DANABA K ND N

HVALATLARI
lil M mm dquluzad

Seçilmi rl ri
Cild 1
sr ri

http://www.kitablar.com
http://www.kitablar.org/

****************************************************************
***********************

Na l edibdi La la Sad q. Yaz ya götürübdü q zetçi X lil.

lbimd n g n s s m çox zadlar öyr dir.

Haman s s pak v t miz insaf n s sidir ki,
ham da o insaf var. H r k s gu -hu il onun
buyurdu una qulaq as b, mrin l el , çox
sirl rd n agah olub, çox eyl r bil r.

SOKRAT.
 R YÜNGÜLVAR MÜQ DD

nim ad m X lil v yolda n ad Sad qd . H r ikimiz Danaba k ndind

anadan olmu uq. M n özüm anadan olmu am düz otuz il bundan ir li; y ni
nim otuz ya m var. Yolda m Sad q da, m n deyir m, an aq m n sind olar.
Amma m n ondan bir az avan görükür m. Onun boyu u ad , m nim boyum
alçaqd ;
amma m n ondan doluyam.
O, çox qarad v kosad , amma m n a mtul v top saqqalam. Bir t favütümüz
ordad r ki, m n gözlük qoyuram, gözl rim çox z ifdi; amma yolda n gözl ri
çox salamatd . Bunun da s bi odur ki, m n hli-savadam, yaz -pozu m nim
gözüm ziyan el yibdi.

Müxt r, biz h r ikimiz Danaba k ndinin sakiniyik. M nim s tim

qoltuqçuluqdu, y ni dörd-be top çit qoltu uma vurub, dolan ram öz k ndimizi,
ya qeyri k ndl ri, çit-mit sat b, bir tövr güz ran keçirir m. Yolda n s ti
baqqald , y ni bir daxmaya üç-dörd put duz, bir qutu ki mi v dörd-be paçka
maxorka tütünü qoyub sat r v o da bu ür rüzgar keçirir.

ss lam, h r ikimiz allah-taalan n kas b b nd rind nik.

z, ba a da olur, amma gen g k deyim;

çünki m n bilir m ki, bu hvalat oxuyan r fiql rim art q t üb ed kl r,
ne y ni q zetçi X lil v la la Sad q? P s r fiql rimi intizarç qdan
xarmaqdan ötrü gen g k bir neç söz rz ed m;
rç nd ba a olur.

n deyir m bütün Qafqaziyy vilay tind bizim Danaba k ndi kimi m li

nd yoxdu. Demir m ki, pisdi, allah el sin. M n heç vaxt haqq itirm m.
Do rudur, m n bir az in imi m k ndimizd n; amma bu, k ndimizin pisliyin
lal t el z ki! ki yüz m nim kimi d r adam in isin bizim k ndd n,
bunnan bel bizim k nd gen pis dem k haqdan k nar olar.

Yox, vallahi, billahi, bizim k nd çox yax k nddi. allah, r m nim rzim
ax ra kimi s br il qulaq vers n özün gör rs n ki, bizim k nd pis k nd deyil.

pisliyi, yax qals n k narda. Sözüm orda deyil;

sözüm oras ndad ki, bizim k ndd xs yoxdu ki, onun bir ayamas olmas n.

Bizl r ayama deyirik. Bilmir m ba a dü dünüz, ya yox? Ayama, y ni l b.

burdan bir ha iy ç xaq.

 n l b sözünü bildir kimi bilm zdim; çünki d rsim o q r yoxdu, " amei-
Abbas"dan savay bir kitab oxumam am.
Bildir bizim k ndd o taydan bir molla m rsiy oxuyurdu. Amma heyf ad
yad mdan ç bd . Bir gün bu mollan n güz ri dü dü bizim Sad n dükan na.
Görükürdü molla ir lid n bilirmi ki, Sad a la la Sad q deyirl r.
Dükanda m nd n savay bir neç k tdi d var idi, Molla,
Sad qdan iki paçka maxorka t nb kisi al b, paçkan n birini açd v çubu unu
doldurub od ist di.
Sad q bir spiçka ç kdi, molla çubu u al b Sad a dedi:

"Allah atana r hm t el sin."

Sonra çubu u bir neç d sümürüb, üzünü tutdu Sad a:

vizad , n ill t, nab n ismi- rifin la la l bi izaf art rlar?"

Axundun sözl rini n inki k tdil r, heç m n özüm d ba a du dim.

halon ki m n oturanlar n yan nda h alim idim.
Amma, söz yox, ham z ba a dü dük;
axund soru urdu n Sad a la la deyirl r.
Sad q bir az duruxub avab verdi ki, la la onun ayamas .
Axund t übl dübar soru du:

"Olan, ayama n di, q rib avam adams z!...."

Sad q s bini soru andan sonra axund bizi ba a sald ki, la la Sad n
ayamas deyil, l bidi.
Ayama avam sözüdür, l b b sözüdür.
Ax rda axund b rkd n-b rk biz tap rd ki, ayama l fzini dilimiz g tirm k,
b dey k.

Biz ham z raz olduq v "b li" avabdan savay bir söz dem dik.
Sonra Sad q üzünü axunda tutub soru du:

"Axund, nab zg k b d rsind çox gü lü olas z."

Molla avab verdi:

"G , n söyl yirs n? Molla olmaq, m rsiy dem k m r asan mrdi?

b d rsini tamam eyl mi adam m r minb qoyarlar?"

Na afil Sad q axunddan bu ür soru du:

"Axund, çör n deyir?"

Axund çubu u sümürüb, bir baxd yer v öskürüb avab verdi:

"B rad rim, bistanda çör k olmaz ki, çör bir ad qoyalar.
Orda düyüd n savay özg ey yem zl r."

Sad q dübar axunda sual verdi:

"P s düyüy n deyir?"

Axund çubu u sümürüb öskürdü v az keçdi avab verdi:

"Qarda o lu, s n el do rudan la la imi n. K tdil r yerind s la la

deyibl r."

Bu sözl ri deyib axund bas düz ldib, dükandan ç xd , getdi.

Biz ham z o günü ax ama kimi gülm kd n sakit olmad q.

n, m nim ad m X lildi, m nim ad qoyublar q zetçi X lil. M n,

vallah, bilmir m q zet n di. Q zetçi bir
xsdi a , kamal yax hvalatlar, yax x rl r y b,
çap el yib da dar o yana-bu yana. Amma m n bilmir m ki, m n haradan
zetçi oldum.
allah, rz el m n s m q zetçi deyirl r, m nim yolda ma deyirl r
la la Sad q,
ni çox dan an.

biz hörm t qoyublar; bizim l bimiz çox gülm li deyil.

El l bl r var bizim Danaba k ndind ki, des m o unub ged rs n. M n,
girdik H n, d Heyd r, yalanç S bz li, e k Muxtar, do an Qas m.
Müxt r, bu ür ayamalar bizim Danaba k ndind h dsizdi.
r duram ham rz etm kliy , bütün Rusiyy tin karxanalar nda ka z
qalmaz.

nim yolda m Sad n ad qoyublar la la .

And olsun bizi yaradana, bu l b o ki iy heç yara r.
Do rudu, Sad q çox dan ar. El h r yanda oturubdu dey k.
Deyir, deyir v yorulmaq bilmir. Amma neyliyim, bir bel irink lam, m n
dey m, yer üzünd yoxdu.

Bir d ki, bizim Danaba k ndind el bilirl r ki, h r bir çox dan an adama
la la dem k olar.
Ax r çox dan an da var, çox dan an da. M n el xsl r görmü m ki,
rd n-ax amad k dan b, m n heç doymam am.
r ham çox dan ana la la dem k olsayd , g k biz mi vaizl la la
dey ydik;
çünki onlar minb ç b, yenm k bilm zl r.

Xeyr, ham çox dan ana la la dem k olmaz. Birisi ba lay r allah-taalan n
bar sind söhb t edir, ya qeyrisi öz
rb laya v M kk getm yind n na l edir, m r bu ür xsl dem k
olar la la ? Xeyr, olmaz; günahd v haqdan
uzaqd bu ür sözl ri dan maq.

Qoy h r k s h r n deyir-desin. Qoy Sad a desinl r la la ; amma o ki i öl n

gün kimi m nim r fiqim, müsahibim v
md rdimdi! B zi q söyür, b zi anas .

lk d el Sad q do rudan la la . Amma o dan anda do rudan m n

mi g k duram onun dodaqlar ndan öp m.

sm niy deyirl r q zetçi? Bunun s bini rz edim.

o vaxt q zetçi dedil r ki, m n Sad q il müsahiblik ba lad m.
qiq td m nim ad n q zetçi qoyulma na bais yolda m Sad q olubdu.

Burda m tl b bir az uzand .

n dey m iki il olar ki, biz tap q.

hvalat bu ür oldu: bir günl ri bir neç top çit qoltu uma vurub getdim Sad n
dükan na. O v bizim aram zda bir el r fiqlik yox idi.
Bir q r oturdum. Sad q bir çubuq doldurdu verdi, m n ba lad m ç km yi.
Dükanda qeyri bir xs yox idi. M n çubu u ç km m ul oldum.
Sad q da, söz yox, ba lad söhb ti.
onun söhb ti h mi xo g lirdi, ne ki, qabaq a rz etdim qullu unuza;
amma bu d m n bu ki iy lap a iq oldum.
Bu d m nim r fiqim bir el irin hvalat ba lad ki, m n dey m b lk
iyirmi, otuz mü ri dükana girdi v bo ç xd .
rg deyirdik ki, s n ist n ey dükanda yoxdu.
Dedi, dedi, dedi, ax bir yerd dayand .
Bir diqq tn n baxd m nim üzüm , bir ah ç kdi v dedi:

"X lil mio lu, m nim bir arzum var."

Dedim:
"Qarda m, n di arzun?"

Dedi:

mo lu, m n art q fsus el yir m ki, biz ölüb ged yik, amma bu göz l
hvalatlar yaddan ç xa aqlar."

Dedim:
mo lu, heç ür yini s xma, m n hvalatlar götür m yaz ya v bir kitab
ba lay b ad qoyaram "Danaba ...." Biz ölüb ged rik, m n v siyy t el m ki,
n öl nd m ni n K rb laya apars nlar, n d m ehsan versinl r; çünki
r m n allah-taalan n xo xt b nd rind m, ehsans z da el axir td üzüm
ola aq, yoxsa günahkar b nd m, n ehsan köm k ed r, n qeyri bir ey.
n v siyy t ed m ki, var-yoxumu sat b pul el sinl r v yazd m hvalatlar
versinl r çapa v kitablar müft paylas nlar ona-buna."

Bu sözl ri m n dedim qurtard m v Sad q ld yerind n durub g ldi v m ni

rk qu aqlad , o üzümd n, bu üzümd n öpdü v a laya-a laya dedi:

mo lu, m nim arzum m hz bu idi.

Bunu s n g tirdin, allah s ni h r iki dünyada h sr t qoymas n."

s, m nim zizl rim, bu ür oldu bizim r fiq olma z. Sonra h r n Sad n

fikrin g rdi, h r bir yax x rl r, hvalatlar e id rdi, ya qeyri bir m tl b
yad na dü rdi lüstü g lib m ni tapard . M n ç xardard m d ft ri, götür rdim
mi v yazard m.
Çünki bu d ft r h mi m nim qoltuq ibimd olard v çünki m nim pe m
qt k ndl ri dolanmaqd , m n h r bir xo vaxtda d ft ri ç xard b
ba lard m oxuma .

Bir övqat çox irin tutdu. H r yanda m ni gör k ça b qonaq aparard lar.
hz ondan ötrü ki, t bir hvalat oxuyum. vv l m nim ad qoydular
na lç ; amma sonra gördül r ki, bu ad m yara r. Xülaseyi-k lam, m nim
ad m qald q zetçi.

Söz yox, m nim ad n q zetçi olma na bais yolda m olubdu, ne özünüz d

görürsünüz v söz yox ki, m xo g lmir ki, atam-anam qoyduqlar ad n
yan na bir özg ad qondaralar; amma m n gen ür yimi s xm ram. Qoy avam
r n deyir-desin.
ks r ovqat vam yax ya deyir pis, pis deyir yax . H b lk bir az g k
xr ed k ki, avam bizim üstümüz gülür.
Dünyada h dsiz xsl r avamdan gilayl qal blar. Biz d da ar ç kirik
çuvallar n rg sin .

Yaz bd r Danaba k ndind , van quberniyas nda, 1894- ü s .

La la Sad q v q zetçi X lil.

N TM KL

Miladiyy tarixinin min s kkiz yüz doxsan dördün ü ilind avqust ay n

vv ll rind Danaba k ndind bir q rib hvalat olubdu.
hvalat budu ki, M mm dh n minin e yi o urlan b.

Söz yox, o k sin ki, bu hvalatdan x ri yoxdu, m nim sözüm inanmaya aq;
çünki do rudan da e yin itm kliyi bir el t üblü ey deyil ki, bundam bir
rib hvalat ç xs n.
r k ndd v h r rd gün olmaz ki, e k itm sin.
Amma xeyr, M mm dh n minin e yinin itm kliyinin özg e kl rin
itm kliyin bir tük q r d ox ar yoxdu.

Vallahi, billahi, M mm dh n minin e yinin itm kliyi bir q rib

hvalatd ki, na l edim, siz d qulaq verib l zz t aparas z.

vv l gör k kimdi M mm dh n mi?

r k s Danaba k ndini tan r, o y qin M mm dh n mini d tan r;

çünki M mm dh n mi k ndin say lan xsl rind n biridi.
mm dh n minin olar lli dörd, lli be ya .
Art q olmaz. H rç nd ki, saqqal a ar bd , özü ki, and içir ki, r m ni kas bl q
xmasayd , heç k s dem zdi ki, m nim sinnim q rxdan art q ola.
El yalan demir M mm dh n mi; çünki ki inin bu sinnind gen yanaqlar
pq rm q zar r.

mm dh n minin ba na çox i r g lib.

 r duraq ham na l el kliy , çox uzun ç r.
r g lib
mm dh n minin ba na, n i düçar olubdur!

ssalam ki, ruzgar bu ki inin üzün gülmüyübdü.

mm dh n mi olard on-on iki ya nda ki, atas

Ha Rza v fat el di. ki il keçm mi di anas öldu.
Yax dövl t qalm m rhum atas ndan: neç z mil r, neç ilx lar, n q r
, çoxlu a pul.
Amma çox heyf! El ki, Ha Rza v övr ti öldül r, M mm dh n mi qald
ba z-paraxs z.
mil ri dövl ti bir ilin içind da td lar, ax rda bir barmaq hesab göst rdil r.

El ki, M mm dh n mi özünü tan , gözünü açd , baxd gördü qal bd lap

lüt mad rzad.
Sonra bir q znan sevi di, h min q ald v bir neç il gedib van t fl rind
qürb tlik ç kdi, b lk puldan-zaddan qazan b g tirib lind maya el sin. Q z,
tutmad i i, libo k nd qay b üç-dörd e k al b, ba lad çarvadarl .
Amma g ldik i i t zzül el di. Axirül mr g ldi tövl sini ortadan yar böldü
küç s mt bir qap açd v bura bir-iki pud undan, bu dadan, tut
qurusundan, iyd n düzüb, ba lad sövd ni, ta ki, g ldi çatd bu ya a ki, indi
biz görürük; külf ti d , söz yox, g ldik tör di.

s bir tövrn n indi M mm dh n mi ba girl ndirir. Amma kas b

olanda n olar, çox yax adamd M mm dh n mi.
Do rudan ki inin ba özünün deyil; ki i bu kas bl q vaxt nda heç zaddan
müzayiq el z.
Birisi ged dey "M mm dh n mi, m üç-dörd manat pul laz md ", r
özünd olsa, lüstü ç xard b ver k, olmasa çal aq h r tövrn n olmu -olsa,
özg sind n taps n, s nin i ini düz ltsin. Vaqe n çox yax ki idi.
mm dh n mi.

mm dh n mi dünya mal na sla v q ta talib deyil v lakin t k bir

arzusu var.
Üç-dörd ildi M mm dh n mi K rb la ziyar tini q sd edibdi.
Bu ki i art q dindar adamd . Do rudan r rüzgar bir v h il keç ydi, y qin
ki, indi
mm dh n mi ç hard h m sumu tamam etmi di. Amma n el k,
kas bl q xsi savab i rd n d qoyur. Müxt r,
çoxdand M mm dh n mi K rb la q sdi edibdi.
l olmaz ki yaz q M mm dh n mi bu pakiz fikr dü sin.
 vvar n h mi getm k, ya g lm k s das e id n kimi M mm dh n
minin gözünd n ya çe kimi ba lar axma a.

Amma n el k, kas bl n evi y ls n. ndiy kimi yaz q ki inin qolunu-q

ba lay b, qoymur bir yana t rp sin.

Üç-dörd ay n sözüdü. M mm dh n mi yat b bir vaqi gördü, yuxudan

dürub övr tini ça b, ona x r verdi ki, övr t, ne olmu -olsa, g k bu il
in allah ged m K rb laya. Vaqi sini indiy k heç k na l el yibdi.
An aq bunu deyir ki, vaqi görmü m, g k n tövr olmu -olsa K rb laya
gedib, alt gu li q bri ziyar t ed m.

s üç-dörd ayd M mm dh n mi getm k t darükünd di....

Ziyar t övqü M mm dh n mini dünya i rind n lap
nar el yibdi. Bu fikr dü nd n dükan bo luyub, bir q r arpa, ya dar
unundan t darük edib qoyub evin v bir para laz m olan eyl rd n ev üçün
haz r edib, gözl yir z vvar n ç xmaql .

vv l M mm dh n mi ist di piyada getsin, çünki m lumdur ki, piyada

ziyar getm kliyin feyzi malnan getm klikd n art qd .
Amma sonra baxd gördü ki, sinninin o vaxt deyil ki, piyada iki ayl q yolu
gedib qay ts n.
s n el k?
Ax la la qal b, özünd n, özg n on-onbe manat t darük edib,
mm dh n mi bir ula ald . Söz yox, ula atdan yax . vv n ondan
ötrü, ula
atdan u uzdu. B lk heç M mm dh n mi otuz-q rx manat tapa bilm k
idi ki, ata versin.
Bir d birisi ziyar ula nan ged v qeyrisi atnan ged , lb tt , ula nan
ged nin ziyar ti allah-taala yan nda tez d eyi-q bula yeti r.

li, M mm dh n mi bir ula ald . Amma bu ula ba b lal ula imi .

Günl rin bir günü M mm dh n mi sübh tezd n yuxudan durub, geyinib,

namaz q b ç xd bir h ti doland .
Toyuq- ni ça b, bir az d n s pdi, tövl girib e yin qaba na bir-iki
ovu arpa töküb ç xd küç v öz küç qap n a nda çömb ldi,
xartd çubu unu v kis sini v çubu u doldurub ba lad ç km yi.
Bir q r keçdi, bir neç k ndli M mm dh n mi sind M mm dh n
minin yan na g lib, salam verib, rg il çömb ldil r v çubuqlar ç xard b
ba lad lar ç km yi. Bu k ndlil r ham M mm dh n minin
qon usuydular.
 ndlil r bir az çubuq ç kib, bir q r öskürüb ba lad lar söhb ti.
Söhb t k rb lay lar n ç xma ndan dü mü dü. Çünki oturanlar n
ham M mm dh n minin ziyar t q sdind n x rdard lar, söz yox, bu
söhb td M mm dh n minin d ad ç kilirdi.

Söhb t çox uzun ç kdi. vv l ba lad lar ziyar getm kliyin savab ndan, sonra
keçdil r ziyar getm kliyin rtl rin .
mm dh n minin sol t find n oturan ki i bir m sald ortal a:

"Aya, gör k birisi gedir ziyar , ziyar tini edir, sonra qay r g lir öz v nin ,
biz y b d st -d st gedirik bu ki inin görü ün v l- verib deyirik:
"Ziyar tin q bul olsun", aya, gör k bizim dem kliyimizn n bu ki inin ziyar ti
bul ola aq, ya xeyr?
Aya, gör k bu sözü ki, biz buna deyirik, bu sözl rin bu xs m nf ti var, ya
yox?
n, M mm dh n mi, indi s nin ziyar t q sdin var.
Allah salamatl q versin, sa v s lam t gedib qay dasan evin . ndi, söz yox,
allah qoysa qay dandan sonra biz ham qnan s n il görü yik. ndi gör k
bizl r s dey yik:
"ziyar tin q bul olsun", bu sözün, bu görü kliyin s xeyri var, ya yox?
n ki, deyir m yoxdu. Ondan ötrü ki, s n ziyar ti el mis n bir ay, b lk ay
yar m bundan qabaq.
r s nin ziyar tin q bul olunub allah yan nda, d xi bizim s dua
el kliyimizin n faydas ?
r ki, q bul olunmay b, gen faydas yoxdu.
Biz dem klikn n q bul olunmaya aq ki!

Bu ki i sözünü deyib dik-dik baxd M mm dh n minin üzün . Qeyril ri d

gözl rini dikib yer , fikr ummu dular; çünki
vaqe n bu m d rin m di. M mm dh n mi t n kis ni ibind n
xar b, m ul oldu çubu u doldurma a, sonra
ba lad sol t find oturan qon usunun avab :

"Yax deyirs n. M di Oru mo lu. S n dey n olmu -olsa, onda da i düz

tirm z, ortal qdan mehribanç q götürül r. Birisi
getdi ziyar , g ldi evin , heç k s getm di onun görü ün , d xi bu
müs lmanç q olmad ki! ndi m n gedib, tutaq, ziyar t edib
lmi m evim , s n n deyirs n, g lm zs n m nim görü üm ? Sonra d xi m n
nin üzün baxmaram ki...."

di Oru ld lini M mm dh n minin t fin uzad b v bir q r

dik lib ba lad :
"Yox, vallah, M mm dh n mi, s n m nim rzimi ba a dü din; m nim
min avab deyil s n dediyin. M n, söz yox,
m s nin görü ün . Sözüm oras ndad r ki, gör k aya, m nim bu
lm kliyimin s bir m nf ti var ya yox? M n oras soru uram."

mm dh n mi dübar avab verdi ki, görü yin h r halda m nf ti

var; çünki görü k olmasa, ortal qdan mehribanç q götürül r. Oturan
ndlil r bu xüsusda ham M mm dh n minin t find idil r; çünki
rç nd M di Oru un m si
rin m di, amma ham ya b id görs ndi. Ne ola bil r ki, birisi ziyar td n
, gedib onnan görü n?!

Bu mübahis az ndan bir saat ç kdi. Çubuqlar da dolurdular, bo al rd lar.

nin qaba nda bir zorba koma kül qaland .

Söhb tin lap irin vaxt idi, sol s mtd n, döng n bir xs ç b, yeyin yeriyib
ndlil rin yan na g lib, salam verib üzünü tutdu M mm dh n miy :

"M mm dh n mi, tez o lan gönd r p n e yi ç xars n, min m

, n rnik istiyibdir."

ndlil r ld aya a durub, salam r dd el dil r.

"Ba üst , ba üst , qurband r s e k. Bu saat gedim özüm ç xard m
tirim."

Bu avab verib, M mm dh n mi lüstü girdi h .

mm dh n mi e yi g tirm kd olsun, gör k p s bu xs kimdi v

çidi.

Bunu bilm k asand ki, bu xs x rda adam deyil. vv n ondan ötrü, k ndlil r
söhb tin irin m qam nda bunu gör k durdular
aya a, h b lk ba da yendirdil r. kin isi d , m lumdur ki, indi
mm dh n minin gözünün i t k bir e yidir;
çünki bu e yi ondan ötrü al bd ki, minib getsin K rb laya. Ge v gündüz bu
heyvana müt öh olur ki, onu yar yolda
qoymas n. P s bel güman el k laz md ki, M mm dh n mi e yi heç
verm zdi ki, bir yana apar b heyvan yorsunlar.
Amma bu xc ist n kimi M mm dh n d sti getdi e yi ç xard b
tirsin.

s gör k bu xs kimdi v n çidi?

 li, x rda adam deyil bu e yi ist n xs. Bu, Danaba k ndinin katdas
Xudayar b ydi. M n ist mir m Xudayar b yin
keç yind n dan am; çünki özü d heç bu mr raz olmaz. ndi dünyada
qayda bel di ki, birisi u adan alça a yen ,
dövl tlilikd n kas bl a dü , söhb ti h mi apar b ç xarda aq keç n günl rin :
ay m nim atam bel , anam bel , dövl timiz bu
r idi, imar timiz bu ür idi, hörm timiz bu h dd idi. Amma birisi alçaqdan
aya qalxa, kas bç qdan dövl çata, skiklikd n
hörm min , heç vaxt atadan-babadan dan ma dost tutmaz. M n:
mm dh n mi yeddi gün yeddi ge atas n
dövl tind n, hörm tind n dan a doymaz. Amma Xudayar katda heç k
atas n ad da dem z. H r vaxt bu ür söhb t dü nd Xudayar katdan n sözü
budur: "Qarda , n i in var ataynan-anaynan. Onlar ölüb gedibl r, allah onlara
hm t el sin. G l
özünn n-özümn n dan aq". P s çünki keç kd n dan ma Xudayar b y dost
tutmur, heç m n d ist mir m onun q lbin d yim.
Onun keç yinn n m nim d i im yoxdu.

Xudayar b yin an aq otuz yeddi, otuz s kkiz sinni olar; art q olmaz, b lk skik
ola. Boyu u ad , çox u ad . Bunun u al ndan
ötrü keç n vaxtda Xudayar b bir ayama dey rdil r. Amma m n söz verdim
ki, onun keç yind n dan may m. Qorxuram yalanç
olam. B li, boyu u ad , saqqal , qa lar tünd qarad . Üzü d qarad , çox qarad .
Gözl ri lap qarad , bir tik a yoxdu gözl rind . Bel
ki, b zi vaxt Xudayar b y papa bas r gözünün önün : papaq qara, gözl r
qara, üz qara. Papa n altdan gözl r bel i ar r ki, adam n
an na vahim ötürür. P s dey n ki, çim alt ndan qurba a bax r.

Bunlar ham öt r. Xudayar b yin bir böyük qüsuru var. Burnu yridi; yridi,
amma pis yridi. yri d var, yri var. M n çox göz ll r görmü m ki, burunlar
yridi, amma Xudayar b yin burnu pis yridi. Burnunun yuxar t find n bir
sümük dik lib. Sümük düzdü,
amma a n ti xoruz pipiyi kimi dü üb sol yana. Bilmir m anadan olmad ,
ya sonra olubdu. Amma çox pis burundu, v ss lam.
Xudayar b göyç k ki i dem k olmaz.

ndi iki il olar ki, Xudayar b y Danaba da katdal q el yir. Bunun katda
olma n da çox hvalatlar var. Xudayar b y özg katdalar
kimi katda olmay bd . Ax r, ad t bu ürdü ki, katdan amaat seç r. Amma
Xudayar b yin katdal özg tövr olubdu; y ni çox asan
hl olub.
 vv l, y ni iki il bundan qd m, Xudayar b y qlava yan nda çavu idi. el
tirdi ki, qlava Xudayar b yin anas si el di.
kard ki, qlava öz s mtini qoyub, özg ni katdal qda saxlamaya aq. Bir
ft nin içind katdan q sn b, qulluqdan k nar el di. Bir
neç vaxt k nd qald katdas z. Xülaseyi-k lam, amaat bir vaxt gözünü açd
gördü ki, Xudayar b y katdad ki, katdad .

Xudayar b y katda olan kimi lap d yi ildi. vv l ba lad libas ndan. Paltar
yib v lin bir zo al a al b, x r verdi ki,
onun ad Xudayar deyil, Xudayar b ydi. Kimin ixtiyar var idi soru sun haradan
ona b ylik yeti ib?! Amma xalq bilirdi ki, b ylik ona
oradan yeti ib ki, qlava anas si edib. yirmi-otuz adam Xudayar katda
dama qat b m hz o s ki, s hv n ona deyibl r
Xudayar katda, dem yibl r Xudayar b y.

"Çöç -çöç " dey -dey M mm dh n mi e yi ç xard küç . E k e iy

xan kimi bir o lan u , yeddi-s kkiz ya lar nda, tumançaq, ba aç q v keç l,
özünü ç rpd küç v a laya-a laya, ç ra-ç ra qaç b yap e yin
quyru undan. Bu o lan M mm dh n minin x rda o ludur.

"Hara qoyuram e yimi getsin? Vallah qoymaya am u ... u ... u .... "

Bu ür a lamaql qnan v s ldamaql qnan o lan b rk-b rk ula n quyru undan

yap b, qoymurdu heyvan h t el sin.

mm dh n mi vaqe n çox mehriban ata idi; o, heç vaxt ist zdi

övlad n ür yini bir d m s xs n. Odur ki, yav a yeriyib,
ba lad yum aql qnan o lunu sakit el .

"Sakit ol, o lum. E yin ax am gen qay b g k ev da. E n olur?

n e yi satm ram ki! Xudayar b y min apara aq
, orada ona çoxlu a arpa ver k."

"Yox, vallah, heç qoymaram .... Hara qoyuram getsin e ... heç qoymaram ....
Heç d d !"

Bu sözl ri dey -dey o lan ula n ba çubuqnan qaytar rd qats n gen

. Bu heynd Xudayar katda o lan n dal t find n
yeriyib, o lan n kür yind n bir a ....

"Köp k o lu köp k! Hara apar rsan e yi? Gözl rin kordur, görmürs n m ni
burada? Vallahi gönünü soyaram!"
 lan "vay-vay!" deyib, qaçd soxuldu h . Xudayar katda e yi minib,
düz ldi r yoluna. K tdil r h mçinin da ld lar. M mm dh n mi
katdan yola sal b, o lunun dal a dilxor qoydu getdi evin .

II

Günortadan yar m saat keçirdi ki, Xudayar b y yeti di .

Xudayar b y e yi M mm dh n mid n ist nd dedi ki, m ni n rnik

ist yib. Amma yalan deyirdi, n rnik ist mi di,
özg m tl bi var idi. r n rnikd n ötrü Xudayar katda g lirdi,
laz md ki, bir az tez g ydi. O, özü bilirdi n rnik an aq günortaya kimi
divanxanada olar, günorta ol aq divanxana ba lan r. Xeyr, özg m tl bi var
Xudayar b yin.

yi qat b karvansaraya Xudayar b y üz qoydu bazara. Yeddi girv nk lik

ndl rd n bir k ll al b vurdu geym sinin alt na v
bazardan ç b Buzxana m ll sini tutub ba lad getm yi. Bir q r gedib,
çöndü sol küç . Bu küç ni ba a kimi gedib, gen
çöndü sol s mt . Bir dar küç yn n gedib v arx tullan b, bir alçaq qap n
yan nda durub q ndi qoydu yer v ba lad üst-ba n toz-torpa
mizl yi. Sol q qalx b sa li il v sa q qalx b sol li il
alvar n bala silib v papa ç xar b
geydi sol lin v sa li il o t fini, bu t fini ç rp b qoydu ba na. Q ndi
vurdu qoltu una, bir öskürüb d qqülbab el di.
td n bir övr t s si g ldi:

"O kimdi?"

Xudayar b y bir d qap döydü. Bir az keçdi, dörd-be ya nda bir q z u

qap aç b v Xudayar b yi gör n kimi qap
örtüb qaçd h . H td n q n bu ür s si g ldi:

"Buy ana, qap da bir yek ki i durub!"

Xudayar b y q n sözl rin bir q r gülüb ça rd q :

"Ay q z, qaz a a evd di?"

 z o q r Xudayar b yd n qorxdu ki, ür t el di avab versin. Bu heynd
qap aç ld , bir avan o lan qap daraxlay b
üb il gözl rini dir di Xudayar b yin gözün .

"Qaz a a evd di?"

"Evd di, sözünü de."

"Qaz a an görm k ist yir m."

lan bir söz dem yib qap örtdü v r dd oldu; sonra g ldi, qap açd v
dedi:

"G l."

Xudayar b y ba yib, qap dan iç ri girib, iki pill yendi h . Görük n

budur ki, qaz n övr ti h td paltar yuyurdu;
çünki o lan qap açmam x rdarl q verdi:

"Xan m, k nar ol, adam g lir."

tin bir s mtind var idi ng k, yan nda çoxlu a yuyulmu paltar
qalanm ; rov, y ni paltar n çirkli suyu ax b g lib,
qap n yan nda göl durmu du. Xudayar b y girdiyi yer sla h ox am rd ;
çünki burda dörd divardan savay bir ey yox idi.
tin eni on add m v uzunu on be add m an aq olard . Sol tor fd divara
mt qalanm çiy k rpi . V ss lam. B lk bura
qaz n dal h tidir; çünki bu rd ev yoxdur ki, onun ba ças olmas n.
z, r qaz n ba -ba ças olmu -olsa, Xudayar
y bu girdiyi dal h td n savay qeyri bir ey görm di.

lan h tin sa s mtind n girdi bir dar yola, yox oldu. Bir az keçdi, bir qo a
ki i, beli bükülmü , haman dar yoldan ç b, sol li
ibind v sa li gözl rinin üst , bir q r yav q g lib üzünü tutdu Xudayar
:

"Sözün n dir, dada ?"

mi, qaz a an gör m, i im var."

"S n haral san, zizim?"

"M n Danaba katdas Xudayar b m, qaz a an görm k ist yir m."

"Geym nin alt ndak n dir, qadan al m?"

"Q nddir, g tirmi m qaz a aya. Bir xeyir i imiz var onda, bu da a z
irinliyidir."

Qo a ki i g ldiyi yol il qay td getdi. Bir neç d qiq n sonra avan o lan dar
yoldan ç b, li il Xudayara i ar el di g lsin.
Xudayar b y o lan n dal a dar yol il gedib, girdi q hv xanaya v
ba maqlar ç xard b, o lan n dal a girdi qaz n ota na.

Xudayar b y iç ri gir n kimi bel döyükdü ki, salam da yad ndan ç xard . O
çox t üb el di ki, h min gördüyü qo a ki i yl ib
yuxar ba da dö yin üst . Söz yox, lüstü ba a dü du ki, qo a ki i el qaz n
özüdür. Qaz çoxdan duymu du ki, bu ki i xam
dü übdür. Bu s n inki Xudayar b yin salam verm sind n r id
olmad , h b lk özü aya a durub salam verib, b
yuxar ba da yer görs tdi.

Xudayar b y dübar salam verib, keçdi yuxar ba a v oturub q ndi qoydu yer .

Qaz n ota yek , u a v a otaqd . Bu ota n otuz yeddi taxça v ta var v

heç birisi bo deyil. Ta lara düzülübdür çox b rni
h dsiz çini qab. Taxçalara düzülübdür bir neç samovar, sand qça, q lyan,
dörd-be k ll rus q ndi v x rdavat eyl rd n. Be
on taxta doludur boxça v paltarnan. ki taxça dolu idi kitab il . F sal b
pürbaha qal v qalçalar.

Ota n yuxar ba nda qoyulub üç iri d mir sand q. Sand qlar n üst adam
boyu a qalan bd çox qalça, keç , kilim v palaz. Bir
fd n çadir bükülü qoyulub ç rg il dörd-be d st yor an-dö k.

Qaz m xm r dö k üst oturub dayanm üt yast a.

El ki, Xudayar b y q ndi ç xard b qoydu yer , qaz gül -gül üzün tutub
Xudayar b dedi:

"B y, bu q nd n di, bu n i di?" Xudayar b y gül -gül avab verdi:

"Qaz a a, bir xeyir i imiz var. Bu q ndi g tirdim a z irinliyi olsun."

"Ay irin kam olasan, m nim qarda m. Y qin ki, k bin k sdir ks n."
"Xeyr, qaz a a, k bin deyil, si dir."

"N eybi var, si d xi yax .... Çox göz l, çox göz l. Allah mübar k el sin.
Si ni s n özün el yirs n, ya özg si el yir?"

"Xeyr, qaz a a, özüm el yir m r i düz ls ."

Qaz üzünü qap ya s mt tutub, nök rini ça b ona buyurdu ki, q ndi ortal qdan
götürsün, q lyan doldursun v çay g tirsin.
Sonra gen üzünü tutdu Xudayar b :

"Ne buyurdun, i düz ls ?"

"B li, qaz a a, r i i bir tövrn n yoluna qoysan z, biz siz duaç olar q."

"D xi n tövrü var ki! Si di, oxuyaram qurtar b ged r da."

"Yax buyurursan, qaz a a, amma laz md ki, övr t t find n bir v kil olsun."

lb tt , m n demir m ki, v kil olmas n. V kil d g k olsun, ah d da g k

olsun. V kilsiz, ah ds z si oxunmaz ki."

Xudayar ba sald a , bir q r fikir el yib avab verdi:

"B li, bel di."

Qaz dübar üzünü tutdu Xudayar b :

"P s han s nin v kilin v ah dlar n?"

"H ki, n v kil var, n ah d. Gör k ne ola aq."

Qaz çox t üb el di:

"B s nin n v kilin var, n ah n var, haradan m n si oxuya am?"

"B li, bel di, qaz a a, bel di."

"Vallah, m n s nin sözl rind n ba açanm ram. r si oxutmaq ist yirs n,

k övr t t fnnd n v kil g , m n d si ni
oxuyam. r v kill r v ah dlar burda deyil, qals n sonraya. Onlar da g lsin, o
vaxt si oxuyum. Ya xeyr, burda özg bir maneçilik
var, ta oras da özün bil rs n."
Xudayar b y qaz n sözl rind n sonra bir q r d xamu olub v sonra dik lib
qap ya s mt bax b alçaq s s il dedi:
"Do rudan do rusu, qaz a a, m nim bir m tl bim var. Allahdan gizlin deyil,
xi s nd n niy gizlin olsun."

"De, de gör k. lb tt , m nd n d xi niy gizl n?!"

Qap aç ld , avan o lan padnos içind iki st kan çay g tirib, birini qoydu
qaz n v birini d Xudayar b yin qaba na. Qaz
lana i ar el di durmas n otaqda. O lan ç b ged nd n sonra Xudayar b y
alçaq s s il ba lad :

"Qaz a a, sözün sli budur ki, bizim Danaba k ndind bir dul övr t var.
nim çoxdand fikrimd di onu si el yim; amma övr t
lmir. Bilmir m ürküdürl r, ya n di. Deyir getm m ki, getm m. ndi
qalm am bel . Sizin qullu unuza g lm kd q sdim bu idi ki,
bu rzimi siz yetirim, görüm siz n buyurursunuz. Bu mr b lk bir çar
tapas z."

Bu heynd haman q z u ba qap dan soxdu iç ri v dedi:

"D , anam burdad ?"

Qaz q n üstün ç ran kimi q z r dd oldu. Sonra avan o lan q lyan g tirib
qoydu qaz n qaba na. O lan ist di dursun, qaz
getm yi i ar el di. Qaz q lyan dama na sal b, üzünü tutdu qona a.

ndi p s n tövr deyirs n el k?"

"Ba na dönüb, qaz a a, h r ne olmu -olsa, g k düz ld n bu i i."

Qaz q lyana bir b rk qüllab vurub, ba bulaya-bulaya deyir:

"B li, g tdiyin iki girv nk q nddir, zornan övr ti g tirib qatar q s nin qoynuna.
Get, ay h nd!"

Xudayar b y qaz n sözünün avab na bir q r dik lib v sa linin had t

barma yuxar qalx b dedi:

"Bax, ey qaz a a, and olsun o bizi yaradan allaha, s n r m nim bu i imi

rsan, m n m lun adamam r ba da s nin
yolunda sirg m."
"B rad rim, m s nin ba n laz m deyil, allah s nin ba s lam t el sin.
bu laz md r, bax bu."

Qaz bu sözl ri dey nd sa lini d yerd n böyük k ll q ndin boyu a

qald rm yuxar . Sözünü deyib qurtard , amma lini
km di. Bu hal td saxlay b diqq t il bax rd Xudayar b yin üzün . lini o
vaxt yendirdi ki, Xudayar b y raz q avab verdi.
Xudayar b yin avab bu oldu:

"Qaz a a, fikrini hara da rsan? M n bir para adamlardan deyil m ki, söz
deyim, v verim, dal nda durmuyum. Ki i börkü
ba na n n ötrü qoyur? Ondan ötrü qoyur ki, ona ki i desinl r. P s xsi ki,
üzd bir söz dedi, ç xd e ikd özg söz dan ,
xi onda ki ilik sif ti qalmad ki! S n bir k ll rus q ndi deyirs n, m n on bir
ll g tirim. Ür yini niy s rsan. Pulum yoxdu
nim? Xeyr, dövl tind n o q r var md r, heç s nin t ki a alar n yan nda
al t qalmaram. Heç fikrini özg yana da tma."

Xudayar b y sakit oldu. Qaz ba lad :

"Allah s ni x al t el sin öz birliyi xatirin . R fiqim, m n xsin simas ndan

bilir m ki, bu n tövr adamd r. M n indi müsinn
adamam. M nim olar h tad v b lk d xi d art q ya m. Özüm gör d
rüb hasil el mi m. M n xsin üzün baxan kimi
bilir m ki, n tövr adamd r. V bir d zahir batinin aynas r. M n s nin üzün
baxan kimi y qin el dim ki, s n ne adamsan. r
nd n b dgüman v naümid olsa idim, heç bu q r dan a durmaz idim
nn n .... Amma xeyr, ma allah art q l yaq tli adamsan.
n d s ninl el r ftar el m ki, ax rda s nin yan nda x al t olum. M
laz md r on bir k ll q nd. S n m iki k ll q nd g tirs n, birini do ray b
paylaram füq ray , an aq, a z irinliyind n ötrü, -- ne ki, özün d buyurdun,
-- bir k ll rus q ndi s nd n ala am. V ss lam. M nim yoxsa art q t im
yoxdur. Söz yox, r q ndin yan nda a bir girv nk çay g tirs n, n sözüm
var?"

"Bax bu gözüm üst , bax bu gözüm, bax gözüm üst , üst , bax bu gözüm üst
.... "

Bu sözl ri deyirdi v sol lini qoyurdu gah sa gözünün, gah sol gözünün üst .
Ax r sözünü bu ür tamam el di:
"D xi sözün n di, qaz a a? Bunlar ham ba üst . ndi b s s n m nim i imi n
tövr sazlaya aqsan?"

Qaz ba sald a , bir q r t sbeh çevirib "ya allah" dedi v durdu aya a,
getdi kitablar e ib, bir qara ildli kitab g tirib açd .
Gözlüyü taxd gözün v ba lad alçaqdan oxuma . Qaz n s si ç xm rd ,
an aq dodaqlar t rp irdi. On d qiq ç kdi qaz n
oxuma . Sol linin had t barma kitab n bir yerind saxlay b, üzünü tutdu
Xudayar b :

"Bilirs n, b y, bu m ç tin m dir. Bel i r az-az ittifaq dü r. Kitaba

ondan ötrü bax ram ki, gör k ri t bu xüsusda n
buyurur."

Qaz bu sözü deyib gen umdu kitaba, bir q r oxuyub sevin k kitab bükdü
qoydu qaba na.

allah k f ed m bu m ni, k f ed m, lap asan v hl k f

ed m. B y, buyur gör k q nd v çay n vaxt g k?"

"Qaz a a, el bu saat, el deyirs n durum bu saat gedim al m g tirim. M nim

limd ç tindir?"

zizim, q ndi v çay g tir rs n qoyarsan buraya, sonra gedib üç-dörd n r

ndinizin hlind n g tir rs n m nim yan ma. Amma
k o xsl r ham s nin r fiql rind n ola. Onlar n birisi g lib m dey r
ki, h min övr t m nim anamd r. Bu xs , y ni s
lm k ist yir v m ni bu xüsusda v kil el yibdi. Qeyril ri d had t ver rl r.
ss lam. M n d si ni oxuram, qurtar b ged r."

"Qaz a a, r i bu ür qurtara aq, bu lap asan i di. Üç-dörd n di, yüz adam
ndimizd n tök m bura, h r n soru ursan soru ,
n dediyimi onlar da desinl r. Kimin a m nim sözümd n ç xs n?"

Bu sözl ri deyib Xudayar b y durdu aya a.

"Gedim görüm k ndimizin adamlar ndan rd kimi tapa bil m."

Xudayar b y qap dan ç xmaq ist yirdi, qaz ça b dedi:

"B y, iç ri z hm t ç k, s iki v siyy tim var. vv la budur ki, q nd-çaya, söz

yox, pul ver ks n. O pullar s n çöld n
tapmam san ki .... lb tt aln n t ril qazanm san. P s çünki bel di, bar s y
el , yax mal al. Z man indi çox xarab olub, adam
lüstü tovluyurlar. Karapet a aya t likd yax q nd g lib, ad na Prodski
deyirl r. S y el haman q ndd n al. Çay da indi özün
bil rs n, n tövr olar-olsun.

Xudayar b y:

"Ba üst ," --deyib ist di ç b getsin. Qaz gen ça b qaytard ota a.

zizim, m n rz el dim iki v siyy tim var; birini dedim, birini d deyim,
ondan sonra azadsan."

"Buyur, qaz a a."

kin i v siyy tim budur ki, bizim bu i imiz g k öl n gün kimi öz yan zda
qals n."

"Ay, qaz a a, u aqsan? M ni el nadan bilm ."

"Qulaq as, sözümü qurtar m. B li, bu i g k m xfi qala."

"Ne g k qala?"

"G k gizlin qala, heç k s g k bu i n x rdar olmaya. O adamlar ki, s n

bura g tir ks n, g k s nin el r fiql rin olsun ki,
bu sirri özg sin verm sinl r. Ondan ötrü ki, söz yox, burada bir xilafi- r, l
yoxdu, amma çünki bu ür i r az ittifaq dü ür,
r e id n güman ed k ki, burda bir xilaf l var. P s bu s bu i
lb tt , lif lb tt , g k s nin, m nim v ah dlar n
aras nda qala. V ss lam. ndi ged bil rs n."

"Ba üst , qaz a a, ba üst . lb tt bel di ...."

Bu sözl ri deyib, Xudayar b y qaz n evind n ç b, üz qoydu getm kliy .

III
Xudayar b y sevin k tez bazar m idinin yan na yeti ib, yendi bazar çay na,
st maz al b girdi m id v namaz q b, üz qoydu
bazara. Çar il gedib v qaz ni an verdiyi erm nini soru ub, getdi girdi bir
böyük dükana. Q nin dal nda bir qarn yo un erm ni oturub yaz ya m ul
idi. Xudayar b y dükan n o s mtin bax b, bu s mtin bax b, ç xard çubu unu
ba lad doldurma . Karapet
a q mi qoydu yer v t üb il baxd Xudayar b yin üzün . Xudayar b y
çubu u doldurub yeridi Karapet a an n yan na v
lini qoltuq ibin uzad b v bir çimdik qov ç xard b, tutdu Karapet a an n
qaba na.

"Z hm t olmasa bir ispiçk ç k, bu qovu yand m."

Karapet a a qeyzn n avab verdi:

"S n m r görmürs n ki, bura q hv dükan deyil! til nn burdan, supa

lu supa! til!"

Bu sözl ri dey -dey Karapet a a ayaq üst durub dey n ki, ist yirdi
nin dal ndan s çray b, Xudayar b yi al b yats n.

Xudayar b y bir az sinib ç kildi k nara. Çox t üb el di Xudayar b y

erm ninin bu tövr r ftar na. O haradan güman el rdi ki,
Karapet a a od verm k, o, çubu unu yand rs n. Danaba k ndind o bir
adamdan bu ür t rk- blik görm mi di. Kimin ixtiyar
var Xudayar b y çubu u ibind n ç xardan kimi qov yand b onun qaba na
tutmas n? Amma n el k? Danaba k ndi qal b
Danaba k ndind . Burada ki rdi. r g lib Danaba k ndi zi olmaz.

Xudayar b y üzünü bir az tur udub v qa -qaba töküb, bu ür Karapet

an n avab verdi:

"Xozeyin, s n nahaq yer ç rsan. M n g lm mi m ki, s nin dükan çap b

tal yam. M n g lmi m s ninl sövd el yim. D xi
nin m nim üstüm ç rma n lap art qd . M n g lmi m s nd n q nd alam."

"B li, s n m nd n yar m girv nk q nd ala aqsan, m n duraram s nin ll rind n

öp m."

Xudayar b y çubu un t nb kisini doldurdu kis sin v çubu unu taxd belin v
avab verdi:
"Xozeyin, vv l s n tan gör m n kim m, sonra m nim üstüm ç r. M n s n
dey n adamlardan deyil m ki, g lib yar m girv nk
ndd n ötrü s ba a verim. M n Danaba k ndinin katdas Xudayar
m. M n g lmi m n inki yar m girv nk q nd
alam, m n s nd n bir k ll q nd ala am, yek g ll rd n."

Karapet a a bir az yava :

"M nim gözüm üst . M n n deyir m ki! M n demir m ki, s n niy m nd n bir
ll q nd alm rsan. M n onu deyir m ki, s n yax
el din m n yaz yazan vaxtda qovu uzatd n m nim qaba ma. M n indi
yaz da q t dü düm. M nim indi z hm tim lap çox oldu.
k s n ged nd n sonra bu yazd bir d yazam."

"Q z, ta indi keçib. H r n olub, olubdu. Q ndi indi neç ver ks n

?"

Karapet a a q nin taxtas qovzay b ç xd k nara v g ldi qalanm q ndin

yan na v lini k ll rin birinin üstün qoyub ba lad :

"Bax, qarda m b y, bu q nd lap el yax q nddi. Bu q ndi s ver m

yeddi manat iki ah ya. Bu lap yax q nddi."

"A ki i, zarafat el yirs n? Q ndi indi yeddiy h r yanda verirl r da. Gözün m ni
gördü?"

"Harda yeddiy verirl r? Heç bel ey olmaz, m zh b haqq . Yeddi iki ah dan
bir q pik skiy verm zl r."

Xudayar b y bir az dinm yib, gen h min çubu u ç xard b ba lad doldurma .
Karapet a a ibind n bir spiçka ç xard b yand rd .
Xudayar b y çubu u al rd v dedi:

"Yax -yax ! M n çoxdan bilirdim ki, s n baha lsan. Heç s nn n ba armaq

olmaz. Yax -yax ! Götür bir k ll ç k, gör k n q r
r."

Karapet a a yek k ll rin birini qu aqlay b qoydu t ziy .

"Bu on, bu da on -- iyirmi." Bu be , bu üç, bu iki bu da yar m. B li, düz otuz

girv nk yar m. Otuz girv nk si otuz abbas , bu alt
manat, ç xaq doqquz ah , qalar be manat on bir ah .
Karapet a a q ndi t zid n götürüb qoydu yer .

Karapet a a, indi allaha ükür, m ni tan n ki?

"Ne y ni tan m?"

ndi bildin m n kim m da?"

"S n kims n?"

"M n Danaba k ndinin katdas Xudayar b m."

"M n d ikin i gild kupets Karapet a ayam."

"Ay atana allah r hm t el sin. Bu sözl ri m n ondan ötrü rz edir m, indi

dünyada q lp adam çoxal bd r. Birisi g lib nisy sövd
el r, and iç r allaha, pey mb ki, üç günd n sonra pulunu g tir m. Üç gün
olur ay, b lk üç il. Amma allah m bir ölüm
gönd rsin, bu ür q lp i r tutmuyum. Sözün do rusu, bugün i bel g tirdi,
yan a pul g tirm mi m. ndi m n q ndi
apar ram, in allah sübh tezd n s nin be manat on bir ah burda haz r
el m."

Karapet a a bu sözl ri e it k ld q ndi apar b qoydu yerin v qay b sa

lini qoydu Xudayar b yin çiynin , sol li il qap
görs tdi.

"Di get, ç x get! Tez ol get burdan! El bu saat ç x get."

Xudayar b y dinm z-söyl z dükandan ç b üz qoydu getm . Ax am

azan na an aq yar m saat qal rd ki, Xudayar b y g ldi
xd haman karvansaraya ki, e yi qatm .

Xudayar b y karvansaran n qap na yeti k iç rid n bir alçaq q k arxal ql ,

boz papaq, a tuman ki i ç b qa -qabaq il üz tutdu Xudayar b :

"A ki i, allah atana r hm t el sin, g l bu xatan bizim ba zdan sovud! A ki i,

bu b lan g tirib qatm san tövl , biz t ng doyduq
ki! S n allah, gedim ula ç xard m, götür apar."

Bu sözl ri deyib güd k ki i, -- ki karvansaran n odaba olsun, -- ist di qay da

karvansaran n h tin . Xudayarb y onu ça b
saxlad :
"Yava görüm, hara gedirs n? Ne b lan g tirib qatm am tövl ? Y qin ki,
ula mallarnan yola getmir. Ax m nim ula m sakit
ula . S n niy bu sözü deyirs n?"

Odaba lini ölç -ölç qay m s sl ba lad :

"A ki i, s n allah zarafat el . M nim kefimin o vaxt deyil. E yini ç xard m,

götür apar."

Xudayar b y qay m s sl avab verdi:

"R hm tliyin o lu, bir sözünü m de görüm ki, ax n olubdu?"

"N ola aq, yek ki i! Xalq n e yini o urlay b g tirmis n qatm san m nim
karvansarama. Niy ? Gör k m nn n q sd-q zin var?"

, d li olmam san ki! Ya keflis n? M n niy xalq n e yini o urluyuram?

Vallah heç art q- skik dan ma ki, pe man olarsan."

"Yax , r hm tliyin o lu, özg e k tapa bilmirdin, getdin M mm dh n

minin e yiii g tdin, bizi qoydun qalmaqala?"

"Ne qalmaqala qoymu am m n s ni?"

"Ne qalmaqal ola aq?" S n el e yi tövl qat b oyza ummu dun,

mm dh n minin x rda o lu ox kimi özünü soxdu karvansaraya ki,
yi apara am. M n d n tövr ver ydim? D xi n deyim, ba na dönüm!
Bu o lan özünü ç rp r yerd n yer ki,
ya özümü g k öldürüm, ya da bu saat g k e yi aparam. Ax lap na la
qal b, getdim bir qaradavoy ça rd m, o lan döy -döy
xartd e iy .

"Heyf, heyf, heyf ki, m n burda olmam am! Vallahi ki, ölüsünü qoyard m
lan n burda! Onu m n sa ötür rdim k nd ? S n p s
niy m ni g lib ça rmad n?...." Q z, keçib. ndi hava qaranl qlay r, m n d xi
nd qay da bilm m. M n özüm d g k qalam,
k d g k qala. Bu ge s qona am, K rb lay r mi.

"Qonaqsan, gözüm üst yerin var. lb tt , indi da getm k olmaz. Hava lap
qaranl qlay r. Di burda niy durubsan? Buyur ged k
nzil ."
 rb lay r mi qabaq a v Xudayar onun dal a gedib girdil r bir x rda
qaranl q hü . K rb lay r mi gir n kimi bir
spiçka ç kib, sol t fd divara vurulmu x rda lampan yand rd v qona a yer
göst rdi. Hü nin f i ibar tdi bir palazdan.
Yuxar ba da qoyulmu du bir bükülü yor an-dö k, bu aqda var idi bir s k,
bir lüleyin v süpürg , çirkli divarlar n n ta lar
var idi, n taxças . Xudayar b y palaz üst oturub dal dayad yük v
çubu unu ibind n ç xard b ba lad doldurma . Sonra
üzünü K rb lay r miy tutub dedi:

"G l otur gör k, K rb lay r mi. G l m bir od da z hm t ç k ver. G l,

l otur söhb t ed k bir az."

rb lay r mi d h mçinin ba maqlar ç xard b, keçdi oturdu bir

fd n v bir spiçka ç kib tutdu Xudayar b yin
çubu una. Xudayar b y çubu u al rd .

"K rb lay r mi, s n g k bu hvalat m dem ydin. S n m nim

ür yim bir ox vurdun. Allah görüm M mm dh n
minin atas na l t el sin! O m ni xalq içind rüsvay el di. M n bu ya a
lmi dim, indiy kimi bu ür b dnam olmam m."

Xudayar b y sözünü deyib v dik lib çubu u uzatd verdi K rb lay r

miy . O da "ya allah" -- deyib çubu u ald v bir
sümürüb dedi:

"Yax buyurursan, Xudayar b y. Ax r M mm dh n mi neyl sin? Onun n

günah var? S n e yi g tir nd ona x r
vers ydin, heç bel olmazd . Onda bil rdil r ki, e yi s n g tirmis n, da o lunu
gönd rm zdi."

"A ki i, ad na and olsun, e yi m M mm dh n mi özü verib. E yi

o d yyus özü veribdi, o qurumsaq özü
veribdi, o Öm r özü veribdi. A ki i, niy inanm rsan?"

"Niy d inanm ram? Xeyr, inan ram."

"Qurani-münz l haqq özü veribdi. Niy , m n üç yüz evin katdas ola-ola, bir
ulaq da tapa bilmir m, gedir m o urluq a özg rin
yini g tirir m?"

"Xeyr, inan ram da! Niy inanm ram?"

 rb lay r dik lib çubu u verdi Xudayar b . Xudayar b y bir-iki
sümürüb gen ba lad :

ndi s n gör rs n, K rb lay r mi, m n qisas M mm dh n mid n

almasam, m n bu saqqal q rxd rram?"

rb lay r mi bir az gülümsündü v bir q r dik lib sual etdi:

"Yax , s n n eliy bil rs n, ona?"

"M n onun gözün a sallam! N eliy m ona? M n onun böyüyü deyil m?

Gün olmaz ki, onun m i i dü sin. Basaram
palç a, ç xaram üst , ayaqlaram. N eliy m?"

On-on iki ya nda bir o lan sol lind bir çölm k sallaya-sallaya girdi iç ri,
çölm yi qoydu yer v üzünü tutdu K rb lay :

"Dada bu gün anam ti bir az yand b, yey bils niz yax r. Bir bax gör."

rb lay r qeyzn n avab verdi:

"Ay anan n d sinin gorunu ...." Allahü kb r! L t eytana. Bel d

db xtlik olar ki, m n dü mü m? Gün olmaz ki, o itin
ti yand rmas n, ya pi iy verm sin.

lan ba a yib dedi:

"Yox, dada , vallah anam n heç günah yoxdu. Bu gün getmi di hamama.
Qonçaya da tap rm h rd n-bird n baxs n.
Qonçan n da ba n bilim n m ul olubdu, ti yand b."

"Niy , hamam anan n ba na uçsun! El g k bu gün anan ged ydi hamama?"

lan t üblü avab verdi:

"P s havaxt g k ged ydi?"

Xudayar katdaya a q çox kar el mi di; çünki s rd n k ndd n ç xandan bir

tik çör k yem mi di, savay qaz n bir st kan
çay ndan. O lan çölm yi iç ri g tir n kimi bozba n qoxusu Xudayar b bel
xo g ldi ki, könlünd K rb lay rin övr tin
iki min yaman dedi. Xudayar b y gördü ki, ata il o lun mükalim si çox uzun
k, amma onun ür yi d gedir a ndan; bu s ortal a söz atd ki,
lk söhb t qurtara. Çölm yi d rladaraq:

"K rb lay r mi, vallah h r n deyirs n de, amma deyir m ki, o lan n
ri yoxdu. t bir tik d yanmay b, b lk qovrulubdu.
tin çox yax qoxusu g lir."

rb lay Ç r durub bu aqdan bir sar qa q tap b, g ldi çömb ldi çölm yin
ba nda. Çölm yin qapa götürüb, bir qa q tin
suyundan götürüb içdi v a març ldad b, qa -qaba tur udub, üzün tutdu
Xudayar b :

"Xeyr, bu ti yem k olmaz."

z, K rb lay r bir q r d övr tind n gilay el di, bir q r d

söyü n, l td n dedi. Ax la la qal b, getdi süfr ni
açd ortal a, bir az quru çör k do rad siniy v sa qolunu ç rm yib çölm yi
üzüquylu el di sininin üst , sonra tl ri bir-bir
seçdi qoydu çölm . H r iki li il çör yi qar b Xudayar b t klif el di:

"Bismallah, Xudayar b y, ir li ç kil gör k. H rç nd t d yan bd , amma

baxt ndan küs, xa-xa-xa ...."

Xudayar b y ir li ç kilib lini uzatd . Bir neç tik götürüb dedi:

"K rb lay r mi, and olsun allaha, s n lap nainsaf adamsan. Ki i, kim deyir
ki, bu t yan b? Vallah r bir tik da yan bd . Ta
bundan yax t bi z."

Xudayar b y lap yalan deyirdi. vv la ondan ötrü ki, çox a . A adama

yanm t d xo g r. V bir d ki, bura rdi,
gen ne olsa, r bozba il k nd bozba bir olmaz. Gen r bozba n
yanm k nd bozba n lap yax ndan l zz tdi
olar. B li, K rb lay r v Xudayar b y h r ikisi m ul oldular yem .
lan bir az durdu, sonra ç b getdi. Xudayar b y sol
qaba na uzad b, sa q dik ltmi di. Bel ki, sa q süfr nin içind
idi. Amma K rb lay r diz üst oturub, üzüquylu dü mü dü çör yin üst .
Bel ki, az qal rd burnu d siniy .

Çör yi yeyib qurtard lar. K rb lay r süfr ni, qablar y b qoydu

nara. H r ikisi ll rini silib ç kildil r k nara. Xudayar
 y bir k hild yib, götürdü çubu unu v doldurub al rd v bir q r ç kib,
uzatd K rb lay s mt.

"K rb lay r mi, m bir yeddi manat laz md . G k h r ne olmu olsa,

tap b m nim i imi düz ld n."

rb lay r lüstü avab verdi:

"Xudayar b y, pey mb r haqq m nd yoxdu. Olseydi hans qurumsaq

müzayiq el rdi?"

"Özünd yoxdu, özg n tap. Q z, onu-bunu bilmir m, g k n yolnan olsa,

tap b ver n."

rb lay r bir az fikird n sonra dedi:

"Vallah, yax deyirs n. Amma indi sr çox xarabd . Han indi el bir allah
nd si ki, adam n lini tutsun? ndi h r k gedim deyim
bir yeddi manat laz md r, dey k g tir yan mda on yeddi manatl q bir ey
zaloq qoy."

"Heç z r yoxdu, n eybi var. S n bir el adam tap ki, m yeddi manat
versin, m n onun yan nda on yeddi manatl q ey girov
qoyum. Gen sözün var?"

rb lay r gen bir q r fikir el yib avab verdi:

ndi s nin yan nda n yin var ki, zaloq qoyasan?"

"O s bor deyil. S n pulu tap, gör qoyaram, ya yox."

"Ax r ne ola bil r ki, m n bilmiyim, s n ne ey girov qoya aqsan?! B lk

pul sahibi s n qoydu un eyi q bula götürm di."

Xudayar b y bir q r duruxdu. Çubu u götürüb ba lad doldurma a. Üzünü

rb lay tutub alçaqdan dedi:

"K rb lay r mi, s n h r k sd n olmu olsa, m yeddi manat tap,

tirdiyim e k olsun zaloq. N vaxt m n s nin pulunu
tirib verdim, s n d m nim e yimi qaytar b ver rs n özüm ."

"Xa, xa, xa! Xa, xa, xa! .... Xudayar b y s nin d stgah n varm ... xa, xa, xa!
A ki i, s n zarafat el yirmi n ... xa, xa, xa ...."
"Qarda , dax niy gülürs n? Hans m lun zarafat el yir?!"

"Xa, xa, xa .... A ki i, e k s nin deyil ki, onu girov qoyasan! Söz yox,
qoyarsan. Amma sabah ol aq e yin sahibi g lib e yi
apara aq da! ... xa-xa-xa ....

"Yava , qoy gör k, a ki i, bir az [yava ] gül, qoy sözümü deyim. And olsun
allaha, m n zarafat el mir m. Yax , e yin sahibi n
deyib s nd n e yi ist k? E yin sahibi s kimin yan nda e k
tap b? B li, g ldi dedi "m nim e yim burdad ,
yimi ver". Dey rs n "kimin yan nda s n m nim karvansarama e k
qatm san?" Ya xeyr, s dedi "p s e k ne oldu?",
n d de ki, "e yi h r k s g tirib bura qatm , haman adam da e yi
xard b apard ". Onnan sonra m n bil m, e yin
sahibi bil r. D xi s n d xli var? ...."

Bu sözl ri dey nd n sonra Xudayar b y çubu u uzatd K rb lay . O da

çubu u al b, m ul oldu ç km . Bunlar n
söhb ti çox uzun ç kdi. O, bel dedi, bu bel dedi. Ax bu ür rt ba lad lar:
rb lay r Xudayar b yeddi manat versin
e k qals n onun ixtiyar nda. H r n el yir el sin: ya sats n, ya gizl tsin, ya
el yir el sin. Xudayar b y d k nd qay b
r versin ki, e k karvansaradan o urlan b. H rgah M mm dh n mi
çox at b dü v ltaq el , Xudayar and-aman
içsin ki, mirovoy suda riz verib karvansaraç dan e yi ist r. r
mm dh n mi g lib, K rb lay rd n
hvalat soru sa, K rb lay r and içsin, aman el sin ki, h qiq td e k
urlan b; y ni Xudayar b yin bu i heç günah
yoxdu.

Bu ür t dbiri tök n kimi K rb lay r ç xd e iy v bir q r yuban b g ldi

oturdu v ibind n bir be lik v iki t klik ç xard b,
qoydu Xudayar b yin qaba na. Xudayar pulu götürüb qoydu ibin , bir q r
dik ldi. Sa lini K rb lay rin qaba na
uzad b dedi:

"Ver lini m ."

rb lay r h mçinin sa lini verdi Xudayar b yin lin .

"K rb lay r mi, allah s nin o lunu saxlas n v s ni s lam t el sin. Allah
öz birliyi xatirin s bu sövd xeyir versin.
IV

Xudayar b y yeyib qarn tox v yeddi manat ibin qoyub, arxay n v rahat
uzan b yatd . Y qin ki, çoxdand onun yuxusu bu
ge ki kimi irin olmam .

Amma dünyada b zi vaxt, b lk d çox vaxt çox t üblü i r ittifaq dü ür.

la, indi bu saat burada Xudayar katda l zz tn n
b yatd . Amma el bu saat Danaba k ndind üç yerd mat m qurulubdu.
Üçün d Xudayar b y özü bais olubdur. Do rudan
çox gülm li hvalatd v çox q ng hvalatd . Ondan ötrü q ng hvalatd ki,
adam gülür, ür yi aç r. Yoxsa n laz md r q m
qüss g tir n hekay t?!

li, bu saat, el bu d qiq , bu ge s kimi Danaba k ndind üç evd

mat m qurulubdur. Biri M mm dh n minin
evind , -- ne ki, m lumdu, -- biri Xudayar b yin öz evind v biri d Xudayar
y ist n övr tin, y ni Zeyn bin evind . H
Xudayar b y rd qalmal olsun, keç k Danaba k ndin v Zeyn bin
mat mind n ba lay b, dey -dey g k ç xaq ba a.

Zeyn b q rx-q rx iki ya nda, kök, dolu v qarabu day bir övr tdir. ki il
bundan ir li ri K rb lay Heyd r ölüb. Qal bd bir o lu
liqulu, on yeddi ya nda, iki d q : Fizz yeddi ya nda v Ziba dörd
ya nda.

Zeyn b n Zeyn b!

Han ir liki Zeyn b? Onu iki il bundan qd m gör n indi heç tan maz. Zeyn bi
gör ydiniz ri K rb lay Heyd rin sa nda. Danaba k ndind Zeyn bin ad
k idi göz llikd .

Zeyn b u aql qda bir yetim q z idi. Amma çox göz lliyi s bibisi apar b öz
evind saxlad , bu q sd il ki, als n öz o luna. Q z,
bibisinin o lu öldü v Zeyn bin ad bir el öhr t tapd ki, elçi-elçi üstd n
tökülüb g rdi. And içirl r ki, bir ilin içind Zeyn bin
on dörd mü risi var idi. Ham da a ll -ba yerl rd n. Ax qism t bel
tirdi ki, Zeyn bi verdil r Heyd ; y ni çox yax
el dil r ki, verdil r Heyd . Ondan ötrü ki, Heyd rin atas K rb lay smay l
ndin möt r xsl rind n biri idi v Zeyn bin qeyri mü ril rind n n
dövl td skik idi, n d hörm td .

Zeyn b Heyd g nd n üç il sonra K rb lay smay l v fat edib, doqquz ula ,

dörd-be ba qaramal, iyirmi üç qoyun v yeddi
keçi v iki xalvar z mi qoyub getdi. Söz yox, dövl tin yar çatd Heyd v
yar da qarda Rzaya.

Bir ild n sonra Rza öldü v Heyd r atas n dövl tin t k oldu malik v i i
ldik ba lad t qqi el . Amma bununla bel ,
söz yox, x i d az deyildi. vv la, atas n v qarda n ehsan v K rb laya
gönd rm k x i; sonra özü d K rb laya gedib
qay b, gen dal dü dü. Ne d dal dü sin? Hesab el yirdi ki, atas n v
qarda n n rini K rb laya gönd rm kliy v
öz K rb laya getm kliyin düz iki yüz manat x i ç b. Amma allah-taala
him allahd r. Çünki bu pullar K rb lay Heyd r mübar k
yolda x mi di, gen ax rd allah-taala öz qüdr t li il K rb lay Heyd rin
ini düz ltdi. Bel düz ltdi ki, K rb lay Heyd r öl nd
özün yetmi manat x ç xd v bundan lav övr ti Zeyn iki yüz lli
manat, o luna yüz q rx v h r q na yüz manat pul ç xm .
Qalan z mil rini v siyy t el di övr tin v q zlar na. Amma h ti d verdi o lu
liquluya. K rb lay Heyd rin ölm yi övr ti Zeyn b üçün yek müsib t oldu.
Art q q m v qüss el di yaz q övr t rinin ölm yin . ndi bu
saat h r üm ax am rinin q brinin üst gedib, bir yek m qurar. Vaqe n
az-az tap lar bu ür ist kli övr t. Amma bununla bel
Zeyn b bir tik na ükürlük el mir. Q m v qüss içind gen h mi allaha
ükür v s na el yir ki, allah-taala ona bir parça çör k
verib, özg möhta el yib. V bir d ki, evl nm li o lu v iki q ....
Gen allah b t versin, bunlar n ham n ükrünü
yerin yetirm k laz md r.

Zeyn b o lundan yerd n-göy kimi raz r. Ondan ötrü ki, V liqulu o ita ti ki,
anas na el yir, b lk atas na el zdi. V liqulu n inki
anas na nisb t, b lk özg gör d art q üzüyola o land . Y qin ki, anas
des öl--öl k, qal--qala aq. Atas öl n günd n bugünkü
gün kimi bir el vaxt olmay b ki, V liqulu i ini-gü ünü bo luyub,
müsahibl rin qo ulub g zm v kef m ul olsun.

nsaf n V liqulu çox m zlum o land . ndiy k Zeyn b V liquludan bir tük
ri d in im mi di. Amma ax r vaxtda i bel g tdi ki, V liquluynan
anas n aras b rk d ydi.
 bu ür oldu.

k hvalat ba dan ba layaq. M rhum K rb lay Heyd r il Xudayar katda

rk r fiqdil r. vv l avanl qdan ta K rb lay Heyd r
öl n gün kimi Xudayar b y il onun aras ndan q l keçm zdi. an deyib an
id rdil r. Ge v gündüz g zm kl ri bir, yem kl ri bir, oturmaqlar bir,
durmaqlar bir. Bunlar n dostlu u ta o yer çatd ki, xalq bunlardan lap
dgüman oldu. Bel ki, bunlar n dostlu unu
bir tövr ba a dü ürdü. Biri deyirdi ki, bunlar x lv o taydan kandrobat
mal keçirib sat rlar. Amma xeyr, bel deyildi. Bu x yal
xam x yald . O s ki, Xudayar b yi bilmir m, amma Heyd r sl n ata
minm yi ba armazd . Xeyr, bu deyildi.

zi d deyirdi ki, bunlar q lp pul qay rlar. Vaqe n çox t üblü eydir.
Danaba k ndi, q lp pul?! Aya, gör k Danaba k ndind
heç sa pulnan q lp pula t favüt qoyarlar? Heç tan rlar q lp pul n dir v saf pul
dir? Xeyr, bel deyil.

ss lam ki, h bir ür güman edirdi.

z, xalq n güman el yir-el sin, amma zahir n K rb lay Heyd rn n

Xudayar b yin dostlu u möhk m dostlu a ox ay rd .

Keçmi günl rin bir günü, q f sli idi. Ge n üç-dörd, saat keçmi di. H r iki
fiq, y ni m rhum K rb lay Heyd r v Xudayar
y v bunlardan savay K rb lay Heyd rin qon ular ndan bir neç k ndli
rb lay Heyd rgilin tövl ota nda oturub m ul
idil r söhb . M lumdur, q n uzun ge rini yatmaqnan qurtarmaq olmaz.
Odur ki, Danaba k ndind atadan-babadan qalma
bu bir ad tdi, h r m ll nin adamlar , -- çünki indi d xi bir i -gü yox, -- bir
tövl ota na y b, ta ge n alt saat ged kimi, dan maqnan, dem kn n,
gülm kn n keçirirl r. Çox vaxt bel olur ki, bu oturanlar n birisi yax
hvalatdan, hekay td n na l edir,
xalq da qulaq as r.

li, Xudayar b y bir t fd v K rb lay Heyd r bir t fd oturub, hekay

qulaq as rd lar.

Danaba k ndinin mollas Molla Pirqulu "B xtiyarnam " kitab ndan bir hvalat
oxuyurdu. Oturanlar n ham n fikri mollada idi.
ttifaq da bel dü dü ki, haman iki r fiql rin ikisinin övr tl ri hamil idi. H min
ge ikisinin d a tutmu du. Hekay nin irin
yeri idi. Tövl nin qap lt il aç ld . Tövl iki o lan u , bir q z u
soxulub, g ldil r k ndlil rin yan na. Çünki tövl o
r i q deyildi, u aqlar axtard qlar adam gir n kimi görm dil r. Ax
adamlar n içind n K rb lay Heyd rin ba na dolu ub,
ba lad lar bundan mu tuluq ist .

mi, mu tulu umu ver, bir o lun oldu. Ver, ver, mu tulu umu ver."

rb lay Heyd r lini uzatd ibin v u aqlar n h sinin ov una bir az iyd
qoyub yola sald . Molla Pirqulu v k ndlil r K rb lay Heyd göz ayd nl
verdil r v molla gen ba lad na . Xudayar b y h mçinin r fiqin
mübar kbadl q verib, bir q r umdu
fikr , sonra üzünü tutub K rb lay Heyd s mt v lini ona t f uzad b
ça rd . Molla s sini k sdi ki, görsün n deyir Xudayar b y.

"Qarda , K rb lay Heyd r, lini ver m ."

rb lay Heyd r lin uzatd Xudayar b . Çünki h r iki r fiq bir-birind n bir
az uzaq oturmu dular, l- ver nd h r ikisi bir q r dik lmi di. l- ver n
kimi Xudayar b y ba lad :

"Qarda , K rb lay Heyd r, m nim zizim v iki gözümün i ! S nin o lun

oldu, allah onu s çox görm sin öz birliyi xatir sin .
Qarda , indi bu saat el m nim d övr tim ayaq üst di. G k ki, özün d
bilirs n. Qarda , g l el oturanlar n yan nda hd ba layaq.
r inda x r g tirdil r ki, m nim d o lum olubdu, onda bunlar n h r
ikisinin qarda q si sini oxuruq. Onlar da bizim kimi qarda olsunlar. Ya xeyr,
nim q m oldu, si sini oxudub ver k s nin o luna."

Molla ham dan qabaq öz raz izhar edib v Xudayar b yin bu t klifini
art q b nib dedi:

"Zi h r t f ki d kü sudi-islam st. Çox göz l, çox yax . H r t f, y ni

r ne olmu -olsa, islam n m sl tidir. Çox göz l,
çox göz l."

Molla Pirqulu bildi ki, dediyi f rdi heç k s ba a dü k; r dü rd

yax m nada ba a dü kl r. Y ni bu sövd nin h r
bir t fi islam n m sl tidir.

Molla, islamdan murad özünü n rd tuturdu; çünki o görürdü ki, el d olsa

si oxudub ona a z irinliyi ver kl r, bel d olsa ver kl r. Söz yox, h r
ne olmu -olsa, axunda xeyirdi.
 li, hd ba land v x r g ldi ki, Xudayar b yin q oldu. K rb lay Heyd r
lunun ad qoydu V liqulu, Xudayar b y q n ad qoydu Gülsüm.
Haman ge molla Pirqulu Gülsümün si sini oxudu V liquluya.

Bu hvalatdan sonra K rb lay Heyd rn n Xudayar b yin aras nda olan

mehribanç q d xi d artd . Bel ki, bunlar oldular lap
daq tli dost v lap yav q qohum. Bu onun evind , o bunun evind . Y qin ki,
do ma qarda da bu tövr r ftar el zdi, ne ki,bunlar edirdil r. Ta K rb lay
Heyd r öl n gün kimi bu r fiql rin m bb ti v r faq ti bir tük q ri d
pozulmad .

Bunlar n bu ür dostluqlar n müqabilind amaat y qin el mi di ki, K rb lay

Heyd rin ölm kliyi g k Xudayar b art q t sir el sin.
Amma Xudayar b y gözün döndüyüm bel r ftar el di ki, xalq lap heyran
qald .
Bel ki, K rb lay Heyd rin an a ndan ç xan kimi Xudayar b y Zeyn bin
yan na adam gönd rdi ki, m bada-m bada özg sin dil ver v özg sin
ged . Niy ?
Ondan ötrü ki, guya K rb lay Heyd r ona, y ni Xudayar b v siyy t edib ki,
Zeyn bi o özü als n, qoymas n özg nam rd getsin.

El ki, bu s da k nd aras nda öhr t tapd , xalq ham ba a dü dü ki, m rhum

rb lay Heyd rn n Xudayar b y n q lp pul qay rm lar, n d kandrabat
mal o taydan-bu taya keçirirmi r.
Ham ba a dü dü ki, bu r fiql rin m bb ti n inki bir-birin imi , b lk bir-
birinin övr tin imi . Kim n bilsin, b lk Xudayar b y öls ydi, K rb lay
Heyd r d onun övr tini ist kdi.

Zeyn b Xudayar b yin elçisin avab verdi ki, qoy Xudayar b y anq rs n tay
taps n;
Zeyn b onun tay deyil, onu qap nda heç nök r d saxlamaz.
Zeyn b Xudayar b ondan ötrü bu avab verdi ki, vv la, rinin b ni
brin içind b lk heç
soyumam . Ona n laz m olmu du yasdan ç xmam , r dal a dü sün?
kin i, ondan ötrü bu avab verdi ki, K rb lay Heyd r öl n kimi Zeyn iki
yaq tli yerd n mü ri ç xd .
Biri Danaba k ndinin möt ri v say lan Ha H mz v biri d Ç rçibo an
ndinin qlavas Xal qverdib y.
Bunlar n h r ikisin Zeyn b avab verdi ki, onun getm k xahi i yoxdur.
Üçün ü d Zeyn b ondan ötrü Xudayar b bu avab verdi ki, ne övr t ola, -
- ya kas b, ya dövl tli, ya avan, ya qo a, ya göyç k, ya çirkin, -- raz
olar yüz il rsiz qals n, amma üzünü Xudayar b yin adama ox amaz üzün v iri
burnuna sürtm sin.
Bu sözl r Zeyn bin öz sözl ri idi ki, Xudayar katdan n elçisin demi di.

Xudayar b y Zeyn bd n h ümidini lap k sm di: gen güman el yirdi ki,

lk bir tövrn n yum ala v ip -sapa g .
bir d art q ümid V liquluya ba lam .
O bilirdi ki, V liqulu çoxdand r Gülsümün oduna al b;
ax r vaxta toy fikrin dü übdür.
s bel olan sur td gen ümid var idi, y ni Xudayar b yin ümidi var idi ki,
liqulu anas bir tövrn n, bir f ndn n yola g tir .
Zeyn bin getm klik f si V liqulunun vv ll r, heç ve in g lm zdi.
Ona n d xli var?
Anas kim ged k getsin; an aq onun yar Gülsüm sa olsun.

Vaqe n V liqulu ni anl na lap a iq olmu du, art q m bb ti var idi.

Amma i r bel g tirdi ki, Zeyn bin Xudayar b yox avab ged n kimi
Xudayar b y x r verdi ki, vv la, d xi q verm k ist mir V liquluya v bir
Zeyn v liquluya sifari gönd rdi ki, m rhum K rb lay Heyd rin ona,
ni Xudayar b iki yüz manat hö tli bor u var, tezlikn n
düz ldib versinl r ki, d xi ikay t-mikay t olmas n.
Zeyn b Xudayar b avab gönd rdi ki, roq V liquluya, verm k
ist mir,
heç o da onun q alm r o luna. V bir d ki, r K rb lay Heyd rin ona iki
yüz manat bor u var, ka qoysun divana, divandan da pulunu als n.

liqulunun bu hvalatdan heç x ri yox idi, çünkn o günü V liqulu çöld idi,
miy toxum s pirdi. Çöld n ev qay b v mallar
tövl qat b girdi ev v anas dilxor görüb, t übl s bini soru du.

Zeyn b bu aqda diz üst oturub, lind orab toxuyurdu.

Zahir n çox q mgin görs nirdi. Zeyn bin sol s mtind Fizz q yan verib
yer , diqq t il bax rd anas n üzün .
narda quru yerd Ziba q öz-özün bir zad oynay rd . V liqulu iç ri gir n
kimi Zeyn b bir baxd o lunun üzün , gen ba sald a v sa li il
çar at gözl rinin üst aparan kimi V liqulu ba a dü dü ki, anas a lay r.
liqulu g lib oturdu bir s mtd n v q çlar uzad b, yor un adam kimi
dayand divara.

"Ana, n qay rsan, a lay rsan?"

Zeyn b ba qald rd o luna s mt. Gözl rinin ya sübhün ehi kimi

kiprikl rini islatm .
"Xeyr, bala, a lam ram. Niy a ram?"

Görük n budur ki, Zeyn b iddi- hd el yirdi a lama büruz verm sin ki,
lunun ür yi s ls n. Amma s sind n lüstü duymaq
olard ki, Zeyn b çox a lay bd .Fizz dik lib oturdu v üzünü tutub qarda na v
doluxsunub dedi:

"Dada , vallah, anam yalan deyir. Anam bayaqdand el a r. El biz ham z

q. Bayaq ...."

n görükür ki, gen sözü var idi desin, amma anas qoymad .

"Yax , yax , bildil r ta. Yalan dan ma. Yox, vallah, V liqulu, bir zad yoxdu.
El t k qald m, bir az ür yim s ld , a lama m tutdu;
yoxsa bir ey yoxdu."

"Ana, m n deyir m s nin yas n qiyam kimi qurtarm ya aq. R hm tliyin q ,

bu q r d a lamaq olar s n a rsan? Bir bax
gör dada m neç ildi ölübdü."

"Dada , bir arvad g ldi, dedi min Gülsümü vermir s , onunçün a lad ."

Zeyn b b rk a qland Fizz nin üstün :

"Dur itil nn , Ayi ! Dur, dur get!"

Fizz ayaq üst durub, gen oturdu yer .

liqulu çox t üb il üzünü tutdu anas na:

"Ana, vallah s nin sözün var, amma bilmir m n s demirs n. Bu n sözdü

ki, Fizz deyir? Bura g n arvad kim idi?"

"Bura g n arvad S kin xala idi; Xudayar b y gönd rmi di. Deyir ki, Xudayar
y deyir, vv la, q vermir m V liquluya v
bir d guya K rb lay Heyd rin m iki yüz manat bor u var, versinl r ki,
ikay t-zad olmas n."

On d qiq ana v o ul h r ikisi sakit oldular.

Fizz d ir liki yerind yan yer verib, t üb il bax rd gah anas n v gah
qarda n üzün .
Ziba bu aqda bir zad oynad b öz-özün oxuyurdu. V liquluya Ziban n oxuma
çox naxo g ldi;
çünki el onsuz da onun qa -qaba a ql görs nirdi.
An aq b han axtar rd hirsini büruz versin.
liqulu Ziban n üst bu tövr a qland .

tin q it, s n d vaxt tapd n oxuma a! Bizim kefimiz bax, bunun kefin bax.
nn m ol qoy get e iy !"

Ziba qarda n s sini e it k dik qalxd ayaq üst v anas na s mt bax b, h r iki
lini üzün apar b, ba lad a lama . Bu a lamaql il guya Ziba anas ndan
köm k ist yirdi.
z y qin bilirmi ki, anas köm g k.

"Bala, a lama-a lama, g l yan ma, g l. Bizim ç ra zov keçdi ki, atan z
öldü. G l, g l, g l otu yan mda ...."

liqulu bir söz dan may b, ba salm a v lind bir çöp oynad rd .
Fizz ba Ziba kimi ll rini gözl rinin üst qoyub, h mçinin a lama a
ba lad . V liqulu üzünü anas na çönd rib sual el di:

"Ana, b s n S kin xalaya n avab verdin?"

Anas bir avab verm di .... U aqlar s sl rini k sib, yav qla lar analar n
yan na.
Ziba keçib otdu anas n qu nda. Fizz d sa t fd n anas qu aqlay b,
übl bax rd qarda n üzün . Zeyn b bir avab verm di; amma V liqulu
xi b rk s s il
dübar soru du:

"Ax m n s nd n söz x r al ram. Qulaqlar n kard , e itmirs n?"

"N dey kdim?! Dedim ki, K rb lay Heyd rin r ona bor u var, qoy
ka qoysun divana."

Zeyn b sakit oldu v V liqulu dübar sual el di:

"El bir bu?"

"B d xi n ola aq ki?"

ndi s n bilmirs n m n s nd n n soru uram, ana?"

"Bala, s n soru dun, m n d avab verdim. Ta d xi m nd n n ist yirs n?"

"B Gülsümd n yana n avab verdin?"

"M n n avab ver kdim?! Gülsümün m n v kili deyil m ki! Ata

verm nd n sonra d xi m n n dey m? Dedim ki, r
oq m nim o luma verm k ist mir, m n d heç alm ram. Daha n
dey kdim?"

liqulu zahir n art q qeyzl ndi v bu ür anas na dedi:"Yax , b s n bilirs n

ki, Gülsüm v killik eliy bilm zs n, p s m ne
killik edirs n?"

Zeyn b t üb il avab verdi:

"Ax s n m nim o lumsan. Gülsüm m nim ki, q m deyil."

"Yax deyirs n, ana. Amma o ul q dri bil n an ya, g lin q zdan ir lidir. S n bu
sözl ri nahaq yer deyirs n."

liqulu sözü bel g tirdi ki, Zeyn b avab tapmad desin. Dübar V liqulu
ba lad :

ndi ki, bel dir, m n g k ayr lam. M n görür m ki, s ninl yola ged
bilmiy m. Allah atana r hm t el sin. M ni el ay r.
Qoyun gedim özg yanda olum."

Zeyn b a laya-a laya üzünü tutdu V liquluya:

"Bala, V liqulu, yad ndad ki, atan öl nd s n m t skinlik verirdin ki, ana,
lama, m n bir d qiq qoymaram s nin ür yin s ls n?
s niy sözünün üst durmursan?"

"Ax bir s n m nim ür yimi s xma ki, m n d s nin ür yini s xm m."

"Bala, qadan al m, m n niy s nin ür yini s ram? Xudayar b y Gülsümü

vermir, m n bel s Gülsümd n yax q z alaram. D xi
ür yini niy s rsan?"

"Vallah, ana, m n onu-bunu bilmir m; g k ki inin pulunu ver n, el bu saat

apar b verim. Ki inin sözü haqd r. M nim yad mdad r
atam n ondan bor el kliyi."
"Bala, çox da yad ndad r. ndi m nim han iki yüz manat m ki, verim aparasan
Xudayar b ?"

liqulu qeyzn n v ç ra-ç ra v sa lini ölç -ölç deyir:

"Yox, olmaz, g k ver n! Bu saat g k ver n!...."

liqulu sözünü deyib avab göz td di v aya a durub, zo al a

lin götürüb, qap lar ç rpd bir-birin v ç xd getdi.

Fizz v Ziba s s-s verib, h r ikisi a lamaqda idi; çünki heç olmaz ki, ana
las n, bala a balalar a lamas nlar. Zeyn b d , söz yox, a lay rd ; n inki m hz
luynan söz g lm k üst ; xeyr, an aq keç n günl ri, göz l günl ri, xo günl ri
yad na dü mü dü. Vaqe n
rb lay Heyd r bir d onun üstün bu tövr qabarmam . r qabarm
da, döyüb söymü dü d , yerind döyüb söymü dü.

Zeyn bin i i çox ç tin yer g ldi dayand . Ev qaranl q, u aqlar a , bir tik a dan-
zaddan bi irib, qald o aqda soyudu. Mallar qald a , susuz. V liqulu da ki, ç xd
qoydu getdi. Kim n bilsin n vaxt g k çör ?!

nsaf n Zeyn bin i i çox ç tin yer dayand ; çünki görürdü bu i asanl qnan
qurtarmaya aq. Xudayar katda ordan o ür sifari edib, V liqulu da bu t fd n
ba lay b lta v dava-m ni. Zeyn b d haradan iki yüz manat düz ldib
ver k? Y ni, söz yox, ist
ver r. H rç nd indi bu saat onun o q r n qd pulu yoxdu amma, söz yox, ist
mürurnan düz ld r. Allah K rb lay Heyd r hm t el sin, azdan-çoxdan
qoyubdur. Amma söz buras ndad r ki, Zeyn bin tini k n, iki yüz q pik d
verm z Xudayar b ; çunki o
çox yax tan r Xudayar b yi. Xeyr, verm z. Bir q pik d verm z ki, gözünün
oyuna qoysun.

Zeyn b qaranl qda oturub, bu tövr fikr ummu du. Q zlar da a lamaqdan bir
az sakit olub, üzl rini qoymu dular analar n dizinin
üst . Düz iki saat ana v balalar bu hal td oturmu dular. Ax qap aç ld .
Zeyn b el bildi V liquludu. Bir az ür yi aç ld .

Ax ana, n göz l zadsan!

Görükür ki, q zlar da bu ür gÜman el dil r; çünki h r ikisi ba lar qalx b,

baxd lar qap ya s mt. Amma ev gir n xsin papa V liqulunun papa ndan
yek görs nirdi. Zeyn b ba a dü dü ki, bu o lu deyil. Odur ki, bir az vahim il
r ald :
"G n, kims n?"

Ev gir n xs qlavan n yasovulu Qas li idi. Qas li özünü ni an verm mi

üblü soru du:

"Bu n di, ev niy bel qaranl qd ? Y qin ki, spiçk niz yoxdu?"

Zeyn b dübar soru du:

"Dada , evin qaranl q olma nda s nin n i in var? Sözünü de, ç x get!"

Qas li bel avab verdi:

"Xala, qlava Xudayar b yin ikay tin gör o lun V liqulunu tutub qatd dama.
ni gönd rdi s x r verim ki, s n Xudayar b yi raz el miyin o lunu
damdan ç xartm ya aq. V ss lam."

Qas li h sözl rini deyib qurtarmam , Fizz il Ziba a lama a ba lad lar.
Yasovul sözünü tamam el yib v iki d qiq d dayan b ç b getdi.

ndi p s Zeyn b ba na n kül sin? ndi p s Zeyn b ba na haran n da

sals n?
Yaz q övr t ge ni s kimi a lamaql q il keçiribdi.

r S kin xala x r verdi ki, Xudayar katda getdi n rnik d

ala ndan yana ikay t el sin. Bu hvalat haman gün olub ki, Xudayar b y
sübh tezd n g lib,
mm dh n minin e yini al b apard .

ndi, söz yox, k nardan baxan Xudayar b yi m mm t el yir.

Amma xeyr, burada sla v q ta m mm t yeri yoxdu. r duraq insafnan
dan aq, haqq itirm k, g k heç Xudayar b yi günahkar tutmayaq.

Do rudur, bu qiylü-qal n ham na bais Xudayar b ydi; amma Xudayar b yin

sdi o deyil ki, xalq n evin m sals n.
Xudayar b yin t k bir q sdi var.
Onun q sdi m hz Zeyn bi almaqd ; yoxsa bu ki i n Ziban n v Fizz nin
lama na raz r, n d
Zeyn bin ür yinin s lma ist yir.
Xudayar b y M mm dh n minin e yini q sdn n satmad ki,
mm dh n mi
rb la ziyar tind n qals n. Xeyr, allah el sin. Xudayar b yin
mm dh n miyn n dü nçiliyi yoxdur ki! Xeyr, bel deyil. Xudayar
y e yi o s satd ki, ona be -alt manat pul laz m idi.
Pul da ondan ötrü laz m idi ki, bir k ll q nd v bir girv nk çay ala aq idi.
ndi v çay da ondan öt ri al rd ki, qaz ya ver k idi.

s bunlar n ham ndan bel m lum olur ki, Xudayar b yin m hz bir q sdi
var.
Onun q sdi an aq evl nm kdir; y ni Zeyn bi almaqd r. Bel olan sur td
Xudayar b yin bu tövr h tin heç v pis dem k olmaz; çünki burada bir
xilaf l yoxdu. ri t evl nm kliy heç mane olmuyubdu.

Xudayar b d evl nm k çox va ibdir.

vv la ondan ötrü va ibdir ki, evl nm klik s vab i rin birisidir. kin i ondan
ötrü
va ibdir ki, Xudayar b yin övr ti bel çirkindir ki, heç k s r t el z onun
lind n su al b içsin. Xudayar b yin övr ti Zeyn bin lin su tökm yaramaz.
Üçün ü Xudayar b ondan ötrü evl nm k v m hz Zeyn bi almaq va ibdir ki,
Xudayar b y özü çox kas bd r, n q r des n kas bd r.
Amma Zeyn bi alsa, dara b yetim-yesirin mal yeyib ç xa aq ba a. P s bu ür
nf tli
sövd n hans axmaq qaçar?

li, bel di.

siz Xudayar b yi yax tan rs z. Xudayar b y çox a ll adamd .

Xudayar b y Zeyn bi almaqdan ötrü çox t la edir. Bu fikr dü nd n, bir
qiq aram yoxdu.
Bir f nd qalmay b ki, bu bar el sin.
Amma indiy kimi h r n el yib, n q r çal bsa, heç bir n ti
ba lamay bd .
Ax f ndi o oldu ki, V liqulunu gizl dib, Zeyn sifari el di ki, qlava
liqulunu qat b dama;
lk yaz q övr tin balas na ür yi yana v raz q x rini gönd .

Haman ax am ki, V liqulu anas il söz g ldi, ç b üz qoydu düz qay natas
Xudayar b ygil .
 liqulu girdi iç ri v salam verib durdu k narda v dal dayad evin divar na.
liqulu oturmad ondan ötrü ki, o h mi bu ev g nd lüstü ona ya
qay natas , ya qay nanas yer görs dib, xo dil dey rdil r, amma indi bunlar n
heç birisi olmad .

Xudayar b y namaz üst idi. Xudayar b yin iki o lu -- Heyd rqulu alt ya nda
Muradqulu doqquz ya nda, -- h r ikisi quru yerd üzüüst uzan b v iki
ll rini bir-biri üst qoyub, q çlar göy qalx b, bir-birini q çlar ndan
vururdular. Gülsüm, y ni V liqulunun ni anl , V liqulunu gör k çadir
bürünüb, pamb q bo ças kimi ç kilib oturdu qaranl q bu aqda.
Xudayar b yin övr ti u aqlar n sol s mtind oturub, üzünü qoymu du sa
dizinin üst .

liqulu iç ri gir n kimi övr t haman hal td qal b, üzünü dizinin üstünd n
götürm di. Söz yox, bu k miltifatl n vv lin i ni an si.
An aq Muradqulu ba qald b gül -gül dedi: "Buy, mo lum g ldi".

rç nd Xudayar b y namaz üst idi, amma h r k s onun sif tin diqq tl

baxsayd , lüstü duyard ki, Xudayar b y bu d qiq fikir d ryas na, b lk q m
ryas na q rqdir. Namaz qurtar b, üzünü tutdu V liquluya, amma sur tin
yir verm di:

"V liqulu, bala, ayaq üst niy durursan? G lib otursana."

liqulu k nardan çömb lib, ba lad çar qlar ç xarma .

Xudayar b y anamazdan t sbehi götürüb, ba lad çövürm yi v üzünü

aqlar na çönd rib, onlar m mm t el di ki, bi b olmas nlar; y ni durub
otursunlar.
Amma u aqlara Xudayar b yin m mm ti tük q r d kar el di v bir d
Xudayar b y bikar deyil idi, t sbeh çövürürdü. Bu özü el bir i di; lxüsus
mömin müs lmanlardan ötrü. Xudayar b y d bi kkü übh mömin
müs lmand r.

Xudayar b y bu d qiq bu hal td oturmu du diz üst sa linin dirs yi sol

linin k sind , sa lind t sbeh, ba salm dala; guya ki, a na su al b,
qarqara el yir, gözünü evin s qfin dir yib, dey n p rdi say rd . Amma, söz
yox, p rdi saym rd , "qülhüv llah" deyirdi.

Xudayar b y t sbehin h r d sin bir d "qülhüv llah" zikr el yirdi. Be

qiq k t sbehi çövürüb v alçaq s s il tez-tez bir-birinin dal a
"qülhüv llah, qülhüv llah, qülhüv llah" -- deyib ax t sbehi qoydu yer v
üzünü tutdu V liquluya:
"V liqulu, bu gün bir az bikef ox ay rsan?"

liqulu bir avab verm di. Xudayar b y gen ba lad :

"Neyl k, ür yini s xma. Dünya i idi, el d olar, bel d olar. M n bilir m niy
bikefs n.
Amma neyl k, allah anan n atas na n hl t el sin! O bizim ham dilxor
el yibdi.
Ax, ax, V liqulu! Allah K rb lay Heyd r hm t el sin!
liqulu, atan n q drin h bundan sonra bil rs n. Deyirs n ana g lib ata zi
ola aq?
Xeyr, heç v olmaz. Anan arvadd , amma atan ki i idi.
Arvad n pirin n hl t! Arvad n dini, iman , m zh bi olmaz.
Arvad n bilir m zh b n dir? Qarda o lu, m nim çal ma m ham
bundan ötrüdü ki, sizi v yetim ba lar anan n lind n bir tövr qurtaram.
Bel bilirs n, V liqulu, m n do rudan yax q itir n adam deyil m, nam rd
deyil m.
rb lay Heyd rn n m n qarda idim. Onun m nim boynumda çox haqq var
....
Çox, çox. Niy , s n özün d g k bil n ki, bu yalan deyil. ndi p s ne ola
bil r ki, m n bu yax qlar itirim? Allah m q b el r. Yox-yox,
allah görs tm sin, allah el sin! M n bir para nam rdl rd n deyil m, yaxam
kim k nara, deyim n ola aq olsun.
Xeyr, bel olmaz. ndi, zizim, V liqulu, qarda o lu, s n özün d görürs n ki,
sizin m nd n savay bir özg böyüyünüz, ba ç niniz yoxdu.
s bel olan sur td m n ne durum k narda bax m ki, anan getsin Xal qverdi
v göz l atan n, r hm tlik atan n o iki gözümün i atan n ...."

Bu sözl ri Xudayar b y bir halda deyirdi ki, dey n p s ür yi yan rd .

Sol lil geym sinin yini qalx b guya ki, gözünün ya silir.
Amma bir x rda a hu yar adam olsayd , lüstü duyard ki, Xudayar b yin
gözün bir tik ya g lm yibdi.

"O r hm tliyin mal-dövl tini apar b lotular il yesin, ç xs n ba a, b yetiml r

ne olsun? B s n ne olasan? Ax, allah, allah s n yet f ryada! Aman günüdü,
allah!"

liqulu ll rini ibin qoyub, ba a Xudayar n sözl rin qulaq verirdi.

Xudayar b y sözl rini qurtar b, çubu unu doldurma a
ul oldu. V liqulu bir öskürüb ba lad :
"Vallah, mi, and olsun bizi yaradan m xluqa, m n gün olmaz ki, anamnan
sava m. El indi bu saat bir yek dava sal b buraya g lmi m."

Xudayar b y çubu u al b v tüstünü püflüyüb dedi:

"Yox, V liqulu, m n d xi s nin sözün inanm ram!

n h el güman eliyir m ki, anannan dilbirs n. S n s n olsan, heç v ona
ana dem zs n. S n s n olsan, n onun yan na ged rs n, n onnan bir evd
qalarsan.
Niy , allaha ükür, s nin yerin yoxdu?
Bax, bura el s nin öz evindir. N q r qala aqsan, qal, ye, iç;
öl n gün kimi qal m nim evimd . Yox, bunlar ham sözdü. V liqulu,
n sözü lüstü seç m. S n ist n, anan lüstü p g r. N sözdü?"

"Ax , mi, ba na dolan m, m n d xi neyl yim? El s n n deyirs n, m n d

eliyim. D xi m nim limd n n g r ki?"

"Y ni indi s n sözüm bax rsan da? Çox yax , qal burada, getm anan n
yan na."

"Ba üst getm deyirs n, getm m. M n n deyir m ki?"

lb tt , getm da! N s ged n?

O ki, s ni o ul yerind qoymur, s n ona ana deyib, qaba nda durursan?
Getm , qal burda v x r ver ki, m n d xi o ev üz çönd rmiy m.
Qurtard getdi."

"Ba üst , mi. M nim sözüm n di ki? M n el bu saat a q eliyib, ç b

lmi m.
Ged m r, d xi niy g lirdim?"

Xudayar b y üzünü tutub Muradquluya dedi:

"Muradqulu, dur bu saat get M di hm d day na deyil n d m deyir bir tez

Qas lini gönd rsin bura, va ib i var."

Muradqulu aya a durub getdi qap açd ç xs n e iy , amma ld qap örtüb

qay td g ldi öz yerin v üzünü tutdu d sin :"D , vallah, m n ged
bilm m. E ik el qaranl qd ki, göz-gözü görmür."

Xudayar b y bu sözl ri e it k ld çubu u atd v Muradqulunun yan na

çray b, yap onun iki qula ndan v öz boyun a
qald rd . Bu heynd bir q rib i oldu. Xudayar b yin övr ti onun üst tullan b,
iki li il ba lad onun saqqal yolma a. Muradqulu d sinin lind n
qurtulub, qaçd ba oturan kün soxuldu Gülsümün dal na. r v övr t
lb yaxa oldular. Muradqulu v Heyd rqulunun n ri, analar n ç rt s si,
Xudayar b yin anq rt ev bir el v lv sald lar ki, guya bu saat dünya v
al m
da la aq.

Gülsüm öz yerind bel möhk m oturmu du ki, dey n ans z bir eydir.
liqulu da an aq bir aya a durub, heç bilm di n el sin
kim köm k ç xs n.

Xudayar b y övr tinin saçlar sa lin doluyub, evi o yana sürüyürdü, bu

yana sürüyürdü. H min d qiq allah öz qüdr tind n Qas lini yetirdi. Qas li
tez qaç b, övr ti Xudayar b yin lind n al b, ba lad onu, y ni övr ti m mm t
el yi.

"S nin ki, an n budur, ax düz t rp d , ba . Ax s n niy rinin i rin

qar rsan ki, ba na bu oyun g lsin? Di get, ald n pay , ça r day !...."

Övr t ba na ç rpa-ç rpa evd n qaç b ç xd e iy . Xudayar b y övr tinin dal a

yaman dey -dey ç kildi oturdu öz yerind v
üzünü tutdu Qas liy :

"Qas li, balam, bu dava s nin üst olub. M n Muradquluya dedim g lib s ni
ça rs n, g lm di. M n d durub onu döy nd bu m ba lad ."

Qas li g lib durdu Xudayar b yin lap qaba nda. Bir lind zo al a , bir
lind çör k dürm yi Xudayar b yin sözün bu ür avab verdi:

"Niy , r hm tliyin o lu, vv la budur ki, s n ax özün bilirdin ki, m n

m. Gündüz s dem dim ge g m söhb t el rik?
bir d ki, gör k Muradqulunun v kili s ns n, ya anas r?
ata döy r d , söy r d . Anan n n bor udur ataynan övlad n i in qar n?
Xeyr, s nin arvad n pis dolan r. M n ax bilir m onun d rdi n dir
(bu sözd Qas li bir baxd V liqulunun üzün ).
n bilir m onun d rdi n dir."

Xudayar b y an aq indi ba a dü dü ki, üzü bir neç yerd n qanay b.

Arvad n rnaqlar görükür ki, çox iti imi . D stmalnan üzünü
sil -sil dedi:

"Qas li, yax yerind g lmis m.

El bu saat get V liqulugil , anas na de ki, V liqulunu qlava tutub qatd dama.
Des , niy , ya xeyr, b lk soru mad , el bel deyin n ki, Xudayar b yin
ikay tin gör qlava V liqulunu tutub qatd dama v deyir ki, Xudayar b yi
raz el yin ötürm m."

Qas li lüstü üz qoydu qap ya s mt v ged -ged dedi:

"Ba üst , lb tt bel di. Çox yax , bu saat gedim deyim."

Qas li ç b getdi v Xudayar b y götürdü çubu u lin

V liquluya -- ki, indiy kimi ayaqüst idi, -- izin verdi otursun. V liqulu
oturdu v Xudayar b y çubu u al b ba lad ç km yi.
Qap yava a aç ld v yaz q övr t dinm z-söyl z g lib oturdu k nardan
n yan nda. Xudayar b y üzünü tutdu övr tin :

"Ne di, zizim? Bir d m ni t ng g tir rs n? Bir d ndan ç xarsan?"

Övr ti dinm di. Xudayar sa lini yuxar qald b ba lad :

"And olsun allah n birliyin , s n bir d m nim i rim qar asan, m nim
sözümün qaba nda söz dan asan, ta onda özünü ölmü bil! And olsun allaha,
qab alar s nd rram! Ayi nin q , m nim evl nm yimin s d d xli var?"

Övr t bir avab verm di. Xudayar b y gen ba lad :

"D n evind n m çox dövl tl r g tirmis n, bir az da axlan m nim üstüm .

deyirs n, sözün n dir? M n r evl nir m, özüm bilir m ki, n s
evl nir m.
Bunu ham ba a dü ür ki, m nim fikrim özg dir. M n ondan ötrü evl nmir m
ki, m nim göylüm arvad xahi edir. Yox, bel deyil. B niy bu neç ild bu ür
fikirl dü mi m?
r evl nm k ist ydim, indiy kimi evl nmi dim da!
nd n qorxurdum, ala a, ya s nin qohum-qarda lar ndan?
Eh, öz d rdimiz özümüz b s deyil, s n d g lib d rdimizi art rsan,
lun q m lun!"

Övr t indiy kimi bir söz dem yib, sakit v samit qulaq as rd . Bel m lum oldu
Xudayar b yin "m lun q " dem kliyi arvada kar
el di, sa lini uzad b barmaqlar n u unu yer qoyub avab verdi:

"Bel m lun o lu özüns n!

Bel it o lu özüns n! Bel köp k o lu özüns n!
Bel qurumsaq o lu özüns n!
 s sini atm san ba na?
na it ba alm san?
t miz saxla!
Vallahi ki, vaqi ni pis görürs n!
Evl nirs n evl n, kim s deyir evl nm ?
Amma m ni d bo a! D xi m n g lib sinnimin bu vaxt nda günü davas
km m!
Yox, m ni bo a!
n d xi heç vaxt
nd otura bilm m!"

"Ba m üst , gözüm üst , sözüm n dir. Ba bu yax sözdü.

El sabah s ni bo aram.
Heç ür yini s xma.
Qoy s r aç ls n, s ni
bo uyum. Ba üst , ba üst ."

Xudayar b y sözünü deyib qurtard , amma övr ti bir avab verm di;
dedi bo a, n d dedi bo ama.
Övr tin bu ür sakit olma ndan el ba a dü k olard ki, özü dediyin pe man
oldu.
qiq td övr t art q pe man oldu.
Xudayar b bo a sözü dem kd ; çünki indiy kimi, y ni Xudayar b y
evl nm k fikrin dü nd n b lk yüz d övr ti ona deyib m ni bo a.
Amma indiy k Xudayar b y övr tin heç bel avab verm mi di.
mi bo anmaq sözü ortal a g nd Xudayar b y övr tin h r n el ydi, -
- ya döy ydi, ya söy ydi, -- heç vaxt dem zdi ki, bo aram.
An aq bunu dey rdi ki, "öls n d bo amaram s ni.
Bo uyum, p s u aqlar n ne olsun?" P s indi ki, Xudayar b y bu ür avab
verdi, övr tin q lbin bel g ldi ki, "ey dili-qafil, b lk d el do rudan sabah
bu ki i m ni bo ad .
Onda p s m n ba ma n gün a m?".

Xudayar b yin övr ti el xo xt övr tl rd n deyil ki, rl rin ür t il desinl r

"m ni bo a".
Bu sözü el övr t a na al b dan ar
ki, ya atas na ümidi g , ya anas na arxalana, ya qarda lar n rd tuta, ya ki,
öz dövl ti v puluna qürr .
Xudayar b yin övr ti bu nem tl rin ham ndan bin sibdi.

Xudayar b yin övr tinin ad fdir. f ortabab, qara v ar q övr tdi; y ni

göyç k övr t deyil.
Ya olar q rx, b lk d bir az art q; b lk ki, sinnd Xudayar b yd n böyükdü.
 f Xudayar b g n vaxtlarda atas Xudayar b yin atas ndan heç bir
td skik deyil idi.
Amma ruzgar bel g tirdi ki, atas öldü, sonra anas öldü, iki qarda öldü, qald
k Xudayar b yin ümidin . Xudayar b y d ax r vaxtda oldu katda;
ni hörm ti artd v övr tin nisb t özü oldu a a, övr ti oldu qaraba .
Amma bunil bel
f o q r d a iz deyil ki, Xudayar b yin sözünün qaba nda bir söz
dan mas n,
yainki rinin köt yinin qaba nda durub baxs n.
El olub ki, bir a Xudayar b y vuranda birini d f vurubdu, iki yumruq
Xudayar vuranda birini d övr ti vurub.
Amma bunil bel gen Xudayar b yd n qorxar; çünki ne olmu -olsa, gen
Xudayar b y ki idir.
Ki i m lum zadd ki, övr td n
gü lü olar. V bir d ki, Xudayar b yin lind ç tin deyil ki, övr tini bo as n!

Xudayar b y d indiy kimi ondan ötrü övr tinin çirkinliyin , b ddaval na

dözüb ki, kas bl mümkün el yib x ç kib bir özg övr t als n.
f bunu çoxdan ba a dü üb. Odur ki, vv ll r evl nm k söhb ti dü nd
f bir tik narahat olub iv n el zdi; çünki bilirdi ki, rinin bir q piyi
yoxdu ki, versin saqq za, çeyn sin.
Amma indi i özg ürdü. indi bu ürdü ki, Xudayar b y ist yir Zeyn bi als n.
r Zeyn b Xudayar b g lm k xahi el , d xi Xudayar b pul laz m
deyil.
Zeyn bin bu saat
dörd-be d st ri paltar boxçadad ; h mçinin özün gör pulu v mal .
f d bundan qorxur ki, Zeyn b ist ona, y ni ,
lap yax h rif ola bil r. Söz yoxdur ki, Xudayar b y Zeyn bi d alandan sonra
Zeyn b ola aq xan m, f ola aq ona qaraba .
Bu da ölümd n b dt rdi.

Bu s bl rin ham na gör , Xudayar b y ki, övr tin dedi sabah s ni bo aram.
f art q pe man oldu ki, ortal a bo anmaq
söhb ti sald . P s bu rinin sözünün qaba nda bir söz dan mad .
Xudayar b y durdu aya a. Bir g rn di, sn di v
Gülsüm dedi ki, g tirib yerini sals n v V liqulunun yan na yeriyib, ona alçaq
s il bu ür n sih t el di. V liqulu da durdu ayaq
üst . Xudayar b y a tutdu onun qula na:

"Qulaq as, V liqulu. A y ba na v m n n deyir m, ona l el .

r ist yirs n ki, m n s nd n raz olam v s ni qohumluqdan k nar el miyim,
ns h r n deyir m, ham bir-bir yad nda saxla v ham na l el .
ndi bu saat durub
ged rs n Qas ligil . Ge yat orda. Amma heç k s s nin orda qalma
bilm sin. Qas liy m n sabah özüm d tap rram h r k s soru sa, desin s ni
qlava dama qat bd . S n qalarsan orda v heç yana ç xmazsan, ta ki m n özüm
gen h r vaxt laz m olsa, s ni ça rram, dan ar q. B lk bir tövrn n o b dyolu
yola g tir k. Di indi get, get."

liqulu çömb ldi çar qlar geysin.

Gülsüm d bir t fd n bir köhn dö k sal b bir-iki köhn yor an açd v göhn
yasd qlar
tirib düzüb ç kildi k nara. V liqulu çar qlar geyib ç xd getdi. Xudayar b y
soyunub, m ul oldu bitl nm çiraq i na.
Bir-iki bit d rnaqlar il öldürüb uzand v yor an ç kdi üstün . Qalanlar da
bir yanda ç kilib yatd lar.

Xudayar b yin, n d fin yuxusu g lir. Xudayar b y bir saat q ri oyaq

qal b v sabahk günün t dbirini töküb an aq yuxulad . Xudayar b y bu ür
dbir tökdü.

Xudayar b y Zeyn bin xasiyy tin b d idi.

qin el di bel likn n ip -sapa g lm k.
Oyza çöndü, buyza çöndü v ax bir m tl bd g ldi dayand .
Xudayar b yin yad na bir hvalat dü dü. Bu hvalat da bu yav qlarda olmu du.

hvalat bu idi ki, bir-iki ay bundan qd m bir xs g lir qaz n yan na, deyir
ki:

"Qaz a a, s iki k ll q nd verr m, r filan övr tin k binini k nm ."

Qaz bir az fikirl ib avab verir ki:

"Ax o övr t xalq n k binli övr tidir. N tövr xalq n övr tinin k binini özg
sm k olar?!"

Haman xs avab verir ki:"Qaz a a, m n özüm d bilir m ki, bel dir.

ss m n niy iki k ll q nd verir m? Ondan ötrü iki k ll q ndi verir m ki,
binli övr ti m alasan da! Yoxsa dul övr tin k binini im d k r. V bir
, qaz a a, indi o övr tin
ri gedib k rb laya. Kim n bilsin g , g lmiy . G nd n sonra, gen lin bir
düdük verm k ç tin deyil."

Bu m tl b Xudayar b yin yad na dü n kimi öz-özün dedi ki, "çox b, h o

övr t k binli övr t idi. Qaz iki k ll q nd al b haman xsin i ini düz ltdi.
Zeyn b, allaha ükür, dul övr tdir. Heç k binli d deyil.
 s bel olan sur td m n niy gedib rzimi qaz ya dey bilm m?
Xeyr, y qin ki, bu i bundan savay özg ür ba tutmaya aq.
Görükür ki, qaz lotudu v yax adamd .
Allah onun atas na r hm t el sin. Görükür ki, d rdm nddi. P s el sabah gedim
qaz n yan na".
Bu tövr t dbir töküb Xudayar katda gen bir yerd duruxdu v fikr umdu.
Onun qaba bir ey k sirdi. Xudayar b yin bu saat ibind yeddi abbas pulu
var idi.
Onu da töy ü hesab ndan vermi dil r ona, versin qlavaya.
Xudayar b y bu yeddi abbas indi
gedib x d , o q r ziyan yoxdu; qlavaya sonra düz ldib ver
bil r.
bir d qlava n dey k? Qlava onun d liyi deyil?

Çox yax , qoy bu bel olsun. Amma yeddi abbas il i düz lm z.

z, bir q r d fikirl ib, bunun çar sini tapd ki, qabaq a
biz m lum olubdu.

r Xudayar b y yerind n durub, boxçadak geym sini geyib, t börkünü

qoyub, ist di ç xs n e iy .

Xudayar b yin bu tövr getm yind n lustu övr t-u ba a dü dü ki, Xudayar
y haz rla r. Gülsüm Xudayar b yin
yav na g lib soru du:

"D , hara gedirs n?"

Xudayar b y qa qabaq il avab verdi:

"Gedir m , qaz n yan na. Gedir m anan bo uyam."

Xudayar b y e iy ç xan kimi, ana v balalar bir el a la ma qalx zd lar ki, guya
Xudayar b yas qurublar.

Om ll bin va Zeyn bin v u aqlar n mat mi, bu m ll yaz q

fin v balalar n mat mi. Xudayar b y üz qoydu M mm dh n minin
yini al b getsin . O m ll d f qir M mm dh n minin v
bütün külf tin mat mi.

VI
 mm dh n mi Xudayar b yi yola sal b, g ldi girdi evin .

mm dh nin evi yek q evidir.

Çünki q da bu evd t ndir yanar, o s evin tirl ri qapqara qaral bd .
Divarlar n d xi yuxar lar qaralan kimi olub.
Ev köhn ev ox ay r; çünki tirl rin çoxusu yilibdir.
qfin ortal ndan bir "hammal" verilib ki, tirl t ky olub, onlar möhk m
saxlas n.
"Hammal " altdan iki sütun saxlay r. H r sütunun alt na bir yek sal qoyulub ki,
sütunlar h mçinin möhk m saxlas n.
Evin bir t find n t ndir üst duvaq, bir t fd kürsü, üst bir q r çör k
qalan b.
Qaranl q bu aqlarda taxça kimi de ikl düzülüb saxs qab-qa q, bir-iki mis
qab.
Kürsünün alt nda var üzüquylu çevrilmi bir qazan, bir çanaq, içind qat q, bir
qara hisli çaydan. Bir t fd sal b bir palaz, üst bir iki d st yor an-dö k.
Bir-iki taxçaya düzülübdür bir neç bo ça, köhn papaq v bir-iki mü rü.

ss lam ki, M mm dh n minin evin gir n lüstü gör r ki, bu ki i kas b

adamd r.
mm dh n mi iç ri gir n kimi gördü ki, o lu hm d üzüquylu s rilib
quru yer v a laya-a laya gah bu yan üst çönür,
gah o yan üst çönür. Yaz q o lan guya ki, bir z rli ilan vurubdu. A laya-
laya gah ba na vurur, gah ba döyür yer .

Bir az k narda q rx be lli sinnd bir övr t çömb lib, dal dayay b kürsüy v
sini h r iki linin k sin qoyub, qa qabaqnan hm din a lama na
tama a edirdi. Köhn çar at, köhn a çit arxal q v köhn solmu il yi dizlik -
-övr tin libas an aq budur.
r dey k ki, bu övr tin ayaqlar nda heç ba maq da yoxdu, y qin el k
laz md r ki, bu övr t kas b b nd nin övr tidir.

li, bu övr t M mm dh n minin övr ti zz tdi.

mm dh n mi girdi iç ri v o lunu dediyimiz hal td görüb, g ldi onun

yan na. Bir q r yilib, yap o lunun qolundan
ki, b lk dur uzub ovutsun. O lan d xi d idd t el di. M mm dh n mi
irin dill n q r o luna t skinlik verdis , o lu bir
tik ovunmaq bilm di.
"Dur, bala, dur. A lama, niy a rsan, d li o lu d li? Ax am ol aq katda
yi gen g tir k da! E yi öldürm k ki! Dur,
bala, dur. A lama."

mm dh n mi o luna yalvard a o lan s sini u ald rd . Bird n hm d

bir söz dem yib, durub qaçd e iy . An aq M mm dh n mi daldan ça rd
lan ki, bilsin hara gedir. O lan avab verm di. Sonra üzünü tutdu övr tin
mt:

"A ki i, bu s fik o lu s fik hardan eytan kimi ç b g lib e yi apard , bizi

sald ?! Lap, vallah, bel m olmaz.
hm di heç t rn n ovutmaq olmuya aq. Allah- kb r, bel d ey olard ?!"

Övr ti avab verdi:

"Yax -yax . Bildil r, bildil r. Bu sözl ri indi s n m deyirs n, ta m n

neyliyim? E yi verm mi bu sözl ri m dey ydin da!
ndi e yi vermis n, m m sl g lmis n?"
"Ax , ay arvad, vallah ne el yim? Üz üzd n utan r. G lir istiyir, adam n
üzünd n g lmir ki, desin vermir m. V bir d bu bir el
ey deyil ki, itsin, bats n. E kdi da! Apar b, gen g tir k ver k özümüz .
yin ki, tini yemiy k!"

Bu sözl ri dey nd M mm dh n mi ll rini yan na sal b durmu du

övr tinin qaba nda, guya ki, divanb yiy avab verir.
Divanb yi ll rini ölç -ölç s sini atd ba na:

"Ki i, vallah, billah, s nd bir tük q ri a l yoxdu. Yax , a ki i, ax sabah

yox, birigün züvvarlar ç rlar. Ax o yaz q heyvan qoy
bir gün rahat qal b din lsin, g lsin ki, s ni buradan alt ayl q yola
apars n, g tirsin. Yax , yek ki i, sra a günü e k
getmi di Uzun a a, dün n aparm n d yirmana, bu gün d ki, getdi .
s havaxt o heyvan evd qal b kök k ki,
n onu min n, ziyar ged n. Ay vay, qadam o pis sif tin !"

"Arvad, allah xatirin l ç k m nim yaxamdan!

nim öz fikrim özüm b sdi. ndi ta ne ed k?
yi Xudayar b y aparal yar m saat olar. M n indi ta gedib, e yi ondan al b,
ki ini yar yolda qoya bilm m ki! Ki i, gen ne olsa, a saqqald .
Adam n gen i i dü r. Ne ola bil r ki, bir e kd n ötrü hakimi özünd n
in id n? Apar b e yi, gen ax am qaytar b g tir k da!"
 ndi p s m n neyliyim? G l indi hm di ovut, gör k ne ovuda aqsan. M n
balam n ür yini s m? Ax gör k n n ötrü?
Gör k Xudayar b yn n s nin n al b ver yin var? Katdad , özün katdad da!
Gör k onun katdal n s bir n fi var?"

hm din e ikd n a lamaq s sini e idib, zz t s sini k sdi. hm d a laya-

laya iç ri soxulub, gen özünü ç rpd quru yer v a laya-a laya iç ri
soxulub, gen özünü ç rpd quru yer v a laya-a laya, "vay, vay" dey -dey
ba lad :

"Vay-vay! M nim e yimi, m nim e yimi! Vallah, ana, Xudayar b y e yi

apar b , ordan e yin üst sal yüklüyüb,
apara aqlar körpü qay rma a. Vay-vay-vay!... Ana, m nim e yimi!"

Gen bir q r a lay b, o lan ir liki kimi ld durub qaçd e iy .

mm dh n mi o lan n dal a ç xd h görsün o lu hara qaç r;

amma hm d çoxdan gözd n itmi di. M mm dh n
gen ev qay b, övr tin dedi ki, gör bilm di o lan . Bu ax f
zz tin qeyzini d xi art q g tirdi:

"A ki i, allah görüm s nin evini b rbad el sin! Bir ayaq qoy gör ax u aq hara
qaçd getdi? Buy, allah, m n ne eliyim? A ki i,
vallah, hm d d lidir. Özünü apar b quyuya-zada salar."

"Ay arvad, ax m n ba ma n da sal m? M n n bilim indi o hara qaçd , qoydu

getdi?"

zz t durdu aya a v köhn göy çadir bi ba na sal b, ç xa-ç xa bu sözl ri dedi:

"Atana n hl t, Xudayar b y! Anana n hl t, Xudayar b y! D n tünb tün

dü sün, Xudayar b y! Baban n h ri Öm rin h ril
qopsun, Xudayar b y!"

zz t uzaqla v s si g lm di. M mm dh n mi bir ah ç kib, g ldi oturdu

palaz n üst , dal dayad divara. Qeyzind n yaz q
ki inin aln ndan t r ax rd . M mm dh n mi papa ç xard qoydu yer v
ba lad bu ür öz-özün ikay tl nm yi:

"Allah, d rgah na çox ükür! B nd nin ba na bu q r i g r ki, m nim

ba ma g lir? Bu Yezid o lu Yezid el m nim e yimi
k g lib aparayd ki, ba ma bu q r qalmaqal g lsin? K ndd iki min e k
var. Get birini min, apar da! El m ni gözün görür? Allahü- kb r! El arvad
yalan demir ki! Do ru deyir d ! Yaz q heyvan bir gün rahat qalm r ki, bir az
g lsin.... Eh, vallah, m n
bir q pik pula d ym m. M n do rudan ki i deyil m ki! Arvad m nd n
yax r. lb tt , arvad m nd n yax r. ndi Xudayar
y e yi zz td n ist ydi, zz t e k ver rdi? H zz t arvadd . Allahü
kb r! Lap i rim ç tin yer dayand . Vallah, bilmir m
kas bl q d rdi ç kim, arvad-u aq d rdi ç kim, e k d rdi ç kim. Y ni e yi d
verm k olmazd . Söz yox, n tövr verm k olar?
yi verm n, onda d xi k ndd ba g zdirm k olar? Gen ne olsa,
hakimdi, katdad . Günün gün orta ça g ldi, nahaq yerd n
yaxalad ki, bu q r i traf nd ver, onda p s ne olsun? Xeyr, olmazd ki,
vermiyeydim. H m n bilmir m ki, vallah, bu arvad-u aq
deyir? H bu küçük niy bel özünü yerd n yer ç rp r?! Deyin gör k ax
nn n bir yerd aln n t rini silib pul qazanm z? Verdim, çox yax
el dim verdim. Öz e yimdir, özüm d verdim da! D xi siz n d xli var? A
ki i, y ni insaf n onlar n da günah
yoxdur. Onlar da el m nd n ötrü qalmaqal el yirl r da. zz t yax deyir da.
k bir gün bikar qalm r ki, bari bir az kök lsin. Xeyr,
onlar n da günah yoxdur ...."

mm dh n mi bu fikird idi, h td n zz tin qay m s si g lib,

mm dh n minin fikrini da td :

"Apar da, apar! Bu köp yin e yini d apar öldür d ! Ay lin dönüm, Xudayar
y, apar öldür d ! Allaha qurban olum. Çox
b oldu, çox yax oldu ...." -- Bu sözl ri dey -dey zz t ox kimi soxuldu ev
üzünü M mm dh n miy tutub gen
ba lad :

"Ne dir? Di get, rahat oldun? Din ldin, ya yox?

Ay o pis sif tin qusum! Xudayar b y e yi bilirs n hara apard ?
Apar bd , üst sal da ya aqlar. Heyd rxan körpüsünü qay rlar.
r k ndd n bir e k istiyibl r. Niy , g k bütün Danaba
ndind el bir s nin e yin m hur idi? Da s nin e yind n ba qa e k
yox idi?
Di get, din ldin?"

Bu sözl ri deyib, zz t çar ovu ba ndan kürsünün üst at b, gen oturdu öz

yerind . M mm dh n mi ld börkünü
ba na qoyub, durdu aya a v g ldi arvad n yan na.

"Arvad, ne e yi apar blar da da nlar? Bunu kim deyir?"

"Kim dey k? Xudayar b yin arvad özü deyir. M n el ora getmi dim.
Getdim ki, görüm b lk h Xudayar getmiyibdi, b lk e yi alam
tir m.
Xudayar b y çoxdan qoyub gedib.
Arvad özü m dedi. M n h heç soru mad m e yi n n ötrü
Xudayar b y apar b . A ki i, h arvad m ni bir al m m mm t eliyib
ey!
deyir ki, siz m r mal zdan keçmisiniz?
Siz bilmirdiniz ki, Xudayar b y e yi n n ötrü apard ?
Apard Heyd rxan körpüsünd n ötrü sal da nlar. M b rk-b rk tap rd ki,
hm di yolluyaq e yi al b g tirsin."

mm dh n mi bu sözl ri e it k üz qoydu qap ya s mt ç b getsin.

"Gedim el hm di bu saat gönd rim. Gedim görüm hardad hm d."

Bu heynd hm din a lamaq s si g ldi. Bir az keçdi, hm d d ,

mm dh n mi d girdil r iç ri. M mm dh n mi
luna gen e kd n yana bir az arxay nl q verib dedi ki, gedib e yi Xudayar
yd n al b g tirsin. O lan vv l avab verdi ki,
indi Xudayar b y az qal b yeti sin. M mm dh n mi dübar ona
dedi: z ri yoxdur, el rd d yeti mi olsa,
yi al b g tirsin.

hm d a lamaqdan sakit olub, bir q r anas na baxd bir q r sa a v sola

baxd , sonra getm raz olub evd n ç xd .

* * * * *

Ax ama az qalanlarda M mm dh n mi q mgin k ndin q ra nda, r

yolunun üst , yolun k nar nda oturub, gözünü
dikmi di r yoluna. Yolnan yeddi ya nda bir o lan, a t skülah ba nda, göy
k arxal q ynind v a tuman, ayaq yal n,
qaba na bir d st quzu qat b v lind ki ök il bu quzular vura-vura g lir
nd . Bu quzu sürüsü otlamaqdan g lirdi. O lan M mm dh n minin
müqabilin yetib v dik-dik M mm dh n minin üzün bax b dayand .
Sonra bir-iki q m d M mm dh n minin t fin yeriyib soru du:
"M mm dh n mi, bu vaxt burada niy oturmusan?" M mm dh n mi
lana çox yum aql qla avab verdi:

"Bala, adam var rd , göz tdiyir m."

 lan gördü ki, quzular xeyl k aralan bd r, d xi bir zad dem yib, qaçd
sürüsünün dal a. O lan get k M mm dh n minin qaba nda gen bir
on-oniki ya nda bir o lan nd r paltarda haz r olub, M mm dh n minin
bu vaxtda burada oturma n
bini soru du. M mm dh n mi vv lin i o lana verdiyi avab buna da
verdi. Bu o lan r dd olandan sonra
mm dh n mi gördü ki, daldan gen bir d st qaramal g lir. Mallar g lib
yeti di v mallar n dal ndan bir ki i haz r oldu
otuz be -otuz alt sinnid , qara çuxa, a tuman v ayaq yal n.

"M mm dh n mi, bu vaxt niy burda oturmusan?"

"Dada , rd adam var, göz tdiyir m. ndil rd g kg ."

"Yax , g n g k da. B li, görükür ki, çox va ib adamd ."

"Xeyr, Xudayar b y bu gün e yi minib apar b .E yi d

gönd m d yirmana. Odu ki, o lan gönd rmi m. H ki,
e k g lib, n o lan."

mm dh n mi, söz yox, eliy bil rdi ki, bu ki iy q sa a avab verib, heç
ortal a e k f si g tirib söhb ti uzatmas n.
Amma M mm dh n mi q sd n bu ür avab verdi.

mm dh n mi e yin söhb tini sald ki, görsün bu ki i n dey k. Aya

bu da bilirmi ki, Xudayar katda e yi i tm kd n
ötrü apar b, ya yox? Bu ki inin avab M mm dh n minin hal na lap
müvafiq oldu. Ki i avab verdi ki:

"Çox yax . Xudayar katda e yi yemiy kdi ki, dübar e kd n ötrü

adam getsin."

mm dh n mi lap i in slini bilm kd n ötrü söhb ti lap açd v bel

ba lad :

"Do rusu, bu gün Xudayar b y e yi apard , amma sonra m n bel

itdim. -- Y ni övr t sözüdü, heç inanmaq da olmaz. --
n, y ni bel e itdim ki, guya y ni Danaba k ndind n bir e k istiyibl r ki,
apar b , oradan Heyd rxan körpüsün sal
da nlar. Odur ki, bir az xof dü düm. Çünki e k d yirmana ged kdi, o
m n d hm di gönd rdim ki, lb tt e yi
tirsin. Bundan ötrü oturmu am ...."
Ki i çox t übl qulaq verirdi. M mm dh n mi sözünü qurtaran kimi bir
az gülümsünüb avab verdi:

"A ki i, bu n sözdü? Ne Heyd rxan körpüsün sal da ya aqlar? Xa-xa-xa

.... A ki i, do rudu, Heyd rxan körpüsünü qay td rlar,
amma d xi bir e k ist mirl r ki! Heyd rxan körpüsün Danaba k ndind n
yüz manat x ist yirl r. O sözl ri h r k s s deyib,
lap yalan deyib. Ba divara döyüb! Dur ged k, a ki i, heç nahaq yer burda
l olma. ndi bu saat el Xudayar b y d g r,
yini d g tir r. Dur, dur ged k.
"

mm dh n mi gen bir yola s mt bax b, "ya allah" dedi, durdu aya a. V

haman xs il dü dül r yola v üz qoydular
ndin için .
Küç dolu idi qaramal v qoyun-quzu sürüsü il , hava yava -yava ist yirdi
qaranl qlama .

"M mm dh n mi, s n allah, o sözü h s kim deyib?"

"Xeyr, yalan sözdü. M n özüm bilir m yalan sözdü. Niy , m n axmaq deyil m
ki! Bir e k il körpü tikil r? Bu sözü d y ni özg si demiyibdi, el Xudayar
yin övr ti deyibdi. Xeyr, yaland . M n özüm bilir m ki, yaland ...."

"A ki i, bel di da! Xa-xa-xa .... Bunu bayaqdan dey ydin da, r hm tliyin o lu!
n indi m tl bi ba a dü düm. Bel bilirs n n var, M mm dh n mi?
n ax , özün d bilirs n ki, Xudayar b ygilin qon usuyam. Xudayar b y m n
bilir m niy bu gün
gedib. O, iki m tl bd n ötrü gedib. Ax bilmir m bilirs n, ya yox? Ax Xudayar
y Zeyn bi ist yir."

"Ne Zeyn bi?"

"A ki i, niy tan rsan?

rb lay Heyd rin övr tini da!
, istiyir! S n bilmirs n, çoxdan istiyir!
El K rb lay Heyd r öl n günd n.
li, Xudayar b y Zeyn bi istiyir.
Amma n Zeyn b g lir, n d ki, Xudayar b yin arvad raz olur.
Bu ge q qlar göy qalxm .
Odu ki, s r Xudayar b y durub arvad na deyib ki, gedir m s ni bo uyam.
ndi Xudayar b y d Zeyn bi almaqdan ötrü gedib, ya da
ki, arvad bo amaqdan ötrü. Yox, sözüm orda deyil ....
Sözüm oras ndad r ki, Xudayar b yin arvad eytan n birisidir.
O q sdn n el deyib ki, Xudayar b y e yi apard Heyd rxan körpüsün sal
da nlar.
Hel deyibdi ki, s n e yi vermiy n.
nan hel deyibdi ki, s n e yi vermiy n. A nan hel deyib. Y qin
bel dir."

mm dh n mi v haman xs yeti dil r küç nin ba na. Haman xs

çöndü sa t v M mm dh n mi xudahafiz
deyib v haman xsin atas na q lbind r hm t oxuyub, üz qoydu öz evin
lm ....

mm dh n mi qap açd ki, girsin ev .

Gördü ki, ev qaranl qd . Övr tini ça b, bir s s e itm di.
Gen ça rd , gen avab e itm di.
Qap örtüb, qay td h v el bildi ki, övr ti gedib gör n hans
qon ular n evin , bir az söhb t eliyib ür yi aç ls n. M mm dh n mi h ti
bir q r dolan b, ç xd küç qap n a na.
Çünki tövl sinin a küç qap na yav q idi, gördü ki, tövl n bir a lamaq
si g lir.
ldi tövl nin qap aç b, görsün a lamaq s si haradan g lir.
Qap açan kimi a kar arvad n s sini tan . Ba iç ri uzad b ça rd :

d!"

lamaq s si k sildi, amma avab g lm di. M mm dh n bir d ça rd .

Gen s s g lm di. M mm dh n mi bir d ça rd .
Övr ti zz t a qlanm avab verdi:

"N var, n deyirs n? Gözün kordu, görmürs n ki, m m?!"

zz t, a rsan? Dey n m nim qula ma a lamaq s si g ldi."

zz t avab verm di. vv l bir f nx rd , sonra tövl n ç xd e iy . r v övr t

üz qoydular ev t f. G ldil r ev . zz t ç ra yand rd , g tirib qoydu
bu aqdak de iy v özü gedib oturdu qaranl q bu aqda. M mm dh n bir
r ayaq üst durub, g ldi oturdu
palaz üst v dal da dayad yük .

zz t, do rudan p a yan s n idin?"

Övr t avab verm di.

 zz t, p ax m n bir a lamaq s das e itdim, s n idin a yan?"

zz t avab verm di.

"El s n idin a yan. Nahaq yer a rsan v ür yini s rsan;

çünki m n el bu saat yol üst idim.
rd n g n var idi.
And içirdi ki, Xudayar b y e yi bu saat g tir k.
And içirdi deyirdi ki, do rudu Heyd rxan körpüsünü qay td rlar, amma n inki
Danaba k ndind n bir e k istiyibl r, b lk Danaba k ndind n yüz manat pul
istiyirl r.
O ki i ki, m bu sözl ri deyirdi, and içirdi ki, el bu saat Xudayar katda e yi
tir k.
Deyirdi el özüm gördüm. Vallah, do ru deyir m."

nn g k, gora g k! M nim o lumun ayaqlar indi qabar olubdu.

nim n ve im e k g ldi, ya g lm di.
nn g lsin, gora g lsin! hm d tez g leydi.
n el hm din fikrin qalm am, yoxsa e k nn g lsin, gora
lsin!"

"Arvad, vallah o ki i deyirdi ki, el bu saat g kl r.

Ax o ki iy n olubdu durub yalandan desin? Olmasa dem z ki!
And içirdi deyirdi m n onlar özüm ikisini d bazarda gördüm; y ni Xudayar
yi d , hm di d .
Deyirdi el m n ç xd m g m, onlardan soru dum b siz n vaxt gedirsiniz?
dedil r ki, el indi biz d g lirik. M n g ldim, onlar da qald lar ki,
lsinl r."

Övr t bir söz dem di. Durdu aya a, bir ah ç kdi, gen bir f nx rd v dizliyinin
ra ynan burnunu silib, g ldi kürsünün yan na,
bir neç quru lava götürüb, y sol linin üst v apar b çömb ldi qap n
nda v ba lad çör kl ri sulama .

mm dh n mi:

allah, indi g rl r," -- deyib durdu aya a v ba maqlar geyib, g ldi durdu
arvad n yan nda.

zz t çör k sulamaqdan qurtaran kimi M mm dh n kürkünü götürüb ç xd

iy v bir az keçdi, g ldi v qap n a nda çömb lib, ba lad d st maz
almaql .
vv l ll rini yudu, sonra üzünü v sonra qollar .
 r bir suyu tök nd deyirdi: "Bismillah". D st maz qurtar b v m s ç kib,
ldi bir taxçadan möhür tap b, qoydu palaz n üst v ba lad namaz .

zz t d gen gedib bu aqda oturub, ç sini qoymu du dizl rinin üst .

mm dh n azan v iqam ni oxuyub, keçdi h md v qülhüv llah zikr
el yib, ist yirdi yilsin rükua, bird n qap aç ld v hm d z if v naxo kimi
girdi iç ri.
mm dh n mi vv l h r iki ll rini göy qalx b, b rk "allah- kb r" --
dedi. zz t sevin k qalxd yerind n v ça rd :

hm d!"

hm d ev gir n kimi naxo adamlar kimi divara dayan b alçaq s s il dedi:

"Vay, ana!"

mm dh n mi s br el bilm yib, ikin i s namaz yar mç q

qoyub özünü tullad hm din yan na. r v övr t h si hm din bir qolundan
yap b, biri deyir:
"Bala, niy el eliyirs n?", o birisi deyir: "Bala, haran a r?".

zz t deyir:

"Qadan al m, hm d, niy oturmursan?"

mm dh n deyir:

"Bala, b e k ne oldu?"

mm dh n mi hm dd n e k ne olma soru an kimi,

zz t u a s s il onun üst ç b ba lad yaman :

"Ay e k ver nin atas tünb tün dü sün! Ay e k satan n atas na l t!

Ay o e yi görüm ilan vursun? M nim balam burda
az qal r ki, ölsün, h durub e k hvalat sal r ortal a."

mm dh n mi bir söz dem di.

hm d d divara dayan b, gah "vay" deyir, gah "ox" deyir.
Ax gü v art q yalvarmaql q il v o üzünd n-bu üzünd n öpm klik il
zz t hm din qolundan yap b, g tirib oturtdu palaz üst ki, o lan rahatlans n.

Bir q r din lib hm d, M mm dh n minin v zz tin t qq sin gör

ba lad gedib g lm kliyinin hvalat na l el kliyi.
Ba lad vv l yorulub yol üst neç yerl rd oturmaql ndan v sonra ne
ldi v karvansaraç il dava el kliyind n. Sonra gen rd o
yan -bu yan g zib,
Xudayar b yi axtarmaql ndan v ax gen yorula-yorula, yolun
üst b lk on-on be yerd otura-otura g lib Danaba k ndin ç xmaql ndan.

hm d na l eliy -eliy h r bir söz aras nda bir and içirdi. Bir söz deyirdi, bir
deyirdi "vallah"; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam
Hüseyn haqq "; bir söz deyirdi, bir deyirdi: "imam Rza haqq ", " nab mirin
Zülfüqar haqq ". hm din na qurtard v üzünü
tutdu anas na:

"Ana, n bi irmis n?"

"Bala, bir zad yoxdu, el yavan çör kdi.... r istiyirs n, qat q da var,
tirim."
"Hi, hi, hi, m n qat q yemir m. Niy , bir az a bi ir ydin da!"

"Bala, n bilim, el bu qalmaqal lap ba qatd . Qoydu ki, gör k n

qay q? Neyl k, bu gün qat q ye, sabah in allah, lb tt s a bi ir m."

zz t bir q r çör k v qat q g tirib, qoydu o lunun qaba na.

lan ba lad yem . r v övr t durdular namaza.

mm dh n mi namaz övr tind n tez qurtar b, g ldi oturdu o lunun

yan nda v ba lad onun kefini v hal soru ma .
lan ba a qal b, an aq yem m ul idi. M mm dh n mi
landan avab almay b gen soru urdu.

"Bala, rd n var, n yox?"

hm d dey n ist di bir söz desin, amma çünki ordlar dolu idi xör kn n,
mümkün eliy bilm di avab versin. zz t namazdan qurtar b üzünü tutdu rin
mt v t rhn n ona ba lad n sih t el yi ki, u a ziyy t verm sin.

mm dh n mi n sih ti q bul edib, ç kildi k nara v t sbehi götürüb

ba lad çevirm yi.
Çevir -çevir alçaqdan bir dua vird el yirdi.
zz t durdu aya a v yava -yava çadir bini at b kürsünün üst , bir neç
sulanm çör k d g tirib qoydu ortal a v rini ça rd ki, yav q ç kilib çör k
yesin.
mm dh n mi gen övr tinin sözün bax b, ç kildi d st rxan n ba na.
hm d qat yeyib, qab lap t mizl mi di.
 mm dh n mi qab ç kdi qaba na v ist di çör yini bat rs n qat a.
hm d ba lad h ldama a. M mm dh n mi özü d o luna bax b ba lad
gülm yi.
Amma zz t üzünü tur udub yap m mm tin u undan:

"Ay yaz q, s nd ar-namus harda idi? M n s nin yerin olsam, a laram ey,
inki h ldaram!"

"Ax m niy deyirs n, o luna de da. M n gülür m, ya o gülür?"

"Niy , o luma niy deyir m? S n sabah yox biri gün ziyar gedirs n, ya o lun
gedir?
lumun n ve in ?!
n g k fikr qalasan ki, yolda lar n ç b gedib k rb lay ola aqlar, amma
n arvad kimi otura aqsan evd ."

allah, m n d ged m. M n onlardan k m deyil m ki, m n qal m, onlar

getsinl r."

zz t dinm di, ba sald a v ba lad yem hm d yor unluq

oturdu u yerd y ld yan üst , atas ona diqq t
tutdu ki, çör k ortal qda olan vaxt adam yatmaz. hm d qulaq asmad .

mm dh n mi v övr ti çör k üst idil r. Bird n hm d üzüquylu

b ba lad a lama .

"Bala, niy a rsan? " -- Atas bu ür soru du.

hm d bir avab verm yib ovunmad . zz t hm din yan nasürü üb, lini
qoydu o lunun çiynin v ba ydi onun ba n üst .

"Bala, hm d, niy a rsan?"

hm d a laya-a laya bu ür avab verdi:

"M nim e yimi .... Vay, vay, vay!.... M nim e yimi! M nim e yimi!
nim e yimi!.... E ... e ... e .... M nim e yimi!..."
zz t gen ba yib, o lunu ba lad dil tutma a.

"Bala, a lama, a lama, bala ... e k yiy sinin atas tünb tün dü sün! Niy
yi verirdi ki, indiy kimi e k çöld -ba ada
qaleydi."
"E ... e ... e ... m nim e yimi, m nim e yimi, m nim e yimi!"
 zz t lap hirsl nib, üzünü tutdu M mm dh n miy s mt v ç ra-ç ra
ba lad :

"Dur ax get, dur get gör ax e k ne oldu? E k g lm , m nim balam

yuxu yuxuluya aq? Dur get gör ax e k ne oldu?
Gör o Öm r o lu Öm r e yi neyl di? "

"M n indi hara gedim?"

"S n indi nn get, gora get! Hara ged ks n? Get gör b lk o göp k
lib, oturub evind ? B lk e yi g tirib? Kim bilsin
tirib ötürüb h tl rin . Y ni olar deyirs n el mill tdil r ki, xalq n mal
tirib gen sahibin tu ralar?"

mm dh n mi "ya allah" deyib durdu aya a v hm d s sini k sdi.

Müxt r, M mm dh n mi getdi. Xudayar b yi evl rind n soru du.
Dedil r ki, g lm yib. Gen r yoluna s mt ç xd , bir ey görm di.
Kor-pe man qay td g ldi evin v bilm di ki, ne ev girib desin ki, h e k
lm yib.
Bir q r durdu küç qap n a nda, sonra girdi tövl .
Tövl qaranl q idi.
Bir aqq lt g ldi. M mm dh n sevin k "çöç " el di; guya e yi ça r.
Bu heynd zz t h td imi ; M mm dh n minin tövl "çöç " s sini
idib, el bildi ki, e k g lib; sevin k u a s s il lunu ça rd ki, ona müjd
ri versin.

hm d, mu tulu umu ver, e k g ldi."

hm d evd n ild m kimi h qaç b, sevin -sevin v l hliy -l hliy g ldi

anas i yan na.

"Ana, han e k? Buy-buy, m nim e yimi, m nim e yimi, m nim e yimi!

Ana, han e k?"

"Bala, g l, g l ged k. D ne yi qatd p ."

Ana v o ul t sik qaçd lar tövl s mt.

zz t b lk otuz ildir ki, bel zir k qaçmam .
nin qap na yeti k hm d özünü
soxdu iç ri v vv l d sini ça rd .

"D !"
"N di, bala?"

"M nim e yimi! E ... e ... e.... M nim e yimi! D , han m nim e yim?"

"Bala, h e k g lmiyib. Bilmir m o köp k o lu niy indiy kimi g lib

xmad ?"

hm ta bu söz b s idi. "Vay" deyib tövl nin qap na nda özünü ç rpd
yer . zz t qüss n v M mm dh n mi
hirsind n ba lad lar hm d kimi a lama .

Ta sübh kn hm d yuxuluyub, n zz t, n d M mm dh n mi.

VII

l-h mdu lillahil-l zi ll t nikah v t zvi v h rr z-zina v sifah v

latü v s lamü la xeyri x lqihi M mm din v
alihi- in ll zi z-h llahü nhümür-ri v t hh üm t thir n. mma
du l-h mdü v s na ... f t çal llahü t bar
t alafi kitabihil-K rim v fürqanihil- zim. zz m n qailin uzü billahis-
miil- lim min eytanirr im v nkihül- yama min kum v s-salehin min
ibadikum v saikum ny kunu füqara yu nihümü-lahü min f zlihi v llahü
vasiün lim: nk htül-m l-m lum lir ülil-m lumi s-südaqil-m lumi
bültün-nikah lir-r ülil-m lumi s-südaqil-m lumi nk htül-m l-
lum lir-r ülil-m lumi s-südaqil-m lumi q biltün-nikah lir-r ülil-
lumi s-südaqil-m lumi nk htül m l-m lum lir-r ülil-m lumi s-
südaqil-m lumi-q biltün-nikah lir-r ülil-m lumi s-südaqil-m lum.
vv tül-m l-m lum lir-r ülil-m lumi s-südaqil-m lum, Q biltül-
zvi lir-ri ülil-m lumi s-südaqil-m lum.

nk htü-v z vv tü-m l-m lum li-r ülil-m lumi s-südaqil-m lum.

biltü-nikah v tt zvi li-r ülil-m lumi
s-südaqil-m lum.

nk htü Zeyn li Xudayar b y s-südaqil-m lum q biltü-nikah li-Xudayar

y s-südaqil-m lum. Z vv tü Zeyn li-Xudayar s-südaqil-m lum.
biltü-t zvi li-Xudayar s-südaqil-m lum. nk htü v z vv tü Zeyn
li-Xudayar s-südaqil-m lum. Q biltü-nikah v t zvi li-Xudayar s-
daqil-m lumi.
ni daimi dad m Zeyn bra b r Xudayar. B r mehri-m lum b ni dili q bul
mud m b r Xudayar b r mehri-m lum.

Daimi övr tliy verdim Zeyn bi Xudayara 50 manat mehr üz rin . Daimi
övr tliyi q bul el dim Xudayara 50 manat mehr
üz rin .
Allahhümm ! llif beyn hüma bih qqi M mm din v alihi v bihürm ti
sur til - "fatih "!

Qaz fatih sur sini oxuyub, "allah mübar k el sin" -- deyib, lind ki k bin
ka qoydu qaba na v üzünü tutdu oturanlara.

"Di g lin, qol ç kin."

Oturanlar n biri Xudayar b y idi. Xudayar b y oturmu du yuxar ba da diz üst .

Xudayar b yd n a oturmu du iyirmi iki-iyirmi üç sinnd bir avan o lan.
Bu, Danaba k ndinin qlavas n yasovulu v Xudayar b yin r fiqi Qas lidir
ki, biz tan q.
Qas lid n a oturmu du gen iki xs; birinin sinni olard otuz-otuz iki, o
birinin d sinni q rxdan yuxar olmazd .
Bunlar h mçinin danaba rlar.
vv lkinin ad K rb lay Qafar v ikin isinin ad K rb lay S bz lidir.
Bunlar h r ikisi Xudayar b yin s daq tdi v köhn r fiql ridir.

Söz yoxdur ki, biz m lumdu ki, bu a alar n s indi g lib, burada
yl ibl r. Bunlar Xudayar b y g tirib: Qas li Zeyn b
find n v kildi v qalanlar ahiddil r.

lb tt , biz bunu da bilirik ki, bunlar n v killikl ri v ahidlikl ri saxtad .

Bu s Xudayar b yin t dbirin gör bunlar üçü d qaz ya özl rini özg ür
ni an verib, adlar d yi dil r.
Qas li ad qoymu du V liqulu ki, olsun Zeyn bin o lu.
Qaz ya dedi ki, anam Zeyn b m ni bu xüsusda v kil edib; y ni Xudayar b
getm k rizas veribdi. K rb lay Qafar ad qoydu K rb lay Bax al .
rb lay S bz li d ad qoydu M di Oru li. Bunlar h r ikisi Qas linin
killiyin had t verdil r.

li qaz fatih sur sini oxuyub, "allah mübar k el sin"--deyib, lind ki k bin
ka qoydu qaba na v üzünü tutdu oturanlara, hans lar ki, siz tan td m:

"Di, g lin, qol ç kin."

Qas li ld avab verdi:

"Qaz a a, m n qol ç bilmir m."

Qas li ver n avab K rb lay Qafar da v K rb lay S bz li d dedil r.

Qaz t übl soru du ki, y ni ne qol ç bilm zl r?

Üçü d avab verdil r ki, d st-x tl ri yoxdu; y ni bisavad adamd lar.
Qaz onlara dübar dedi ki, el p s g k gedib el adam g tir r ki, onlar n
zind n qol ç ksin. Bunlar qaz dan t qq el dil r ki, el qaz özü onlar n
zind n qol ç ksin.
Qaz bir q r duruxdu v bu mr raz olmad .
Qas li durdu aya a ki, gedib bir adam g tirsin.
Qap n a nda durub, bir fikir el di v üzünü tutdu qaz ya s mt:

"Ax , qaz a a, m n bu qürb t vilay td kimi tan ram ki, gedib tap m g tirim?
l el s n özün qol ç k bizim zimizd n."

Qaz r vv l raz olsayd da bunlar n zind n qol ç km , indi d xi heç

h il olmaz.
Ondan ötrü ki, bunlar n dan ma ndan v Qas linin bu ax sözünd n bir
az b dgüman oldu ki, m bada bunlar hiyl el r.
Qaz t rüb li adamd . Bu Qas liy t kidn n dedi:

"D xi çox dan ma n m nas yoxdur. Bayaq gets ydin, indi adam g tirmi din."

Yar m saat keçm di ki, k bin m si tamam oldu. Qaz dübar xeyir-dua el di
Xudayar b y, Qas li v h r iki K rb lay lar
durdular aya a ki, getsinl r Xudayar b y üzünü tutdu qaz ya:

"Qaz a a, bir m m var. Söz yox, indi o arvad oldu m nim k binli arvad m.
Amma söz buras ndad r ki, qaz a a, o arvad bir az b dxasiyy tdi.
ni o q r d b dxasiyy t deyil, bir az bel d lisodur.
ni d liso da deyil, bel bir az hu u ba nda deyil, d liy ox ay r.
Söz yox, indi siz özünüz d görürsünüz ki, onun m g lm k xahi i var.
liqulu, bel deyilmi? B li, bu ki i özü heç danm r ki, anas bir az d lisodu;
ni bir az hu u ba nda deyil. ndi i di, biz getdik k nd v gördük ki, arvad n,
ni Zeyn b arvad n d liliyi tutub, onda p s m nim t klifim n di?"

Qaz ist yirdi ki, a aç b bir söz desin, amma Qas li qabaqlad :
"Do rudu, qaz a a. Ba n üçün m nim anam n bir az hu u ba nda deyil, el
hm tlik atam K rb lay Heyd r öl nd n anam gün olmazd ki, a lamas n.
El o q r a lad ki, qüss n ax rda d li oldu.
Do rudan, qaz , m nim anam n bir tutmas var.
Tutmas tutanda da allah görs tm sin, öhd sind n g lm k olmur."

Qaz t sbehi çevir -çevir dedi:

"Niy , olan, m r sizin k ndinizd a saqqal yoxdu? M r sizin k ndinizd

lil r, divan r öz ba nad lar? G k bel zad olmuya. rd ki, bel zad
yoxdu. rd birisi d li oldu. Onu tutub qat rlar dama. O q r köt k vururlar,
o q r a -susuz saxlay rlar ki,
ba na g lir."

Qaz sözünü qurtard v Xudayar b y dübar soru du:

ndi i di, qaz a a, n bilm k olur, indi i di biz getdik gördük ki, Zeyn b
arvad n tutmas tutub, deyir ki, m n filank getmir m, onda p s m nim
klifim n di? Çünki o arvad o q r d lidi ki, o q r hu suzdu ki, qorxuram
ki, lap dana, dey ki, m n o lumu heç v kil el mi m."

rb lay Qafar Xudayar b yin sözünü möhk ml ndirm kd n ötrü dedi:

"A ki i, a n di desin ki, m n o lumu v kil el mi m?! P s biz burada

çiyik? Bizim h r ikimizin yan nda v kil eliyibdi. O
dem kim baxar?"

Qaz sa lini Xudayar b yin çiynin uzad b, mehriban-mehriban dedi:

zizim, s nin heç i in yoxdu. S n get k nd , Zeyn b övr x r ver ki,

b g lib s övr t olsun; ne ki, özü raz q veribdi v o lunu v kil
eliyibdi.
r dursa ç m-x m el , r dedi ki, xeyr, m n g lmir m, ya o lumu
kil el mi m,
onda s n lüstü g l m x r g tir, ya xeyr, bir riz yazd r g tir m . M n
yaz m n rnik ki, filank sin övr ti rinin
evind n qaç b, rin ita t el mir. Onda onu it ölüsü kimi sürüyüb, salarlar s nin
evin . Lap arxay n olun v gedin."

Xudayar b y, Qas li, K rb lay Qafar v K rb lay S bz li dan a-dan a

Buzxana m ll sinin uzun küç sini g lib ç xd lar ba a.
Hamam n yan na yeti k Xudayar b y dayand v "ox, yoruldum" -- deyib
çökdü hamam n s kisin v çubu unu ç xard b ba lad doldurma .
Hamamdan ç xan övr tl r t übl bunlara bax b, b zil ri gül -gül , b zil ri
rtdana-m rtdana k ndlil rin
yan ndan keçib gedirdil r. Ax k ndlil r ba a dü dül r ki, bura oturmal yer
deyil.
vv l Xudayar b y durdu aya a v dedi:

"Balam, burdan ged k. Arvaddan xata g r, g lin ged k."

alar bir q r d gedib, oturdular çay n k nar nda bir

uçuq divar n üst . Xudayar b y lind çubuq çömb lib, dirs kl rini dizl rinin
üstün dayay b, ba ymi di a a v dinmirdi.
Qalanlar durmu dular ayaq üst . Xudayar b y çubu u bir-iki sümürüb püfl di
üzünü heç yana çönd rm yib ba lad :

"N deyirsiz, indi hara ged k?"

Qas li avab verdi:

"Hara ged yik, ged k k nd da."

Xudayar b y bir q r fikirl nd n sonra ba qald rmay b dedi:

"Yax , gedirsiniz ged k."

Xudayar b y qalxd ki, dursun aya a, Qas li v K rb lay S bz li h mçinin

durdu aya a.
Amma K rb lay Qafar h t el yib, üzünü Xudayar b tutub ba lad :

"Xudayar b y, m n ist yir m indi bir söz deyim.

Qarda , m n t rüb li adamam, h rç nd sinnim avand .
Qarda , m n and içir m ki, o arvad heç v hl öz xo una g lib s arvad
olmuya aq.
Xeyr, olmuya aq. M n ki, onu tan ram, heç vaxt olmaz.
r do rudan onu öz xo una qoysan, heç vaxt g lm z.
Demir m, b lk divan gü ü il ola. M n m sl t görür m el indi ki, burdasan,
xi t xir salm yasan, el indi bu saat, el bu gün gedib n rnik ikay t
ed n ki, m nim arvad m m ita t el mir, m nim evimd oturmur.
Bunu lap m sl tli i görür m.
Ta bilmir m indi siz n m sl t görürsüz...."

Xudayar b y dübar oturub, ir liki kimi ba sald a a.

Bu oturan kimi Qas li il K rb lay S bz li d oturdular.
rb lay S bz li bu mr raz olmad v bu ür dedi:
"Xeyr, bu i yax i deyil, allaha xo getm z.
lk el arvad bir söz demiy k; b lk el raz ola aq.
Niy d xi nahaq yer n rnik dey n, n rnik da yaz b, arvad g tirtsin
divanxanaya.
Xeyr, arvad yaz qd , yaz qd arvad. Allaha xo getm z!"

Bir q r mübahis n sonra m sl t bel görüldü ki, el indn bu saat Xudayar

y gedib n rnik ikay t el sin.

* * * * *

Bu gün M mm dh n mi d g lmi di .
Yaz q qo a ki i piyada v ayaqyal n, ba maqlar al b lin v ibin bir-iki
çör k
qoyub, g ldi ç xd v üz qoydu qabaq a deyil n karvansaraya.

Haman vaxt K rb lay r darvazan n s kisind oturub, pendir-çör k yeyirdi.

mm dh n mi yeridi K rb lay rin yan na v salam verib dedi:

"Atan r hm td K rb lay , z hm t ç k ula ç xart apar m.

And olsun allaha, sabah züvvar ç xa aq, e kd n ötrü lap m tt m.
Dur, dur, allah atana r hm t el sin...."

mm dh n mi sözl rini dey nd n sonra y qin el di ki, bu odaba kard ,

qulaqlar e itmir.
ni M mm dh n minin yerin özg si d olsa idi, bel güm n el rdi.
Os ki, M mm dh n mi bu sözl ri deyib qurtard , amma K rb lay
r
inki bir avab verm di, b lk üzünü d çönd rib baxmad ki, görüm bu sözl ri
dey n kimdi, b lk h t d el di.
An aq irin- irin çör k yem kd idi.
mm dh n mi do rudan onu kar hesab el yib ir li yeridi v ba a
yib, u a s sl dedi:

"Ay K rb lay , allah atana r hm t el sin, z hm t ç k o e yi ç xart apar m.

And olsun allaha, sabah züvvar ç xa aq, e kd n
ötrü lap m tt m...."

Bu heynd K rb lay r b rk ç b, M mm dh n mini lap qorxutdu:

" nn m tt ls n! Gora m tt ls n!
Da neylim m tt ls n?
h, d ng olduq. Ax m s n e k tap rm san?
 li-divana deyils n ki! Yoxsa kefl nmis n?"

mm dh n mi h r iki ll rinin k sini K rb lay r minin qaba na

uzad b yalvar r:

"Ay K rb lay , g l s n allaha bax, m nim ula ver qoyum gedim i im .

Allah xat na m ni avara el ."

zizim, s n kimin yan nda m e k tap rm san?

vv la budur ki, s nin e yin tövl d olsa, s heç vaxt ver bilm m.
Os ki, e yi m s n tap rmam san ki! V bir d ki, e k burda deyil.
yi h r k s g tirmi di, o da apard .
Yoxsa burda e k harda idi."

"Y ni Xudayar b y apard ? "

"N bilim hans b y apard . Sizin k ndin katdas apard ."

"P s bilmirs n hara apard ?"

"N bilim? nn apard ."

"B lk apard Heyd rxan körpüsün da da nlar?"

rb lay r heç avab verm di. M mm dh n minin suallar ndan t ng

lib durdu aya a v üz qoydu bazara s mt getm . Gen M mm dh n
onu ça b t qq el di ki, bar desin gör k Xudayar b y e yi hara apar bd .
rb lay rin görükür ki, M mm dh n miy r hmi g ldi, qay b
ldi onun yan na, bir az yum aql qnan dedi v and içdi ki, do rudu, Xudayar
y e yi çatm karvansaraya, amma gen ç xar b apard .
mm dh n dübar soru du ki, p s hara apard ?
rb lay r" nn apard " avab verib, üz qoydu bazara s mt
getm kliy .

mm dh n mi çox yorulmu du.

Danaba k ndind n iki a yar m yoldu.
Bu q r yolu piyada g n, özün d qo a ki i olasan, lb tt , yorula aqsan.
mm dh n mi darvazan n s kisind K rb lay r oturan yerd
oturub, dal
dayad divara v dizl rini qu aqlay b umdu fikr .
Vaqe n M mm dh n mi q m d ryas na q rq olmu du.

li, x yal t yaz q qo a ki ini h r yandan bürüdü.

 vv l keç n günl ri yad na dü dü; y ni u aql . "Heyf, heyf s , u aql q!
göz l ey imi n! N çör k fikrin qal rsan, n paltar fikrin qal rsan, n
övlad d rdi ç kirs n, n bilirs n ki, kas bl q n dir".
Sonra u aql qdan keçdi avan vaxtlar sald yada.
vv l bir q r mil rind n giley el di ki, onun mal-dövl tini yeyib, onu
kas bl q
rdin düçar el dil r.
Sonra qürb gedib libo qay tma yad na dü dü.
Gen bir ah ç kib, ükür el di.

Müxt r, sinninin h r gu sin l uzatd , baxd gördü onun aln na m hz bir

qaragünçülük yaz bd . Amma ham dan art q M mm dh n minin ür yi bir
zaddan sar s rd .
mm dh n minin ür yi ona s rd ki, söz yox, bu i rin ham
allah-taalan n öz i idi, heç bir ey yoxdu ki, xudav ndi-al m ondan bix r
olmas n.
s bunun indi ula n ba na bu i g ldi, ax a kar eydir bu e yin ba na bir
ey g ls , ax o, K rb laya ziyar tind n qala aq.
s indi bunu n tövr ba a dü k?
Bu yol mübar k yoldu. Bu yol K rb la yoludu.
Bu yol göz l yoldu. Birisi ki, bu m tl dü dü, K rb laya getm k niyy ti el di,
laz md r ki, allah-taala ona h r i köm k olsun.
s bir sur td ki, indi onun e yini g tirib burada ist yirl r bat ralar, p s n
gör n xudav ndi-al m öz qüdr t li il bu i ri düz ltmir v
günahkarlara, baisl q b el mir?
s görük n budur ki, heç allah-taalan n
ve in deyil M mm dh n mi ziyar getdi, ya yox; y ni allah-taalan n
ona, y ni M mm dh n miy iltifat yoxdu.

Bu ür x yalat M mm dh n minin art aq ür yini s rd .

Bir q r d fikir el nd n sonra M mm dh n lap y qin el di
ki, allah-taala ola bil r ki, onun ziyar getm kliyin sl n raz deyil ki, onun
ba na bu i r g lir.

ki saata yav q M mm dh n mi burada oturub, bu ür x yalatnan keçirdi.

Sonra gen " ükür" deyib durdu aya a.
bir saata yav q ri o üz -bu üz doland ki, b lk Xudayar b yi tapa.
Ax rda üz qoydu n rnik divanxanas na s mt.
mm dh n mi o s n rnik divanxanas na g lmir ki, ikay t el sin
Xudayar b yd n, ya karvansaraç dan. Xeyr, allah el sin.
mm dh n mi din adamd . r il , ltaq il aras yoxdu.
bir d ki, indiki srd ikay t el kliyin özü el bir ç tin i di.
Ondan ötrü ki, ikay tçi g k y qin el ki, ikay ti möhk m el bil k.
 ikay t d ahidn n möhk m olar. Amma M mm dh n minin ahidi
yoxdu.
Ondan ötrü ki, pulu yoxdu. Söz yox, Xudayar b yin d pulu yoxdu.
Söz oras ndad r ki, Xudayar b yin lind yek d k var.
vaxt kefi ist yir qald r, n vaxt kefi ist yir yendirir.

Danaba k ndind bu yek likd zo al d yinin hörm ti heç pulun

hörm tind n az deyil.
O ixtiyar ki, d kd var, b lk pulda yoxdu.
Bu s bl rin ham na gör v bir d o s gör ki, M mm dh n mi
slind f qir adamd , bu s bl rin ham na gör , M mm dh n mi heç
vaxt Xudayar b yd n ikay t el zdi.M mm dh n mi divanxanaya
girm kd , n rnik d divanxanan n balkonuna ç xmaqda. N rnik li il i ar
el di, M mm dh n mi pill ni ç b, g ldi n rnikin yan na. Balkonda
üç-dörd atl ll rini yanlar na sal b, rg il durmu dular. N rnik bunlar n
birisini ça b, üzünü tutdu M mm dh n miy v rus a bir zad dedi.
Yavu a g n atl t üm el di ki, a a deyir bura g lm kd n m tl bi var
desin.
mm dh n mi lap kar xd v vv l bilm di ki, n desin, sonra q zara-
zara, utana-utana, titr -titr üzünü tutdu atl ya:

"A a, do rusu, m nim e yimi bilmir m Heyd rxan körpüsün da da ma a

apar blar, ya da ki, karvansaraç m ni aldad r, deyir ki, burda deyil."

Atl M mm dh n mi dediyind n bir zad ba a dü di.

rnik onun üst ç b qovdu k nara v rus a atl lara dedi ki,
iç rid n dilman ça rs nlar.
Bu heynd bir u a boylu o lan ll ri yan nda qaç b g ldi n rnikin yan na.
rnik gen dilman a bir söz dedi v dilman üzünü tutdu M mm dh n
miy :

"Ki i, n deyirs n?"

"Vallah, a a bilmir m m nim e yimi ya Heyd rxan körpüsün apar blar, ya da

ki, karvansaraç saxlay b. Bilmir m n s vermir.
Sabah züvvar ç r. M n lap m tt l qald m."

Bu dan q çox uzun ç kdi. M mm dh n minin sözünü n dilman , n d

ki, n rnik ba a dü bilm dil r. N q r dilman
kid el di ki, M mm dh n mi hvalat a kar v aç q desin ki, bir zad ba a
dü k olsun, amma heç ba a g lm di. An aq M mm dh n minin sözü bu
oldu: "Vallah m nim e yimi, a a, bilmir m Heyd rxan körpüsün apar blar,
ya da ki, karvansaraç saxlay b vermir".N rnik y qin el di ki, bu ki inin hu u
ba nda deyil. Ax la la qal b, M mm dh n mini divanxanadan qovdu.

mm dh n mi özünü bel itirmi di ki, heç bilmirdi ki, haman bu d qiq

ki, o, n rnik ikay t edirdi, Xudayar b y, Qas li, K rb lay S bz li v
rb lay Qafar durmu dular onun dal nda. M mm dh n ortal qdan ç xan
kimi Xudayar b y yeridi ir li v n rnik ikay t el di ki, onun övr ti -- ki, ad
olsun Zeyn b, -- ona ita t el mir. Dilman t üm el di v n rnik avab
verdi: bu
ür i r onun ixtiyar nda deyil, getsin ikay tini qaz ya el sin.

Xudayar b y, Qas li, h r iki K rb lay lar v M mm dh n mi onlar n

dal a ç xd lar e iy . M mm dh n mi üzünü Xudayar b tutub dedi:

"Ay Xudayar b y, ba na dönüm, ax e yi neyl din?

Ax sabah züvvar ç r. M n qald m m tt l." -- Xudayar b y an aq bu
avab verdi:

"Yax , M mm dh n mi, s nn n m nimki qals n k nd .

n s nn n k ndd dan aram. Yax , qals n. ndi m nd n ikay t
edirdin da?"

"Ay Xudayar b y, qurani-münz l haqq s nin ad n yoxdu.

nim heç ikay t x yal m yox idi.
ldim divanxanaya b lk s ni
görüm, n rnik m ni gördü ça rd .
Amma n q r el di, s nin ad ç km dim."

Xudayar b y gen h rb -qada a k sib Qas li v h r iki K rb lay il üz

qoydu g lm kliy qaz gil . M mm dh n mi bir-iki
m onlar n dal a g lib durdu v mat-mat gözünü dikdi bu ged n a alara.
Bunlar döng ni dönüb gözd n itdil r.
Amma yaz q M mm dh n mi vaqe n a lad .
Vallah, billah, a lad . Y ni ne a lad ? U aq kimi a lad .

ndi d xi M mm dh n minin rd bir i i-gü ü yoxdu; h r bir i ini

qurtard v lap arxay nlad . D xi n qay ra aq? Ba maqlar ç xar b vurdu
qoltu una v "allah, ükür s nin lal na" deyib, üz qoydu Danaba k ndin .

Xudayar b y yolda lar il qaz n yan na g lib ikay t el di:

onun övr ti -- ki, Zeyn b olsun, -- ona ita t göst rmir, onun evind
oturmur, ç b gedib, ri evind qal r.
Yolda lar da ahid göst rdi.
Qaz bir q r gülüb dedi:

"Xa-xa-xa.... B y, s nin i in lap d stgah imi . Xa ... xa ... xa....

Siz buradan ged li bir saat yoxdu, n tez k nd gedib qay td z?
tez gedib bildiniz ki, övr tin s ita t el mir. Xa ... xa ... xa....
Lap d stgah imi s nin i rin!
Do rudan n ç p övr t imi s nin
övr tin. Q rib b dxasiyy t övr tdi. Xa ... xa ... xa....
Yax , çox yax . M n onu indi bel yum aldaram ki, yumurta yükü aparar."

Bu sözl ri dey nd n sonra qaz dö kç nin alt ndan bir ka z paras ç xartd v
mi götürüb ba lad yazma .

""B xidm ti qlava ma ti-Danaba ."

z qaziyi-uyezdi-"N"."

Bina be ikay t nümud n hli-q ryeyi-Danaba Xudayar b y N fqulub y o lu

be q zav txaneyi"N" ki, zöv eyi-m nkuheyi-m n Zeyn b binti-K rb lay
Zeynal z. 16 mahi-s r z xaneyi-m n xari üd v m ra t mkin n dad ; bina
be ikay ti- aki be xidm ti- üma t qqe minümay m ki, zöv eyi-m zkurra be
ixtiyari-mü arileyh dad ki, b d zin d r xaneyi-u müt kkin üd , z süx ni-u
avüz n nümay d.

Qaziyi-uyezdi-"N" Ha Molla S r Salib Sultan-zad ".

Ka bükdü, qoydu paket v Xudayar b uzad b dedi:

"Bunu apar b ver rs n sizin qlavaya. Yazm am ki, filank sin övr ti rin ita t
etm v g lib evind oturmuya, onu zornan, it
ölüsü kimi g tirtdirin!"

VIII

Bu gün s r ay n on yeddin i günüdür.

Danaba k ndind bu gün guya ki, bir a urad .
Bu gün Danaba k ndinin züvvar K rb la ziyar tin ç r.
Sübh ol aq çavu un müna at k ndi hat el yib, gah o m ll n s si g lir,
gah bu m ll n. Bütün k ndi dolan b v h r züvvar n qap n a nda
müna at tamam edib v x tini al b, çavu "Çaylax" m ll sin daxil olub,
vv l g ldi dayand K rb lay Zeynalabd n qap nda v ba lad müna at .
td n on be -on alt ya nda bir o lan ç b bir lind bir çanaq q ndab,
o biri lind bir ift orab. Çavu q ndab içib orab ald v qoydu at n
rkind ki xur una. Zeynalabd n qap ndan r dd olub, g ldi dayand
mm dh n minin qap nda v ba lad müna at .

Çavu müna at qutarmam , h td n yaz q M mm dh n mi

gözl rind n ya tök -tök ç xd küç v a laya-a laya çavu un yan na g lib,
dü dü çavu un at n ayaqlar na. At sakit at imi ; heç yerind n h t el di.
mm dh n mi bir q r at n d rnaqlar ndan öpüb durdu aya a v sa
lini qoltuq ibin uzad b, bükülmü bir ka z ç xartd v uzatd çavu a. Çavu
üblü sual el di:

"K rb lay , bu n dir?"

lamaq qoymad M mm dh n mini avab versin. Bu heynd h td n

mm dh n minin övr ti -- çadir b ba nda -- v o lu hm d -- h r ikisi
laya-a laya ç b, yeridil r çavu un yan na. M mm dh n mi ka
çavu a verib, dübar dü dü at n dö ün v ba lad ayaqlar öpm . Çavu
art q t übl üzünü tutdu M mm dh n minin övr tin v soru du:

"Ba , bu n di? P s han K rb lay nx ti?"

zz t a laya-a laya avab verdi:

"Qarda , M mm dh n minin aln na yaz lmam K rb lay olsun. Allah

baisin balalar m r qoysun!"

mm dh n durdu aya a v gü dayana-dayana dedi:

"Apar, qarda , apar.... O riz ni apar.... Apar h zr t Abbasa. Apar.... M n ged

bilm dim.... Ged bilm dim. Qoymad lar. M ni qoymad lar.... M nim e yimi
urlad lar. Yedil r. Satd lar. Apar riz ni, apar. M n ged bilm dim...."

zz t a laya-a laya ba lay b M mm dh nin sözünü k sdi:"Çavu , apararsan

o riz ni h zr t-Abbasa. G k m nim rimi bu yoldan bin sib el H zr t-
Abbas özü q nim ola. mam özü q nim ola...."
Çavu qoltuq ibind n bir d st ka z ç xard b, M mm dh n minin
riz sini qoydu ka zlar n için , ka z d st sini qoydu qoltu una v at n ba
çönd rib mehribanl qla dedi:

mi, ba , heç ür yinizi s xmay n."

r d fi-x ngi-sit mi-g rdi i-g rdun

Beht r zikifayati-ilahi sip ri nist.

[T üm si: F kin zülm oxunu d f etm k üçün allah n irad sind n yax
qalxan (vasit ) yoxdur.]

Heç q m yem yin, neyl k, bu il olmad , in allah, allah salamatl q vers , ld n

aman vers , in allah, g n il ged rik. Heç qüss el yin. Söz yox, h r k s ki,
sizi bu mübar k yoldan, bu s vab yoldan qoyubdu, siz mane olubdu, lb tt
allah-taala ona q b eliy k. El r, el r. Olmaz ki, el sin. Ne ki, el z?
r bunlar ham z rafatd r?! Buna K rb la yolu dey rl r. Xeyr, xeyr,
n ür yinizi s xmay n. allah, riz nizi d yetir m. allah, d eyi-
bula da yeti r.

Çavu at na bir qamç vurub ba lad müna at , M mm dh n v övr ti bir

r d durub, a laya-a laya qay td lar ev .

Günorta vaxt idi. K rb lay lar n misi d st -d st k ndin k nar na, q bristan n
yan na y b, düzülmü dül r yek meydana ki, "imamzadan " ziyar t el yib
xs nlar. Burada art q miyy t var idi. Övr t qar ki iy , ki i övr .
Kimi piyada, kimi atl .
zi a lay rd , b zi gülürdü. Amma a layanlar n çoxusu övr tl r idi; çünki
övr tin ür yi yuxa olar. B zisinin qarda gedirdi, b zisinin
lu v b zisinin ri. Atlar n ki yi, e kl rin anq rt s si v övr t v
aqlar n a lama bir-birin qar b qalx rd .

rb lay lar imamzada ziyar tini tamam edib y lar meydana v qohum-
qr ba il qu aqla b, öpü üb v a la b mindil r atlar v haz r oldular
getm .
Çavu meydana ç b, ax müna at ba lad ki, y ni ç xmaq vaxt r.
Bu heynd çavu un yan na iki övr t yeridi. kisi d ayaqyal n v qara çadral .
Bu övr tl rin birisi u a idi, birisi alçaq.
r ikisi a lay rd .
Bunlar çavu un yan na yeti ib, h r birisi çadras n alt ndan bir bükülü ka z
xard b uzatd lar çavu a. Çavu müna at k sib ba ydi a v ka zlar
ald .
Çavu soru du ki, bu ka z n ka zd r?
Övr tl rin h r ikisi avab verdil r ki, bu riz dir h zr t-Abbasa.
Çavu qoltuq ibind n ka z d st sini ç xard b, övr tl rin riz rini h mçinin
daxil el di ka z d st sin v dübar qoltuq ibin qoyub ba lad müna at .

Bu övr tl rin ikisini d biz tan q.

a övr t Zeyn bdi; biri d Xudayar b yin övr tidi.
ni ri baxsaq, ikisi d Xudayar b yin övr tidi, biri köhn övr tidi, biri d
övr tidi.

rb lay lar üz qoydu Q raxd n yoluna v amaat yava -yava , d st -d st v

k-t k üz qoydu k nd .

Zeyn b a laya-a laya g ldi evin v q zlar ça b, bunlar n h r ikisini ald

qu na.
Çünki özü a lamaqdan sakit olmam , u aqlar da analar na bax b a lay rd lar.
Fizz a laya-a laya gözl rinin ya silib, mat-mat anas n üzün bax b ax
soru du:

"Ana, s n allah, niy a rsan?"

Zeyn b avab verm di. An aq çar ovunun u u il gözl rinin ya silib, l t

eytana el di. Fizz dübar soru du v Zeyn b ax la la qal b avab verdi:

"Bala, vallah, heç zad yoxdu. El atan yad ma dü übdü, a ram."

Fizz Zeyn bin sözün inanmay b, gen soru du.

Bu d Zeyn b do ru avab verdi; amma a laya-a laya avab verdi:

"Bala, ax ne a lam m? M ni istiyirl r zornan ver r.

Gördün qarda n s r m ni n q r döydü?
Deyir el zornan g k ged n Xudayar b .
Bala, m n ne a lam m?"

Fizz bir q r fikir el yib gen soru du:

"Yax , ana, n olu ged nd ? Get da! Niy getmirs n ki?

getm k pis zadd ?"

"Bala, m n olub gedim? M n yek likd arvadlar getm zl r ki!

zlar ged rl r. M n olub gedim?"

"Yax , ana Z hra bibim s nd n yek arvadd , b niy o, getdi?"

Zeyn b Fizz nin bu sual na heç bir söz tapmad desin.

Bu heynd ev alt xs daxil oldu. Dördü bizim tan lardand :

Qas li, S bz li, K rb lay Qafar v V liqulu. Amma ikisini tan q.
Bunlardan biri q rx be , b lk d lli sind , q rm saqqal, qara papaq bir
ki idir.
Bu, Danaba k ndinin qlavas K rb lay smay ld r.
O biri d el bu sind köhn qara papaq, q k arxal ql , a tuman, qara saqqal
ki idir.
Bu da Danaba k ndinin prixod mollas Molla M mm dquludur.

Zeyn b bunlar gör k qalx b ç kildi, durdu bu aqda.

zlar da gedib soxuldular analar n yan na v t übl gözl rini dikdil r
qonaqlara. Qonaqlar rg il yl dil r.
Molla yuxar ba da, onun sa t find K rb lay smay l, sol t find
rb lay Qafar;
rb lay S bz li, V liqulu v Qas li divara dayan b, durmu dular ayaq üst .
Molla M mm dqulu, K rb lay smay l v
rb lay S bz li çubuqlar ç xard b ba lad lar doldurma .
Molla çubu unu al b, üzünü tutdu Zeyn s mt:

"Ba , bilirs n n var? Bilirs n biz n m tl g lmi ik?"

Zeyn b avab verm di. Molla M mm dqulu dübar ba lad :

"Biz bura ondan ötrü g lmi ik ki, s n sih t el k...."

Zeyn b lüstü avab verdi:

"Allah r hm t el sin. Siz r n sih t el nsiniz, vv l, bax, o ayaq üst

durana n sih t eliyin ki, m ni in itm sin. Bu gün m ni döym kd n öldürübdü.
ndi bu saat qab alar m a r."

Molla gen ba lad :

"Yax , ba , ax s n i i o yer niy g tirirs n ki, o lun s a olsun?"

"Niy , m n neyl yir m ki?"

"S n ri td n ç rsan."

ri td n ç xana allah l t el sin!"

"L t, l t!"
"M n niy ri td n ç ram ki?"

Molla avab verdi:

"S n o s ri td n ç rsan ki, ri tin ümuruna mümani t qat rsan.

st mirs n ki, rti m nkuh ni g tir n.

Zeyn b avab verm di; o s ki, molla dediyini sla ba a dü di.

Molla gen ba lad :
"M r s n m fhum deyils n ki, indi Xudayar b yin zöv eyi h lal san?
r bu s da s nin hu -gu una t bli olunmuyub?"

Zeyn b avab verdi:

"Y ni deyirs n ki, m n Xudayar b yin arvad yam?

Yax m n kim Xudayar b getm k raz verdim ki, m n onun arvad
olum?"

Qas li ld lini sin sin vurub dedi:

"Bax, m vermis n. S n m r m ni v kil el din bu ki il rin öz yan nda?

n m ni v kil el din. Bu yek eyi danmaq olar?"

Zeyn b bir ah ç kib dedi:

"Yax , n deyir m ki, siz dey n olsun."

Molla ba lad :

"Çox b. ndi s n el m nim öz yan mda iqrar el din ki,

Qas lini s n özün v kil el mis n. P s dax sözün n dir?!
s gedib öz xahi inl rinin evin daxil olmursan?
Deyirs n g k s ni zornan aparalar? B dnaml qnan aparalar?
Rüsvayç nan aparalar?"

Qlava çubu un külünü yer bo ald b, dübar ba lad doldurma v üzünü

Zeyn sar çönd rib, u a s sl v qeyznak dedi:

"Bax, ay arvad, gözünü aç, gözümün için bax.

Qaz dün n m ka z yaz b. Xudayar b y ikay t eliyib ki, m nim övr tim
Zeyn b
nim evimi qoyub, gedib öz evind olur; m ita t el mir.
Qaz m ka z yaz b. r s n öz xahi inn n gedib rinin evind
oturmasan, s ni it ölüsü kimi sürüdüb apartd rram! Lap y qin el v a y
ba na!"

Zeyn b bir söz dem di. Amma q zlar h r ikisi ba lad lar a lama .
Növb yeti di mollaya. Molla üzünü Zeyn sar tutub, ba lad gen n sih ti:

"Yox, yox, ba , allaha xo getm z.

n nahaq yer özünü d m qq mübt la eliyirs n, u aqlar n da
ür kl rinin s lma na bais olursan. Yox, yox, bel el .
y ba na v dinm z-söyl z y , get otur rinin evind .
Yoxsa indi d xi i qurtar bd .
n indi Xudayar b yin zöv sis n.
nin heç ixtiyar n yoxdu bu bar k metinal q el n.
r istiyirs n ki, ri l eliy n,
in h qiq ti budur ki, m n deyir m.
rm etiqad n var, inan.
Yoxsa etiqad n yoxdu, inanma.
Özün bil. r istiyirs n ki, s ni sürüy -sürüy aparalar, qoy apars nlar, d xi
sözüm yoxdu."

Bu sözl ri deyib, Molla M mm dqulu çubu u uzatd kis nin için v

doldurub ç xard v K rb lay smay la s mt bir qov uzad b
al rd , qoydu çubu un üst v ba lad n sih ti:

"Yox, ba a y ba na. ndi s n görürs n ki, i lap qurtar bd .

n indi Xudayar b yin övr tis n. ri t heç v övr o ixtiyar
vermir ki, otursun öz evind v rinin sözünd n ç xs n.
Söz yox, s n getm zs n, m n d yazaram n rnik ki, filank sin övr ti
avüz edib raiti-zöv iyy ni g tirmir. Bilirs n onda n olar?
Onda o olar ki, n rnik pristav gönd r, s ni qolu-q ba gönd rl r
ki, n rnik avab ver n. Niy s n i i o yer yetir n ki, s ni
biab rç qnan aparalar , dost gör q mgin
ola, dü n gör sevin ?"

Qlava ba lad :

ndi n deyirs n, bizi m tt l el .

r gedirs n, öz xahi inl get; yoxsa getmirs n, m n bildiyimi eliyim.
Vallahi, billahi gözünü aç, gözümün için bax. Sonra pe man olarsan."

Zeyn b bir söz dem yib, ir liki hal td durmu du ayaq üst .
Bir bel sözdür ki, sakitlik -- raz q lam tidir.
Oturanlar da bir bel eyi ba a dü üb, durdular aya a ki, getsinl r.
vv l K rb lay smay l durdu v qamç Zeyn s mt silk yib, bu tövr
rb -qada a
sdi:

"Bax, ay arvad, indi biz gedirik. Ax ama kimi s möhl t verir m.

Ax am Qas lini gönd m ki, s nd n ya h , ya yox avab
als n. And olsun o bizi yaradana, r naz-q mz eliy n, m n s ni qoymaram
ki, bu k td ba doland rasan.
Ax heç olmasa götürüb n rnik yazaram ki, filan arvad rind n küsüb,
gedib pis yola dü übdü.
And olsun o p rv rdigara ki, yazaram!"

misi ç xd e iy V liquludan savay.

liqulu da had t barma anas n üst qovzay b dedi:

"Bax, ay ana, m n s deyir m ki, Qas liy yox avab vers n, m n el bu

gün ayr b ged m qaynatamgild qala am.
Bir aydan da sonra özüm toy edib, d xi s ana demiy m. V ss lam. ndi
xudafiz."

liqulu da ç xd .

Zeyn bin i i çox pis yer g ldi dayand .

r zad bir yana, V liqulunun a q eliyib ayr lma v ev g lm yi bir yana.
Yaz q övr t n el sin? M r ev ki isiz ötü r? Onda da bu ür vilay td .
z, bu müsib t böyük müsib tdi.

Zeyn b bu aqda ayaq üst durmaqdan lap yoruldu.

çlar a ray b s lday rd lar.
Ki il r ç xan kimi g ldi oturdu v u aqlar ald
qu na. Bin va balalar a lamaqdan lap yorulmu dular.
zlar n ikisi Zeyn bin qu nda irin yuxulad lar.
Zeyn b bir q r a lay b, ba dayad divara v umdu fikr .

n ist rdim Zeyn bin indiki hal siz m lum edim, onun d rdini söyl yim,
onun fikir-x yal , q mini, qüss sini v q lbinin s lma aç b b yana
tirim:
o ist mir m ki, qorxuram sizi d a lamaq tuta.
Amma n el k, m n gen g k bor umu da el yim.

Zeyn b indi bu saat qalm iki divar n aras nda: biri o t fd n s rd , biri d
bu t fd n.
 q r çal rd bu iki divar n aras ndan bir tövr il , bir f nn il ç b qaçs n,
sla mümkün olmurdu. Bu divarlar n biri Xudayar b getm kdi, biri d
getm kdi.

Xudayar b getm k fikri Zeyn bi o divar kimi s rd ki, Zeyn b

Xudayar b yd n el irg nirdi, ne ki, insan qurba adan irg r. P s ne ki,
insana qurba an el al b qoynuna qatmaq nagüvara g r, el d , b lk bundan
art q, Zeyn Xudayar b yin iri burnuna v kifir sif tin bax b, ona r dem k
nagüvara v naxo görünürdü.Xudayar b getm k fikri d Zeyn bi o
divar kimi s rd ki, Zeyn , sözün vazehi, art aq xof üz vermi di.
Hün r g k bu guppultunun, bu ziyy tin, bu rüsvayç n, bu h rb -
qada an n, qaz n, n rnikin, mollan n, qlavan n, ah dlar n, amaat n v
liqulunun qaba na ç b tab el sin v k ll -k ll versin! Bu hün r n inki
Zeyn bin, b lk onun babas n da qüvv sind n fel g lm zdi.

ni insaf n n el sin yaz q Zeyn b?

Bir yandan V liqulu ayr b qoyub ged k.
s kin ne olsun? Mallar ne olsun?
Ev-e ik, z mi, alver ne olsun?
Bir yandan getm k v n rnik yan nda biab rç qla avab verm k d rdi.

Ya xeyr, ola bil r ki, qlava Zeyn bi heç d gönd rm sin.

Haz r qaz ona r smi izharnam gönd rib. ndi bu saat qlavan n külli ixtiyar var
Zeyn bi versin Qas linin dal na v apar b sals n Xudayar b yin evin .
Qlava da, söz yox, el k. vv la ondan ötrü el k ki, bu i r onun
bor udur.
kin i d ki, biz m lumdur ki, qlava Xudayar b yin anas si el yibdi.
s Xudayar b y olur onun ögey o lu.
s el y qin qlava bu i in üstün dü üb.
r yolnan olmu olsa, bu i i a ra aq.
Zeyn b özü a k m övr t deyil, bunlar n ham çox yax ba a dü ürdü.

ki saat tamam Zeyn b bu ür x yalata m ul idi ki, qap aç ld .

Qas li girdi iç ri.

"N deyirs n indi, ba ? Sözün n di? M n indi gedim qlavaya n deyim?

Raz san, ya yox?"

ndiki hal nda Zeyn b b nz yirdi bir el xs , hans ki, z r sini qaba na
qoyub bax r v bilmir n el sin: içsin, ya yox?
çm d rd, qüss v q m onu öldür k, içs z r öldür k.
"P s m sl t budur ki, içim" -- deyib ni ç kir ba na.
Zeyn raz q avab verm k z r içm k m nzil sind idi. El ki,
Qas li sual bir d t krar el di, Zeyn b ham gü ünü y b
üzünü q b avab verdi:

"Raz yam."

TAM **

hvalatdan üç il keçib, dördün ü il ayaq qoyurdu.

f sli idi. Kiçik çill nin ç xma na on gün qal rd .
Günorta vaxt idi. Hava xo idi.
rç nd havada bir az sazaq var idi, amma günün t siri bilinirdi.
Hava xo olmaq k ndlil r divarlar n dibin düzülüb v yanlar yer
verib, m ul idil r söhb . M mm dh n minin dam n dal nda divar n
dibind üç-dörd ki i oturub dan rd lar.
Bu heynd küç il bir q rib k ndli qaba nda be -on yüklü e k yolnan
keçirdi.
kl r yav qla lar v ist yirdil r keçsinl r, oturanlar n içind bir qo a ki i
qaç b v e kl rin için özün soxub bir çal e yin ba qaytard v durdu
diqq tl e yin o üzün -bu üzün baxma a. E kl rin sahibi lb t el güman
el di ki, qo a ki i e k almaq ist yir, qaçd qaba a v o biri e kl rin
ba "çoç " dey -dey qaytar b, saxlad yolun ortas nda v g ldi çal e yin
yan na.
Qo a ki i gah e yin qaba na keçir, gah dal na keçir, ba na bax r, q çlar na
bax r, quyru una bax r. Sonra da a açd , di rin baxd . E k sahibi
ba lad e yi t rifl :

"And olsun allaha bel e k olmaz. Bu e kd n hün r skik deyil.

Görürs n n q r yük çatm am. Düz yeddi pud yükdü.
r almaq meylin olsa, s u uz da ver m."

Qo a ki i gen e yin a ay b, diqq tl a na baxandan sonra ba

qovzad v üzünü tutdu e k sahibin :

"Qarda o lu, bu e yi s n kimd n alm san?"

mi, n ve in kimd n alm am! H ala aqsan, al, almaya aqsan qoy gedim,
ni avara el ."
Qo a ki inin yolda lar da bir zad ba a dü üb durub g ldil r yav a.

Qo a ki i üzünü onlar n birisin tutub dedi:

"M di Oru mo lu, g l bir s n d bu e bax. Bu e k m ni bir az kk

sal r."

Görükür ki, e k sahibi özü d bir zad duydu çünki qo a ki i bu sözü dey n
kimi e yin dal na bir-iki d k ili dirib, ist di e yi sürüb ged . Amma
qo a ki i qoymad .
di Oru da qo a ki i kimi e yi diqq tl v ravürd eyl yib, üzünü tutdu
qo a
ki iy :

"M mm dh n mi, m n bilir m s nin kk dü yini. S n e yi öz

yin ox ad rsan."

Gen e k sahibi e bir-iki d k yendirib, ist di sürüb ged ,

mm dh n mi v M di Oru qoymad lar.
Qalan k ndlil r d y lar v e yi hat edib, bax rd lar e yin o üzün -bu
üzün .
mm dh n mi üzünü e k sahibin
tutub dedi:

"Qarda o lu, s ni and verir m on iki imama do rusunu de görüm bu e yi

kimd n alm san?"

mi, and olsun allaha, m n bu e yi indi düz be ildi qaraba dan alm am on
bir manata."

Bir az vaxtdan e yin ba na b lk lli adam m oldu.

r yeti n -- ki, M mm dh n minin it n e yini tan rd , -- t sdiq el di
ki bu e k M mm dh n minin öz e yidir.
mm dh i mi yap e k sahibinin yaxas ndan v ç -ç
xard adamlar n içind n ki apars n qlavan n yan na.
Qlava haman K rb lay smay l idi.

mm dh n lini e kçinin qur na sal b ç -ç apard .

Bu heynd Xudayar b yin ba nda ikar papaq, ynind mahut çuxa, a tuman
lind zo al a döng n ç b v miyy ti görüb yav qla adamlar n
için .
 mm dh n hvalat na l el di v ikay tini el nd n sonra Xudayar b y
adamlar aralay b, g ldi e yin yan na v diqq tl o t f-bu t fin bax b
yi tan .

"B li, bu M mm dh n minin e yidir." -- Sonra üzünü e kçiy tutub

soru du:

, bu e yi s n hardan alm san?"

kçi M mm dh n miy verdiyi avab Xudayar b d verdi.

Amma gözün döndüyüm Xudayar b y d yi qald rd göy .
yemis n, tur ulu a .
kçiy bir a , iki a , üç a ....
Ta o q r vurdu ki, yaz q ki i dü dü Xudayar b yin
yaqlar na, ba lad yalvarma a ki, e yi als n, d xi onu döym sin.

Bu ür e k tap ld .

Xudayar b y Qas lini qo du e kçinin yan nda ki, apar b onu k ndin
kanar ndan ötürsün q ra a v b rk n-b rk e kçiy tap rd ki, bir d buralara
üzü d ym sin.

mm dh n mi Xudayar b dua eyl -eyl e yi sürdü v apar b

qatd tövl sin . Amma t üblü ey budur ki,
indiy kimi M mm dh n minin o lu hm d görükmür.
ndiy kimi bu q r q a bu q r miyy t y b, n hm d adamlar n
için g ldi, n d M mm dh n minin övr ti ba qap dan e iy uzatd ki,
görsün bu n m di.

hm d d ölübdü, M mm dh n minin övr ti d ölübdü.

hm di bildir bo az a tutub öldü. Anas onun iki ay qüss sini eyl yib, ax
bir d rd mübt la oldu v ömrünü ba lad M mm dh n miy .
Amma M mm dh n mi indiy k and içir ki, hm di d , övr tini d
yin d rdi öldürdü.

z, e k tap ld .

yi M mm dh n miy tap b, Xudayar b y adamlar n içind n ç xd v

ldiyi dar küç il gedib, bir yek darvazadan girdi böyük h . H tin sol
find V liqulu ynind nd r q k arxal q v ba nda köhn boz papaq,
kür kl peyin s rirdi.
Xudayar b y V liqulunun yan ndan düz keçdi v sa s mt s kinin yan nda
durub ç rd :
"Ay q z, Ziba, o lüleyini bir g tir m ."

Ev qap aç ld . Yeddi-s kkiz ya nda bir göyç k q z u lind lüleyin e iy

b, g tirdi lüleyini Xudayar b yin yan na qoyub, titr -titr qay td ev .
Xudayar b y ba lad d st maz .

Bu q biz tan q. Bu q z Zeyn bin q Zibad r.

Ziban n üst-ba na baxan kimi görs nirdi ki, bu q z yetim q zd .
vvala budur ki, paltarlar n ham n köhn liyind n ba qa, özg ynind n
xma paltara ox ay rd . Solmu q rm çitd n dizlik Ziban n ayaqlar n üstün
dü mü dü.
Amma özününkü olsa idi g k göd k olayd .
Köhn qara laskirdd n arxal q gen v uzun olmaq h mçinin özg arxal a
ox ay rd .
Ba nda var idi köhn qara çar at, ayaqlar nda yek ki i ba ma .

Xudayar b y d st maz al b girdi iç ri.

Xudayar b y gir n bir x rda a otaqd . Yuxar ba da kürsü qoyulubdu. Kürsünün

üst sal b r tli yek yor an, yor an üstünd n r tli im. Ota n i q
n yeri iki x rda aku kad r. Aku kalar t aku kaya ox ay rlar. Qalan üç
divar n h sind iki taxça;
taxçalarda düzülüb mü rü, mis v çini qab, bo ça. Bir taxçada var bir q lyan.
Sol s mtd n divara iki-üç mis m yi dayan bd .
sal b üç-dörd tik palaz v kobud k nd x lç si. Kürsünün üst nimç v
üst qoyulub samavar. Samavar t d qoyulubdu. Xulaseyi-k lam, bu ev
nd gör çox s liq li evdir.

Xudayar b y ota a gir nd yuxar ba da kürsüy bir avan övr t oturmu du.
Bu övr tin olar on dörd, on be sinni, art q olmaz.
Bu övr tin göyç kliyi v çirkinliyi bar sind heç bir söz dem k olmaz.
bi odur ki, bu övr t indiki hal td üzün o q r nlik,
kir an, ras x v gözl rin o q r sürm ç kib ki, sl sur ti b kl rin içind lap
gizl nibdi. Q z, bu avan övr t özün k nd layiq
k veribdi.

Xudayar b y keçdi oturdu kürsünün yuxar ba ndan.

avan övr t kürsünün üst qaba na iki st kan qoyub, m ul idi onlar yuyub
stmallama a.

Qap dan gir n yerd , sa t fd durmu du Ziba qu nda u aq yor anças na

bükülmü q z u .
 aq a lay rd . Ziba onu ovutmaqdan ötrü at b dü ürdü v öz-özün
qq ldaya-m qq ldaya u n a lama n d mini tuturdu.

avan övr t bir st kan çay töküb, qoydu Xudayar b yin qaba na, bir st kan
töküb qoydu öz qaba na; sonra Ziban ça b u ald v sald dö ün . U aq
ovundu.
Ziba ç kildi durdu k narda v divara dayan b, ll rini sald yan na.

Xudayar b y st kan ç kdi qaba na v dal gen yük t ky eyl yib, üzünü
tutdu Zibaya.

"Q z, anan gen a r?"

"Anam el ha a r. A lamaqdan gözl ri lap tutulubdu."

Xudayar b y u adan xa ... xa ... xa ... ç kib gen dedi:

"Xa ... xa ... xa.... Niy a r? ri K rb lay Heyd r yad na dü üb?"

z avab verdi:

"Yox, dada mdan ötrü a lam r, s nd n ötrü a r."

"Xa ... xa ... xa.... M ni y ni o q r istiyir?"

"Yox ist kd n ötrü a lam r. Deyir m ni bo as n."

z bu sözü dey n kimi guya ki, Xudayar b yi bir ilan san . Xudayar b y ld
aya a durub, hü um ç kdi Ziban n üst .
z övd n ç b qaçan vaxtda aya ili di astanaya, üzü üst d ydi yer .
Xudayar b y yeti di.
Ziban n ba na-gözün bir-iki yumruq vurub, baxd gördü ki, q n burnundan
qan g lir.
td n V liqulunu ça rd ki, ba götürüb apars n evl rin v özü d
töy üy -töy üy , r ng-ruhu qaçm g ldi oturdu yerin .

avan övr t oturdu u yerd oturub, dinm z-söyl z vaqe tama a el yirdi.
liqulu yap Ziban n lind n v h r ikisi üz
qoydular evl rin s mt.

Xudayar b y bu sözd n ötrü hal-t bd n ç xd ; Xudayar b y h min d qiq hal-

bd n ç xd ki, Ziba dedi:"Anam deyir m ni bo as n.
Laz md r hvalat t fsil n na l el k."
 * * * * *

Zeyn b Xudayar b yin evind alt ay yar m qald .

bu alt ay yar n rzind Zeyn bin anadan mdiyi süd burnunun
likl rind n
lib töküldü. Zeyn bi in itm klikd onun t k bir m ram var idi, Xudayar
yin q sdi Zeyn bin v s irl rin var-yoxuna, puluna v mülkün sahib olub,
Zeyn bi çöl ötürm k idi.
Zeyn b özü bunu çoxdan ba a dü mü dü.
Amma n q r Xudayar b y onu bu xüsusda in idib dara q snay rd , döyürdü,
söyürdü, amma Zeyn b h r bir ziyy tabla b, Xudayar b yin t klifl rin
n raz
olmurdu.

Ax i o yer çatd ki, Xudayar b y Zeyn bi soyundurdu v bir qaranl q dama

qat b onu a v susuz saxlad ki, b lk yum ala.
Amma da da bu tövr s xsan yum alar. Zeyn b ax yum ald . Xudayar b yin
q r ki, arzusu var idi, ham b ravürd oldu.

Amma Zeyn b d bu mr bir rtl raz oldu. rt bu oldu ki, Xudayar b y

pullara sahib olan kimi, Zeyn bi bo as n.
Xudayar b y raz oldu. Zeyn b d xi arxay n olmaqdan ötrü Xudayar b yi qurana
and verdi. Xudayar b y lini qurana bas b and içdi.

O pullar ki, Zeyn bin ixtiyar nda idi, b zisini Zeyn b yer quyuluyub
gizl tmi di, b zisi özg idi. Bunlar n ham yeti di Xudayar b yin t hvilin .
bundan lav Xudayar b gen çox zad yeti di: q l, gümü , paltar, f ,
mis qab-qa q v bu ür eyl r.

Xülaseyi-k lam, Zeyn b mürurnan ri K rb lay Heyd rin evini da b, tökdü

Xudayar b yin evin . V liqulunun bu bar heç bir sözü yox idi. V liqulu
deyirdi ki, h r n olur-olsun an aq onun yar s lam t olsun. V liqulu n inki bu
mane olmurdu, b lk h Xudayar b köm klik verirdi.

Xudayar b y Zeyn bin, s irl rin v V liqulunun dövl tin malik olan kimi,
Zeyn b ax arzusuna yeti di; y ni Xudayar b yin evind n y b g ldi öz
evin .

rç nd indi Zeyn bin evind iki h sird n ba qa bir eyi yox idi; amma Zeyn b
el bildi onu m laik r nn md n ç xard b
behi daxil el dil r.
Zeyn b Xudayar b yd n ayr lan kimi xalq el bildi ki, Zeyn bi Xudayar b y
bo ay bd r.
inki xalq, b lk Zeyn b özü d ,V liqulu da, q z, ham Zeyn bi bo anm
bilirdi.
Amma Zeyn bi Xudayar b y bo amam v n bo amazd . S bini
indi üç-dörd s tird n sonra rz ed rik.

Amma söz buras ndad r ki, indi Zeyn bin i i d xi pis yer g lib çatd . Bahar
aç lan kimi Xudayar b y z mil üt gönd rib ba lad sürdürm yi.
kilmi z mil ri özü öz mal kimi biçirdi, döyürdü v m daxili öz babas ndan
qalan mal kimi g tirib tökürdü evin .
Zeyn b qald a -ç lpaq v sahibsiz. Bu övqat Fizz q öldü. Zeyn bin d rdi
xi d artd .
Kim bilsin, b lk yaz q q z a ndan öldü?!
Ax Xudayar b yin yaz q övr bir az r hmi g ldi. V liqulunu özün üt ü,
Ziban qaraba tutdu ki, Zeyn bin i i bir az yüngüll sin.
liquluya v Zibaya Xudayar b y o q r i t t yin el di ki, Zeyn b a ndan
ölm sin.

Xudayar b y iki s bd n ötrü Zeyn bi bo amad v bo amazd .

Xeyr, bo amazd . Xudayar b y çox a ll .
vvala ondan ötrü bo amazd ki, h Zeyn bin vaxt lap keçm mi di ki,
Xudayar b y ondan l üz idi. r Zeyn bin Xudayar b bir tik m bb ti
olayd , Xudayar b y onu evind n k nar el zdi. G k insafnan dan maq,
Zeyn bin k nar olmaql na Zeyn b özü bais oldu.
Ondan ötrü ki, Xudayar b yin evin g nd n, Zeyn bin üzü sla, q tiyy n
gülm di.
kin isi o s Xudayar b y Zeyn bi bo amazd ki, qorxurdu rir adamlar n
birisi Zeyn bi ala v ba laya Xudayar b yd n s irl rin mal-mülkünü iddia
el .
Bu ikin i s gör bo amaq ortal a g nd Xudayar b y az qal rd d li-
divan olsun. H r k s onun yan nda bo amaq söhb ti salsayd ,
k doyun a köt k yey ydi.

s Ziban Xudayar b y bu s b qovlad v döyüb burnunu qanatd .

Zeyn b Xudayar b yin evind n ged nd n iki ay sonra övr ti öldü v Xudayar
evl nm k lap va ib oldu. Xudayar b y çoxdan Qas linin ba gözalt
el mi di. Müxt r, Qas li bu rtl raz oldu ki, Xudayar b y d öz q
versin Qas liy . Xudayar
y xo hall qnan raz oldu.
 vv l V liqulu çox at b dü dü, a lad s zlad , bir az qüss el di. Amma
Xudayar b yin qorxusundan hval sla büruz verm di.
Bir az keçdi, h r bir ey yaddan ç xd . Sonra V liqulu özü d ba a dü dü ki, ona
ham ndan va ib çör k qazanmaqd r.

s indi kürsünün ba nda oturan nnikli-kir anl avan övr t Qas linin ba
Xudayar b yin t övr tidir. ndi üç ayd r bu övr td n Xudayar b yin bir
olubdu. Ad qoyublar Xo m. Haman q z Ziban n qu nda a layan
aqd .

liqulu v Ziba a laya-a laya g ldil r evl rin .

Zeyn b haman biz gördüyümüz evd -- ki, indi heç bir ey qalmay bd , --köhn
palaz üst oturub dizl rini qu aqlay b, gözl rini dikmi di s qf ;
guya ki, p rdil ri say r. Zeyn bin libas lap hal na müvafiq g lirdi;
ni lap münd r idi. Sif ti d biz gördüyümüz sif t deyil.
Bu dörd ilin rzind lap qo al bd r.
Ziba a laya-a laya girdi iç ri. V liqulu onun dal a.
Zeyn b ld v hövlnak durub qald q n qaba na v hvalat soru du.
liqulu na l el di. Ziba a laya-a laya girdi anas n qu na.

Ev qaranl q olmaq Ziban n burnunun qan seçilmirdi.

liqulunun an aq indi yad na dü dü ki, Ziba anas n üst-ba qana bat ra aq;
üzünü tutdu Zeyn :

"Ana, Ziban n burnu qan bd , qoyma sürtsün üstün ."

Zeyn b Ziban qu aqlayanda gördü ki, q n üst-ba ya . Amma el x yal

el di ki, göz ya r. V liqulu bir d x rdarl q el di:

"Ana, ax Ziba s ni bulad qana."

Zeyn b avab verm di. V liqulu ç xd e iy . Çünki ax ama az qal rd g k

gedib mallar suvara idi; yubansa Xudayar b y m qalx zar.

Ziba anas n qu nda bir az a lay b yuxulad .

Son