჭებს უფლებებსა
და საშუალებებს, ვთქვათ, ჩემი მეზობლის კანონდარღვევის წინააღმდეგ სამოქმედოდ,
3
ან ადმინისტრაციულ საშუალებებს კორუფციის, შეცდომაში შეყვანის, ბიუროკრატიის
წინააღმდეგ, ან საჯარო სკოლებითა და სამედიცინო მომსახურებით სარგებლობაზე. ეს
კანონიერი უფლებები და საშუალებები საზოგადოებაში არსებული ინდივიდებისა თუ
დაწესებულებების მიმართ, ეფექტურს გახდის ჩემი ადამიანური უფლებების
მოთხოვნებს საზოგადოების მიმართ.

ადამიანის უფლებების იდეა გულისხმობს ინდივიდის უფლებების კავშირს სხვა

საზოგადოებრივ სიკეთესთან. ნათქვამია, ადამიანის უფლებები ფუნდამენტალურია, რაც
ნიშნავს, რომ ისინი მნიშვნელოვანია, რომ სიცოცხლე, ღირსება და სხვა მნიშვნელოვანი
ადამიანური ფასეულობები მასზეა დამოკიდებული; ეს არ ნიშნავს, რომ ისინი
აბსოლუტურია, რომ არასოდეს შეიზღუდება რომელიმე სიტუაციაში რაიმე მიზეზით.
ადამიანის უფლებები უპირველესია, სარგებლობს ხელშეუხებლობის პრეზუმპციით და
ხშირად “ჯობნის” სხვა საზოგადოებრივ სიკეთეს. მთავრობამ შეიძლება არ გააკეთოს
ზოგიერთი რამ, მაგრამ უნდა გააკეთოს სხვა რამ, მაშინაც კი, როცა ხელმძღვანელობა
დარწმუნებულია, რომ ეს საზოგადოების ინტერესშია (და შესაძლოა ინდივიდს კერძო
ინტერესშიც კი) გააკეთოს ეს სხვანაირად; ინდივიდის ადამიანური უფლებები
შეუძლებელია მარტივად შეეწიროს თუნდაც მრავალრიცხოვან სიკეთეს, თუნდაც
ყველაზე მთავარს. მაგრამ, თუ ადამიანის უფლებები ცოტათი მაინც არ დაემორჩილება
საზოგადოებრივ ინტერესებს, ის შეიძლება შეეწიროს ამას, თუ საწინააღმდეგო
საზოგადოებრივი ინტერესი საკმაოდ მნიშვნელოვანია გარკვეულ სიტუაციაში
შეზღუდული დროისა და მიზეზებისა და საკითხის ხარისხის აუცილებლობის გამო.

საყოველთაო დეკლარაცია აღიარებს, რომ უფლებები ექვემდებარება შეზღუდვას,

რომელიც კანონითაა განსაზღვრული “უსაფრთხოების მიზნით და უფლებების
პატივისცემის და სხვათა მშვიდობის გამო და რომ თანხვედრი იყოს მორალისა და
საზოგადოებრივი წესრიგისა და საყოველთაო კეთილდეღეობისა დემოკრატიულ
საზოგადოებაში” (მუხლი 29[2]).

უფლებების იდეა თანახმაა, რომ შეზღუდვა უფლებებზე დასაშვებია, მაგრამ თავად

შეზღუდვებია მკაცრად შეზღუდული. საგანგებო მდგომარეობა, ეროვნული
უსაფრთხოება, საზოგადოებრივი წესრიგი საკმაოდ მნიშვნელოვანი პირობებია, როცა
ვლაპარაკობთ მნიშვნელოვან სოციალურ ინტერესებზე, მაგრამ ეს არ არის ასე
მარტივად განსახორციელებელი და ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფცია ან
საზოგადოებრივი წესრიგი არ უნდა იყოს ისეთი ზომის, რომ გადაყლაპოს უფლებები. ამ
კანონის ნაწილობრივი ცვლილება შესაძლებელია მხოლოდ საყოველთაო საგანგებო
სიტუაციაში, როცა საფრთხე ექმნება ერის არსებობას და არა როგორც პასუხი
(გამართლებულ თუ პარანოიკულ)_შიშზე სხვა ფასეულობების გამო, ან გარკვეული
რეჟიმის უსაფრთხოების გამო. რეალური საგანგებო მდგომარეობის დროსაც კი
საზოგადოებას შეუძლია შეცვალოს მხოლოდ ის უფლებები, რომლებიც აუცილებელია
მოცემულ სიტუაციაში და ასეთი ცვლილების აუცილებლობამაც კი არ უნდა გამოიწვიოს
მიუღებელი სხვაობა, და შეიძლება არ იქნას ეს შეცვლილი ძირითად უფლებებში: ისინი
არ უნდა შემოიჭრან სიცოცხლის უფლებაში, ან გამოიწვიონ წამება ან მკაცრი,
არადამიანური დასჯა, მონობა ან მონური დამოკიდებულება, დანაშაულის აღიარება უკუ
ძალის მქონე კანონებით, პიროვნების უფლებების უარყოფა კანონის წინაშე, ან
ძალადობა თავისუფალ აზრზე, სინდისზე, ან რელიგიაზე. გარდა ამისა, ის აზრი, რომ
საგანგებო მდგომარეობის დროს შესაძლებელია მოხდეს ცვლილებები ან ეროვნული
უსაფრთხოებისა თუ საზოგადოებრივი წესრიგისათვის შეიძლება მოხდეს გარკვეული
უფლებების შეზღუდვა, ეს ეხება მსოფლიო სტანდარტს, რომელიც ექვემდებარება გარე
უსაფრთხოების და განსჯის კონტროლს.

საბოლოოდ, ადამიანის უფლებების იდეა არის ის, რომ პიროვნება თვლის თავს
დამოუკიდებელად და კიდევ ის, რომ მას წვლილი მიუძღვის საყოველთაო
კეთილდღეობაში. პატივი უნდა ვცეთ ავტონომიას და თავისუფლებას და პიროვნების
ძირითადი ეკონომიკურ-სოციალური მოთხოვნები უნდა იქნას რეალიზებული, როგორც
უფლებამოსილების საკითხი და არა შეღავათისა და წინდახედულობის გამო (თუნდაც
ჭკვიანი და კეთილგანწყობილი მთავრობის, ან თუნდაც “ხალხის “ მიერ). პიროვნებას
აქვს ვალდებულებები სხვებისა და საზოგადოების წინაშე და საზოგადოებამ შეიძლება
მოსთხოვოს ყველა ადამიანს, რომ უარი თქვას ზოგიერთ თავის უფლებაზე სხვისი
უფლებებისა და საყოველთაო კეთილდღეობის გამო, მაგრამ პიროვნების არსი იმაშია,
რომ არ უნდა იყოს დაჩაგრული და რაიმეზე შეწირული. ყველა პიროვნება
თანაბარუფლებიანია. ერთი პიროვნების უფლება შეიძლება შეეწიროს მეორის უფლებას
მხოლოდ მაშინ, როცა არჩევანი გარდაუვალია, და მხოლოდ არჩევანის ზოგიერთი
პრინციპის შესაბამისად, რომელიც გამოხატავს თითოეული უფლების საპირისპირო
ღირებულებას. არცერთი კონკრეტული პირი არ შეიძლებჰა იყოს გამორჩეული რაიმე
კონკრეტულის შესაწირად, გარდა შემთხვევითი ან რომელიმე სხვა ნეიტრალური
პრინციპისა, რომელიც გამყარებულია კანონის თანაბარი დაცვის სულისკვეთებით.

მე შევეხე უფლებებს, როგორც მოთხოვნებს საზოგადოების მიმართ და არა მის

წინააღმდეგ; უფლებების იდეოლოგიაში ადამიანის უფლებები არ არის მიმართული
“საზოგადოების წინააღმდეგ, საზოგადოების ინტერესების წინააღმდეგ; პირიქით, კარგ
საზოგადოებად ითვლება ისეთი საზოგადოება, რომელშიც იფურჩქნება პიროვნების
უფლებები და ყოველი პიროვნების უფლებების სტიმულირება და დაცვა წარმოადგენს
საყოველთაო კეთილდღეობას. პიროვნებასა და საზოგადოებას შორის არის
კონფლიქტური ატმოსფერო, მხოლოდ პიროვნების უფლებებშია განცხადებული
ხელისუფლებასთან წინააღმდეგობა, დაპირისპირება იმათთან, ვინც წარმოადგენს
ოფიციალურ საზოგადოებას, და ამიტომ ადამიანის უფლებების იდეა მოითხოვს, რომ
პიროვნების უფლება უპირატესობით სარგებლობდეს ვიდრე სხვა რაიმე
საზოგადოებრივი სიკეთე. მაგრამ ეს აშკარა კონფლიქტი პიროვნებასა და
საზოგადოებას შორის არის მოჩვენებითი; თუ ხანგრძლივად და ღრმად დავაკვირდებით,
საზოგადოება უკეთესია იქ, სადაც პატივს სცემენ პიროვნების უფლებებს.

ადამიანის უფლებები, როგორც ითვლება და ზუსტად არის განსაზღვრული საყოველთაო

დეკლარაციაში და სხვა საერთაშორისო დოკუმენტებში, წარმოადგენს პიროვნებების
უფლებებს. ისინი შეიცავენ პიროვნების უფლებას ასოცირებულს სხვებთან და
სხვადსხვა ხასიათის შემდგარ ჯგუფებს სხვადასხვა მიზეზისათვის. პიროვნებას აქვს
უფლება, დაქორწინდეს და შექმნას ოჯახი, შეუერთდეს რელიგიურ გაერთიანებას და
ჩაერთოს რელიგიურ, კულტურულ, ან სოციალურ ღონისძიებებში მათთან ერთად,
გაერთიანდეს ეთნიკურ ან სხვა რომელიმე bჯგუფში და მისდიოს მათ საერთო ინტერესს,
შეუერთდეს პოლიტიკურ პარტიას ან პროფკავშირებს. მაგრამ ადამიანის უფლებების
ძირითადი იდეა მიმართულია პიროვნების და არა რაიმე ჯგუფის ან კოლექტივის
უფლებებისაკენ.

ჯგუფებს შეიძლება ჰქონდეთ უფლება ადგილობრივ სამართლის სისტემებში, მაგრამ

ადამიანის უფლებების მოძრაობა არ მიმართავს მას თავისი წარმოშობის ადგილზე.
მოგვიანებით, ძირითად საერთაშორისო შეთანხმებებში ადამიანის უფლებების შესახებ
განცხადებულია ხალხის ”უფლებები თვითგამორკვევაზე და სუვერენიტეტზე თავისი
ბუნებრივი რესურსების მიმართ, მაგრამ ეს დანამატი იყო გამონაკლისის სახით
შეთანხმებების გენერალურ კონცეფციაში, რომ ადამიანის უფლებები არის პიროვნების
მოთხოვნები თავისი საზოგადოების მიმართ.4 გადაიდგა ნაბიჯები, რომ ეღიარებინათ
სხვა “თაობების უფლებები” - უფლება მშვიდობის, განვითარების, ჯანსაღი გარემოსი,
მაგრამ არცერთი ამათგან არ იქნა შეტანილი არცერთ სამართლებრივ ადამიანის
უფლებათა ხელშეკრულებაში.

1. პირველი ორასი წელი

ლუის ჰენკინი, ადამიანის უფლებები დღეს

3_13 (1988 გადმობეჭდილია 1978 გამოც.)

დასაწყისი და წარსული

ადამიანის უფლებების კონცეფცია, როგორც პიროვნების პოლიტიკურ-სამართლებრივი

მოთხოვნები, რომელიც გულისხმობს შეზღუდვებსა და მოვალეობებს საზოგადოებისა და
მთავრობის მიმართ, არის პროდუქტი თანამედროვე ისტორიისა. ის ასახავს გარკვეულ
პოლიტიკურ თეორიებს და სხვებს კი გამორიცხავს. ორივე, ბოლო პერიოდის ისტორია
და ფართოდ გავრცელებული თეორია ასახავენ თავიანთ წარსულს.

იდეების საწყისი და მისი წინაპრები განსაკუთრებით მარტივი და მარტოსულია, ან

ადვილად გამოსასვლელი მისი ხლართებიდან. ბევრმა შეიძლება მოითხოვოს პატენტი
ადამიანის უფლებების იდეისათვის, გარკვეული გარანტიით, ჯერჯერობით ყველა
მოთხოვნა ცოტა გადაჭარბებულია, რადგან ადამიანის უფლებების სხვადასხვა
ელემენტებს სხვადასხვა წარსული აქვთ, და მცდელობა, დაამყარო თანაფარდობა
თანამედროვესი ძველ კონცეფციებთან, მოიტანს ანაქრონიზმს და სხვა დამახინჯებებს.

ბიბლია, მაგალითად, ყურადღებას ამახვილებდა მოვალეობებზე და არა უფლებებზე და

თავისი არსით ეს იყო მოვალეობები ღმერთის წინაშე, თუმცა თანამოძმე იყო ბევრი
მათგანის თავდები. საზოგადოება” და “ხელისუფლება” არ იყო ძირითადი კონცეფცია
ადამიანის ცხოვრებაში, რომელსაც მართავდა ღმერთი თავისი ქადაგებით, განსჯით და
სხვებისაგან გამორჩეულობით, წინასწარმეტყველებითა და მირონცხებით. (ხალხის
სურვილები მეფის მიმართ შესუსტებული იყო ღმერთის გამეფების გამო). “უმაღლესი
კანონი”, ღმერთის კანონი, ფაქტიურად იყო ერთდერთი კანონი. პიროვნებას ჰქონდა
თავისუფალი ნება და არჩევანის თავისუფლება; მაგრამ ის იყო აპრიორი, არა

4
დამოუკიდებელი, არამედ ღმერთის კანონზე დამოკიდებული, და მას არ უნდა
ეკეთებინა “ის, რაც იყო სწორი მისი საკუთარი თვალით დანახული”. მეორე მხრივ,
რელიგიის, ფილოსოფიის და პოეტური ტრადიციების უმეტესობას ნამდვილად შეუძლია
მოითხოვოს ადამიანის უფლებებისაგან ზოგიერთი იდეა და ძირითადი ფასეულობები:
სწორი და არასწორი, კეთილი და ბოროტი; კანონი, კანონიერება და უკანონობა,
სამართლიანობა და ობიექტურობა; კანონების თანასწორუფლებიანი დაცვა; ადამიანის
პიროვნების მნიშვნელობა და ადამიანების ძირითადი ღირსება და თანასწორობა.
ბიბლიაში სამართლიანობის სხვადასხვა ცნებებია, მაგრამ აგრეთვე ძირითადად
მიწერილია, ხაზგასმულია, გაურკვეველია, მაგრამ ინტუიციური, და მოეთხოვება
ღმერთს, როგორც კაცს. ადამიანის თანასწორუფლებიანობა და ღირსება ეყრდნობა
კაცობრიობის საერთო წარსულის გენესისს (ყოფიერების წიგნს) და ღმერთის მამობას
ყველა ადამიანის მიმართ. შეზღუდული “კონსტიტუციური” მთავრობის ძირითად იდეას,
რომ არსებობს უმაღლესი კანონი, რომელიც ბოჭავს მმართველს ისე, როგორც
მართულს, და რომ ადამიანის შექმნილი კანონი ძალაშია და ის პატივისცემას
იმსახურებს, რადგან ის შეესატყვისება უფრო მაღალ კანონს _მაგალითად მოგვყავს
სოფოკლეს ანტიგონე, ბებიაქალების წინააღმდეგობა ფარაონის ბრძანებაზე, მოეკლათ
ყველა ისრაელელი ახალშობილი ვაჟი, მეფე საულის მსახურების უარი მღვდლების
მკვლელობაზე, ან დანიელის ამბავი.

მოულოდნელად, “ბუნებითი უფლებებიდან”, რომელიც მოდის ბუნებრიითი კანონიდან,

წარმოიშვა ადამიანის უფლებები. სტოიცისტებმა და ციცერონმა, და მათმა იურისტმა
მემკვიდრეებმა არ აღიარეს ბუნებითი კანონი, როგორც უფრო მაღალი კანონი,
რომელსაც არა აქვს კანონის ძალა და ამართლებს დაუმორჩილებლობას ადამიანის
მიერ შექმნილი კანონების მიმართ, რომელიც არ არის საზომი, მაგრამ წარმოადგენს
სტანდარტს კანონის შექმნის, განვითარებისა და ინტერპრეტირებისათვის: კანონი ისე
უნდა შეიქმნას და განვითარდეს, რომ ის შეესაბამებოდეს ბუნებას. მოგვიანებით
ეკლესიამ გააქრისტიანა რომაული იდეა, შეურწყა ბუნებითი კანონი ღვთიურ უფლებებს,
და მისცა მას უმაღლესი კანონის ხარისხი. თუმცა, ზოგიერთი ამ კანონიდან გამოვლინდა,
უმეტესი მათგანი დარჩა ადამიანს, რათა გაეხსნა და განევითარებინა ღმერთის
ბოძებული “სწორი” მიზეზი.

ბუნებითი კანონის თეორიაში ხაზი გაესვა იმ მოვალეობებს, რომლებიც დადგენილია

ღმერთის მიერ მოწესრიგებული სამყაროს ყოველი ჰუმანური საზოგადოებისათვის.
თავის დროზე, საზოგადოების მოვალეობები შემოვიდა როგორც პიროვნების ბუნებითი
უფლებები. მაინც რთული იყო, რომ შეგევსო ადრეული ბუნებითი უფლებები
შეთანხმებული შინაარსით, სხვა ვთქვათ “სინდისის” უფლებებით _ რათა გედიდებინა
ნამდვილი ღმერთი და უარგეყო უსამართლო ქმედებების ჩადენა.

ბუნებითი კანონისა და ბუნებითი უფლებების ნაკადი დღესაც ღრმად იჭრება ადამიანის

უფლებებში. როგორც პოლიტიკურად, ასევე ინტელექტუალურად, ადამიანის უფლებები
დღეს ნამდვილ სათავეს იღებს მეჩვიდმეტე და მეთვრამეტე საუკუნის კონცეფციებიდან.
თუმცა არცერთი იდეა არ შემოიფარგლება თარიღებით, ყოველ ბოლო დროის საუკუნეში
ჩნდებოდა ახალი იდეები, დღეს მავანს შეუძლია ნახოს, რომ ადამიანის უფლებებში
არის მეოცე საუკუნისა და მეთვრამეტე საუკუნეების სინთეზი და მეცხრამეტე საუკუნის
ანტისინთეზი.
მეთვრამეტე საუკუნის თეზისები

ამერიკის და საფრანგეთის რევოლუციები და დეკლარაციები გამოხატავდნენ

პრინციპებს, რომლებიც მათ შთააგონებდათ, რომ “ბუნებითი უფლებები” გაეხადათ
არაეკლესიური, რაციონალური, საყოველთაო, პიროვნული, დემოკრატიული და
რადიკალური. ადამიანის უფლებების ღვთიური პრინციპებისათვის შეცვალეს (ან
შეიძლება დაამატეს) სოციალურ-კონვენციური საფუძველი, რომელიც გამოხატულია
ცნობილ სტროფებში: ჩვენ ვფლობთ ამ უფლებებს, რათა გვჯეროდეს, რომ ყველა
ადამიანი ერთნაირად არის შექმნილი, რომ ისინი უზრუნველყოფილი არიან
შემოქმედისაგან განუყოფელი უფლებებით, რომელთა შორის არის სიცოცხლე,
თავისუფლება და ბედნიერებისაკენ სწრაფვა. ამ უფლებების დასაცავად ადამიანებს
შორის დაარსებულია მთავრობები, რომლებსაც თავიანთი ძალაუფლება მიღებული
აქვთ ხალხისაგან, ასე რომ……. . . ეს არის ხალხის უფლება……. . . დააარსოს ახალი
მთავრობა, რომელიც ისეთ პრინციპებზე იქნება დაფუძნებული და მისი ძალაუფლება
ისეთი ფორმით შექმნილი, რომ დაცული იყოს ხალხის უსაფრთხოება და ბედნიერება.

ვირჯინიის უფლებების დეკლარაცია იწყება:

1.რომ ყველა ადამიანი თავისი არსით არის თანაბრად თავისუფალი და

დამოუკიდებელი, და აქვს გარკვეული თანდაყოლილი უფლებები, რომ, როცა ისინი
შეერევიან საზოგადოებას, არცერთი კონვენციით არ შეიძლებოდეს, რომ მათ
წაერთვათ ის, რაც მემკვიდრეობით აქვთ მიღებული; კერძოდ,

2.სიცოცხლით ტკბობა და თავისუფლება, ქონების შეძენა, და ბედნიერებისა და

უსაფრთხოებისაკენ ლტოლვა და მისი მოპოვება.

3.რომ მთელი ძალაუფლება ეკუთვნის და შესაბამისად მოდის ხალხისაგან; რომ

თანამდებობის პირები არიან მათი მეურვეები და მსახურები და მუდამ მორჩილნი უნდა
იყვნენ ხალხის მიმართ.

4.ეს მთავრობა არის, ან უნდა იყოს შექმნილი ხალხის, ერების, თუ საზოგადოების

საყოველთაო კეთილდღეობის, დაცვისა და უსაფრთხოებისათვის; ნებისმიერი ტიპისა
თუ ფორმირების მთავრობათა შორის საუკეთესოა ის, რომელსაც უნარი აქვს შექმნას
ბედნიერებისა და უსაფრთხოების მაღალი ხარისხი, როცა მაღალეფექტურად ხარ
დაცული ცუდად ადმინისტრირების საფრთხისაგან; და როცა ნებისმიერი მთავრობა
აღმოჩნდება არაადეკვატური ან საპირისპირო ჩამოთვლილი მიზეზების მიმართ,
საზოგადოების უმრავლესობას, აშკარად, უდაოდ აქვს უფლება მისი რეფორმის,
შეცვლის, თუ გაუქმების, ისეთი სახით, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს ყველაზე
შესაფერისად საერთო კეთილდღეობისათვის.

ადამიანის უფლებები, უნდა აღინიშნოს, რომ არ არის (ან არა აუცილებლად) ღვთის
ნაბრძანები, არა (ან არა უცილებლად) ღვთიურად განსჯილი5: ისინი ღმერთის
საჩუქარია, იმისათვის, რომ უფლებებს ჰქონდეთ შედეგი ღმერთის ქმნილებისათვის.

5
უფლებები ბუნებრივი არიან გრძნობებში, რომ ბუნებამ (და ბუნების ღმერთმა) შექმნა და
შთააგონა ადამიანს აზროვნება და განსჯა. ისინი ბუნებითი არიან ცნობილი აზრით, რომ
ყოველი ადამიანი იბადება მათთან ერთად. ისინი ბუნებითი არიან აგრეთვე სხვა
ცნობილი აზრით, რომლითაც ისინი არიან ადამიანები “ბუნებრივად, და მას შემოყავს
ისინი მასთან ერთად საზოგადოებაში. პიროვნება იყო თავის თავის მფლობელი და
დამოუკიდებელი, სანამ დაფუძნდებოდა მთავრობა, და სანამ ის და სხვა პიროვნებები
შეერთდებოდნენ და გადაიქცეოდნენ_ “ხალხად”_ნებისმიერი მთავრობის ქვეშ
არსებული სუვერენიტეტი, მათი სუვერენობის გამო, არის განუყოფელი და მთავრობა
არსებობს მხოლოდ ხალხის თანხმობით. (ლოგიკური ნახტომი პიროვნების
დამოუკიდებლობიდან ხალხის სუვერენიტეტამდე და უმრავლესობის სურვილი არ იყო
ზოგადად მითითებული და ახსნილი; სავარაუდოდ საჭირო იყო ამის დაშვება სოციალურ
ხელშეკრულებაში).

ხალხმა დაუთმო მთავრობას თავისი დამოუკიდებლობის გარკვეული ნაწილი

განსაზღვრული მიზეზებით, დაიტოვა რა დანარჩენი, უფლებებისა და თავისუფლების
სახით, მთავრობის მმართველობის ქვეშ. (პეინი გამოყოფს იმ ჯგუფს ბუნებითი
უფლებებისა, რომლებსაც ადამიანი იტოვებს მას შემდეგ, რაც უერთდება
საზოგადოებას, და მათ, ვისაც ისვრის საერთო ჯამში, როგორც საზოგადოების წევრს,”
რადგან მას არ შეუძლია თავად განახორციელოს ეს). უფლებები შექმნილი და
შენარჩუნებულია ხალხის მიერ; ისინი არ გაიცემა მათზე.6 ”საზოგადოება მას არაფერს
აძლევს. ყოველი ადამიანი მესაკუთრეა საზოგადოებაში და იყენებს კაპიტალს, როგორც
თავის უფლებას მასზე. ზოგი უფლება ნამდვილად არ შეიძლება დამოკიდებული იყოს
მთავრობაზე, მაშინაც კი, როცა ეს ხალხს სურს, რადგან ეს უფლებები განუყოფელია.

ადამიანი ინარჩუნებს უფლებებს მთავრობის წინააღმდეგ, ფაქტიურად სოციალური

კონტრაქტის მეშვეობით, თუმცა ჩვენ ვიცით, რომ ეს არის ჰიპოთეტურად შედგენილი
კონტრაქტი და არა ისტორიული ფაქტი, გამართლება და არა ახსნა. ნებისმიერ
კონკრეტულ საზოგადოებაში უფლებების შენარჩუნება შეიძლება განისაზღვროს
“ხალხის” მიერ, მთავრობასთან დადებული კონტრაქტით. Dშეერთებულ შტატებში,
მაგალითად, ჩვენს უფლებებს ვხვდებით ხალხის მთავრობასთან დადებულ კონტრაქტში,
კონსტიტუციაში ასე ჟღერს “ჩვენ ხალხი . . . ვბრძანებთ და ვადგენთ”.

შენარჩუნებული უფლებები უდაოდ უპირატესი, თანამედროვე ფასეულობაა, თუმცა

დამფუძნებელმა მამებმა და ხალხმა, რომელსაც ისინი წარმოადგენენ, შესაძლოა
დააფიქროს და გაამართლოს “ბუნებითი”უფლებები, როგორც შთამაგონებელი წყარო
ბუნებისა და ბუნების ღმერთისა. თუმცა პრინციპში ხალხმა უნდა შეინარჩუნოს ის
უფლებები, რომლებიც განუყოფელია, რომელი უფლებებიც განუყოფელია
განისაზღვრება იმით, თუ ფაქტიურად რას გადაწყვეტს ხალხი (ან ისინი, ვინც წერენ
თავის კონსტიტუციას) მის შესანარჩუნებლად. რა თქმა უნდა, ხალხს შეუძლია
მოიფიქროს და დაიმტკიცოს თავისი ფასეულობები სამარადისოდ, და თავისი უფლებები
სამუდამოდ, რომელიც გადავა როგორც მათზე, ასევე მათ შვილთა შვილებზე.

მაგრამ პრინციპში, რა თქმა უნდა, ჩვენი წინაპრების[1] დამოუკიდებლობა და

სუვერენულობა არ გულისხმობდა მათი შთამომავლებისთვის თავიანთი ღირებულებების

6
თავს მოხვევის უფლებას. შემდგომმა თაობებმა შესაძლოა ჩათვალონ, რომ მათმა
წინაპრებმა არასწორად გაასხვისეს ის, რისი გასხვისებაც არ შეიძლებოდა, ან რომ
შესაძლოა მათ გადასცენ თავიანთ მთავრობას ახალი სახის უფლებამოსილება და
ახალი პასუხისმგებლობები და ნაკლები დამოუკიდებლობა დაიტოვონ თავისთვის.
შესაძლოა ჩვენი წინაპრებისთვის მისაღები იყო შეერთებული შტატების
კონსტიტუციისთვის შეუზღუდავი ძალის მინიჭება, და რომ მისი შეცვლაც კი რთული
ყოფილიყო. მაგრამ ჩვენ ისეთივე დამოუკიდებლები ვართ, როგორც ჩვენი წინაპრები
იყვნენ, ჩვენი მიზეზი ისეთივე საფუძვლიანია, როგორიც მათი, და მათი პრინციპები
უფლებას გვაძლევს, დავხიოთ ეს კონსტიტუცია და შევცვალოთ ჩვენი ტერმინები ისეთი
ტერმინებით, რომლებიც ასახავს მათ მიზნებთან დაკავშირებით ჩვენ მოსაზრებებს და
ინარჩუნებს უფლებებსა და თავისუფლებებს, რომლებსაც ჩვენ არ გავასხვისებთ.

უფლებების დამცველი ამერიკელი მამები არ იყვნენ სამართლის ფილოსოფოსები. მათ

თავი არ შეუწუხებიათ იმაზე ფიქრით, თუ ვის მიმართ ჰქონდა ადამიანს ასეთი უფლებები,
რა მოვალეობებს გულისხმობდნენ ისინი, და ვის უნდა გამოეყენებინა ისინი. ისინი არ
კითხულობდნენ, იყო ეს მხოლოდ მორალური უფლებები, თუ ასევე სამართლებრივი
უფლებებიც, და თუ ისინი მიეკუთვნებოდა ამ უკანასკნელს, მაშინ სამართლის რომელი
სისტემის შესაბამისად. მათ არ უცდიათ განესაზღვრათ, თუ როგორ უნდა მომხდარიყო
ასეთი სამართლებრივი უფლებების გამოყენება. სავარაუდოდ, ისინი უყურებდნენ ამ
უფლებებს, როგორც ნაგულისხმევ უფლებებს, რომლებიც გულისხმობს მათ მიერ
არჩეულ მთავრობებზე შეზღუდვების დაკისრებას, ხოლო ზოგიერთი შეზღუდვა შესაძლოა
განისაზღვროს სტატუსური და საერთო სამართლის ნორმების მიხედვით მოქმედი
სასამართლოს მიერ. ვიცით, რომ ისინი უყურებდნენ თავიანთ უფლებებს `თვით-
გამორკვევის, დიდი ბრიტანეთისგან დამოუკიდებლობის გასასამართლებლად.
პრინციპში, `ხალხს“- და არა კონკრეტულ ადამიანებს – შეუძლიათ, დაიცვან თავიანთი
უფლებები რევოლუციის და რეკონსტიტუციის (აღდგენის) საშუალებით.

მეთვრამეტე საუკუნის უფლებების შინაარსი

ადამიანის უფლებების დაბადების თარიღად მიჩნეულმა მეთვრამეტე საუკუნემ, რა თქმა

უნდა, განსაზღვრა მისი შინაარსი. ეს იყო უფლებები, რომელთა შენარჩუნებაც, როგორც
ჭკვიანი ადამიანები ფიქრობდნენ, ადამიანებს სურდათ, ან ფიქრობდნენ, რომ უნდა
შეენარჩუნებინათ უფლებები, რომლებიც ასახავდა მთავრობის მიზნებთან
დაკავშირებულ მათ შეხედულებებს და მთავრობასა და პიროვნებას შორის
უფლებამოსილების სასურველ განაწილებას. ამ თვალსაზრისით, ისინი, ვინც მოამზადეს
სხვადასხვა დეკლარაციები და კონსტიტუციები და ისინი, თომას პეინის მსგავსად, ვინც
თავიანთი ქადაგებისა და პროპაგანდის დროს ეყრნობოდნენ ჯონ ლოკის (ალბათ
ბლექსტოუნის საშუალებით გაფილტრულ), მონტესკიეს, და რუსოს* პრინციპებს, ასევე
ითვალისწინებდნენ საკუთარ გამოცდილებასაც.

[1] თომას პეინმა უარყო ბერკის იდეა, რომ ადამიანები დამოკიდებული იყვნენ მათი
წინაპრების მიერ მეფესთან ან პარალმეტთან მიღწეულ შეთანხმებებზე: `იმ ქვეყნად
მმართველობის ამაოება და თვითდაჯერებულობა ყველა სახის ტირანიის ყველაზე
უაზრო და თავხედური გამოვლენაა“

*რუსოს აქვს მოსაზრება, რომ ადამიანები თანასწორად იბადებიან, ისინი

დამოუკიდებლები იყვნენ საზოგადოებაში შესვლამდე, და რომ მათი წარდგენა
საზოგადოებისთვის რეგულირდება საზოგადოებრივი ურთიერთობებით.

** მიუხედავად იმისა, რომ მეთვარმეტე საუკუნის და მეჩვიდმეტე საუკუნის წინაპრები

მეტნაკლებად მსგავნი იყვნენ რამდენიმე დოქტრინასთან მიმართებაში, რომლებიც
ასახულია დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში, ისინი იყენებდნენ ძველ წყაროებს.
ერთმა ავტორმა ხელისუფლების შექმნა მიიჩნია გონივრულ აქტად, და სოციალურ
შეთანხმებად.

ლოკმა მოგვაწოდა ჩვენი ინგლისელი წინაპრების მნიშვნელოვანი იდეები,** მათ

შორის `ლეველერების“ იდეები. ზოგიერთი უბრუნდება წმინდა დიდ ქარტიას `მაგნა
ქარტას, რომელიც უნდა იქნას აღქმული ისე, როგორც არის. ალბათ ის, რაც 1215 წელს
რანიმიდში მოხდა, იყო ზოგიერთი დიდებულის დაპირისპირება მეფე ჯონსთან, მისი
ავტარქიის დამსხვრევა, და მათ სასარგებლოდ გარკვეული დათმობების მიღწევა.
უფლებები, რომლებიც დიდებულებმა თავისთვის მოიპოვეს, მოგვიანებით ნელა, მაგრამ
მაინც გავრცელდა სხვებზეც: გაუცნობიერებლად, მაგრამ დიდებულებმა ამით
საფუძველი ჩაუყარეს პარლამენტს. ალბათ მიამიტი, შემთხვევითი ფრაზა `მაგნა
კარტაში, რომელშიც მითითებულია, რომ თავისუფალი ადამიანი უნდა დაისაჯოს
მხოლოდ `მისი თანასწორის ადამიანების კანონიერი გადაწყვტილებით ან ქვეყნის
კანონის საშუალებით, თავისი ასახვა ჰპოვა აშშ-ს კონსტიტუციურ იურისპრუდენციაში.
ბრიტანეთის კონსტიტუციის შემდგომი კომპონენტებიდან პეტიცია ხელისუფლებების
შესახებ“ (1628), „ადამიანების შეთანხმება“ (1647), `უფლებების შესახებ ბილი“ (1688) –
მეთვრამეტე საუკუნეში წარმოიქმნა წარმომადგნელობითი მმართველობა, თავისი
გაზრდილი ხმის უფლებით და დაცვით მათთვის, ვისაც ხელისუფლება ბრალს დებს
დანაშაულში, და განსაზღვრა რწმენის თავისუფლება და რელიგიური
დისკრიმინაციისგან თავისუფლება.

ადამიანის უფლებების ცნება დაიბადა დიდი ბრიტანეთის წინააღმდეგ და საფრანგეთში

ძველი რეჟიმის წინააღმდეგ რევოლუციის დროს. უდავოა, რომ ეს იყო პოლიტიკური
უფლებები, და თვითმმართველობა და მართვაზე თანხმობა მათი აუცილებელი
მახასიათებელი იყო. თომას პეინის მიხედვით, წარმომადგენლობითი მმართველობა
იყო ადამიანის უფლება: `წარმომადგენლობითი მმართველობა არის თავისუფლება~.
მაგრამ უფლებების განმსაზღვრელები არ ემხრობოდნენ დემოკრატიას,
წარმომადგენლობით მმართველობასაც კი, პარლამეტზე კი ისინი ფიქრობდნენ რომ
შესაძლოა ყოფილიყო დესპოტური: ყველა უფლების, კანონმდებლობის,
აღმასრულებელი და სასამართლო უფლებების ერთ, რამდენიმე ან ბევრ ხელში
თავმოყრა, მიუხედვად იმისა, ეს მოხდება მემკვიდრეობით გადაცემით, თვითდანიშვნით,
ან არჩევით, შეიძლება სამართლიანად გამოცხადდეს ტირანიის განსაზღვრებად.“
ამიტომ უფლებებისა და კონტროლის განაწილება, რაც ჩვენი, კონკრეტულად კი აშშ-ს
კრიტერიუმია –იმისთვის კი არ არის, რომ ხელი შეუწყოს ეფექტიანად სამართლიანობის
აღსრულებას, არამედ იმისთვის, რომ თავიდან აგვაცილოს ტირანია. ჩვენი
ფედერალიზმი ასევე წარმოადგენდა `ვერტიკალურ დანაწილებას, რომელიც
ხელისუფლების დანაწევრებით ხელს უშლიდა სახელისუფლებო ძალაუფლების დიდი
რაოდენობით კონცენტრაციას. ნებისმიერი და ყველა ხელისუფლების წინააღმდეგ
ადამიანი ინარჩუნებს თავის სხვა ხელშეუხებელ უფლებებს. *

* შეადრეთ ბ-ნი ჯასტის მილერის მოსაზრებას: უფლებამოსილება რომელიც არ

აღიარებს ასეთ უფლებებს, რომელიც თავისი მოქალაქეების სიცოცხლეს,
თავისუფლებას და საკუთრებას ყოველთვის თავის აბსოლუტურ განკარგულებაში აქცევს
და აკონტროლებს ყველზე დემოკრატიულ უფლებას, სხვა არაფერია თუ არა
დესპოტიზმი. მართალია, ეს უმრავლეობის დესპოტიზმია, თუკი ამას ასე გინდათ
უწოდოთ, მაგრამ ეს არანაირად არ არის დესპოტიზმი. შესაძლოა სადაოა უნდა
ფლობდეს თუ არა ადამიანი ყველაფერს იმას, რასაც ის თავისად მიიჩნევს, ყველაფერს
რასაც უკავშირდება მისი ბედნიერება და რომლის დაცვაც აუცილებელია ამ
ბედნიერებისთვის, სხვების სუვერენული უფლბების გათვალისწინებით, ხომ არ იქნება
უფრო ჭკვიანური, რომ ეს უფლება გამოიყენოს ერთმა ადამიანმა, ვიდრე ბევრმა

ლოკი წერდა სიცოცხლის, თავისუფლების და საკუთრების უფლებების შესახებ;

დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში საუბარი იყო სიცოცხლის, თავისუფლებისა და
ბედნირების უფლებებზე (ლოკი ხანდისხან საუბრობდა საკუთრებაზე, როგორც
ადამიანის დამოუკიდებლობის შემცველზე და აზრი არ აქვს იმაზე დავას, რომ უფრო
ვიწრო მნიშვნელობით გამოყენების შემთხვევაშიც კი, საკუთრება არ ასახავს საკუთრების
ცნებას, არამედ განიხილავს მას პირად საკუთრებაზე და ადამიანის შრომის შედეგად
მიღებულ ნაყოფზე, როგორც ინდივიდუალობის და დამოუკიდებლობის ასპექტებზე
უფლებებს). შეერთებული შტატების კონსტიტუცია არ უზრუნველყოფდა არც უფლებების
ამ ფორმულრებების გარანტირებას კონსტიტუციაში, და არ წარმოადგენდა უფლებებისა
და თავისუფლებების დოკუმენტს, არამედ ეს იყო ხელისუფლების მოდელი.7
კონსტიტუცია უფრო მეტად არეგულირებდა მხოლოდ ახალ ფედერალურ
ხელისუფლებას, რომელიც საწყის ეტაპზე არ იყო მთავარი ხელისუფლება, არამედ
მხოლოდ შტატების ხელისუფლებების პატარა ზედნაშენი. ცალკეული შტატები თვითონ
მართავდნენ ადამიანების ცხოვრებას ყოველდღიურად. ძირითადად ეს შტატების
კონსტიტუციების და კანონპროექტების და უფლებების დეკლარაციების საქმეა, რომ
განისაზღვროს, რა უფლებები აქვთ ადამიანებს. ყველა ჩამოთვლილი დოკუმენტი და
მოგვიანებით ეროვნული `უფლებების შესახებ ბილი, როგორც ვიცით, შეიცავდა
პოლიტიკურ უფლებებს – პოლიტიკურ თავისუფლებას, უსაფრთხოებას და
კონფიდენციალობას, დანაშაულში ბრალდებული პირების უფლებებს. ისინი ასახავდა იმ
უფლებების იდეოლოგიას, რომელიც გულისხმობდა თავდაპირველ ინდივიდუალურ
დამოუკიდებლობას, რომელიც ექვემდებარება მხოლოდ შეზღუდულ მართვას
შეზღუდული მიზნებით.8 ხელისუფლება და მისი ყოველი ქმედება მოითხოვს
გამართლებას. ადამიანი დაცული უნდა იყოს თავისი მთავრობისგან; არ ყოფილა რაიმე
შეთავაზება იმასთან დაკავშირებით, რომ ადამიანს მოეთხოვა ხელისუფლებისგან, რომ
მას თავისი წვლილი შეეტანა მის ეკონომიკურ და სოციალურ კეთიდღეობაში.
კონსტიტუცია, სხვა საკითხებთან ერთად მოწოდებული იყო საიმისოდ, რომ `ხელი
შეეწყო საერთო კეთილდღეობისთვის, ხოლო კონგრესს უნდა დაეწესებინა და ამოეღო
გადასახადები `საერთო კეთილდღეობის“ მისაღწევად~. მაგრამ არც ფედერალური
7

8
კონსტიტუციის შემქმნელებმა და არც შტატების ხელისუფლებების წარმომადგენლებმა
არ გაითვალისიწინეს, რომ ხელისუფლების მიზანი უნდა იყოს მოქალაქეების საკვებით
ან სამუშაოთი ან სოციალური დაცვით უზრუნველყოფა. (მხოლოდ განათლების
უზრუნველყოფისა ან ხელშეწყობის ვალდებულებამ ჰპოვა ასახვა ზოგიერთი შტატის
კონსტიტუციაში).

აღსანიშნავია თვალში საცემი (და არახელსაყრელი ) შეცდომა (დაშვება) - შეერთებული

შტატების თავდაპირველი კონსტიტუცია არ მოიცავდა თანასწორობის დებულებას.
ზოგიერთი შტატის ადრეული კონსტიტუცია არ ახდენს ყველა ადამიანის თანასწორობის
დეკლარირებას, მაგრამ ასეთ განცხადებებს არ აქვთ ნორმატიული მნიშვნელობა.
შტატებმა, რომლებმაც გამოაცხადეს თანასწორობა, შეინარჩუნეს მონობა. (ინდიელებზე
არ ვრცელდებოდა თანასწორობა, თუმცა მათი მდგომარეობა უფრო გაურკვეველი იყო,
რადგან მრავალი თვალსაზრისით ისინი დამოუკიდებლები იყვნენ და არა შეერთებული
შტატების საზოგადოების ნაწილი).

დღეისთვის ჩვენთვის ცნობილი საზომის თვალსაზრისითაც კი სრული თანასწორობა არ

იყო თავისუფალ ადამიანებს შორისაც კი, შეძლებულსა და არაშეძლებულს შორის,
ქალსა და მამაკაცს შორის. მეორეს მხრივ, აღსანიშნავია, რა შეიძლება დღეს
მოგვეჩვენოს შოკისმომგვრელ, მაგრამ ხელსაყრელ შეცდომად. ხალხის მიერ
მხარდაჭერილი ნებისმიერი კონსტიტუცია, რომელიც განსაზღვრავს და ზღუდავს მათ
ხელისუფლებას, არ გულისხმობს მის შეჩერებას, ან მართვას ბრძანების საფუძველზე
საგანგებო მდომარეობაშიც კი. მასში არ არის გაცხადებული ადამიანის ვალებულებები,
მათი უფლებების დაცვას მოვალეობების შესრულებისას.

ფრანგული მემკვიდრეობა

ამერიკელები ფიქრობენ, რომ ადამიანის უფლებები არის განსაკუთრებული საჩუქარი,

რომელიც მათ მისცეს მსოფლიოს. მაშინაც კი, თუ ჩვენ ამ თვითკმაყოფილებაში
ჩავრთავთ ჩვენს ინგლისელ წინაპრებსა და ბიძაშვილებს, ის მაინც სრულყოფილი ვერ
იქნება. მეთვრამეტე საუკუნის უფლებების იდეოლოგია ეფუძნება ფრანგულ და ასევე
ინგლისურ იდეოლოგიას, და საფრანგეთის რევოლუცია და დეკლარაცია მთელს
მსოფლიოში, გავრცელების თვალსაზრისით, სავარაუდოდ, უფრო გავლენიანი იყო,
ვიდრე ჩვენი რევოლუცია. საფრანგეთის დეკლარაციაში წარმოდგენილია რამდენიმე
მოსაზრება, რომლებიც ჩვენთვის ცნობილია, როგორც უდანაშაულობის პრეზუმფცია.
მასში ასევე წარმოდგენილია ჩვენსაზე უფრო „მოწინავე“ იდეები, რომელთაგან
ზოგიერთის გასაგებად დროა საჭირო და მათი ფესვები შეერთებული შტატებიდან
მოდის. „თავისუფლება გულისხმობს რაიმეს კეთებას, რომელიც ზიანს არ აყენებს
საზოგადოებას.“ „ყველა მოქალაქეს. . . თანაბრად აქვს ღირსების, საცხოვრებელი
ადგილის და მუშაობის უფლება თავიანთი შესაძლებლობების და მხოლოდ მათი
ღირსებისა და ნიჭის შესაბამისად.“ გადასახადები უნდა იყოს „თანაბრად განაწილებული
ყველა მოქალაქეს შორის მათი ქონების მიხედვით.“ და 1791 წლის საფრანგეთის
კონსტიტუციაში წარმოდგენილია ღარიბებისთვის სახელმწიფო დახმარება და უფასო
სახელმწიფო განათლება- `ეკონომიკური და სოციალური უფლებები, რომლებიც არ იყო
წარმოდგენილი ადრეულ აშშ კონსტიტუციებში.

შენიშვნები

ჰენკინის ესეები გამოქვეყნდა 1978 და 1990 წლებში. რასაც ეფუძნება შემდეგი დასკვნები:

1. ბოლო წლებში შეიმჩნევა ქალების უფლებებისთვის მოძრაობის გაძლიერება და

ბავშთა უფლებების დაცვის მოძრაობის დაწყება. ბევრი დარწმუნებულია, რომ ჯერ კიდევ
ბევრია გასაკეთებელი გენდერული თანასწორობისა და ქალთა უფლებების
თვალსაზრისით. იხილეთ ნაწილი III, თავი 2(F). საერთაშორისო სისტემა იწყებს
ბავშვების, როგორც ახალგაზრდა ასაკის ადამიანების უფლებების დაცვას, მათ შორის
იწყება მუშაობა მშობლების და ოჯახისგან დამოუკიდებელი უფლებების, ასევე მათ
მიმართ ძალადობისა და მშობლებისა და ოჯახის მხრიდან ძალადობისა და
უგულვებელყოფისგან დაცვის უფლებებზე.

2. ცივი ომის ბოლოს და საბჭოთა იმპერიის და საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ

დაიწყო პოლიტიკური რყევები, რამაც გაართულა ადამიანსა და მის სახელმწიფოს
შორის ურთიერთობებში ადამიანის უფლებების საკითხის შეტანა. ამან დააჩქარა ისეთი
ნორმებისა და ინსტიტუტების შექმნა, რომელიც ორიენტირებული იქნება
თვითგამორკვევაზე, უმცირესობების და სხვა ჯგუფების უფლებებზე, და ადამიანის
უფლებებზე, რომლეიც შეიძლება შეიცვალოს მათი ეთნიკური ან რელიგიური
იდენტურობის შესაბამასად. იხილეთ ნაწილი III, თავი (H).

3. გაგრძელდა დამატებითი უფლებების აღიარების მოძრაობა, რომელიც მოიცავს

სამართლებრივად აუცილებელ `განვითარების უფლებას,“ მაგრამ 1998 წლისთვის,
ძალაში არ შესულა განვითარების უფლების შესახებ საერთაშორისო შეთანხმება.
ნაწილი III, თავი 2 (I). განხილვის პროცესშია ასევე გარემოს შესახებ ხელშეკრულებები,
მაგრამ, როგორც ჩანს, მათში ჯერ არ მოხდება ჯანმრთელ გარემოში კანონით
სავალდებულო ადამიანის ცხოვრების უფლების შეტანა.

4. 1981 წლის 25 ნოემბერს გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ გამოაცხადა

არატოლერანტულობის ყველა ფორმის აღმოფხვრისა და რელიგიურ და რწმენის
საფუძველზე დისკრიმინაციის შესახებ დეკლარაცია. 1998 წლისთვის, ის ჯერ კიდევ არ
იყო გარდაქმნილი კანონით სავალდებულო კონვენციად.

5. 1998 წელს ფართოდ აღინიშნა საყოველთაო დეკლარაციის ორმოცდაათი წლისთავი,

რომლის დროსაც კიდევ ერთხელ დადასტურდა, რომ ის იყო თანამედროვე ადამიანის
უფლებების ერთგვარი `დაბადების მოწმობა”და ადამიანის უფლებების იდეის
ოფიციალური განმსაზღვრელი. იხილეთ ქვემოთ ნაწილი III, თავი 1. იხილეთ,
მაგალითად, `ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია: ორმოცდაათი წელი და
მეტი (ი. დანიელი, ე. სტამატოპულო, და ს. დიასი., 1999წ).
საყოველთაო დეკლარაციის თეორიის შესახებ დისკუსიები იხილეთ ნაწილი I, თავი 2(B).
ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ საერთაშორისო მოძრაობაში და ადამიანის
უფლებების შესახებ საერთაშორისო სამართლის განვითარებასა და გამოცხადებული
უფლებების ანალიზში საყოველთაო დეკლარაციის მნიშვნელობის შესახებ იხილეთ
ნაწილი III, თავი 1 და 2(B).

2. „უფლებების“ იდეა
უესლი ჰოჰფელდი

ადამიანის უფლებების იდეის უკან, რა თქმა უნდა, არის უფლებების იდეა და ის, თუ
რითიც ეს იდეა განსხვავდება სხვა “სამართლებრივი ურთიერთობებისგან” ან
უკავშირდება მათ. იელის სამართლის სკოლის პროფესორმა ჰოჰფელდმა 1913 წელს
გამოაქვეყნა ქვემოთ წარმოდგენილი ნაშრომი. რაც “კლასიკად” იქცა.

უესლი ჰოჰფელდი, ზოგიერთი ფუნდამენტური სამართლებრივი კონცეფცია, რომელიც

გამოიყენება სამართლებრივ დასაბუთებაში.

23 იელი. L.ჟ.16, 28-32 (1913)

სამართლებრივი პრობლემების ნათლად გააზრების ერთ-ერთი ყველაზე დიდი

ხელშემშლელი, მწვავე განცხადება, და სწორი გადაწყვეტა ხშირად გამომდინარეობს
ნათლად გამოხატული ვარაუდიდან, რომ ყველა სამართლებრივი ურთიერთობა
შეიძლება დაყვანილი იყოს “უფლებებამდე” და “მოვალეობებამდე”, და რომ ეს
უკანასკნელი კატეგორიები ადეკვატურია ისეთი ყველაზე რთული კანონიერი
ინტერესების გასაანალიზებლად, როგორიცაა ტრასტების, ოფციონების, ესკროუს,
”მომავალი” უფლებები, კორპორატიული ინტერსები, სხვა. მაშინაც კი, თუ სირთულე
უკავშირდება უბრალოდ ტერმინოლოგიის არაადეკვატურობას და ორაზროვნობას, მისი
მნიშვნელობა უნდა იქნას აღირებული და უნდა გადაიდგას ნაბიჯები მის
გასაუმჯობესებლად; ნებისმიერი დასაბუთებული პრობლემისთვის, მიუხედავად იმისა, ეს
სამართლებრივია თუ არასამართლებრივი, ქამელეონის ტიპის სიტყვები საფრთხეს
უქმნის როგორც ნათლად გააზრებას, ასევე აზრის მკაფიო გამოთქმას. ფაქტობრივად
ზემოთ მითითებული ტერმინების არაადეკვატურობა და ორაზროვნება სამწუხაროდ
ძალიან ხშირად ასახავს გაუგებრობებს, როცა საქმე ეხება ფაქტობრივ სამართლებრივ
კონცეფციებს. ეს კარგად ჩანს ზოგიერთი სადაო ღონისძიებიდან, რომელიც უნდა
განხორციელდეს.

მკაცრად ფუნდამენტური სამართლებრივი ურთიერთობები საერთო ჯამში იშვიათია; და

ოფიციალური განსაზღვრებების მცდელობა ყოველთვის არადამაკმაყოფილებელია, თუ
საერთოდ უსარგებლო არ არის. შესაბამისად, პროცედურის ყველაზე პერსპექტიული
ხაზი გულისხმობს ყველა სხვადასხვა ურთიერთობის წარმოჩენას “მოწინააღმდეგეების”
და “ანალოგების” სქემაში და შემდეგ იწყებს მათი ინდივიდუალური სფეროს
დემონსტრირებას და კონკრეტულ საქმეებში გამოყენებას. ამ მეთოდით:

იურიდიული უფლებები პრივილეგია უფლება იმუნიტეტი

მოწინააღმდეგეებ
უფლებების მოვალეობა უუნარობა ვალდებულებ
ი
გარეშე ა

იურიდიული უფლება პრივილეგია უფლება იმუნიტეტი

ანალოგიები
მოვალეობა უფლების ვალდებულებ უუნარობა
გარეშე ა

უფლებები და მოვალეობები

როგორც უკვე აღინიშნა, ტერმინი “უფლებები” შეიძლება გამოყენებული იყოს

გაურკვევლად და მოიცვას პრივილეგია, უფლება, ან იმუნიტეტი და არა უფლება მისი
ბუკვალური არსით; და მისი ამგვარი თავისუფალი მოხმარება ხანდახან აღიარებულია
ხელისუფლების ორგანოების მიერ . . .

ტერმინის “უფლების“ ძალიან ფართო მნიშვნელობით და არაბუკვალური გამოყენების

აღიარებისას რა ინფორმაციას ვნახულობთ ჩვულებრივ სამართლებრივ განხილვებში
საიმისოდ, რომ შემოვიფარგლოთ საეჭვო სიტყვის განსაზღვრული და შესაფერისი
მნიშვნელობით? რა ინფორმაცია დევს ანალოგიურ „მოვალოებაში, რადგან ნათელია
რომ ისინიც კი, ვინც იყენებენ სიტყვას და ცნებას „უფლება“ ყველაზე ფართო
მნიშვნელობით, მიჩვეული არიან, იფიქრონ მოვალეობაზე“ როგორც სტაბილურ
ანალოგზე. როგორც ნათქვამია Lაკე შჰორე &M.შ.ღ. ჩო. Kურტზ-ის წინააღმდეგ საქმეში
[37 N.E. 303, 304 (დამოუკ.განცხ. 1894)].

„მოვალოება ან სამართლებრივი ვალდებულება არის ის, რაც ადამიანმა უნდა ან არ

უნდა გააკეთოს. “მოვალოება” და “უფლება” არის ანალოგიური მცნებები. როცა
ირღვევა უფლება, ირღვევა მოვალეობაც. სხვა სიტყვებით, თუ X –ს აქვს უფლება Y-სთან
მიმართებაში, რომ ის არ უნდა შევიდეს თავის ყოფილ მიწაზე, ანალოგი (და
ეკვივალენტი) არის ის, რომ Y –ს აქვს მოვალეობა X-ს მიმართ დატოვოს ადგილი. თუ
სასურველი იქნება, ჩვენ უნდა მოვუძებნოთ ტერმინს “უფლება” სინონიმი ამ შეზღუდულ
და სათანადო მნიშვნელობის ფარგლებში, ალბათ სიტყვა “მოთხოვნა”ამისთვის
საუკეთესო იქნება. ამ უკანასკნელს ის უპირატესობა აქვს, რომ არის ერთმარცვლიანი.. . .

შენიშვნები

1. ის, რომ უფლება მოიცავს ანალოგიურ მოვალეობას, ყველასთვის მისაღებია;

შეიძლება იყოს მოვალეობა უფლების გარეშე? ზემოთ მოცემულ მაგალითში გვ.1, არის
მოვალეობა გვიყვარდეს მეზობელი, რომელსაც აქვს უფლება? ღმერთი? პოლიტიკურ
იდეოლოგიებში, რომლებიც ყურადღებას ამახვილებს მოვალეობებზე, ნებისმიერი
ანალოგიური უფლება “შტატის” უფლება, საზოგადოების, “ხალხის” უფლება
სავარაუდოდ იქნება გაურკვეველი.

2. ადმიანის უფლებების იდეაში ანალოგიურ მოვალეობაზე დაჟინებული ყურადღება

უკავშირდება უფლების გამოყენებაში დახმარებას, იმის უზრუნველყოფას, რომ ის
გამოყენებული იყოს ფაქტობრივად და რომ სამართლებრივი დაცვის საშუალებები
ხელმისაწვდომი იყოს უფლების გამოყენებისთვის ან მისი დარღვევის
კომპენსაციისთვის. იხილეთ ჰენკინიუ, ზემოთ გვ.4. და იხილეთ შენიშვნა: უფლებები და
მოვალეობები, ქვემოთ გვ. 86.

3. ჯერომ შესტაკი თავის რეზიუმეში “ადამიანის უფლებების ფილოსოფიური

საფუძვლები” ქვემოთ ნაწილი I, გვ. 79, ცდილობს გამოიყენოს ჰოჰფელდი
საერთაშორისო ადამიანის უფლებებთან