Professional Documents
Culture Documents
საიტმა: www.PDF.ChiaturaINFO.GE
432 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
T a v i VI
... m a m u l i d a e r o v n e b a m i aS v e l a
samRvdeloebam rjuls, rjuli _ mamulsa
d a e r o v n e b a s a d a e gr e T m o Z R v r e b u l m a
e r m a e s s a m e b a wa i m ZR v a r a wi n . ..
ilia marTali
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 433
arseni safareli
`erTobisdroindeli~ somexi kaTalikosebis
Sesaxeb
Tavi X IV. honTa mTavari imave saqmeze werils ugzavnis somexTa mamamTavars,
XLIV.
somexTa mTavarsa da zorapets. is maT sTxovs albaneli episkoposi israe-
li gagzavnon honebis sulier mwyemsad.
Tavi X
XLV.V. somexTa kaTaliskosi da mTavari pasuxoben _ `israeli ekuTv-
nis ara Cvens samwysos, aramed _ alvaneTisas, Tumca Cveni survilia, rom is
samudamod TqvenTan iyos, magram amis ufleba mxolod Cvens Tanamosaydre
alvaneTis patriarqs eliazars aqvs. es misi saqmea~ (gv. 125).
wigni III
Tavi III. albanelTa qalkedoniti kaTalikosis Sesaxeb
albaneTis sakaTalikoso taxtze adis nersesi, romelic qalkedonitia,
magram malavs. eriskacobisas bakuri erqva, Semdeg gardmanis episkoposi
iyo. mas mxars uWers albaneTis dedofali, qalkedoniti sparami, varaz
Trdatis meuRle. roca Sesaferisi dro dadga, nersesma gaamJRavna Tavisi
qalkedonitoba, mas dedofali aqezebda. sxva qalkedonit mTavarTa dax-
marebiT man mravali eklesia qalkedoniturad aqcia, gandevna zogi monofiziti
episkoposi, maT Soris xazarTa momaqceveli israeli, sxvebi ki TviTonve
ganSordnen. monofizitebs emxroboda alvaneTis didi mTavari Sero. amaT
moiwvies kreba da SeaCvenes nersesi sxva qalkedonitebTan erTad. krebam
werili miswera somxeTis kaTalikoss _ elias.
T a v i VI I
` C v e n m a s a m R v d e l o e b a m k a r ga d i c o d a ,
rom mamuli da erovneba rjulTan erTad
S e e r T e b u l i , r j u l T a n S e x o r c- T v i s e b u l i ,
u Z l e v e l i x m a l i a d a S e u l ewe l i f a r i
m t r i s a wi n aS e~.
ilia marTali
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 483
afxazeTi da tao-klarjeTi
qarTvelTa erovnuli konsolidaciis kerebi
Tavi VIII
`T u v i s m e s a m a r T l i a n a d e T q m i s , r o m
T v i T d a iwv n e n d a s x v a s k i gz a ga u n a T e s o ,
es Cven s mama-papas eTqmis da madlobelni
Svilni lmobierebiT pir-qve unda davem xoT
m a T s a f l a v T a wi n aS e d a v u ga l o b o T
d i d e b a d i d e b u l T a d a q e b a q e b u l T a~.
ilia marTali
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 563
978 wels mefe bagrat III-is dros aRsdga iberiis, anu `qarTlis samefo~.
saqarTvelo gaerTianda.1 amjeradac, iseve rogorc vaxtang gorgaslis dros,
saqarTvelos saxelmwifoSi Sedis aRmosavleTi, dasavleTi da samxreTi
saqarTvelo.2 1010 wels bagrat III-m Tavis samefos kaxeT-hereTic Semouer-
Ta,3 amiT restavrirebul iqna farnavaz mefis mier daarsebuli farnava-
zian-xosroianTa iberiis saxelmwifo. saqarTvelos erTian saxelmwifod
aRdgena ganapiroba qarTveli eris Sinaganma mondomebam, arabTa dasustebis
Semdeg, IX-X saukuneebSi, gansakuTrebulad gazrdilma erovnulma TviTSeg-
nebam. Tumca unda iTqvas, rom vaxtang gorgaslis Semdeg, VI-X saukuneebSi,
imdenad didi iyo `qarTlis samefos~ aRdgena-restavraciis survili, rom
VIII saukunemde qarTuli sazogadoebrivi azri ar cnobda erTiani `qarTu-
li samefos~ daSlas da `qarTli~ kvlav erTian qveynad esaxeboda Savi
zRvidan bardavamde. VIII saukunis Semdgom, marTalia, Seiqmna `afxazTa~,
`tao-klarjeTis~, `kaxeT-hereTis~ samefoebi, magram TiToeuli es qarTuli
saxelmwifoebrivi erTeuli cdilobda gaeerTianebina saqarTvelo da aRed-
gina iberiis Zveli samefo.
`VIII saukunidan saqarTvelos teritoriaze Camoyalibda ramdenime poli-
tikuri erTeuli: egris-afxazeTis samefo, qarTvelTa sakurapalato, kaxeTis
saepiskoposo, hereTis samTavro da Tbilisis saamiro... egris-afxazeTis
samefos ukiduresi zRvari Crdilo-dasavleTiT iyo mdinare da qalaqi
nikofsia. konstantine porfirogenetis cnobiT, afxazeTsa da jiqeTs Soris
sazRvari md. nikofsiaze gadioda. mdinare nikofsia Tanamedrove niCep-
suxoa, romelic q. tuafses midamoebSi erTvis Sav zRvas. qalaqi nikofsia ki
afxazeTSi mdebareobda. XI saukunis mwerlis, giorgi mciris TqmiT, `erTi...
mociqulTagani _ simons vityvi kananelsa _ queyanasa Cuensa damarxul ars,
afxazeTs, romelsa nikofsi ewodebis~. aRmosavleTi sazRvari afxazTa same-
fosi md. klisura (Tanamedrove kelasuri) iyo... TandaTanobiT xdeba afx-
azeTis politikuri sazRvrebis gafarToeba aRmosavleTiT: leon afxazTa
mefeman `dai pyro afxazeTi da egrisi vidre lixamde~.4
afxazeTis samefos warmoqmnas Sedegad mohyva am samefoSi avtokefaluri
eklesiis daarseba `afxazeTis sakaTalikosos~ saxelwodebiT. mas avtoke-
falia 750-ian wlebSi mianiWa antioqiis sapatriarqom, efrem mciris mier
gamoyenebuli `antioqiuri qronografis~ da agreTve ucxour wyaroTa Tanaxmad.
am eklesias `qvemo iberiis~ eklesia erqva, radganac iberiis erTiani same-
fos arsebobis dros dasavleT saqarTvelo am samefos nawils Seadgenda.
am eklesiis damoukidebloba, qarTul wyaroTa Tanaxmad, 830 wels cno
`zemo iberiis~, anu `tao-klarjeTis~ samefom.
564 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
`X saukuneSi tao-klarjeTi erT-erTi uZlieresi iyo saqarTvelos same-
fo-samTavroTa Soris. am saukunis pirvel naxevarSi misi sazRvari md.
araqsis zemo xeobamde aRwevda. tao-klarjeTi kidev ufro gaZlierda da
ufro Sors gadaiWima misi sazRvrebi X saukunis meore naxevarSi daviT
didi kurapalatis dros... 80-ian wlebSi daviTma dai pyro qalaqi manazker-
ti _ vanis tbis Crdilo-aRmosavleTiT. 997 wels man alya Semoartya
cnobil savaWro qalaq xlaTs _ vanis tbis napirze... amrigad, X saukunis
meore naxevarSi tao-klarjeTis samefo moicavda vrcel miwa-wyals, rom-
lis samxreTi sazRvari aRwevda vanis tbasa da qalaq erzinkanamde (axlan-
deli erzinjani). amave dros daviTi Tavis gavlenas avrcelebda Crdilo-
eTiTac, saqarTvelos sxva samefo-samTavroebze. daviT didma kurapalatma
isargebla afxazeTis Sinagani aSlilobiT da Tavisi Svilobili bagrati,
saqarTvelos istoriaSi bagrat III-is saxeliT cnobili, pirvelad qarTlSi
975 wels, xolo 3 wlis Semdeg afxazeTSi mefed dasva. am saqmeSi daviTs
energiulad TanamSromlobda qarTlis erisTavi ioane maruSis Ze~.5
iahia antioqielis cnobiT, zemo iberis kaTalikoss gavlena da ndoba
hqonda bizantiis samefo karze. es iqidan Cans, rom daviT kurapalats
basili II-sTan `qarTvelTa kaTalikosi~ gaugzavnia molaparakebisaTvis, xolo
mefe giorgi I-is dros basili II-sTan sazavo molaparakebisaTvis midian
sasuliero meTaurebi _ kaTalikosi da episkoposebi.6
daviT mefemo, _ wers iahia antioqieli, _ `qarTvelTa kaTalikosi saxelm-
wifos sxva mraval didebulTan erTad mefis karze gagzavna. mefem (basili
II-m) maT titulebi Camouriga, mowyaleba uyo da isini daviTTan dabrundnen~.7
`saqarTvelos teritoriis aRmosavleT nawilSi ori politikuri erTeuli
Camoyalibda: kaxeTis saqorepiskoposo da hereTis samefo... X saukunis meore
naxevarSi kaxeTi da hereTi gaerTiandnen. es gaerTianeba vrceldeboda aragvidan
mdinare axsumde (axsu mtkvris marjvena Senakadia da erTvis mtkvars daax-
loebiT iq, sadac marjvena mxridan araqsi uerTdeba, q. sabirabadis midamoeb-
Si). kaxeT-hereTi 1010 wlis axlo xanebSi bagrat III-m SeuerTa saqarTvelos~.8
bagrat III-is saxelmwifo gadaWimuli iyo nikofsiidan mtkvar-araqsis SesarTa-
vamde aRmosavleTiT, xolo samxreTiT vanis tbamde. marTalia, daviT kurapa-
latis sikvdilis Semdeg misi samefos vanistbispira miwebi basili II-m mi-
uerTa bizantias, magram es miwebi mainc sadavo teritoriebi iyo bizantia-
saqarTvelos Soris, ramac giorgi I-is dros gansakuTrebiT iCina Tavi.
`qarTlis cxovrebisa~ da bagrationTa XI saukunis mematianis, sumbat
daviTis Zis Tanaxmad, bagrat III-is samefoSi Sedioda mTliani kavkasia Savi
zRvidan kaspiis zRvamde. bizantiis imperatorebs axladSeqmnili uzarmazari
qarTuli saxelmwifosi eSinodaTo, _ wers is.
bagrat III-m `...daipyra yoveli kavkasia TYTmpyrobelobiTa jiqeTiTgan
vidre gurgenadmde. xolo adarbadagani da Sarvani moxarke yo, somxiTsa
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 565
xelmwifebiTa nebierad ganagebda. mefe sparsTa TYs megobrad da erTgul
yo sibrZniTa da ZlierebiTa TYsiTa ufros saxleulTa TYsTasa da berZenT
mefesaca SiSi aqunda amisi yoveladve~.9
vaxtang gorgaslis msgavsad, bagrat III-m savsebiT gaaerTiana zemo da
qvemo iberia, amitomac is, mematianeTa Tanaxmad, Tavisi didebiT, ZaliT da
gonebiT qarTvel mefeTa Soris erTaderTi iyo msgavsi vaxtang gorgaslisa
(igulisxmeba VI saukunidan XI saukunemde): `...Semdgomad didisa mefisa
vaxtang gorgaslisa aravin gamoCenil ars sxua msgavsi misi didebiTa da
ZaliTa, da yovliTa gonebiTa...~10
quTaisis taZris kurTxevis droso, _ wers mematiane, _ bagrat III-m Sekriba
`yovelni didebulni zemoni da quemoni, mamulisa da samefosa misisa myofnio~.11
mkvlevar-istorikosebis v. donduasa da g. wulaias Tanaxmad, `qvemo mam-
ulSi~ da `zemo mamulSi~ igulisxmeba cal-calke dasavleTi da aRmosav-
leTi saqarTvelo. `dasavleT saqarTvelos (afxazeTis) samefo Tavisi
geografiuli pirobebiT warmoadgenda `qvemos~ `zemosTan~ _ aRmosavleT
qarTul qveyanasTan `SefardebiT~.12
`qvemo~ da `zemo~ iberiis gaerTianebas erTiani `saqarTvelos samefos~
sazRvrebSi, saeklesio kanonebis Tanaxmad, Tan unda mohyoloda `qvemo iberiis~
(anu afxazeTis) sakaTalikososa da `zemo iberiis~ (anu mcxeTis) sakaTali-
kosos gaerTianeba saqarTvelos erTian eklesiad, radganac ZvelTaganve
arsebula da msoflio krebaTa dadgenili kanonebiT eklesiis sazRvari
Tan unda emTxveodes saxelmwifo-administraciul sazRvars.
marTlac, erTian saqarTvelos samefoSi Seiqmna erTiani saqarTvelos
sapatriarqo. saqarTvelos saxelmwifos sazRvrebs SigniT arsebuli ori
sakaTalikososagan Seiqmna erTi sapatriarqo. qarTveli eris ori avtoke-
faluri eklesiisagan da agreTve Crdilo kavkasiis, kaspiiszRvispireTisa
da somxeTis qarTuli marTlmadidebluri eklesiebis gaerTianebis Sede-
gad Seiqmna saqarTvelos sapatriarqo. SeqmnisTanave mis pirvel patriarqs
melqisedek I-s `aRmosavleTis patriarqi~ uwodes mis iurisdiqciisqveSa
teritoriis sididis gamo. ase moixseniebs mas tyoba-ierdis warwera.13
`patriarqis tituli mcxeTis sakaTalikosom mas Semdeg daimkvidra, rac
saqarTvelos eklesia gafarTovda da SeiZina berZnuli sapatriarqos gar-
egnuli niSnebi da, rogorc Cans, es ar iyo ucxo da sapretenzio arc
bizantiis imperatorebisa da patriarqebisaTvis. melqisedek I, romelmac
pirvelma isargebla am wodebiT, bizantiaSi imperatorebis karze: basilTan
(970-1025), konstantinesTan (1025-28) da romanozTan (1028-34) miRebuli da
dafasebuli pirovneba iyo, maTganve melqisedekma miiRo materialuri dax-
mareba da Sewirulebani mcxeTis sveticxovlis mSeneblobisaTvis, miiRo
soflebi bizantiis teritoriaze da sxva~.14
amJamad miCneulia, rom saqarTvelos pirveli kaTalikos-patriarqi gamoCnda
mefe giorgi I-is dros, wyaroTa Tanaxmad, pirveli patriarqi erTiani qarTu-
566 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
li eklesiisa, melqisedek I, iyo bagrat III-is naTesavi da misive gazrdili.
is iyo didebulTa Svili. kaTalikos svimeonis gardacvalebis Semdeg bagrat
III-m melqisedeki dasva saqarTvelos patriarqad. saqarTvelos patriarqad
dadgomisTanave melqisedeki maSinve gaemgzavra konstantinopolSi saimper-
atoro karze basili II-sTan, Cans, imisaTvis, rom konstantinopols ecno
qarTuli eklesiis sapatriarqo Rirseba.
mematiane wers: `mokuda kaTalikozi sYmon da dasua aman mefeman dide-
bulTa kacTa Svili meyvisi da gazrdili TYsi melqisedek kaTalikoz-
patriarqad. xolo ese wmidaA mefeH warvida berZenTa mefisa basilis
winaSe konstantinopoled, raTa Seewios; rameTu iyo didi ese kaTolike
samociqulo eklesia sveti-cxoveli, romeli vaxtang gorgasals aReSena...~15
am wyaros miTiTebiT, konstantinopolSi molaparakebisaTvis TviT saqarTve-
los pirveli mefe (VIII saukunis Semdeg) bagrat III Cavida.16 basili II da
bagrat III (an misi warmomadgeneli), cxadia, pirvel rigSi politikur-
saxelmwifoebriv sakiTxebze moilaparakebdnen, magram mematiane aRniSnavs,
rom molaparakebis Tema exeboda qarTuli eklesiis sakiTxebs. kerZod,
sakiTxi exeboda `kaTolike samociqulo eklesia sveticxovels~. qarTuli
wyaroebis Tanaxmad, `kaTolike samociqulo eklesia sveticxoveli~ ewodebo-
da ara saeklesio Senobas mcxeTaSi (cxadia, am Senobasac ewodeboda), aramed
ewodeboda saqarTvelos mTlian eklesias, romlis iurisdiqcia vrceldebo-
da pontos zRvidan darubandis zRvamde. swored asea gadmocemuli wyaroSi:
`kaTalikosi qarTlisa KelqveiT ara ars patriarqTa da ara ikurTxvian
patriarqTagan, rameTu Tavisufali ars da mociqulTa magieri da mociqulTa
taxtsa zeda mjdomi da patriarqi, Tavi yovelTa eklesiaTa: _ wmida kaTo-
like samociqulo eklesia sveticxoveli... da amas samwyso da KelqveiT
qarTli, rani da kaxeTi, ovseTi... pontos zRYdam darubandis zRvamde~.17
zemoT moyvanilidan Cans, rom `wmida kaTolike samociqulo eklesia
sveti-cxoveli~ ewodeba erTiani saqarTvelos eklesias, erTian qarTul
eklesias aseve ewodeboda `wmida mcxeTa~, iseve rogorc amJamad erTiani
bulgareTis eklesias ewodeba `sofiis sapatriarqo~, an `sofiis eklesia~,
ruseTisas _ `moskovis sapatriarqo~, serbeTisas _ `belgradis~ da a.S.
aseve saqarTvelos eklesias ewodeboda `sveticxovelis samociqulo ekle-
sia~ anda ufro xSirad `mcxeTis samociqulo eklesia~. xandaxan qarTul
eklesias simartivisaTvis, ubralod, uwodebdnen `mcxeTas~, xolo saeklesio
pirebs da eklesiisaTvis moRvawe, eklesiaze damokidebul adamianebs _
`mcxeTis Svilebs~. magaliTad, mematiane `mcxeTas~ uwodebs erTian qarTul
eklesias VII saukuneSi: `amis krebisa mier brZanes esreT wmidisa eklesi-
isa saqarTvelosaTYs, romel ars wmida mcxeTa, raTa iyos swor pativiTa
viTarca wmidani samociqulo kaTolike eklesiani, sapatriarqoni da iyos
kaTalikosi qarTlisa swori patriarqTa Tana...~18
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 567
amitomac, roca mematiane wers bagrat III (an misi warmomadgeneli mel-
qisedeki) konstantinopolSi gaemgzavra `sveticxovelis kaTolike samo-
ciqulo eklesiis sakiTxebis gadasaWrelado~, gulisxmobs, rom sakiTxi mTlian
saqarTvelos sapatriarqos Seexeboda.19
im dros samociqulo eklesia ewodeboda ara yvela eklesias, aramed
avtokefalur, damoukidebel eklesias. qarTveli saeklesio moRvaweni mudam
amtkicebdnen, rom qarTuli eklesia samociqulo eklesiaa, radganac aq iqad-
ages andria pirvelwodebulma, svimon kananelma da sxva mociqulebma. da
radganac qarTuli eklesia samociquloa, aqedan gamomdinare, avtokefaluric
aris. es avtokefalia adreve iyo aRiarebuli sxva eklesiebis mier.
bagrat III bizantiis samefo karze `avtokefalurobis~ dasamtkiceblad
ki ar wavida (es avtokefalia ukve hqonda qarTul eklesias), aramed, raTa
saimperatoro kars eRiarebina qarTuli eklesiis erT administraciul
erTeulad _ sapatriarqod gaerTianeba da eRiarebina pirveli patriarqi
qarTuli eklesiisa _ melqisedek I.
bagrat III-m jer `patriarqad dasva~ melqisedek I, xolo Semdeg mimarTa
konstantinopols, eRiarebina qarTuli eklesiis sapatriarqo Rirseba, rad-
ganac aseT didmniSvnelovan movlenas _ axali sapatriarqos daarsebas _
ar SeiZleboda ar mohyoloda saerTaSoriso saeklesio rezonansi, bagrat-
ma izruna, rom rezonansi dadebiTi yofiliyo.
bagrat III bizantiis samefo karze molaparakebas saqarTvelos sapatri-
arqos iurisdiqciis farglebis gansazRvrisaTvisac awarmoebda, rac iqidan
Cans, rom am dromde saqarTvelos SavizRvispireTis mcire nawilze jer
kidev SemorCenili iyo konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqcia, xolo
X-XI saukuneTa mijnaze konstantinopolis sapatriarqo kargavs Tavis iuris-
diqcias sabolood saqarTvelos SavizRvispireTze (cnobilia, rom SavizRvi-
spireTis es teritoriebi, romelzedac iurisdiqcia qarTlis sakaTaliko-
sos hqonda, VII saukunis dasawyisSi dai pyro da bizantias SeuerTa herak-
le keisarma, amitomac aq Tavisi iurisdiqcia konstantinopolma ganaxor-
ciela. VIII saukunis Semdeg qvemo iberiis sakaTalikoso ibrunebda am
miwebs Tavis iurisdiqciaSi, magram X saukunisaTvis es procesi dasrule-
buli ar iyo _ bagrat III-is epoqamde).
bagrat III-is papam (dedis mamam), afxazTa mefe giorgim, `aRaSena saydari
Wyondidisa, Seqmna saepiskoposod~,20 xolo dedis Zmam `leon afxazTa mefem,
`aRaSena eklesia moqYsa da Seqmna saydrad saepiskoposod~.21 TviT bagrat
III-m `aRaSena saydari bediisa, da Seqmna saydrad saepiskoposod, mocvala
mun gudayYisa saepiskoposo~.22 afxazTa mefeebi dasavleT saqarTvelos zRvi-
spireTSi aarsebdnen qarTul saepiskoposoebs konstantinopolis berZnuli
saepiskoposoebis nacvlad. magram aseTi Secvla ar SeiZleba momxdariyo
eklesiaTa SeTanxmebis gareSe. konstantinopolis nacvlad qarTuli ek-
568 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
lesiis iurisdiqciis gavrcelebisas unda arsebuliyo SeTanxmeba am ekle-
siaTa Soris. winaaRmdeg SemTxvevaSi, qarTuli saepiskoposoebis daarseba
konstantinopolis iurisdiqciisqveSa teritoriaze CaiTvleboda qarTuli
eklesiis mtaceblobad, rasac Sedegad mohyveboda qarTuli eklesiis mxriv
saerTaSoriso saeklesio izolacia da misi mwvaleblur eklesiad gamocx-
adeba (aseTi ram, marTlac, moxda, magram ara bagrat III-is, aramed giorgi I-
sa da bagrat IV-is dros. erT-erTi sababi amisi iyo qarTuli eklesiis
iurisdiqciis qveS somxeTis vrcel teritoriaze arsebuli marTlmadide-
beli eparqiebis Sesvla, romelzedac konstantinopoli acxadebda Tavis
pretenzias).
bagrat III-is dros saimperatoro kars ucvnia, rogorc qarTuli eklesiis
sapatriarqo Rirseba, aseve misi iurisdiqcia SavizRvispireTSi, amitom amis
Semdeg konstantinopolis sapatriarqos arasodes gauxdia sadavod saqarTve-
los SavizRvispireTi da ar CauTvlia Tavis iurisdiqciisqveSa teritori-
ad, ufro metic, konstantinopols saqarTvelos sapatriarqos centris _
sveticxovelis taZris restavraciisaTvis Seuwiravs mdidari monasteri
da 105 sofeli.
unda davaskvnaT, rom saqarTvelos sapatriarqos SeqmnisTanave bizantiis
samefo karze irkvevdnen saqarTvelos sapatriarqos sakiTxs da es sakiTxi
konstantinopolSi dadebiTad gadauWriaT. bizantias rom ar ecno saqarTve-
los eklesiis sapatriarqo Rirseba, sapatriarqos centrs _ sveticxovels
da saqarTvelos patriarq melqisedeks saCuqrad ar gadascemdnen monas-
ter kestorias, romelsac 105 sofeli hqonda, da sxva Sesawirs.23
1031-1033 ww. saqarTvelos pirvel kaTalikos-patriarqs melqisedeks dau-
weria `moxsenebuli mcxeTis saydrisadmi~ (ix. qarTuli istoriuli sabuTe-
bi IX-XIII ss. 1984 w., gv. 22).
am sabuTidan Cans, rom igi ar miiCnevs Tavs sveticxovlis didebuli
taZris maSeneblad, aramed am taZrisTvis miuSenebia gareTa bWeni, garSemo
Semouvlia (SemouSenebia) `stoani~ da gadauxuravs isini. garda amisa, mas
mTeli taZari Seumkia yovelive saeklesio nivTiTa da samkauliT: `Sevamkev
yovliTave samkaulobiTa, gareTiTa bWiTa da garSemo stoaTa moqmniTa da
zeddaburviTa~ (iqve, gv. 22). melqisedeks rom aeSenebina es taZari, amas
uTuod aRniSnavda, rameTi igi CamoTvlis wignebsa da zogierT wvrilmans,
rac mas am taZrisaTvis Seuwiravs an gaukeTebia. marTalia, amJamad miC-
neulia, rom melqisedekis dros TiTqosda sveticxovlis Zveli, mcire taZris
adgilze aSenda axali da didebuli, magram, rogorc aRvniSneT, es mel-
qisedekis sabuTiT ar dasturdeba. ufro metic, yvela Zveli sabuTi, romel-
ic exeba mcxeTis taZars, miiCnevs, rom igi aSenebulia vaxtang gorgaslis
mier, mxolod XIX s-is bolosa da XX s-Si Seitanes amaSi eWvi da taZari
melqisedekis aSenebulad miiCnies.
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 569
melqisedeks sveticxoveli marTlac rom brwyin-
valed da didis didebulebiT Seumkia `warsamarTle-
blad qristianeTa~, kerZod, oqrosa da vercxlis fur-
clebiT mouWedia taZarSi myofi `sveticxoveli~, anu
saswaulmoqmedi gadaWrili xis adgilze aSenebuli
oTxkuTxa sveti. garda amisa, oqro-vercxliTa da Tval-
margalitiT SeuWedia `sakurTxeveli~, anu saRmrTo trap-
ezi, kankeli da sameufo karebi sakurTxevlisa aseve
oqro-vercxliT SeuWedia.
ierusalimidan mTels msoflioSi ganawilda im
cxovelmyofeli Zelis nawilebi, romelzec jvars
acves Cveni ufali da macxovari ieso qriste. maTgan
akeTebdnen SedarebiT mcire zomis jvrebs, romelnic
iTvlebodnen udides siwmindeebad. maTi qoneba did
ganZad iTvleboda. melqisedeks sveticxovlisaTvis `Seuqmnia~ aseTi jvrebi,
SeuWedavs isini oqroTi da Tval-margalitiT.
aseve, eklesiis udides ganZad iTvleboda qristesTvis wamebuli da Tavdade-
buli wmidanebis nawilebi. maT didi makurnebeli da saswaulmoqmedi Zala
gaaCndaT. rogorc wesi, romelime wmidanis romelime nawils udidesi osta-
tobiT moWedavdnen da eklesiaSi daasvenebdnen xolme. melqisedeksac svet-
icxovlisaTvis `Seuqmnia~ samartvilo, anu wmida nawilebis dasasvenebeli
adgili (mec minaxavs msgavsi samartvilo aTonze iverTa monastris mTavar
eklesiaSi). melqisedeks `samartvilo~ oqro-vercxliTa da Tval-margalitiT
SeuWedavs, masSi dausvenebia TiTqmis yvela wmidanis nawilebi da zemoaRwer-
ili `Zeli cxovrebisaA~, e.i. ierusalimidan Camosvenebuli jvris nawili.
rogorc aRiniSna, melqisedek kaTalikos-patriarqi aTeulobiT wlebis gan-
mavlobaSi mravaljer Cavida saimperatoro karze konstantinopolSi, sadac
mas didis didebiTa da pativiscemiT iRebdnen basili II bulgarTmmusvreli,
konstantine da romanozi Cuqnidnen mas mraval saeklesio siwmindes. magal-
iTad, imperator konstantines misTvis uboZebia `oqros xati~, romelic patri-
arqma sveticxovels Seswira. basili II-s oqro-vercxliTa da Tval-margali-
tiT Semkuli RvTismSoblis xati, xolo romanoz `berZenTa mefes~ misTvis
oqroqsovili Sesamoseli uboZebia, isinic Seswira sveticxovels. Tavis mxriv,
cxadia, Cveni eklesiis pirvel patriarqs gaerTianebuli saqarTvelos pirve-
li mefe bagrat III mraval Sesawirs swiravda, aTavisuflebda qarTul ekle-
sias gadasaxadebisagan. `movaxsene gamzrdelsa Cemsa bagrat kurapalats da
Seuvalad gamixadnes~ (iqve, gv. 27), _ acxadebs melqisedeki.
aRniSnuli sabuTis Tanaxmad, sveticxovlisaTvis melqisedeks Seuwiravs
mooqrouli da Zvirfasi TvlebiT Semkobili macxovris didi zomis xati,
aseve vercxlis, oqrocurvili macxovris xati, naTlismcemlisa da wm. Tev-
570 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
dores xatebi, oqro-vercxliT SeWedilni, sxva xatebi, sul 55 cali. oqros-
agan damzadebuli barZim-feSxumi Semkobili Tval-margalitiTa da minan-
qris xatebiT, oqrosave kovziTa da varskvlaviT (`xuirni~), isinic Tval-
margalitiT Semkulni, oqrosave samweroblebi, anu ri pidebi, isinic Tval-
margalitiT Semkulni, oqrosave sacecxlurebi da sasakmevleebi da sxva
mravali nivTi. wignebi: oTxive maxareblis wignebi cal-calke, maT garda, wm.
oTxTavi, sami cali `saTanao~, anu satarebeli `oTxTavi saxarebaA~, Tval-
margalitiT Semkobili. vercxliT `Sekazmuli~ vercxlisave `Rilkiloiani~,
mowameTa wignebi `zamTari da zafxuli~, anu zogSi zafxulis dReebSi
eklesiaSi moxseniebuli wmidanis cxovreba iqneboda, sxvebSi ki zamTarSi
mosaxsenebelTa cxovreba. isinic vercxliT `Sekazmulni~ da mravali sxva
wigni, sul 25 cali. Seuwiravs agreTve mooqroul-movercxlili `sawigneni~,
e.i. wignebis Casawyobi kolofebi. maT garda, mravali sakelaptre, samRvde-
lo da samRvdelmTavro Sesamoseli, sanawile da sxva mravali nivTi. saqarTve-
los sapatriarqos, anu qarTul eklesias mravali sofeli ekuTvnoda saqarT-
velos sxvadasxva kuTxeSi. maT garda, TviTon kaTalikos-patriarqs, Tavis
mxriv, `mougia~ mravali sofeli, romelic Seuwiravs mTavari sapatriarqo
taZrisaTvis, kerZod, rogorc aRvniSneT, misTvis berZenTa mefe basili II-s
uboZebia didi monasteri `kestori~. am monasters ekuTvnoda 105 sofeli,
romelic gadaucia sveticxovlisaTvis. man iyida da aRaSena soflebi saqarTve-
los yvela kuTxeSi _ taoSi, klarjeTSi, SavSeTSi, javaxeTSi, kolaSi, fara-
vans, Sida qarTlSi, kaxeTSi, hereTSi, kakSi, qvemo qarTlSi, romelnic ekle-
sias Seswira, sul 155. TbilisSi qarTul eklesias didZali simdidre da
Semosavali hqonda. Tbilisis arabma amira alim melqisedekis TxovniT
eklesia gadasaxadebisagan gaaTavisufla.
melqisedeks augia saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi mravali eklesia da
daudgams saeklesio saxli (Sewirul soflebSi). sabuTis aRniSnuli CamonaTva-
lis qvemoT miwerilia `qoronikoni iyo sm (e.i. 781+240=1021 w.).
am dros melqisedeki jer kidev mxned yofila, moxucebulobis Jams ki mas
Seumzadebia TavisTvis saflavi, augia masze sakurTxeveli da daudgenia
saflavze mlocveli mRvdeli, romelic yovelmxriv uzrunveluyvia, raTa
masa da mis Svilebs Taobidan Taobamde elocaT pirveli patriarqis saflavze
misi sulis saoxad. kerZod, amave sabuTidan Cans, rom melqisedeks Tavisi
saflavi Seumzadebia sveticxovlis taZris sadiakvneSi. aqve man ufro
adre moawyo zemoaRwerili samartvile. rogorc wesi, taZris nawili, romelsac
amJamad sakurTxeveli ewodeba, sam nawilad ganiyofa. centralur, mTavar
nawilSi mowyobilia wmida trapezi, marjvena nawilSi sadiakvnea, marcxena-
Si _ samkveTlo. sveticxovlis am nawilSi (e.w. samkveTloSi) amJamad mcire
eklesiaa gamarTuli, marjvenaSi (sadiakvneSi) mouwyvia melqisedeks mcire
eklesia, gauTxria TavisTvis saflavi, zed daudgams `sakurTxeveli~, anu
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 571
samwirvelo trapezi. am sakurTxevelze wirva-locva daavala Tavis gazrdils
mRvdels iovanes, romelsac gasamrjelod, saxsrad da col-Svilis gamo-
sakvebad saukunod daumkvidra mdidari saeklesio Sesawiri _ 5 glexi
sruli fuZiT, e.i. Tavisi saxl-kariT, miwiT, venaxiT, WaliT da wisqviliT, sxva
mamulebic gadasca. amasTan dakavSirebiT anderZSi Cawera: `aravis aqvs
amas zeda xeli Tvinier xucisa, romeli sakurTxevelsa amas Cemsa zeda
Jamsa wiravdes~ (iqve, gv. 28.). Tavisi saflavis eklesiisaTvisac melqisedeks
Seuwiravs Sesamoseli, barZim-feSxumi da vercxliT namzadi sxva nivTebi.
melqisedeks Tavis mosaxseneblad aRapi (sulis saoxi wirva-locva zed
mobmuli purobiT) daudgenia 24 ianvars.
saqarTvelos sapatriarqo
somxeTis
samitropolito
diptixis Sesaxeb
Tavi IX
`gaqarTvelebis ~ moZvelebuli
Teoria
`q a r T v e l m a T a v i s i s a rwm u n o e b i s a T v i s
j v a r c m u l m a , i c i s p a t i v i s x v i s s a rwm u n o e b i s a c .
a m i t o m a c C v e n s i s t o r i aS i a r
a r i s m a ga l i T i , r o m q a r T v e l s s u r v e b i y o s
o d e s m e s x v i s a s a rwm u n o e b i s d a C a gv r a d a
d e v n a . s o m e x n i , e b r a e l n i , T v i T m a h m a d i a n ni c a ,
C v e n s S o r i s m c x o v r e b n i , a m aS i C v e n
v e r a f e r s v e r wa g v a y v e d r e b e n~.
ilia marTali
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 635
..... s a q a r T v e l o a r i s i s q v e y a n a , s a d a c
m e c n i e r u l i az r i a r Z v e l d e b a , m i T u m e t e s ,
Tu mas patroni hyavs. Cveni me cnierebi erTxel,
o d e s R a c ga m o T q m u l az r s xS i r a d v e r
e l e v i a n ; a r a d a , we s i T y v e l a m e c n i e r u l i az r i
a r S e i Z l e b a i y o s m a r a d i u l i , z o gi u n d a
Z v e l d e b o d e s . r a d ga n az r i T u ar m o Z v e l d a ,
a r c p r o gr e s i i q n e b a , y o v e l S e m T x v e v aS i ,
ga n s x v a v e b u l az r s m a i n c u n d a m i v c e T
a r s e b o b i s u f l e b a~.
arCil sulakauri
VIII-X saukuneebi qarTuli eklesiis istoriaSi mniSvnelovani yofila
imiT, rom am dros Turme mimdinareobda qalkedonuri sarwmunoebis mqone
somxebis gaqarTveleba. gaqarTvelebula somexTa didi raodenoba, imdenad
didi, rom amas uzarmazari danaklisi miucia somexi xalxisaTvis da am
procesis Sedegad somxeTs daukargavs erovnuli teritoriebis nawili,
saqarTvelo ki gamdidrebula miwebiT, romelzedac mosaxle gaqarTvelebu-
li somxebi saqarTvelos kulturul cxovrebaSi brwyinavdnen TavianTi
umaRlesi xarisxis mwarmoeblurobis Sedegad (n. mari).
qarTuli eklesia uSualo kavSirSi aRmoCenila somxeTis am tragedia-
sTan, radganac gaqarTvelebulan qalkedoniti somxebi, qarTuli eklesia ki
sazogadod am mimarTulebisaa. ufro metic, qarTuli eklesia Turme iWre-
boda somxeTis miwa-wyalze da somexi samRvdeloebis namoRvaw da namuSakev
adgilebze qarTul eklesia-monastrebs awesebda (i. abulaZe).
mainc somxeTis romel teritoriebzea saubari, sad iyo im somxebis miwa-
wyali, romlebic kargavdnen erovnebas da qarTveldebodnen?
zogierTi mecnieris azriT, mesxeTi (tao, klarjeTi) da saerTod saqarTve-
los samxreTi nawili istoriuli somxeTia, romelic saqarTvelos SemouerTda
aq mosaxle `somxebis gaqarTvelebis~ Sedegad, garda amisa, qvemo qarTlic
somxeTis nawili yofila, romelic aseve gaqarTvelebula~.
ufro metic, maTi azriT, X saukunemde `araqarTuli~ qveynebi yofilan
hereTi da dasavleT saqarTveloc. mesxeTis msgavsad, X saukuneSi hereTi
gaqalkedonebula da amiT herebi gaqarTvelebulan, xolo amave droisaTvis
dasavleT saqarTveloSi qarTulenovani wirva-locvis SemoRebis Sedegad
es mxarec gaqarTvelebula.
636 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
aseTia daskvnebi zogierTi mecnierisa.
maS sadRa iyo saqarTvelo, sad cxovrobda qarTveli xalxi? aleqsandre
abdalaZec am kiTxvas svams somxur enciklopediaSi dabeWdil r. xonelias
statiis ganxilvis Semdgom: _ `...r. xonelias rom kacma yuri ugdos (vai, rom
hyavs mas sakmaod mravalricxovani auditoria!) qarTlis elementi X sauku-
neSi aramcTu dasavleT, aRmosavleT saqarTveloSic ar yofila. Zalian main-
teresebs r. xonelias azriT, rodis da saidan gaCndnen qarTvelebi?!~1
`...gamovida kidev erTi wigni `azerbaijanis istoriuli geografia~, romel-
sac 1987 wlis TariRi uzis... am wignSi gatarebulia azri, rom albanelebi
azerbaijanelTa uSualo winaprebi arian, xolo ingiloebi _ gaqarTvelebu-
li albanelebi... aseve `gaqarTvelebulia~ kaxeTis didi nawili, hereTi da
a.S. xom xedavT, sanamdis midis saqme?~ _ wers r. miminoSvili (ix. lit. saq.
24 ivnisi, 1988 w. `dRes an arasodes~). ramdenadac cnobilia, n. maris
gavleniT istorikosebis mier SemuSavebuli Teoriis Tanaxmad, erTiani qarTve-
li xalxis Camoyalibeba dasrulda XI saukunisaTvis.2
n. maris Teoriebze dafuZnebuli Sromebis Tanaxmad, `qarTebis~ toms
didZali mosaxleoba Seemata sxvadasxva tomebis gaqalkedonitebisa da
maTTvis qarTulenovani wirva-locvis danergvis Sedegad, riTac TiTqosda
safuZveli daedo erTiani qarTveli xalxis Camoyalibebas.
`qristianobis gavrceleba aRm. saqarTvelos mTianeTSi maT qarTizacias
ganapirobebda. rac Seexeba das. saqarTvelos... das. saqarTveloSi gabaton-
da qarTuli eklesia da mRvdelmsaxurebac qarTul enaze sruldeboda,
ramac didad Seuwyo xeli das. saqarTvelos qarTizaciis process~ (q.s.e. t
`saq. ssr~, gv. 61).
saerTod, termini `qarTi~ niko maris SemoRebulia. cxadia, misganve mom-
dinareobs idea aRmosavleT saqarTvelos mTianeTis da das. saqarTvelos
mosaxleobis `qarTizaciis~ Sesaxeb. xelovnuria termini da idea. sinamd-
vileSi, ZvelqarTul wyaroTa Tanaxmad, arc mTianeTisa da arc dasavleT
saqarTvelos mosaxleobas `qarTizacia~ ar esaWiroeboda, radganac ZvelT-
aganve da farnavaz mefis drosac, rogorc mTielebi, ise egriselebi qarTve-
li xalxis ZiriTad nawilad ganixilebodnen. ise, rogorc saqarTvelos
sxva kuTxeTa mcxovrebni.
niko maris mier SemoRebuli Teoriis Tanaxmad, erTiani qarTveli xalxi
qristianobis gavrcelebis Semdeg Camoyalibda imiT, rom `qarTis~ tomma
qristianobis meoxebiT moaxerxa sxvadasxva tomebis `qarTizacia~, ramac
ganapiroba qarTveli xalxis Seqmna. sinamdvileSi ki, erTiani qarTveli
xalxi jer kidev qristianobamde arsebobda erTiani saxelmwifoTi.
Zveli qarTveli istorikosebi ki Tvlidnen, rom qarTveli xalxi ukve
arsebobda pirveli erTiani qarTuli saxelmwifos Seqmnis dros qristemde
IV-III saukuneebSi. aseTive Sexedulebis iyo didi ilia WavWavaZe da misi
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 637
drois qarTveli istorikosebi (d. baqraZe, m. TamaraSvili, i. gvaramaZe, T.
Jordania, m. janaSvili da sxvebi), mxolod n. maris Semdgom iqna uaryofili
es Tvalsazrisi.
aRsaniSnavia, rom n. mari aRzrdili iyo profesor patkanovis mier, amit-
omac n. mari aviTarebda patkanovis saistorio Sexedulebebs.
patkanovis saistorio skolas kritikis qarcecxlSi atarebda didi ilia.
patkanovio, _ werda ilia marTali, `... xels iwvdis taoskarze, exlandel
Woroxis xeobaze~.3
`me patkanovis Segirdi varo, iZaxis TavmowonebiT b-ni mari... Tumca pat-
kanovisamebr oinebSi jer Tavi ar uCenia... sxvafriv ki imis gzaze damdgara~.4
marTalia, ilias am werilis daweris dros, n. mars patkanovisamebr oineb-
Si jer Tavi ar eCina, magram XX saukunis damdegs Woroxis xeobaze (taosa
da klarjeTze) manac `xeli gaiwoda~ da Tavi gamoiCina: _ `n. maris daskvniT,
Tumca klarjeTi, taosTan erTad SemoerTebuli iqnao saqarTvelosTan VIII-
IX saukuneebSi, magram mosaxleobis SemadgenlobiT igi, viTomc amis Semde-
gac somxuri darCa.
klarjeTi, ise rogorc tao, dasaxlebuli iyoo somxebiT, romlebic sarw-
munoebiT qalkedonitebi (e.i. marTlmadideblebi) iyvneno. klarjeTisa da
taos mosaxleobas viTomc aerTebda saqarTvelosTan mxolod es sarwmunoe-
brivi erToba (marTlmadidebloba-qalkedonitoba). am sarwmunoebrivi er-
Tobis niadagze moxdao TandaTan daaxloeba klarjeTis da taos somxobisa
qarTvelobasTan da Semdeg TandaTan maTi gaqarTvelebao...
amrigad, n. maris mtkicebiT, klarjeTisa da taos mosaxleoba TviT Semdgom
xanaSic, iyvnen araqarTvelebi, aramed ZiriTadSi gaqarTvelebuli somxebi~.5
n. mari sastikad sayvedurobda did ivane javaxiSvils, roca is dasavleT
saqarTvelos mosaxleobas, maT Soris svanebs, Wanebsa da megrelebs X s-mde
qarTvelebs uwodebda. ivane javaxiSvilma safuZveli Cauyara Teorias qarTve-
li xalxis qristianobamde Camoyalibebis Sesaxeb, kerZod, daamtkica, rom
arsebobda saerTo (yvela qarTul tomTaTvis) sarwmunoeba da arsebobda
kultmsaxurebisaTvis saWiro yvela qarTul tomTaTvis saerTo ena, magram
mis dros arsebuli gansakuTrebuli sazogadoebrivi viTarebis gamo mas ar
gauRrmavebia es Teoria, xolo n. maris Teoria qarTveli xalxis eTnikuri
araerTgvarovnebisa da am xalxis gvian xanaSi Camoyalibebis Sesaxeb waxa-
lisebuli iyo imdroindel xelisufalTa mier.
`... mniSvnelovania is garemoeba, rom carizmis rusifikatoruli politika
sagangebod iTvaliswinebda ruseTis ganapira mxareebis erovnul-uflebrivi
interesebis Selaxvas, aTanabrebda eTnografiul da erovnul niSnebs da am
gziT cdilobda daenawevrebina erTiani erovnuli sxeuli, win aRdgomoda
Cagruli xalxebis TviTSegnebis gamoRviZebas, yovelmxriv Seeferxebina eris
konsolidacia. am politikis uSualo anarekli iyo is faqti, rom 1886 wlis
638 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
mosaxleobis ojaxobrivi siebis Sedgenisas calke erovnebebad aRnusxes
qarTlelebi, xevsurebi, imerlebi, gurulebi, megrelebi, samurzayanoelebi da
qarTveli xalxis sxva eTnografiuli jgufebi... erovnul kuTvnilebas xSirad
aigivebdnen sarwmunoebriv da eTnografiul niSnebTan~.6
aseTi moTxovnis dros maSindeli xelisuflebisTvis srulebiT miuRebe-
li iqneboda ZvelqarTuli istoriografiuli Sexeduleba erTiani qarTve-
li xalxis jer kidev qristianobamde arsebobis Sesaxeb. n. maris Teoriac
swored carizmis Sesabamis politikas uWerda mxars. n. mari carizmisaTvis
Tavisi erTgulebis damtkicebas rom cdilobda, gamoCnda iv. javaxiSvili-
sadmi damokidebulebaSi 1905 wlis revoluciis dros. am dros cnobilma
rusma akademikosebma, profesorebma da ivane javaxiSvilma gamoaqveynes
werili, sadac amxeldnen mTavrobis uxeS politikas ganaTlebis sistemaSi.
amis gamo, 1905 wlis 25 ianvars n. mari wyeniT swers iv. javaxiSvils:
`...Tqveni gancxadeba gazeTSi _ `naSi dni~ sabolood CemTvis savsebiT
naTels xdis, rom Cven ar SegviZlia gulwrfelad viaroT erTi da imave
mecnieruli gziT, rom Cven ar SegviZlia xelixelCakidebuli da adrinde-
li axlo TanamSromlobiT viaroT... Cemi Rrma rwmenaa, rom mecnieri profe-
soris monawileoba partiul-politikur brZolaSi safrTxes uqmnis mec-
nierebis akademiur Tavisuflebas...~7
carizmis damxobis Semdeg ki n. mari droebiT mTavrobaSi yvelafers
akeTebs Tavisi uzarmazari avtoritetis moSveliebiT, raTa CaSalos Tbi-
lisSi qarTuli universitetis gaxsnis saqme _ `is, rac niko marma 1917
wlis seqtember-oqtomberSi dawera da warmoTqva droebiTi mTavrobis sax-
alxo ganaTlebis uaRresad reaqciul komisiaSi, man saWirod CaTvala gamoeqvey-
nebina 1918 wels~.8 am werils kinaRam sabediswero roli Seusrulebia
qarTuli universitetis gaxsnis saqmeSi (iqve).
droebiTi mTavrobis damxobis Semdeg n. mari sruliad axal mimarTulebas
iwyebs enaTmecnierebaSi. am droisaTvis igi erT-erTi xelmZRvaneli partiu-
li muSakia da niko maris Teoriebis kritika srulebiT SeuZlebeli gaxda.9
am statiaSi naTqvamia, rom mravali WeSmaritad didi mecnieris sicocx-
le Seiwira `marizmma~, _ ase uwodebs avtori n. maris samecniero mimdinar-
eobasa da mis skolas.
im xanebSi SeiZleboda am Teoriis gaRrmaveba... magaliTad, 1937 wels i.
abulaZem sajaro sxdomaze waikiTxa moxseneba, romelSic ganaviTara da
gaaRrmava n. maris adrindeli Sexedulebebi, kerZod, qarTuli eklesia
angrevda somxur eklesiebs, wvavda jvrebs da a.S. `eklesiaTa ngreva da
jvarTa wva kidev imas unda moaswavebdes, rom erTi eklesia iWreba meoreSi
da maT gverdiT, Tu maT naamagarze Tavisas afuZnebs. esec araa ucxo ambavi
im droisaTvis. somxeTis miwa-wyalze ara erTi da ori `qarTvelTa~ savane
ixsneba am dros. termini `qarTveli~, rogorc akademikosma n. marma daamt-
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 639
kica, diofiziturs niSnavs am droisaTvis da iqneba igi martooden qarTvelTa
da somexTa elementebisagan Sedgenili~.10
es i. abulaZem sajarod warmoTqva 1937 wlis miwuruls, 17 dekembers,
man am wlis mware gakveTiliT icoda, risi Tqma SeiZleboda am dros da
risi _ ara. iTqva is, rac mosawoni iyo im droisaTvis. marTlac, esaa
gaRrmaveba n. maris adrindeli gamonaTqvamisa am Temaze. n. mari werda:
`somxuri antiqalkedonuri eklesiis nacionalizaciasTan dakavSirebiT
(somex) qalkedonur garemoSi mimdinareobs sapirispiro procesi, saxeldo-
br, `denacionalizacia~, romelmac somex xalxs miayena uzarmazari danakar-
gi ricxobrivad da moralurad... am procesis wyalobiT somex qalkedonite-
bis denacionalizaciiT, saqarTvelo gamdidrda ori umaRlesi xarisxis
mwarmoebluri olqiT, saqarTveloSi pirdapir brwyinvale kulturuli cx-
ovrebis mqoneni, sityva exeba taos da klarjeTs... IX saukunis dasawyisSi
somexi qalkedonitebis mdgomareoba somxeTSi... iyo jer kidev mtkice, rom
isini batonobisaken miiswrafodnen. Crdilo-dasavleTi somxeTi olqebiT
klarjqiT (klarjeTi) da taiqiT (tao), am dros iyo maT xelSi. qalkedoni-
toba aq poulobda mxurvale mxardaWeras ara marto berZnebSi, aramed
qarTvelebSic. artanujeli bagratidebi, mxaris mflobelebi, ukve qalkedo-
nitebi iyvnen da es xels uwyobda qalkedonizmis zeims am kuTxeSi... aq
(klarjeTsa da taoSi) efuZnebian qarTveli ber-monazvnebi yvelani daqvrive-
bul somxur nagebobebze... am epoqaSi IX-X saukuneebSic ki, qarTveli berebi
iyvnen garemoculni. marTalia, erTmorwmune, magram mainc ucxo somxuri
mosaxleobiT da miuxedavad qarTvelTa politikuri batonobisa, uflebas am
mxaris qarTulad wodebisa isini afuZnebdnen masze, rom eklesiebSi wirva-
locva tardeboda qarTul enaze~.11
rogorc zemoT moyvanilidan Cans, i. abulaZis azriT, termini `qarTveli~
Turme eTnikurad qarTvels ar aRniSnavda, radganac es `qarTvelebi~ Sedgebian
`qarTvelTa da somexTa elementebisagan~, e.i. qarTveli qarTveli ar aris,
xolo n. maris azriT, samxreTi saqarTvelo saerTod somxeTis miwa-wyalia.
pavle ingroyvam damajereblad uaryo aseTi Teoriebi, magram miuxedavad
amisa, amJamad TiTqmis yvela qarTveli mecnieri (istorikosebic da sxva dar-
gis specialistebic), rogorc wesi, VI-XI saukuneebis mimoxilvis dros xmarobs
termins `gaqarTveleba~ an `gaqarTeba~ e.i. aRiareben da emxrobian n. maris
Teorias somexTa, herTa da dasavleT saqarTvelos `gaqarTvelebis~ Sesaxeb.
eyrdnoba Tu ara aseTi didmniSvnelovani Teoria faqtebs, romelTa WeS-
mariteba ueWvelia?
ara, aseTi faqtebi ar arseboben. magaliTad:
1. IX-X saukuneebSi dasavleT saqarTvelos `gaqarTvelebis~ damadas-
turebel faqtad miaCniaT `grigol xanZTelis cxovrebaSi~ arsebuli wi-
nadadeba, rom qarTlad is qveyana iTvleba, sadac wirva-locva qarTul
640 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
enaze mimdinareobso. sinamdvileSi es winadadeba ar SeiZleba amis damamtki-
cebel faqtad CaiTvalos, radganac srulebiT gansxvavebuli viTarebis gad-
mosacemad mohyavs is mis avtors. am faqtis garda sxva raime damajerebeli
faqti ar gaaCniaT (Tu ar CavTvliT abo Tbilelis viTomda `gaqarTvelebas~).
2. hereTis `gaqarTvelebis~ damamtkicebel faqtad miaCniaT `qarTlis
cxovrebaSi~ gadmocemuli cnoba, rom hereTi qalkedonituri gaxda dinara
dedoflis wyalobiT. es cnoba araa gaqarTvelebis faqti, radganac is
gadmogvcems, rom herebi, anu rac igivea hereTSi mcxovrebi qarTvelebi,
dinara dedoflamde iyvnen qarTvelebive, magram ara qalkedonitebi, aramed
monofizitebi. isini dinara dedoflis dros ki ar gaqarTveldnen, aramed
gaqalkedonitdnen. herebma, anu qarTvelebma qristianobis erTi mimarTule-
ba meoriT Secvales.
3. faqtad iTvleba, qvemo qarTlSi, anu gugarqSi mcxovrebi somxebis
`gaqarTveleba~ kirion kaTalikosis mier maTTvis eklesiaSi qarTulenovani
wirva-locvis danergvis Sedegad. sinamdvileSi ki qvemo qarTli erT peri-
odSi kirionamdec, da ZiriTadad, kirionis Semdegac XI saukunemde somxeTi-
sa da somxuri eklesiis gavlenis sferoSi Sedioda da aq swored is
procesi mimdinareobda, rac albaneTSi, kerZod, adgilobrivi mcxovreblebis
(e.i. aq qarTvelebis) armenizacia. kirionma isargebla xelsayreli poli-
tikuri viTarebiT da am armenizebuli qarTvelebisTvis eklesiaSi somx-
urenovani wirva-locvis gverdiT qarTulenovani wirva-locva daawesa, ami-
tomac somxebi ki ar gaqarTveldnen, aramed qarTvelebi armenizaciis gav-
lenisagan gaTavisufldnen. qarTvelebs dedaenaze wirva-locvis saSualeba
miecaT, magram samwuxarod, sul ramdenime wlis (kerZod, e.w. `sparsuli~
krebisa (614 w.) da gansakuTrebiT ki, bizantiur-somxuri eklesiebis `uniis~)
Semdeg, es mxare kvlav somxuri eklesiis gavlenis qveS moeqca. swored es
iyo safuZveli am mxareSi taSiris kvirikianTa somxuri samefos daarsebisa
da misi arsebobisa TiTqmis XII saukunemde. amitomac, somxebi ki ar `qarTvelde-
bodnen~, aramed mimdinareobda sapirispiro procesi _ qarTvelebi somxde-
bodnen. araviTari faqti qvemo qarTlSi somxebis `gaqarTvelebisa~ ar
arsebobs. am mxaris mosaxleoba qarTuli iyo uxsovari droidan TviT
taSiris kvirikianTa samefos arsebobis drosac.
4. mesxeTis mxareebi, TviT niko maris azriTac ki, uZvelesi droidan
dasaxlebuli iyo qarTvelebiT (`Tubal-kainuri tomebiT~), magram xSirad
VIII saukunemde es mxareebi somxeTisa da somxuri eklesiis gavlenis
sferoSi Sedioda. amitomac, adgilobrivi mosaxleoba, niko maris azriT,
gasomxebula, xolo VIII-X saukuneebSi es `somxebi gaqarTveldnen~.
marTalia, samxreT saqarTvelos zogierTi mxare VIII saukunemde somxeTi-
sa da somxuri eklesiis gavlenis sferoebSi Sedioda, magram moxda misi
mosaxleobis kulturuli da ara eTnikuri armenizacia. eTnikurad qarTvelebi
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 641
qarTvelebadve darCnen, xolo kulturuli armenizacia imiT gamoixata, rom
msgavsad albanelebisa, maTTvis saeklesio da kulturis enad gaxda somx-
uri ena. amas xels uwyobda is, rom VIII saukunemde somxuri eklesia ar iyo
nacionalizebuli, aramed es eklesia Tavis mSobliur (araeTnikuri aramed
sarwmunoebrivi TvalsazrisiT) eklesiad miaCndaT sxvadasxva erebs: al-
banelebs, qarTvelebs, sirielebsa da sparselebsac ki (arsebobs sparseli
qristianebis mimarTvebi somxeTis kaTalikosisadmi).
rogorc ki 726 wlis Semdeg daiwyo somxuri eklesiis nacionalizacia, es
eklesia miatoves mesxeTis qarTvelebma. am dros arsebiTi iyo ara sarwmunoe-
brivi, aramed eTnikuri momenti (kartaSevs msgavsi sarwmunoebrivi ganxeTqilebis
warmomSob mizezad miaCnia ara dogmatikuri uTanxmoeba, aramed eTnikuri momenti).
VIII saukunemde `uniis~ dros, somxuri eklesiis gavlenis sferoSi yofni-
sas, mesxeTis zogierT regionSi dainerga somxuri wirva-locva, aqaurma
qarTvelma samRvdeloebam SeiTvisa somxuri ena da damwerloba (ise, rogorc
albanelebma). VIII saukunis Semdgom saWiro gaxda qarTulenovani wignebi,
amitomac kulturulad armenizebul qarTvelTa mier qarTuli wignebis
Targmnis an redaqtirebisas SeimCneva armenizmebis kvali. es bunebrivia,
kulturulad armenizebuli mweral-redaqtorebis mier redaqtirebuli wignebi
ver acda armenizmebs.
am faqtis (armenizmebis arseboba) garda sxva raime damajerebeli faqti
ar gaaCniaT.
n. maramdec somxur (da aqedan evropul) mecnierebaSi iyo azri, rom tao
da qvemo qarTli istoriuli somxeTis miwebia.12
n. mari, aRzrdili patkanovisa, aviTarebda somxuri saistorio skolis
Tvalsazriss, romelsac srulebiT ewinaaRmdegeboda mesxeTSi VIII saukunis
Semdgom arsebuli kulturul-eTnikuri viTareba, amitomac n. marma SeuTanx-
ma erTmaneTs somxuri samecniero Tvalsazrisi da mesxeTSi VIII saukunis
Semdgomi realuri viTareba, kerZod, tao-klarjeTis kultura (e.i. VIII
saukunis Semdeg) marTalia, qarTulia, magram qveyana mainc somxuria, radga-
nac am kulturis Semoqmedi aris gaqarTvelebuli adgilobrivi somxuri
mosaxleoba da ara qarTvelebio.
`...am Semcdarma da tendenciurma koncefciam farTo gavrceleba miiRo.
es Sexeduleba ganmtkicda rusul da evropul specialur literaturaSi.
am Sexedulebebis mimdevrebi da damcvelebi gamoCndnen qarTvel mkvle-
varTa Sorisac... korneli kekeliZe imeorebs am azrs, rom klarjeTi (taosTan
erTad) viTomc ukavSirdeba saqarTvelos mxolod VIII saukunis Semdeg, rom
es mxare, klarjeTi, eTnikurad viTomc ar iyo qarTuli qveyana~.13
am koncefciaze dayrdnobiT n. tokarskis Tavis wignSi `Zveli somxeTis
arqiteqtura~, taoSi mdebare oSki, xaxuli, iSxani, klarjeTis opiza, forTa-
xanZTa, SavSeTis, tbeTis taZrebi somxuri arqiteqturis Zeglebad gamoucx-
642 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
adebia.14 mixankova Tvlis, rom Woroxis
xeobis es provinciebi (tao, SavSeTi, klar-
jeTi...) ar iyo qarTuli qveyana, qarTuli
eniTa da kulturiT, aramed mxare, romel-
ic politikurad da agreTve eTnikura-
dac, ZiriTadSi dakavSirebuli iyo somx-
eTTan. mixankova Tvlis, rom n. maris kon-
cefcia tao-klarjeTis istoriisa, es aris
uryevi istoriuli WeSmariteba.15
`TviT aseTi kargad orientirebuli da
miudgomeli avtori, rogoric aris a. ia-
kobsoni, dajerebulia, rom mesxeTis ter-
itoriebi QWoroxis xeobisa gaxda qarTu-
li mxolod am gvian xanaSi. aseTia gav-
lena n. maris koncefciisa mesxeTis mx-
areTa istoriis Sesaxeb, romelic dRem-
de erTgvar dogmad iyo miCneuli~.16
marTali iyo didi ilia WavWavaZe, roca patkanovis Sesaxeb werda. is `...
xels iwvdis taoskarze, exlandel Woroxis xeobaze~, aseve moiqca misi
Segirdi n. maric.
saqarTveloSi kargad icodnen, rom n. mari antiqarTul poziciebze idga
da istoriul-filologiur mecnierebaSi aviTarebda yovelive qarTulis
sawinaaRmdego mimarTulebas. amitomac jer kidev III kursze studentobisas
ivane javaxiSvili gaafrTxila mamamisma aleqsandrem, rom yvelafrisaTvis
Seexeda sakuTari TvaliT da ara n. maris TvaliT: `1898 wlis 22 oqtomb-
ers aforiaqebuli mama swerda: `Svilo, rogorc mama, girCev, Seni sakuTari
da WeSmariti kritikulis TvaliT Sexedo yvelafers da ara miepyro maris
qarTulis sawinaaRmdego mimarTulebas~.17
roca iv. javaxiSvili `ar miepyro maris qarTulis sawinaaRmdego mima-
rTulebas~ da saqarTvelos sxvadasxva kuTxis Svilebs _ qarTlelebs,
kaxelebs Tu megrelebs sazogadod qarTveli uwoda da qarTveli eris
Semadgenel jgufebad miiCnia, mas winaaRmdegoba gauwia n. marma.
n. mari `mecnierulad asabuTebda~ erTiani qarTveli eris ararsebobas.
man qarTveli eris sxvadasxva eTnografiul jgufebs `iafeturi~ xalxebi
daarqva, xolo qarTvelur da mis monaTesave enebs `iafeturi~ Tu `Tubal-
kainuri~. man yvelaferi gaakeTa imisaTvis, raTa `daesabuTebina~, rom TiTqosda
megrelebi ar iyvnen qarTvelebi. erTi wyaros araswori komentirebiT man
qarTvel mecnierebs miaRebina dogma, TiTqosda `qarTebis~ tomma kultu-
rul-eklesiuri zemoqmedebis saSualebiT megreli `xalxi~ `gaaqarTvela~
IX-X saukuneebSi. ivane javaxiSvilma pasuxi gasca am yalb Teorias da
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 643
daasabuTa, rom qarTuli ena araTu IX-X saukuneebSi iqna dasavleT
saqarTveloSi kultmsaxurebis enad, aramed TviT warmarTobis drosac ki
dasavleT saqarTveloSi _ samegrelosa da svaneTSi, warmarTuli kultm-
saxureba qarTul enaze aResruleboda.
pavle ingoroyvam ki daasabuTa, rom samxreT saqarTveloSi qarTuli
mosaxleoba uwyvetad arsebobda da es mxareebi yovelTvis qarTuli iyo
eTnikuri SemadgenlobiT.
ivane javaxiSvilma gamoarkvia, rom saqarTveloSi adgili arasodes hqo-
nia ucxo mosaxleobis arc sarwmunoebriv, arc rasobriv-eTnikur devnas.
qarTveli xalxi rjuliT da tomiT Semwynarebelia.
n. maris azriT ki, piriqiT, qarTvelebs araTu SeuviwroebiaT sxva tomebi,
aramed maTTvis deda ena da vinaobac ki dauviwyebiaT. somxebi, herebi da
sxvebi gauqarTvelebiaT qarTuli eklesiis meoxebiT.
qarTuli eklesia Turme `wvavda~ sxvaTa eklesiebs, `iWreboda~ sxva ucxo
erTa eklesiebSi, maT `namoRvawev namonastralebze~ Tavisas afuZnebda, qarTu-
lenovani wirva-locvis danergviT sxva xalxebs `aqarTvelebda~. es yove-
live ciliswamebaa. qarTuli eklesia yovelTvis saTno da Semwynarebeli
iyo sxvaTa mimarT.
sinamdvileSi rogori politikuri viTareba iyo VIII-X saukuneebSi saqar-
TveloSi? saqarTvelos guli _ Sida da qvemo qarTli arabTa da maT mier
waxalisebul somexi naxararebisa da samRvdeloebis gavlenis qveSaa. es ki
pirobas qmnida araTu ucxoTa gaqarTvelebisaTvis, aramed qarTvelebis
erovnul mdgradobasac ki safuZveli Seerya, rogorc es `abo Tbilelis
wamebidan~ Cans.
a. ganyofa
kartaSevi Tavisi wignis qveTavSi _ `
d. VI msoflio kreba
VI msoflio krebam dagmo monoTelitoba (681 w.).
`monoTelitoba-monoenergizmi, VII saukuneSi aRmosavleTis qristianul
eklesiaSi gabatonebuli moZRvrebaa. monoTelitobis mixedviT, qristeSi ori
bunebaa mocemuli, magram misi neba da qmedeba erTia _ RmerTkacuri. am
dogmaturi formulis mizani iyo diofizitebisa da monofizitebis gaer-
Tianeba orive mimdinareobisaTvis garkveuli daTmobiT da bizantiis im-
periisaTvis aRmosavleTis monofizituri provinciebis Semomtkiceba. monoTel-
ituri dogmati Camoyalibda 620-iani wlebis kavkasiaSi herakle keisris,
sergi konstantinopolelisa da kiros fasiselis TaTbirisa da mimoweris
Sedegad. xolo 633 wels gamoaqveyna aleqsandriis patriaqris saydarze
gamosulma kiros fasiselma. monofizitebma monoTelituri unia Tavis gam-
arjvebad miiCnies, xolo qalkedonelebi mas sofron palestinelis meTau-
robiT win aRudgnen. bizantiis samefo karma da eklesiam ukan daixia. 638
wels gamoqveynda `sarwmunoebis gardamocema~, romliTac aikrZala kamaTi
qristes `qmedebaTa~ Sesaxeb, xolo ZalaSi darCa dogmati qristes `erTi
nebis~ Sesaxeb. savaraudoa, rom VII saukuneSi kavkasiis eklesiebis ofi-
cialuri mrwamsi monoTelituri iyo. 680-681 wlebSi VI msoflio saekle-
sio krebam monoTelitoba mwvaleblobad gamoacxada, dawyevla da yvela
monoTelituri Txzuleba dawva~.25
monoTelitoba kvlav aRadgina imperatorma vardan fili pikma, romelic
erovnebiT somexi iyo, monoTeliti.
kartaSevi ganagrZobs _ VI krebis dros, `680 wlis 7 noembridan 681
wlis 16 seqtembramde Sesdga sul 18 sxdoma. krebis monawileTa raodeno-
ba izrdeboda da bolos miaRwia 174-s. makari antioqielis dakiTxvis
Semdeg krebaze aRar darCnen monoTelitebi. makaris bedi gadawyda. is
jiutobda, magram gadaayenes. makaris nacvlad antioqielma samRvdeloebam
airCia Teofani.
makarTan kamaTis Semdeg waikiTxes warsulis werilebi _ sofronis epis-
tole, `Tavebi~ kirisa, sergis werilebi, gonoris pasuxi. sofronis epis-
toles garda yvela gadasces anaTemas. es iyo me-13 sxdomaze _ 28.03.681 w.
daiwera _ `unda aRixocos eklesiidan saxelebi: sergisa, romelmac pirve-
lad dawera am upatiosno swavlebis Sesaxeb, kir aleqsandrielisa, pirosi-
sa, pavlesi da petre konstantinepolelisa da Teodore faranelisa _
yvelas gadavcemT anaTemas. maTTan erTad papi gonoria...~
me-14 sxdoma 5 aprils mTlianad mieZRvna msjelobas jer kidev adre
aRmoCenili falsifikatis Sesaxeb V msoflio krebis aqtebSi. saarqivo Ziebam
aCvena, rom V krebis aqtebSi patriarq makaris mwerlis, giorgi beris xeliT
damatebuli iyo falsifikati, aseve sxva falsifikati _ krebam anaTemas gada-
sca Cammateblebi. bolo me-18 krebas daeswro 174 episkoposi.
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 651
konstantine poRonatis Svili, iustiniane II (rinotmiti _ 685-695 da 705-
711 ww.) simkacriT yvelas aWarbebda. misi imperatorobis pirveli periodis
Semdeg taxtze avidnen leonti (695-698) da tiberi (609-705). tiberi Camo-
agdo iustiniane rinotmitma, romelic xersonesSi iyo gadasaxlebuli. xer-
sonesi xalxmravali savaWro forposti iyo bizantiisa, romelic mas akav-
Sirebda sarmatebTan da skviTebTan. xersonesis mcxovrebni iyvnen xelisu-
flebismoyvareni da avtonomiuri mmarTveloba gaaCndaT. bizantia Zalze
afasebda xersoness _ egvi ptis dakargvis Semdeg purs skviTebidan iRebda.
gadasaxlebis dros xersoneselebi iustinianes moepyrnen arastumarTmoyvru-
lad, amitomac taxtis dabrunebis Semdeg iustinianem gadawyvita mkacrad
daesaja xersoneselebi. man 100 aTasi jariskaci dasxa flotze da gagza-
vna TavridaSi brZanebiT, moespoT yvela mcxovrebi xersonesisa. dampyrob-
lebma mTeli maRali fena gaanadgures, bavSvebs ar klavdnen, danarCenebma
Tavs gaqceviT uSveles... iustinianem roca gaigo, rom yvelas ar klavdnen,
moiTxova xersoneseli tyveebi masTan mieyvanaT. qariSxalSi daiRupa 73 aTa-
si tyve. momdevno 711 wels iustinianem xersonesSi gagzavna axali floti
brZanebiT _ moespoT yvela cocxali adamiani da gaenadgurebinaT qalaqi.
floti ajanyda. mas sxva bizantielebic miemxrnen. amoirCies bizantiidan
xersonesSi gadasaxlebuli vardani da gamoacxades imperatorad _ saxeliT
filipike. iustiniane da misi vaJi mokles. somexma imperatorma vardane
filipikem fuZe daudo isavrosTa _ bizantiel imperatorTa dinastias.
erovnebiT somexma imperatorma fili pike-vardanem uaryo VI msoflio
kreba da trulis kreba. man gamoacxada monoTelitoba. filipike-vardane iyo
aRzrdili stefanesi, romelic iyo mowafe makari antioqielisa, monoTelitTa
burjisa VI krebaze. 712 wels fili pikem moiwvia konstantinopolSi kreba,
romelmac VI msoflio kreba anaTemas gadasca da aRadgina monoTelitoba.
713 wels filipike Camoagdes. axalma imperatorma anastasi II-m marTlma-
dideblobis mxare daiWira.26
didi mTargmnelebi
giorgi mTawmidelis meSveobiT qarTulma saxelmwifom da eklesiam Ses-
Zles antioqiisa da sxva berZnul sapatriarqoebSi qarTuli eklesiis
avtoritetis amaRleba. daamtkices berZnul wyaroTa Cvenebebis safuZvelze
qarTuli eklesiis avtokefaliis arseboba, aqedan gamomdinareobda qarTu-
li eklesiis faqtobrivad arsebuli sapatriarqo Rirsebis iuridiulad
cnobac. am didi gamarjvebis miRweva SeuZlebeli iqneboda eqvTime, giorgi
da sxva wmida mamebis mTargmnelobiTi moRvaweobis gareSe. qarTveli wmida
mamebis mier qarTul enaze intensiuri, umagaliTo, gasaocari masStabis
mTargmnelobiTi moRvaweoba gamowveuli iyo ara wminda literaturuli
interesebiT, aramed mwvave politikur-sarwmunoebrivi garemoebiT.55
saqarTvelos erTiani saxelmwifos Seqmnam X saukunis dasasruls, Semdgom
ki umalve saqarTvelos sapatriarqos daarsebam, Zlier gaaRiziana rogorc
bizantiis imperia, aseve berZnuli sapatriarqoebi. bizantiis imperiam omi
gamoucxada saqarTvelos saxelmwifos, romelic 33 weli gagrZelda. bizan-
tiis imperiasTan mebrZoli eri da misi eklesia mwvalebelTa erad da
mwvalebelTa eklesiad gamoacxades, miT umetes, rom qarTulma eklesiam
sapatriarqo eklesiad aRiara Tavisi Tavi. amas Tan daemTxva is garemoebac,
rom berZnuli eklesia im dros ukompromiso brZolas eweoda yvela arab-
erZnuli eklesiis winaaRmdeg da mwvaleblebad acxadebda yvela eklesias,
romelic iotisodena saeklesio praqtikiTac ki gansxvavdeboda berZnuli
eklesiisagan. 1054 wels srulebiT daSordnen erTmaneTs berZnuli marTl-
madidebluri da romis `kaTolike~ eklesiebi. kidev ufro adre, 730-iani
wlebidan somxuri eklesia monofizituri mrwamsis miRebis gamo srulebiT
ganSorebuli iyo qarTul-berZnul-romauli eklesiebisagan. XI saukunis
dasawyisSi bizantiis `marTlmadideblur~ imperiasTan mebrZoli qarTveli
eri mwvalebelTa erad gamocxadda, daiwyo qarTvelebis masobrivi devna
imperiaSi. romel mwvaleblobas abralebdnen berZnebi qarTvelebs _ sarw-
munoebriv erTobas romis `kaTolike~ eklesiasTan, Tu sarwmunoebriv erTo-
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 667
bas somxur monofizitur eklesiasTan? berZnebma qarTvelebs wauyenes cru
braldeba, rom qarTuli eklesia Tavisi Sinagani bunebiT, sarwmunoebiT
somxur-monofizituris msgavsia. TvalSi sacemi saeklesio arqiteqturis
msgavsebis garda aRmoCnda, rom Turme liturgikac ar yofila saqarTveloSi
konstantinopoluri da, rac mTavaria, aRmoCnda, rom Zveli qarTuli saekle-
sio wignebi _ biblia, saxareba, saRvTismetyvelo wignebi Turme somxuri
Sesabamisi wmida wignebis mixedviTaa redaqtirebuli, an somxuri enidanaa
Targmnili. es sruliad sakmarisi sababi aRmoCnda qarTvelebis mwvaleble-
bad gamocxadebisa da qarTuli eklesiis devnisaTvis, radganac monofiz-
itebi, anu `somxebi~ bizantiis imperiaSi mwvaleblebad iwodebodnen da
maTTan yovelgvari saeklesio kavSiri gawyvetili hqondaT.
marTla hqondaT qarTvelebs somxuri enidan Targmnili `wmida werili~,
Tu es ciliswameba iyo berZnebis mxridan? giorgi mciris cnobiT, qarTvelebs
marTlac hqoniaT `wmida werili~ (zogierTi nawili) somxuri Targmanebis
Sesabamisad redaqtirebuli, rac Turme gamousworebiaT eqvTime da giorgi
mTawmidelebs. am cnobas faqtebiT asabuTebs korneli danelia Tavis wignSi
`qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi~.
mkvlevarebs bibliis qarTuli Targmanis sxvadasxva wignis sxvadasxva
ti pis teqstebi udarebiaT berZnul, somxur da siriul wyaroebTan. bibli-
ologiiT dainteresebul ucxoel qarTvelologebs bibliuri wignebis qarTul
TargmanebSi Warbad gamouvleniaT somxuri elementebi.56 qarTvelologi
moliTori askvnis _ `somxurma versiam mniSvnelovani roli iTamaSa iako-
bis epistolis qarTuli teqstis CamoyalibebaSi... Zveli qarTuli Targmani
Sesrulebulia somxuri dednis mixedviT... yovel mkvlevars Tavisi mtkice-
bisaTvis garkveuli masala hqonia da tendenciurobas vervis mivawerT~.57
zogierTi mkvlevari ase msjelobs: `qarTul TargmanSi armenizmebi uZvele-
si teqstobrivi fenisaa, vidre grecizmebi. ratom? imitom, rom VII saukunis
dasawyisis aqeT, roca saqarTvelosa da somxeTs Soris saeklesio ganxeT-
qileba moxda, qarTuli TargmanebisaTvis somxuri wyaros gamoyeneba ar
aris savaraudo~.58
`armenizmebi Zvel qarTul redaqciebSi xelSesaxebi da sagrZnobia. somx-
uri wyaros gavlena Cans rogorc frazis konstruqciasa da leqsikur-
derivaciul Tu gramatikul kalkebSi, aseve zogierTi sakuTari saxelis
formaSi~,59 _ `...teqstobrivi xasiaTis SeniSvnebi, anu glosebi qarTulsa da
somxur Targmanebs erT da imave adgilebze moudiT~.60 `Zvel qarTul re-
daqciebSi aris iseTi sakiTxebi, romlebic ramdenadme Sordeba berZnul
teqsts da uaxlovdeba somxurs~.61
miuxedavad imisa, rom XI saukuneSi ramdenjerme gadaamuSaves bibliuri
wignebi armenizmebis aRmosafxvrelad, XX saukunis mkvlevarTaTvis maTi
arseboba SeumCneveli ar darCa.
668 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
ram gamoiwvia armenizmebis gaCena Zvel qarTul redaqciebSi? korneli
danelias daskvna, romelic emyareba rogorc mis mier Catarebul kvleva-
Ziebas, aseve giorgi mcirisa da giorgi mTawmidelis cnobebs, aseTia _ qris-
tianobis miRebis umalve qarTvelebs IV-V saukuneebSi bibliuri wignebi
gadauTargmniaT berZnuli enidan, xolo Semdgom raRac mizezebis gamo `berZnul-
idan momdinare Targmani V-VI saukuneebSi Sejerebul iqna somxurTan~.
bibliuri wignebis Targmnas Zvel dros udides saxelmwifoebriv mniS-
vnelobas aniWebdnen: `cxadia, aseTi udidesi saxelmwifoebrivi movlenis
(qristianizaciis) sayrdenis _ bibliuri wignebis _ nacionalur enaze gad-
moReba metad seriozul da sapasuxismgeblo saqmed iqneboda miCneuli...~62
`...amrigad, IV-V saukuneebis saqarTvelos politikuri, kulturuli da
religiuri kavSiri bizantiur samyarosTan, logikuri aucileblobiT gulisx-
mobs, rom qristianuli religiis qvakuTxedis _ axali aRTqmis _ qarTul
enaze gadmoRebisas berZnuli originali unda yofiliyo gamoyenebuli~63.
mkvlevaris am daskvnas amagrebs literaturul wyaroTa Cveneba _ `X-XI
saukuneebSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma redaqciebma safuZvliani
gadamuSaveba ganicades berZnul wyarosTan maqsimaluri daaxloebis mizniT.
am droisaTvis mwignobarTa SegnebaSi jer kidev cocxalia warmodgena
bibliis Zveli qarTuli Targmanis Rirsebasa da warmomavlobaze~.64 aseTi
cnoba aqvs giorgi mcires _ `pirveliTganve guqondes werilnca da sarwmu-
noebaA WeSmariti da marTali~, magram es cnoba XX saukunis erT mkvlevars
legendad miuCnevia. `ara, giorgi mciris cnoba legenda ki ar aris,
aramed istoriuli viTarebis anarekli da adre arsebuli tradiciuli
azris werilobiTi fiqsacia~.65
`giorgi mcire TviTon ki ar Txzavs am faqts, aramed, arsebiTad, tradici-
ul azrs imeorebs. masze adre giorgi mTwmideli araerTgzis aRniSnavs
bibliuri wignebis pirvandel TargmanTa maRal Rirsebas, rac, ra Tqma unda,
pirvel yovlisa, berZnul wyarosTan siaxlove-Sesatyvisobas gulisxmobs
(am droisaTvis Targmanis Rirsebis sazomad berZnul wyarosTan siaxlove
iTvleba!). giorgi mTawmideli wers: `Cuenni yovelni saxarebani pirveliT-
gan wmidad Targmnilnia da keTilad~, an kidev: `egeviTari Targmani, gareSe
maT pirvelTasa, arRara gamoCinebul ars enasa Cuensa...~.66
`Tu kritikulad SevafasebT giorgi mciris cnobas... pozitiur faqtad
rCeba Semdegi: 1) qarTvelebs qristianobis miRebisTanave hqoniaT Zvel
mTargmnelTa mier gadmoRebuli bibliuri wignebi (`pirveliTganve guqondes
werilnica~); 2) Semdgom, radgan saberZneTi teritoriulad Sors iyo
saqarTvelosagan, saqarTveloSi (Tu saqarTvelos mezoblad) mcxovreb somxebs
qarTvelebisaTvis `mizeziTa wesierebisaATa~, e.i. Targmnis sisworis dacvis
motiviT, SeuTavazebiaT bibliuri wignebis somxuri TargmaniT sargebloba;
3) amis Sedegad, qarTul enaze somxuridan gadmouRiaT zogierTi bibliuri
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 669
wigni... bibliuri wignis somxuridan momdinare qarTuli Targmani qro-
nologiurad meoreul, mogviano movlenad aris miCneuli~.67
ra mizezis gamo moxda IV-V saukuneebSi berZnulidan Sesrulebuli
Tavdapirveli Targmanebis Semdgom saukuneebSi Sejereba somxur redaqcie-
bTan, anu ram gamoiwvia qarTul TargmanebSi somxurenovani elementebis,
armenizmebis gaCena?
mkvlevarebi am movlenas ganixilaven ara globaluri masStabiT, imdroin-
deli saerTaSoriso viTarebis gaTvaliswinebiT, aramed miaCniaT saqarTvelosa
da saqarTvelos SigniT momxdari eTnikuri cvlilebebis arekvlad liter-
aturaSi, TiTqosda berZnulidan momdinare ZvelqarTuli Targmanebis somx-
ur redaqciebTan Sejereba moxda `somxuri warmoSobis~ qarTuli wreebis
moTxovnilebaTa dasakmayofileblad. `Zveli qarTuli Targmanis somxur
wyarosTan Sejereba Tu somxuridan xelaxla Targmna V-VI saukuneebi-
saTvis ufro safiqrebelia samxreT-dasavleT saqarTvelos taos TemSi,
sadac somxuri warmoSobis mosaxleobis xvedriTi wona didi iyo~.68
rogori didic ar unda yofiliyo `somxuri warmoSobis qarTuli wreeb-
is~(!) raodenoba da wona qarTvel erSi, maTi moTxovnilebaTa dasakmay-
ofileblad erisa da saxelmwifosaTvis gansakuTrebuli politikuri mniS-
vnelobis mqone bibliur wignebs xelaxla aravin Targmnida. meorec, Tuki
aseT wreebs ar akmayofilebdaT Zveli qarTuli Targmanebi da swunobdnen
maT, SeeZloT ufro `swori TargmanebiT~ dakmayofilebuliyvnen, romelic
ukve arsebobda somxur enaze. magram qarTuli bibliuri da saRvTismetyve-
lo wignebi somxur redaqciebTan Sejerda da xelaxla iTargmna ara viwro
eTnikuri wreebis dakmayofilebisaTvis, aramed sparseTis imperiis nebiT,
meorec, qarTul eklesias somxuridan xelaxla Targmna-Sejereba dasWirda
Tavisi sparsofilobisa da antiberZnulobis dasamtkiceblad _ Seqmnili
politikuri viTarebis gamo.
dapyrobil saqarTveloSi sparseTi berZnuli enis da yovelive berZnu-
lis mimarT gaatarebda iseTive RonisZiebebs, rogoric ramdenime xnis win
somxeTSi. Tu rogor iqceodnen sparselebi somxeTSi IV-V saukuneebSi,
aRwerili aqvs movses xorenacs.
sparselebi ise iqcevian, TiTqosda isini somexTa imdroindel sarwmunoe-
bas _ qriatianobas ki ar devnian, aramed krZalaven maTi mteri saxelmwi-
fos enasa da mwerlobas, e.i. berZnul enasa da berZnul wignebs. sparselebi
wvaven berZnul wignebs, sadac ki waawydebian.
sparseTs Tavis mier dapyrobil somxeTSi berZnuli mwignobroba aukrZa-
lavs da neba daurTavs somxebisaTvis exmaraT mRvdelmsaxurebisaTvis asu-
ruli, an sxva araberZnuli mwignobroba.
`...berZnuli wignebis uqonlobis gamo sahak dids xeli miuyvia asurul-
idan TargmnisaTvis. saqme isaa, rom mehruJanma dawva berZnuli wignebi
670 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
mTels Cvens qveyanaSi; amasTanave, somxeTis danawilebisas, sparsTa wil
somxeTSi sparseli moxeleebi aravis rTavdnen berZnuli mwignobrobis
SeTvisebis nebas, mxolod asurulis Seswavla SeiZleboda~.69 amis Semdeg
sahak didi da mesropi bizantiaSi agzavnidnen gamorCeul axalgazrdebs,
raTa gawafuliyvnen berZnul mwignobrobaSi da Sedgomodnen somxur enaze
Targmnasa da weras. male sahak didi daabezRes sparseTis imperatorTan
`...berZenTadmi mimxrobis gamo~.70 sahak dids apatimreben, Semdeg aTavisu-
fleben da aficeben `daifice Seni rjulis mixedviT, rom erTgulad gvem-
saxurebi Cven, ar gacdunebs berZenTa erTmorwmuneobis sicrue da fiqrad
ar gaivleb amboxebas~.71 bizantiidan dabrunebul ganswavlul axalgazrdebs
dapyrobil somxeTSi devnian da aviwroeben berZnulad ganswavlulobis
gamo. `saqme isaa, rom mas Semdeg, rac daeca somex mefeTa taxti (428 w.),
somxeTSi sparsTa xelisuflebam TandaTan fexi mtkiced moikida. bizantiis
imperiisadmi dapirispirebuli iranis Sahis kari im xanebSi somxeTSi mx-
ars uWerda siriuli kulturis gavlenis gavrcelebas berZnulis sawi-
naaRmdegod. siriul kulturas somxeTSi isedac Rrmad hqonda fesvebi
gamdgari da mTavrobis mfarvelobis pirobebSi mas kidev ufro gaeSala
frTebi. amgvar viTarebaSi berZnul civilizacias naziarebi, misi Tayvanism-
cemeli moazrovneni aramcTu aravis undoda, maT devnidnen, aviwroebdnen
kidec~, _ wers mkvlevari al. abdalaZe72 movses xorenacis `somxeTis is-
toriis~ winasityvaobaSi.
rogorc somex mefeTa taxtis dacemis (428 w.), iseve qarTvel mefeTa
taxtis dacemis Semdgom (523 w.), sparseTis imperia dapyrobil qveynebSi
atarebs erTi da igive antibizantiur-antiberZnul politikas. rogorc
somxeTSi ganadgurda da daiwva berZnuli wignebi, ganidevna berZnulad
ganswavluli moazrovneni, igive moxdeboda saqarTveloSic. qarTuli bib-
liuri da wmida wignebi Targmnili iyo berZnuli enidan. VI saukunis
dasawyisSi sparseTis imperia da somxeTis eklesia moiTxovdnen yovelive
berZnulobis kvalis aRmofxvras qarTul TargmanebSi. amisaTvis qarTul
Targmanebs Seudarebdnen somxur Targmanebs da `Seawamebdnen~ masTan, Sea-
sworebdnen somxuri redaqciebis mixedviT, anda xelaxla Targmnidnen somx-
uridan. im dros somxuri eklesia sparsTa dasayrdeni eklesia iyo mTel
aRmosavleTSi. e.i. moxdeboda imis sapirispiro ram, rac moxda XI saukune-
Si. XI saukunis dasawyisSi berZnebma qarTvelebs daswames `mwvalebloba~
imis gamo, rom maTi wmida werili somxuris mixedviT iyo redaqtirebuli
anda somxuridan Targmnili, xolo VI saukunis I naxevarSi qarTvelebs
daswames `mwvalebloba~ imis gamo, rom maTi wmida werili berZnulidan iyo
Targmnili da ara somxuri da siriuli enebidan.
amitomac, Tu gaviTvaliswinebT VI saukunis politikur viTarebas, unda
davaskvnaT, rom bibiliuri wignebis ZvelqarTuli Targmanebis somxurad
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 671
redaqtireba moxda ara romelime eTnikuri jgufis moTxovnilebaTa dasak-
mayofileblad saqarTvelos romelime kuTxeSi, aramed saerTod sparseTis-
agan dapyrobil saqarTveloSi. 574 wlis ajanyebis Semdgom aRmosavleT
saqarTveloSi qalkedonitebma ganimtkices TavianTi mdgomareoba, xolo `me-
6 saukunis damlevisaTvis ki monofizitebi aq sabolood damarcxdnen~ (saq.
ist., gv. 71); gamodis, rom monofizitebi saqarTveloSi batonobdnen 506
wels somxeTis dedaqalaq dvinSi mowveuli somxeTis, qarTlisa da albane-
Tis eklesiebis saerTo (506 wlis) krebis Semdgom _ 574 wlamde.
TiTqosda 70 wlis ganmavlobaSi Zneli iqneboda mTeli bibliisa da
wmida werilis ZvelqarTuli Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba,
magram XI saukunis ufro mcire periodSi mTeli, ukve arsebuli qarTuli
Targmanebi gadamuSavda berZnuli redaqciebis mixedviT ara erTxel, aramed
samjer. XI saukuneSi qarTul wmida werils uaxlovebdnen berZnuls, raTa
berZnebs, anu bizantiis imperias qarTvelTaTvis `mwvalebloba~ da `biwi~
ar daewamebinaT, aseve VI saukuneSic ramdenjerme gaukeTebdnen redaqcias
qarTul Targmanebs somxur TargmanebTan daaxloebis mizniT, raTa sparse-
Tis dampyrobel imperias da mis wiaRSi arsebul oficialur qristianul
eklesias `mwvalebloba~ da `biwi~ ar daewamebina qarTuli eklesiisaTvis.
safiqrebelia, rom ZvelqarTuli Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba
da somxuridan intensiurad Targmna mimdinareobda ara marto VI saukune-
Si, aramed VII saukuneSic da VIII saukunis dasawyisSic. saqme isaa, rom,
marTalia, 607-609 wlebSi qarTuli da somxuri eklesiebi daSordnen erTma-
neTs, magram herakles mier sparseTis saxelmwifos TiTqmis ganadgurebis
Semdgom, urTierTdamokidebuleba am or eklesias Soris Seicvala. gamar-
jvebulma imperatorma heraklem somxeTSi moiwvia somxuri eklesiis kreba,
romelmac dagmo monofizitoba da aRiara qalkedonuri mrwamsi. mTeli VII
saukunis ganmavlobaSi vidre 723 wlamde, manaskertis krebis mowvevamde,
somxuri eklesia, ZiriTadad, qalkedonuri aRmsareblobisa iyo. qalkedoni-
turi aRmsareblobisa iyo aseve qarTuli eklesia. or moZme qalkedonitur
eklesias Soris aucileblad iqneboda `erToba~ da, aqedan gamomdinare, VII
saukuneSic tradiciulad grZeldeboda VI saukuneSi dawyebuli ZvelqarTuli
Targmanebis somxuris mixedviT redaqtireba da intensiuri Targmna somx-
uri enidan, miT umetes, rom orive es qveyana arabTa mier iyo dapyrobili da
arabebisaTvis yovelive bizantiuri iseve `dasawuni~ iqneboda, rogorc adre
sparselebisaTvis. qarTvelebi iZulebulni iqnebodnen, esargeblaT qarTul-
Tan SedarebiT gacilebiT Rrma da mdidari somxuri saRvTismetyvelo, is-
toriuli da filosofiuri literaturiT. ase gagrZeldeboda vidre 723
wlamde, roca somxuri da qarTuli eklesiebi sabolood daSordnen erTma-
neTs, radganac somxurma eklesiam aSkarad da gadaWriT aRiara monofiz-
ituri mrwamsi. grZeldeboda Tu ara somxuridan Targmna IX-X saukuneebSi?
672 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
grZeldeboda, radganac ukve arsebobda Targmnis TiTqmis 250-wliani tradicia.
garda amisa, marTalia, somxurma eklesiam miiRo monofizituri mrwamsi,
magram somxeTsa da danarCen qristianul msoflios Soris kedeli ar
aRmarTula. bizantiis patriarqebi sakmaod Tavazian werilebs weren `erT-
morwmune~ e.i. qristian somxeTis patriarqebs, magaliTad _ patriarqi foti.
somxuri enidan qarTul enaze Targmna gagrZeldeboda im dromde, roca
bizantiis eklesiam `mwvalebloba~ daswama qarTul eklesias somxur ekle-
siasTan urTierTobis gamo. e.i. somxuridan qarTulad Targmna Sewydeboda
X saukunis II naxevarSi. es imas ar niSnavs, rom yoveli Targmani momdinar-
eobda somxuri enidan, piriqiT, qarTvelebs ukve VI saukunis II naxevridan
dauwyiaT brZola somxuri saeklesio morCilebisagan Tavis daRwevis mizniT
da warmatebisTvisac miuRweviaT imave saukuneSi.
`armenizebuli~ qarTuli redaqciebis TiTo nusxiT moRweva Cvens dromde
gasakviri ar aris. XI saukunis Semdgom, roca eklesiam kanonikurad miiRo
eqvTime da giorgi mTawmidelebis skolidan gamosuli `Targmanebi~, Zveli
redaqciebi aRar gamoiyeneboda eklesiebSi, aRar gadawerdnen, aRar uvlid-
nen _ ufro metic, uaryofdnen rogorc TiTqmis `mwvaleblurs~, amitomac
bunebrivia, aRarc unda moeRwia Cvens dromde.
taos Temi, marTlac, IV-VI saukuneebSi somxuri provincia gaxda, magram
es ar gvaZlevs safuZvels vTqvaT, rom adgilobrivma qarTulma mosaxle-
obam mTlianad daiviwya Tavisi erovneba da gasomxda. piriqiT, Semdgomi VII-
IX saukuneTa tao-klarjeTis mosaxleobis gasaocari ltolva qarTvelo-
bisaken, maT mier `qarTvelTa samefos~ Seqmna, maT mier fanatikuri siyvaru-
li `qarTvelobisadmi~, amtkicebs imas, rom IV-VI saukuneebSi taos mosaxle-
obis didi wili araTu gasomxebula, aramed piriqiT, yovelive somxuri
maTTvis arasasurveli gamxdara da masSi gaRviZebula miZinebuli qarTuli
erovnuli grZnobebi.
TargmanTa Sesaxeb unda iTqvas, rom mosaxleobisaTvis, mrevlisaTvis mniS-
vneloba ara aqvs, saidan iqneba naTargmni saeklesio wignebi, mTavari isaa,
rom maT mSobliur enaze esmaT saxareba Tu samociqulo da teqsti gasagebi
iyos maTTvis. TviT mkvlevarebs, specialistebsac uWirT gaarkvion da daadg-
inon, romeli enidanaa naTargmni teqstebi qarTul enaze, miT umetes, ubralo
mrevlisaTvis. amitomac, taos qarTulenovani mrevlis `somxuri warmoSobis
qarTuli wreebis moTxovnilebaTa dasakmayofileblad~ wmida werilis maincd-
amainc somxuridan Targmna raRac gaugebari Cans.
Tu mosaxleobam Tavisi erovneba, somxoba uaryo, miiRo sul sxva _ qarTu-
li ena `qalkedonituri~ aRmsareblobis gamo _ rogorc fiqrobs zogierTi
specialisti _ ratom unda moeTxova qalkedonit mrevls monofizitur
somxur eklesiaSi kanonikurad miCneuli saeklesio wignebis Targmna? gamo-
dis, rom qalkedonitebs kanonikurad miaCndaT monofizitur eklesiaSi miRebu-
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 673
li wmida werili, rac SeuZlebelia. amitomac, ZvelqarTuli Targmanebis
somxur wyarosTan Sejereba Tu somxuridan xelaxla Targmna moxda ara
taos TemSi `gaqarTvelebuli~ somxebis dasakmayofileblad, aramed mTli-
anad qarTul eklesiaSi Seqmnili politikuri garemoebis gamo.
qalkedonituri partia yovelTvis arsebobda somxur eklesiaSi. VII sauku-
neSi da VIII saukunis dasawyisSi TviT somexi kaTalikosebi iyvnen qalkedo-
nitebi. somex-qarTvelTa cnobili saeklesio kamaTis dros da Semdgom 607-
609 wlebSi arsebobda damoukidebeli somxuri qalkedonituri eklesia,
romelsac Tavisi kaTalikosi marTavda _ `berZenTa mxares dasves moses
saydris mowinaaRmdege vinme ioan-orbunebiani... romelic abraamis xeldasx-
mis Semdegac mowinaaRmdege darCa~.73 IX saukuneSic somxuri eklesiis Sig-
niT mwvave brZola mimdinareobda monofizitebsa da qalkedonitebs Soris.
ase rom, Tu romelime somexi ar aRiarebda monofizitur eklesias, mas
SeeZlo erovnuli qalkedonituri eklesiis wevrad gamoecxadebina Tavisi
Tavi. erovnuli somxuri qalkedonituri eklesiis centri mdebareobda
bizantiis imperiaSi, istoriul somxeTSi, taosTan axlos, xolo qarTuli
qalkedonituri eklesiis centri taosagan Zlier daSorebiT mcxeTaSi mde-
bareobda. aseT viTarebaSi araTu taos somxebi gaxdebodnen qarTuli qalke-
donituri eklesiis wevrebi, piriqiT, taos qarTvelebi iqceodnen somxur-
qalkedonituri eklesiis wevrebad.
saerTod, araviTari saWiroeba ar arsebobda imisa, rom qalkedoniti somx-
ebi qarTuli eklesiis wevrebi gamxdariyvnen, maT TavianTi erovnuli qalke-
donituri eklesia hqondaT, sakmaod Zlieri da bizantiisagan dafinansebuli.
taos provincias aRmosavleTidan somxeTi esazRvreboda, dasavleTidan _
bizantiis imperia, romelTa dapyrobis obieqtic TiTqmis mudmivad iyo is.
aseT dros somxebis gaqarTveleba taoSi SeuZlebeli iyo. Tu qalkedonito-
bas aRiarebdnen, iqve iyo berZnul-qalkedonituri eklesia, somxur qalke-
doniturs rom Tavi davaneboT. miT umetes, rom tao TviT Sedioda bizantiis
imperiaSi VII-IX saukuneebSi da saxelmwifo ena _ berZnuli ena iq, albaT,
yvelam icoda.
amitomac unda vifiqroT, rom imis Semdeg, rac tao-klarjeTi moeqca bizan-
tiis imperiaSi da amiT gaTavisuflda arabTa politikuri da somexTa ekle-
siuri batonobisagan _ tao-klarjeTis qarTvelebSi xdeba erovnuli grZnobebis
afeTqeba _ Zvelad somex-spars-arabTagan daTrgunvili qarTvelobis aRorZineba,
erovnuli grZnobebis gamoaSkaraveba, rasac Sedegad mohyva iq qarTuli enis,
kulturis ayvaveba da qarTuli erovnuli saxelmwifos Seqmna, maSin, roca
arabTagan dapyrobili qarTli da kaxeTi am mxriv ukan rCebian.
radganac qarTuli biblia da saeklesio wignebi naredaqtirevi, an naT-
argmni aRmoCnda somxuri Sesabamisi wignebis mixedviT, cxadia, qarTul
eklesias VIII saukunis Semdeg aRar daakmayofilebda aseTi Targmanebi,
674 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
radganac 726 wlis manaskertis krebis Semdeg somxuri eklesia aSkarad
monofizituri iyo. qarTul eklesias ki ukve monofiziturad miCneuli
somxuri wmida werilis mixedviT naTargmni wignebi aRar daakmayofilebda.
am mdgomareobas unda gamoewvia ucxoeTSi, bizantiis imperiaSi mdebare
qarTuli monastrebis, gansakuTrebiT ki, sabawmidis monastris literatu-
ruli muSaobis gacxoveleba. sabawmidis monastris erT-erTi umTavresi
funqcia iqneboda qarTuli Targmanebis redaqtireba axla ukve berZnuli
redaqciebis mixedviT. am dros, rodesac Zveli V-VI-VII saukuneTa qarTuli
Targmanebi (e.i. bunebrivia, xanmeti teqstebi) udardeboda imdroindel berZnul
redaqciebs, axali qarTuli redaqciis miRebis dros redaqtorebs Zveli
teqstebidan axal teqstebSi zedmeti `xan~-ebi aRar gadahqondaT. Cans, ase
iqna miRebuli `sabawmiduri~ redaqciebi bibliuri teqstebisa. sabawmidaSi
moRvaweoben grigol xanZTelis mowafeebi. sabawmidaSi dawerili `sinuri
mravalTavis~ `...Seqmna ganuzraxavs da sisruleSi mouyvania makari leTe-
Tels~. `rom makari leTeTeli grigol xanZTelis mowafe unda iyos, es
azri pirvelad n. marsa aqvs gamoTqmuli~.74 grigol xanZTels ki orienta-
cia aRebuli hqonda berZnul eklesiaze. is TviTon Cavida da gaecno
konstantinopolSi saeklesio cxovrebas, xolo ierusalimSi mowafeebi hyav-
da da iqidan saeklesio berZnul ti pikons iRebda. sabawmidis, ise rogorc
sxva ucxour Tu qarTul monastrebSi, albaT, gacxovelebiT adarebdnen
qarTul teqstebs berZnuls da axdendnen qarTuli teqstis gamarTvas
berZnulis mixedviT. miuxedavad amisa, somxuridan naTargmnobis da re-
daqtirebis kvalis aRmofxvra ver SeZles, Tumca es arc iqneboda saboloo
mizani. mizani iqneboda is, rom qarTuli Targmani damTxveoda berZnul
redaqcias (Cans, Tu qarTuli da berZnuli teqstebi Sinaarsobriv-azrobri-
vad identuri iqneboda, Zvel qarTul teqsts zedmeti `xan~-ebis gamoklebiT
gadaitandnen axal redaqciaSi). redaqtorebis mizani iqneboda ara Zveli
Targmanebis lingvistur-filologiuri kvleva-Zieba, aramed TargmanTa te-
qstis gamarTva berZnul redaqciasTan Sedarebis gziT. Semdgom ki, XI
saukuneSi, qarTuli Targmanebi didi sizustiT dauaxloves berZnuls, miuxe-
davad amisa, rogorc qarTvelTa Soris, ise berZenTa Sorisac yofilan
saeklesio pirebi `mabralobelni~ da `mayvedrebelni~, romlebic swunobd-
nen qarTul Targmanebs im mxriv, rom TiTqosda ar iyvnen identurni
berZnulisa. `...mecnierni berZnulisani mabralobel gueqmnebodes gamouZie-
blad dawerisaTYs sityuaTasa~.75 igulisxmeba berZnulis mcodne qarTvele-
bi, magram yofilan agreTve qarTulis mcodne berZnebi _ `mayvedrebelni~.
`...amas `guayuedrebdes berZennio~. saqme isaa, rom sxvadasxva sityva grigol
RvTismetyvelisa, romelic eqvTimes Tavis dros, unda vifiqroT, cal-calke
uTargmnia, viRacas mere SeuerTebia, meqanikurad gadaubams. es berZnebsac ki
SeuniSnavT da qarTvelebi gaukicxavT aseTi aRrevisaTvis.
saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria 675
`mabraloblebisa~ da `mayvedreblebis~ gamravleba XI saukunis dasawyis-
Si gamoiwvia bizantia-saqarTvelos Soris omma, roca qarTul eklesias
bralad dasdes aramarTlmadidebloba _ mwvalebloba, ris safuZvelsac
berZnebs aZlevda is, rom qarTuli eklesia, miuxedavad imisa, rom qalke-
donitobis mtkice damcveli iyo, mainc gansxvavdeboda bizantiur-berZnuli
eklesiisagan Tavisi nacionalur-qristianuli kulturiT. imis Semdeg, rac
qarTuli eklesia Camoscilda somxur eklesias, `...romelTanac mas akav-
Sirebda erTi da igive saeklesio wesebi, zne-Cveuleba da tradiciebi~,76
qarTvel ers miuCnevia, rom denacionalizaciis saSineli katastrofisagan
Tavis daRwevis gza aris _ `...sakuTari eklesiis frTaTa qveSe nacionalur-
qristianuli kulturis gaRviveba~,77 rasac Sedegad mohyolia VIII-X sauku-
neebSi originaluri saeklesio wesebis mZlavri zrda-ganviTareba: SemuSave-
bula nacionaluri agiografia, `dawesebul iqna wmida qarTuli dResaswaulebi
erovnuli wmidanebisa~.78 qarTvelebs saberZneTis praqtikidan momdinare
msoflio eklesiis dResaswaulebisaTvis `Tavisi erovnuli suli CauberiaT,
ris gamoc Semdegi drois, XI saukunidan, mwerlebs, romelTac maTi war-
moSoba ukve naTlad aRar gaegebodaT, qarTul dResaswaulebad mounaT-
lavT. aseTia, magaliTad jvris dResaswauli aRdgomis meore dRes, ... dResaswau-
li wmida giorgisa 10 noembers..., satfureba ierusalimis taZrisa 13 seqtem-
bers~79 da sxva. am dResaswaulebs am ricxvebSi berZnebi ar dResaswau-
lobdnen, rac iwvevda gaocebas. arsebobda sakuTari qarTuli `wesi da
gangeba saxarebis sakiTxavebisa~ berZnulisagan gansxvavebuli, arsebobda
qarTuli sistema welTaRricxvisa, aseve gansxvavebuli berZnulisagan, ma-
gram yvelaze meti Tavisebureba da `qarTveloba~ Cvens winaprebs am xanaSi
liturgikul mwerlobaSi gamouCeniaT... SeuTxzavT zatiki. am araCveulebrivs,
istoriaSi erTaderT magaliTs, gansakuTrebiT Tavi uCenia X saukuneSi...~80
swored qarTuli eklesiis nacionalur-qristianulma xasiaTma misca sababi
berZnebs mwvaleblebad moenaTlaT qarTvelebi, radgan qarTuli eklesiis
liturgikac ki gansxvavebuli yofila berZnulisagan. `qarTvelebi dadgomian
RvTismsaxurebis sruli gaerovnebis gzas, ara marto enis mxriT, aramed Si-
naarsiTac, magram Semdgomma periodma es mimarTuleba Seayena~.81 qarTuli
RvTismsaxurebis srul gaerovnebas win aRudga bizantiis eklesia imiT, rom
erovnuli niSan-Tvisebebi mwvaleblobad CauTvales qarTul eklesias da monofiz-
it somxur eklesiasTan Zveli kavSiris damadasturebel niSnad miiCnies.
qarTuli eklesiis marTlmadideblobis damtkicebas Tavisi Sroma Sealies XI
saukunis moRvaweebma praqtikuli saqmianobiT _ saeklesio wignebis berZnul-
Tan Sedareba-Sewameba-daaxloebiT. es praqtika qarTul eklesiaSi miRebuli
yofila XI saukunemde _ VIII-X saukuneebSi `...berZnulis mixedviT asworeben
Zvel Targmanebs, romelnic somxuri enidan momdinareobdnen. aseTi Sedareba-
Sesworebis gziT warmoiSva `axali Targmani~. am dros unda ekuTvnodes prof.
ak. SaniZis mier aRwerili wvirimis (svaneTSia) X saukunis iadgari~.82
676 mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
imisaTvis, raTa moespoT berZnebisaTvis sababi qarTvelTa mwvaleblebad
gamocxadebisa, eqvTime, giorgi mTawmidelebi da maTi skola asrulebs Sem-
degi saxis samuSaos `...bibliis manamde arsebul qarTul Targmanebs maqsi-
malurad uaxloeben berZnul wyaros, rom `biwi rame~ ar daswamon maT. sul
raRac naxevari saukunis ganmavlobaSi bibliuri wignebis Zvelma qarTulma
Targmanma samjer ganicada safuZvliani gadamuSaveba da qarTuli teqstis
berZnulTan daaxloeba aRmavali xaziT warimarTa (giorgi mTawmideli, efrem
mcire, petriwi, iyalToeli)... aseT muSaobas Tavidan mxolod wminda lit-
eraturuli interesebi ki ar gansazRvravda, aramed ufro mwvave poli-
tikur-kulturuli garemoc... es iyo iZulebiTi RonisZieba qarTuli kul-
turis kerebis TviTmyofobis SesanarCuneblad didmpyrobeluri berZnebis
mimZlavrebis Jams... V-XI saukuneebSi qarTul enaSi ar momxdara iseTi
didi masStabis cvilebebi, rom amis gamo XI saukuneSi aucilebeli yofil-
iyo Zvel qarTul TargmanTa redaqciuli gadamuSaveba da enobrivi modern-
izacia... mizani iyo ara Zveli teqstebis enobrivi modernizacia, aramed
maqsimaluri daaxloeba berZnul wyarosTan~.83
aRmoCnda, rom giorgi mTawmideli aris bibliuri wignebis ara mTargmne-
li, am sityvis dRevandeli mniSvnelobiT, aramed redaqtori, romelic Zvel
qarTul Targmanebs, berZenTagan dawunebuls, _ asworebs imdroindeli berZnuli
redaqciebis mixedviT. `giorgi rom bibliur wignebs xelaxla ar Targmnis,
es faqtia, romelsac mxolod danaxva unda da ara mtkiceba... giorgis
redaqciuli kalami arsebiTad Seexo Zveli redaqciebis ara gramatikul,
aramed Sinaarsobriv-stilistur mxares~.84 `giorgis redaqtoruli muSao-
bis mizania, rom Zveli qarTuli redaqciis teqsti ufro dauaxlovos berZnul
wyaros~.85 `...efrem mcire ki giorgis naredaqciev qarTul Targmans kidev
ufro aaxloebs berZnul wyarosTan ara marto Sinaarsis, aramed struqtur-
is, stilis TvalsazrisiTac~,86 `...raTa qarTuli Targmani maqsimalurad
Seesatyvisebodes berZnul wyaros azrobrivadac da enobrivadac~,87 `ma-
gram es xdeba ... qarTuli enis bunebis sawinaaRmdegod~.88
aseT ukiduresobamde qarTveli mTargmnel-redaqtorebis miyvana gamoi-
wvies `mabraloblebma~ da `mayvedreblebma~ TavianTi ciliswamebiT, TiTqos-
da qarTul Targmanebs raRaca monofizituri `biwi~ gaaCnda. qarTvelma
mTargmnel-redaqtorebma mospes sababi qarTuli eklesiis mwvalebelTa ek-
lesiad gamocxadebisa da amiT udidesi saqme Seasrules qarTuli eklesis
avtokefalia-TavisTavadobis saqmeSi.