‫ﻓﺼﻞ اول ‪ 

‬‬
‫ﺳﺖ ﻫﺎي اﻋﺪاد‪ ‬و‪ ‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي در‪ ‬آﻧﻬﺎ‬
‫درﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﺳﺖ‪ ‬ﻫﺎي‪ 1‬اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ)اﻋﺪاد‪ ‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬اﻋﺪاد‪ ‬ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻋﺪاد‪ ‬ﺗﺎم‪ ،‬اﻋﺪاد‪ ‬ﻧﺎﻃﻖ و اﻋﺪاد‬
‫ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ( ﺑﺎ ‪ ‬اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻮاص اﺑﺘﺪاﻳﻲ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﺴﺎوي‪،‬‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺗﺠﺰﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﻬﺎ و ﺟﺬور ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻄﺮح ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻋﺪد‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي دو‪ ،‬ﭘﻨﺞ و دوازده ﻧﻈﺮاﻧﺪازي ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ )‪(Natural Numbers‬‬

‫ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ اﻋﺪاد ﻣﺮوج ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ .... ، 4 ، 3، 2 ،1‬را اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﺳﺖ اﻋﺪاد‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1,2,3,4,5, …  ‬‬

‫اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ را ﺑﻪ ﻧﺎم اﻋﺪاد ﺗﺎم ﻣﺜﺒﺖ ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪  .‬‬
‫ﺳﺖ اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺤﺖ دو ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ و ﺿﺮب ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ و ﻳﺎ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺿﺮب ﻫﺮ ﺟﻮره از اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‬

‫‪    ,  ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫اﻋﺪاد ﻛﺎﻣﻞ )‪(Whole Numbers‬‬

‫ﺳﺖ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﺻﻔﺮ را اﻋﺪاد ﻛﺎﻣﻞ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‬

‫… ‪0,1,2,3,4,5,‬‬

‫ﺳﺖ اﻋﺪاد‪ ‬ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺰ‪ ‬ﺗﺤﺖ دو‪ ‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ و‪ ‬ﺿﺮب ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪  .‬‬

‫اﻋﺪاد ﺗﺎم )‪  (Integer Numbers‬‬

‫ﺳﺖ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻫﻤﻪ اﻋﺪاد ﻛﺎﻣﻞ و اﻋﺪاد ﺗﺎم ﻣﻨﻔﻲ ﻋﺒﺎرت از ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺗﺎم اﺳﺖ و ‪ ‬ﻗﺮار ‪ ‬ذﻳﻞ‬
‫اراﺋﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪: ‬‬

‫‪1‬‬
‫در ﻣﻮرد ﺳﺖ ﻫﺎ ﺑﻪ اﻟﺠﺒﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ‪ I‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪11 ‬‬
 ‫‪ ‬‬ ‫… ‪… , 3, 2, 1,0,1,2,3,‬‬ ‫‪0, 1, 2, 3, …  ‬‬

‫ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺗﺎم ﺗﺤﺖ ﺳﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﻖ و ﺿﺮب در ‪ Z‬ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﻖ و‬
‫ﺿﺮب ﻫﺮ ﺟﻮره از اﻋﺪاد ﺗﺎم دو ﺑﺎره ﻳﻚ ﻋﺪد ﺗﺎم اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ‬

‫‪  ∀m, n ∈ Z ⇒ m + n ∈ Z‬‬ ‫‪, m − n ∈ Z , mn ∈ Z‬‬

‫اﻋﺪاد ﻧﺎﻃﻖ)ﻧﺴﺒﺘﻲ( )‪(Rational Numbers‬‬
‫اﻋﺪادﻳﻜﻪ ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻧﺴﺒﺖ دو ﻋﺪد ﺗﺎم اراﻳﻪ ﺷﺪه ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻋﺪاد ﻧﺴﺒﺘﻲ )ﻧﺎﻃﻖ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻋﺪاد ﻧﺴﺒﺘﻲ ﺻﻔﺮ ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻣﺨﺮج )ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ( ‪ ‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اراﻳﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪  ،‬ﺳﺖ اﻋﺪاد ﻧﺎﻃﻖ‬
‫ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ ‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪ ,  ‬‬ ‫‪   ,‬‬ ‫‪0  ‬‬

‫ﻫﺮ ﻋﺪد ﺗﺎم ﻳﻚ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻋﺪد ﺗﺎم ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻛﺴﺮي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺨﺮﺟﺶ ‪ 1‬اﺳﺖ‬
‫ﺳﺖ اﻋﺪاد‪ ‬ﻧﺎﻃﻖ ﺗﺤﺖ ﺳﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺿﺮب‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﻖ و‪ ‬ﺑﻌﻼوه اﻋﺪاد‪ ‬ﻧﺎﻃﻖ ﺧﻼف ﺻﻔﺮ ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫‪    ,      ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪    ‬‬

‫‪  ‬‬ ‫‪      ,‬‬ ‫‪   ‬‬

‫‪    ,      \  0‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪   ‬‬

‫اﻋﺪاد ‪ ‬ﻛﺴﺮي‪ .‬اﻋﺪاد ﻧﺎﻃﻘﻲ ﻛﻪ ﺗﺎم ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ )ﻣﺨﺮج آﻧﻬﺎ ﺧﻼف ‪ 1‬ﺑﺎﺷﺪ( اﻋﺪاد ﻛﺴﺮي اﻧﺪ و‬
‫ﻛﺴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي ﻣﺨﺮج ﻫﺎي ‪ 1000 ، 100 ، 10‬اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺴﻮر‪ ‬اﻋﺸﺎري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2371‬‬

‫‪= 0 .3 ,‬‬ ‫‪= 0.27 ,‬‬ ‫‪= 0.007 ,‬‬ ‫‪= 0.2371‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪10000‬‬
‫ﻛﺴﻮر ‪ ‬اﻋﺸﺎري اﻳﻜﻪ ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ رﻗﻢ ﺑﻌﺪ از اﻋﺸﺎري در اﻧﻬﺎ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ دﻓﻌﻪ ﺗﻜﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺴﺮ‬
‫اﻋﺸﺎري ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً‪:‬‬

‫‪12 ‬‬
‫‪0.333‬‬ ‫‪:= 0.3 , 0.4 356 356 356‬‬ ‫‪= 0.4 356‬‬
‫)ﭼﻮن درﻓﺼﻞ دوم اﻧﻮاع ﻛﺴﺮﻫﺎ‪ ‬و‪ ‬ﺧﻮاص آﻧﻬﺎ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﺮح ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ از‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﺧﻮدداري ﻣﻴﺸﻮد( ‪  .‬‬

‫ﻛﺴﺮﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺑﺤﻴﺚ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري ﻋﺎدي ﻳﺎ ﻣﺘﻮاﻟﻲ اراﻳﻪ ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ و ﺑﺮ ﻋﻜﺲ ﻫﺮ ﻛﺴﺮ‬
‫اﻋﺸﺎري ﻣﺤﺪود ﻳﺎ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﮕﺮدد ‪.‬‬

‫ﺛﺒﻮت‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺪد ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻳﻚ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم اﺳﺖ اﮔﺮ ﺻﻮرت آن ﺑﺮ ﻣﺨﺮﺟﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﺴﺮ‬
‫اﻋﺸﺎري ﻋﺎدي و ﻳﺎ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد و در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﻛﺘﻔﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪ ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪I.‬‬ ‫‪= 0,33333... = 0, 3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪II .‬‬ ‫‪= 0,7500 ...‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪12‬‬
‫‪III .‬‬ ‫‪= 1,714285 714285 ... = 1, 714285‬‬
‫‪7‬‬
‫‪6‬‬
‫‪IV . 6 = = 6,0000 ...‬‬
‫‪1‬‬
‫ﺑﺮ ﻋﻜﺲ ﻫﺮ ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد ﻣﺜﻼً ‪:‬‬
‫ﻋﺪد ﻣﺘﻮاﻟﻲ ‪ x = 0,13547‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر را ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﺎ اﻋﺪاد ‪ 100000‬و ‪ 100‬ﺿﺮب ﻧﻤﻮده از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫‪ :‬‬
‫‪100 000 x‬‬ ‫‪= 13547 , 547 547 547 ...‬‬
‫‪100 x‬‬ ‫=‬ ‫‪13 , 547 547 547 ...‬‬
‫‪99900 x = 13534‬‬

‫‪13 ‬‬
 ‫‪13534‬‬ ‫‪6767‬‬
‫‪ ‬‬ ‫⇒‬ ‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪99900‬‬ ‫‪49950‬‬
‫‪6767‬‬
‫⇒‬ ‫‪0,13 547‬‬ ‫=‬
‫‪49950‬‬
‫ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري ﻣﺤﺪود را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ارﻗﺎم ﻣﺘﻮاﻟﻲ‬
‫اش ﺻﻔﺮ ﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺳﻮاﻟﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﺟﺬر ﻫﺎي ﺑﺸﻜﻞ ‪ 5 ، 3 ، 2‬و ﻏﻴﺮه اﻋﺪاد ﻧﺴﺒﺘﻲ‬
‫اﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬

‫ﺑﻌﻀﻲ ﺟﺬرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻃﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪  ‬ﻋﺪد ‪ 2‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺛﺒﻮت ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ‪ 2‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اراﻳﻪ‬
‫‪p‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ p ) ،‬و ‪ q‬ﻫﻴﭻ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﺪارﻧﺪ(‬ ‫ﺷﻮد ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻌﺪ از اﺧﺘﺼﺎر اﻳﻦ ﻋﺪد‬
‫‪q‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ ‬‬
‫‪√2‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻣﺮﺑﻊ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻃﺮاف دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪2‬‬
‫⎞‪⎛ p‬‬ ‫‪p2‬‬
‫⎟ ⎜ = )‪( 2‬‬
‫‪2‬‬
‫⇒‬ ‫⇒ ‪2= 2‬‬ ‫‪p 2 = 2.q 2‬‬
‫⎠‪⎝q‬‬ ‫‪q‬‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ‪ p2‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ‪ p‬ﻧﻴﺰ ﺟﻔﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﻮان ‪  p=2n‬‬
‫وﺿﻊ ﻧﻤﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت‬

‫‪( 2 n ) 2 = 2. q 2‬‬ ‫⇒‬ ‫‪4.n 2 = 2.q 2‬‬ ‫⇒‬ ‫‪2.n 2 = q 2‬‬

‫‪p‬‬
‫داراي ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك‬ ‫ﻟﻬﺬا ‪ q2‬ﻧﻴﺰ ﺟﻔﺖ ﺑﻮده در ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ q‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﺟﻔﺖ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﺮ‬
‫‪q‬‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺧﻼف ﻓﺮﺿﻴﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ‪ 2‬ﻋﺪد ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫‪14 ‬‬
‫ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ‪ 5 ، 3‬و ﻏﻴﺮه ﻧﻴﺰ اﻋﺪاد ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺟﺬور ﻣﺘﺬﻛﺮه اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺮﻫﺎي اﻋﺸﺎري ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﻛﻪ ارﻗﺎم ﺑﻌﺪ از ﻋﻼﻣﻪ اﻋﺸﺎر‬
‫در آﻧﻬﺎ ﺧﺘﻢ ﻧﺸﺪه و ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ‪:‬‬

‫‪. √2‬‬ ‫… ‪1.41421413 …                       . √3 1.7320508‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪. √7 2.6457513 …  ‬‬

‫ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺪاد ‪ e‬و ‪  π‬ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺘﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ‪:‬‬

‫‪IV. e = 2,7182818284.... , V . π = 3,1415926545...‬‬

‫اﻋﺪاد‪ ‬ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ )‪.(Irrational Numbers‬‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﻃﻖ )ﻧﺴﺒﺘﻲ ( ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؛ اﻋﺪاد ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ )ﻏﻴﺮﻧﺴﺒﺘﻲ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اﻳﻦ‬
‫اﻋﺪاد‪ ‬ﺑﺸﻜﻞ اﻋﺸﺎري اراﺋﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‪ ‬ارﻗﺎم ﺑﻌﺪ‪ ‬از‪ ‬اﻋﺸﺎري در‪ ‬آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﻮده و‪ ‬ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫و‪ ‬ﻏﻴﺮه اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻋﺪاد ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ )‪ (Q ′‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪e ، π ، 5 ، 3 ، 2‬‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ )‪.(Real Numbers‬‬
‫ﺳﺖ ﻣﺘﺸﻜﻞ از اﻋﺪاد ﻧﺎﻃﻖ و ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ ﻋﺒﺎرت از ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‬
‫اراﻳﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد ‪:‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻤﺒﻮل‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬

‫اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺰ‪ ‬ﺗﺤﺖ ﺳﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺿﺮب و‪ ‬اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺧﻼف ﺻﻔﺮ‪ ‬ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻠﻴﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ‬‬

‫‪ ,‬‬ ‫‪ ‬‬

‫ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺟﻬﺖ داري ﻛﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ از آن ﺑﻪ ﺣﻴﺚ ﻣﺒﺪاء ) ﻣﺤﻞ ﻋﺪد ﺻﻔﺮ ( ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﮔﺮدد در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ واﺣﺪ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و اﻋﺪاد‬
‫ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ از ﻣﺒﺪاء ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ روي اﻳﻦ‬

‫‪15 ‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ و ﺑﺮ ﻋﻜﺲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ روي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ را ﻣﺤﻮر اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪√2‬‬ ‫‪√2‬‬

‫‪-4‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ ‬‬ ‫ﺷﻜﻞ ‪1‬‬

‫ﺧﻮاص اﻟﺠﺒﺮي اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‬

‫اﻋـﺪاد ﺣﻘـﻴﻘﻲ ﻧﻈﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋـﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ و‪ ‬ﺿﺮب داراي ﻳﺎزده ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و‪ ‬ﺑﺮاي اﻋـﺪاد‬
‫ﺣﻘـﻴﻘﻲ ‪ b ، a‬و ‪ c‬ﺧﻮاص ﻣﺬﻛﻮر ﻋـﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪:‬‬
‫‪1.‬‬ ‫‪                                               ‬‬ ‫‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﮔﻲ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ‪    ‬‬
‫· ‪2.‬‬ ‫‪                 ‬‬ ‫‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ ﮔﻲ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺿﺮب‪               ‬‬
‫‪3.‬‬ ‫‪ ‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻲ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ ‪                                                    ‬‬
‫‪4.‬‬ ‫‪ ‬ﺗﺒﺪﻳﻠﻲ ﻋﻠﻤﻴﻪ ﺿﺮب‪                                                              ‬‬
‫‪5.‬‬ ‫‪ ‬اﺗﺤﺎدي ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ ‪                       ‬‬
‫‪6.‬‬ ‫‪ ‬اﺗﺤﺎدي ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺿﺮب ‪                                             ‬‬
‫‪7.‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ ‬ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺟﻤﻊ )ﻋﻨﺼﺮ ﺻﻔﺮي( ‪                                         ‬‬
‫‪8. · 1‬‬ ‫‪ ‬ﻋﻨﺼﺮ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺿﺮب )ﻋﻨﺼﺮ واﺣﺪ( ‪                                            ‬‬
‫‪9.‬‬ ‫‪ ‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻜﻮس ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ ‪0                                       ‬‬
‫· ‪10.‬‬ ‫‪ ‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﻌﻜﻮس ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺿﺮب‪1                                            ‬‬
‫‪11.‬‬ ‫‪ ‬ﺗﻮزﻳﻌﻲ ﺟﻤﻊ در ﺿﺮب‪                                   ‬‬
‫‪   ‬‬
‫ﺧﻮاص ﺗﺮﺗﻴﺐ در‪ ‬اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ‬
‫‪ .1‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ اي‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮﺟﻮره اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ x‬و ‪ y‬ﻓﻘﻂ ﻳﻜﻲ از‪ ‬ﺳﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ذﻳﻞ ﺻﺪق ﻣﻴﻜﻨﺪ‬

‫‪x< y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x= y‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x> y‬‬

‫‪16 ‬‬
 ‫‪ .2‬ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ‬
‫‪  ∀x, y, z ∈ R : x < y ∧ y < z ⇒ x < z‬‬
‫‪ .3‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﻤﻌﻲ‬
‫‪ ‬‬
‫‪∀x, y, z ∈ R : x < y ⇒ x + z < y + z‬‬
‫‪ .4‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺮﺑﻲ‬
‫‪⎧ x > 0 , x < y ⇒ xz < yz‬‬
‫⎨ ‪∀x , y , z ∈ R :‬‬
‫‪⎩ x < 0 , x < y ⇒ xz > yz‬‬
‫ﺧﻮاص ﻣﺴﺎوات در‪ ‬اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ‪.‬‬
‫‪ .1‬ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ‬
‫‪∀x ∈ R ⇒ x = x‬‬
‫‪ .2‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﻨﺎﻇﺮي‬
‫‪∀x, y ∈ R : x = y ⇒ y = x‬‬
‫‪ .3‬ﺧﺎﺻﻴﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﻲ ‪ ‬‬
‫‪    , ,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ .4‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﻤﻌﻲ ‪ ‬‬
‫‪  , ,‬‬
‫‪ .5‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺿﺮﺑﻲ ‪ ‬‬
‫‪  , ,‬‬
‫‪ .6‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺣﺬﻓﻲ ﺟﻤﻊ ‪ ‬‬
‫‪  , ,‬‬ ‫‪:‬‬
‫‪ .7‬ﺧﺎﺻﻴﺖ اﺧﺘﺼﺎري ﺿﺮب ‪ ‬‬
‫‪  , ,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ x‬ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬

‫‪17 ‬‬
 ‫‪⎧x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x>0‬‬
‫⎪‬
‫‪x‬‬ ‫‪= ⎨0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x=0‬‬
‫‪⎪− x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x<0‬‬
‫⎩‬
‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬
‫) ‪(i‬‬ ‫‪4 =4‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(ii‬‬ ‫‪− 7 = −(− 7 ) = 7‬‬
‫) ‪(iii‬‬ ‫‪0 =0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(iv‬‬ ‫‪1 − 11 = 11 − 1‬‬

‫ﺧﻮاص ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫) ‪(i‬‬ ‫‪−x = x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(ii‬‬ ‫‪xy = yx‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪x x‬‬
‫) ‪(iii‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(iv‬‬ ‫‪x+ y ≤ x + y‬‬
‫‪y y‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬
‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪     | 3‬‬ ‫|‪4‬‬ ‫|‪| 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫|‪| 3‬‬ ‫|‪| 4‬‬ ‫‪7 ‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪    |4‬‬ ‫|‪5‬‬ ‫|‪| 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫|‪| 3‬‬ ‫|‪| 4‬‬ ‫‪7 ‬‬

‫‪ ‬‬ ‫|‪   ‬‬ ‫|‪5 6‬‬ ‫|‪| 30‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫|‬ ‫‪5| · |6| ‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ‪ ‬درﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻋﺪد ‪ ‬ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ‪ i = − 1‬ﻳﻚ ﻋﺪد ‪ ‬ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺷﻜﻞ ‪ z = a + bi‬را دارد‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ‪ a‬و ‪  b‬اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺖ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪:‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪√ 1 ,  ,      ‬‬

‫اﮔﺮ ‪ ‬در ‪ ‬ﻋﺪد ‪ ‬ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z = a + bi‬ﻗﺴﻤﺖ ‪ b = 0  ‬ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺳﺖ ﻓﺮﻋﻲ از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬

‫‪18 ‬‬
‫درﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺳﺖ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻓﻘﻂ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﻴﺖ ﻫﺎي اﻋﺪاد ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻌﺪي‪،‬‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺮ ﺗﺤﺖ ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ )‪ (factor‬در‪ ‬اﻋﺪاد‪ ‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‪.‬‬

‫ﻫﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ ﻗﺎﺳﻢ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪد ﺑﺮ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ‬
‫اش ﭘﻮره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ داراي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫ﺿﺮﺑﻲ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻋﺪاد ‪ 5 ، 4 ، 2‬و ‪ 10‬ﻫﺮ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ از ‪20‬‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﻀﺮب )‪.(multiple‬‬
‫اﻋﺪادﻳﻜﻪ ﺑﺮ ﻳﻜﻌﺪد ﭘﻮره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻀﺮب ﻫﺎي آن ﻋﺪد ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻣﻀﺮب ﻫﺎي ﻫﺮ‪ ‬ﻋﺪد‪ ،‬ﻫﺮﻛﺪام ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ‪ ‬آن ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪) ‬دوﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﺑﺮاﺑﺮ و ‪ .( ...‬ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻣﻀﺮب ﻫﺎي ﻫﺮ ‪ ‬ﻋﺪد ‪ ‬ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻋﺪاد ‪، 25 ، 20 ، 15 ، 10 ‬‬
‫‪ 30‬و‪ ‬ﻏﻴﺮه ﻣﻀﺮب ﻫﺎي ﻋﺪد‪ 5 ‬ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ‪  .‬‬
‫‪ ‬‬
‫اﻋﺪاد‪ ‬اوﻟﻴﻪ و‪ ‬ﻣﺮﻛﺐ )‪.(prime and ampound numbers‬‬
‫ﻋﺪد‪ ‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺧﻼف ﺻﻔﺮ ﻛﻪ ﺑﻐﻴﺮ‪ ‬از‪ ‬ﻳﻚ و‪ ‬ﺧﻮدش‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﻲ ﺿﺮﺑﻲ دﻳﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪) ‬ﺑﺮﻫﻴﭻ‬
‫ﻋﺪدي ﭘﻮره ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ ( ﻋﺪد اوﻟﻴﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻋﺪاد اوﻟﻴﻪ اي ‪ ‬ﻛﻪ از ‪ ‬دو رﻗﻢ ‪  ‬ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ‪ ‬از ‪ ‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪11 13 17 19‬‬

‫‪23 29 31 37 41 43 47 53 59‬‬
‫‪61 67 71 73 79 83 89 91 97‬‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ ﻳﻜﻌﺪد‪ ‬ﻛﻪ‪ ‬اﻋﺪاد اوﻟﻴﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻞ اوﻟﻴﻪ ﺿﺮﺑﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪   .‬‬

‫‪ ‬ﻋﺪدي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺤﻴﺚ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﭼﻨﺪ‪ ‬ﻋﺪد‪ ‬ﻏﻴﺮ‪ ‬از‪ ‬ﻳﻚ و‪ ‬ﺧﻮدش‪ ،‬اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم‪ ‬‬
‫ﻋﺪد‪ ‬ﻣﺮﻛﺐ ) ‪ (composete number‬ﻳﺎد ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺪاد‪ 12 ‬و ‪ ،30‬زﻳﺮا‪ ‬ﻛﻪ‬

‫‪19 ‬‬
 ‫‪12 = 2 × 2 × 3 , 30 = 2 × 3 × 5‬‬

‫ﻋﺪدﻳﻜﻪ ﺑﺮ ‪ 2‬ﭘﻮره ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد‪ ‬ﺟﻔﺖ ) ‪ (even number‬و ﻋﺪد‪ ‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اي‪ ‬ﻛﻪ‬
‫ﺟﻔﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﺗﺎق )‪ (odd number‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ‪  .‬‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻋﺪاد‪ ‬ﻃﺒﻴﻌﻲ )‪.(factorigation of Natural Numbers‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ ﻳﻜﻌﺪد را ﺑﻨﺎم ﺗﺠﺰﻳﻪ آن ﻋﺪد ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻋﺪد ﺑﺤﻴﺚ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺿﺮب ﻋﻮاﻣﻞ اوﻟﻴﻪ اش ﻋﺒﺎرت از‪ ‬ﺷﻜﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه آن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬

‫‪ 150‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5    ,      252‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻋﺪاد ﻻزم اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ ‬ﺑﻌﻀﻲ اﻋﺪاد‪ ‬ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪  .‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﺬﻳﺮي اﻋﺪاد )‪   .(Divisibility of Numbers‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻌﺪد‪ ‬ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺮ‪ ‬ﻋﺪد دﻳﮕﺮي ﻃﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺻﻔﺮ‪ ‬ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻋﺪد‪ ‬ﻣﺬﻛﻮر‪ ‬ﺑﺮ‪ ‬ﻋﺪد‪ ‬دوﻣﻲ ﭘﻮره ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪ 12‬ﺑﺮ‪ ،2 ‬ﺑﺮ ‪ ،3‬ﺑﺮ ‪4‬‬
‫و‪ ‬ﺑﺮ‪ 6‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ .2‬اﮔﺮ رﻗﻢ ﻳﻜﻬﺎي ﻳﻜﻌﺪد‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﻳﺎ ﺟﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻋﺪد ﺑﺮ ‪ 2‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 230 ،124 ،1350‬و ‪.118‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ .3‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺠﻤﻮع ارﻗﺎم ﻳﻜﻌﺪد ﺑﺮ ‪ 3‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻋﺪد ﺑﺮ‪ 3‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 432000 ،1455 ،123‬و ‪ . 780012‬ﻣﺠﻤﻮع ارﻗﺎم ﻫﺮ ﻛﺪام آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺮ‪ 3‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫‪123 :⇒ 1 + 2 + 3 = 6 , 1455 :⇒ 1 + 4 + 5 + 5 = 15‬‬

‫‪432000 : ⇒ 4 + 3 + 2 + 0 + 0 + 0 = 9 ,‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪780012 : ⇒ 7 + 8 + 0 + 0 + 0 + 1 + 2 = 18‬‬

‫‪20 ‬‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ .4‬در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ دو رﻗﻢ ﻳﻜﻬﺎ و ده ﻫﺎي ﻳﻜﻌﺪد ﺻﻔﺮﻫﺎ ﺑﻮده و ﻳﺎ ﺑﺤﻴﺚ‬
‫ﻳﻜﻌﺪد دو رﻗﻤﻲ ﺑﺮ ‪ 4‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮ ‪ 4‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻋﺪاد‬
‫‪ 1300 ، 10024 ،1312‬ﻛﻪ ارﻗﺎم ﻳﻜﻬﺎ و دﻫﻬﺎي آن ‪ 24 ،12‬و ‪ 00‬اﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ .5‬ﻫﺮﮔﺎه رﻗﻢ اول ﻳﻚ ﻋﺪد ‪ 5‬ﻳﺎ ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻌﺪد ﺑﺮ‪ 5‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﻋﺪاد ‪ 6000 ، 240 ،45‬و ‪ 105‬ﺑﺮ‪ 5‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ . 6‬ﻫﺮﮔﺎه ﻳﻜﻌﺪد ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺮ ‪ 2‬و ‪ 3‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻋﺪد ﺑﺮ‪6‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 354 ، 42 ، 12‬و ‪. 12000‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ .7‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺮﻳﻖ دو ﭼﻨﺪرﻗﻢ ﻳﻜﻬﺎي ﻳﻜﻌﺪد از ارﻗﺎم ﻣﺘﺒﺎﻗﻲ اش‬
‫ﺑﺮ‪ 7‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮ‪ 7‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﻋﺪاد ‪350 ، 315 ، 294‬‬
‫و ‪ 3164‬ﺑﺮ‪ 7‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ‬

‫‪  294  ‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪21 ‬‬

‫‪  315‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪21 ‬‬

‫‪  350‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪35 ‬‬

‫‪  3164‬‬ ‫‪316‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪316‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪308 ‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪14 ‬‬

‫و اﻋﺪاد ‪ 35 ،21‬و ‪ 14‬ﺑﺮ‪ 7‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ . 8‬وﻗﺘﻴﻜﻪ ﺳﻪ رﻗﻢ اول ﻳﻜﻌﺪد ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻜﻌﺪد ﺳﻪ رﻗﻤﻲ ﺑﺮ‪ 8‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﺑﺮ ‪ 8‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﺪاد ‪،103824 ،11016 ،13008‬‬
‫‪ 45000‬و ‪ 3032‬ﺑﺮ‪ 8‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻋﺪاد‪ 824 ،016 ،008‬و ‪ 032‬ﻫﺮ ﻳﻚ‬
‫ﺑﺮ ‪ 8‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪21 ‬‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ . 9‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺠﻤﻮع ارﻗﺎم ﻳﻜﻌﺪد ﺑﺮ‪ 9‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﻋﺪد ﺑﺮ‪ 9‬ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 1629 ، 324 ، 108‬و‪ ، 32499‬ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع ارﻗﺎم ﻫﺮﻛﺪام آﻧﻬﺎ ﺑﺮ‬
‫‪ 9‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫‪108 :⇒ 1 + 0 + 8 = 9 , 324 :⇒ 3 + 2 + 4 = 9‬‬

‫‪1629:⇒1 + 6 + 2 + 9 = 18 , 32499:⇒ 3 + 2 + 4 + 9 + 9 = 27‬‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ . 10‬اﮔﺮ رﻗﻢ اول ﻳﻜﻌﺪد ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ آن ﻋﺪد ﺑﺮ‪ 10‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺪاد ‪ 680 ، 100 ، 2000 ، 1230‬و ﻏﻴﺮه ‪.‬‬

‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ‪ . 11‬ﻫﺮﮔﺎه ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﺠﻤﻮع ارﻗﺎم ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﺎي ﺗﺎق از ﻣﺠﻤﻮع ارﻗﺎم‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﺎي ﺟﻔﺖ ﻳﻜﻌﺪد‪ ،‬ﺻﻔﺮ ﻳﺎ ﺑﺮ‪ 11‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮ‪ 11‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺪاد ‪1353 ، 2970 ، 66‬و ‪ 190829‬ﻛﻪ‬

‫‪66 :⇒ 6 − 6 = 0 , 2970 :⇒ 2 + 7 − (9 + 0) = 9 − 9 = 0‬‬

‫‪  1353 : ⇒ 1 + 5 − (3 + 3) = 6 − 6 = 0‬‬
‫‪  828091: ⇒ 8 + 8 + 9 − (2 + 0 + 1) = 25 − 3 = 22‬‬
‫و ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ‪ 0‬و ‪ 22‬اﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻫﺮﻛﺪام از اﻋﺪاد داده ﺷﺪه ﺑﺮ‪ 11‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺪ ‪  .‬‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻋﺪاد ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 11‬ﻣﻴﺘﻮان ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻋﺎدي رﻳﺎﺿﻲ را ﺣﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺴﺎﻳﻞ اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ رﻳﺎﺿﻲ ﺑﻪ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ اﻋﺪاد اوﻟﻴﻪ ﻧﻴﺎز ﭘﻴﺪا‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ اﻋﺪاد اوﻟﻴﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 23 ، 19 ، 17 ، 13‬و ﻏﻴﺮه و ﺣﺘﻲ اﺻﻮل‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ اﻋﺪاد اوﻟﻴﻪ ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم در ﻛﺘﺐ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ درﻳﻨﺠﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﻧﺪارد ‪  .‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ‪  .‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﺗﺠﺰﻳﻪء ﻳﻚ ﻋﺪد‪ ،‬آﻧﺮا ﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻮاﻣﻞ اوﻟﻴﻪء ﺿﺮﺑﻲ اش ﻃﻮر ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ ﭼﻮن درﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﺎ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎ را ﺑﺴﻤﺖ ﭼﭗ ﻋﺪد‬

‫‪22 ‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﻃﺮف راﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﻣﻘﺴﻮم ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ اش ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫اداﻣﻪ ﻣﻴﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻳﻚ ﺷﻮد ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺗﻤﺎم ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎ در ﻳﻚ ﺳﺘﻮن ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 1‬ﻋﺪد ‪ 120‬ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪120‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪30‬‬
‫⇒‬ ‫‪120 = 2 × 2 × 2 × 3 × 5 = 2 3 × 3 × 5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .2‬ﻋﺪد ‪ 6300‬ذﻳﻼ ً ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﺸﻮد ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪6300‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3150‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1575‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪525‬‬
‫‪⇒ 6300 = 2 × 2 × 3 × 3 × 5 × 5 × 7 = 2 2 × 3 2 × 5 2 × 7‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪175‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪35‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪1‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك )‪(Greatest Common Devisor‬‬

‫اﮔﺮ ‪ ‬ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﭼﻨﺪ ‪ ‬ﻋﺪد ‪ ‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮﻧﺪ ‪ ‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻌﻀﻲ از ‪ ‬ان ﻫﺎ ‪ ‬ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ‪ ‬اﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك داراي ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ ‪ ‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ آﻧﺮا ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك ) ‪(GCD‬‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻫﺮ ﻋﺪد و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﭼﻨﺪ ﻋﺪد در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻻت ﻋﺪد ‪) 1‬ﻳﻚ( ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻃﺮف دﻟﭽﺴﭙﻲ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺼﺮه‪.‬‬
‫ﺑﻌﻀﺎً ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك را ﺑﻪ ‪ (Highest common facts) HCF‬ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫‪23 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .3‬ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 30 ، 12‬و ‪ 42‬و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫}‪D(12) = {1 , 2 , 3 , 4 , 6 , 12‬‬
‫}‪D(30) = {1 , 2 , 3 , 5 , 6 , 10 , 15‬‬
‫}‪D(42) = {1 , 2 , 3 , 6 , 7 , 14 , 42‬‬

‫ﺳﺖ ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك }‪ CD (12 ,30 , 42 ) = {1 , 2 , 3 , 6‬ﺑﻮده و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ‬

‫ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 30 ، 12‬و ‪ 42‬ﻋﺒﺎرت از ‪ GCD (12 ,30 , 42 ) = 6‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد‪  .‬‬

‫اول‪ .‬ﻣﻴﺘﻮد ‪ ‬ﺗﺠﺰﻳﻪ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك ﭼﻨﺪ ﻋﺪد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻫﺮ ﻛﺪام آﻧﻬﺎ ‪ ‬را‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ اوﻟﻴﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫﻤﺎن ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻋﺒﺎرت از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 4‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك ﻋﺪاد ‪ 108‬و ‪ 420‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪108 = 2 × 2 × 3 × 3 × 3‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪⇒ GCD (108,420 ) = 2 × 2 × 3 = 12‬‬
‫‪420 = 2 × 2 × 3 × 5 × 7‬‬

‫دوم ‪ .‬ﻣﻴﺘﻮد ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ‪ .‬درﻳﻦ روش اﻋﺪاد را ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ دﮔﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻗﺎﺳﻢ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 5‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 420 ، 60‬و‪ 660‬را ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪60 420‬‬ ‫‪660‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪66 ⇒ GCD (60,420,660 ) = 10 × 6 = 60‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪24 ‬‬
‫ﺳﻮم ‪ .‬ﻣﻴﺘﻮد اﻗﻠﻴﺪس ‪ .‬درﻳﻦ روش ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك دو ﻋﺪد‪ ،‬در ﻗﺪم‬
‫اول ﻋﺪد ﺑﺰرگ ﺑﺮ ﻋﺪد ﻛﻮﭼﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬در ﻗﺪم دوم ﻋﺪد ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺮ ﻋﺪد ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه‪،‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬در ﻗﺪم ﺳﻮم ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ اول ﺑﺮ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ دوم ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻣﺘﻮاﻟﻴﺎ اداﻣﻪ ﻣﻴﺎﺑﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺮ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺑﻌﺪي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺸﻮد‬
‫ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ ،‬درﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺧﻼف ﺻﻔﺮ ﻋﺒﺎرت از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .6‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 132‬و ‪ 252‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫‪252 120 132‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪120‬‬

‫‪=1‬‬ ‫⇒‬ ‫‪=1‬‬ ‫⇒‬ ‫‪= 10 ⇒ GCD(132,252) = 12‬‬
‫‪132‬‬ ‫‪132 120 120‬‬ ‫‪12‬‬
‫و ﻳﺎ‬

‫‪ ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪132,252‬‬ ‫‪12 ‬‬

‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك )‪(Least Common Multiple‬‬

‫دو‪ ‬ﻳﺎ‪ ‬ﭼﻨﺪ ﻋﺪد‪ ‬داراي ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺪ‪ ‬ﻛﻪ در‪ ‬ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ‪ ‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺪد وﺟﻮد‪ ‬ﻧﺪارد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻀﺮب ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك داراي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻋﺪد ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎم ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ‪ ‬‬
‫) ‪ (LCM‬آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ‪ ‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﭼﻨﺪ ‪ ‬ﻋﺪد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻋﺪدﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ‪ ‬ﻫﺮﻛﺪام ازﻳﻦ اﻋﺪاد‪ ‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد‬
‫اول اﻧﺬ‪ .‬ﻣﻴﺘﻮد ﺗﺠﺰﻳﻪ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﭼﻨﺪ ﻋﺪد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻫﺮ ﻛﺪام‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ اوﻟﻴﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﺮده‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺗﻮان را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺘﺮك ﻋﺒﺎرت از ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪  .‬‬

‫‪25 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ .7‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 108‬و ‪ 420‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪108‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪420‬‬ ‫‪2‬‬

‫دوم‪ .‬ﻣﻴﺘﻮدﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك‪ .‬رﻳﻦ روش اﻋﺪاد را ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺮ ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮﻛﻲ ﻻاﻗﻞ ﺑﻴﻦ دو ﻋﺪد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺿﺮب ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك وﻣﻘﺴﻮم ﻫﺎي ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ‬
‫آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 8‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 420 ، 60‬و ‪ 660‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪  :‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪60 420‬‬ ‫‪660‬‬
‫‪  6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪42‬‬ ‫‪66 ⇒ LCM = 10 × 6 × 1 × 7 × 11 = 4620‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪11‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 9‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 30 ، 12 ، 8‬و ‪ 48‬را‪ ‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪3 8  12 30 48‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪4    8 4 10 16‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪240 ‬‬
‫‪2 2 1 10 4‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪1 1 5 2‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪26 ‬‬
 ‫ﺗﺒﺼﺮه‪  .‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ‪ ‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو ﻋﺪد‬
‫ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي دو ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ m‬و ‪ n‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪(LCM (m, n )) × (GCD (m, n )) = m × n‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .10‬ﺑﺮاي اﻋﺪاد ‪ 12‬و ‪ 30‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪LCM (12,30) = 60 , GCD(12,30) = 6‬‬

‫‪⇒ (LCM (12,30)) × (GCD(12,30 )) = 60 × 6 = 360 = 12 × 30‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮان و ﺟﺬور )‪(Power and Radicals‬‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺑﺤﻴﺚ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺴﺎوي اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل از ﺗﺠﺰﻳﻪ‬
‫ﻋﺪد ‪ 32‬ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ‪ 32 = 2 × 2 × 2 × 2 × 2‬ﻳﺎ ‪ 32 = 2 5‬درﻳﻨﺠﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ‪32‬‬
‫ﺑﺤﻴﺚ ‪ 2‬ﺑﻪ ﻃﺎﻗﺖ ﭘﻨﺞ اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ 2 5‬ﺑﻨﺎم ﻃﺎﻗﺖ )‪ 2 ، ( power‬ﺑﻨﺎم اﺳﺎس‬
‫)‪ 5 ، (base‬ﺑﻨﺎم ﺗﻮان ) ‪ (exp onent‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ 2‬را ﺟﺬر ﭘﻨﺠﻢ ‪ 32‬ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ‪ ., 81 = 3 4 25 = 5 2 ، 1000 = 10 3‬ﻛﻪ درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺬرﺳﻮم ‪ 1000‬ﻋﺪد ‪،10‬‬
‫ﺟﺬر دوم ‪ ،25‬ﻋﺪد ‪ 5‬و ﺟﺬر ﭼﻬﺎرم ‪ 81‬ﻋﺪد ‪ 3‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻓﻮق را ﺑﻪ دو‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻣﻌﺎدل ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪.‬‬

‫‪25 = 5 2‬‬ ‫⇔‬ ‫⇔ ‪25 = 5 , 1000 = 10 3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1000 = 10‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪81 = 3 4‬‬ ‫⇔‬ ‫‪3‬‬
‫‪81 = 3 ,‬‬ ‫‪32 = 2 5‬‬ ‫⇔‬ ‫‪5‬‬
‫‪32 = 2‬‬

‫ﺳﻤﺒﻮل ﺟﺬر دوم اﺳﺖ درﻳﻦ ﻣﻮارد اﻋﺪاد ‪ 4‬و ‪2‬‬ ‫ﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ ‪ 4‬ﺳﻤﺒﻮل ﺟﺬر ﭼﻬﺎرم و‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺟﺬر ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪  .‬ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم وﻗﺘﻲ ﺟﺬر ) ‪ (root‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻫﺪف از‬
‫آن ﺟﺬر دوم ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺬرﻫﺎي ﺗﻤﺎم اﻋﺪاد ﻛﺎﻣﻞ ﻃﻮر دﻗﻴﻖ اﻋﺪاد ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺬور ﺑﻌﻀﻲ‬
‫اﻋﺪاد‪ ،‬اﻋﺪاد ﻛﺎﻣﻞ اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي اﻋﺪاد و ﺟﺬور آﻧﻬﺎ در ﺟﺪول ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪27 ‬‬
 ‫اﻋﺪاد‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪16 25 36 49 64 81 100‬‬
‫ﺟﺬر اﻋﺪاد‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4 5 6 7 8 9 10‬‬

‫ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﺟﺬور اﻋﺪاد ﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺟﺬر ﻣﺮﺑﻊ‪.‬‬

‫در ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺬر ﻣﺮﺑﻊ ﻳﻚ ﻋﺪد‪ ،‬ﻋﺪد از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ دو دو رﻗﻢ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﻴﺸﻮد‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ در‪ ‬آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻳﻚ ﻳﺎ دو رﻗﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺟﺬر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﻋﺪد آﺧﺮ‬
‫)ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺪدي ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻊ آن از ﻋﺪد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ( در دو ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ )ﻓﻮق و ﺳﻤﺖ ﭼﭗ(‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮﺑﻊ آن را ﺗﺤﺖ ﻫﻤﺎن ﻋﺪد آورده از ان ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬درﻗﺪم دوم دو رﻗﻢ ﺑﻌﺪي را‬
‫ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻓﺮود آورده‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻞ آن ﺑﺴﻤﺖ ﭼﭗ دو ﭼﻨﺪ ﻋﺪد ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ )ﺟﺬرﺗﻘﺮﻳﺒﻲ‬
‫ﻗﺒﻠﻲ( ﻃﻮري ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻳﻚ رﻗﻢ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎل در اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎﻟﻲ و ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ ﻋﺪد ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ )در دو ﻣﺤﻞ(‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻋﺪد ﻳﻚ رﻗﻤﻲ ﻃﻮري‬
‫ﻣﻌﻴﻦ و درج ﻣﻴﮕﺮدد ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب آن ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﺪد ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه از اﺻﻞ ﻋﺪد ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫و ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب را ﺗﺤﺖ ﻋﺪد ﻧﻮﺷﺘﻪ از ان ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬در ﻗﺪم ﺳﻮم ﺑﺎز دو رﻗﻢ ﺑﻌﺪي‬
‫را در ﺳﺘﻮن ﺧﻮدش ﻓﺮود آورده ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻜﺮار ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺣﻴﻦ اﺟﺮاي ﻋﻤﻠﻴﻪ در ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ رﻗﻢ ﻣﻄﻠﻮب ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﺑﻮﺟﻮد ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬دراﺧﺘﺘﺎم اﻳﻦ ﭘﺮوﺳﻪ ﺟﺬر ﻣﻄﻠﻮب‬
‫ﻋﺪدﻳﺴﺖ ﻛﻪ در ﺑﺨﺶ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻳﺎدآوري ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫رﻗﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ رﻗﻢ ﻳﻜﻬﺎي ﻋﺪد ﺗﺤﺖ ﻋﻤﻠﻴﻪ را ﺣﺬف ﻛﺮده از ﺗﻘﺴﻴﻢ آن ﺑﺮ ﻋﺪدﻳﻜﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه رﻗﻢ ﻣﻮرد ﺟﺴﺘﺠﻮ را ﺗﺨﻤﻴﻦ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻋﻴﻦ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺮا‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻜﻨﺪ اﻣﺎ ﻳﻚ‪ ،‬دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ واﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮ از آن رﻗﻢ ﻣﻄﻠﻮب ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .11‬ﺟﺬر ‪ 77284‬درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫‪28 ‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪84‬‬
‫‪4‬‬
‫‪47‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪72‬‬ ‫⇒‬ ‫‪27284‬‬ ‫‪= 278‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪29‬‬
‫‪548‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪84‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪84‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .12‬ﺟﺬر‪ 9126441‬ﻗﺮار ذﻳﻞ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻴﺸﻮد ‪  .‬‬

‫‪3 0 2 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9 12 64 41‬‬
‫‪9‬‬
‫)‪6( 0‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪00‬‬ ‫⇒‬ ‫‪9126441 = 3021‬‬
‫)‪60(2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪64‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪04‬‬
‫)‪604(1‬‬ ‫‪60 41‬‬
‫‪60 41‬‬
‫ﺧﻮاص ﺿﺮﺑﻲ ﺟﺬور‬
‫ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻮاص ﺟﺬرﻫﺎ در وﺟﻮد ﻣﺜﺎل ﻫﺎي ﺑﺴﻴﻂ ذﻳﻼ ﻧﺸﺎن داده ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪  I.‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪34 = 4 81 = 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪II .‬‬ ‫)‪( 8‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪= 23 = 8‬‬
‫‪  III .‬‬ ‫‪4 × 25 = 100 = 10 = 2 × 5 = 4 × 25‬‬

‫ﺗﻌﻴﻦ ﺟﺬورﺗﻮﺳﻂ ﺗﺠﺰﻳﻪ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﺘﻮان اﻧﻮاع ﺟﺬور را ﺑﺮاي اﻋﺪادﻳﻜﻪ ﺟﺬرﻫﺎي آﻧﻬﺎ اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﻳﻞ آورده ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫‪29 ‬‬
 I. 3
216 = 8 × 27 = 3 23 × 33 = 3 23 × 3 33 = 2 × 3 = 6
II . 400 = 4 × 100 = 4 × 100 = 2 × 10 = 20
  III . 1764 = 4 × 9 × 49 = 4 × 9 × 49 = 2 × 3 × 7 = 42

30 
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‪.‬‬

‫اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﺑﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ اوﻟﻴﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪(1). 42, ( 2). 192 , (3). 770 , ( 4). 1512 , (5). 1260‬‬
‫‪( 6 ).‬‬ ‫‪1755 ,‬‬ ‫‪( 7 ).‬‬ ‫‪4096 ,‬‬ ‫‪( 8 ).‬‬ ‫‪6561 ,‬‬ ‫‪( 9 ).‬‬ ‫‪15625‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك وﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﺑﺪﺳﺖ آرﻳﺪ‪.‬‬

‫‪(10 ).‬‬ ‫‪27 , 36 ,‬‬ ‫‪(11 ).‬‬ ‫‪162 , 216 ,‬‬ ‫‪(12 ). 16 , 64 , 96‬‬
‫‪(13).‬‬ ‫‪24 , 80 , 10,‬‬ ‫‪(14).‬‬ ‫‪125 , 550 , 1050, (15). 36 , 72 , 108 , 144‬‬

‫اﻋﺪاد‪ ‬ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪(16 ). (2 × 3) , (17 ).‬‬
‫‪2‬‬
‫‪32 × 53 × 3,‬‬ ‫‪(18 ).‬‬ ‫‪3 500 000 × 170 000‬‬

‫ﺟﺬور‪ ‬اﻋﺪاد ذﻳﻞ را‪ ‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪(19). 15625, (20). 291600, (21). 10404, (22). 9801‬‬
‫‪ .23‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪  I.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪II .‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪III .‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪IV .‬‬ ‫‪, V.‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪ .24‬ﻛﺴﺮ ﻫﺎي اﻋﺸﺎري ذﻳﻞ را ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم اﺧﺘﺼﺎر ﺷﺪه ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫‪I . 0, 543 , II . 0.2 , III . 1,002 , IV . 0, 37‬‬

‫‪V . 0, 5 , VI . 474747... , VII . 2,7182818285‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪ .25‬ﻛﺪام ﻳﻚ از اﻋﺪاد ذﻳﻞ ﻧﺴﺒﺘﻲ اﻧﺪ‪  .‬‬
‫‪I . 3,333.... , II . 1,6 , III . 3 7‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪IV . 3, 0 , V . 0,1254 , VI . 0,12359108...‬‬

‫‪31 ‬‬
 ‫ﺗﻮاﻧﻬﺎي اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ‪.‬‬
‫ﻗﺒﻼ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮاﻧﻬﺎ و ﺟﺬور اﻋﺪاد در ﺳﻄﺢ ﺣﺴﺎب ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺬﻛﻮر ﻃﻮر‬
‫ﺳﻤﺒﻮﻟﻴﻚ ﺗﻌﻤﻴﻢ داده ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ و درﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺬر ﻧﻴﺰ ﺑﺤﻴﺚ ﺗﻮان اﻋﺪاد ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ x‬ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ‪ n‬دﻓﻌﻪ ‪ x‬را ﺑﻨﺎم " ‪ x‬ﺑﺘﻮان ‪“ n‬‬
‫ﻳﺎد ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ و آﻧﺮا ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ x‬اراﺋﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪n‬‬

‫‪x n := xxx‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪n‬‬

‫را ﺗﻮان و ‪ x‬را ﻃﺎﻗﺖ ) ﺑﻪ ﺗﻮان ‪ n‬ام( ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪n‬‬
‫درﻳﻨﺠﺎ ‪ x‬را ﻗﺎﻋﺪه )اﺳﺎس(‪n ،‬‬

‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻮان ﻫﺎ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ x‬و اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ m‬و ‪ n‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪1.‬‬ ‫‪x m x n = x m+n‬‬
‫‪xm‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪= x m − n , x ≠ 0, m > n‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪3. ( xy ) = x n y n‬‬
‫‪n‬‬

‫‪4.‬‬ ‫) ‪(x‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪= x mn‬‬
‫‪n‬‬
‫⎞‪⎛x‬‬
‫‪n‬‬
‫‪x‬‬
‫‪5. ⎜ ⎟ = n , y ≠ 0‬‬
‫⎠‪⎝ y‬‬ ‫‪y‬‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﻓﻮق ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺜﺎل ﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ذﻳﻼً ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪32 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬
‫‪1.‬‬ ‫‪x 3 x 2 = ( xxx )( xx ) = xxxxx = x 3+ 2‬‬
‫‪x 7 xxxxxxx‬‬
‫‪2.‬‬ ‫=‬ ‫‪= xxx = x 3 = x 7 − 4‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪xxxx‬‬
‫‪3. ( xy ) = ( xy )( xy )( xy ) = ( xxx )( yyy ) = x 3 y 3‬‬
‫‪3‬‬

‫‪4.‬‬ ‫) ‪(x‬‬‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪= (x 2 )( x 2 )( x 2 ) = x 6 = x 2×3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪⎛ x ⎞ ⎛ x ⎞⎛ x ⎞⎛ x ⎞⎛ x ⎞ xxxx x 4‬‬
‫= ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ = ⎟ ⎜ ‪5.‬‬ ‫‪= 4 , y≠0‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠ ⎝⎠ ⎝ ⎠ ⎝‬‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪yyyy‬‬ ‫‪y‬‬

‫ﺟﺬر ﻫﺎي اﻋﺪاد‪ ‬ﺣﻘﻴﻘﻲ‪.‬‬

‫اﮔﺮ ‪ n‬ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ x ،‬و ‪ y‬اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮده‪ x = y ،‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺼﻮرت ‪ x‬را ﺟﺬر ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫‪n‬‬

‫‪ n‬از ‪ y‬ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ و ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﻛﻪ‬

‫‪n‬‬
‫‪y = n xn = x‬‬
‫درﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ‪ n‬ﺗﺎق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ y‬داراي ﻳﻚ ﺟﺬرﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ n‬ام اﺳﺖ و اﻣﺎ اﮔﺮ ‪n‬‬
‫ﺟﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ ‪ x n = y‬ﺑﺮاي ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ y‬دو اﻣﻜﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫)‪ 32 = 9 = (− 3‬ﻳﺎ ) ‪ . 2 6 = 64 = (− 2‬درﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﮔﻮﻳﺎ ‪ 9‬دو ﺟﺬر دوم ﻳﻌﻨﻲ ‪± 3‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻳﺎ ‪ 64‬دو ﺟﺬر ﺷﺸﻢ ) ‪ ( ± 2‬را دارا اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺬر ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺟﻔﺖ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ را ﺑﻨﺎم ﺟﺬراﺻﻠﻲ‬
‫) ‪ ( principle root‬آن ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ و ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﻛﻪ‬

‫√‬ ‫‪| | ,‬‬ ‫‪2 ,‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﻨﻔﻲ داراي ﺟﺬر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺟﻔﺖ ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرات ﻓﻮق ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪  .‬‬

‫√ ‪1.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪   ‬‬

‫√ ‪2.‬‬ ‫‪| |,‬‬ ‫‪2 ,‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪33 ‬‬
 ‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺟﺬرﻫﺎ‪  .‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪x‬‬
‫‪3.‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪xy = x y‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪, 4.‬‬ ‫‪n‬‬ ‫=‬ ‫‪, y≠0‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪y‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫‪64 x 6 = 3 64 3 x 6 = 3 4 3 3 (x 3 ) = 4 x 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪32a 10 5 32a 10 5 (2a 2 ) 2a 2‬‬

‫‪5‬‬

‫) ‪(ii‬‬ ‫‪5‬‬ ‫= ‪= 5 15 5‬‬ ‫‪= 3‬‬

‫‪b15 x 5‬‬ ‫‪b x‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪(b x ) b x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺗﻮاﻧﻬﺎ )ﺗﻮاﻧﻬﺎي ﺻﻔﺮي ‪،‬ﻛﺴﺮي و ﻣﻨﻔﻲ(‪.‬‬

‫ﻛﻪ ﺻﻔﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﻮاﻋﺪ )‪ (2 ) ، (1‬و )‪ (3‬ﺻﺪق ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺮاي ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪x‬‬
‫‪xn‬‬
‫‪(i ) 1 = n = x n−n = x 0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪(ii ) 1 = x2 = x1−2 = x −1‬‬
‫‪x x‬‬
‫)‪( x‬‬
‫‪n‬‬
‫⎞ ⎛‬
‫‪1‬‬ ‫‪n‬‬

‫) ‪(iii‬‬
‫‪n‬‬
‫= ‪⎜ xn ⎟ = xn = x‬‬
‫‪n‬‬

‫⎠ ⎝‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺳﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ذﻳﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪4.‬‬ ‫‪x := 1 , 5.‬‬

‫‪0‬‬
‫=‪x :‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪, 6.‬‬ ‫‪x := n x‬‬
‫‪n‬‬

‫‪x‬‬

‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺪد ﺗﺎم ‪ n‬ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ‬

‫‪34 ‬‬
 n
⎛1⎞ 1
= (x ) =⎜ ⎟ = n
n
7. x −n −1

⎝ x⎠ x
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬

( x)
m

x = ⎛⎜ x n ⎞⎟ =
m 1 m

, x = ( x m )n = n x m
m 1
n n n

⎝ ⎠
‫ازﻳﻨﺠﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ‬

( x)
m

(8)
m
x =
n n
= n xm

‫ دارﻳﻢ ﻛﻪ‬n ‫ ﻋﺪد ﺗﺎم‬y ‫ و‬x ‫و ﺑﺎاﻵﺧﺮه ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‬

n
⎛ x⎞ xn
(9) ( xy) n
= xn yn , (10) ⎜ ⎟ = n , y ≠0
  ⎝ y⎠ y
  .‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬
a 4 b −3 c 2 b2
(1 ) =a b 4−5 − 3− (− 5 ) 2 − 2
c =a b c =
−1 2 0

a 5b −5 c 2 a
−3
⎛3⎞ 3 1 1 64
−3

(2 ) ⎜ ⎟ = −3 = 3 ⋅ −3 = 3 ⋅ 4 =
−3 3

⎝4⎠ 4 4 3 27
1 1
1 1 1
(3)
−
50 + 4 2
+ 83 = 1 + + 3 8 =1+ + 2 = 3
4 2 2
2
⎛ ⎞
( )
2 1 1

  (4 )
⋅2 2
27 = 27
3
= ⎜ 27 3 ⎟ = 3 27 = 3 2 = 9
3

⎝ ⎠
20 x y
6 10
20 x y6 10

(5 ) = ⋅ 4 ⋅ 6 = 4 x 6 − 4 y 10 − 6 = 4 x 2 y 4
5x y
4 6
5 x y
( )( )
(6) 3m + 4n 1 + p = (3m + 4n) (1 + p)
8 3

= (3m + 4n) (1 + p)
8−3 3−2 5

(3m + 4n) (1 + p) 3 2

35 
 7 (x 2 y 5 z 6 t 4 )
5 5
⎛ 7x y z t ⎞ 7 5 x 10 y 25 z 30 t 20
2 5 6 4

  (7 ) ⎜ ⎟ = =
⎝ u4 ⎠ (u 4 )5 u 20
8 8

⎛ 27 x
−7
⎞ = (27) ⎛ x
−7
⎞
−7 8 7
38
  (8) = (3 )
3 8 3 8 ⋅ −
⎜
8
⎟ ⎜ 3 8
⎟
3
3 x 8 3
=3 x =
8 3

⎝ ⎠ ⎝ ⎠
7

x 3

xa 3 xb 3 xc 3 xa xb xc 3
  (9 ) 3 = ⋅ c ⋅ a = 1 =1
xb xc xa xb x x

36 
 ‫ﺷﻤﺎرش اﻋﺪاد‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪  .‬‬
‫‪ .1‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ‪ ‬ﻧﻮﻳﺴﻲ اﻋﺸﺎري‪ .‬در ‪ ‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻋﺪد ‪ ‬ﻧﻮﻳﺴﻲ‪  ،‬ﻋﺪد" ‪ "10‬ﻣﻌﻴﺎر‬
‫ﻗﺮار داده ﻣﻴﺸﻮد و ﻫﺮ ﻋﺪد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ده رﻗﻢ ‪ 0،1،2،3،4،5،6،7،8‬و ‪ 9‬ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع‬
‫ﻣﻀﺮب ﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖ ﻫﺎي ‪ 10‬اراﺋﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً‬

‫)‪(i‬‬ ‫‪2943= 2000+ 900+ 40+ 3 = 2 ⋅1000+ 9 ⋅100+ 4 ⋅10+ 3⋅1‬‬

‫‪⇒ 2943= 2 ⋅103 + 9 ⋅102 + 4 ⋅10+ 3⋅100‬‬
‫ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ‬

‫‪  (ii) 485.762 = 4 ⋅102 + 8 ⋅ 101 + 5 ⋅100 + 7 ⋅10−1 + 6 ⋅ 10−2 + 2 ⋅10−3‬‬

‫درﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ‪ 10‬ﺑﻨﺎم ﭘﺎﻳﻪ )‪ (base‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد و از ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را‬
‫ﺑﻨﺎم ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ اﻋﺸﺎري )‪ (decimal system notation‬ﻳﺎد ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﺎي دو‪ ،‬ﭘﻨﺞ و دوازده‪ .‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ‬
‫اﻋﺸﺎري‪ ،‬ﻣﻴﺘﻮان اﻋﺪاد را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺸﺨﺺ اراﺋﻪ داد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﻣﻮرد ﺿﺮورت در ﻫﺮ‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ از ﺻﻔﺮ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺗﺎ ﻳﻚ واﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط اداﻣﻪ ﻣﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ارﻗﺎم از اﻋﺪاد ﻳﻚ رﻗﻤﻲ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ارﻗﺎم ﻣﻮرد‬
‫ﺿﺮورت از ‪ 10‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬درآﻧﺼﻮرت ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﻣﺜﻼ ً ‪ 12 ، 11 ، 10‬و ﻏﻴﺮه ﺳﻤﺒﻮل‬
‫ﻫﺎي ازﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪدﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﻘﺎﻋﺪه دو )‪(Binary  system  notation‬ﻛﻪ ‪ 2‬ﺑﺤﻴﺚ ﭘﺎﻳﻪ‬
‫)ﻗﺎﻋﺪه( ﻣﻄﺮح ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬دو رﻗﻢ ‪ 0‬و‪ 1‬ﻣﻮرد ﺿﺮورت اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬

‫) ‪(i‬‬ ‫‪101012 = 1 ⋅ 2 4 + 0 ⋅ 2 3 + 1 ⋅ 2 2 + 0 ⋅ 2 1 + 1 ⋅ 2 0 = 21‬‬

‫‪  (ii ) 1000 2 = 1 ⋅ 2 3 + 0 ⋅ 2 2 + 0 ⋅ 2 1 + 0 ⋅ 2 0 = 8‬‬
‫‪  (iii ) 10000 2 = 1 ⋅ 2 + 0 ⋅ 10 + 0 ⋅ 2 + 0 ⋅ 2 + 0 ⋅ 2 = 16‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ دو رﻗﻤﻲ اﻟﮕﻮي اﺻﻠﻲ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺨﻨﻴﻜﻲ ﻛﻤﭙﻴﻮﺗﺮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺮق و ﻳﺎ ﻋﺪم آن در ﻳﻚ ﻫﺎدي دو اﻣﻜﺎن ‪ 0‬و ‪ 1‬را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﮔﻲ ﻣﻴﻜﻨﺪ و‬

‫‪37 ‬‬
‫ﺟﺮﻳﺎن در ﻳﻚ ﺳﺖ ﻟﻴﻦ ﻫﺎي ﻣﻮازي ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ اﻣﻜﺎن ﺧﺎﻣﻮش و ﻳﺎ روﺷﻦ ﺷﺪن را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺮف ﻳﻚ ﻋﺪد ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 2‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﻛﻤﭙﻴﻮﺗﺮ اﻋﺪاد و ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻋﺪاد ﺳﻴﺴﺘﻢ دو رﻗﻤﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﻋﻤﻞ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖ‪ .‬اﻋﺪادﻳﻜﻪ ﺑﺪون اﻧﺪﻛﺲ اﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از اﻋﺪاد ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺸﺎري ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪،21‬‬
‫‪ 8‬و ‪.16‬‬
‫در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﻘﺎﻋﺪه ﭘﻨﺞ )ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭘﻨﺞ رﻗﻤﻲ(‪ ،‬ﭘﻨﺞ رﻗﻢ ﻣﻮرد ﺿﺮورت اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت از‪ 3 ، 2 ، 1 ، 0‬و‪ 4‬ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً‬

‫) ‪(iv‬‬ ‫‪40305 = 4 ⋅ 53 + 0 ⋅ 52 + 3 ⋅ 51 + 0 ⋅ 50 = 515‬‬

‫) ‪(v‬‬ ‫‪100005 = 1 ⋅ 54 + 0 ⋅ 53 + 0 ⋅ 52 + 0 ⋅ 51 + 0 ⋅ 50 = 625‬‬

‫در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺑﻘﺎﻋﺪه ‪) 12‬ﺳﻴﺴﺘﻢ دوازده رﻗﻤﻲ(‪ ،‬دوازده رﻗﻢ ﻣﻮرد ﺿﺮورت اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت از ‪ 10 = T ، 9 ، 8 ، 7 ، 6 ، 5 ، 4، 3 ، 2 ، 1 ، 0‬و ‪ 11 = E‬ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬

‫‪(vi ) 41E12 = 4 ⋅ (12)2 + 1 ⋅ (12)1 + (11) ⋅ (12)0 = 599‬‬

‫‪(vii ) 100012 = 1 ⋅ (12)3 + 0 ⋅ (12)2 + 0 ⋅ (12)1 + 0 ⋅ (12)0 = 1728‬‬
‫‪(viii) TE1012 = (10) ⋅ (12)3 + (11) ⋅ (12)2 + 1 ⋅ (12) + 0 ⋅ (12)0 = 18876‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي زﻳﺎد ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ را ﻣﻴﺘﻮان اراﺋﻪ داد ﻛﻪ درﻳﻨﺠﺎ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻋﺪاد‪ ‬از‪ ‬ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ دﮔﺮ‪.‬‬

‫ﻋﺪدي را ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ ازﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻴﺘﻮان در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺸﺎري ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده‪،‬‬
‫ﺑﻌﺪاً ﻋﺪد ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ را ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ اﻋﺪاد ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ در ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎ ﺑﻪ دو روش ﺻﻮرت ﻣﻴﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫اول‪ .‬روش ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮﻃﺎﻗﺖ ﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ‪ .‬درﻳﻦ روش ﻋﺪد ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ داده ﺷﺪه‬
‫را ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻃﺎﻗﺖ ﻣﻤﻜﻨﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻃﺎﻗﺖ ﺑﻌﺪي ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪،‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ اداﻣﻪ داده ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺻﻔﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬ارﻗﺎم ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬

‫‪38 ‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺒﺎرت از ﺷﻜﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﻋﺪد‪ ،‬در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻃﺎﻗﺖ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ‪ 10 ، 5 ، 2‬و ‪ 12‬در ﺟﺪول ذﻳﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a0‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫‪a4‬‬ ‫‪a5‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪125‬‬ ‫‪625‬‬ ‫‪3125‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000 10000‬‬ ‫‪100000‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪1728 20736‬‬ ‫‪248832‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .1‬ﻋﺪد‪ 47‬را در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻘﺎﻋﺪه ‪ 2‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪ 2 5 = 32 < 47 < 64 = 2 6‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻄﺮ دوم ﺟﺪول ﻓﻮق دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪  47 = 1 15 ⇒ 15 = 0 15 ⇒ 15 = 1 7 ⇒ 7 = 1 3 ⇒ 3 = 1 1 ⇒ 1 = 1 0‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻓﻮق در ﺟﺪول ذﻳﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫‪ ‬‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ‪  ‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ‪ ‬‬
‫‪  15‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪  32‬‬ ‫‪  47‬‬
‫‪  15‬‬ ‫‪ 0‬‬ ‫‪  16‬‬ ‫‪  15‬‬
‫‪ 7‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 8‬‬ ‫‪  15‬‬
‫‪ 3‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 7‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 3‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪⇒ 47 = 101111 2‬‬

‫‪39 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ . 2‬ﻋﺪد‪ 47‬را در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻘﺎﻋﺪه ‪ 5‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻄﺮ ﺳﻮم ﺟﺪول ﺗﻮان ﻫﺎ دارﻳﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬ﭼﻮن ‪5 2 = 25 < 47 < 5 3 = 125‬‬
‫‪47‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ ‬‬ ‫⇒ ‪=1‬‬ ‫‪= 4 ⇒ = 2 ⇒ 47 = 142 5‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬
‫اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ در ﺟﺪول ذﻳﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ‪ ‬‬ ‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ‪ ‬‬
‫‪  22‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪  25‬‬ ‫‪  47‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪  22‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪  ⇒ 47 = 1425‬‬

‫دوم‪ .‬روش ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻫﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه‪  .‬درﻳﻦ روش ﻋﺪد ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه ﻣﻮرد‬
‫ﻧﻈﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎر دوم ﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ اداﻣﻪ‬
‫ﻣﻴﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻫﺎ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﺗﺮﺗﻴﺐ ارﻗﺎم اراﺋﻪ ﻋﺪد در ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 3‬ﻋﺪد‪ 47 ‬را در‪ ‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻘﺎﻋﺪه ‪ 2‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪47‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫⇒ ‪= 23‬‬ ‫⇒ ‪= 11‬‬ ‫‪= 5 ⇒ = 2 ⇒ =1 ⇒ = 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺟﺪول ذﻳﻞ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻛﺎر‪ ‬را‪ ‬وﺿﺎﺣﺖ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪: ‬‬

‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ‪ ‬‬ ‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪  23‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪  47‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪  11‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪  23‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪  11‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ 5‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪40 ‬‬
 ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 0‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪⇒ 47 = 101111 2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .4‬ﻋﺪد‪ 47‬را در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻘﺎﻋﺪه ‪ 5‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪47‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪= 9 ⇒ = 1 ⇒ = 0 ⇒ 147 = 142 5‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ از ﺟﺪول ذﻳﻞ دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد‪  .‬‬

‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ‪ ‬‬ ‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ‪ ‬‬ ‫ﻣﻘﺴﻮم ‪ ‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 9‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪  47‬‬
‫‪ 4‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪ 9‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪ 0‬‬ ‫‪ 5‬‬ ‫‪ 1‬‬

‫‪⇒ 47 = 142 5‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪41 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را‪ ‬ﺳﺎده ﺳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫)‪(1‬‬ ‫) ‪(2) (− 4 x‬‬ ‫] ) ‪(3) (x − y ) [(x − y‬‬ ‫‪4 − 2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪−2‬‬
‫‪2 3 ⋅ 32‬‬
‫‪0‬‬
‫‪,‬‬

‫)‪(100) (0.01‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪−1 2 −4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−2‬‬
‫)‪(4) ⎛⎜⎜ 3x ⎞⎟⎟ , (5) 3−2 x −y3 3 , (6‬‬ ‫‪a 2 3 b3‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪, (7‬‬
‫⎠ ‪⎝ 4y‬‬ ‫‪2 x y‬‬ ‫‪−2 2‬‬
‫‪c d‬‬ ‫‪(0.0001)−4‬‬

‫)‪(8) (25) + (0.25‬‬

‫‪0‬‬
‫)‪− 8 ⋅ 4 − + (0.027 ) − (0.000001‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x − 25‬‬ ‫‪a −b a+b‬‬ ‫‪2x 4 2 y‬‬

‫‪ ‬‬ ‫) ‪(9‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(10‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(11‬‬
‫‪x +5‬‬ ‫‪a +b a−b‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬

‫اﻋﺪاد‪ ‬ذﻳﻞ را در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 2‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫)‪(12‬‬ ‫‪100 ,‬‬ ‫)‪(13‬‬ ‫‪1000 , (14) 1008 , (15) 999‬‬

‫اﻋﺪاد داده ﺷﺪه ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 2‬را در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺸﺎري ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫)‪(16‬‬ ‫‪1000 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(17‬‬ ‫‪111112‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(18‬‬ ‫‪1112‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(19‬‬ ‫‪10012‬‬

‫اﻋﺪاد ذﻳﻞ را در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 5‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫)‪(20‬‬ ‫‪10000 ,‬‬ ‫)‪(21‬‬ ‫‪98 ,‬‬ ‫) ‪(22‬‬ ‫‪10001 ,‬‬ ‫)‪(23‬‬ ‫‪5678‬‬

‫اﻋﺪاد داده ﺷﺪه ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 5‬را در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺸﺎري ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫)‪(24‬‬ ‫‪1005‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(25‬‬ ‫‪999 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(26‬‬ ‫‪80005‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(27‬‬ ‫‪9999 5‬‬

‫اﻋﺪاد ذﻳﻞ را در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 12‬اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫)‪(28‬‬ ‫‪1000 ,‬‬ ‫) ‪(29‬‬ ‫‪987 ,‬‬ ‫)‪(30‬‬ ‫‪10001 ,‬‬ ‫)‪(31‬‬ ‫‪88888‬‬

‫اﻋﺪاد داده ﺷﺪه ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻪ ‪ 12‬را در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺸﺎري ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫) ‪(32‬‬ ‫‪10012‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(33‬‬ ‫‪9912‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(34‬‬ ‫‪E 0012‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(35‬‬ ‫‪RE 0112‬‬

‫‪42 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ دوم‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻛﺴﺮ در اﻋﺪاد‬
‫ﻛﺴﺮ در ﻟﻐﺖ ﺑﻤﻌﻨﻲ ﺷﻜﺴﺘﻦ و در اﺻﻄﻼح رﻳﺎﺿﻲ ﻋﺒﺎرت از ﻋﺪدي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻛﻤﻴﺖ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ از واﺣﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻗﻴﻘﺘﺮ ﻛﺴﺮﻛﻤﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺴﺎوي‬
‫ﻋﺪد واﺣﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ‪ :‬ﻧﺼﻒ ﻧﺎن )ﻳﻚ دوم ﻧﺎن (‪ ،‬ﺳﻪ رﺑﻊ ﻣﺘﺮ ﺗﻜﻪ )ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم ﻣﺘﺮ ﺗﻜﻪ(‪ ،‬ﭼﻬﺎرده‬
‫ﺛﻠﺚ ﻟﻴﺘﺮ آب )ﭼﻬﺎرده ﺳﻮم ﻟﻴﺘﺮآب(‪ .‬دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﻛﺴﺮ ﺑﻄﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻳﻚ‬
‫واﺣﺪ ﻗﻴﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬و ﻣﺘﺸﻜﻞ از دو ﻛﻤﻴﺖ اﺳﺖ ‪ :‬ﻣﺨﺮج و ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ‪.‬‬

‫ﻛﺴﺮﻋﺎم )‪(Common Fraction‬‬
‫ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ )‪ : (Denomenator‬ﻛﻤﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ واﺣﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻬﻤﺎن ﺗﻌﺪاد اﻧﻘﺴﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ)ﻣﻨﺸﺎء ﻛﺴﺮ( ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺻﻔﺮ ﺑﻮده ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ )‪  : (numerator‬ﻛﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد آن ازﻣﻘﺎدﻳﺮﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﺪه ء واﺣﺪ اﺧﺬ‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫واﺣﺪات ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻫﺎ وﻣﺨﺮج ﻫﺎي ﺳﻪ ﻛﺴﺮﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺮارذﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ‬ ‫ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ‬ ‫واﺣﺪ ﻣﺮﺑﻮط‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻗﺮص ﻧﺎن‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ﻣﺘﺮﺗﻜﻪ‬
‫‪14‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻟﻴﺘﺮآب‬
‫‪   ‬‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم وﻗﺘﻴﻜﻪ ﻛﺴﺮﺑﺤﻴﺚ ﻋﺪد ﻣﺠﺮد ﻣﻄﺮح ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬واﺣﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻛﺴﺮ‪ :‬ﻛﺴﺮﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻳﻚ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ)ﺑﻨﺎم ﺧﻂ ﻛﺴﺮي( ﻃﻮري اﻓﺎده ﻣﻴﮕﺮدد ﻛﻪ‬
‫ﻣﺨﺮج درﺗﺤﺖ وﺻﻮرت در ﻓﻮق آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﻪ ﻛﺴﺮﻗﺒﻠﻲ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪14‬‬

‫‪  1.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪43 ‬‬
 ‫اﻗﺴﺎم ﻛﺴﺮ ‪ ‬‬
‫ﻛﺴﺮ‪ ‬ﺑﻤﻘﺎﻳﺴﻪ ﺻﻮرت و‪ ‬ﻣﺨﺮج ﺑﺮ‪ ‬دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫اول‪  .‬ﻛﺴﺮﻋﺎدي ) ‪ . ( proper fraction‬ﻛﺴﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت در ‪ ‬آن از ﻣﺨﺮج‬

‫و‬ ‫ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺮ ﻋﺎدي از ﻳﻚ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻛﺴﻮر ﻋﺎدي ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪، ، :‬‬
‫‪ .‬‬

‫دوم‪.‬ﻛﺴﺮﻏﻴﺮﻋﺎدي ) ‪ . (imroper fraction‬ﻋﺒﺎرت از ﻛﺴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت‬

‫آن از ﻣﺨﺮﺟﺶ ﻛﻤﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺴﺮ از ﻳﻚ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ اول ‪ .‬ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﻛﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج آن ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺪد ﻳﻚ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼ ‪ ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪38‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪38‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ .‬اﮔﺮ در ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﺻﻮرت از ﻣﺨﺮج ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺮ ﻣﻮﺻﻮف از ﻳﻚ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫‪ .‬‬ ‫‪ ،‬و‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ‪:‬‬

‫ﻫﺮ ﻋﺪد ﻛﺎﻣﻞ را ﻣﻴﺘﻮان ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﺮ ﻣﺠﺎزي ﻃﻮري در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺮﺟﺶ ﻋﺪد ‪ 1‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼ‬
‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪100‬‬
‫=‪5‬‬ ‫= ‪, 12‬‬ ‫= ‪, 100‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ ‬ﻋﺪد ﻣﺨﻠﻮط )‪ . ( Mixed Number‬ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﻛﻪ ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع ﻳﻚ ﻋﺪد‬

‫ﻛﺎﻣﻞ )ﺑﻨﺎم ﻋﺪدﺻﺤﻴﺢ ( و ﻳﻚ ﻛﺴﺮ اراﻳﻪ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻋﺪد ﻣﺨﻠﻮط )ﻋﺪد ﻛﺴﺮي( ﻧﺎﻣﻴﺪه‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً‬
‫‪14‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪= 4+ = 4‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪= 3+ = 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪= 3+ = 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪44 ‬‬
 ‫ﺧﻮاص ﻛﺴﺮ‪.‬‬
‫اول‪ .‬اﮔﺮ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺧﻼف ﺻﻔﺮ ﺿﺮب ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬اﺻﻞ ﻛﺴﺮ ﺑﻬﻤﺎن ﻋﺪد‬
‫ﺿﺮب ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪8÷2 4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3× 2 6‬‬
‫‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﻛﺴﺮ‬ ‫=‬ ‫‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺴﺮ اﺳﺖ و ﻛﺴﺮ‬ ‫ﻣﺜﻼً ‪ :‬ﻛﺴﺮ =‬
‫‪11‬‬ ‫‪11 11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺧﻼف ﺻﻔﺮ ﺿﺮب ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬اﺻﻞ ﻛﺴﺮ ﺑﻬﻤﺎن ﻋﺪد ﺑﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﺎ ﺿﺮب ﻣﻴﮕﺮدد ‪  .‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺴﺮ‬ ‫ﻣﺴﺎوي ﭼﻬﺎرم ﺣﺼﻪ ﻛﺴﺮ و ﻛﺴﺮ =‬ ‫ﻣﺜﻼ ﻛﺴﺮ =‬
‫‪10 ÷ 2 5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 × 4 12‬‬
‫‪4‬‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪10‬‬

‫ﺳﻮم‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﻌﺪد ﺿﺮب ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﻛﺴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻧﻤﻴﻜﻨﺪ ‪.‬‬
‫‪12 12 ÷ 4 3‬‬ ‫‪2 2 × 5 10‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ﻣﺜﻼً ‪:‬‬
‫‪15 15 ÷ 4 5‬‬ ‫‪3 3 × 5 15‬‬

‫ﺣﺎﻻت ﺑﺴﻴﻂ و ﻣﺮﻛﺐ ﻛﺴﻮر ‪ :‬ﻛﺴﺮﻳﻜﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮﺟﺶ ﻓﻜﺘﻮر ﻣﺸﺘﺮك )ﻏﻴﺮ از ﻳﻚ(‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﻛﺴﺮ ﺑﺴﻴﻂ )ﻛﺴﺮ اﺧﺘﺼﺎر ﺷﺪه( ﻳﺎد ﻣﻴﮕﺮدد و ﻛﺴﺮﻳﻜﻪ ﺑﺴﻴﻂ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺮ‬
‫ﻣﺮﻛﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻳﻚ ‪ ‬ﻛﺴﺮ ‪ ‬داراي ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺣﺎﻻت ﻣﺮﻛﺐ و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼ‬
‫‪1 2 3 4 5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9 10 11 12‬‬
‫= = = =‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫= =‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= ...‬‬
‫‪2 4 6 8 10 12 17 16 18 20 22 24‬‬

‫از ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻣﺴﺎوي ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮﺗﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ )ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ( را دارد در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬
‫ﺳﺎﻳﺮﻛﺴﻮر ﻣﺮﻛﺐ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻫﺮ ﻛﺪام آن ﻫﺎ داراي ﻓﻜﺘﻮر ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻛﺴﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ اراﺋﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪45 ‬‬
‫ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ ‪ :‬ﻛﺴﺮﻫﺎﻳﻜﻪ داراي ﻣﺨﺮج ﻫﺎي ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ )ﻫﻢ ﺟﻨﺲ(‬
‫‪7 5 4 3 1‬‬
‫ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫و‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻛﺴﻮر‪، ، ،  ‬‬
‫‪10 10 10 10 10‬‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺷﻜﺎل ﻛﺴﻮر )‪  .(Reduction of Fractions‬‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪء ﻛﺴﺮﻫﺎ ﺿﺮورت ﻣﻴﺸﻮد ﺗﺎ اﺷﻜﺎل آﻧﻬﺎ از ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺪﻳﮕﺮي ﺗﻐﻴﻴﺮﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎدي )ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺴﺮ(‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻋﺪد ﻛﺴﺮي ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي‪،‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ )اﺧﺘﺼﺎر ﻛﺴﺮ(‪ ،‬ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺴﻮر )ﺗﺠﻨﻴﺲ ﻛﺴﻮر( و ﻏﻴﺮه‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻋﺪد ﻣﺨﻠﻮط ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ) ﻏﻴﺮ وا ﺟﺐ ﻛﺴﺮ(‪.‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ )ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل( ﻋﺪد ‪ 2‬را ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻋﺪد ﻋﺒﺎرت از ﻣﺠﻤﻮع ﻋﺪد ‪ 2‬و )ﺳﻪ رﺑﻊ واﺣﺪ( اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ‪ 2‬ﻣﺴﺎوي )ﻫﺸﺖ رﺑﻊ واﺣﺪ(‬
‫)ﻳﺎزده رﺑﻊ ( ﻣﻴﺸﻮد ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺴﺎوي‬

‫‪3‬‬ ‫‪3 2×4 3‬‬ ‫‪2×4+ 3‬‬ ‫‪11‬‬

‫= ‪2 =2+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻟﻬﺬا ﻋﺪد ﻣﺨﻠﻮط ﻣﺴﺎوي ﻛﺴﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺮﺟﺶ ﻫﻤﺎن ﻣﺨﺮج اوﻟﻲ ﺑﻮده و ﺻﻮرت آن ﻋﺒﺎرت‬
‫اﺳﺖ از‪ : ‬ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ ﺿﺮب ﻣﺨﺮج ﺟﻤﻊ ﺻﻮرت‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﺑﻪ ﻋﺪد ﻣﺨﻠﻮط ) ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻛﺴﺮ(‪.‬‬

‫اﮔﺮ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ از ﻣﺨﺮﺟﺶ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻣﺠﺎزي ﺑﻪ ﻋﺪد ﻣﺨﻠﻮط‪ ،‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ را ﺑﺮ ﻣﺨﺮج آن ﻃﻮر ﺑﺴﻴﻂ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﻄﻠﻮب ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬
‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ = ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه = ﺻﻮرت‪ ،‬ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ= ﻣﺨﺮج‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫دو ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻏﻴﺮ واﺟﺐ ﻛﺮدن ﻋﻜﺲ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪100‬‬ ‫‪23‬‬
‫را ﺑﻪ اﺷﻜﺎل ﻣﺨﻠﻮط آن ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ ‪.‬‬ ‫و‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .1‬ﻛﺴﺮﻫﺎي‬
‫‪25‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪46 ‬‬
 ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪I. 4 2 3‬‬ ‫⇒‬ ‫‪=5‬‬ ‫‪, II . 25 100‬‬ ‫⇒‬ ‫‪=4 =4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﺑﺤﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ )اﺧﺘﺼﺎر ﻛﺴﺮ ‪.(Reduction to Lower Terms‬‬

‫ﻛﺴﺮﻳﻜﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج آن ﻓﻜﺘﻮر ﻳﺎ ﻓﻜﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺸﻜﻞ ﻣﺨﺘﺼﺮ‪ ‬‬
‫اراﺋﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج در آن ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺮ ﻓﻜﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻌﺎدل اﺟﺮا ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ .‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﺑﺮ ﻓﻜﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﻃﻮر ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫ب‪ .‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫ج‪ .‬اﺑﺘﺪا ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﺗﺠﺰﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪاً ﻓﻜﺘﻮرﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺑﻴﻦ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج آﻧﻬﺎ‬
‫ﺣﺬف ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫را ﺑﻪ ﺳﻪ روش اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪:‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .2‬ﻛﺴﺮ‬

‫‪2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪30 ÷ 5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6÷3 2‬‬ ‫‪30 2‬‬
‫‪I.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪or‬‬ ‫=‬
‫‪105 105 ÷ 5 21 21 ÷ 3 7‬‬ ‫‪105 7‬‬
‫‪21‬‬
‫‪7‬‬

‫‪30‬‬ ‫‪30 ÷ 15 2‬‬ ‫‪30 2 × 3 × 5 2‬‬

‫‪II .‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪, III .‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪105 105 ÷ 15 7‬‬ ‫‪105 7 × 3 × 5 7‬‬

‫‪ 600‬ذﻳﻼ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .3‬ﻛﺴﺮ‬

‫‪18000‬‬
‫‪1 × 600‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪600‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6÷6‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪or‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪30 × 600 30‬‬ ‫‪18000 180 180 ÷ 6 30‬‬

‫‪47 ‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ :‬اﺧﺘﺼﺎر ﻛﺴﺮ ﺳﺎده ﺗﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﺎوي ﺻﻔﺮﻫﺎي ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺻﻮرت و‬
‫ﻣﺨﺮج ﺣﺬف ﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.4‬‬
‫‪70 2 × 5 × 7 2‬‬ ‫‪60 2 × 2 × 3 × 5 5‬‬
‫‪I.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪, II .‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪105 3 × 5 × 7 3‬‬ ‫‪84 2 × 2 × 3 × 7 7‬‬

‫اﺧﺘﺼﺎر اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻲ ﻛﺴﻮر‪.‬‬

‫در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﻚ ﻛﺴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻮده وﻟﻲ ﻓﻜﺘﻮر ﻣﺸﺘﺮك ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج‬
‫ﺑﺴﺎدﮔﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﺑﻮﺿﺎﺣﺖ دﻳﺪه ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫اﺧﺘﺼﺎر ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ وﻟﻲ ﻓﻜﺘﻮر ﻣﺸﺘﺮك ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻋﺪد ‪ 123‬اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻛﺴﺮ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮل ﻓﻮري ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﺗﻼش ﻣﻴﺸﻮد از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻏﻠﺒﻪ ﻧﻤﻮد اﻣﺎ در ﻣﻮاردي ﺷﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮ از ﻛﻤﻚ ﻛﻤﭙﻴﻮﺗﺮ ﻧﺘﻮان ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ذﻳﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪1599 13 × 123 13‬‬ ‫‪247‬‬ ‫‪247‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪I.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪, II .‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪6273 17 × 123 17‬‬ ‫‪988 2 × 2 × 247 4‬‬
‫‪156621 37 × 51 × 83 83‬‬
‫‪III .‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪183039 37 × 51 × 97 97‬‬

‫‪ .4‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﺑﺤﺎﻻت ﻣﺮﻛﺐ )‪.(Redution to Higher Terms‬‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺿﺮورت ﺷﻮد ﺗﺎ ﻛﺴﺮ از ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ‪ ،‬ﺑﺤﺎﻟﺘﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺷﻮد ﻛﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج‬
‫آن ﻓﻜﺘﻮر‪ ‬ﻣﺸﺘﺮك ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻋﺪد‪ ‬‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺿﺮب ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻋﻜﺲ ﻋﻤﻠﻴﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺳﺖ ‪.‬‬

‫را ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻣﺴﺎوي اش ﻃﻮري ﺗﻐﻴﺮ دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ‪ 60‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .5‬ﻛﺴﺮ‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻏﺮض درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺴﺮ ﻣﻄﻠﻮب‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ داده ﺷﺪه ﺑﺎ ﻋﺪد ‪ 12‬ﺿﺮب‬
‫ﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪48 ‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫‪3 × 12‬‬ ‫‪36‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪5‬‬ ‫‪5 × 12‬‬ ‫‪60‬‬

‫‪ .5‬ﻫﻢ‪ ‬ﺧﺮج ﻛﺮدن ﻛﺴﺮﻫﺎ )ﺗﺠﻨﻴﺲ ﻛﺴﺮﻫﺎ(‬

‫در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬اﻛﺜﺮاً ﻻزم ﻣﻴﺸﻮد ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻛﺴﺮ ﻫﻤﺠﻨﺲ ﺷﻮﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻃﻮري ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ داراي ﻋﻴﻦ ﻣﺨﺮج ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﺑﺘﺪا ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻫﺎ ﺑﺤﻴﺚ‬
‫ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك ﻛﺴﻮر اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك را ﺑﺮ ﻣﺨﺮج ﻫﺮ ﻛﺴﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ و‬
‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ را ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻫﻤﺎن ﻛﺴﺮ ﺿﺮب ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ ﻣﻌﺎدل آﻧﺮا ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻫﺎ ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه‬
‫ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮد‪.‬‬

‫را ﻫﻢ ﺟﻨﺲ ﻛﻨﻴﺪ‬ ‫و‬ ‫‪، ،‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .6‬ﻛﺴﻮر‬

‫ﺣﻞ‪ :‬اوﻻ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻋﺪاد ‪ 15 ، 6 ، 4‬و ‪ 24‬را ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﻄﻠﻮب درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪3 4 6 15 24‬‬
‫‪44 2 5‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪⇒ LCD (4,6,15,24 ) = 3 × 4 × 2 × 5 = 120‬‬
‫‪21 2 5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 1 5‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬

‫‪1‬‬
‫=‬
‫‪(120 ÷ 4) × 1 = 30 , 5 = (120 ÷ 6) × 5 = 100‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪120‬‬
‫‪4 (120 ÷ 15) × 4 32‬‬ ‫‪11 (120 ÷ 24) × 11 55‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪15‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪120‬‬ ‫‪120‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎي‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬ ‫و‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺘﺠﺎﻧﺲ ‪، ،‬‬

‫‪49 ‬‬
 ‫‪ .5‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎ‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ‪ ‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ دو‪ ‬ﻛﺴﺮﺣﺎﻻت ذﻳﻞ را‪ ‬درﻧﻈﺮ‪ ‬ﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اول‪  .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻛﺴﺮﻫﺎ ‪ ‬داراي ﺻﻮرت ﻫﺎي ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺴﺮﻳﻜﻪ ﻣﺨﺮﺟﺶ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﺜﻼً‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫<‬ ‫<‬ ‫<‬ ‫<‬
‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﻮر داراي ﻣﺨﺮج ﻫﺎي ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺴﺮﻳﻜﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮ اﺳﺖ ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪11‬‬
‫<‬ ‫<‬ ‫<‬ ‫<‬
‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪ .‬در ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻫﺎ و ﻣﺨﺮج ﻫﺎي ﻛﺴﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اول ﻛﺴﺮﻫﺎ را ﻫﻢ‬
‫ﺟﻨﺲ ﻛﺮده‪ ،‬ﺑﻌﺪاً از دﺳﺘﻮر دوم ﻛﺎر ﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ ‪.‬‬

‫را ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .7‬ﻛﺴﻮر ‪ ، ،‬و‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﻛﺴﺮﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺗﺠﻨﻴﺲ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺴﺎوي ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ﺑﻪ ‪:‬‬

‫‪1 2 3 5 280 336 360 525‬‬

‫= ‪, , ,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪3 5 7 8 840 840 840 840‬‬
‫ازﻳﻨﺠﺎ دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ‬
‫‪280‬‬ ‫‪336‬‬ ‫‪360‬‬ ‫‪525‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫<‬ ‫<‬ ‫<‬ ‫⇒‬ ‫<‬ ‫<‬ ‫<‬
‫‪840‬‬ ‫‪840‬‬ ‫‪840‬‬ ‫‪840‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺎم‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ دو رﺑﻊ ﻳﻚ ﺧﺮﺑﻮزه‪ ،‬ﻳﻚ رﺑﻊ دﮔﺮ ﻫﻤﺎن ﺧﺮﺑﻮزه ﻋﻼوه ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻪ رﺑﻊ آن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ‬
‫رﻫﻨﻤﺎﺋﻲ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ در ﻋﻤﻠﻴﻪء‬ ‫‪ ‬‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﺴﻴﻂ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪء ‪   ‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﻛﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺟﻨﺲ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪاً ﻣﺠﻤﻮع ﺻﻮرت ﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك‬

‫‪50 ‬‬
 ‫ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺴﻮر ﻧﻮﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎاﻵﺧﺮه ﭘﺮوﺳﻪ ﻫﺎي اﺧﺘﺼﺎر و ﺗﺼﺤﻴﺢ در ﻛﺴﺮﺣﺎﺻﻞ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺟﻤﻊ ﻛﺴﻮر‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ذﻳﻞ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺠﻴﻨﺲ ﻛﺴﻮر‬
‫‪ .2‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻛﺴﺮﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺻﻮرت آن ﻣﺠﻤﻮع ﺻﻮرت ﻫﺎ و ﻣﺨﺮﺟﺶ – ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬
‫‪ .3‬در ﺻﻮرت ﻟﺰوم اﺧﺘﺼﺎر و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬

‫‪2 5 7‬‬ ‫‪1 2 2‬‬ ‫‪5 2 6 5 + 2 + 6 13‬‬

‫‪8.‬‬ ‫= ‪+‬‬ ‫‪, 9.‬‬ ‫= ‪+ + = + +‬‬ ‫=‬
‫‪9 9 9‬‬ ‫‪3 5 15 15 15 15‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪1 7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪50 105 48 50 + 105 + 48 203‬‬

‫‪10.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪6 20 25 300 300 300‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪300‬‬
‫در ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن اﻋﺪاد ﻣﺨﻠﻮط )ﻛﺴﻮرﻳﻜﻪ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ( ﻛﺴﺮﻫﺎ را ﻏﻴﺮ واﺟﺐ ﻧﻤﻮده‪،‬‬
‫ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻓﻮق ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 11‬ﻣﺠﻤﻮع ‪ 3‬و ‪ 5‬را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5 15 50 135 200 335‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪3 +5 = +‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪=9‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪9 4 9‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬
‫در ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن اﻋﺪاد ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻴﺘﻮان اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ را ﺑﺎ ﻫﻢ و ﻛﺴﻮر را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده‪،‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ را ﺑﺪﺳﺖ آورد ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 12‬ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺣﻞ ﻣﻴﺸﻮد ‪  :‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3 5‬‬ ‫‪27 + 20‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪3 +5 = 3+5+ + = 8+‬‬ ‫‪=8+‬‬ ‫‪= 8 +1 = 9‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪4 9‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ . 13‬ﻣﺠﻤﻮع ‪ 4 + 16 + 3 103‬را‪ ‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3 4 1 33 120 + 5 + 99 224 112‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪4+ +3 = + +‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=7‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪10 1 6 10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪51 ‬‬
 ‫ﻳﺎ‬
‫‪1 3 5 + 9 14‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪4+3= 7,‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪⇒ 4+ +‬‬ ‫‪=7+ =7‬‬
‫‪6 10‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30 15‬‬ ‫‪6 30‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺎم‪  .‬‬

‫ﺷﺮط ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺗﻔﺮﻳﻖ اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﺮوق ﻣﻨﻪ از ‪ ‬ﻣﻔﺮوق ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ‪ ‬از ‪ ‬ﻳﺎزده ﻧﺼﻒ ﻧﺎن‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺷﺶ ﻧﺼﻒ ﻧﺎن ﻣﺼﺮف ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﺼﻒ ﻧﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻴﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ‪2‬‬
‫ﻟﻬﺬا ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﻛﺮدن ﻛﺴﻮر‪ ،‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺻﻮر‬
‫ﺗﻬﺎﺑﺮ ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺮﻳﻖ اﺳﺖ‪  .‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺗﻔﺮﻳﻖ ‪ ‬ﻛﺴﻮر‪ ،‬ﻣﺮاﺣﻞ ذﻳﻞ‬
‫ﻣﺪﻧﻈﺮ‪ ‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺠﻴﻨﺲ ﻛﺴﻮر‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ‪ ‬ﻛﺴﺮﺟﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺻﻮرت آن ﺗﻔﺎﺿﻞ ﺻﻮرت ﻫﺎ وﻣﺨﺮﺟﺶ ﻫﻤﺎن ﻣﺨﺮج‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬
‫‪ .3‬درﺻﻮرت ﻟﺰوم اﺧﺘﺼﺎر و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺮﻳﻖ ‪.‬‬

‫را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .14‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻔﺮﻳﻖ‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪2 1 6 5 6−5 1‬‬
‫= ‪− = −‬‬ ‫‪= .‬‬
‫‪5 3 15 15‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .15‬ﻋﺪد ‪ 7‬را از ﻋﺪد ‪ 15‬ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪3 140 31 560 279 281‬‬ ‫‪29‬‬

‫= ‪15 − 7‬‬ ‫= ‪−‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪=7‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪ 5‬راﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .16‬ﺗﻔﺎﺿﻞ‬

‫‪13 5 53 100 53 100 − 53 47‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪5−2‬‬ ‫‪= −‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=2‬‬
‫‪20 1 20 20 20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪52 ‬‬
 ‫را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .17‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺣﻞ ‪.‬‬
‫‪3 2 5 45 24 50 45 + 24 − 50 19‬‬
‫= ‪+ −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪4 5 6 60 60 60‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪60‬‬

‫ﺿﺮب ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺎم ‪ ‬‬

‫‪ .3‬ﻳﺎ‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه رﺑﻊ ﻳﻚ ﺗﺮﺑﻮز ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻪ رﺑﻊ ﺗﺮﺑﻮز ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬ ‫ﻧﺼﻒ ﺳﻪ رﺑﻊ ﻣﺘﺮ ﻣﺴﺎوي‪ ،‬ﺳﻪ ﻫﺸﺘﻢ ﺣﺼﻪء ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﮔﺮ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو ﻛﺴﺮ ﻋﺒﺎرت ازﻛﺴﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت آن ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺻﻮرت ﻫﺎ و ﻣﺨﺮﺟﺶ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﺨﺮج ﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺴﺮﻫﺎ اﻋﺪاد ﺻﺤﻴﺢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻞ از‬
‫ﺿﺮب ﻏﻴﺮ واﺟﺐ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺻﻮرت ﻟﺰوم ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب اﺧﺘﺼﺎر و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻴﮕﺮدد ‪.‬‬

‫را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .18‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪2 3 2×3 6 1‬‬
‫= ×‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪9 4 9 × 4 36 6‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺿﺮب ﺻﻮرت ﻫﺎ و ﻣﺨﺮج ﻫﺎي ﻛﺴﻮر ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﺼﺎر ﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .19‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪1× 1×1‬‬
‫‪5 3 2‬‬ ‫‪5× 3× 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫× ×‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪9 4 35 9 × 4 × 35 42‬‬
‫‪3× 2 × 7‬‬

‫‪ 5‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ . 20‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬

‫‪53 ‬‬
 ‫‪1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3 5 5 17 5 × 5 × 17 5 × 5 × 17 25‬‬ ‫‪11‬‬
‫×‪  5‬‬ ‫= × × = ‪×2‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=1‬‬
‫‪34‬‬ ‫‪7 1 34 7 1 × 34 × 7 1 × 34 × 7 14‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 1‬راﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .21‬ﻋﺪد ‪1  ‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪⎛ 3 ⎞ 3 ⎛1 3 ⎞ 8 8 − 3 8 5 × 8‬‬
‫= × ⎟ ‪  ⎜1 − ⎟ × 1 = ⎜ −‬‬ ‫= ×‬ ‫‪=1‬‬
‫‪⎝ 8 ⎠ 5 ⎝1 8 ⎠ 5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5 8×5‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺎم‪  .‬‬

‫اﮔﺮ دو ﺛﻠﺚ ﻳﻚ ﺧﺮﺑﻮزه ﺑﺮ دو ﻧﻔﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻔﺮ ﻳﻚ ﺛﻠﺚ آن ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﮔﺮ‬
‫ﻧﺼﻒ دو ﺛﻠﺚ ﺧﺮﺑﻮزه‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﻳﻚ ﺛﻠﺚ ﺧﺮﺑﻮزه ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻤﻔﻬﻮم ﺣﺴﺎﺑﻲ‬

‫‪2‬‬ ‫‪2 2 2 1 2 ×1 1‬‬

‫= × = ÷ =‪÷2‬‬ ‫=‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 1 3 2 3× 2 3‬‬
‫ﻟﺬا در ﺗﻘﺴﻴﻢ دو ﻛﺴﺮ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‪ :‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻣﻘﺴﻮم ﺑﺎ ﻣﻌﻜﻮس ﻣﻘﺴﻮم‬
‫ﻋﻠﻴﻪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .22‬ﻋﺪد ‪ 2 ÷ 54‬راﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2 5‬‬ ‫‪2 × 5 10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫÷ ‪2‬‬ ‫= × =‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪1 4‬‬ ‫‪1× 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬

‫را اﺟﺮا ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .23‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ‪4‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7 ×1‬‬ ‫‪7‬‬
‫= ‪÷4‬‬ ‫= ÷‬ ‫= ×‬ ‫=‬
‫‪10‬‬ ‫‪10 1 10 4 10 × 4‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪54 ‬‬
 ‫را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .24‬ﻋﺪد‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪2 4 2 15 2 × 15 1 × 3 3‬‬ ‫‪1‬‬
‫= × = ÷‬ ‫=‬ ‫‪= =1‬‬
‫‪5 15 5 4‬‬ ‫‪5 × 4 1× 2 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ 6‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .25‬ﻋﺪد‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3 25 11 25 8 25 × 2 50‬‬ ‫‪6‬‬
‫= ‪6 ÷1‬‬ ‫= ÷‬ ‫= ×‬ ‫=‬ ‫‪=4‬‬
‫‪4 8 4 8‬‬ ‫‪4 11 1 × 11 11‬‬ ‫‪11‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .26‬ﻋﺪد ) ‪ ( 54 − 34 + 207 ) ÷ (2 − 53‬راﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫⎛ ⎞ ‪⎛4 3 7‬‬ ‫‪3 ⎞ ⎛ 16 15 7 ⎞ ⎛ 10 3 ⎞ 16 − 15 + 7 10 − 3‬‬
‫⎜ = ⎟ ‪⎜ − + ⎟ ÷ ⎜2 −‬‬ ‫‪−‬‬ ‫= ⎟ ‪+ ⎟÷⎜ −‬‬ ‫÷‬
‫⎝ ⎠ ‪⎝ 5 4 20‬‬ ‫⎠ ‪5 ⎠ ⎝ 20 20 20 ⎠ ⎝ 5 5‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪8 7 8 5 8 × 5 2 ×1 2‬‬
‫=‬ ‫= × = ÷‬ ‫=‬ ‫‪= .‬‬
‫‪20 5 20 7 20 × 7 1 × 7 7‬‬

‫ﻛﺴﺮاﻟﻜﺴﺮ ‪ ‬‬
‫ﻛﺴﺮي ﻛﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج آن ﻛﺴﺮﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﻛﺴﺮاﻟﻜﺴﺮ ﻳﺎد ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‬
‫ﻛﺴﺮاﻟﻜﺴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ دو ﻛﺴﺮ را ﻧﺸﺎن ﻣﻴﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺴﺮاﻟﻜﺴﺮ ﻣﺴﺎوي ﻳﻚ ﻛﺴﺮ ﺑﺴﻴﻂ و ﻫﺮ‬
‫ﻛﺴﺮ ﺑﺴﻴﻂ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻚ ﻛﺴﺮاﻟﻜﺴﺮ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪ .‬ﻣﺜﻼً ‪:‬‬

‫)‪i‬‬ ‫‪           ii) ‬‬

‫)‪iii‬‬ ‫‪    ‬‬ ‫‪3 ‬‬

‫)‪iv‬‬ ‫‪    ‬‬

‫‪55 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫‪ (1‬ﺳﻪ واﺣﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﺸﻮد؟ ﻫﺸﺖ واﺣﺪ ﭼﻨﺪ ﺳﻮم ﻣﻴﺸﻮد ؟ ﭘﻨﺞ واﺣﺪ ﭼﻨﺪ ﭼﻬﺎرم اﺳﺖ؟‬

‫‪ (2‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﺗﺎق را ذرﻳﻌﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ارﻗﺎم ﺟﻔﺖ اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪  .‬‬

‫‪ (3‬در ﻳﻚ و ﻧﻴﻢ واﺣﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻫﺸﺘﻢ و ﭼﻨﺪ دﻫﻢ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ وﺟﻮد دارد ؟ ‪ ‬‬

‫‪ 1328 ،‬و ‪ ، 53‬ﻛﺴﻮر ذﻳﻞ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﺪ ‪  :‬‬ ‫‪79‬‬

‫‪78‬‬ ‫‪ (4‬از ﻛﺴﺮﻫﺎي ‪، 2323 ، 159 ، 158‬‬
‫ب( ﻛﺴﺮﻫﺎﻳﻜﻪ از ﻳﻚ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ( ﻛﺴﺮﻫﺎﻳﻜﻪ از ﻳﻚ ﺑﺰرﮔﺘﺮاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪  ‬د( ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻛﺴﻮر‪.‬‬ ‫ج( ﻛﺴﺮﻫﺎﻳﻜﻪ ﻣﺴﺎوي ﻳﻚ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ (5‬ﻳﻚ ﻃﻔﻞ ‪ 5‬ﺑﻴﺴﻜﻮﻳﻴﺖ وﻃﻔﻞ دوﻣﻲ ‪ 3‬ﺑﻴﺴﻜﻮﻳﻴﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﻃﻔﻞ ﺳﻮﻣﻲ‬
‫ﺑﻴﺴﻜﻮﻳﺖ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ و در ﻋﻮض ﻃﻔﻞ ﺳﻮم ‪ 8‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻮل ﻣﺬﻛﻮر را ﺑﻴﻦ دو ﻃﻔﻞ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫و ‪ ، 1120‬ﻛﺪام ﻛﺴﺮﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺴﺎوي ﻳﻚ‬ ‫‪12‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪ (6‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺴﻮر ‪، 75‬‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻘﺪر ﺗﻔﺎوت ﭘﻴﺪا‬ ‫‪ (7‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪد ‪ 2‬ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻫﺎي ﻛﺴﻮر‪  ‬و‬
‫ﻣﻴﻜﻨﺪ؟ ‪ ‬‬
‫ﺗﻔﺮﻳﻖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻘﺪر ﺗﻔﺎوت ﭘﻴﺪا‬ ‫‪ (8‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪد ‪ 3‬از ﺻﻮرت ﻫﺎي ﻛﺴﻮر‪  ‬و‬
‫ﻣﻴﻜﻨﺪ؟ ‪ ‬‬
‫ﺿﺮب ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻘﺪر ﺗﻔﺎوت ﭘﻴﺪا‬ ‫‪ (9‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪد ‪ 2‬ﺑﺎ ﺻﻮرت ﻫﺎي ﻛﺴﻮر‪  ‬و‬
‫ﻣﻴﻜﻨﺪ؟‬
‫‪ (10‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪد ‪ 2‬ﺑﺎ ﻣﺨﺮج ﻫﺎي ﻛﺴﻮر‪  ‬و ﺟﻤﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ آﻧﻬﺎ ﭼﻘﺪر ﺗﻔﺎوت ﭘﻴﺪا‬
‫ﻣﻴﻜﻨﺪ؟‬

‫‪ 20‬را ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي آﻧﻬﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ (11‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺴﻮر ‪ 10 ، 4 ، 2‬و‬

‫‪56 ‬‬
 ‫را ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻋﺎدي آﻧﻬﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ ‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ (12‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺴﻮر ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي‬

‫را اﺧﺘﺼﺎر ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ (13‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺴﻮر‬

‫را اﺧﺘﺼﺎر ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ (14‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﺴﻮر‬

‫‪ ‬را ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪ (15‬ﻛﺴﻮر ‪ ,  ,    ‬‬

‫را ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ (16‬ﻛﺴﻮر‬

‫را ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ (17‬ﻛﺴﻮر‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪:‬‬

‫‪1 3 2‬‬ ‫‪3 2 5‬‬ ‫‪7 16‬‬ ‫‪8‬‬
‫) ‪18‬‬ ‫) ‪+ + , 19‬‬ ‫) ‪+ − , 20‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬
‫‪2 4 7‬‬ ‫‪4 3 6‬‬ ‫‪9 25 15‬‬
‫‪15 9 25‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪21) 2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪, 22 ) 3 + 1‬‬ ‫‪+2‬‬ ‫‪, 23) 4 + 2‬‬
‫‪36 60 72‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪420‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬
‫) ‪24‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪, 25 ) 5 −‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− 3‬‬
‫‪45‬‬ ‫‪54‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪63‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪1 2 3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪5 12‬‬ ‫‪1 5 14‬‬
‫) ‪26‬‬ ‫× ×‬ ‫) ‪, 27‬‬ ‫×‬ ‫×‬ ‫× × ‪, 28 ) 2‬‬
‫‪2 3 4‬‬ ‫‪10 21 13‬‬ ‫‪2 9 17‬‬
‫⎞ ‪⎛ 2 2 ⎞ ⎛ 2 50‬‬ ‫‪3 ⎛ 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2⎞ 1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪29) ⎜ × ⎟ × ⎜ −‬‬ ‫× ⎟ ‪⎟ , 30) 17 × ⎜ 4 − 2 + 1‬‬
‫⎠ ‪⎝ 8 9 ⎠ ⎝ 3 183‬‬ ‫‪5 ⎝ 6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 ⎠ 176‬‬

‫‪ (31‬ﻧﺼﻒ ﭘﻨﺞ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺸﺘﻢ ﻗﺴﻤﺖ ﭼﻬﻞ دﻗﻴﻘﻪ ﭼﻨﺪ ﺛﺎﻧﻴﻪ ﻣﻴﺸﻮد ؟‬

‫‪ (32‬ﻧﺼﻒ ﻧﺼﻒ ﺛﻠﺚ ﻋﺸﺮ‪ 250‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام ﭼﻨﺪ ﮔﺮام ﻣﻴﺸﻮد ؟‬

‫‪ (33‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ دﺳﺘﻲ در ﻫﺮ دﻗﻴﻘﻪ ﺛﺎﻧﻴﻪ ﭘﻴﺸﺮود‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 21‬ﺳﺎﻋﺖ ﭼﻨﺪ‬
‫دﻗﻴﻘﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻴﺮود؟‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪:‬‬

‫‪57 ‬‬
 ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬
‫) ‪34‬‬ ‫‪÷6‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪35 ) 8 ÷ 3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪36 ) 12‬‬ ‫‪÷3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪12 4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪⎛ 3 2 ⎞ 19‬‬
‫) ‪37‬‬ ‫÷‬ ‫‪,‬‬ ‫‪38) 7 ÷ 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫÷ ⎟ ‪39 ) ⎜ −‬‬
‫‪25 5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪⎝ 4 3 ⎠ 24‬‬
‫⎛ ⎞‪⎛4 3 1‬‬ ‫⎞‪3‬‬ ‫⎞‪⎛2 1⎞ ⎛ 1 5 1‬‬
‫× ‪40 ) ⎜ − − ⎟ ÷ ⎜ 2 − ⎟ , 41) ⎜ − ⎟ ÷ ⎜ 4‬‬ ‫⎟ ×‬
‫⎝ ⎠‪⎝5 4 6‬‬ ‫⎠‪5‬‬ ‫⎠ ‪⎝ 3 4 ⎠ ⎝ 5 42 6‬‬

‫‪ (42‬ﻳﻚ ﻧﻞ در‪ ‬ﺟﺮﻳﺎن ‪ 5‬ﺳﺎﻋﺖ و‪ ‬ﻧﻞ دوﻣﻲ در‪ 8 ‬ﺳﺎﻋﺖ ﻳﻚ ﺣﻮض را‪ ‬ﭘﺮﻛﺮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮ دو ﻧﻞ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻋﻴﻦ ﺣﻮض را‪ ‬در‪ ‬ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺮﻛﺮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ ؟‬

‫‪ (43‬اﻗﺒﺎل ﺑﺎ ﻛﺎر روزاﻧﻪ ‪ 8‬ﺳﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﻛﺎر را در ‪ 6‬روز و ﺣﻤﺰه ﺑﺎ ﻛﺎر روزاﻧﻪ ‪ 10‬ﺳﺎﻋﺖ‬
‫ﻋﻴﻦ ﻛﺎر را در‪ 8‬روز اﻧﺠﺎم داده ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺰﻣﺎن اﻳﻦ ﻛﺎر را در ﭼﻪ ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻴﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ؟‬

‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ (44‬اﮔﺮ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﻚ ﻋﺪد‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﺪدي ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳﻚ واﺣﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﻮدش ﻣﺴﺎوي‬
‫و ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺪد دوﻣﻲ ﺑﺮ ﻋﺪدي ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻳﻚ واﺣﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﻮدش رﺑﻊ ﺧﻮدش ﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫﺮ دو ﻋﺪد ﻣﻮﺻﻮف را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪.‬‬

‫‪ (45‬ﻫﺮﮔﺎه ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻳﻜﻨﻔﺮ در ﻳﻚ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺣﺼﻪ آن اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻌﺪ از‬
‫ﭼﻬﺎر ﺳﺎل داراﺋﻲ اش ‪ $10000‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اوﻟﻲ ﺷﺨﺺ ﻣﺬﻛﻮر ﭼﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ ؟‬

‫‪58 ‬‬
 ‫ﻛﺴﺮاﻋﺸﺎر )‪.(Decimal Fraction‬‬
‫اﺻﻄﻼح اﻋﺸﺎر از ﻛﻠﻤﻪ ﻋﺸﺮ ﺑﻤﻌﻨﻲ ده ﻣﻨﺸﺎء ﻣﻴﮕﻴﺮد و ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎر ﻋﺒﺎرت از ﻛﺴﺮﻫﺎي اﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺨﺮج آﻧﻬﺎ از ﻧﻮع اﻋﺪاد ﻃﺎﻗﺖ ﻫﺎي ده ﻳﻌﻨﻲ ‪ 1000 ،100 ،10‬و ﻏﻴﺮه ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‬
‫‪،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت در ﻗﺎﻟﺐ ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮﻳﻦ و ﻣﺮوج ﺗﺮﻳﻦ روش ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .1‬اﻋﺪاد ذﻳﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري اﻧﺪ ‪:‬‬

‫‪4 37‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪2 2358‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,9‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪100 100 1000 100 10‬‬

‫ﻋﺪد‪ ‬ﻧﻮﻳﺴﻲ در ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻋﺸﺎري‪.‬‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎر‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪء ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺪد ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ ا ﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ رﻗﻢ ﻳﻜﻬﺎ‬
‫ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺒﺪاء در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد و در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ارﻗﺎم ده ﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺪ ﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺰارﻫﺎ‪ ،‬ده‬
‫ﻫﺰارﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺪ ﻫﺰار ﻫﺎ و ‪ ...‬و ﺑﻄﺮز ﺷﺒﻴﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ )ﺑﻌﺪ از ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري( ارﻗﺎم دﻫﻢ‬
‫ﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺪم ﻫﺎ‪ ،‬ﻫﺰارم ﻫﺎ‪ ،‬ده ﻫﺰارم ﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺪ ﻫﺰارم ﻫﺎ و ‪ ...‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪. 2‬‬
‫‪5963‬‬ ‫‪5000‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪74318‬‬ ‫‪= 74318 +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪10000‬‬ ‫‪10000 10000 10000 10000‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪= 74318 +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ = 74318 . 5963‬‬
‫‪10 100 1000 10000‬‬
‫‪5963‬‬
‫‪ 74318‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول ذﻳﻞ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ارﻗﺎم‪  ‬ﻋﺪد ‪= 74318 . 5963‬‬
‫‪10000‬‬
‫ﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ده‬ ‫ﻫﺰار‬ ‫ﺻﺪ‬ ‫ده‬ ‫ﻳﻚ‬ ‫ﻋﻼ ﻣﺖ‬ ‫دﻫﻢ‬ ‫ﺻﺪم‬ ‫ﻫﺰارم‬ ‫ده‬
‫ﻫﺰارﻫﺎ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫اﻋﺸﺎري‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫ﻫﺰارﻣﻬﺎ‬
‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪59 ‬‬
 ‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻋﺪد ‪ 74318 . 5963‬ﭼﻨﻴﻦ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻴﺸﻮد ‪:‬‬
‫ﻫﻔﺘﺎد و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و ﺳﻪ ﺻﺪ و ﻫﮋده‪ ،‬اﻋﺸﺎرﻳﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ‪ -‬دﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻪ‪ -‬ﺻﺪم‪ ،‬ﺷﺶ ‪ -‬ﻫﺰارم و ﺳﻪ ده‬
‫– ﻫﺰارم‪ .‬و ﻳﺎ ﺑﻌﺒﺎرت ﻣﻌﺎدل‪ ،‬ﻫﻔﺘﺎد و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و ﺳﻪ ﺻﺪ و ﻫﮋده‪ ،‬اﻋﺸﺎرﻳﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻫﺰار و ﻧﻪ‬
‫ﺻﺪ و ﺷﺴﺖ و ﺳﻪ ده ﻫﺰارم‪  .‬‬

‫را ﺑﺤﺎﻟﺖ اﻋﺸﺎري ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ ‪.‬‬ ‫و‬ ‫‪ ,‬‬ ‫‪ ,‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .3‬اﻋﺪاد‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪987‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪= 0 . 023 ,‬‬ ‫‪= 0.2, 6‬‬ ‫‪= 6 . 43 ,‬‬ ‫‪= 98 = 98 . 7‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫ﺧﻮا ص ﻛﺴﻮر‪ ‬اﻋﺸﺎري‪  .‬‬

‫اول‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﻳﺎ ﺣﺬف ﺻﻔﺮ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﻌﺪادي ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر‪ ،‬ﻣﻘﺪار‬
‫ﻛﺴﺮ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻴﺪﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.4‬‬
‫‪45000 45‬‬ ‫‪5 5000‬‬
‫=‪0 . 45000‬‬ ‫=‬ ‫= = ‪= 0 . 45 , 0 . 5‬‬ ‫‪= 0 . 5000‬‬
‫‪100000 100‬‬ ‫‪10 10000‬‬
‫دوم‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻳﻚ رﻗﻢ‪ ،‬دورﻗﻢ‪ ،‬ﺳﻪ رﻗﻢ و ‪ ...‬ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر ده ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﺻﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻫﺰار ﻣﺮﺗﺒﻪ و ‪ ...‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺎﺑﺪ )ﻋﺪد ﺑﺎ ده‪ ،‬ﺻﺪ‪ ،‬ﻫﺰار و‬
‫‪ ...‬ﺿﺮب ﻣﻴﮕﺮدد (‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.5‬‬
‫‪354 35400 354‬‬ ‫‪4‬‬
‫× ‪100 × (0 . 354) = 100‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 35 = 3 5 . 4‬‬
‫‪1000 1000‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬

‫ﺳﻮم ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻳﻚ رﻗﻢ‪ ،‬دو رﻗﻢ‪ ،‬ﺳﻪ رﻗﻢ و ‪ ...‬ﺑﺴﻤﺖ ﭼﭗ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر ده ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﺻﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻫﺰار ﻣﺮﺗﺒﻪ و ‪ ...‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺎﺑﺪ )ﻋﺪد ﺑﺮ ده‪ ،‬ﺻﺪ‪ ،‬ﻫﺰار و‬
‫‪ ...‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد ( ‪ ‬‬

‫‪60 ‬‬
 ‫‪ ‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪.6‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪354‬‬ ‫‪354 1‬‬ ‫‪354‬‬
‫=‪35. 4 ÷100= 35 ÷100‬‬ ‫=‪÷100‬‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫‪= 0 . 354‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10 100 1000‬‬

‫ﭼﻬﺎرم ‪ .‬ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري اﻳﻜﻪ ارﻗﺎم ﻛﺴﺮي اش ﺻﻔﺮﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻓﺮض‬
‫ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .7‬ﻋﺪد ‪ 25‬ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري ﻗﺮار ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬

‫‪25‬‬ ‫‪25.0‬‬ ‫‪25.00‬‬ ‫‪25.000‬‬ ‫‪25.0000‬‬

‫ﺟﻤﻊ و‪ ‬ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺴﻮر‪ ‬اﻋﺸﺎري ‪ ‬‬

‫اﺑﺘﺪا ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺴﺮﻫﺎي اﻋﺸﺎري را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ اﻳﻦ دو ﻋﻤﻠﻴﻪ در ﻛﺴﻮر ﻋﺎم در‬
‫ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.8‬‬

‫‪2.432‬‬ ‫‪0.35‬‬ ‫‪0.2037‬‬ ‫‪2.430‬‬ ‫‪0.3500‬‬ ‫‪0.2037‬‬

‫‪24320 3500 2037 24320 + 3500 − 2037‬‬

‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬
‫‪10000 10000 10000‬‬ ‫‪10000‬‬
‫‪25783‬‬
‫=‬ ‫‪= 2.5783‬‬
‫‪10000‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ در ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ اﻋﺪاد ﻃﻮري ﺗﺤﺖ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺗﺐ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﻼﻣﺎت‬
‫اﻋﺸﺎري در ﻳﻚ ﺳﺘﻮن و ارﻗﺎم ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺮﺑﻮط در ﺳﺘﻮن ﻫﺎي ﻋﻠﻴﺤﺪه ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎ‪ ‬در اﻋﺪاد ﻏﻴﺮ ﻛﺴﺮي اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ و ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺟﻤﻊ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﺑﺴﻤﺖ ﭼﭗ آن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻴﮕﺮدد ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .9‬ﻋﺪد ) ‪ ( 2 . 432 + 0 . 35 − 0 . 2037‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪61 ‬‬
 ‫ﺣﻞ‪ .‬اﻋﺪاد را ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر در ﺳﺘﻮن ﻫﺎي ﻣﻨﻈﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪2 . 432‬‬
‫‪+ 0 . 35‬‬
‫‪2 . 7820‬‬
‫‪− 0 . 2037‬‬
‫‪2 . 5783‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .10‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ 0 . 24367 + 1 7654 . 2 + 0 . 00002‬و ﺗﻔﺎﺿﻞ ‪ ‬‬

‫‪ 4 . 5 − 2 . 789  ‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ ‪ ‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪0 . 24367‬‬
‫‪4 . 500‬‬
‫‪17654 . 2‬‬
‫‪− 2 . 789‬‬ ‫و‬
‫‪0 . 00002‬‬
‫‪1 . 711‬‬
‫‪17654 . 44369‬‬
‫ﺿﺮب ﻛﺴﻮر‪ ‬اﻋﺸﺎري‪  .‬‬
‫در ﻗﺪم اول ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺿﺮب ﻛﺴﻮر ﻋﺎم‪ ،‬ﺿﺮب ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري را در ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪12 453 12 × 453 5436‬‬
‫= ‪0 . 12 × 0 . 453‬‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0 . 05436‬‬
‫‪100 1000 100000 100000‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﺿﺮب ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎر ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ذﻳﻞ اﻧﺠﺎم ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري را ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري‪ ،‬ﺑﺤﻴﺚ دو ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺿﺮب‬
‫ﻧﻤﻮده‪  ،‬ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ﻫﻤﻪ ارﻗﺎم ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻀﺮوب و ﻣﻀﺮوب ﻓﻴﻪ‪،‬‬
‫از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟﺪا ﻛﺮده‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري را ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻗﺎﻋﺪه دوﺑﺎره ﺿﺮب ﻣﻴﺸﻮد ‪  :‬‬

‫‪62 ‬‬
 ‫‪0 . 453‬‬
‫‪0 . 12‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪906‬‬ ‫‪⇒ 0.453 × 0.12 = 0.05436‬‬
‫‪453‬‬
‫‪0.05436‬‬
‫و‬ ‫‪76‬‬ ‫‪0.013   ‬‬ ‫‪، 45.0123‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .11‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫﺎي ‪2.5‬‬
‫‪ 1000 0.00089‬را ﺑﺪﺳﺖ آرﻳﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪه دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪45 . 0123‬‬ ‫‪0 . 013‬‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪0 . 00089‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪2250615‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪900246‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪0 . 89‬‬
‫‪112.5 3075‬‬ ‫‪0 . 988‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري‪.‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ‪ 0 , 8717 ÷ 23‬را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﻮر ﻋﺎم درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪8717‬‬ ‫‪8717‬‬ ‫‪1 8717‬‬ ‫‪1‬‬

‫= ‪0 . 8717 ÷ 23‬‬ ‫= ‪÷ 23‬‬ ‫×‬ ‫=‬ ‫×‬
‫‪10000‬‬ ‫‪10000 23‬‬ ‫‪23 10000‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪379‬‬
‫× ‪= 379‬‬ ‫= ‪⇒ 0 . 8717 ÷ 23‬‬ ‫‪= 0 . 0379‬‬
‫‪10000‬‬ ‫‪10000‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪63 ‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺴﺮي ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺴﻴﻂ اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺸﻮد‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ از ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﻣﺮور ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖ ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻤﻮﻗﻌﻴﺖ ﻧﻮﺑﺘﻲ‬
‫ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻠﻲ ﺑﻬﻤﻴﻦ روش ﺗﻜﺮار ﻣﻴﮕﺮدد‪  .‬‬

‫‪0.0379‬‬
‫‪23 0 . 8717‬‬
‫‪69‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪181‬‬ ‫‪⇒ 0.8717 ÷ 23 = 0.0379‬‬
‫‪161‬‬
‫‪207‬‬
‫‪207‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺴﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺴﻮم و ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ را ﺑﺤﻴﺚ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﻓﺮض‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج )ﻣﻘﺴﻮم و ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ( را ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از اﻋﺪاد ‪ 1000 ،100 ،10‬و‪...‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري از ﻣﺨﺮج ﺣﺬف ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر‬
‫ﻗﺒﻠﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .12‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ‪ 45 . 05679 ÷ 5 . 4‬را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﻣﻘﺴﻮم و ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﻃﻮري ﺗﻐﻴﻴﺮداده ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ )ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ‪ 10‬ﺿﺮب ﻣﻴﮕﺮدﻧﺪ( ﻛﻪ‬
‫ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬

‫‪45 . 05679 45 . 05679 × 10‬‬

‫= ‪45 . 05679 ÷ 5 . 4‬‬ ‫=‬
‫‪5. 4‬‬ ‫‪5 . 4 × 10‬‬
‫‪450 . 5679‬‬
‫=‬ ‫‪= 450.5679 ÷ 54‬‬
‫‪54‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪64 ‬‬
 ‫‪8.34385‬‬
‫‪54 450.5679‬‬
‫‪432‬‬
‫‪185‬‬
‫‪162‬‬
‫‪236‬‬
‫⇒‬ ‫‪216‬‬ ‫‪⇒ 450.5679 ÷ 54 = 8.34385‬‬
‫‪207‬‬
‫‪162‬‬
‫‪459‬‬
‫‪432‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪270‬‬
‫‪270‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .13‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ‪ 0 .084 ÷ 0 .7‬و ‪ 3 .7 ÷ 0 .08‬را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪0 .084 0 .084 × 10 0 .84‬‬
‫= ‪0 .084 ÷ 0 .7‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 0 .84 ÷ 7 = 0 .12‬‬
‫‪0 .7‬‬ ‫‪0 .7 × 10‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪  3 . 7 ÷ 0 . 08 = 3 . 7 = 3 . 7 × 100‬‬ ‫=‬
‫‪370‬‬
‫‪= 370 ÷ 8 = 46 . 25‬‬
‫‪0 . 08‬‬ ‫‪0 . 08 × 100‬‬ ‫‪8‬‬

‫اﻋﻤﺎل ارﺑﻌﻪ در ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪء ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎ در اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از‪ ‬ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻴﺘﻮان ﻋﺪد ﻛﻮﭼﻚ را ﺑﺮ ﻋﺪد ﺑﺰرگ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ :‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ اﺑﺘﺪا ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﻣﻘﺴﻮم ﺻﻔﺮ‪ ‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪  ‬و ﻋﻮض آن در ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻼﻣﻪ اﻋﺸﺎري ﺑﻌﺪ از ﺻﻔﺮ ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻣﻴﮕﺮدد‬
‫و ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪد ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه از ﻣﻘﺴﻮم ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ﺷﻮد ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ آن‬
‫ﺻﻔﺮ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻴﮕﺮدد‪  .‬‬

‫‪65 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ .14‬ﺣﺎﺻﻞ ‪ 1 ÷ 4‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪0.25‬‬
‫‪4 10‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪⇒ 1 ÷ 4 = 0.25‬‬
‫‪20‬‬
‫‪20‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر‪ ‬ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم‪  .‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم ﻛﺴﺮ ‪ 0.75‬ﻋﺒﺎرت از ﻫﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﺻﺪم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪ ، 0.75‬ﻟﻬﺬا در ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم‪ ،‬ارﻗﺎم ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻋﻼﻣﻪ‬
‫اﻋﺸﺎري را ﺑﺼﻮرت‪ ،‬ﻛﺴﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬در ﻣﺨﺮج آن ﺑﻌﻮض ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﻳﻚ و در ﺳﻤﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ ﺻﻔﺮﻫﺎي ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬ارﻗﺎم واﻗﻊ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻋﻼﻣﻪ اﻋﺸﺎري درج ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺪد‬
‫ﺻﺤﻴﺢ در ﻣﺤﻞ اﺻﻠﻲ اش ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻴﮕﻴﺮد ﻳﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﺶ ﺑﺎ ﺣﺬف‬
‫ﻋﻼﻣﻪ اﻋﺸﺎري ﺣﻔﻆ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.15‬‬

‫‪3406 1703‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1‬‬

‫=‪a) 0.3406‬‬ ‫=‬ ‫=‪, b) 0.008‬‬ ‫=‬
‫‪10000 5000‬‬ ‫‪1000 125‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪60001‬‬ ‫‪5 1‬‬
‫‪c) 6.0001= 6‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪d ) 0.5‬‬ ‫=‬
‫‪10000 10000‬‬ ‫‪10 2‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر‪  .‬‬
‫ﻫﺪف از ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر‪ ،‬درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺴﺮﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺨﺮﺟﺶ ﻳﻜﻲ از اﻋﺪاد ‪،10‬‬
‫‪ 1000 ،100‬و ‪ ...‬ﺑﻮده و ﻣﺴﺎوي ﻛﺴﺮ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪0.5‬‬
‫‪ .‬ﺑﻬﺮ ﺣﺎل ﺟﻬﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫و ﻳﺎ‬

‫‪66 ‬‬
‫ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ را ﺑﺮ ﻣﺨﺮﺟﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ درﻳﻨﺤﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻋﺒﺎرت از ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري‬
‫ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺟﺮاي اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺑﺠﺎي ﻣﻘﺴﻮم ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎري در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ ارﻗﺎم ﺑﻌﺪ از ﻋﻼﻣﻪ اﻋﺸﺎري اش ﺻﻔﺮﻫﺎ ) ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد دﻟﺨﻮاه ( ﺑﺎﺷﻨﺪ‪  .‬‬

‫را ﺑﻪ ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري ﻣﻌﺎدل آن ﻫﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ . 16‬اﻋﺪاد و‬

‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪2.625‬‬
‫‪8 21.000‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪0.75‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪4 3.00‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪48‬‬ ‫⇒‬ ‫‪= 2.625 ,‬‬ ‫‪28‬‬ ‫⇒‬ ‫‪= 0.75‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪40‬‬
‫‪40‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻛﺴﺮاﻋﺸﺎري ﻣﺘﻮاﻟﻲ ‪  . Periodical Decimal‬‬
‫ﻛﺴﺮاﻋﺸﺎري اﻳﻜﻪ ﻳﻚ و ‪ ‬ﻳﺎ ‪ ‬ﭼﻨﺪ رﻗﻢ آن ﺑﻄﻮر ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﻣﻜﺮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ‬
‫)ﻛﺴﺮدوره اي ﻳﺎ ﻛﺴﺮ ﺗﻜﺮاري ( ﻳﺎد ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ارﻗﺎم ﻏﻴﺮﺗﻜﺮاري ﻛﺴﻮر ﻣﺘﻮاﻟﻲ را ارﻗﺎم ﺗﺎم‬
‫ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.17‬‬

‫‪a) 0.333‬‬ ‫‪, b) 8.2 34 34 34‬‬ ‫‪, c) 19.3466666‬‬

‫‪67 ‬‬
‫در اراﺋﻪ ﻛﺴﻮر ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻ‪ ،‬ارﻗﺎم ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺗﺤﺖ ﻳﻚ ﺧﻂ ﻳﺎ ﺑﻴﻦ ﻗﻮس ﺗﻌﺒﻴﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﺎ‬
‫ﻓﻮق ﻫﺮ رﻗﻢ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻴﮕﺬارﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.18‬‬
‫•‬
‫‪a ) 0.333...... = 0.(3) = 0. 3 = 0. 3‬‬
‫• •‬
‫‪b) 8.2 34 34 34 ...‬‬ ‫=‬ ‫‪8.2(34) = 8.2 34 = 8.2 34‬‬
‫•‬
‫‪c) 19.34 666 ... = 19.34(6) = 19.34 6 = 19.34 6‬‬
‫ﻛﺴﻮر ﻣﺘﻮاﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺤﻴﺚ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ دو ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ )ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ( اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻛﺴﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ در ﻋﻴﻦ زﻣﺎن ﻳﻚ ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ اﺳﺖ ﻃﻮرﻳﻜﻪ رﻗﻢ ﻣﺘﻮاﻟﻲ اش ﺻﻔﺮ ﻓﺮض‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪   .19‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪d‬‬ ‫‪= 0.3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪= 0.75 0‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪f‬‬ ‫) ‪= 0. 142857 , g‬‬ ‫‪= 0.307692‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪13‬‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ‪ ‬ﻋﺎم‬
‫ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻚ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم اراﺋﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺻﻮرت آن ﺗﻔﺎﺿﻞ ارﻗﺎم ﻛﺴﺮي و‬
‫ارﻗﺎم ﺗﺎم ﺑﻮده‪ ،‬در ﻣﺨﺮﺟﺶ ﻋﻮض ﻫﺮ رﻗﻢ ﻣﺘﻮاﻟﻲ رﻗﻢ ‪ 9‬و در ﻋﻮض ﻫﺮ رﻗﻢ ﺗﺎم ﻳﻚ ﺻﻔﺮ‬
‫ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪.20‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪a ) 0. 3‬‬ ‫=‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪142857‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪b) 0 . 142857‬‬ ‫=‬
‫‪999999‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪68 ‬‬
 42658 − 42 42616
c ) 0.42 658 = =
99900 99900
54 3
d ) 0 . 000 54 = =
99000 5500

69 
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪1.  0.7 0.21                                   2.   2.9701 0.000356 ‬‬
‫‪3.  0.649 0.368                            4.   8.45 0.0079 ‬‬
‫‪5.  0.649 0.368                            6.   8.0001 5.8889 230‬‬
‫‪7.  0.8 0.87                                    8.   547.69832 54.0002 ‬‬
‫‪9. 0.324 0.00021‬‬ ‫‪1.023       10. 3.005 1.456‬‬ ‫‪0.005  ‬‬
‫‪11.    5 2.008 1.0009‬‬ ‫‪4.005  ‬‬
‫‪12.   0.0008‬‬ ‫‪8 6.9876884    ‬‬
‫‪13.   0.000006 0.000005  ‬‬
‫‪14.   200000000 0.00000000  ‬‬
‫‪15.   26789.45 0.000005            16.   45.668 1000000‬‬
‫‪17.   450 100000                           18.  450 0.0000001‬‬

‫ﻛﺴﻮر اﻋﺸﺎري ذﻳﻞ را ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪19.  0.2            20.  0.025            21.  0.4528         22.  0.000‬‬
‫‪  23.  0.456       24.  0.32685       25.  0.43265 ‬‬

‫ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺎم ذﻳﻞ را ﺑﻪ اﻋﺸﺎر ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪26.   6                             27.     78                        28.    10‬‬

‫‪70 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬
‫ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ و‪ ‬ﻓﻴﺼﺪ ‪ ‬‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ و ﺗﻨﺎﺳﺐ از ﺟﻤﻠﻪء ﻗﺪم ﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴـﻴﺎري ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﻲ را ﻣﻴﺘﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﻮاﻋﺪ اﻳﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم ﺣﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬درﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﻧﺴـﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳـﺐ‪ ،‬اﻧـﻮاع‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎ و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻫﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﻄﺮح ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪  .‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ )‪(Ratio‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ دو ﻛﻤﻴﺖ ﻫﻤﺠﻨﺲ – ﻋﺒﺎرت از اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻋﺪدي‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻴﻦ اﻋﺪاد ‪ 15‬و‪ 5‬ﺑﻪ دو ﻃﺮﻳﻖ اﻓﺎده ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬

‫اول‪ .‬ﺗﻔﺎوت اﻋﺪاد ‪ 15‬و ‪ 5‬ﻋﺒﺎرت از ‪ 10‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫دوم‪ .‬ﻋﺪد ‪ 15‬ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺪد ‪ 5‬اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ دو ﻛﻤﻴﺖ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻳﺎ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻫﻢ ﺟﻨﺲ اﻓﺎده ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻋﺪدي ذرﻳﻌﻪ ﺗﻔﺎﺿﻞ‪ ،15 − 5 = 10 ،‬ﺑﻨﺎم ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺴﺎﺑﻲ‬
‫) ‪ (arithmatic ratio‬اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﻋﺪدي ذرﻳﻌﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ‪ ، 15 ÷ 5 = 3 ،‬ﺑﻨﺎم ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ ) ‪ ( geometric ratio‬ﻳﺎد ﻣﻴﺸﻮد ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻃﻮل ﻗﺪ و وزن اﺷﺨﺎص‪،‬‬
‫ﻧﻤﺮات ﺗﻴﻢ ﻫﺎي ﺳﭙﻮرﺗﻲ و ﻏﻴﺮه ﻣﻔﻴﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺳﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻓﻮرﻣﻮل‬
‫ﺑﻨﺪي و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻴﻜﻪ ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﻓﻘﻂ اﺻﻄﻼح ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻫﺪف از ان ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺠﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﻮر ﻋﺎم و ﻳﺎ اﻋﺸﺎر اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ اﻣﺎ‬
‫اراﺋﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺸﻜﻞ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻧﺴﺒﺖ ‪ 3‬ﻣﺘﺮ و ‪ 12‬ﻣﺘﺮ ﺗﻜﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻳﺎ‬
‫‪ 0.25‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﺎ‬
‫‪1‬‬
‫= ‪3 m ÷ 12 m‬‬ ‫∨‬ ‫‪3 m ÷ 12 m = 0 , 25‬‬
‫‪4‬‬

‫‪71 ‬‬
‫در ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻً‪ ،‬ﺳﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪ :‬ﻛﻤﻴﺖ اول ﻳﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻣﻘﺪم‬
‫) ‪ ، (antecedent‬ﻛﻤﻴﺖ دوم ﻳﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻣﻮءﺧﺮ ) ‪ (consequent‬و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ‬
‫) ‪ . (ratio‬ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي اول و دوم ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻨﺎم ﺣﺪ ﻫﺎي ﻧﺴﺒﺖ ) ‪ (terms‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻧﺴﺒﺖ ) از راﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ ( ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪ ‬‬
‫‪          ‬ﻧﺴﺒﺖ = ﻛﻤﻴﺖ اول ÷ ﻛﻤﻴﺖ دوم‬
‫ﻛﻤﻴﺖ اول = ﻛﻤﻴﺖ دوم × ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻛﻤﻴﺖ دوم = ﻛﻤﻴﺖ اول ÷ ﻧﺴﺒﺖ‬

‫ﻓﺮض ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺼﻮرت‬ ‫‪r‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ﻛﻤﻴﺖ اول ‪ ، a‬ﻛﻤﻴﺖ دوم ‪ b‬و ﻧﺴﺒﺖ آﻧﻬﺎ‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫⇔ ‪= r‬‬ ‫‪a‬‬ ‫⇔ ‪= b × r‬‬ ‫= ‪b‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪r‬‬
‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ اﻋﺪاد ﻛﺴﺮي از ﻧﻮع ﻛﺴﻮر ﻋﺎم ﻳﺎ اﻋﺸﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .1‬ﺗﻌﺪاد ﺷﺎﮔﺮدان ﺻﻨﻒ اول ‪ 45‬ﻧﻔﺮ و از ﺻﻨﻒ دوم ‪ 65‬ﻧﻔﺮ در ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪45‬‬ ‫‪9‬‬
‫= ‪r‬‬ ‫=‬
‫‪65‬‬ ‫‪13‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .2‬ﺷﺸﻢ ﻗﺴﻤﺖ ﻛﺪام ﻋﺪد ‪ 18‬ﻣﻴﺸﻮد؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪a = 18 , r‬‬ ‫‪⇒ b = a ÷ r = 18 ÷ = 18 × 6 = 108‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .3‬ﺳﻪ ﭼﻬﺎرم ﻳﻚ ﻋﺪد ‪ 21‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫= ‪a = 21 , r‬‬ ‫‪⇒ b = a ÷ r = 21 ÷ = 21 × = 28‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪72 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ .4‬ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺠﻢ ﻋﺪد ‪ 60‬ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪b = 60‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪r‬‬ ‫⇒‬ ‫× ‪a = 60‬‬ ‫‪= 48‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫ﺗﻨﺎﺳﺐ )‪.(Proportion‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺴﺎوي دو ﻧﺴﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺎوات دو ﻛﺴﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ اﻋﺪاد ‪ a‬و ‪ b‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻧﺪ ﺑﻪ اﻋﺪاد ‪ c‬و ‪ d‬درﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪a :b = c :d‬‬ ‫=‬ ‫∨‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫دو ﻋﺪد ‪ a‬و ‪ d‬ﺑﻨﺎم ﻃﺮﻓﻴﻦ ) ‪ (extremes‬و اﻋﺪاد ‪ b‬و ‪ c‬وﺳﻄﻴﻦ ) ‪ (means‬از ﺗﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪  .‬‬
‫‪means‬‬

‫‪  a‬‬ ‫‪b c d‬‬

‫‪exttremes‬‬

‫ﺧﻮاص ﺗﻨﺎﺳﺐ‪.‬‬
‫اول ‪ .‬در ﻫﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﺴﺎوﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب وﺳﻄﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫=‬ ‫⇔‬ ‫‪a×d‬‬ ‫=‬ ‫‪b×c‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫دوم ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪء ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻳﺎ وﺳﻄﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﻠﻮم و ﻋﻨﺼﺮ ﻫﻢ ردﻳﻒ ﺧﻮدش ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪     ‬‬ ‫‪       ‬‬
‫‪     ‬‬ ‫‪       ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪      ‬‬ ‫‪        ‬‬
‫‪     ‬‬ ‫‪        ‬‬

‫‪73 ‬‬
 ‫ﺳﻮم ‪ .‬ﻫﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬
‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬
‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬
‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬

‫ﭼﻬﺎرم ‪.‬ﻫﺮﮔﺎه در ﻳﻚ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺨﺮﺟﻬﺎ ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﻬﺎ ﺟﻤﻊ و ﻳﺎ از اﻧﻬﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺒﻬﺎي‬
‫ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a±b‬‬ ‫‪c±d‬‬
‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ‪ .‬اﮔﺮ در ﻳﻚ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺻﻮرﺗﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺨﺮﺟﻬﺎ ﺟﻤﻊ و ﻳﺎ از آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺒﻬﺎي‬
‫ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b+a‬‬ ‫‪d +c‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫=‬ ‫⇔‬ ‫=‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b−a‬‬ ‫‪d −c‬‬
‫ﺷﺸﻢ ‪ .‬اﮔﺮ در ﻳﻚ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺻﻮرﺗﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ و ﻣﺨﺮﺟﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ و ﻳﺎ از اﻧﻬﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﻧﻮﻋﻴﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a+c‬‬ ‫‪a−c‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b+d‬‬ ‫‪b−d‬‬

‫ﻫﻔﺘﻢ ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻳﺎ وﺳﻄﻴﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﻣﺬﻛﻮر اوﺳﻂ ﻫﻨﺪﺳﻲ‬
‫)وﺳﻂ ﺗﻨﺎﺳﺐ ( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اوﺳﻂ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺬر ﻃﺮﻓﻴﻦ ) وﺳﻄﻴﻦ ( ﻛﻪ‬
‫ﻣﺴﺎوي ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪r‬‬
‫=‬ ‫‪⇔ r2‬‬ ‫‪= a ×b ⇔ r‬‬ ‫=‬ ‫‪a ×b‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪74 ‬‬
‫ﻫﺸﺘﻢ ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮ ﻳﻚ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﻪ ﻋﻨﺼﺮﺗﻨﺎﺳﺐ دوﻣﻲ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻫﺮ دو ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوي اﻧﺪ ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫‪x = d‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪x‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪.5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪I.‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫‪1 × 12‬‬ ‫=‬ ‫‪4× 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5 × 18‬‬
‫‪II .‬‬ ‫=‬ ‫= ‪⇒ x‬‬ ‫‪= 6‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4 + 5‬‬ ‫‪8 + 10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪III .‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪8 − 7‬‬ ‫‪24 − 21‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪IV .‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬
‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5 + 10 10 − 5‬‬ ‫‪5 10 15‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪V.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫= ⇒‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪7‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪7 + 14 14 − 7‬‬ ‫‪7 14‬‬ ‫‪21 7‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪VI .‬‬ ‫‪= ⇒ x 2 = 4 × 25 ⇒ x = 4 × 25 = 100 = 10‬‬
‫‪25 x‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .6‬اﮔﺮ ﻗﻴﻤﺖ ‪ 5‬ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ‪ 560‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ‪ 10080‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻣﻴﺘﻮان ﺧﺮﻳﺪ؟‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪5vol‬‬ ‫‪560 Af‬‬ ‫‪5vol × 10080 Af‬‬
‫=‬ ‫=‪⇒x‬‬ ‫‪= 90vol‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪10080 Af‬‬ ‫‪560 Af‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ ‪ 10080‬اﻓﻐﺎﻧﻲ‪ 90 ،‬ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻴﺘﻮان ﺧﺮﻳﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ وزن آب ‪28‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪  .7‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻧﻤﻚ و آب در ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم‬
‫ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام ﺑﺎﺷﺪ وزن ﻣﺤﻠﻮل ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬

‫‪75 ‬‬
 ‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪NaCl‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 × 28 kg‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ NaCl‬‬ ‫=‬ ‫‪= 4 kg‬‬
‫‪28 kg‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ وزن ﻣﺤﻠﻮل = وزن ﻧﻤﻚ ‪ +‬وزن آب = ‪ 4‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام ‪ 28 +‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام = ‪ 32‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام‬

‫ﻣﺜﺎل ‪  .8‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﺳﻬﺎم ﺗﺠﺎر ‪ y ، x‬و ‪ ، z‬ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪ 1200000‬داﻟﺮ ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ ﺑﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺪار ﺳﻬﺎم ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺗﺠﺎر ﻣﺬﻛﻮر را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫‪   ,‬و‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1× $1 200 0000‬‬
‫=‬ ‫= ‪⇒ x‬‬ ‫‪= $200 000‬‬
‫‪$1 200 000‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 × $1 200 0000‬‬
‫=‬ ‫= ‪⇒ y‬‬ ‫‪= $400 000‬‬
‫‪$1 200 000‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3 × $1 200 0000‬‬
‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫= ‪⇒ x‬‬ ‫‪= $600 000‬‬
‫‪$1 200 000‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫زﻛﺎت )زﻛﻮت(‪.‬‬
‫زﻛﺎت داراﺋﻲ ﻫﺎي ﻧﻘﺪي ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻌﻴﻦ ﭼﻬﻠﻢ ﺣﺼﻪء آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ زﻛﺎت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪ 5 000 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻗﺮار ذﻳﻞ‬ ‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و زﻛﺎت ﻋﺒﺎرت از‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5 000 000 × 1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫= ‪z‬‬ ‫‪= 125 000 Af‬‬
‫‪5 000 000‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪40‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي )‪.(Continued Ratios‬‬

‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮ از دو ﻛﻤﻴﺖ ﺑﺤﻴﺚ ﺳﻬﻤﻴﻪ ﻫﺎي ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫اراﺋﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي در ﺳﻬﻤﻴﻪ ﺑﻨﺪي ﻣﺸﺎرﻛﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻴﺮاث‪ ،‬ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺨﻠﻮط‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺮﻛﺒﺎت ﻛﻴﻤﻴﺎوي و ﻏﻴﺮه ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﮔﺮ اﻗﺒﺎل‬

‫‪76 ‬‬
‫‪ ،$2000‬ﻣﺴﻌﻮد ‪ $5000‬و ﺣﻤﺰه ‪ $7000‬در ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻤﺎدي آﻧﻬﺎ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‬
‫ﺣﻤﺰه‬ ‫ﻣﺴﻌﻮد‬ ‫اﻗﺒﺎل‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﭼﻨﺪ ﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط را ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﺣﺎﺻﻠﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﻫﻤﺎن‬
‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎ اﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﻣﻴﺘﻮان‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻫﺮﺟﻮره ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي داده ﺷﺪه را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد و‬
‫ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ .‬ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺮﺑﻮط اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﺷﻜﺎل ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دارد ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .9‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﭼﻬﺎر ﻛﻤﻴﺖ ‪ 18 ، 15 ، 12‬و ‪ 9‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي داده ﺷﺪه ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪد ‪ ،3‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪:‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪: 18‬‬ ‫‪: 15‬‬ ‫‪: 12‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﺳﻪ ﻛﻤﻴﺖ ‪ b ، a‬و ‪ c‬را‬ ‫و‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .10‬اﮔﺮ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪ ‬ﺣﻞ ‪ .‬درﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻛﻤﻴﺖ ‪ b‬در دو ﻧﺴﺒﺖ ﺷﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪  :‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪b‬‬ ‫⎫‬ ‫‪:‬‬ ‫‪c‬‬
‫⎪‬ ‫‪a‬‬ ‫‪: b‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪5 : 6‬‬ ‫⎪⎪‬
‫‪ ‬‬ ‫‪3 : 4‬‬ ‫⎬‬ ‫⇒‬ ‫‪15‬‬ ‫‪: 18‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪24‬‬
‫⎪ ‪5×3 : 6×3 : 6×4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪8‬‬
‫⎪‬
‫‪15‬‬ ‫‪: 18‬‬ ‫‪:‬‬ ‫⎭⎪ ‪24‬‬

‫‪77 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .11‬ﺷﻌﺎع ﻣﻬﺘﺎب ‪ 113‬ﺷﻌﺎع زﻣﻴﻦ اﺳﺖ و ﺷﻌﺎع زﻣﻴﻦ ‪ 180‬ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺷﻌﺎع آﻓﺘﺎب‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺷﻌﺎع ﻣﻬﺘﺎب و آﻓﺘﺎب را ﺑﺪﺳﺖ آرﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻌﺎع ﻣﻬﺘﺎب ‪ ، m‬ﺷﻌﺎع زﻣﻴﻦ ‪ e‬و ﺷﻌﺎع آﻓﺘﺎب ‪ s‬ﻓﺮض ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﻧﺼﻮرت دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪m‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪s‬‬ ‫⎫‬
‫⎪‬
‫‪3‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪11‬‬ ‫⎪⎪‬ ‫‪m‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪: 180‬‬ ‫⇒⎬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪s‬‬ ‫‪11 × 180‬‬ ‫‪660‬‬
‫‪3×1‬‬ ‫‪: 1 × 11‬‬ ‫⎪ ‪: 11 × 180‬‬
‫⎪‬
‫‪3‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪11‬‬ ‫⎭⎪ ‪: 11 × 180‬‬

‫ﻣﺸﺎرﻛﺖ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي‪.‬‬

‫در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻧﻈﻴﺮ ﺷﺮﻛﺘﻬﺎي ﺳﻬﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻧﻜﺪاري و ﻏﻴﺮه ﻻزم ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺑﭽﻨﺪ‬
‫ﺣﺼﻪ ﻃﻮري ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﻌﻴﻦ ﻗﺒﻠﻲ )ﺳﻬﺎم‬
‫ﻣﺮﺑﻮط( ﺗﻨﺎﺳﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﮔﺮ ‪ Y ، X‬و ‪ Z‬ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ‬
‫)ﻛﻤﻴﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ( ‪ U = X + Y + Z‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻬﺎم ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﺳﻬﺎم ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ y ، x‬و ‪ z‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫درﻳﻨﺼﻮرت ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎ ‪ u = x + y + z‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ از رواﺑﻂ ذﻳﻞ ﻣﻨﺸﺎء ﻣﻴﮕﻴﺮد ‪:‬‬
‫‪X‬‬ ‫‪Y‬‬ ‫‪Z‬‬ ‫‪U‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪k‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪u‬‬

‫درﻳﻨﺠﺎ ‪ k‬ﻳﻚ ﺣﺼﻪ از ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﺳﻬﺎم اﺳﺖ‪ ،‬در راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ ﻫﺮ ﺟﻮره از ﻧﺴﺒﺘﻬﺎ‬
‫ﻳﻚ ﺗﻨﺎﺳﺐ را ﻣﻴﺴﺎزد‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ از ان ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭼﻬﺎرﻛﻤﻴﺖ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻗﺎﻋﺪه ﻃﺮﻓﻴﻦ و وﺳﻄﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ذﻳﻞ‬

‫‪X U‬‬ ‫‪U×x‬‬ ‫‪Y U‬‬ ‫‪U×y‬‬

‫= ‪= ⇒X‬‬ ‫‪,‬‬ ‫= ‪= ⇒Y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪y u‬‬ ‫‪u‬‬

‫‪Z‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪U × z‬‬

‫=‬ ‫⇒‬ ‫‪Z‬‬ ‫=‬
‫‪z‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪u‬‬

‫‪78 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ . 12‬ﺳﻬﺎم ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ ‪ $400 000 ، $300 000‬و ‪$500 000‬‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻔﺎد ﺷﺮﻛﺖ ‪ $ 360000‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎد ﻫﺮ ﻧﻔﺮ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻬﺎم ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﻳﻌﻨﻲ ‪ 100000‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي آﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪500000‬‬ ‫‪400000‬‬ ‫‪300000‬‬ ‫ﺳﻬﺎم‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﺳﻬﺎم‬

‫‪12‬‬ ‫=‬ ‫‪5‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎ ‪+ 4 + 3 :‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﻔﺎد ﺷﺮﻛﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ b ، a‬و ‪ c‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﻧﺼﻮرت ‪ ‬‬
‫‪$ ‬‬ ‫‪$ ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪$ 90000 ,‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪$ 120000‬‬
‫‪$ ‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪$ 150000‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .13‬در ﻳﻚ ﺷﺮﻛﺖ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ‪ :‬ﺷﺮﻳﻚ اول ‪ $200 000‬ﺑﺮاي ‪ 5‬ﻣﺎه‪ ،‬ﺷﺮﻳﻚ دوم‬
‫‪ $300 000‬ﺑﺮاي ‪ 4‬ﻣﺎه و ﺷﺮﻳﻚ ﺳﻮم ‪ $400 000‬ﺑﺮاي ‪ 2‬ﻣﺎه ﺑﻪ دوران ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﻔﺎد ﺣﺎﺻﻠﻪ ‪ $180 000‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎد ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺷﺮﻛﺎ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬درﻳﻨﺠﺎ ﻋﻼوه از ﻣﻘﺪار ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺪت دوران آن ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺴﺎب ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ‪:‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮع‬ ‫ﺳﻮم‬ ‫دوم‬ ‫اول‬ ‫ﺷﺮﻛﺎ‬

‫‪3000000‬‬ ‫‪400 000 × 2‬‬ ‫‪300 000 × 4‬‬ ‫‪200 000 × 5‬‬ ‫ﺳﻬﺎم‬
‫ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي‬
‫‪15‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺳﻬﺎم‬
‫‪180000‬‬ ‫‪48000‬‬ ‫‪72000‬‬ ‫‪60000‬‬ ‫ﺳﻬﺎم ﻣﻔﺎد‬

‫) ‪S (c‬‬‫ﺻﻮرت ﺣﺴﺎب ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﺮﻛﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬و ﺳﻬﺎم ﻣﻔﺎد ) ‪ S (b ) ، S (a‬و‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺳﻬﺎم ﺑﺮ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﺳﻬﺎم ) ‪ 6 ، 5‬و ‪( 4‬‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫‪79 ‬‬
 ‫‪$ 180000‬‬
‫‪u = 5 + 6 + 4 = 15‬‬ ‫⇒‬ ‫= ) ‪S (a‬‬
‫‪× 5 = $ 60 000‬‬
‫‪15‬‬
‫‪$180000‬‬ ‫‪$180000‬‬
‫= ) ‪S (b‬‬ ‫= ) ‪× 6 = $72000 , S (c‬‬ ‫‪× 4 = $48000‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .14‬ﻋﺪد ‪ 9000‬را ﺑﻪ اﺟﺰاي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ‪ 3 : 4 : 6 : 7‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪9000‬‬ ‫‪9000‬‬
‫= ‪u = 3 + 4 + 6 + 7 = 20 ⇒ a‬‬ ‫= ‪× 3 = 1350 , b‬‬ ‫‪× 4 = 1800‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪9000‬‬ ‫‪9000‬‬
‫‪ ‬‬ ‫=‪c‬‬ ‫= ‪× 6 = 2700 , d‬‬ ‫‪× 7 = 3150‬‬
‫‪20‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪b‬‬
‫‪c‬‬ ‫و ‪= 34‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫=‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ . 15‬ﻣﻘﺪار ‪ $3400‬را ﺑﻴﻦ ‪ b ، a‬و ‪ c‬ﻃﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ‪ b ، a‬و ‪ c‬درﻳﺎﻓﺖ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫⎫‬
‫‪: b‬‬ ‫‪: c‬‬
‫⎪‬
‫‪1‬‬ ‫‪: 2‬‬
‫⎪⎪‬
‫‪3 : 4‬‬ ‫‪⎬ ⇒ a :b : c = 3 : 6 :8‬‬
‫⎪ ‪1× 3 : 2 × 3 : 2 × 4‬‬
‫⎪‬
‫‪3 : 6‬‬ ‫⎭⎪ ‪: 8‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﺸﺘﺮك = ‪ $3400‬و ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي ﺳﻬﺎم=‪  u=17 = 8+6+3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪S (a ) = × 3400 = $600 , S (b ) = × 3400 = $1200‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪8‬‬
‫= ) ‪S (c‬‬ ‫‪× 3400 = $ 1600‬‬
‫‪17‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .16‬ﻣﻘﺪار ‪ 225‬اﻓﻐﺎﻧﻲ را ﺑﻴﻦ ‪ C ، B ، A‬و ‪ D‬ﻃﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬

‫‪A‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫=‬
‫‪B‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪80 ‬‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬در ﺣﺎﻟﺖ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ و ﺳﻪ ﺟﻮره ﻧﺴﺒﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﻴﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻌﺪا ًﻧﺴﺒﺖ ﻣﺘﻤﺎدي آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻓﺮد ﭼﻬﺎرم ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﮕﺮدد‪  z :‬‬
‫‪A : B‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪A :‬‬ ‫⎫‪: C‬‬
‫‪B‬‬
‫⎪‬ ‫‪2 : 3‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪2 : 3‬‬ ‫⎪‬
‫⇒ ⎬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪: 2‬‬
‫⎪‪1 : 2‬‬
‫‪2 × 3 : 3× 3 :‬‬ ‫‪3× 6 : 6 × 2‬‬
‫⎭⎪ ‪2 : 3 : 6‬‬

‫‪A : B : C‬‬ ‫‪: D‬‬

‫‪⇒ 6 : 9 : 18 : 12‬‬
‫‪2 : 3 :‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ‪ 225‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﻮده و ﻣﺠﻤﻮع ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي ﺳﻬﺎم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬
‫‪u = 2 + 3 + 6 + 4 = 15‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪A‬‬ ‫‪× 225 = 30 Af‬‬ ‫=‪, B‬‬ ‫‪× 225 = 45 Af‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪C = × 225 = 90 Af‬‬ ‫‪, D = × 225 = 60 Af‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪15‬‬
‫ﻣﻴﺰان‪:‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪= 33 + 45 + 90 + 60‬‬ ‫‪= 225‬‬

‫ﺗﺤﻮل ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ وﻣﻌﻜﻮس )‪  .(Variation‬‬

‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﺤﻮل ‪ x‬و ‪ y‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ و ﻛﺎﻫﺶ‬
‫ﻳﻜﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎ ﻛﺎﻫﺶ دﻳﮕﺮي را در ﭘﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ دو ﻧﻮع ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫اول‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺘﺤﻮل ‪ x‬ﺑﺎ اﻟﻤﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻮل ‪ y‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ‪ :‬ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي‬
‫‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪81 ‬‬
 ‫‪y‬‬
‫=‬ ‫‪c‬‬ ‫⇔‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪cx‬‬
‫‪x‬‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ‪ c‬ﻳﻜﻌﺪد ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ دو ﻛﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ آﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻲ ﺷﺪه و زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺎدﻳﺮ اﺟﻨﺎس و ﻗﻴﻤﺖ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان‬
‫و ﻣﺼﺎرف‪ ،‬ﻛﺎرﮔﺮان و روزﻫﺎي ﻛﺎر ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي از ﺟﻮره ﻫﺎي ﻣﺘﺤﻮﻟﻴﻨﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .17‬اﮔﺮ ﻗﻴﻤﺖ ﻳﻚ ﻗﻠﻢ ‪ 5‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﻗﻠﻢ ﻫﺎ ) ‪ ( x‬و ﻗﻴﻤﺖ آﻧﻬﺎ ) ‪( y‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻘﺮار ذﻳﻞ‬
‫‪x : 2p‬‬ ‫‪4p‬‬ ‫‪6p‬‬ ‫‪7p‬‬ ‫‪8p‬‬ ‫‪9p‬‬ ‫‪10 p‬‬
‫‪y : 10 Af‬‬ ‫‪20 Af‬‬ ‫‪30 Af‬‬ ‫‪35 Af‬‬ ‫‪40 Af 45 Af 50 Af‬‬

‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ‬

‫‪y 10Af 20Af 30Af 35Af 40Af 45Af 50A‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 5 Af p‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2p‬‬ ‫‪4p‬‬ ‫‪6p‬‬ ‫‪7p‬‬ ‫‪8p‬‬ ‫‪9p‬‬ ‫‪10 p‬‬

‫دوم ‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻌﻜﻮس ‪ ‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﺘﺤﻮل ‪ x‬ﺑﺎ اﻟﻤﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻮل ‪ y‬ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ‪ :‬ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي‬
‫‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻌﻜﻮﺳﺎً ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻧﺪ ) ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﻜﻮس دارﻧﺪ (‪ .‬ﺳﺎده ﺗﺮﻳﻦ راﺑﻄﻪ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪c‬‬
‫= ‪x× y = c ⇔ y‬‬
‫‪x‬‬
‫درﻳﻨﺠﺎ ‪ ‬ﻧﻴﺰ ‪ c‬ﻳﻜﻌﺪد ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ دو ‪ ‬ﻛﻤﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ ‬ﻫﻢ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻌﻜﻮس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب آﻧﻬﺎ ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ‪ ‬ﻛﺎرﮔﺮان و ‪ ‬ﻣﺪت ﻛﺎر ‪ ‬در ‪ ‬ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺎر‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ‪ ‬ﻧﻞ ﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺠﺎﻧﺲ و‪ ‬ﻣﺪت ﺟﺮﻳﺎن آب در‪ ‬ﭘﺮﻛﺮدن ﺣﻮض ﺑﺎ‪ ‬ﺣﺠﻢ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‪ ‬اﻓﺮاد‪ ‬و‪ ‬ﻣﻘﺪار‪ ‬ﻏﺬاي ﻫﺮ‪ ‬ﻧﻔﺮ‪ ‬‬
‫در ‪ ‬ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻣﻘﺪار ‪ ‬ﻏﺬاي ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي از ‪ ‬ﺟﻮره ﻫﺎي ﻣﺘﺤﻮﻟﻴﻨﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ ‬‬
‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‪ ‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻌﻜﻮس دارﻧﺪ ‪.‬‬

‫‪82 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .18‬اﮔﺮ‪ ‬در‪ ‬ﻣﺪت ‪ 60‬ﺳﺎﻋﺖ ﺟﺎري ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻧﻞ ﺣﻮﺿﻲ ﺑﺎ ﺣﺠﻢ ﻣﻌﻴﻨﻪ اش ﭘﺮ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﺪاد ﻋﻴﻦ ﻧﻠﻬﺎ ) ‪ ، (n‬زﻣﺎن ﭘﺮﺷﺪن ﺣﻮض ) ‪ (t‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ذﻳﻞ‬
‫‪n: 1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪10 20‬‬
‫‪t : 60h 20h 12h 10h 7,5h 6h 3h‬‬
‫ازﻳﻨﺠﺎ‬
‫‪  n × t = 1 × 60 = 3 × 20 = 5 × 12 = 6 × 10 = 8 × 7,5 = 10 × 6 = 20 × 3 = 60h‬‬

‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻮدن‪.‬‬

‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ‪ 5‬و ‪ 12‬ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ‪ 6‬و ‪ 10‬ﻣﻌﻜﻮﺳﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ اﻧﺪ ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪5 × 12 = 6 × 10‬‬
‫راﺑﻄﻪ ﻓﻮق را ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺘﻮان ﻧﻮﺷﺖ ‪:‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬ ‫ﺑﺎ اﻋﺪاد ‪ 6‬و‬ ‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ اﻋﺪاد ‪ 5‬و‬
‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬
‫⇔ ‪5 × 12 = 6 × 10‬‬ ‫=‬
‫‪6‬‬ ‫‪12‬‬
‫ﻟﻬﺬا ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ‪ a‬و ‪ b‬ﻣﻌﻜﻮﺳﺎ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻻزم وﻛﺎﻓﻴﺴﺖ ﻛﻪ ‪ a‬و ‪ x‬ﺑﺎ دو‬
‫ﻛﻤﻴﺖ ‪ y‬و ‪ b‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﻜﻮس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪a‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪a ×b‬‬ ‫=‬ ‫‪x× y‬‬ ‫⇔‬ ‫=‬
‫‪x‬‬ ‫‪b‬‬
‫ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ وﺳﻄﻴﻦ آن ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻌﻜﻮس دارد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .19‬اﮔﺮ ‪ 4‬ﻧﻞ ﺟﺎري از آب در ﻇﺮف ‪ 15‬ﺳﺎﻋﺖ ﻳﻚ ﺣﻮض را از آب ﭘﺮﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد‬

‫‪ 12‬ﻧﻞ ﻣﺬﻛﻮر ﻫﻤﺎن ﺣﻮض را در ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺮ ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ؟‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬اﮔﺮ زﻣﺎن ﻣﻄﻠﻮب ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻌﺪاد ﻧﻠﻬﺎ و زﻣﺎن ﺟﺮﻳﺎن ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﻌﻜﻮس دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫‪x‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4 ×15‬‬
‫⇒ ‪12× x = 4 ×15‬‬ ‫=‬ ‫= ‪⇒ x‬‬ ‫‪= 5h‬‬
‫‪15‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪83 ‬‬
 ‫و ﻳﺎ‬

‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .20‬ﻳﻚ ﻣﻮﺗﺮ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ‪ 30‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ در ﺳﺎﻋﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ دو ﺷﻬﺮ را در ﻇﺮف ‪20‬‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻃﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻮﺗﺮ ‪ 40‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻓﻲ ﺳﺎﻋﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﻪ ﻣﺬﻛﻮر در ﭼﻨﺪ‬
‫ﺳﺎﻋﺖ ﻃﻲ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪x 30‬‬ ‫‪20 × 30‬‬
‫⇒ ‪40 × x = 30 × 20‬‬ ‫=‬ ‫=‪⇒x‬‬ ‫‪= 15h‬‬
‫‪20 40‬‬ ‫‪40‬‬

‫اﺣﺪﻳﺖ )‪  (Unitary‬‬

‫در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎرﺗﻲ و ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺘﻨﻮع ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت‪ ،‬ﺿﺮورت ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻳﻚ واﺣﺪ اﺟﻨﺎس و‬
‫ﻳﺎ ﻧﺮخ ﻳﻚ ﻣﻌﻴﺎر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﻗﻴﻤﺖ ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام روﻏﻦ‪1500 ،‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ داﻧﺴﺘﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮ روﻏﻦ؟ و ﻳﺎ اﮔﺮ‪ 100‬ﻧﻔﺮ ﻛﺎري را در‪5‬‬
‫روز اﺟﺮا ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻫﻤﺎن ﻛﺎر را در ﭼﻨﺪ روز اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﺪ؟ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻋﻴﻦ ﻛﺎر را در ﻳﻚ‬
‫روز اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد؟‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺳﻮﻻت ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط اﺣﺪﻳﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ‪ ،‬ﺣﺎﻻت ﺧﺼﻮﺻﻲ از‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻣﻌﻜﻮس اﻧﺪ وﻟﻲ در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻮي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬رﺑﺢ‪ ،‬ﺗﻨﺰﻳﻞ و ﻏﻴﺮه داﻧﺴﺘﻦ ارزش ﻳﻚ واﺣﺪ و ﻳﺎ ﻧﺮخ ﻣﻌﻴﻨﻪ ﻣﻌﻴﺎر واﺣﺪ ) اﺣﺪﻳﺖ (‬
‫اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .21‬اﮔﺮ ﻗﻴﻤﺖ ‪ 50‬ﺳﺖ ﻣﺒﺎﻳﻞ‪ 75000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ ‪ 10‬ﺳﺖ آن ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬درﻳﻨﺠﺎ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﻴﻤﺖ ﻳﻚ ﺳﺖ ﻣﺒﺎﻳﻞ ) ‪ p (1m‬ﻣﻌﻴﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪75 000 Af‬‬
‫= ) ‪p (1m‬‬ ‫‪= 1 500 Af‬‬
‫‪50‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻗﻴﻤﺖ ‪ 10‬ﺳﺖ ﻣﺒﺎﻳﻞ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪p (10m ) = (1500 Af ) × 10 = 15 000 Af‬‬

‫‪84 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ .22‬ﺗﻌﺪاد ‪ 10‬ﻧﻞ ﺟﺎري ﻳﻚ ﺣﻮض را در ‪ 12‬ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫اﻟﻒ ‪.‬ﻳﻚ ﻧﻞ ﻫﻤﺎن ﺣﻮض را در ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺮ ﺧﻮاﻫﺪﻛﺮد؟‬
‫ب‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻞ ﺣﻮض ﻣﺬﻛﻮر را در ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺮ ﻧﻤﻮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ؟‬

‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﺳﺎﻋﺎﺗﻲ را ﻛﻪ در ﻣﺪت آن ﻳﻚ ﻧﻞ ﺟﺎري ﺣﻮض را ﭘﺮﻛﺮده ﺑﺘﻮاﻧﺪ ‪ H‬و ﺗﻌﺪاد‬
‫ﻧﻞ ﻫﺎي را ﻛﻪ ﺣﻮض را در ﻳﻚ ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺮ ﻣﻴﻜﻨﻨﺪ ‪ N‬ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ در آﻧﺼﻮرت دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪H = 10 × 12h = 120h‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪N = 12 × 10n = 120n‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .23‬ﻳﻚ ﻧﻞ ﺟﺎري در ﻳﻚ روز دﻫﻢ ﺣﺼﻪ ﺣﻮﺿﻲ را ﭘﺮ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﺮﻛﺮدن ﻫﻤﺎن‬
‫ﺣﻮض ) ﻳﻚ ﺣﻮض ( در ﻳﻚ روز ﭼﻨﺪ ﻧﻞ ﺿﺮورت اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻧﻞ ﻫﺎي ﻣﻮرد ﺿﺮورت ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬
‫÷‪N = 1‬‬ ‫‪= 1 × = 10n‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪1‬‬
‫اوﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎ‪.‬‬
‫اوﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﭼﻨﺪ ﻋﺪد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺠﻤﻮع اﻋﺪاد ﺑـﺮ ﺗﻌـﺪاد آﻧﻬـﺎ ﻣﻴﺒﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺜﻼ‬
‫اوﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ اﻋﺪاد ‪ 101 ، 49 ، 51، 56 ، 44‬و ‪ 50‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪44 + 56 + 51 + 49 + 100 + 50‬‬ ‫‪350‬‬
‫= ‪a‬‬ ‫=‬ ‫‪= 70‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫در ﻋﻮض اﺻﻄﻼح اوﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮاً اوﺳﻂ اﻋﺪاد ﻧﻴﺰ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي دو ﻋﺪد ‪ a‬و ‪b‬‬
‫ﺳﻪ اوﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪a+b‬‬
‫= ‪A‬‬ ‫اوﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫= ‪G‬‬ ‫‪a ×b‬‬ ‫اوﺳﻂ ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪:‬‬
‫‪2ab‬‬
‫= ‪H‬‬ ‫اوﺳﻂ ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ‪:‬‬
‫‪a+b‬‬

‫‪85 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .24‬اوﺳﻂ ﻫﺎي ﺣﺴﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ اﻋﺪاد ‪ 2‬و ‪ 8‬ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‪:‬‬

‫·‬
‫‪5   ,   ‬‬ ‫‪√2 · 8‬‬ ‫‪4    ,   ‬‬ ‫‪3, 2‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪86 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪ ‬‬

‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي دوﮔﺎﻧﻪ ذﻳﻞ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪1. 20 , 4‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2. 7 , 8‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪3. 27 , 36‬‬
‫‪4. 35 , 15‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪5. 5 85 , 7 12‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪6. 2,5 , 7,5‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﺠﻬﻮل را در ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻫﺎي ذﻳﻞ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ‪:‬‬

‫‪16 c‬‬ ‫‪25 10‬‬ ‫‪13 39‬‬
‫‪7.‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪8.‬‬ ‫=‬ ‫‪,‬‬ ‫‪9.‬‬ ‫=‬
‫‪8 5‬‬ ‫‪15 d‬‬ ‫‪b 96‬‬
‫‪10 . a : 25 = 6 : 50 , 11 . 1 : 2 = 3 : d , 12 . 3 : 8 = c :19‬‬

‫‪ .13‬ﻳﻚ ﻣﻴﺘﺮ آب ﺳﻨﺞ ﺟﺮﻳﺎن ﺛﺎﺑﺖ ‪ 30‬روزه ﻳﻚ ﻧﻞ را ‪ 450‬ﻣﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ آب ﺛﺒﺖ ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻞ در ﻣﺪت ‪ 210‬روز ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺘﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ آب ﺟﺎري‬
‫ﺷﺪه را ﺛﺒﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ .14‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎﻟﻴﻪ داراﻳﻲ ‪ 900 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﻮاده ‪ 19 800‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮔﺮدد‪،‬‬

‫ﻣﺎﻟﻴﻪ ‪ 1 050 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬

‫‪ .15‬ﻳﻚ اﻧﺠﻴﻨﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن در ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺗﻌﻤﻴﺮاﺗﻲ ﺳﻤﻨﺖ‪ ،‬ﺟﻐﻠﻪ و رﻳﮓ را ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ‪1 : 3 : 6‬‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬از ﻫﺮﻛﺪام ﻣﻮاد ﻣﺬﻛﻮر در ‪ 2500‬ﺗﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ؟‬

‫‪ .16‬در ﻳﻚ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﭼﻬﺎر ﺗﺎﺟﺮ ‪ 75 840$‬ﻣﻔﺎد ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﻫﺎي ﺳﻬﺎم ﺗﺠﺎر اول‪ ،‬دوم‪ ،‬ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم درﻳﻦ ﺷﺮﻛﺖ ﻋﺒﺎرت از ‪ 24 :19 : 9 : 8‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻔﺎد را ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪ .17‬ﻳﻚ ﭘﻴﭗ ‪ 2 010‬ﻟﻴﺘﺮ آب را در ﻇﺮف ‪ 1,5‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺎﻧﻜﺮ آب اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻴﺪﻫﺪ‪،‬‬

‫ﻣﻘﺪار ‪ 42 230‬در ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ذرﻳﻌﻪ ﭘﻴﭗ ﻣﺬﻛﻮر وارد ﺗﺎﻧﻜﺮ ﻣﻴﮕﺮدد؟‬

‫‪87 ‬‬
‫‪ .18‬ﭼﺮﺧﻲ ﺑﺎ ﻗﻄﺮ ‪ 4‬اﻧﭻ در ﻣﺪت ﻳﻚ دﻗﻴﻘﻪ ‪ 2 250‬دﻓﻌﻪ ﻣﻴﭽﺮﺧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﭼﺮخ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻗﻄﺮ آن ‪ 5‬اﻧﭻ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻲ دﻗﻴﻘﻪ ﭼﻨﺪ دور را اﻧﺠﺎم داده ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ؟‬

‫‪ .19‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ 20‬ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻛﺎر ‪ 19‬روزه ‪ 6 080$‬اﺟﻮره ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺟﻮرهء ‪ 33‬ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻛﺎر ‪ 7‬روزه‬
‫ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬

‫‪ .20‬اﮔﺮ ﻣﻔﺎد دو ﺳﺎﻟﻪ ذﺧﻴﺮهء ‪ 3 850$‬در ﻳﻚ ﺑﺎﻧﻚ ﻣﺴﺎوي ‪ 231 $‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻔﺎد‬
‫‪ 23 100$‬در ﻣﺪت ‪ 11‬ﺳﺎل ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬

‫‪ .21‬در ﻳﻚ ﻫﻮﺗﻞ ﻣﺼﺮف ﻏﺬاي ‪ 1500‬ﻣﻬﻤﺎن ﺑﺮاي ‪ 8‬روز‪ ،‬روزاﻧﻪ ‪ 3‬ﻧﻮﺑﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ‬
‫‪ 16 800$‬ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي روزاﻧﻪ دو ﻧﻮﺑﺖ ﻏﺬاي ‪ 10‬روزه ‪ 3 200‬ﻣﻬﻤﺎن ﭼﻨﺪ داﻟﺮ ﺻﺮف‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد؟‬

‫و‬ ‫‪ .22‬اﮔﺮ ﻣﺤﻴﻂ ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ‪ 52cm  ‬ﺑﻮده ‪ b ،a‬و ‪ c ‬اﺿﻼع آن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬
‫درﻳﻨﺤﺎﻟﺖ ﻃﻮل ﻫﺮ ﻳﻚ از اﺿﻼع ﻣﺜﻠﺚ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .23‬ﻣﺒﻠﻎ ‪ 45000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ را ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻌﻮد )‪ ،(M‬اﻗﺒﺎل)‪ (I‬و ﺣﻤﺰه )‪ (H‬ﻃﻮري ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬ ‫و‬
‫‪H‬‬ ‫‪I‬‬

‫‪ .24‬اوﺳﻂ اﻋﺪاد ‪ 400 ، 300 ، 200 ، 100‬و ‪ 500‬را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .25‬اوﺳﻂ ﻫﺎي ﺣﺴﺎﺑﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﻫﺎرﻣﻮﻧﻴﻚ دو ﻋﺪد ‪ 4‬و ‪ 25‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .26‬اﮔﺮ ﻣﺤﻤﻮد ‪ 25000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻌﻮد ‪ 15000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮر‪ 40000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻗﺒﺎل‬

‫‪ 80000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ و ﺣﺎﻣﺪ ‪ 100000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اوﺳﻂ داراﺋﻲ آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬

‫ﻓﻴﺼﺪ )‪.(Percent‬‬

‫‪88 ‬‬
‫‪ ‬ﺻﻄﻼح ﻓﻴﺼﺪ )درﺻﺪ( ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺒﻮل ‪ %‬اﻓﺎده ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﺻﺪم‪ ‬ﺣﺼﻪ ﻋﺪد واﺣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ 0,25 ،‬و ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬ﻛﻤﻴﺖ ﻓﻴﺼﺪي ﺣﺎﻟﺘﻲ ﺧﺎص ﻳﻚ‬ ‫ﻣﺜﻼ ‪ 25 %‬ﻣﺴﺎوي اﻋﺪاد‬
‫ﻛﺴﺮ )ﻳﻚ ﻧﺴﺒﺖ(اﺳﺖ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﻣﺨﺮج آن ﻋﺪد ‪ 100‬ﺑﺎﺷﺪ‪   .‬‬

‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻓﻴﺼﺪ ﺑﻪ ﻛﺴﻮر‪ ‬ﻋﺎم و‪ ‬اﻋﺸﺎر‪.‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻓﻴﺼﺪ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم‪ ،‬ﻋﺪد ﻓﻴﺼﺪ در ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ و ﻋﺪد ‪ 100‬در ﻣﺨﺮج آن ﻧﻮﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪا اﮔﺮ ﻻزم ﺷﻮد ﻛﺴﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﺧﺘﺼﺎر و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬

‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪240‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪95 19‬‬

‫=‪8%‬‬ ‫= ‪= , 240 %‬‬ ‫‪=2‬‬ ‫= ‪= 2 , 95 %‬‬ ‫=‬
‫‪100 25‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪100 20‬‬
‫در ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻓﻴﺼﺪ ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر ‪ -‬ﺑﻌﻮض ﻋﻼﻣﺖ ﻓﻴﺼﺪ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دو رﻗﻢ از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﻋﺪد ﻓﻴﺼﺪي ؛ ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬
‫‪  8% = 0.08 , 240% = 2.40 = 2.4 , 95% = 0.95‬‬

‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﻮر ﻋﺎم و‪ ‬اﻋﺸﺎر ﺑﻪ ﻓﻴﺼﺪ‪.‬‬

‫در ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر ﺑﻪ ﻓﻴﺼﺪ – ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دو رﻗﻢ ﺑﺴﻤﺖ راﺳﺖ اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻌﺪا ﺳﻤﺒﻮل ﻓﻴﺼﺪ در ان اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬

‫‪0,09 = 9 % , 0.85 = 85 % , 6 = 6,00 = 600 % , 1,2 = 1,20 = 120 %‬‬

‫ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮدن ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺑﻪ ﻓﻴﺼﺪ – اﺑﺘﺪا آﻧﺮا ﺑﻪ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻓﻴﺼﺪ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪= 0,5 = 0,50 = 50 % , 2 = 2,25 = 225 % ,‬‬ ‫‪= 0,15 = 15 %‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪20‬‬

‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ ﻓﻴﺼﺪ‪  .‬‬

‫در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﻓﻴﺼﺪ ﺳﻪ ﻛﻤﻴﺖ اﺳﺎﺳﻲ ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫اول‪ .‬اﺳﺎس )‪ – (Base‬ﻋﺒﺎرت از ﻋﺪدﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﺼﺪي از ان ﻣﻨﺸﺎء ﻣﻴﮕﻴﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻫﺎي ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ ﻳﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً اﮔﺮ از ‪ 400‬ﺷﺎﮔﺮد ﻳﻚ ﻣﻜﺘﺐ ‪ 20‬ﻧﻔﺮ‬

‫‪89 ‬‬
‫ﻧﺎﻛﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻛﺎم ﻫﺎي ﻣﻜﺘﺐ ‪ %5‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ 400‬ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬

‫دوم ‪ .‬ﻓﻴﺼﺪي )‪ - (Percentage‬ﻛﻤﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ آن ﺑﺎ ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ ﺑﺤﻴﺚ ﻓﻴﺼﺪ‬

‫اﻓﺎده ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻓﻴﺼﺪي را ﺑﻨﺎم ﻫﺎي ﻛﻤﻴﺖ ﻓﺮﻋﻲ ﻳﺎ ﻧﻔﻊ ) ﻧﻘﺺ ( ﻧﻴﺰ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ‬
‫ﻋﺪد ‪ 20‬ﻛﻤﻴﺖ ﻓﺮﻋﻲ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم ‪ .‬ﻧﺮخ )‪ - (Rate‬ﻋﺒﺎرت از ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ ﻓﻴﺼﺪي و ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺤﻴﺚ‬
‫ﻓﻴﺼﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺮ ﻋﺎم و ﻳﺎ ﻛﺴﺮ اﻋﺸﺎر اراﺋﻪ ﻣﻴﮕﺮدد ‪ .‬در ﻣﺜﺎل ﻓﻮق ‪ %5‬ﻧﺮخ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻓﻴﺼﺪي و اﺻﻠﻲ در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻢ ﺟﻨﺲ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ )ﻧﺮخ(‬
‫ﻳﻜﻌﺪد ﻣﺠﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .1‬ﻫﺮﮔﺎه در ﻳﻚ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪء ﺗﺠﺎرﺗﻲ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪ ، $1 000 000‬ﻣﺒﻠﻎ‬

‫‪ $100 000‬ﻧﻔﻊ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎ در ﻫﺮ ‪ $ 100‬ﻣﺒﻠﻎ ‪ $ 10‬ﻣﻔﺎد ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ 10 %‬ﻓﺎﻳﺪه ﻋﺎﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ $1 000 000‬اﺳﺎس )ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ(‪،‬‬
‫‪ $100 000‬ﻓﻴﺼﺪي )ﻧﻔﻊ( و ‪ 10 %‬ﻧﺮخ )ﻓﻴﺼﺪ( اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻓﻴﺼﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﻓﻴﺼﺪ ﭼﻬﺎر ﻛﻤﻴﺖ ‪ :‬ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ ) ‪ ، (b‬ﻓﻴﺼﺪي ) ‪ ، ( p‬ﻧﺮخ ) ‪ (r‬و ‪100‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪r‬‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺪﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاص ﻃﺮﻓﻴﻦ – وﺳﻄﻴﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻫﺮ‬ ‫=‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺐ‬
‫‪b 100‬‬
‫ﻳﻚ از ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي اﺳﺎﺳﻲ از ﺟﻨﺲ ﻳﻚ دﻳﮕﺮ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫‪p r‬‬ ‫‪b×r‬‬ ‫‪p ×100‬‬ ‫‪p ×100‬‬

‫=‬ ‫=‪⇒ p‬‬ ‫=‪, b‬‬ ‫=‪, r‬‬
‫‪b 100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪b‬‬
‫و ﻳﺎ‪ ‬از‪ ‬راﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ‬
‫ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ = ) ﻓﻴﺼﺪي × ‪ ÷( 100‬ﻧﺮخ‬
‫ﻓﻴﺼﺪي = )ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ × ﻧﺮخ ( ÷ ‪100‬‬
‫ﻧﺮخ = ) ﻓﻴﺼﺪي × ‪ ÷ ( 100‬ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ‬

‫‪90 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ . 2‬ﻫﺮﮔﺎه در ﻳﻚ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮام ﻣﺤﻠﻮل ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ‪ 250‬ﮔﺮام ﻧﻤﻚ ﺧﺎﻟﺺ ﻣﻨﺤﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮل ﻣﺬﻛﻮر ﭼﻨﺪ ﻓﻴﺼﺪه اﺳﺖ ؟‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪250 g‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪250 × 100‬‬
‫=‬ ‫‪⇒ r‬‬ ‫=‬ ‫‪= 25 %‬‬
‫‪1000 g‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺤﻠﻮل ‪ 25‬ﻓﻴﺼﺪه ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .3‬اﮔﺮ ﻧﻔﻮس ﻳﻚ ﺷﻬﺮ ‪ 2 000 000‬ﻧﻔﺮ ﺑﻮده و در ﻳﻜﺴﺎل ‪ 5 %‬اﻓﺰاﻳﺶ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻳﻜﺴﺎل ﻧﻔﻮس ﺷﻬﺮ ﻣﺬﻛﻮر ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2 000 000 × 5‬‬
‫=‬ ‫=‪⇒ p‬‬ ‫‪= 100 000‬‬
‫‪2 000 000 100‬‬ ‫‪100‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﻔﻮس ﻣﺘﺬﻛﺮه در ﻇﺮف ﻳﻜﺴﺎل ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ 100 000‬ﻧﻔﺮ اﻓﺰاﻳﺶ داﺷﺘﻪ و ﻧﻔﻮس‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻲ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ‪ 1100 000‬ﻧﻔﺮ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .4‬ذﺧﻴﺮه ﺗﺎﻧﻚ آب ﻳﻚ ﺷﻬﺮ در ﻫﺮ ﺳﺎﻋﺖ ‪ 4,2 %‬ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺼﺎرف‬
‫ﺷﻬﺮ در ﻳﻜﺴﺎﻋﺖ ‪ 840 000 m 3‬ﺑﺮآورد ﺷﻮد‪ ،‬ﻇﺮﻓﻴﺖ اﻳﻦ ذﺧﻴﺮه ﭼﻘﺪر اﺳﺖ ؟‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪840 000 m3 4,2‬‬ ‫‪(840 000 m3 ) × 100‬‬
‫=‬ ‫=‪⇒ b‬‬ ‫‪= 20 000 000 m3‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪4,2‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ذﺧﻴﺮه ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﺑﻴﺴﺖ ﻣﻠﻴﻮن ﻣﺘﺮﻣﻜﻌﺐ آب را دارد‪ .‬‬

‫زﻛﺎت و‪ ‬ﻓﻴﺼﺪ‪  .‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻴﺪاﻧﻴﻢ زﻛﺎت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ از ﻫﺮ ﭼﻬﻞ اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻳﻚ اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺣﺴﺎب ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ در ﻓﻴﺼﺪ‬
‫ﻣﻘﺪار زﻛﺎت ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫‪r‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪100 × 1‬‬ ‫‪100‬‬
‫=‬ ‫= ‪⇒ r‬‬ ‫=‬ ‫‪= 2,5 %‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪40‬‬
‫ﻣﻘﺪار زﻛﺎت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻫﺎ ‪ 2,5 %‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﺸﻮد ‪  .‬‬

‫‪91 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ .5 ‬زﻛﺎت ‪ 5 000 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪z‬‬
‫=‬
‫‪2.5‬‬
‫= ‪⇒z‬‬
‫‪(5 000000) × (2.5) = 12 500000 = 125000 Af‬‬
‫‪5 000000 100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬

‫ﺗﺨﻔﻴﻒ )‪.(Discount‬‬
‫در ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻏﺮض ﺟﻠﺐ ﻣﺸﺘﺮي و ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻓﺮوش اﺟﻨﺎس ﺑﻌﻀﺎ‪ ،‬ﻛﺎﻻي ﻣﺮﺑﻮط ﭼﻨﺪ ﻓﻴﺼﺪ‬
‫ارزاﻧﺘﺮ از ﻗﻴﻤﺖ اﺻﻠﻲ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻓﻴﺼﺪي ﻛﺎﻫﺶ ﻗﻴﻤﺖ اﺻﻠﻲ ﻛﺎﻻي ﺗﺠﺎرﺗﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺎم‬
‫ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻳﺎد ﻣﻴﮕﺮدد ‪ .‬ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺨﻔﻴﻒ در ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺴﻴﻂ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻴﺼﺪ ارﺟﺎع ﻣﻴﮕﺮدد ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .6‬ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻌﻴﻨﻪ ﻳﻚ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﻛﺎﻻﺷﻮﻳﻲ ‪ $275‬اﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻓﺮوش آن ‪40%‬‬

‫ﺗﺨﻔﻴﻒ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ ﻓﺮوش ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬

‫ﺣﻞ ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﺗﺨﻔﻴﻒ ‪ x‬و ﻗﻴﻤﺖ ﻓﺮوش ‪ p‬ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫‪x‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪275 × 40‬‬
‫=‬ ‫= ‪⇒ x‬‬ ‫‪= $110‬‬
‫‪275‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪⇒ p = 275$ − 110$ = 165$‬‬

‫ﺑﻴﻤﻪ )‪.(Insurance‬‬
‫ﺑﻴﻤﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻗﺮاردادي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺨﺎص ﻳﺎ ﻣﻮﺳﺴﺎت‪ ،‬ﺧﻄﺮات اﻣﻮر زﻧﺪﮔﻲ را در ﺑﺪل‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ وﺟﻮه ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬وﻗﺎﻳﻪ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻗﺮارداد ﺑﻴﻤﻪ را ﺷﺮﻛﺖ ﺑﻴﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪه و ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻴﻤﻪ‬
‫ﺷﻮﻧﺪه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪ .‬ﻃﺮف ﺑﻴﻤﻪ ﺷﻮﻧﺪه ﺑﺎ ﺷﺮﻛﺖ ﺑﻴﻤﻪ ﻗﺮارداد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل ﺗﺎ‬
‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎل آﻳﻨﺪه ﺧﺎﻧﻪ اش دﭼﺎر آﺗﺶ ﺳﻮزي ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﻠﻎ ‪ 200 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪،‬‬
‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 0,2 %‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻖ ﺑﻴﻤﻪ )‪ ( premium‬ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﻴﻤﻪ‬
‫داراي اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺑﻴﻤﻪ ﺻﺤﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻤﻪ آﺗﺶ ﺳﻮزي‪ ،‬ﺑﻴﻤﻪ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻤﻪ ﺗﺮاﻧﺴﭙﻮرﺗﻲ و‬
‫ﻏﻴﺮه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﻖ ﺑﻴﻤﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻓﻴﺼﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪92 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .7‬ﺷﺨﺼﻲ ﺧﺎﻧﻪ اش را ﻃﻮري ﺑﻴﻤﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ دﭼﺎر آﺗﺶ ﺳﻮزي ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻠﻎ‬
‫‪ 1 000 000‬درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 0,1 %‬وﺟﻪ ﻣﺬﻛﻮر ﺣﻖ ﺑﻴﻤﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﭼﻨﺪ اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﺑﻴﻤﻪ ﺑﭙﺮدازد؟‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬ﺣﻖ ﺑﻴﻤﻪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪b×r‬‬ ‫) ‪(0.1) × (1 000 000‬‬
‫=‪p‬‬ ‫=‪⇒ p‬‬ ‫‪= 1000 Af‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .8‬ﻳﻜﻨﻔﺮ زﻧﺪﮔﻲ اش را ﺑﻪ ‪ 5 000 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺮداﺧﺖ ‪ ‬ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪0.2 %  ‬‬
‫ﺑﻴﻤﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ 20‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻓﻮت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﺣﻖ ﺑﻴﻤﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؟ ﻣﻔﺎد ورﺛﻪ‬
‫اش ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬ﺣﻖ ﺑﻴﻤﻪ در ﻣﺪت ‪ 20‬ﺳﺎل ﻣﺴﺎوي ﻣﻴﺸﻮد ﺑﻪ‬

‫= )‪P (20‬‬
‫‪(0.2) × (5 000 000) × (20) = 100 000 Af‬‬
‫‪100‬‬
‫و ﻣﻔﺎد ورﺛﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪p = 5 000 000 − 100 000 = 4 900 000 Af‬‬

‫رﺑﺢ ﺑﺴﻴﻂ )‪  .(Simple Interest‬‬

‫رﺑﺢ ﻋﺒﺎرت از ﻓﻴﺼﺪي ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺒﺎﻟﻎ ﭘﻮﻟﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﭙﺮي ﺷﺪن دوره ﻫﺎي ﻣﻌﻴﻨﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎﻧﻚ ﻳﺎ ﺗﺠﺎرت اﻣﺎﻧﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺑﺎ آﻧﻜﻪ رﺑﺢ ﺑﺎ ﻓﻴﺼﺪ ارﺗﺒﺎط ﻣﻴﮕﻴﺮد ﺑﺮ‬
‫ﻋﻼوه ﺳﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﻓﻴﺼﺪ ﺑﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﭼﻬﺎرﻣﻲ زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻴﮕﺮدد ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ )ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ( ‪ ، b -‬ﻛﻤﻴﺖ ﻓﻴﺼﺪي )ﻧﻔﻊ ﻳﻚ دور زﻣﺎﻧﻲ ( ‪ ، p -‬ﻧﺮخ ‪ r -‬و‬
‫زﻣﺎن ‪ t -‬ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻔﺎد ﺑﻌﺪ از ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ‪ t‬ﻋﺒﺎرت از ‪ I = tp‬ﻣﻴﺸﻮد و‬

‫‪p‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪p×t‬‬ ‫‪r ×t‬‬ ‫‪I‬‬ ‫‪r ×t‬‬

‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬ ‫⇒‬ ‫=‬
‫‪b 100‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪b× r ×t‬‬ ‫‪I ×100‬‬ ‫‪I ×100‬‬ ‫‪I ×100‬‬
‫=‪⇒ I‬‬ ‫=‪, b‬‬ ‫=‪, r‬‬ ‫=‪, t‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪r ×t‬‬ ‫‪b×t‬‬ ‫‪b×r‬‬

‫‪93 ‬‬
 ‫ﺳﺎل ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪  ‬ﻣﺜﺎل ‪ . 9‬رﺑﺢ ﺑﺴﻴﻂ ﻣﺒﻠﻎ ‪ $750‬را از ﻗﺮار ﻧﺮخ ‪ 4%‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪750 × 4 × 0,5‬‬
‫‪b = $750 , r = 4%‬‬ ‫=‪, t‬‬ ‫‪= 0,5 y‬‬ ‫⇒‬ ‫= ‪I‬‬ ‫‪= $15‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪100‬‬
‫ﭘﻮل ﻣﺠﻤﻮع ‪ S = p + I = 750 + 15 = $765‬ﻣﻴﺸﻮد ‪.‬‬

‫ﺗﻨﺰﻳﻞ )‪.(Depreciation‬‬
‫ﺗﻨﺰﻳﻞ ﻋﺒﺎرت از ﻛﺎﻫﺶ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻮاد ﻓﺰﻳﻜﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﻤﻴﺮات‪ ،‬ﻣﺎﺷﻴﻦ آﻻت و ﻏﻴﺮه ( در اﺛﺮ‬
‫اﺳﺘﻌﺎل آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﺎﺷﻴﻦ آﻻت داراي ﻳﻚ دورهء ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺘﻬﻼك اﻧﺪ‪ ،‬ارزش آﻧﻬﺎ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﻫﺮ دور زﻣﺎن ﻣﻌﻴﻨﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﻴﺼﺪ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻟﻮازم ﻣﺴﺘﻌﻤﻞ داراي ﻗﻴﻤﺖ ارزاﻧﺘﺮ از ارزش‬
‫اﺻﻠﻲ اﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﻳﺎ در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﺮﻳﺪار ﺳﻨﺪي ﺑﻪ ﻗﺮﺿﺪارش ﺑﺪﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﺶ را ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺪت ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ ،‬اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﻨﺪ ﻣﺤﺘﺎج ﭘﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺎﻧﻚ در ﺑﺪل ﺳﻨﺪ ﭘﻮل ﻣﻴﮕﻴﺮد‬
‫ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺗﺎ اﻧﻘﻀﺎي ﻣﻮﻋﺪ ﺳﻨﺪ‪ ،‬رﺑﺢ ﺳﻨﺪ ﻳﺎد ﺷﺪه را از ﻗﺮار ﻳﻚ‬
‫ﻧﺮخ ﻣﻌﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﻧﻤﻮده از وﺟﻪ ﺳﻨﺪ ﻛﻢ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻮل ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﻨﺪ ﻣﻴﮕﻴﺮد‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻓﻌﻠﻲ ﺑﺮات ) ﺳﻨﺪ ﺣﻮاﻟﻪ ( و ﻣﻘﺪار ﭘﻮﻟﻴﻜﻪ از ﻗﻴﻤﺖ اﺻﻠﻲ ﺑﺮات ) ﺳﻨﺪ ﺣﻮاﻟﻪ ( ﻛﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‬
‫ﺗﻨﺰﻳﻞ ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ ]‪. [7‬‬
‫ﺗﻨﺰﻳﻞ ﺷﺒﻴﻪ رﺑﺢ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت اﻳﻨﻜﻪ در رﺑﺢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ رﺷﺪ ﻣﻴﻜﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ در ﺗﻨﺰﻳﻞ وﺟﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﻓﻮرﻣﻮل ﻫﺎي ﺗﻨﺰﻳﻞ و رﺑﺢ ﻳﻜﻲ اﻧﺪ در ﻋﻮض رﺑﺢ ) ‪ ، (I‬ﻛﻤﻴﺖ ﺗﻨﺰﻳﻞ‬
‫) ‪ (d‬در ﻓﻮرﻣﻮل ﻣﺪ ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد ‪.‬‬

‫‪b×r ×t‬‬ ‫‪d × 100‬‬ ‫‪d × 100‬‬ ‫‪d × 100‬‬

‫=‪⇒ d‬‬ ‫=‪, b‬‬ ‫=‪, r‬‬ ‫=‪, t‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪r ×t‬‬ ‫‪b×t‬‬ ‫‪b×r‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .10‬ﻳﻚ ﻣﺎﺷﻴﻦ داراي ارزش ‪ $4000‬و دوره اﺳﺘﻬﻼﻛﻲ ‪ 6‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬
‫اﻧﻘﻀﺎي ﻣﺪت ﻣﺬﻛﻮر ﻗﻴﻤﺖ آن ﺑﻪ ‪ $400‬ﺗﻘﻠﻴﻞ ﻣﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺰﻳﻞ ارزش ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﭼﻨﺪ ﻓﻴﺼﺪ‬
‫اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ‬

‫‪94 ‬‬
 ‫‪b = 4000 $ , t = 6 year , d = 4000 − 400 = $3600‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪d × 100 3600 × 100‬‬
‫=‪⇒r‬‬ ‫=‬ ‫‪= 15%‬‬
‫‪b×t‬‬ ‫‪4000 × 6‬‬
‫‪ ‬‬
‫رﺑﺢ ﻣﺮﻛﺐ )‪.(Compound Intrest‬‬
‫درﻳﻦ ﻧﻮع رﺑﺢ‪ ,‬ﺑﻌﺪ از ﻫﺮ دور ﻣﻌﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻔﺎد ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻋﻼوه ﮔﺮدﻳﺪه و در دور ﺑﻌﺪي ﻣﻔﺎد‬
‫از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺰ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ در ﭼﻨﺪ دور زﻣﺎﻧﻲ اداﻣﻪ ﻣﻴﺎﺑﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اوﻟﻲ‬
‫‪ ، p -‬ﻣﻔﺎد ﻳﻚ دور‪ ، i -‬ﺗﻌﺪاد ادوار زﻣﺎﻧﻲ ‪ n -‬و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﻌﺪ از ‪ n‬دور اﻓﺰاﻳﺶ ‪ S -‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪S‬‬
‫= ‪S = P (1 + i ) ⇔ P‬‬
‫‪n‬‬

‫‪(1 + i )n‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ رواﺑﻂ اﺧﻴﺮ ﻣﺮﺑﻮط رﺑﺢ ﻣﺮﻛﺐ اﻧﺪ اﻣﺎ از اﻧﻬﺎ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺣﻮادث ﻃﺒﻴﻌﻲ از ﻗﺒﻴﻞ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮس‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﻜﺮوب ﻫﺎ‪ ،‬رﺷﺪ ﺣﺠﻢ ﻏﺪه ﻫﺎي ﺳﺮﻃﺎﻧﻲ و ﻏﻴﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .11‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪ 2 000 000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎ رﺑﺢ ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 10%‬در ﺑﺎﻧﻚ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ‬
‫از ﮔﺬﺷﺖ ‪ 5‬ﺳﺎل ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﺬﻛﻮر ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪10‬‬
‫= ‪P = 2 000 000 Af , i = 10%‬‬ ‫‪= 0,1 , n = 5 year‬‬
‫‪100‬‬
‫‪S = 2000000 (1 + 0,1) = 2000000 (1,1) = 20000000 × 1,61051 = 20161052 Af‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .12‬ﻫـﺮﮔﺎه ﻧﻔﻮس اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ‪ 15‬ﻣﻠﻴﻮن اﺣﺼﺎﻳﻪ ﮔﻴﺮي ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﻓﺮﺿﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮر ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 2%‬رﺷﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮس ﻓﻌﻠﻲ ﻣﻤﻠﻜﺖ ﭼﻨﺪ ﻣﻠﻴﻮن اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫= ‪p = 15000000 , r = 2%‬‬ ‫‪= 0.02‬‬
‫‪100‬‬
‫‪S = p(1 + r ) 40 = 15000000(1 + 0.02) 40 ≈ 33000000.‬‬

‫‪95 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬

‫ﻓﻴﺼﺪي ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺑﺤﻴﺚ ﻛﺴﻮر ﻋﺎم و اﻋﺸﺎر اراﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1. 6 % , 2. 40% , 3.‬‬ ‫‪% , 4. 16,25% , 5. 25%‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪15‬‬

‫ﻫﺮﻛﺪام از اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﺑﺤﻴﺚ ﻓﻴﺼﺪ اراﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪11‬‬ ‫‪43‬‬
‫‪6. 0.45 , 7. 0,125 , 8. 0,00875 , 9.‬‬ ‫‪, 10.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪200‬‬

‫ﻓﻴﺼﺪي ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .12‬ﺑﻴﺴﺖ وﭼﻬﺎروﻧﻴﻢ ﻓﻴﺼﺪ ازﻫﻔﺖ ﻫﺰارداﻟﺮ‬ ‫‪،‬‬ ‫‪ .11‬ﺳﻲ ﻓﻴﺼﺪ ازﻫﻔﺘﺎدودو‬
‫‪ .14‬ﭘﻨﺠﺎ ﻓﻴﺼﺪازﻋﺪد ﻫﻔﺖ‬ ‫‪ .13‬ﺑﻴﺴﺖ ﻓﻴﺼﺪ ازﻋﺪد ﻫﺸﺖ ‪،‬‬

‫ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم را در ﺳﻮاﻻت ذﻳﻞ ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺮخ ﻓﻴﺼﺪي‬ ‫ﻛﻤﻴﺖ ﻓﺮﻋﻲ )ﻓﻴﺼﺪي(‬ ‫ﻛﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ )اﺳﺎس(‬ ‫ﺷﻤﺎره ﺳﻮال‬
‫‪%30‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪%12 12‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪$350‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪%3,75‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪$300‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪250‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪93‬‬ ‫‪310‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪%30‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪%80‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪735‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪% 2 12‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪96 ‬‬
‫‪ .21‬ﻳﻚ ﺳﺖ ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن‪ ،‬داراي ارزش ‪ 640 $‬ﺑﺎ ﺗﺨﻔﻴﻒ ‪ 14 72 %‬ﺑﻔﺮوش ﻣﻴﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ‬
‫ﻓﺮوش ﭼﻨﺪ اﺳﺖ ؟ ‪ ‬‬

‫‪ .22‬ﻣﻔﺎد ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻫﻪ ‪ 750 $‬را ﺑﺎ ﺳﻮد ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ %6‬در ﻳﻚ ﺑﺎﻧﻚ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ؟‬

‫‪ .23‬ﻣﻌﺎش ﻳﻚ ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺨﺼﻲ ‪ $9500‬اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ %20‬آﻧﺮا ﻛﺮاﻳﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ %25 ،‬ﺻﺮف‬
‫ﻣﻮادﻏﺬاﻳﻲ‪ %10 ،‬را اﻟﺒﺴﻪ‪ %5 ،‬ادوﻳﻪ‪ %2 ،‬ﺑﻴﻤﻪ ﺻﺤﻲ‪ %9 ،‬ﻣﺼﺎرف ﻣﺤﺮوﻗﺎت و ‪%19‬‬
‫ﻣﺼﺎرف ﻣﺘﻔﺮﻗﻪ و ﻣﺘﺒﺎﻗﻲ را ﭘﺲ اﻧﺪاز ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺲ اﻧﺪاز ﺳﺎﻻﻧﻪ وي را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .24‬ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل از ‪ 800‬ﮔﺮام ﻧﻤﻚ‪ 1500 ،‬ﮔﺮام ﺳﻮدﻳﻢ ﻛﺎرﺑﻮﻧﺎت و ‪ 700‬ﮔﺮام ﻛﻠﻮراﻳﺪ‬
‫ﻧﻘﺮه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﻓﻴﺼﺪي ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻮاد ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ درﻳﻦ ﻣﺤﻠﻮل وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻣﻌﻠﻮم ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ .25‬ﺗﻌﺪاد ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن روزاﻧﻪء ﻳﻚ ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ از ‪ 35‬ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ‪ 64‬ﻧﻔﺮ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮي ﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ ﻣﺬﻛﻮر ﭼﻨﺪ ﻓﻴﺼﺪ ازدﻳﺎد ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ؟‬

‫‪ .26‬ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ ارزش ﺗﺠﺎرﺗﻲ ﻳﻚ ﺟﻨﺲ ‪ 3 52 %‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ آن ‪$98230‬‬

‫ﺑﻮده‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ ﺟﻨﺲ را ﺑﻌﺪ از اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪  .‬‬

‫‪ .27‬ﻳﻚ ﻋﻼف ﻣﻘﺪار ‪ 1500‬ﺳﻴﺮ ﻏﻠﻪ را از ﻗﺮار ﻓﻲ ﺳﻴﺮ ‪ 97,9‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻓﺮوﺧﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﺮاﻳﻪ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ‪ 9390‬ا ﻓﻐﺎﻧﻲ‪ ،‬اﺟﺮت اﻧﺒﺎر ‪ 2015‬اﻓﻐﺎﻧﻲ و ﻛﻤﻴﺸﻦ ‪ 3 12 %‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻳﺪ‬
‫ﺧﺎﻟﺺ از ﻣﺪرك ﻏﻠﻪ ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬

‫‪ .28‬رﺑﺢ ‪ 15000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ از ﻗﺮار ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 4%‬در ﻣﺪت دو ﺳﺎل ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺸﻮد؟‬

‫‪ .29‬رﺑﺢ ‪ 24000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ از ﻗﺮار ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 3%‬در ﻣﺪت ﻳﻜﺴﺎل و دو ﻣﺎه و ﭘﺎﻧﺰده روز ﭼﻨﺪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮد؟‬

‫‪ .30‬ﻛﺪام ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ از ﻗﺮار ﺳﺎﻻﻧﻪ ‪ 4%‬در ﻣﺪت ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ‪ 2000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻧﻔﻊ ﻣﻴﺪﻫﺪ؟‬

‫‪97 ‬‬
‫‪ .31‬ﺑﻜﺪام ﻧﺮخ رﺑﺢ ‪ 18000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ در ﻣﺪت ‪ 3‬ﻣﺎه و ‪ 10‬روز ﻣﺒﻠﻎ ‪ 400‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﻴﺪﻫﺪ؟‬

‫‪ .32‬در ﭼﻘﺪر وﻗﺖ رﺑﺢ ‪ 5000‬اﻓﻐﺎﻧﻲ از ﻗﺮار ‪ 5%‬ﻣﺴﺎوي ‪ 2500‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻣﻴﺸﻮد؟‬

‫‪ .33‬ﺑﺮاﺗﻲ ﻛﻪ ‪ 72‬روز ﺑﻤﻮﻋﺪ آن ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﻨﺰﻳﻞ آﻧﺮا از ﻗﺮار ‪ % 5‬ﻛﻢ ﻛﺮده ‪ 1485‬اﻓﻐﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺗﺎدﻳﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ اﺻﻠﻲ ﺑﺮات ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬

‫‪ .34‬ﻗﻴﻤﺖ ﻓﻌﻠﻲ ﺑﺮاﺗﻲ ﭘﺲ از وﺿﻊ ‪ %4‬ﺗﻨﺰﻳﻞ ﻣﺒﻠﻎ ‪ 1711,4‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﻴﻤﺖ‬
‫اﺻﻠﻲ آن ‪ 1720‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻮب اﺳﺖ ﻣﺪت ﺗﻨﺰﻳﻞ؟‬

‫‪ ‬‬

‫‪98 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭼﻬﺎرم‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي)‪(Algebraic Expressions‬‬
‫ﻛﻤﻴﺖ ﻓﺮﺿﻲ ﻛﻪ از اﻋﺪاد‪  ،‬ﺿﺮاﻳﺐ و ﺣﺮوف ذرﻳﻌﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺿﺮب‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ و‬
‫ﺟﺬر ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از اﻓﺎدهء اﻟﺠﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً‬

‫‪3x 2 − 5xy + 2 y 3‬‬ ‫) ‪(I‬‬ ‫‪, 25a 2 bc3‬‬ ‫) ‪(II‬‬

‫‪  5xy + 3z‬‬ ‫‪a + b − c2‬‬
‫) ‪(III‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(IV‬‬
‫‪2a 3 − c 2‬‬ ‫‪x 2 + 4 yz‬‬

‫ﺣﺪ )‪  .(Term‬‬

‫ﻗﺴﻤﺘﻲ از اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي ﻛﻪ در ان اﻋﺪاد و ﺣﺮوف ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ از‬
‫‪xy‬‬
‫ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﺪ ﻫﻤﺎن اﻓﺎده ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ‪، 64 x yz‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪abc‬‬
‫و ‪ ab‬ﻫﺮ ﻛﺪام ﻳﻚ ﺣﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪  .‬‬

‫اﻓﺎده ﻳﻚ ﺣﺪه)‪.(Monomial‬‬
‫اﻓﺎده ء ﻛﻪ ﻓﻘﻂ از ﻳﻚ ﺣﺪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﻳﻚ ﺣﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ‪، 2a b c‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪ab‬‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي ﻳﻚ ﺣﺪه اﻧﺪ ‪  .‬‬ ‫‪ − 9 xy‬و‬
‫‪xy‬‬

‫اﻓﺎده دو ﺣﺪه )‪  .(Binomial‬‬

‫‪ ‬اﻓﺎده اي را ﻛﻪ ﻓﻘﻂ دو ﺣﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﺣﺪه ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ 5 xy − 8 z ، a + b‬و‬
‫‪4‬‬

‫‪12‬‬
‫‪ axy +‬و ﻏﻴﺮه‪.‬‬
‫‪xy‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪99 ‬‬
 ‫اﻓﺎده ﺳﻪ ﺣﺪه )‪.(Trimonial‬‬
‫‪ ‬اﻓﺎده اي را ﻛﻪ از ﺳﻪ ﺣﺪ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﺳﻪ ﺣﺪه ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺎده ﻫﺎي‬
‫‪xy‬‬
‫‪ 4 x 2 + 5 xy 2 − 78 xyz ، x 2 − + 3a‬و ‪. a + b − c‬‬
‫‪z‬‬

‫اﻓﺎده ﭼﻨﺪ ﺣﺪه )‪  (Multinomial‬‬

‫اﻓﺎده ﻫﺎي ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻳﻚ ﺣﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻓﺎده ﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺣﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ 3 x 2 + 5 xy 2 − 7 xyz ، 7 x + 6 y‬و ‪  a + b + c‬‬

‫ﺿﺮﻳﺐ )‪.(Coeficient‬‬
‫‪ ‬ﻫﺮ ﻓﻜﺘﻮر ﻳﻚ ﺣﺪ‪ ،‬در اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي ﺿﺮﻳﺐ اﻋﺪاد و ﺣﺮوف ﻫﻤﺎن ﺣﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً در ﺣﺪ‬
‫‪ 5xy 2‬ﻛﻤﻴﺖ ‪ 5x‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ y 2‬و ‪ y 2‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ 5x‬و ‪ 5‬ﺿﺮﻳﺐ ‪ xy‬اﺳﺖ‪  .‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺿﺮﻳﺐ ﻋﺪدي )‪  .( Numerical coefficient‬‬

‫‪ ‬اﮔﺮ ﺣﺪي از اﻋﺪاد و ﺣﺮوف ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﺪاد آن‪ ‬را ﺿﺮﻳﺐ ﻋﺪدي ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼ ً درﺣﺪ‪ − 5 xy  ‬ﻋﺪد‪ − 5  ‬ﺿﺮﻳﺐ ﻋﺪدي آن اﺳﺖ‪  .‬‬

‫ﺣﺪود‪ ‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ‪ ‬‬
‫ﺣﺪود اﻟﺠﺒﺮﻳﻜﻪ داراي ﻋﻴﻦ ﺣﺮوف ﺑﺎ ﻋﻴﻦ ﺗﻮان ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﻮ ﺑﺎ ﺗﻔﺎوت ﺿﺮاﺋﺐ ﻋﺪدي‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻳﺎ ﻫﻢ ﺟﻨﺲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ﺣﺪود ‪ 3 xy 3 z 2 ، 6 xy 3 z 2‬و ‪ − 18 xy 3 z 2‬ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻧﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺘﺤﻮل)‪  (Variable‬‬
‫در اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي‪ ‬ﺣﺮوﻓﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﻤﺖ آن ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺖ ‪ ‬ﻏﻴﺮ ﺧﺎﻟﻲ اﻋﺪاد را اﺣﺘﻮا ﻧﻤﻮده ﺑﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻮل‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً در اﻓﺎده ‪ ، 5 x 2 − y‬ﻣﺘﺤﻮل ﻫﺎ‪ x  ‬و ‪ y‬اﻧﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻮل ‪ x‬ﻫﺮ ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ y‬اﻋﺪاد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﻮل ﺻﻔﺮ ﺑﻮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻀﺎ ً در اﻓﺎده ﻫﺎ ﺣﺮوف ﺑﺤﻴﺚ اﻋﺪاد‬
‫ﺛﺎﺑﺖ و ﻳﺎ ﺿﺮاﺋﺐ ﻋﺪدي ﻓﺮض ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در اﻓﺎدهء ‪ ax + bx + c‬ﺣﺮوف ‪ b ، a‬و‬
‫‪2‬‬

‫‪ c‬ﻣﺘﺤﻮل ﻓﺮض ﻧﻤﻴﺸﻮﻧﺪ )ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺪ(‪.‬‬

‫‪100 ‬‬
 ‫اﻗﺴﺎم اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ‪ ‬‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﺑﺮ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﻧﺪ‪ :‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺎده ﻫﺎي ﻧﺎﻃﻖ و اﻓﺎده ﻫﺎي‬
‫ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ‪.‬‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي داراي ﻳﻚ ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺣﺪ ﻛﻪ در ان ﺗﻮان ﻫﺎي ﻣﺘﺤﻮﻟﻴﻦ اﻋﺪاد ﺗﺎم ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ‬
‫ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ﻛﻪ داراي ﻳﻚ ﻣﺘﺤﻮل ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.1‬‬
‫‪(i ) P ( x ) = 3x − 8 x + 9 + 5 x − 4 x‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪(ii ) Q ( x, y ) = x − 2 x y + y‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(iii ) R ( x ) = x + x − x + 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫درﺟﻪ ﻳﻚ ﺣﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬
‫ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮان ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﻳﺎ ﺻﻔﺮي ﻳﻜﻲ از ﺣﺮوف )ﻣﺘﺤﻮل( در ﻳﻚ ﺣﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‪ ،‬درﺟﺔ آن ﻧﻈﺮ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺘﺤﻮل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد و ﻣﺠﻤﻮع درﺟﻪ ﻫﺎي ﺣﺮوف ﻋﺒﺎرت از درﺟﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺪ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺜﻼ در ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ Q ( x , y‬ﺣﺪ ‪ − 2 x y‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ‪ x‬درﺟﻪ دو‪ ،‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ‪ y‬درﺟﻪ ﭼﻬﺎر و‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم درﺟﻪ ‪ 6‬اﺳﺖ‪  .‬‬

‫درﺟﻪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬
‫ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ درﺟﺔ ﺣﺪود ﻳﻚ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻋﺒﺎرت از درﺟﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻧﻴﺰ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻣﺘﺤﻮل‪ ،‬درﺟﻪ ﻣﻌﻴﻦ و ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم درﺟﻪ ﻋﻠﻴﺤﺪه دارد‪ .‬در ﻣﺜﺎﻟﻬﺎي ﻓﻮق ) ‪ P( x‬درﺟﻪ‪، 5‬‬
‫) ‪ Q ( x , y‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ‪ x‬درﺟﻪ ‪ ، 3‬ﻧﻈﺮﺑﻪ ‪ y‬درﺟﻪ ‪ 4‬و ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم درﺟﻪ ‪ 6‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ) ‪ R( x‬درﺟﻪ ‪ 3‬اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺪد ﺻﻔﺮ را ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺻﻔﺮي‪ ،‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ را ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم درﺟﻪ ﺻﻔﺮ‪،‬‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم درﺟﻪ اول را ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺧﻄﻲ‪ ،‬درﺟﻪ دو را ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﺮﺑﻌﻲ و درﺟﻪ ﺳﻪ را ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﻜﻌﺒﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ ‪  .‬‬

‫‪101 ‬‬
 ‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم دو‪ ‬ﻣﺘﺤﻮﻟﻪ‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم دو ﻣﺘﺤﻮﻟﻪ ﻋﺒﺎرت از ﭘﻮﻟﻴﻨﻮﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ان ﺣﺪودي ﺑﺸﻜﻞ ‪ ax m y n‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ m‬و ‪ n‬اﻋﺪاد ﺗﺎم ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﺻﻔﺮاﻧﺪ و ‪ ، a ≠ 0‬درﺟﻪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم دو ﻣﺘﺤﻮل ﻋﺒﺎرت‬
‫از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ‪ m + n‬اﺳﺖ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.2‬‬
‫‪(i ) P ( x, y ) = x y − 8 x y − 8 x + 9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪(ii ) Q ( x, y ) = x − 2 xy + y‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(iii ) R ( x, y ) = 5 x − 3x y − 4 xy + 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫درﻳﻨﺠﺎ ) ‪ P ( x, y‬درﺟﻪ‪ Q( x ) ، 5‬درﺟﻪ ‪ 2‬و ) ‪ R( x‬درﺟﻪ ‪ 3‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪  .‬‬

‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬
‫ﻳﻚ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم را ﻣﻴﺘﻮان ﻃﻮري ﻣﺮﺗﺐ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺗﻮان ﻫﺎي ﺣﺪود آن از ﭼﭗ ﺑﻪ راﺳﺖ ﻣﺘﺰاﻳﺪ ﻳﺎ‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ اول را ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﻌﻮدي و دوم را ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰوﻟﻲ ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬
‫‪P ( x ) = a0 x 4 + a1 x 3 + a2 x 2 + a3 x + a4‬‬
‫ﻃﻮر ﻧﺰوﻟﻲ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه‪ ،‬درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬
‫‪Q ( x ) = b0 + b1 x + b2 x 2 + b3 x 3 + b4 x 4‬‬
‫داراي ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﻌﻮدي اﺳﺖ ‪.‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺤﻮﻟﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺘﺤﻮل ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه‬
‫ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺴﺎوي ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬

‫دو ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوي اﻧﺪ اﮔﺮ و ﺗﻨﻬﺎ اﮔﺮ اوﻻً درﺟﻪ دو ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺑﺎ ﻫﻤﺪﺑﮕﺮ ﻣﺴﺎوي‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺿﺮاﺋﺐ درﺟﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﺎوي درﻳﻦ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ دو ﺑﻪ دو ﺑﺎ ﻫﻤﺪﮔﺮ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬

‫ﻗﻴﻤﺖ ﻋﺪدي ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬

‫ﻫﺮﮔﺎه در ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ P( x‬ﺑﻌﻮض ﻣﺘﺤﻮل ‪ x‬ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ a‬وﺿﻊ ﻛﺮدد‪ ،‬درﻳﻨﺼﻮرت‪ ،‬ﻋﺪد ) ‪P(a‬‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﻗﻴﻤﺖ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم در ‪ x = a‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪102 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ . 3‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = x 2 − 6 x + 8‬در اﻋﺪاد ‪ 4 ، 2 ، 0‬و ‪ 10‬ﻋﺒﺎرت‬
‫اﻧﺪاز‬
‫‪P (0) = 0 2 − 6 × 0 + 8 = 8‬‬
‫‪P (2 ) = 2 2 − 6 × 2 + 8 = 0‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪P (4 ) = 4 2 − 6 × 4 + 8 = 0‬‬
‫‪P (10 ) = 10 2 − 6 × 10 + 8 = 48‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺟﻤﻊ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ ‪ ‬‬
‫در ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدن ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺪود ﻫﻢ ﺟﻨﺲ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ و ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ ﭼﻨﺪ‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ در ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻗﻮاﻧﻴﻦ‬
‫اﺗﺤﺎدي و ﺗﻮزﻳﻌﻲ در ﺟﻤﻊ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ ﻳﺎ ﻋﻤﻮدي اﻧﺠﺎم ﻣﻴﮕﺮدد‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .4‬ﻣﺠﻤﻮع ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ‪ P ( x ) = 5 x 2 + x − 8‬و ‪ Q ( x ) = 3x + 2‬را ﺑﺪﺳﺖ‬

‫آورﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬روش اﻓﻘﻲ‬
‫) ‪P ( x ) + Q ( x ) = (5 x 2 + x − 8 ) + (3 x + 2 ) = 5 x 2 + ( x + 3 x ) + (− 8 + 2‬‬
‫‪⇒ P (x ) + Q (x ) = 5 x 2 + 4 x − 6‬‬
‫روش ﻋﻤﻮدي‬
‫‪P( x ) = 5x 2 + x − 8‬‬
‫= ) ‪Q(x‬‬ ‫‪3x + 2‬‬
‫‪P + Q = 5x 2 + x − 8‬‬
‫‪ ‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .5‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ‪ x + 3x + 8 ، 3 x + 5 x − 4 x‬و ‪ − x − x − 2‬را‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫‪103 ‬‬
 ‫‪3x 3 + 5 x 2 − 4 x‬‬
‫‪x 3 + 3x 2‬‬ ‫‪+8‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪− x2 − x − 2‬‬
‫‪3x 3 + 7 x 2 − 6 x + 6‬‬
‫ﺗﻔﺮﻳﻖ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺮدن ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ Q( x‬از ) ‪ ، P( x‬ﻣﺠﻤﻮع ]) ‪ P ( x ) + [− Q ( x‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول اﺷﺎره ﻫﺎي ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻣﻔﺮوق ﻣﻨﻪ را ﺗﻐﻴﻴﺮداده‪ ،‬ﺑﻌﺪا ً آﻧﺮا ﺑﺎ ﻣﻔﺮوق‬
‫ﻃﻮر اﻟﺠﺒﺮي ﺟﻤﻊ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .6‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ 2 x − 4 x + 8 − x‬رااز‪ 5 x + x − 3 x − 9  ‬ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪5 x 4 + 0 x 3 − 3x 2 + x − 9‬‬
‫‪± 2x3 ∓ 4x2 ∓ x ± 8‬‬
‫‪5x 4 − 2 x 2 + x 2 + 2 x − 17‬‬
‫‪ ‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 7‬اﻓﺎده ﻫﺎي ‪ B = 3 x − 2 y + 5 z ، A = 2 x + 3 y − 4 z‬و‬

‫‪ C = 3 y − 5 x − z‬را در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻓﺎده ‪ 3 A − 2 B + C‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫) ‪3 A − 2 B + C = 3(2 x + 3 y − 4 z ) − 2(3x − 2 y + 5z ) + (3 y − 5 x − z‬‬
‫‪= 6 x + 9 y − 12 z − 6 x + 4 y − 10 z + 3 y − 5 x − z‬‬
‫‪= 6 x − 6 x − 5 x + 9 y + 4 y + 3 y − 12 z − 10 z − z‬‬
‫‪⇒ 3 A − 2 B + C = − 5 x + 16 y − 23 z‬‬

‫ﻫﺎي‬ ‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع‬ ‫از‬ ‫را‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .8‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪4 x 3 − x 2 + 2 x − 7‬‬

‫‪ 3 x + 8 x + x‬و ‪ 2 x − 3x − 6‬ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪104 ‬‬
 ‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪3x 3 + 8 x 2 + x‬‬
‫‪2 x 3 − 3x 2 + 0 x − 6‬‬
‫‪5x 3 + 5x 2 + x − 6‬‬
‫‪± 4x3 ∓ x 2 ± 2x ∓ 7‬‬
‫‪x 3 + 6x 2 − x + 1‬‬

‫ﺿﺮب ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬

‫در ﺿﺮب ﻛﺮدن ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮاﻋﺪ ﺑﺴﻴﻂ ﺗﻮان ﻫﺎ اﺳﺎس ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﭼﻨﺪ ﻗﺎﻋﺪة‬
‫ﺗﻮاﻧﻬﺎ ﻳﺎدآوري ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺎه ‪ x‬ﻳﻜﻌﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ n‬ﻳﻜﻌﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪x = xxx ... x‬‬
‫‪n‬‬

‫دﻓﻌﻪ‬ ‫‪n‬‬

‫) ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ‪ x‬ﺑﺘﻮان ‪ ، ( n‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ x‬را ﻗﺎﻋﺪه ) اﺳﺎس ( و ‪ n‬را ﺗـﻮان ) ﻧﻤـﺎي ( ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ‪ .‬ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ m‬و ‪ n‬و اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ x‬و ‪ y‬ﻗﻮاﻋﺪ ذﻳﻞ ﺑﺮﻗﺮار اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪1. xm xn = xm+n , 2.‬‬ ‫) ‪(x‬‬

‫‪m n‬‬
‫‪= xmn , 3.‬‬ ‫)‪(xy‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪= xn y n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪xm‬‬ ‫‪⎛ x ⎞ xn‬‬
‫‪4. n = x , m > n , 5. ⎜ ⎟ = n , m , n ∈ IN‬‬
‫‪m−n‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪⎝ y⎠ y‬‬

‫ﻫـﺮ ﻛﺪام از رواﺑﻂ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ ذﻳﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪:‬‬
‫‪1.‬‬ ‫‪x 3 x 5 = ( xxx‬‬ ‫= ) ‪) ( xxxxx‬‬ ‫‪xxxxxxxx‬‬ ‫‪= x 8 = x 3+ 5‬‬
‫‪2.‬‬ ‫= ‪( x ) = x x x = ( xx )( xx )( xx ) = xxxxxx‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x 6 = x 2 .3‬‬
‫‪3 . ( xy ) = ( xy )( xy )( xy ) = ( xxx )( yyy ) = x y‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﻫﺪف از ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻮان ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ اﻋﺪاد در ﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺗﺴﻬﻴﻞ ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺤﺚ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻤﻲ وﺳﻴﻌﺘﺮ ﺗﺤﺖ ﺑﺤﺚ ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫‪105 ‬‬
 ‫در ﺿﺮب دو ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻗﺎﻋﺪه اﻟﺠﺒﺮي ‪ x m x n = x m +n‬ﻫﺮ ﺣﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم اول‬
‫ﺑﺎ ﺣﺪود ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم دوم ﺿﺮب ﮔﺮدﻳﺪه ﺟﻤﻊ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .9‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ‪ P ( x ) = x 2 − 7 x + 4‬و ‪ Q ( x ) = 5 x 3 + x 2 − 2 x‬را ﺿﺮب‬

‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫) ‪P ( x ) Q ( x ) = ( x 2 − 7 x + 4 ) (5 x 3 + x 2 − 2 x‬‬
‫) ‪= (5 x 5 + x 4 − 2 x 3 ) + ( − 35 x 4 − 7 x 3 + 14 x 2 ) + ( 20 x 3 + 4 x 2 − 8 x‬‬
‫‪⇒ P ( x ) Q ( x ) = 5 x 5 − 34 x 4 + 11x 3 + 18 x 2 − 8 x‬‬
‫ﺑﻄﺮﻳﻖ دوم‬
‫‪5x + x − 2 x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x2 − 7x + 4‬‬
‫‪5x 5 + x 4 − 2 x 3‬‬
‫‪− 35 x 4 − 7 x 3 + 14 x 2‬‬
‫‪20 x 3 + 4 x 2 − 8 x‬‬
‫‪5 x 5 − 34 x 4 + 11x 3 + 18 x 2 − 8 x‬‬
‫‪⇒ P ( x ) Q ( x ) = 5 x 5 − 34 x 4 + 11x 3 + 18 x 2 − 8 x‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .10‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ‪ P ( x ) = 2 x − 1‬و ‪Q ( x ) = 7 x 2 − 10 x + 4‬‬

‫ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫) ‪P ( x ) Q ( x ) = (2 x − 1) (7 x 2 − 10 x + 4‬‬
‫) ‪= (14 x 3 − 20 x 2 + 8 x ) + ( − 7 x 2 + 10 x − 4‬‬
‫‪  = 14 x − 27 x + 18 x − 4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪106 ‬‬
 ‫ﺧﻮاص ﺿﺮب ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ) ‪ Q( x ) ، P( x‬و ) ‪ R( x‬دارﻳﻢ ‪:‬‬
‫‪1.‬‬ ‫) ‪P (x ) Q (x‬‬ ‫) ‪= Q (x ) P (x‬‬
‫‪2.‬‬ ‫]) ‪[P ( x ) Q ( x )] R ( x ) = P ( x ) [Q ( x ) R ( x‬‬
‫‪3.‬‬ ‫) ‪P ( x ) [Q ( x ) + R ( x )] = P ( x ) Q ( x ) + P ( x )Q ( x‬‬
‫‪3.‬‬ ‫) ‪P (x ) . 1 = P (x‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم )‪ P(x‬ﺑﺮ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم )‪ D(x‬ﺷﺒﻴﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ p‬ﺑﺮ ﻋﺪد‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ d‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ )‪ Q(x‬و ﺑﺎ ﻗﻴﻤﺎﻧﺪه )‪ R(x‬ﻓﺮض ﺷﻮﻧﺪ درﻳﻨﺼﻮرت ﺑﻴﻦ‬
‫ﻣﻘﺴﻮم )‪ ، P(x‬ﻣﻘﺴﻮم ﻋﻠﻴﻪ )‪ ،D(x‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ )‪ Q(x‬و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه )‪ R(x‬ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ راﺑﻄﺔ ذﻳﻞ وﺟﻮد دارد ‪  .‬‬
‫) ‪  P ( x ) = Q ( x ). D ( x ) + R ( x‬‬
‫) ‪P( x‬‬ ‫) ‪R( x‬‬
‫ﻳﺎ‬ ‫‪= Q( x) +‬‬
‫) ‪D( x‬‬ ‫) ‪D( x‬‬
‫ﺑﺮ ‪D ( x ) = x − 2‬‬ ‫را‬ ‫‪P( x ) = 2 x 4 + 3x 2 − x 2 − 1‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .11‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ ‪:‬‬

‫‪107 ‬‬
 2 x 3 + 7 x 2 + 13x + 26
x − 2 2 x 4 + 3x 3 − x 2 −1
± 2x4 ∓ 4x3
7x3 − x2 −1
± 7 x 3 ∓ 14 x 2
13x 2 −1
± 13x 2 ∓ 26 x
 
26 x − 1
± 26 x ∓ 52
51

‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬

2 x 4 + 3 x 3 − x 2 − 1 = (2 x 3 + 7 x 2 + 13 x + 26 ) ( x − 2 ) + 51
‫و ﻳﺎ‬
2 x 4 + 3x 3 − x 2 − 1 51
  = 2 x 3 + 7 x 2 + 13 x + 26 +
x−2 x−2
: ‫ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬D ( x ) = x − 2 ‫ را ﺑﺮ‬P ( x ) = x 3 − 8 ‫ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‬.12 ‫ﻣﺜﺎل‬

108 
 ‫‪x2 +‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x−2‬‬ ‫‪x3‬‬ ‫‪−8‬‬
‫‪± x3 ∓ 2x2‬‬
‫‪2x2‬‬ ‫‪−8‬‬
‫‪± 2x2 ∓ 4x‬‬
‫‪4x − 8‬‬
‫‪± 4x ∓ 8‬‬
‫×‬

‫‪x3 − 8‬‬
‫⇔ ) ‪⇒ x − 8 = (x + 2 x + 4 ) (x − 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= x2 + 2x + 4‬‬
‫‪x−2‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ P (x‬ﺑﺮ اﻓﺎدة ‪ x − a‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪة ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻋﺒﺎرت از ﻋﺪد‬
‫) ‪ P (a‬اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺛﺒﻮت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ) ‪ P (x‬ﺑﺮ اﻓﺎدهء ‪ ، x − a‬ﻋﺒﺎرت از ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ Q ( x‬و‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻋﺪد ‪ R‬ﺑﺎﺷﺪ درﻳﻨﺼﻮرت‬
‫‪P( x ) = ( x − a ) Q ( x ) + R‬‬
‫در راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ ‪ x = a‬وﺿﻊ ﻧﻤﻮده ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫‪P ( a ) = (a − a ) Q ( x ) + R ⇒ P (a ) = 0.Q ( x ) + R ⇒ P (a ) = R‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .13‬اﮔﺮ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = x 3 − 3 x 2 + 2 x + 7‬را ﺑﺮ اﻓﺎده ‪ x − 3‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ‬

‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪ ‬‬
‫‪P (3) = 33 − 3.32 + 2.3 + 7 = 13‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .14‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ P ( y ) = y − 125‬ﺑﺮ ‪ y − 5‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬

‫‪3‬‬

‫از‬

‫‪109 ‬‬
 ‫‪P (5 ) = 53 − 125 = 0‬‬

‫ﻗﻀﻴﻪ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ﻗﻴﻤﺖ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ P( x‬در ‪ x = a‬ﺻﻔـﺮ ﺷﻮد ﻳﻌﻨﻲ ‪ ، P (a ) = 0‬ﭘﺲ ) ‪ P( x‬ﺑﺮ‬
‫اﻓﺎدهء ‪ x − a‬ﭘﻮره ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ) اﻓﺎدهء ‪ x − a‬ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ از ) ‪ P( x‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ (‪.‬‬
‫ﺛﺒﻮت‪ .‬اﮔﺮ ) ‪ P( x‬ﺑﺮ ‪ x − a  ‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ) ‪ Q( x‬ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ) ‪ P(a‬اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫■‬
‫) ‪P ( x ) = ( x − a ) Q ( x ) + P (a ) , P (a ) = 0 ⇒ P ( x ) = ( x − a ) Q ( x‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .15‬ﻧﺸﺎن دﻫـﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = x 2 − 5 x + 6‬ﺑﺮ اﻓﺎه ﻫﺎي ‪ x − 2‬و ‪x − 3‬‬

‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪P (2 ) = 2 2 − 5.2 + 6 = 0 , P (3) = 32 − 5.3 + 6 = 0‬‬
‫ﻟﻬﺬا ‪ P ( x ) = x − 5 x + 6‬ﺑﺮ اﻓﺎه ﻫﺎي ‪ x − 2‬و ‪ x − 3‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ )روش ﻫﻮرﻧﺮ‪(2‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = a n x + a n −1 x + ... + a1 x + a 0‬ﺑﺮ اﻓﺎده‬
‫‪n‬‬ ‫‪n −1‬‬

‫‪ x − a‬ﺑﻜﻤﻚ ﺿﺮاﺋﺐ آن ﺳﺎده ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺿﺮاﺋﺐ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻋﺪد ‪ a‬در‬
‫ﻳﻚ ﺳﻄﺮ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول ذﻳﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ و ﺑﻌﺪاً ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺿﺮاﺋﺐ ﻋﺪد‬
‫در‪ a ‬ﺿﺮاﺋﺐ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‪:‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪an−1‬‬ ‫‪an−2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪a0‬‬ ‫‪(a‬‬
‫‪a an‬‬ ‫‪aαn−1‬‬ ‫‪... aα3 aα2‬‬ ‫‪aα1‬‬
‫‪an‬‬ ‫‪αn−1‬‬ ‫‪αn−2‬‬ ‫‪...‬‬ ‫‪α2‬‬ ‫‪α1‬‬ ‫)‪α0 = R = P(a‬‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬
‫‪α 0 = a 0 + aα 1 , α 1 = a1 + aα 2 , ... , α n −1 = a n −1 + aa n‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Horner‬‬

‫‪110 ‬‬
‫و اﻋﺪاد ‪ . . . ، α n − 2 ، α n −1 ، α n = a n‬و ‪ α 1‬ﺿﺮﻳﺐ ﻫﺎي ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫ﻃﻮرﻳﻜﻪ درﺟﻪ آن ﻳﻚ واﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮ از درﺟﻪ ) ‪ P( x‬اﺳﺖ و ‪ α 0‬ﻋﺪد ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .16‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = 2 x + x − 6 x + 9‬را ﺑﺮ ‪ x − 3‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮده ﺧﺎرج‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻗﺴﻤﺖ و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  :‬‬

‫‪ Q ( x ) = 2 x 2 + 7 x + 15‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ‪ ‬‬

‫‪    R = 54 = p (3)    ‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .17‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ p ( x ) = x 4 − 81‬را ﺑﺮ ‪ x − 3‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻓﻮق ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪  p ( x ) = x 4 + 0 x 3 + 0 x 2 + 0 x − 81‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪ ‬و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺻﻔﺮ اﺳﺖ‪ q ( x ) = x 3 + 3 x 2 + 9 x + 27 .‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .18‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = 2 x 4 + 5 x 3 + 4 x + 7‬را ﺑﺮ ‪ x + 3‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  :‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪5 0 4‬‬ ‫‪7 (− 3‬‬
‫‪   ‬‬ ‫‪−6 3 −9‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪2 −1 3 − 5‬‬ ‫‪22‬‬
‫‪ Q ( x ) = x − x‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ‪  ‬‬ ‫‪+ 3 x − 5           ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪                    ‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه‬ ‫‪R = 22 = P (− 3)  ‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪111 ‬‬
   ‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدر واﺑﻂ ﺿﺮﺑﻲ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺎده ﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ در ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي زﻳﺎدي از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده‬
‫ ﻗﺮار ذﻳﻞ‬،‫ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺿﺮب اﺛﺒﺎت ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‬،‫ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ﻣﻔﻴﺪاﻧﺪ‬
:‫ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدﻧﺪ‬
1. (a + b ) = a 2 + 2 ab + b 2
2

    2 . (a − b ) = a 2 − 2 ab + b 2    
2

3. (a + b ) − (a − b ) = 4 ab
2 2

 
4. (a + b ) + (a − b ) = 2(a + b )
2 2 2 2

5. (a + b + c ) = a + b + c + 2ab + 2ac + abc

2 2 2 2

6. (a + b )(a − b ) = a − b 2 2

7. (a + b )
3
= a 3 + 3a 2 b + 3ab 2 + b 3 = a 3 + b 3 + 3ab (a + b )
8. (a − b) 3
= a 3 − 3a 2b + 3ab2 − b3 = a 3 − b3 + 3ab(a − b )
9. (a + b )(a − ab + b ) = a + b 2 2 3 3

10 . (a − b )(a + ab + b ) = a − b 2 2 3 3

11 . (a + b )(a − a b + ab − b ) = a + b
2 2 2 3 4 4

12 . (a − b )(a + a b + ab + b ) = a − b
2 2 2 3 4 4

13. (a + b + c)(a + b + c − ab− bc − ca) = a + b + c − 3abc

2 2 2 3 3 3

14. (a − b) + (b − c) + (c − a) = 2(a + b + c − ab− bc − ca)

2 2 2 2 2 2

15. (a + b )(c + d ) = ac + ad + bc + bd
16. ( x + a )( x + c ) = x + (a + b )x + bd 2

17. (ax + b )(cx + d ) = acx + (ad + bc )x + bd 2

18. (a − b)(a + a b + a b + + ab + b ) = a − b
n−1 n−2 n−3 2 n−2 n−1 n n

 
19. (a + b)(a − a b + a b − − ab + b ) = a − b
n−1 n−2 n−3 2 n−2 n−1 n n

112 
 ‫‪  ‬ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬

‫‪ .19‬اﻋﺪاد ) ‪ (1005‬و ‪ (195)2‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)‪(1005‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= (1000 + 5) = (1000) + 2(1000)(5) + 52‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪= 1000 000 + 10 000 + 25 = 1 010 025‬‬

‫)‪(195‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= (200 − 5 ) = (200 ) − 2 (200 )(5 ) + 5 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪= 40 000 − 2 000 + 25 = 38 025‬‬

‫‪ .20‬اﮔﺮ ‪ a + b = 7‬و ‪ ab = 12‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺎده ‪ a 2 + b 2‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)‪(a + b‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= a 2 + 2ab + b 2‬‬
‫‪⇒ a 2 + b 2 = (a + b ) − 2ab = 7 2 − 2 × 12 = 25‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ .21‬اﮔﺮ ‪ a + b = 7‬و ‪ a − b = 1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻓﺎده ﻫﺎي ‪ 4ab ، a 2 + b 2‬و‬

‫) ‪ 8ab (a 2 + b 2‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪2(a 2 + b 2 ) = (a 2 + b 2 ) + (a 2 − b 2 ) = 7 2 + 12 = 50‬‬
‫‪  4ab = (a 2 + b 2 ) − (a 2 − b 2 ) = 7 2 − 12 = 48‬‬
‫‪8ab(a 2 + b 2 ) = (4ab )2(a 2 + b 2 ) = (48)(50) = 2400‬‬

‫‪ .22‬اﻓﺎده ) ‪ (2a − 3b + 4c‬را اﻧﻜﺸﺎف دﻫﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫]) ‪(2a − 3b + 4c ) = [(2a ) + (− 3b) + (4c‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪= (2a ) + (− 3b ) + (4c ) + 2(2a )(− 3b ) + 2(2a )(4c ) + 2(− 3b )(4c‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪= 4a 2 + 9b 2 + 16c 2 − 12ab + 16ac − 24bc‬‬

‫‪113 ‬‬
 ‫‪ .23‬اﻓﺎده ﻫﺎي ) ‪ (5 x + 3 y‬و )‪ (4 x − 3‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫) ‪(5x + 3 y ) = (5x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫) ‪+ 3(5 x ) (3 y ) + 3(5 x )(3 y ) + (3 y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪= 125 x 3 + 225 x 2 y + 135 xy 2 + 27 y 3‬‬

‫) ‪(4 x − 3) = (4 x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪− 3(4 x ) (3) + 3(4 x )(3) − (3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪= 64 x 3 − 144 x 2 + 108 x − 27‬‬

‫‪ .24‬اﻓﺎده ) ‪ (3a + 2 b )(9 a 2 − 6ab + 4 b 2‬را ﺳﺎده ﺳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪(3a + 2b )(9a‬‬ ‫‪2‬‬
‫[‬
‫) ‪− 6ab + 4b 2 ) = (3a + 2b ) (3a ) − (3a )(2b ) + (2b‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫]‬
‫‪= (3a ) + (2b ) = 27a 3 + 8b 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ .25‬اﻓﺎده ) ‪ ( x + 5)( x − 5)(x 2 − 5 x + 25 )(x 2 + 5 x + 25‬را ﺳﺎده ﺳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫= )‪( x + 5)( x − 5)(x − 5x + 25)(x + 5x + 25‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬ ‫)‪= ( x + 5)(x − 5 x + 25)( x − 5)(x + 5 x + 25‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪= (x + 125)(x − 125) = (x ) − (125) = x − 15625‬‬‫‪3 2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ) ‪(Factoring‬‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي ‪ ، P‬ﺑﺮ ‪ D‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ P ،‬را ﻣﻀﺮب ‪ ، multiple‬از ‪ D‬و ‪ D‬را‬
‫ﻋﺎﻣﻞ ) ‪ (Factor‬ﻳﺎ ﻗﺎﺳﻢ ) ‪ (divisor‬از ‪ P‬ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬
‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬
‫= ‪= M ⇔ P = MD ⇔ D‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪M‬‬

‫‪114 ‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ M‬ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺳﻢ ‪ P‬اﺳﺖ‪ .‬اراﺋﻪ ﻳﻚ اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي را ﺑﺤﻴﺚ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي آن‬
‫ﺑﻨﺎم ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬
‫) ‪6 x 2 − 5 xy + 6 y 2 = (2 x − 3 y )(3 x − 2 y‬‬

‫درﻳﻨﺠﺎ ‪ 2 x − 3 y‬و ‪ 3 x − 2 y‬ﻗﺎﺳﻢ ﻫﺎي اﻓﺎده ‪ 6 x 2 − 5 xy + 6 y 2‬اﻧﺪ و ﺑﺮﻋﻜﺲ اﻓﺎده‬

‫اﺧﻴﺮ ﻣﻀﺮب ﻫﺮ ﻳﻚ ازدو اﻓﺎده ‪ 2 x − 3 y‬و ‪. 3 x − 2 y‬‬

‫در ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي از ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻴﮕﺮدد‪  .‬‬

‫اول‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ﻫﺎي داراي ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك‪ .‬در ﻗﺪم اول ‪ ‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫) ‪ ab + ac = a (b + c‬در ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ﻫﺎ ﻣﻌﻴﺎر ﻗﺮار ﻣﻴﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.26‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫)‪6x2 − 2x3 = 2x2 (y − 2x‬‬
‫) ‪(ii‬‬ ‫) ‪6a 2 bx + 6a 2 by = 6a 2 b( x + y‬‬

‫دوم‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺮﺑﻌﺎت‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ) ‪ a 2 − b 2 = (a − b )(a + b‬اﺳﺎس اﻳﻦ‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ اﺳﺖ و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻣﻮارد اﺳﺘﻔﺎده را دارا اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.27‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫)‪x − 25 = x − 5 = ( x − 5)( x + 5‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪(ii‬‬ ‫) ‪4 x 2 − 9 y 2 = (2 x ) − (3 y ) = (2 x − 3 y )(2 x + 3 y‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺷﻜﻞ‬ ‫ﻫﺎ‬ ‫اﻓﺎده‬ ‫اﻳﻦ‬ ‫ﺗﺠﺰﻳﻪ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ‪.‬‬ ‫ﻣﺮﺑﻊ‬ ‫اﻓﺎده‬ ‫ﺳﻮم‪.‬ﺗﺠﺰﻳﻪ‬

‫‪ (a ± b ) = a 2 ± 2ab + b 2‬را دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.28‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫)‪x 2 + 6 x + 9 = ( x + 3‬‬
‫‪2‬‬

‫) ‪(ii‬‬ ‫) ‪9 x 2 − 12 xy + 4 y 2 = (3x + 2 y‬‬

‫‪2‬‬

‫‪115 ‬‬
 ‫ﭼﻬﺎرم‪.‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺎده ﻫﺎي درﺟﻪ دوم‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ‪ax 2 + bx + c‬‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﺿﺮﻳﺐ ‪ b‬ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع دو ﻋﺪد اراﺋﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺴﺎوي ‪ ac‬ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ روش در ﺑﻌﻀﻲ ﺣﺎﻻت ﺧﺎص اﻣﻜﺎن دارد‪ .‬ﺑﺮﻋﻼوه از ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻫﺎي‬
‫ذﻳﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺘﻮان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪( x + a )( x + c ) = x + (a + b )x + bd‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪(ax + b )(cx + d ) = acx + (ad + bc )x + bd‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.29‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫‪3 x + 14 x + 8 = 3 x + (12 + 2 )x + 8‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪= 3 x ( x + 4 ) + 2( x + 4 ) = (3 x + 2 )( x + 4‬‬
‫‪= 12 x 2 + 5 x − 2 = 12 x 2 + (8 − 3)x − 2‬‬
‫) ‪= 12 x 2 + 8 x − 3x − 2 = 4 x (3x + 2 ) − (3x + 2‬‬
‫) ‪= (4 x − 1)(3x + 2‬‬

‫ﭘﻨﺠﻢ ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﺮوش ﮔﺮوپ ﺑﻨﺪي‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺎده ﻫﺎ را ﻣﻴﺘﻮان ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ذﻳﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫) ‪ac + bc + ad + bd = (a + b )c + (a + b )d = (a + b )(c + d‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.30‬‬
‫) ‪2ax − 4bx + ay − 2by = (a − 2b )2 x + (a − 2b ) y = (a − 2b )(2 x + y‬‬

‫ﺷﺸﻢ ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ اﻓﺎده ﻫﺎي ﺷﺒﻴﻪ ‪ . a ± b‬اﻳﻦ اﻓﺎده ﻫﺎ داراي ﭼﻨﺪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.31‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫)‪x 3 + 27 = x 3 + 33 = ( x + 3)( x 3 − 3x + 9‬‬
‫) ‪(ii‬‬ ‫)‪8 x 3 y 3 − 1 = (2 xy ) − 1 = (2 xy − 1)(4 x 2 y 2 + 2 xy + 1‬‬
‫‪3‬‬

‫)‪(iv) x − 81y = (x ) − 9 = (x − 9)(x + 9) = ( x − 3)( x + 3)(x + 9‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪116 ‬‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﺮوش ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﻳﻖ ﺣﺪود ﻣﻨﺎﺳﺐ‪ .‬درﻳﻦ روش ﺟﻬﺖ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﺣﺪود‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﺑﺎ اﺻﻞ اﻓﺎده ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.32‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫‪x 4 + 4 = (x‬‬ ‫)‬
‫‪2 2‬‬
‫‪+ 2 2 = (x‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫)‬ ‫) ‪+ 4 x 2 + 2 2 − 4 x 2 = (x 2 + 2 ) − (2 x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬
‫) ‪= (x 2 + 2 − 2 x )(x 2 + 2 + 2 x ) = (x 2 − 2 x + 2 )(x 2 + 2 x − 2‬‬
‫) ‪(ii‬‬ ‫‪4a 4 + 8a 2 b 2 + 9b 4 = (2a 2 ) + 2(2a 2 )(3b 2 ) + (3b 2 ) − 4a 2 b 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪= (2a 2 + 3b 2 ) − (2ab ) = (2a 2 + 3b 2 − 2ab )(2a 2 + 3b 2 + 2ab‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻫﺸﺘﻢ‪ .‬ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﺑﺮد ﻗﻀﻴﻪ ﻋﺎﻣﻞ‪ .‬اﮔﺮ ﻗﻴﻤﺖ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ P( x‬در ‪ x = a‬ﺻﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪ ، P (a ) = 0‬درﻳﻨﺼﻮرت ‪ x − a‬ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ) ‪ P( x‬اﺳﺖ‪ ،‬در اﺛﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ) ‪ P( x‬ﺑﺮ ‪x − a‬‬
‫ﻋﺎﻣﻞ دوم ﺑﺤﻴﺚ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.33‬‬
‫‪P ( x ) = x 3 + 3 x 2 + 4 x − 28 ⇒ P (2 ) = 2 3 + 3(2 ) + 4(2 ) − 28 = 0‬‬
‫‪2‬‬

‫ﭘﺲ ‪ x − 2‬ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ) ‪ P( x‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ دوم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪x 3 + 3x 2 + 4 x − 28‬‬
‫= )‪P(x ) ÷ (x − 2‬‬ ‫‪= x 2 + 5 x + 14‬‬
‫‪x−2‬‬
‫) ‪⇒ x 3 + 3x 2 + 4 x − 28 = (x 2 + 5 x + 14 )( x − 2‬‬

‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬

‫) ‪Highest Common Factor (HCF‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻋﺒﺎرت از ﻫﻤﺎن ﻋﺎﻣﻞ ﺿﺮﺑﻲ ‪ ‬ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫داراي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮان ﺑﻮده ﺿﺮﻳﺐ آن ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻋﺪدي را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ﻛﻪ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ‪ ± 1‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اول ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام آﻧﻬﺎ را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬از ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮان و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻋﺪدي در ﺿﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻗﺎﺳﻢ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫‪117 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ .34‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك اﻓﺎده ﻫﺎي ‪ 9 x 4 y 2‬و ‪ 12 x 3 y 3‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﻓﺎده ﻫﺎي داده ﺷﺪه را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪9x y = 3 x y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪, 12 x y = 2 ⋅ 3x 3 y 3 ⇒ H .C .F . = 3 x 3 y 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ‬

‫)‪Lowest Common Multiple (L.C . M .‬‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻋﺒﺎرت از ﻫﻤﺎن ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻛﺪام از‬
‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﭘﻮره ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻮده‪ ،‬داراي ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ درﺟﻪء ﻣﻤﻜﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام آﻧﻬﺎ را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬از ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب‬
‫ﻣﻀﺮب ﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎ ﭘﺎﺋﻴﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮان و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻋﺪدي در ﺿﺮﻳﺐ‪ ،‬ﻣﻀﺮب‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .35‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻓﺎده ﻫﺎي ‪ 9 x 4 y 2‬و ‪ 12 x 3 y 3‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﻓﺎده ﻫﺎي داده ﺷﺪه را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪9 x 4 y 2 = 32 x 4 y 2 , 12x 3 y 3 = 22 ⋅ 3x 3 y 3 ⇒ L.C.M . = 22 ⋅ 32 x 4 y 3 = 36x 4 y 3‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .36‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻓﺎده ﻫﺎي ‪، 48r t‬‬
‫‪3 4‬‬

‫‪ 54r t‬و ‪ 60r t‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪4 2‬‬ ‫‪2 6‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪48r 3t 4 = 24 ⋅ 3r 3t 4‬‬
‫⎫‬
‫‪⎪ H.C.F. = 2 ⋅ 3r t = 6r t‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2 2‬‬

‫⇒ ⎬ ‪54r t = 2 ⋅ 3 r t‬‬
‫‪2 6‬‬ ‫‪3 2 6‬‬

‫⎪‪4 2‬‬
‫‪L.C.M . = 24 ⋅ 33 ⋅ 5r 4 t 6 = 2160r 4 t 6‬‬
‫⎭ ‪60r t = 2 ⋅ 3⋅ 5r t‬‬
‫‪4 2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .37‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻓﺎده ﻫﺎي ‪، y 4 − 16‬‬
‫‪ y 2 − 4‬و ‪ y 2 − 3 y + 2‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫‪118 ‬‬
‫⎫)‪y 4 − 16 = ( y 2 + 4)( y + 2)( y − 2‬‬
‫⎪‬ ‫‪H .C.F. = y − 2‬‬
‫)‪y 2 − 4 = ( y + 2)( y − 2‬‬ ‫⇒⎬‬
‫⎪‬ ‫)‪L.C.M . = ( y 2 + 4)( y + 2)( y − 1)( y − 2‬‬
‫⎭ )‪y − 3 y + 2 = ( y − 1)( y − 2‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .38‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫) ‪ 2 2 ⋅ 3 ⋅ 52 ( x + 3 y ) (2 x − y‬و ) ‪3 ⋅ 52 ( x + 3 y ) (2 x − y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫) ‪23 ⋅ 32 ⋅ 5( x + 3 y ) (2 x − y‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫) ‪3 ⋅ 52 ( x + 3 y ) (2 x − y‬‬ ‫⎫‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫) ‪⎪ H .C.F . = 3 ⋅ 5( x + 3 y ) (2 x − y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪23 ⋅ 32 ⋅ 5( x + 3 y ) (2 x − y‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎬‬ ‫⇒‬
‫) ‪⎪ L.C.M . = 2 ⋅ 3 ⋅ 5 ( x + 3 y ) (2 x − y‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫) ‪22 ⋅ 3 ⋅ 52 ( x + 3 y ) (2 x − y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫⎭‬

‫راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك دو اﻓﺎده ﻫﺮﮔﺎه ‪H‬‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك اﻓﺎده ﻫﺎي ‪ A‬و ‪ B‬ﺑﻮده‪ L ،‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫درﻳﻦ ﺻﻮرت‬
‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪= X ⇒ A = HX‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪= Y ⇒ B = HY‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪H‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻓﻜﺘﻮرﻫﺎي ‪ X‬و ‪ Y‬ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬

‫‪  L = HXY ⇒ HL = (HX )(HY ) = AB‬‬
‫‪⇒ HL = AB ∨ (H .C . L . ) × (L .C . M . ) = AB‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب دو اﻓﺎده ﻣﺴﺎوﻳﺴﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك آﻧﻬﺎ‪ .‬ﻟﻬﺬا ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﻣﺸﺘﺮك و ﻳﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب‬
‫ﻣﺸﺘﺮك دو اﻓﺎده را ﻣﻴﺘﻮان ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب آﻧﻬﺎ از راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﺑﺪﺳـﺖ آورد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪A× B‬‬ ‫‪A× B‬‬
‫= ‪(H .C.L.) × (L.C .M .) = A × B ⇔ H .C.L.‬‬ ‫= ‪⇔ L.C . M .‬‬
‫‪L.C .M .‬‬ ‫‪H .C .L.‬‬

‫‪119 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل ‪ .39‬ﺑﺮاي اﻓﺎده ﻫﺎي ‪ A = 12 x 3 y 3‬و ‪ B = 9 x 4 y 2‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪A = 12 x 3 y 3 , B = 9 x 4 y 2 ⇒ AB = (12 x 3 y 3 )(9 x 4 y 2 ) = 108 x 7 y 5‬‬

‫‪AB 108 x 7 y 5‬‬
‫= ‪L = 36 x y ⇒ H‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬ ‫‪4 3‬‬
‫‪= 3x 3 y 2‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪36 x y‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي ﻧﺎﻃﻖ‬
‫) ‪P(x‬‬
‫= ) ‪f (x‬‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه ) ‪ P( x‬و ) ‪ Q( x‬ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ‪  ، Q ( x ) ≠ 0‬درﻳﻨﺼﻮرت‬
‫) ‪Q(x‬‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ اﻓﺎده ﻧﺎﻃﻖ ﻳﺎ ﻛﺴﺮاﻟﺠﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻫﺮ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻧﻴﺰ ﻳﻚ اﻓﺎده‬
‫ﻧﺎﻃﻖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ و ﻛﺴﻮر اﻟﺠﺒﺮي ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪء ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺪدي اﻧﺪ‪ .‬‬

‫ﺟﻤﻊ و‪ ‬ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺴﻮر اﻟﺠﺒﺮي‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﺴﻮر اﻟﺠﺒﺮي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎ در ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺪدي اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫در ﻗﺪم اول ﻛﺴﺮﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ و ﺑﻌﺪا ًﻋﻤﻠﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎﻻي ﺻﻮرت ﻫﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬در ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﻛﺮدن ﻛﺴﺮﻫﺎ ﻃﺒﻌﺎ ً ﻣﺨﺮج ﻣﺸﺘﺮك از ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﺨﺮج ﻫﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻴﮕﺮدد و ﺑﻌﺪ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺨﺮج ﺑﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺨﺮج ﻫﺎ و ﺿﺮب در‬
‫ﺻﻮرت آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬
‫‪7 x‬‬ ‫‪5 x‬‬ ‫‪2 x‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪x + 10 x − 16‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪15 x‬‬ ‫‪5 x‬‬
‫‪41‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪x 2 y 12 x 2 y 2 − a 2 xy + x 2 y xy (12 xy − a 2 + x ) 12 xy − a 2 + x‬‬
‫‪42. 3 x −‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪4 y 4 xy 2‬‬ ‫‪4 xy 2‬‬ ‫‪4 xy 2‬‬ ‫‪4y‬‬
‫‪a2 − 2a‬‬ ‫‪3a‬‬ ‫‪5a‬‬ ‫)‪a(a − 2‬‬ ‫‪3a‬‬ ‫‪5a‬‬
‫‪43.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+ 2‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪a − a − 2 6a − 4 6a + 2a − 4 (a + 1)(a − 2) 2(3a − 2) 2(3a + a − 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪3a‬‬ ‫‪5a‬‬ ‫‪2a(3a − 2) − 3a(a + 1) + 5a‬‬ ‫‪3a2 − 2a‬‬

‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫)‪a + 1 3(a − 2) 2(3a − 2)(a + 1‬‬ ‫)‪2(3a − 2)(a + 1‬‬ ‫)‪2(3a − 2)(a + 1‬‬
‫) ‪a (3 a − 2‬‬ ‫‪a‬‬
‫=‬ ‫=‬
‫‪2 (3 a‬‬ ‫()‬
‫‪− 2 a + 1‬‬ ‫)‬ ‫)‪2 a + 1‬‬
‫(‬

‫‪120 ‬‬
 ‫ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﻮر اﻟﺠﺒﺮي‬
‫دو ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﻴﻢ در ﻛﺴﺮﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺿﺮب و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻋﺪدي اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ در ﺿﺮب ﭼﻨﺪ ﻛﺴﺮ ﺻﻮرت ﻫﺎ ﺑﻴﻦ ﻫﻢ و ﻣﺨﺮج ﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺿﺮب ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪ از‬
‫اﺧﺘﺼﺎر ﻻزم در ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟﺎﺑﺠﺎ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺴﻮم‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻌﻜﻮس ﮔﺮدﻳﺪه ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﺿﺮب ﻋﻮض ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬
‫‪a c‬‬ ‫‪ac‬‬ ‫‪a c‬‬ ‫‪a d‬‬ ‫‪ad‬‬
‫‪44 .‬‬ ‫= ⋅‬ ‫‪,‬‬ ‫‪45 .‬‬ ‫= ⋅ = ÷‬
‫‪b d‬‬ ‫‪bd‬‬ ‫‪b d‬‬ ‫‪b c‬‬ ‫‪bc‬‬
‫‪24 x y z 6 x yz‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪24 x y z 7 a b c‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4 axy‬‬
‫‪46 .‬‬ ‫÷‬ ‫=‬ ‫= ‪⋅ 2 3‬‬
‫‪35 ab c‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪7 a b c 35 ab c 6 x yz‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5b 2 c 2 z 2‬‬

‫ﻛﺴﺮ اﻟﻜﺴﺮ ) ﻛﺴﺮ ﻣﺮﻛﺐ(‬

‫ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻛﻪ ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج در اﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻛﺴﺮﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺮ اﻟﻜﺴﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻛﺴﺮاﻟﻜﺴﺮ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺣﺎﻟﺖ ﺿﻤﻨﻲ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺴﺮﻫﺎ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ در ان ﻋﻼﻣﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﺧﻂ ﻛﺴﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .47‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻛﺴﻮر ﻣﺬﻛﻮر ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫) ‪b = a ⋅ d = ad , (ii‬‬ ‫‪b = a ⋅1 = a‬‬
‫‪c b c bc‬‬ ‫‪c b c bc‬‬
‫‪d‬‬
‫= ‪(iii ) a = a ⋅ b‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪b 1 c‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪c‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﻧﻴﺰ اراﺋﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬ ‫و ﻳﺎ‬ ‫‪b‬‬
‫ﻛﺴﺮ ‪ bc‬ﺑﻪ اﺷﻜﺎل‬
‫‪c d‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪d‬‬

‫‪121 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬
‫‪2‬‬
‫‪48 .‬‬ ‫‪a −b = 2‬‬ ‫⋅‬
‫‪1‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫‪a −b‬‬ ‫‪a −b‬‬ ‫‪a −b‬‬ ‫‪(a − b )2‬‬
‫‪x+ y‬‬
‫‪49 .‬‬ ‫‪3x 2 = x + y‬‬ ‫⋅‬
‫‪x‬‬
‫=‬
‫‪x+ y‬‬
‫‪x− y‬‬ ‫‪3x 2‬‬ ‫) ‪x − y 3 x (x − y‬‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪50.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= x +1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x +1− x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1−‬‬ ‫‪1−‬‬ ‫‪1−‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x +1‬‬ ‫‪x +1‬‬ ‫‪x +1‬‬ ‫‪x +1‬‬
‫‪1+‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫اﻓﺎده ﻫﺎي ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ‬

‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﻣﺒﺤﺚ اﻋﺪاد ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻳﻜﻪ ﺑﺤﻴﺚ ﻧﺴﺒﺖ دو ﻋﺪد ﺗﺎم اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎرت از ﻋﺪد ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي ﻛﻪ ﺑﺤﻴﺚ ﻧﺴﺒﺖ دو ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم اراﺋﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻧﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻓﺎده ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﻓﺎده ﻫﺎ ﻃﻮر ﻧﻤﻮﻧﻪ اﺷﻜﺎل ذﻳﻞ را دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.51‬‬
‫‪x − 4x + 6‬‬
‫‪2‬‬

‫) ‪(i‬‬ ‫‪xy + z 3 − y 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(ii‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪a + b − 2c ,‬‬ ‫)‪(iii‬‬
‫‪2 x3 + x − 8‬‬
‫‪8x − 7 + x 2‬‬ ‫‪x+ y −x‬‬ ‫‪a +b‬‬
‫)‪(iv‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(v‬‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(vi‬‬
‫‪x6 − 7 x 3 + 45‬‬ ‫‪x− y +z‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a + b − 2c‬‬

‫ﺟﺬرﻫﺎي اﻋﺪاد و اﻓﺎده ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻃﻖ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي‬
‫و‬ ‫‪3‬‬
‫ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ اﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ‪8‬‬ ‫‪3‬‬
‫و ‪x+ y−z‬‬ ‫‪a 2 + b2 ،‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪ x 2 + 2 xy + y 2‬ﻧﺎﻃﻖ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ﻣﻘﺼﺪ از ﺟﺬر اﻓﺎده‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ اﻓﺎدهء دوﻣﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ درﺟﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺮﺗﺒﻪء ﺟﺬر رﻓﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ اﻓﺎده اوﻟﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎ‬
‫ﺟﺬر ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫‪122 ‬‬
 ‫ﺧﻮاص اﻓﺎده ﻫﺎي ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ‬
‫‪ .1‬ﻳﻚ ﺟﺬر ﻣﺮﺑﻊ ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع ﻳﺎ ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻧﺎﻃﻖ و ﻳﻚ ﺟﺬر ﻣﺮﺑﻊ ﻏﻴﺮ‬
‫ﻧﺎﻃﻖ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪a ≠ x± y‬‬
‫‪ ،‬ﭘﺲ‬ ‫ﺛﺒﻮت ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ‪a = x ± y‬‬
‫( ) (‬ ‫‪2‬‬
‫)‬‫‪2‬‬
‫‪a = x ± y ⇒ a = x ± y ⇒ a = x 2 + y ± 2x y‬‬
‫‪a − x2 − y‬‬
‫= ‪⇒ ±2 x y = a − x − y ⇒ ± y‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2x‬‬
‫در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺧﻴﺮﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و‬ ‫‪ . 2‬از ﺗﺴﺎوي اﻓﺎده ﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻧﺎﻃﻖ ‪ a + b‬و ‪ ، x + y‬ﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ‪a = x‬‬
‫‪ b = y‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪x+ y =a+ b ⇔ x=a, y =b‬‬

‫ﺛﺒﻮت‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ‪ x‬ﻣﺴﺎوي‪ a  ‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬در ان ﺻﻮرت ‪ ، x = a + m‬ﭘﺲ‬

‫‪x =a+m⇒a+m+ y =a+ b ⇒ b =m+ y‬‬

‫و اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻤﻮﺟﺐ ﻣﺮﺣﻠﻪ )‪ (1‬اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪،‬‬ ‫‪ . 3‬اﮔﺮ ‪ a + b = x + y‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ‪a − b = x − y‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪a+ b = x+ y ⇒ a− b = x− y‬‬

‫‪123 ‬‬
 ‫ﺛﺒﻮت ‪.‬‬
‫‪a + b = x + y ⇒ a + b = x + y + 2 xy‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫‪⇒ a = x + y , b = 2 xy ⇒ a − b = x + y − 2 xy‬‬
‫= ‪⇒a− b‬‬ ‫(‬ ‫‪x− y‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬
‫• ‪⇒ a− b = x− y‬‬

‫‪ .4‬ﻫﺮﮔﺎه ‪ a ± 2 b = x ± y‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ‪ a = x + y‬و ‪ ، b = xy‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫• ‪a ± 2 b = x ± y ⇒ a = x + y , b = xy‬‬
‫ﺛﺒﻮت ‪.‬‬

‫(‬ ‫)‬‫‪2‬‬ ‫) ‪(2‬‬

‫= ‪a±2 b‬‬ ‫• ‪x ± y = x + y ± 2 xy ⇒ a = x + y , b = xy‬‬

‫را‪ ‬ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .52‬ﺟﺬر‪ ‬ﻣﺮﺑﻊ ‪12 − 2 35‬‬

‫و‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪12‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮ ‪ 12 − 2 35 = x + y‬ﻓﺮض ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫‪ ، xy = 35‬ﭘﺲ ‪ x = 7‬و ‪ y = 5‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫= ‪12 − 2 35 = 7 + 5 − 2 7 ⋅ 5‬‬ ‫(‬ ‫)‬

‫‪2‬‬
‫• ‪7− 5 = 7− 5‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .53‬ﺟﺬر دوم ﻋﺪد ‪ 18 − 8 5‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺬ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪18 − 8 5 = 18 − 2 ⋅ 4 5 = 18 − 2 16 ⋅ 5 = 18 − 2 80‬‬
‫= ‪= 10 + 8 − 2 80‬‬ ‫(‬ ‫‪10‬‬ ‫‪) −2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪10 ⋅ 8 +‬‬ ‫)‪( 8‬‬‫‪2‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫‪10 −‬‬ ‫‪8‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬

‫⇒‬ ‫‪18 − 8‬‬ ‫= ‪5‬‬ ‫‪( 10‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪8‬‬ ‫)‬

‫‪2‬‬
‫=‬ ‫‪10 −‬‬ ‫• ‪8‬‬

‫را ﺑﺪﺳﺖ آرﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .54‬ﺟﺬر دوم ﻋﺪد ‪48 − 45‬‬

‫‪124 ‬‬
 ‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫⎞ ‪⎛ 8 2 15‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪48 − 45 = 3 16 − 15 = 3 4 − 15 = 3⎜⎜ −‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫(‬
‫⎟⎟‬ ‫)‬
‫⎝‬ ‫⎠‬

‫⋅‪= 3‬‬
‫‪5 + 3 − 2 15‬‬
‫⋅‪= 3‬‬
‫‪5 + 3 − 2 5⋅ 3‬‬
‫⋅‪= 3‬‬
‫(‬ ‫‪5− 3‬‬ ‫)‬‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫⇒‬ ‫= ‪48 − 45‬‬ ‫⋅‪3‬‬
‫(‬ ‫‪5− 3‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬

‫=‬ ‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5− 3‬‬
‫=‬ ‫‪4‬‬
‫‪⎛ 5‬‬
‫⎜⎜ ‪2‬‬ ‫‪−‬‬
‫⎞‪3‬‬
‫•⎟‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪⎝ 2‬‬ ‫⎠⎟ ‪2‬‬

‫ﻧﺎﻃﻖ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺨﺮج ﻛﺴﻮر‬

‫ﻣﻘﺼﺪ از ﻧﺎﻃﻖ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺨﺮج ﻛﺴﻮر اﻳﻨﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺮي ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﻢ ﻛﻪ در ﻣﺨﺮج ﺟﺬر ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫و ﺑﺎ ﻛﺴﺮ اول ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﺎﻻت ذﻳﻞ در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫اول‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ‪ n a m‬را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ را در ‪a n − m‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ a ±‬را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻮرت و ﻣﺨﺮج‬ ‫دوم‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ‪ a ± b‬ﻳﺎ ‪b‬‬
‫ﺿﺮب ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬ ‫ﻛﺴﺮ ﺑﺎ ﻣﺰدوج ﻣﺨﺮج ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ‪ a ∓ b‬و ﻳﺎ ‪a ∓ b‬‬

‫ﺳﻮم ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺎه ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ‪ a ± 3 b‬و ﻳﺎ ‪ 3 a ± 3 b‬را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط‬
‫) ‪a 3 ± b 3 = (a ± b )(a 2 ∓ ab + b 2‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5⋅ 3 5 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2⋅ 2 2 2‬‬
‫‪55.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪, 56.‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3⋅ 3 3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2⋅ 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4 ⋅3 52‬‬ ‫‪4 3 25‬‬ ‫‪4 3 25‬‬
‫‪57 .‬‬ ‫‪= 3‬‬ ‫‪= 3‬‬ ‫=‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5 ⋅3 52‬‬ ‫‪53‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪125 ‬‬
 ‫‪5‬‬
‫=‬
‫‪5‬‬
‫⋅‬
‫‪x−2 y 5 x−2 y‬‬
‫=‬
‫‪5 x − 10 y‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪58.‬‬ ‫= ‪2‬‬
‫‪x + 2 y x + 2 y x − 2 y x2 − 2 y‬‬ ‫‪x2 − 4 y‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪59.‬‬
‫‪8‬‬
‫=‬
‫‪8‬‬
‫⋅‬
‫‪3+ 2 8 3+ 2‬‬
‫=‬ ‫‪=8 3+ 2‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬
‫‪3− 2‬‬ ‫‪3− 2 3+ 2‬‬ ‫‪3− 2‬‬

‫‪57.‬‬
‫‪2‬‬
‫=‬
‫‪2‬‬
‫⋅‬
‫‪3‬‬
‫‪x 2 + 3 xy + 3 y 2 2 3 x 2 + 3 xy + 3 y 2‬‬
‫=‬
‫(‬ ‫)‬
‫‪3‬‬
‫‪x − 3 y 3 x − 3 y 3 x 2 + 3 xy + 3 y 2‬‬ ‫‪x− y‬‬
‫‪1‬‬
‫=‬
‫(‬
‫‪1⋅ 3 2 + 3‬‬
‫=‬
‫‪3‬‬
‫)‬
‫‪2 + 3 3 2 + 3 3 16 + 33 4 + 9‬‬
‫‪= 3‬‬
‫(‬ ‫()‬ ‫)‬
‫‪ ‬‬
‫‪58.‬‬ ‫‪3‬‬
‫(‬ ‫()‬
‫‪2 − 3 3 2 − 3 3 2 + 3 3 4 −3‬‬ ‫)‬
‫‪4 − 3 3 16 + 33 4 + 9‬‬ ‫(‬ ‫()‬ ‫)‬
‫=‬
‫‪( 2 + 3)( 16 + 3 4 + 9) = ( 2 +‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪3)( 16 + 3 4 + 9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4 − 27‬‬ ‫‪− 23‬‬

‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫‪ .1‬ﻛﺪام ﻳﻚ از اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬
‫‪1. y = x3 − x2 + 6x−2 , 2. z = 1− x8 , 3. u = abx9 − x + cx2‬‬
‫‪2x − 8‬‬ ‫‪x2 − 5x + 6‬‬
‫)‪4. P = (1+ 2x‬‬ ‫= ‪, 5. Q‬‬ ‫= ‪, 6. R‬‬
‫‪3‬‬

‫‪3x + 6‬‬ ‫‪x −2‬‬

‫درﺟﻪ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫) ‪7. P = 1 + x 2 + 4 x 3 − x , 8. Q = (1 − x 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪, 9. R = 1386‬‬

‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﻃﻮر ﺻﻌﻮدي‪ ،‬ﻧﺰوﻟﻲ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪:‬‬

‫‪10. P = 4 x 4 − 3 + 2 x 3 − x, 11. Q = ax 2 + c + bx, 12. R = x 5 + x‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪:‬‬

‫) ‪13. 3x + ( y − 4 z ) − (2 x − 3 y + 4 z‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫) ‪  14. 2(4 xy + 3z ) + 3( x − 2 xy ) − 4(z − 2 xy‬‬

‫] ‪15. 4 x 2 − [3x 2 − 2{y ( x − y )}+ 5 xy − 2 y 2‬‬

‫‪126 ‬‬
‫‪، x 2 + y 2 − z 2 + 2 xy − 2 yz‬‬ ‫اﻟﺠﺒﺮي‬ ‫ﻫﺎي‬ ‫اﻓﺎده‬ ‫‪.16‬‬
‫‪ z 2 + x 2 − y 2 + 2 zx − 2 xy ، y 2 + z 2 − x 2 + 2 yz − 2 zx‬و ‪1 − x 2 − y 2 − z 2‬‬
‫را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪ .17‬اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي ‪ a + b + c − d‬را از اﻓﺎده ‪ c − a + d − b‬ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪  18 .‬‬ ‫) ‪(− 2 ab )(4 a b‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪, 19 .‬‬ ‫) ‪(− 3 x y )(4 xy )(− 2 x y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪20 .‬‬ ‫‪(x + x y + x y‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+ xy 3‬‬ ‫) ‪+ y )( x − y ) , 21 . (1 + x‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ را در اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪:‬‬

‫‪24 x 2 y 3 z‬‬ ‫‪− 16a 4 b 6‬‬ ‫‪4a 3b 2 + 16ab − 4a 2‬‬

‫‪22.‬‬ ‫‪, 23.‬‬ ‫‪, 24.‬‬
‫‪4 xyz 2‬‬ ‫‪− 8ab 2 c‬‬ ‫‪− 2a 2 b‬‬
‫‪2 x 4 + 3x 3 − x 2 − 1‬‬ ‫‪x4 + x3 + x2 + x +1‬‬
‫‪  25 .‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪26 .‬‬
‫‪x−2‬‬ ‫‪x −1‬‬

‫‪ .27‬ﻫﺮﮔﺎه ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ‪ P ( x ) = 7 x − 3 x + 1‬ﺑﺮ ‪ x + 1‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه را‬

‫‪10‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺑﺪون ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺪﺳﺖ آرﻳﺪ ‪  .‬‬

‫‪ .28‬در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ‪ P ( x ) = x − 4 x + 9‬ﺑﺮ ‪ x + c‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد و ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه‬

‫‪2‬‬

‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ‪ R = 14‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺪد ‪ c‬ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟ ‪ ‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺗﻘﺴﻴﻢ ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫) ‪29. (x 4 − 5 x 3 + 6 x 2 + 4 x − 8) ÷ ( x − 2‬‬
‫‪  30.‬‬ ‫) ‪(6 x − 7 x + 1) ÷ (x −‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬

‫‪31.‬‬ ‫) ‪(x + 32 ) ÷ (x − 2‬‬

‫‪5‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪127 ‬‬
 ⎛ x 2 y ⎞⎛ x 2 y ⎞
32 . (ax − by )
2 2
, 33 . ⎜ + ⎟⎜ − ⎟ , 34 . (x 2
− 4 x + 2)
2

⎝3 5 ⎠⎝ 3 5 ⎠
  35 . (2 x + y ) 3
, 36 . (a 2
− 3b 2 )
3
, 37 . ( x + y − z )( x − y + z )
:‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻫﺎي اﻟﺠﺒﺮي اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ‬

39 . 9 x 2 + 24 xy + 16 y 2 , 40 . − xy − 2 yz + 2 xy 2

41 . 2 x (a + b ) − 3 y (a + b ) , 42 . x4 − 9y2z6
43. 3x 5 − 48xy 4 , 44. 4 x 2 + 4 x + 1 , 45. a 2 − 8a + 12
46. x 2 + 10 x + 16 , 47. x 3 + 1 , 48. 8 x 3 − 1 , 49. x 3 y 3 + z 3
50 . ax 2 − x 2 − 5a + 5 , 51 . 15 − x − 2 x 2
52 . 9 x 2 − 145 xy + 16 y 2 , 53 . 12 x 2 + 32 x + 21

:‫ﻋﻤﻠﻴﺎت ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم دﻫﻲ‬

a 3 + b3 2x2 2x2
54 . , 55. +
(a − b )2 + ab x 2 − y 2 x 2 + xy
x x 2xy ⎛ 1 1 ⎞ ⎛1 1⎞
56. + − 2 2 , 57. ⎜ 2 − 2 ⎟ ÷ ⎜ − ⎟
x+ y x− y x − y ⎝ x y ⎠ ⎝ x y⎠
⎛ 1 + x 1 − x ⎞⎛ 3 x ⎞ x2 − y2 x + y
58. ⎜ − ⎟⎜ + − x ⎟ , 59. :
⎝ 1 − x 1 + x ⎠⎝ 4 x 4 ⎠ x x− y
:‫ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮ ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﻧﺎﻃﻖ ﺳﺎزﻳﺪ‬

a− b x+ y 1 1
, 63. 2x( x + y) 8
−
60. , 61. , 62. 3
a+ b x− y x− y
  64. 1 1
( )
3
−
−
, 65. , 66. 4 a b 2
3
x −3 y 3
x 2 + 3 xy + 3 y 2

‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

128 
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺗﺼﻮر ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﺎﻳﺪ اﺣﺘﻴﺎﺟﺎت ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت را رﻓﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﻟﻲ ﺳﺖ‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻛﻪ در ﺣﻘﻴﻘـﺖ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ آﻧﻜﻪ در اﺑﺘﺪا ﻣﺒﻬﻢ ﺗﺼﻮر‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺗﺸﺮﻳﺢ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺢ و اﺛﺒﺎت ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎر رﻳﺎﺿﻲ و ﻓـﺰﻳﻚ رول ﺑﺮازﻧﺪه و اﻫﻤﻴﺖ‬
‫ﻓﻮق اﻟﻌﺎده دارد‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪء اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻃﻮر ﻓﺸﺮده ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ‬
‫ﻋﺪد ﺑﺼﻮرت ‪ ai‬ﻛﻪ در آن ‪ a‬ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ i = −1  ‬ﻓـﺮض ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻋﺪد‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ اﺳﺖ و ﺳﺖ اﻋﺪاد ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪  .‬‬

‫∈ ‪I = {x : x = ai , a‬‬ ‫}‪. i 2 = −1‬‬

‫ﻋﺪد ‪ i‬را واﺣﺪ ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫اﻋﺪاد ﺑﺸﻜﻞ ‪ z = x + yi‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ x‬و ‪ y‬اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ i = −1‬ﻓﺮض ﻣﻴﺸﻮد‬
‫‪2‬‬

‫ﺑﻨﺎم اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻳﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ از ﻳﻜﺠﺎﺷﺪن اﻋﺪاد ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ و‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺳﺖ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫∈ ‪= { z : z = x + yi , x, y‬‬ ‫}‪, i 2 = −1‬‬
‫را ﻗﺴﻤﺖ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ y‬را ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z = x + yi‬ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ .‬و‬ ‫ﻋﺪد ‪x‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮﻳﺴﻴﻢ‬
‫‪x := Re( z ) ,‬‬ ‫) ‪y := Im( z‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ﺳﺖ ﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ از اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ اﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫∈ ‪∀x ∈ ⇒ x = x + 0i‬‬
‫∈ ‪∀yi ∈ I ⇒ yi = 0 + yi‬‬
‫⊂‬ ‫⊂‪, I‬‬

‫ﺗﺴﺎوي اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫‪129 ‬‬
‫اﻋﺪاد ‪ z1 = x1 + y 1i‬و ‪ z 2 = x 2 + y 2 i‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﮔﺮ ﻣﺴﺎوي اﻧﺪ ﻓﻘﻂ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ آن ﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪  z 1 = z 2 ⇔ x1 = x 2 , y 1 = y 2‬‬
‫ﺟﻤﻊ و ﺗﻔﺮﻳﻖ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ و ﻳﺎ ﺗﻔﺮﻳﻖ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z1 = x1 + y 1i‬و ‪z 2 = x 2 + y 2 i‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ‪ ‬‬
‫‪z1 ± z 2 = ( x1 + y 1 i ) ± ( x 2 + y 2 i ) = ( x1 ± x 2 ) + ( y 1 ± y 2 )i‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .1‬ﺑﺮاي ‪ z1 = 4 + 5i   ‬و ‪ z 2 = 2 + 3i  ‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫‪z 1 + z 2 = (2 + 3i ) + (4 + 5i ) = 6 + 8i‬‬
‫‪z 1 − z 2 = (2 + 3i ) − (4 + 5i ) = −2 − 2i‬‬
‫ﺿﺮب اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ‪ ‬‬ ‫ﺿﺮب اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z1 = x1 + y 1i‬و ‪z 2 = x 2 + y 2 i‬‬
‫‪ i = −1‬ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ اﻟﺠﺒﺮي ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫‪2‬‬

‫‪z1 z2 = ( x1 + y1i)( x2 + y2 i) = x1 x2 + x1 y2 i + y1 x2 i + y1 y2 i 2‬‬

‫‪⇒ z 1 z 2 = x 1 x 2 − y 1 y 2 + ( x 1 y 2 + y 1 x 2 )i‬‬
‫در ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺿﺮب اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺧﻮاص ﺗﺒﺪﻳﻠﻲ‪ ،‬اﺗﺤﺎدي و ﺗﻮزﻳﻌﻲ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﺛﺒﺎت آن‬
‫دﺷﻮار ﻧﻴﺴﺖ ‪    ‬‬

‫ﺗﻮان ﻫﺎي ﻋﺪد ‪i‬‬

‫‪i 0 = 1 , i 1 = i , i 2 = −1 , i 3 = − i‬‬
‫‪i 4 = 1 , i 5 = i , i 6 = −1 , i 7 = −i‬‬
‫‪i 4 n +1 = i , i 4 n + 2 = −1 , i 4 n + 3 = −i , i 4 n = 1‬‬
‫ﻟﻬﺬا ﻫﺮ ﺗﻮان ﻃﺒﻴﻌﻲ‪  i  ‬ﻳﻜﻲ از اﻋﺪاد ‪ − i ، 1 ، i‬و ‪ − 1‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺰدوج اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫‪130 ‬‬
 ‫ﻣﺰدوج ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z = x + yi‬ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ‪ . z = x − yi‬دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫‪z z = ( x + yi ).( x − yi ) = x 2 − ( yi ) 2 = x 2 + y 2‬‬
‫) ‪z + z = ( x + yi ) + ( x − yi ) = 2 x = 2 Re( z‬‬
‫) ‪z − z = ( x + yi ) − ( x − yi ) = 2 yi = 2 Im( z‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .2‬ﻣﺰدوج ﻋﺪد ‪ z = 3 + 4i‬ﻋﺪد ‪ z = 3 − 4i‬اﺳﺖ و‬

‫‪z z = (3 + 4i ) (3 − 4i ) = 9 + 16 = 25‬‬
‫‪z + z = (3 + 4i ) + (3 − 4i ) = 6‬‬
‫‪z − z = (3 + 4i ) − (3 − 4i ) = 8i‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‪    ‬‬
‫ﻋﺪد ‪ z1 = x1 + y1i‬ﺑﺮ ﻋﺪد ‪ z 2 = x 2 + y 2 i‬ﻗـﺮار ذﻳﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪z1 x1 + y1i ( x1 + y1i) ( x2 − y2i) x1 x2 − x1 y2i + y1 x2i − y1 y2i 2‬‬

‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫)‪z2 x2 + y2i ( x2 + y2i) ( x2 − y2i‬‬ ‫‪x22 − y22 .i 2‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪x x + y1 y 2 y1 x2 − y 2 x1‬‬
‫‪  ⇒ 1 = 1 22‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪i‬‬
‫‪z2‬‬ ‫‪x 2 + y 22‬‬ ‫‪x 22 + y 22‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .3‬ﻋﺪد ‪ z1=2­3i‬را ﺑﺮ ‪ z2=1+i‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫‪. 1 = 2 − 3i = ( 2 − 3i ).( 1 − i ) = − 1 − 5i = − 1 − 5 i‬‬
‫‪z‬‬
‫‪z2‬‬ ‫‪1+ i‬‬ ‫) ‪(1 + i )( 1 − i‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺪد ‪ x + yi‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﺒﺎ رﺗﺴﺖ از‬
‫‪z = x2 + y2‬‬
‫ﺧﻮاص ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه ‪ z 1‬و‪ z 2  ‬دو ﻋﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺻﺤﺖ رواﺑﻂ ذﻳﻞ را ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﺪ ‪:‬‬

‫‪131 ‬‬
 ‫‪  1.‬‬ ‫‪z1 − z 2 = z 2 − z1   ، 2. z1 + z 2 ≤ z1 + z 2  ‬‬
‫‪3.‬‬ ‫‪z1 − z 2 ≥ z1 − z 2 ، 4. z1 z 2 = z1 z 2  ‬‬
‫‪z1‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪5.‬‬ ‫‪= 1‬‬ ‫‪, z2 ≠ 0‬‬
‫‪z2‬‬ ‫‪z2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .4‬ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻋﺪد ‪ z=3+4i‬را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  .‬‬

‫‪z = 3 2 + 4 2 = 25 = 5.‬‬
‫ﺧﻮاص اﻟﺠﺒﺮي اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﺑﺴﺘﻪ ﮔﻲ‬ ‫∈ ‪1. z 1 , z 2‬‬ ‫∈ ‪⇒ z1 + z 2‬‬ ‫∈ ‪, z1 z 2‬‬

‫ﺗﺒﺪﻳﻠﻲ‬ ‫‪2. z 1 + z 2 = z 2 + z 1 , z 1 z 2 = z 2 z 1‬‬
‫اﺗﺤﺎدي‬ ‫‪3. z1 + ( z 3 + z 3 ) = ( z1 + z 2 ) + z 3 , z1 ( z 2 z 3 ) = ( z1 z 2 ) z 3‬‬
‫‪    ‬ﺗﻮزﻳﻌﻲ‬
‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬
‫‪                             4. z1 ( z 3 z 3 ) z1 z 2 z1 z 3‬‬
‫= ‪+ = +‬‬
‫‪                                   5. z 0 0 z z , 1. z z.1‬ﻋﻴﻨﻴﺖ‬
‫=‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮﻣﻌﻜﻮس‬ ‫‪6.‬‬ ‫‪z + (− z) = 0 ,‬‬ ‫‪z. z −1 = 1, z ≠ 0               ‬‬

‫اراﻳﻪ ﮔﺮاﻓﻴﻚ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬

‫ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z = x + yi   ‬ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺤﻴﺚ ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ ( x, y‬در ﻣﺴﺘﻮي ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺎﺋﻢ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ﻃﻮرﻳﻜﻪ در آن ﻣﺤﻮر اﻓﻘﻲ ﻣﺤﻮر ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﺤﻮر ﻋﻤﻮدي‬
‫ﻣﺤﻮر ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ روي ﻣﺴﺘﻮي و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺴﺘﻮي ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺳﺖ اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ روي ﻣﺤﻮر ‪ x‬و اﻋﺪاد‬
‫ﻣﻮﻫﻮﻣﻲ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ‪ y‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﻲ ﺗﻮان ﻋﺪد ‪ z = x + yi‬را ﺑﺤﻴﺚ ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ P ( x , y‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﻄﺒﻲ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ )ﺷﻜﻞ ‪ (1‬زاوﻳﻪ ‪ θ‬را ﻛﻪ ‪ OP‬ﺑﺎ ﺟﻬﺖ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺤﻮر ‪ x‬ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﻨﺎم‬

‫‪132 ‬‬
‫ﺷﺎﺧﺺ‪ 1‬ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬و ﻃﻮل ‪ r = OP‬را ﺑﻌﺪ‪) 2‬ﻣـﻘـﺪ ار( ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ‪ z‬ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﺷﻜﻞ واﺿﺢ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫‪y‬‬
‫=‪r‬‬ ‫‪x2 + y2‬‬ ‫‪, θ = arctan‬‬
‫‪x‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ r = z‬ﺑﻮده و ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ‪ θ‬اﺷﺎره ﻫﺎي ‪ x‬و ‪ y‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ‪ x‬و ‪ y‬را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ‪ r‬و ‪ θ‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪  x = r cos θ , y = r sin θ‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪y  ‬‬
‫‪  R‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫ﻟﻬﺬا اﮔﺮ ‪ x‬و ‪ y‬از ﺟﻨﺲ ‪ r‬و ‪ θ‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﮔﺮدد دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫) ‪  z = r (cos θ + i sin θ‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را اراﻳﻪ ﻗﻄﺒﻲ ﻋﺪد ‪ z‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .5‬ﻋﺪد ‪ z = 2 + 2i‬را ﺑﺼﻮرت ﻗﻄﺒﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫‪r = 22 + 22 = 8 = 2 2‬‬
‫‪y 2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪                 ⇒ tan θ = = = 1 ⇒ θ = .‬‬
‫‪x 2‬‬ ‫‪4‬‬
‫⎛‬ ‫‪π‬‬ ‫⎞‪π‬‬
‫‪  z = 2 + 2i = 2 2 ⎜ cos + i sin ⎟ .‬‬
‫⎝‬ ‫‪4‬‬ ‫⎠‪4‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪ z = 3 +‬را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .6‬ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻄﺒﻲ ‪3i‬‬

‫‪133 ‬‬
‫= ‪        tan θ‬‬
‫‪y‬‬
‫=‬
‫‪3‬‬
‫‪ r = 32 +‬و‬ ‫)‪( 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 12 = 2 3      ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪π‬‬ ‫⎛‬ ‫‪π‬‬ ‫⎞‪π‬‬
‫= ‪         θ‬‬ ‫‪⇒ z = 3 + 3i = 2 3⎜ cos + i sin ⎟     .‬‬
‫‪6‬‬ ‫⎝‬ ‫‪6‬‬ ‫⎠‪6‬‬

‫ﺿﺮب اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻄﺒﻲ‬

‫دو ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻗﻄﺒﻲ ‪ ‬‬
‫) ‪ z 1 = r1 (cos θ 1 + i sin θ 1‬و ) ‪    z 2 = r2 (cos θ 2 + i sin θ 2‬‬
‫را ﻃﻮر ﺑﺴﻴﻂ ﺿﺮب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫) ‪z 1 z 2 = r1 (cos θ 1 + i sin θ 1 )r2 (cos θ 2 + i sin θ 2‬‬
‫] ‪= r1 r2 [(cos θ 1 cos θ 2 − sin θ 1 sin θ 2 ) + (sin θ 1 cos θ 2 + sin θ 2 cos θ 1 )i‬‬
‫]) ‪⇒ z 1 z 2 = r1 r2 [cos (θ 1 + θ 2 ) + i sin (θ 1 + θ 3‬‬

‫راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮاي ﺿﺮب ‪ n‬ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺗﻌﻤﻴﻢ داد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ازﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺗﻮان‬
‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﻋﺪد ) ‪ z = r (cos θ + i sin θ‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫) ‪  z = r (cos θ + i sin θ‬‬
‫) ‪  z 2 = r 2 (cos 2θ + i sin 2θ‬‬
‫…… ‪ ‬‬
‫‪  z = r (cos nθ + i sin nθ ) .‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻋﺪد ﻣﺨﺘﻠﻂ ) ‪ z = r (cos θ + i sin θ‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫) ‪z n = r n (cosθ + i sin θ ) ... ( I‬‬
‫‪n‬‬

‫و ﻳﺎ‬
‫) ‪z n = r n (cos nθ + i sin nθ ) ... ( II‬‬
‫از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ رواﺑﻂ ) ‪ (I‬و ) ‪ (II‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ‪:‬‬

‫‪134 ‬‬
 (cos θ + i sin θ ) n = cos nθ + i sin nθ
.‫ ﻳﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد‬3 ‫و اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻨﺎم ﻓﻮرﻣﻮل ﻣﻮآوري‬

.‫( را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‬1 + i ) ،‫ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻗﻄﺒﻲ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ‬ ‫ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺿﺮب‬.7‫ﻣﺜﺎل‬

12

.‫ را ﺑﺼﻮرت ﻗﻄﺒﻲ اراﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬z = 1 + i ‫ اول ﻋﺪد‬.‫ﺣﻞ‬

1 π
         tan θ = = 1      ⇒   θ = .‫ و‬r = 1 + 1 = 2      
1 4
⎛ π π⎞
         ⇒ 1 + i = 2 ⎜ cos + i sin ⎟
⎝ 2 2⎠
‫ﻟﻬﺬا‬

π π ⎤ π π⎞
12 12

(1 + i )12 ⎡ 12 ⎛
( )
= ⎢ 2 (cos + i sin )⎥ = 2 ⎜ cos + i sin ⎟
⎣ 4 4 ⎦ ⎝ 4 4⎠
⎛ 12π 12π ⎞
  = 64⎜ cos + i sin ⎟
⎝ 4 4 ⎠
  ⇒ (1 + i ) = 64(cos 3π + i sin 3π ) = 64( −1 + i.0) = −64
12

  ‫ﺗﻘﺴﻴﻢ اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻄﺒﻲ‬

‫ ﺗﻘﺴﻴﻢ‬z 2 = r2 (cos θ 2 + i sin θ 2 ) ‫ راﺑﺮ‬z 1 = r1 (cos θ 1 + i sin θ 1 ) ‫ﻋﺪد‬
: ‫ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬

z1 r1 (cosθ 1 + i sinθ 1 ) r1 (cosθ1 + i sinθ 1 ) (cosθ 2 − i sinθ 2 )

= = .
z 2 r2 (cosθ 2 + i sinθ 2 ) r2 (cosθ 2 + i sinθ 2 ) (cosθ 2 − i sinθ 2 )
r (cos θ 1 cos θ 2 + sin θ 1 sin θ 2 ) + i (sin θ 1 cos θ 2 − cos θ 1 sin θ 2 )
= 1.
r2 cos 2 θ 2 + sin 2 θ 2

3
. de Moivre Abraham (1667 − 1754)

135 
   . ⇒ z 1 = r1 [cos (θ 1 − θ 2 ) + i sin (θ 1 − θ 2 )]
z2 r2
12
⎛ − 1 + i ⎞ ‫ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺣﺎﻟﺖ ﻗﻄﺒﻲ اﻓﺎده‬.8‫ﻣﺜﺎل‬
.‫⎜ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬ ⎟
⎝ 1+ i ⎠
1 3π
− 1 + i : r = 2 , tan θ = ⇒ θ =
−1 4
           
⎛ 3π 3π ⎞
⇒ −1 + i = 2 ⎜ cos + i sin ⎟
⎝ 4 4 ⎠
1 π
1 + i : r = 2 , tanθ = ⇒ θ =
1 4
 
⎛ π π⎞
⇒ 1 + i = 2 ⎜ cos + i sin ⎟
⎝ 4 4⎠
⎛ 3π π⎞
2 ⎜ cos + i sin ⎟
  −1+ i ⎝ 4 4⎠ ⎛ 3π π ⎞ ⎛ 3π π ⎞
⇒ = = cos ⎜ − ⎟ + i sin ⎜ − ⎟
1+ i ⎛ π π⎞ ⎝ 4 4⎠ ⎝ 4 4⎠
2 ⎜ cos + i sin ⎟
⎝ 4 4⎠
  ⇒ − 1 + i = cos ⎛⎜ 3π − π ⎞⎟ + i sin ⎛⎜ 3π − π ⎞⎟
1+ i ⎝ 4 4⎠ ⎝ 4 4⎠

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
12
⎛ −1 + i ⎞ ⎛ ⎛π ⎞ ⎛ π ⎞⎞ ⎛12π ⎞ ⎛12π ⎞
12

⎜ ⎟ = ⎜ cos⎜ ⎟ + i sin⎜ ⎟⎟ = cos⎜ ⎟ + i sin⎜ ⎟

⎝ 1+ i ⎠ ⎝ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
. = cos( 6π ) + i sin( 6π ) = cos 0 + i sin 0 = 1

136 
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪1.‬‬ ‫) ‪(2 + 3i ) + (3 − 2 i‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫) ‪(2 + 3i ) (2 − 3i‬‬

‫‪3.‬‬ ‫) ‪(4 + i ) (3 + 2i ) (1 − i‬‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪4. (2 − i‬‬
‫‪2‬‬

‫‪  5.‬‬ ‫‪⎛1 +‬‬ ‫⎞‪i‬‬

‫‪2‬‬
‫‪⎛1 −‬‬ ‫⎞‪i‬‬
‫‪2‬‬
‫‪(2 i ) + i‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪25‬‬

‫⎜‬ ‫⎜‪⎟ − 2‬‬ ‫⎟‬ ‫‪,‬‬ ‫‪6.‬‬

‫‪⎝1 −‬‬ ‫⎠‪i‬‬ ‫‪⎝1 +‬‬ ‫⎠‪i‬‬ ‫‪2i − 1‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ذﻳﻞ را ﺑﺼﻮرت ﻗﻄﺒﻲ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪  7.‬‬ ‫‪2 − 2 i , 8. − 7i‬‬ ‫‪, 9.‬‬ ‫) ‪(1 − i‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪, 10. i 25‬‬

‫ﺑﺮاي ‪ z1 = 2 + 3i‬و ‪ z 2 = 5 − 2i‬اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪2‬‬
‫‪  11.‬‬ ‫‪z1 z1 , 12. z1‬‬ ‫‪, 13. ( z1 ) 2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪14. z1 + z2 , 15. z1 − 2z2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪, 16.‬‬ ‫) ‪(z ) + (z‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪3‬‬

‫اﻋﺪاد ﻣﺨﺘﻠﻂ ﻗﻄﺒﻲ ذﻳﻞ را ﺑﺤﺎﻟﺖ ‪ z = x + yi‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬

‫⎛‬ ‫‪π‬‬ ‫⎞‪π‬‬

‫‪  17.‬‬ ‫⎟ ‪z = 5(cos π + i sin π ) , 18. z = 3⎜ cos + i sin‬‬
‫⎝‬ ‫‪2‬‬ ‫⎠‪2‬‬
‫‪⎛ π‬‬ ‫⎞‪π‬‬ ‫‪⎛ 3π‬‬
‫⎟ ‪  19. z = 2⎜ cos + i sin ⎟ , 20. z = 6⎜ cos + i sin‬‬
‫⎞ ‪3π‬‬
‫‪⎝ 4‬‬ ‫⎠‪4‬‬ ‫⎝‬ ‫‪2‬‬ ‫⎠‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪137 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت‪ ‬و‪ ‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻤﻌﻨﻲ ﺗﻌﺎدل‪ ،‬ﻣﺴﺎوات‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﻫﻢ وزن‪ ،‬و ﻧﻈﺎﻳﺮ آن ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در اﺻﻄﻼح اﻟﺠﺒﺮ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺗﺴﺎوي دو اﻓﺎده اﻟﺠﺒﺮي اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺮوﻓﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎم ﻣﺠﻬﻮل ﻫﺎ ) ‪ (unknowns‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻣﺠﻬﻮل ﻫﺎ در ﻳﻚ ﻣﺴﺎوات‪ ،‬ﺷﺮط ﺗﺴﺎوي ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺮا ﻣﺴﺎوات ﻣﺸﺮوط ﻳﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ و اﻣﺎ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺠﻬﻮل ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻮارد ﺧﺎص‬
‫ﻣﺴﺎوات ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوات ﻣﺬﻛﻮر را ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻳﺎ ﻋﻴﻨﻴﺖ ) ‪ (identity‬ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪  .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬
‫ﻣﺴﺎوات ‪ 2 x + 4 = 14‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ‪ x = 5‬ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴﺎوات ‪ ( x − 3) = x 2 − 6 x + 9‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺖ ‪ x‬ﺻﺎدق ﺑﻮده‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2x‬‬

‫ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ‪ x‬ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= 2‬‬ ‫ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﺗﺴﺎوي‬
‫‪x−2 x+2 x −4‬‬
‫‪ x = ±2‬ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺴﺎوات ﻣﻮﺻﻮف ﻧﻴﺰ ﻳﻚ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺬرﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ .‬ﻗﻴﻤﺘﻬﺎي ﻋﺪدي ﻣﺘﺤﻮل ﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺬور ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﺎ ﺣﻞ ﻫﺎي آن‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻋﺪد ‪ x = 2‬ﺟﺬرﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 3x + 4 = 10‬و دو ﻋﺪد ‪ x = ±5‬ﺟﺬرﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x 2 = 25‬ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫درﺟﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ .‬اﮔﺮ اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺗﻮان ﻣﺠﻬﻮل در‬
‫آن ﻋﺒﺎرت از درﺟﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 4 x − 6 = 5‬داراي درﺟﻪ ﻳﻚ و ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫‪ x 2 − 6 x = −8‬درﺟﻪ دو اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻌﺎدل‪ .‬ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ ﻛﻪ داراي ﻋﻴﻦ ﺟﺬرﻫﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ ً‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ‪ 2 x − 8 = 0‬و ‪ x − 4 = 0‬ﻣﻌﺎدل اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x 2 − 9 = 0‬و‬
‫‪ ( x − 3)( x + 3) = 0‬ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪138 ‬‬
 ‫ﺧﻮاص ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪:‬‬
‫‪ .1‬اﮔﺮ ﺑﺎ اﻃﺮاف ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺟﻤﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻌﺎدل آن ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .2‬ﻫﺮﮔﺎه از اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺗﻔﺮﻳﻖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺴﺎوي در آن ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﻲ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫‪ .3‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻃﺮاف ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺿﺮب ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻌﺎدل آن ﺣﻔﻆ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﻣﻴﺘﻮان ﺑﺮ ﻫﺮﻋﺪد ﻏﻴﺮ ﺻﻔﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻌﺎدل آن ﺑﺮﻫﻢ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻫﺮﮔﺎه اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻮان ﻃﺎق؟ رﻓﻊ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺴﺎوات در آن ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .6‬در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﺟﺬر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺎدل آن ﺑﺮ ﻫﻢ ﻧﻤﻴﺨﻮرد‪.‬‬
‫‪ .7‬اﮔﺮ دو ﻃﺮف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻌﻜﻮس ﮔﺮدد ) ﺑﺠﺰ ﻣﻮارد ﺻﻔﺮ (‪ ،‬ﺗﻌﺎدل در آن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫روش ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺟﺬر ﻣﻌﺎدﻟﻪ‪ ،‬در اﺛﺮ اﺟﺮاي اﻋﻤﺎل ﻫﻔﺖ ﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق ﺗﺪرﻳﺠﺎ ً ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻃﻮري‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﺎدل ﺳﺎده ﺗﺮي را اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺟﺬر آن‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ اول اﻋﻤﺎل ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ . 1‬اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺿﺮب‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﺎ ﺗﻮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا آن اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻓﺎده ﻫﺎي ﻛﺴﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را در ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﺨﺮﺟﻬﺎ ﺿﺮب ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻓﺎده ﻫﺎي ﻣﺠﻬﻮل را ﺑﻴﻚ ﻃﺮف و اﻓﺎده ﻫﺎي ﻣﻌﻠﻮم را ﺑﻄﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻫﺮ ﻃﺮف‪ ،‬اﻓﺎده ﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .5‬دو ﻃﺮف را ﺑﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﻣﺠﻬﻮل ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫اﻗﺴﺎم ﻣﻌﺎدﻻت ﻧﻈﺮ‪ ‬ﺑﻪ درﺟﻪ و‪ ‬ﺗﻌﺪاد‪ ‬ﻣﺠﻬﻮل‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻧﻈﺮ ﺑﻪ درﺟﻪ و ﺗﻌﺪاد ﻣﺠﻬﻮل ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺻﻨﻒ ﺑﻨﺪي ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ درﺟﻪ اول‪ :‬ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ اﻧﺪ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮل وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺟﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول را ﻣﻌﺎدﻻت ﺧﻄﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪  .‬‬

‫‪139 ‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻻت ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ درﺟﻪ اول‪ :‬ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ ﻛﻪ در اﻧﻬﺎ‪ ،‬دو ﻣﺠﻬﻮل‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫ﻣﺠﻬﻮل‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﺠﻬﻮل و ﻏﻴﺮه ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر‬
‫ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ و ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﻳﺎد ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺎ درﺟﻪ ﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ ‪ :‬ﻋﺒﺎرت از ﻣﻌﺎدﻻت اﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ داراي درﺟﻪ ﻫﺎي دو‪ ،‬ﺳﻪ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎر‪ ،‬ﭘﻨﺞ و ﻏﻴﺮه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺎﻻت ﻧﻴﺰ داراي ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻬﻮل و ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‬
‫ﺑﻮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ دواﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‬

‫ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ اول ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻣﺮ داراي ﺷﻜﻞ ‪ ax + b = 0‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در آن‬
‫ﺿﺮاﻳﺐ ‪ a‬و ‪ b‬اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ و ‪ a ≠ 0‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺣﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫‪ax + b = 0 ⇒ ax + b + (− b ) = 0 + (− b ) ⇒ ax = −b‬‬
‫⎞‪⎛1‬‬ ‫⎞‪⎛1‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪⇒ (ax )⎜ ⎟ = (− b )⎜ ⎟ ⇒ x = −‬‬
‫⎠‪⎝a‬‬ ‫⎠‪⎝a‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺬر ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺒﺎرت از ‪ x = − ab‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ اول اﻋﻤﺎل ذﻳﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ . 1‬اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻫﺎي ﺿﺮب‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻳﺎ ﺗﻮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا آن اﻋﻤﺎل را اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻓﺎده ﻫﺎي ﻛﺴﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را در ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك‬
‫ﻣﺨﺮﺟﻬﺎ ﺿﺮب ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪.‬‬
‫‪ .3‬اﻓﺎده ﻫﺎي ﻣﺠﻬﻮل را ﺑﻴﻚ ﻃﺮف و اﻓﺎده ﻫﺎي ﻣﻌﻠﻮم را ﺑﻄﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ ‪.‬‬
‫‪ .4‬در ﻫﺮ ﻃﺮف‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪ .5‬دو ﻃﺮف را ﺑﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﻣﺠﻬﻮل ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ﻫﺎ‬

‫‪140 ‬‬
 ‫‪1. 2( x + 3) = 3( x − 1) ⇒ 2 x + 6 = 3x − 3‬‬
‫‪⇒ 2 x + (− 3x ) + 6 = 3x + (− 3x ) − 3‬‬
‫)‪⇒ − x + 6 = −3 ⇒ − x + 6 + (− 6) = −3 + (− 6‬‬
‫‪⇒ − x = −9 ⇒ (− x )(− 1) = (− 9 )(− 1) ⇒ x = 9‬‬
‫‪x x‬‬ ‫⎞‪⎛ x x‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪+ = 5 ⇒ 6⎜ + ⎟ = 6 ⋅ 5 ⇒ 2 x + 3x = 30‬‬
‫‪3 2‬‬ ‫⎠‪⎝ 3 2‬‬
‫‪ ‬‬
‫⎞‪⎛1‬‬ ‫⎞‪⎛1‬‬
‫⋅ ‪⇒ 5 x = 30 ⇒ ⎜ ⎟(5 x ) = ⎜ ⎟ ⋅ 30 ⇒ x = 6‬‬
‫⎠‪⎝ 5‬‬ ‫⎠‪⎝ 5‬‬
‫‪3x‬‬ ‫‪2x 3‬‬ ‫‪⎛ 3x‬‬ ‫⎞‬ ‫⎞ ‪⎛ 2x 3‬‬
‫‪  3.‬‬ ‫=‪+4‬‬ ‫⎜‪+ ⇒ 12⎜ + 4 ⎟ = 12‬‬ ‫⎟ ‪+‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪⎝ 2‬‬ ‫⎠‬ ‫⎠‪⎝ 3 4‬‬
‫‪39‬‬
‫‪⇒ 18 x + 48 = 8 x + 9 ⇒ 10 x = −39 ⇒ x = −‬‬
‫‪10‬‬
‫‪x − 7 x + 10‬‬ ‫‪5x − 7 9 x + 6‬‬
‫را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫= ‪+1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .4‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫‪4‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪35‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﻴﺘﻮان ﺑﺎ ﺿﺮب ﻛﺮدن اﻃﺮاف ﺑﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻫﺎ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را‬
‫ﺑﺤﺎﻟﺖ ﻏﻴﺮ ﻛﺴﺮي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﺣﻞ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ وﻟﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻃﻲ ﭼﻨﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺳﺎده ﺗﺮ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﺎ ﻋﺪد ‪ 8‬ﺿﺮب ﻛﺮده دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪8x + 80‬‬ ‫‪72x + 48 8x + 80 72x + 48‬‬

‫‪2x − 14 +‬‬ ‫‪+ 8 = 5x − 7 −‬‬ ‫⇒‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= 3x − 1‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪35‬‬
‫⎞ ‪⎛ 8 x + 80 72 x + 48‬‬
‫⎜)‪⇒ (3 × 7 × 5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫)‪⎟ = (3 × 7 × 5)(3 x − 1‬‬
‫‪⎝ 21‬‬ ‫⎠ ‪35‬‬
‫‪⇒ 40 x + 400 + 216 x + 144 = 315 x − 105 ⇒ 544 + 105 = 315 x − 256‬‬
‫‪649‬‬
‫= ‪⇒ 649 = 59 x ⇒ x‬‬ ‫‪⇒ x = 11‬‬
‫‪59‬‬

‫‪141 ‬‬
 ‫‪6 x − 3 3x − 2‬‬
‫را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫=‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .5‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫‪2x + 7‬‬ ‫‪x+5‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺑﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻫﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ )‪(2 x + 7 )(x + 5‬‬
‫ﺿﺮب ﻧﻤﻮده ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫‪(6 x − 3)( x + 5) = (3x − 2)(2 x + 7) ⇒ 6 x + 27 x − 15 = 6 x 2 + 17 x − 14‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪⇒ 10 x = 1 ⇒ x‬‬
‫‪10‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت داراي ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺎده ﻫﺎ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪ ،‬وﻗﺘﻴﻜﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ رﻓﻊ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬دو ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﻗﺮارﻣﻴﮕﻴﺮد‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺳﺎده ﻣﺮور ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .6‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 2 x − 3 = 7‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ 2‬ﻳﺎ )‪ − (2 x − 3‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ 2 x − 3‬داراي دو‪ ‬ﺣﺎﻟﺖ‪3‬‬
‫‪⎧ 2 x − 3 = 7 ⇒ 2 x = 10 ⇒ x = 5‬‬
‫⎨ ⇒ ‪2 x − 3 = 7 ⇒ 2 x − 3 = ±7‬‬
‫‪⎩ 2 x − 3 = −7 ⇒ 2 x = −4 ⇒ x = −2‬‬

‫ﭘﺲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي دو‪ ‬ﺣﻞ ‪ x = 5‬و ‪ x = 2‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .7‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 3 x − 12 + 8 = 17‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪3 x − 12 + 8 = 17 ⇒ 3 x − 12 = 9 ⇒ 3 x − 12 = ±9 ⇒ 3 x = 12 ± 9‬‬
‫‪12 ± 9‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‪x‬‬ ‫= ‪⇒ x1‬‬ ‫‪= 7 , x 2 = = 1 ⇒ x1 = 7 , x 2 = 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﻋﺪاد‪ 1 ‬و‪ 7 ‬ﺣﻞ ﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﺬردار‪ ‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪142 ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻﺗﻴﻜﻪ در ‪ ‬ان ﻫﺎ ‪ ‬ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺎده ﻫﺎ ‪ ‬زﻳﺮ ‪ ‬ﺟﺬر ‪ ‬ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪) ‬ﻏﻴﺮﻧﺎﻃﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ( در ‪ ‬اﺛﺮ ‪ ‬ﻣﺮﺑﻊ ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫اﻃﺮاف ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺟﺬر در ‪ ‬ﻳﻚ ﺳﻤﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪ ‬ﺑﻴﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺎدي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدد‪  ،‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﻞ‪ ،‬ﺣﻞ ﻫﺎي ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎﻳﺪ در‪ ‬اﺻﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻣﺘﺤﺎن ﮔﺮدد‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﺣﺎﻟﺘﻲ از‪ ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﺬردار‪ ‬ﻣﻄﺮح ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ اول ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .8‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x + 3 = 8‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫⇒‪x+3 =8‬‬ ‫(‬ ‫)‬‫‪2‬‬
‫‪x + 3 = 8 2 ⇒ x + 3 = 64 ⇒ x = 61‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 61‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .9‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 2 x − 3 + 5 = 2‬را‪ ‬ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)‪2 x − 3 + 5 = 2 ⇒ 2 x − 3 = −3 ⇒ 2 x − 3 = (− 3‬‬ ‫(‬ ‫)‬‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪⇒ 2 x − 3 = 9 ⇒ 2 x = 12 ⇒ x = 6‬‬
‫ﺣﺎل اﮔﺮ ‪ ‬ﻗﻴﻤﺖ ‪ x = 6‬درﻣﻌﺎدﻟﻪ وﺿﻊ ﺷﻮد آﻧﺮا ﺻﺪق ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪  ،‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي ﺣﻞ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫= ‪ 2 x − 3‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .10‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪3 x + 4‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪2 x + 3 = 3x + 4 ⇒ 2 x + 3 = 3x + 4‬‬ ‫(‬ ‫( )‬‫‪2‬‬
‫)‬‫‪2‬‬

‫‪⇒ 2 x + 3 = 3x + 4 ⇒ 2 x − 3x = 4 − 3 ⇒ x = −1‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎده ‪ax + b‬‬
‫ﻣﻘﺼﺪ ازﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎده ‪ ، ax + b‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﺤﻮل ‪ x‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻗﻴﻤﺖ‬
‫اﻓﺎده ﻓﻮق ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲ و ﻳﺎ ﺻﻔﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎده ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ax + b = 0‬‬

‫‪143 ‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ x = − ab‬را در ﻧﻈﺮ ﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬اﺑﺘﺪاﻫﻤﺎن ﻗﻴﻤﺖ ‪ x‬ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ دران اﻓﺎده ﺻﻔﺮ‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪b‬‬
‫‪ax + b = 0 ⇒ ax = − b ⇒ x = −‬‬
‫‪a‬‬
‫اﮔﺮ ‪ a > 0‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺷﺎره اﻓﺎده در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ‪ x = − ab‬ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ آن ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ‪ a > 0‬اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﺒﺎرت دﮔﺮ ‪  a > 0‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪− ab‬‬ ‫∞‬
‫‪ax + b‬‬ ‫‪− − − − 0 + + + +‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي ) ∞ ‪ x ∈ (− ab ,‬اﺷﺎره اﻓﺎده ﻣﺜﺒﺖ و ﺑﺮاي ) ‪ x ∈ (− ∞,−‬اﺷﺎره آن ﻣﻨﻔﻲ‬
‫‪b‬‬
‫‪a‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪  a<0‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪− ab‬‬ ‫∞‬
‫‪ax + b‬‬ ‫‪+ + + + 0 − − − −‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮاي ) ∞ ‪ x ∈ (− ab ,‬اﺷﺎره اﻓﺎده ﻣﻨﻔﻲ و ﺑﺮاي ) ‪ x ∈ (− ∞,− ab‬اﺷﺎره آن ﻣﺜﺒﺖ‬

‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .11‬اﺷﺎره اﻓﺎده ‪ 2 x − 8‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪2x − 8 = 0 ⇒ 2x = 8 ⇒ x = 4‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪4‬‬ ‫∞‬

‫‪2x − 8‬‬ ‫‪− − − − 0 + + + +‬‬

‫‪  x ∈ (− ∞ ,4 ) ⇒ 2 x − 8 < 0 ,‬‬ ‫‪x ∈ (4, ∞ ) ⇒ 2 x − 8 > 0‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .12‬اﺷﺎره اﻓﺎده ‪ − 3 x − 18‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪  .‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫‪144 ‬‬
 ‫‪− 3x − 18 = 0 ⇒ −3x = 18 ⇒ x = −6‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪−6‬‬ ‫∞‬
‫‪− 3 x − 18‬‬ ‫‪− − − − 0 + + + +‬‬
‫‪  x ∈ (− ∞ ,− 6 ) ⇒ − 3 x − 18 < 0 , x ∈ (− 6, ∞ ) ⇒ − 3 x − 18 > 0‬‬

‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات‪  ‬ﻫﺎي درﺟﻪ اول‬

‫ﺣﺎﻻت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﺎﻣﺴﺎوات درﺟﻪ اول ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪ ‬‬
‫‪ax + b ≥ 0 , ax + b > 0‬‬
‫‪ax + b ≤ 0 , ax + b < 0‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﻞ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي از ‪ x‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﺑﺮﻗﺮار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوات درﺟﻪ اول ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻌﻴﻦ اﺷﺎره اﻓﺎده درﺟﻪ اول‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﺤﻮل در ان‪ ،‬اﻓﺎده اﺷﺎره ﻣﺜﺒﺖ ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .13‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ 4 x + 9 ≤ 3‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪4x + 9 ≤ 3 ⇒ 4x + 9 − 3 ≤ 0 ⇒ 4x + 3 ≤ 0‬‬
‫‪3‬‬
‫‪⇒ 4 x ≤ −3 ⇒ x ≤ −‬‬
‫‪4‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي] ‪ x ∈ (− ∞ , − 43‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻓﻮق ﺻﺪق ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .14‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ − 4 x + 20 > 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪− 4 x + 20 ≤ 0 ⇒ −4 x + 20 > 0 ⇒ −4 x > −20‬‬
‫‪− 20‬‬
‫< ‪⇒ −4 x > −20 ⇒ x‬‬ ‫‪⇒ x<5‬‬
‫‪−4‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي ] ‪ x ∈ (− ∞ , 4‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻓﻮق ﺻﺪق ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي داراي ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ‬

‫‪145 ‬‬
 ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻻت‪ ،‬در ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎ ﻧﻴﺰﻣﻔﻬﻮم ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﺮ‬
‫اﻓﺎده داراي ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ داراي دو ﺣﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎواﺗﻬﺎي درﺟﻪ اول داراي‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻄﻠﻖ اﺷﺎره ﻣﻴﮕﺮدد و اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎ داراي اﺷﻜﺎل ذﻳﻞ اﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ax + b < c ,‬‬ ‫‪ax + b ≤ c ,‬‬ ‫‪ax + b > c ,‬‬ ‫‪ax + b ≥ c‬‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ‪ a‬و ‪ b‬اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺛﺎﺑﺖ و ‪ c‬ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭼﻬﺎر ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻓﻮق‬
‫درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪه ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻗﺮارذﻳﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬
‫‪± (ax + b) < c , ± (ax + b) ≤ c , ± (ax + b) > c , ± (ax + b) ≥ c‬‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎﻣﻴﺘﻮان ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺸﺨﺺ را ﺣﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .15‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ 5x − 15 < 10‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪5 x − 15 < 10 ⇒ ± (5 x − 15) < 10‬‬
‫‪⎧ 5 x − 15 < 10 ⇒ 5 x < 25 ⇒ x < 5‬‬
‫⎨⇒‬ ‫‪⇒1< x < 5‬‬
‫⎩‬ ‫‪−‬‬ ‫(‬‫‪5‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪15‬‬ ‫)‬ ‫<‬ ‫‪10‬‬ ‫⇒‬ ‫‪5‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪15‬‬ ‫>‬ ‫‪−‬‬ ‫‪10‬‬ ‫⇒‬ ‫‪x‬‬ ‫>‬ ‫‪1‬‬
‫ﭘﺲ ﺳﺖ ﺣﻞ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻋﺒﺎرت ازاﻧﺘﺮوال )‪ (1 , 5‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .16‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ 5x − 15 ≥ 10‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫روش اول‪ :‬اﮔﺮ از ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﻞ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻋﺒﺎرت از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي‬
‫‪ x‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ 5x − 15 < 10‬راﺻﺪق ﻧﻜﻨﻨﺪ‪،‬ﻳﻌﻨﻲ ازاﻧﺘﺮوال )‪ (1 , 5‬ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻬﺬاﺳﺖ ﺣﻞ ﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﻋﺒﺎرت از ) ∞ ‪ (− ∞ , 1] ∪ [5 ,‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫روش دوم‪ :‬ﺷﺒﻴﻪ ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ‬
‫‪5 x − 15 ≥ 10 ⇒ ± (5 x − 15) ≥ 10 ⇒ 5 x − 15 ≥ 10 ∨ −(5 x − 15) ≥ 10‬‬
‫) ∞ ‪⇒ 5 x ≥ 25 ∨ −5 x ≥ −5 ⇒ x ≥ 5 ∨ x ≤ 1 ⇒ x ∈ (− ∞ , 1] ∪ [5 ,‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺎﻳﻢ‬

‫‪146 ‬‬
‫دو ﻣﺤﻮر اﻋـﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻋـﻤﻮداَ ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ‪ ،‬ﻃﻮري در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓـﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﻘـﻄﻪء ﺗﻘﺎﻃﻊ آن‬
‫ﻫﺎ ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺒﺪإ ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﻫﺎي راﺳﺖ و ﻓﻮق در ﻣﺤﻮر ﻫﺎي اﻓـﻘﻲ و ﻋـﻤﻮدي ﺟﻬﺎت ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ)ﺷﻜﻞ‪ .(1‬ﻫـﺮ ﮔﺎه ‪ p‬ﻧﻘﻄﻪ اﺧﺘﻴﺎري از ﻣﺴﺘﻮي ﺑﺎﺷﺪ دو ﻣﻮازي از ‪ p‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر ﻫﺎي‬
‫اﻓـﻘﻲ و ﻋـﻤﻮدي ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ اﻳﻦ ﺧﻄﻮط ﻣﺤﻮر اﻓـﻘﻲ را در ‪ X‬و ﻋـﻤﻮدي را در ‪ y‬ﺗﻘﺎ‬
‫ﻃﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ‪ p ‬ﺑﻴﻚ ﺟﻮره اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ )‪ ( x, y‬ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺎﻳﻢ ‪ p‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد در اﻳﻨﺠﺎ ﻋﺪد ‪ X‬ﻓﺎﺻﻠﻪ و ‪ y‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ p‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‬
‫ﻟﻬﺬا ﺑﻬﺮ ﺟﻮره اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ روي ﻣﺴﺘﻮي و ﺑﺮ ﻋﻜﺲ ﺑﻬﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺴﺘﻮي ﻳﻚ ﺟﻮره‬
‫اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻴﮕﺮدد ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺤﻮر ﻫﺎي ﻓﻮق را ﺑﻨﺎم ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺎﻳﻢ ﻳﺎ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻛﺎرﺗﻴﺰﻳﻦ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬‬
‫دو ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ ( x1 . y1‬و ) ‪ ( x 2 , y 2‬ﺑﻴﻦ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﺴﺎوي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ﻫﺮﮔﺎه ‪ x1 = x 2‬و‬
‫‪ y1 = y 2‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﺴﺘﻮي را در ﭼﻬﺎر ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻫـﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ زاوﻳﻪ‬
‫ﻗﺎﻳﻤﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻴﺸﻮد و ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﺮﻛﺖ ﻋـﻘﺮب ﺳﺎﻋـﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ اول ‪ ،‬دوم ‪،‬‬
‫ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﻣﺴﻤﻲ اﻧﺪ‪ .‬اﺷﺎرات ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﺎط در اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ داراي‬
‫ﺣﺎﻻت ) ‪ +‬و ‪ (−,−) ، (−,+) ، ( +‬و )‪ (+,−‬ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪147 ‬‬
 ‫‪ ‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﺳﺖ ﻧﻘﺎﻃﻲ ) ‪ ( x, y‬در ﻣﺴﺘﻮي ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻗﺎﺋﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ درﺟﻪ اول را ﺻﺪق‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ازﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ را ﻣﻌﺎﻻت‬
‫ﺧﻄﻲ ﻣﻴﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻄﻲ داراي ﻳﻜﻲ از دو ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪y = ax + b ,‬‬ ‫‪Ax + By + C = 0‬‬
‫ﺗﺎﻧﺠﺎﻧﺖ زاوﻳﻪ ‪ α‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ y = ax + b‬ﺑﺎﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻴﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎوي ﻋﺪد ‪a‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺬﻛﻮرﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻴﺸﻮد‪،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺪد ‪ tanα = a‬ﻣﻴﻞ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫‪ y = ax + b‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 17‬ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ y = x − 8‬ﺑﺎ ﻣﺤﻮر اﻓﻘﻲ زاوﻳﻪ ﭼﻨﺪ درﺟﻪ را ﻣﻴﺴﺎزد؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮ ‪ α‬زاوﻳﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‬

‫‪tanα = 1 ⇒ α = 4 5‬‬

‫ﻣﻮازات و ﻋﻤﻮدﻳﺖ ﺧﻄﻮط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬

‫‪⎧ y = m1 x + b1‬‬
‫⎨ دوﻣﺴﺘﻘﻴﻢ رااراﺋﻪ ﻣﻴﻜﻨﻨﺪواﻳﻦ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎداراي ﺳﻪ‬ ‫دوﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻄﻲ‬
‫⎩‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪m‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪b‬‬‫‪2‬‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪:‬‬

‫اول ‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮازي اﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ m1 = m2‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪148 ‬‬
 ‫دوم ‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎﺑﺮﻫﻤﺪﮔﺮﻋﻤﻮد اﻧﺪ ‪ ،‬دﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ‪ m1 m 2 = −1‬را ﺻﺪق ﻛﻨﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬‬
‫ﻫﻤﺪﮔﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ‪ ،‬وﻗﺘﻴﻜﻜﻪ ﻫﺮ دو ﻪ‬
‫ﺮ‬ ‫ﺳﻮﻮم ‪ .‬اﻳﻦ دو ﻣﺴ‬
‫ﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ‬

‫ﻣﺜﺎﺎل ‪ .18‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻴﻢ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﻌﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ ﺑﺎ ﻫﻫﻤﺪﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﺳﺳﺒﺖ دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪⎧ y = 43 x + 6‬‬ ‫‪⎧ y = 2x − 7‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(ii‬‬ ‫⎨‬
‫⎩‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪⎩ y = 2x + 9‬‬

‫‪⎧ y = 3x + 5‬‬ ‫‪⎧ x + 2y = 6‬‬

‫) ‪  (iii‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫) ‪(iv‬‬ ‫⎨‬
‫‪⎩2 y = 6 x + 10‬‬ ‫‪⎩y = − 2 x + 9‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪   ‬‬

‫‪1‬‬
‫‪149 ‬‬
 ‫ﺣﻞ‪ :‬در ) ‪ (i‬ﭼﻮن ‪ ، m1 m 2 = 43 (− 43 ) = −1‬ﭘﺲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎ ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻋﻤﻮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ) ‪ (ii‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ‪ ، m1 = 2 = m 2‬ﭘﺲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮازي اﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ ) ‪ (iii‬اﮔﺮ اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوم ﺑﺮ‪ 2‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ اول ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻫﺮ دو‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻜﻲ ﺑﻮده ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ اﻧﺪ‪.‬‬
‫و در ﺣﺎﻟﺖ ) ‪ (vi‬ﻣﻌﺎدﻻت را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ داده دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪⎧ x + 2y = 6‬‬ ‫‪⎧ y = − 12 x + 3‬‬ ‫‪1‬‬
‫⎨‬ ‫⇒‬ ‫⎨‬ ‫⇒‬ ‫‪m‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= m2‬‬
‫‪⎩y = − 2 x + 9‬‬ ‫‪⎩y = − 2 x + 9‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎ ﻣﻮا زي اﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺧﻄﻲ دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ‪ ‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺧﻄﻲ ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ را دارد‬
‫‪⎧ a1 x + b1 y = c1‬‬
‫⎨‬
‫‪⎩a 2 x + b2 y = c2‬‬
‫واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺧﻄﻲ اﻧﺪ و ﻃﺒﻌﺎً دو ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﻣﻮازي‪،‬‬
‫ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ و ﻳﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫⎧‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪c1‬‬
‫⎪⎪‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪⎧ a1 x + b1 y = c1‬‬ ‫‪⎧ b1 y = −a1 x + c1‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪b1‬‬
‫⎨‬ ‫⇒‬ ‫⎨‬ ‫⇒‬ ‫⎨‬
‫‪⎩a 2 x + b2 y = c 2‬‬ ‫‪⎩b2 y = −a 2 x + c 2‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪⎪y = − 2 x + 2‬‬
‫⎩⎪‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪b2‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ داراي ﻳﻚ ﺣﻞ اﺳﺖ ‪ ،‬درﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎ ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻮازي‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮﻣﻴﻞ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﭘﺲ‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪m1 ≠ m2 ⇒ − 1 ≠ − 1 ⇒ 1 ≠ 1 ⇔ a1b2 ≠ a2 b1 ⇔ a1b2 − a2 b1 ≠ 0‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪a2 b2‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺣﻞ ﻧﺪارد اﮔﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎ ﻣﻮازي ﺑﺎﺷﻨﺪ)ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ(‪ ،‬ﭘﺲ‬

‫‪150 ‬‬
 ‫‪a1‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪m1 = m2 ⇒ −‬‬ ‫‪= − 1 ⇒ 1 = 1 ⇔ a1b2 = a2 b1 ⇔ a1b2 − a2 b1 = 0‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪a2 b2‬‬
‫و ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺣﻞ دارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺮ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ داراي ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺬﻛﻮرﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‬
‫‪a1 b1‬‬
‫≠‬ ‫ﺷﺮط ﺗﻘﺎﻃﻊ ) ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺣﻞ ﻳﻜﺘﺎ (‬
‫‪a 2 b2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b c‬‬
‫‪  1 = 1 ≠ 1‬‬ ‫ﺷﺮط ﻣﻮازات )ﻋﺪم ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺣﻞ(‬
‫‪a 2 b2 c2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b c‬‬
‫‪  1 = 1 = 1‬‬ ‫ﺷﺮط اﻧﻄﺒﺎق)ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺣﻞ ﻫﺎ(‬
‫‪a 2 b2 c 2‬‬
‫ﻫﺪف از ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺗﻌﻴﻦ ﺟﻮره ﻫﺎي اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ )‪ ( x, y‬اﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﺮ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺻﺪق ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ دو ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﻣﻮازي ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻄﺒﻖ و ﻳﺎ ﻣﺘﻘﺎﻃﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﻬﺬا اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺣﻞ دارﻧﺪ ﺑﺸﺮﻃﻴﻜﻪ ﺧﻄﻮط‬
‫آن ﻫﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺣﻞ ﻫﺎ دارﻧﺪ اﮔﺮﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺣﻞ ﻧﺪارﻧﺪ درﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻣﻮازي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺑﻄﺮﻳﻖ اﻓﻨﺎ‬

‫درﻳﻦ روش ﻳﻜﻲ از ﺿﺮاﺋﺐ در اﺛﺮ ﺿﺮب اﻃﺮاف ﻫﺮ دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻪ اﻋﺪاد ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺴﺎوي‬
‫ﮔﺮدﻧﺪ و آﻧﮕﺎه ﻣﻌﺎدﻻت ﻃﺮف ﺑﻄﺮف از ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺘﺤﻮل ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫ﺣﺬف ﮔﺮدﻳﺪه ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ از آن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺣﻞ آن ﻣﺘﺤﻮل ﺑﻌﺪي‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﮕﺮدد و ﺑﺎ اﻵﺧﺮه ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺘﺤﻮل را در ﻳﻜﻲ از دو ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻗﺮار داده ﺑﻌﺪ از ﺣﻞ ﻗﻴﻤﺖ آن‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ روش ﺑﺎﻻي ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻄﺒﻴﻖ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬
‫‪⎧ 3x − 2 y = 7‬‬ ‫) ‪(I‬‬
‫⎨ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .19‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫‪⎩5 x − y = 21‬‬ ‫) ‪(II‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﻃﺮا ف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (II‬را ﺑﺎ ﻋﺪد ‪ − 2‬ﺿﺮب ﻛﺮده آﻧﺮل ﺑﺎ راﺑﻄﻪ ) ‪ (I‬ﻃﺮف ﺑﻄﺮف ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪151 ‬‬
 ‫⎧‬ ‫‪3x − 2 y = 7‬‬
‫⎪‬‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪7‬‬ ‫‪− 35‬‬
‫⎨‬ ‫= ‪⇒ − 10 x + 2 y = −42 ⇒ x‬‬ ‫‪⇒ x =5‬‬
‫‪− 2 ⎪5 x − y = 21‬‬ ‫‪−7‬‬
‫⎩‬ ‫‪− 7 x = −35‬‬
‫ﺣﺎل ‪ x = 5‬در ﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (I‬ﻗﺮار داده‪ y ،‬را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‬
‫‪−8‬‬
‫= ‪3⋅ 5 − 2 y = 7 ⇒ −2 y = 7 − 15 ⇒ −2 y = −8 ⇒ y‬‬ ‫‪⇒y =4‬‬
‫‪−2‬‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ x = 5‬و ‪ y = 4‬ﻳﻌﻨﻲ ) ‪ (5,4‬ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‬

‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺑﻄﺮﻳﻖ ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ‬

‫درﻳﻦ روش ﻳﻜﻲ ازﻣﺠﻬﻮل ﻫﺎدرﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ازﺟﻨﺲ ﻣﺠﻬﻮل دوﻣﻲ اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪه درﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫دوﻣﻲ وﺿﻊ ﻣﻴﺸﻮد‪،‬ﺗﺎﻣﻌﺎدﻟﻪء ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ازان ﺑﺪﺳﺖ آﻳﺪ وﺑﻌﺪازﺣﻞ آن ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺠﻬﻮل‬
‫رادرﻳﻜﻲ ازآﻧﻬﺎ ﻗﺮارداده ﻣﺠﻬﻮل دوﻣﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫‪⎧ 2x − 3y = 6‬‬ ‫) ‪(I‬‬
‫⎨ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .20‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫‪⎩5 x − 4 y = 22‬‬ ‫) ‪(II‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر‬

‫‪2x − 3y = 6‬‬ ‫‪(I ) ⇒ 2 x = 3 y + 6 ⇒ x = 3 y + 6‬‬

‫‪2‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﻴﻤﺖ ‪ x‬رادرﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (II‬ﻗﺮارﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‬

‫‪5x − 4 y = 22‬‬ ‫‪(II ) ⇒ 5⋅ 3y + 6 − 4 y = 22 ⇒15y + 30 − 8y = 44‬‬

‫‪2‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪3y + 6 6 + 6‬‬
‫= ‪⇒ 7 y = 44 − 30 ⇒ 7 y = 14 ⇒ y‬‬ ‫= ‪⇒ y =2⇒ x‬‬ ‫=‬ ‫‪=6‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x = 6‬و ‪ y = 2‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺑﻄﺮﻳﻖ دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ‬

‫‪152 ‬‬
 ‫‪⎧ a1 x + b1 y = c1‬‬
‫⎨ ﺑﻴﻜﻲ ازروش ﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﺣﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫‪a‬‬
‫‪⎩ 2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪b‬‬‫‪2‬‬
‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪c‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪c1b2 − c2 b1‬‬ ‫‪a c − a 2 c1‬‬

‫=‪x‬‬ ‫‪, y= 1 2‬‬
‫‪a1b2 − a 2 b1‬‬ ‫‪a1b2 − a 2 b1‬‬
‫ﺣﺎل ﺳﻪ دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ‪ Δ x ، Δ‬و ‪ Δ y‬ﻗﺮارذﻳﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻴﮕﺮدد‬
‫‪a1‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪c1‬‬ ‫‪c2‬‬
‫=‪Δ‬‬ ‫‪= a1b2 − a 2 b1‬‬ ‫= ‪, Δx‬‬ ‫‪= c1b2 − c2 b1‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪b2‬‬
‫‪a1‬‬ ‫‪c1‬‬
‫= ‪Δy‬‬ ‫‪= a1c2 − c1a 2‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪c2‬‬
‫‪Δy‬‬ ‫‪Δx‬‬
‫= ‪ y‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫= ‪x‬و‬ ‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻮق ﻋﺒﺎرت از ) ‪ ( x, y‬اﺳﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪Δ‬‬
‫‪⎧2 x + 3 y = 2‬‬
‫⎨ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪                            .‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ . 21‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت‬
‫⎩‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﺣﻞ ‪ .‬اﺑﺘﺪا دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‬
‫‪2 3‬‬
‫=‪  Δ‬‬ ‫‪= 2( −2) − (1)( 3) = −4 − 3 = −7‬‬
‫‪1 −2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪Δx‬‬ ‫‪= 2( −2) − (3)( −6) = −4 + 18 = 14‬‬
‫‪−6 −2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪Δy‬‬ ‫‪= 2( −6) − ( 2)(1) = −12 − 2 = −14‬‬
‫‪1 −6‬‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪− 14‬‬ ‫‪Δ‬‬ ‫‪14‬‬
‫= ‪⇒y= y‬‬ ‫= ‪= +2 , x = x‬‬ ‫‪= −2‬‬
‫‪Δ‬‬ ‫‪−7‬‬ ‫‪Δ −7‬‬
‫ﺣﻞ ﮔﺮاﻓﻴﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ‪ ‬‬

‫‪153 ‬‬
‫دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺗﻌﻴﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ دوﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت و‬ ‫اﺷﺎره ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻞ ﺳﻴﺴ‬
‫ﭼﻨﺎﺎﻧﭽﻪ ﻗﺒﻼ ً ه‬
‫ﻻت دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‬ ‫ﮔﺮاﻓﻴﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻ‬
‫ﻚ‬ ‫ﻛﻪ ذرﻳﻌﻪ اﻳﻦ دووﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻣﻴﮕﺮدد‪،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ درﺣﻞ‬
‫ﺧﻄﻮط ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮﻮط ﻫﺮدوﻣﻌﺎدﻟﻪ )ﮔﺮاف ﻫﺎي آﻧﻬﻬﺎ( ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮔﺮدددوﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ‬
‫ط‬ ‫ﻛﺎﻓﻓﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻬﺎﻋﺒﺎرت ازﺣﻞ ﺳﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺑﺎﺎﻳﺪ ﻃﻮردﻗﻴﻖ ﻣﻌﻌﻴﻦ ﺷﻮد‪،‬درﺣﻞ ﮔﺮاﻓﻴﻚ ﺟﻬﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ ‪،‬اﺳﺘﻔﺎدده ازﻛﺎﻏﺬﮔﺮاف ﺑﺎدﻗﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺗﺮﺳﺳﻴﻢ ﺧﻄﻮط ﻣﺴﺘﺘﻘﻴﻢ وﺗﻌﻴﻦ ﻣﻮﻗﻗﻌﻴﺖ دﻗﻴﻖ ﻄﻪ‬
‫ﺿﺮوري اﺳﺖ‪.‬‬‫‪،‬ﺿ‬
‫ﻣﺜﺎﺎل‪ .22‬ﺣﻞ ﮔﺮﺮاﻓﻴﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ راﻣﻌﻴﻦ ﺪ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪⎧x + 2 y = 5‬‬ ‫‪⎧ x + y =1‬‬ ‫‪⎧ 3x − 6 y = 10‬‬
‫) ‪(i‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(ii‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫)‪(iii‬‬ ‫⎨‬
‫⎩‬ ‫‪3‬‬‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪1‬‬ ‫⎩‬‫‪2x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪0‬‬ ‫‪⎩9 x + 15y = −14‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي داده ﺷﺪه ﻗﺮارذﻳﻞ ﺗﺮﺳﻴﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدﻧﺪ ‪ ‬‬
‫ﻢ‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﮔﺮاف‬
‫ﻞ‬
‫‪ ‬‬

‫‪ ‬‬

‫ﻋﺒﺎرت اﻧﺪاز‬
‫ﺣﻞ ﻫﺎي ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ت‬
‫از اﺷﻜﺎل ﻓﻮق دﻳﺪﺪه ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ ﻞ‬
‫‪x =1‬‬ ‫‪⎧ x=3‬‬ ‫‪⎧ x = 0.7‬‬
‫⎨⎧ ) ‪(i‬‬ ‫⎨ ) ‪, (ii‬‬ ‫⎨ )‪, (iii‬‬
‫‪⎩y = 2‬‬ ‫‪⎩ y = −2‬‬ ‫‪⎩ y = −1.3‬‬

‫ﻧﺎﻣﻣﺴﺎوات ﻫﺎي دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‪ ‬ددرﺟﻪ اول‬

‫ازﭼﻬﺎرﺷﻜﻞ ذﻳﻞ را دارد‬
‫ﻞ‬ ‫ﻳﻜﻲ‬
‫ﺴﺎوات دوﻣﺠﻬﻮﻮﻟﻪ درﺟﻪ اول‪ ،‬ﺑﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﻳﻜ‬
‫ﻧﺎﻣﺴ‬
‫‪ax + by + c < 0 , ax + by‬‬
‫‪b +c≤0‬‬
‫‪ax + by + c > 0 , ax + by‬‬
‫‪b +c≥0‬‬

‫‪1‬‬
‫‪154 ‬‬
‫ﻫﺪف از ﺣﻞ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﺎ ﻣﺴﺎوات ﻫﺎﺗﻌﻴﻦ ﻧﻘﺎط ) ‪ ( x, y‬ازﻣﺴﺘﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات را ﺻﺪق‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوات‪ ،‬اول ﮔﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax + by + c = 0‬ﻛﻪ ﻳﻚ ﺧﻂ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﺳﺖ‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻴﮕﺮدد‪،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻮي را ﺑﻪ دوﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪا ً ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﻳﻜﻲ‬
‫ازﻧﻮاﺣﻲ ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮرا اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮده‪،‬در ﻧﺎﻣﺴﺎوات وﺿﻊ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪،‬اﮔﺮﻧﺎﻣﺴﺎوات راﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪،‬ﺗﻤﺎم‬
‫ﻧﻘﺎط ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻄﻪ ﻋﺒﺎرت ازﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوات اﺳﺖ‪،‬ﻫﺮﮔﺎه ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻨﺘﺨﺒﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات را‬
‫ﺻﺪق ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ان ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات راﺻﺪق ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اﻳﻜﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات را ﺻﺪق ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ درﺷﻜﻞ ﻧﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .23‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ 5 y + 2 x ≤ −10‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﺳﺎده ﺗﺮﻣﻴﺴﺎزﻳﻢ‬
‫‪2‬‬
‫‪5 y + 2 x ≤ −10 ⇒ 5 y ≤ −2 x − 10 ⇒ y ≤ − x − 2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﺎل ﺑﻌﺪازﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪ y = − x − 2‬ﻛﻪ ﻣﺴﺘﻮي را ﺑﻪ دوﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ازﻣﺴﺘﻮي ﺑﻄﻮرﻣﺜﺎل )‪ (0,0‬رادرﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ y ≤ − x − 2‬وﺿﻊ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫‪5‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات را ﺻﺪق ﻣﻴﻜﻨﺪ‪،‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻛﻪ درﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺮﺑﻮط )‪ (0,0‬اﻧﺪ ﺑﺸﻤﻮل‬
‫ﻧﻘﺎط روي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪،‬ﻋﺒﺎرت از ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻣﺬﻛﻮر ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ)ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ( ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .24‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات ‪ 8 − y > 3 x‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪155 ‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻧﺎﻣﺴﺎوات را ﺳﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ ﮔﺮاف ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط آن را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪ ،‬ﺑﺎزﻫﻢ ﺑﺎﺗﻄﺒﻴﻖ‬
‫ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ درﻧﺎﻣﺴﻮات‪،‬ﺳﺖ ﺣﻞ ﻫﺎي آﻧﺮا درﺷﻜﻞ ﻧﺸﺎﻧﻲ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪،‬اﻳﻦ ﺑﺎرﻧﻘﺎط روي ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺖ ﺣﻞ ﻫﺎ ﻧﻤﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪8 − y > 3 x ⇒ − y > 3 x − 8 ⇒ y < −3 x + 8‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي درﺟﻪ اول دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﻤﺰﻣﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎرت از ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﺗﻤﺎم ﻧﻘﺎط ) ‪ ( x, y‬ازﻣﺴﺘﻮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ﺳﻴﺴﺘﻢ را‬
‫ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي درﺟﻪ اول دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ‪،‬ﻫﺮﻳﻚ ازﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎرا‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺣﻞ ﻛﺮده‪،‬ﻧﻘﺎط ﻣﺸﺘﺮك ﻫﻤﻪ ﺣﻞ ﻫﺎﻋﺒﺎرت ازﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪ .‬اﮔﺮﺣﻞ ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺤﺪودي ازﻣﺴﺘﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪،‬دراﻧﺼﻮرت اﻳﻦ ﺣﻞ ﻳﻚ ﭼﻨﺪ ﺿﻠﻌﻲ را ﻣﻴﺴﺎزدواﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫اﺗﻔﺎق ﻣﻲ اﻓﺘﺪﻛﻪ ﺗﻌﺪادﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮدوﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 25‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ‪ 2 < x + y ≤ 5‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﺣﻞ ﮔﺮاﻓﻴﻚ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ‪ x + y ≤ 5‬و ‪ 2 < x + y‬رادرﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺨﺘﺼﺎت‬
‫ﻗﺎﺋﻢ درﻧﻈﺮ ﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﺳﺖ ﻧﻘﺎط ) ‪ (x, y‬ﻛﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﻫﺮدوﻧﺎﻣﺴﺎوات راﺻﺪق ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪،‬ﻋﺒﺎرت‬
‫ازﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪⎧2 < x + y‬‬
‫⎨ ⇒‪  2< x+ y ≤5‬‬
‫‪⎩x + y ≤ 5‬‬

‫‪156 ‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﺑﺎﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻫﺎي ‪ x + y = 5‬و ‪ 2 = x + y‬وﺳﺖ ﻧﻘﺎط ﻣﺸﺘﺮك ﻫﺮﻳﻚ از‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎرا ﺗﻌﻴﻦ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ‬

‫‪⎧x + 2 y ≥ 4‬‬
‫⎨ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪.26‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي‬
‫⎩‬ ‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪y‬‬ ‫≤‬ ‫‪3‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬دو ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮط راﺗﺮﺳﻴﻢ ﻧﻤﻮده ‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪء ﻣﺸﺘﺮك ﺣﻞ ﻫﺎي ﻫﺮﻳﻚ ازﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎرا‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬

‫‪⎧x ≥ 0‬‬
‫⎪‬
‫‪ ⎨ y ≥ 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .27‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي‬
‫‪⎪ x+ y≤5‬‬
‫⎩‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺳﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ‪) x = 0‬ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ(‪) y = 0 ،‬ﻣﺤﻮرﻋﻤﻮدي( و ‪ x + y = 5‬رارﺳﻢ‬
‫ﻛﺮده ‪،‬ﺳﺖ ﻧﻘﺎط ﻣﺸﺘﺮك ﺣﻞ ﻫﺎي ﻫﺮﺳﻪ ﻧﺎﻣﺴﺎوات را ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ازﻧﻘﺎط داﺧﻠﻲ وﻣﺤﻴﻄﻲ ﻳﻚ‬
‫ﻣﺜﻠﺚ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪157 ‬‬
 ‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺧﻄﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت داراي ﺳﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ درﺣﺎﻟﺖ اﺻﻠﻲ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ‬
‫رادارد‬
‫‪⎧ a1 x + b1 y + c1 z = d 1‬‬
‫⎪‬
‫‪⎨a 2 x + b2 y + c 2 z = d 2‬‬
‫‪⎪a x + b y + c z = d‬‬
‫‪⎩ 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺧﻄﻲ ﺑﺮوﺷﻬﺎي اﻓﻨﺎ و ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ راﻧﻴﺰﺑﺮوش ﻫﺎي ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ‪،‬اﻓﻨﺎ وﻳﺎدﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﻴﺘﻮان ﺣﻞ ﻛﺮد‪،‬‬
‫ﻃﻮرﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺮوش اﻓﻨﺎ‪،‬اﺑﺘﺪا دراﺛﺰﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ وﺗﻔﺮﻳﻖ ﻃﺮف ﺑﻄﺮف ﻳﻜﻲ‬
‫ازﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺎﻣﻀﺮب ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ازﻣﻌﺎدﻟﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎﺣﺬف ﻳﻜﻲ ازﻣﺠﻬﻮﻟﻬﺎﺑﻴﻦ ﻣﻌﺎدﻻت‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﺑﻪ‬
‫ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪،‬ﺑﻌﺪا ًاﻧﺮاﺑﻴﻜﻲ ازروش ﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﺣﻞ ﻧﻤﻮده ‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي‬
‫دوﻣﺠﻬﻮل ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه رادرﻳﻜﻲ ازﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﻗﺮارداده ‪،‬ﺑﺎﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﺠﻬﻮل‬
‫ﺳﻮﻣﻲ ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫درروش ﺗﻌﻮﻳﻀﻲ ﺑﺎاﻧﺘﺨﺎب دوﻣﻌﺎدﻟﻪ ازﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ازﻣﺠﻬﻮﻟﻬﺎراازﺟﻨﺲ دوﻣﺠﻬﻮل دﻳﮕﺮازﻳﻜﻲ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ آورده درﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﻌﺪي ﻋﻮض ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ‬
‫آﻳﺪ‪،‬ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ازدوﻣﻌﺎدﻟﻪ دﮔﺮﺑﺎزﻫﻢ ﻳﻚ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ را اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ درﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ازﺣﻞ اﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻬﺮروﺷﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪158 ‬‬
‫دوﻣﺠﻬﻮل ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﺸﻮدوآﻧﻬﺎرا درﻳﻜﻲ ازﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻗﺮارداده ﻣﺠﻬﻮل ﺳﻮﻣﻲ راﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ‬
‫آورﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 28‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬

‫‪⎧ 2x − y + z = 3‬‬ ‫) ‪(I‬‬
‫⎪‬
‫‪⎨x+ y+z =6‬‬ ‫) ‪(II‬‬
‫‪⎪x + y − z = 0‬‬ ‫) ‪(III‬‬
‫⎩‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻣﻌﺎدﻻت ) ‪ (I‬و ) ‪ (III‬راﻃﺮف ﺑﻄﺮف ﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮده ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ‪ 3x = 3‬وارﺟﻤﻊ ﻧﻤﻮدن‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ) ‪ (II‬و ) ‪ (III‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪﻛﻪ ‪، 2 x + 2 y = 6‬ﺣﺎل ﺳﻴﺴﺘﻢ ذﻳﻞ را ﺣﻞ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬
‫‪⎧ 3x = 3‬‬
‫⎨‬ ‫‪⇒ x =1 , 2 + 2y = 6 ⇒ y = 2‬‬
‫‪⎩2 x + 2 y = 6‬‬
‫ﺑﺎﺟﺎي ﮔﺬاري‪ x = 1‬و ‪ y = 2‬درﻣﻌﺎدﻟﻪ ) ‪ (I‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪2−2+ z = 3⇒ z = 3‬‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺒﺎرت از )‪ (1,2,3‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺑﺮوش دﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ‬

‫ﻣﺘﺮﻳﻜﺲ ﻫﺎ و دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎت ﻫﺎ ﻳﻚ ﻣﺒﺤﺚ ﻋﻤﺪه از ﺟﺒﺮﺧﻄﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﻔﺼﻞ‬
‫وارد ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻳﻢ و ﺻﺮف از دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم ﻳﺎد آوري و اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‬ ‫و ‪c3‬‬ ‫دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم اﻋﺪاد ‪c 2 , c1 , b3 , b2 , b1 , a 3 , a 2 , a1‬‬
‫دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪a1‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪c1‬‬
‫‪b2‬‬ ‫‪c2‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪c2‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪b2‬‬
‫‪  Δ = a2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪c 2 = a1‬‬ ‫‪− b1‬‬ ‫‪+ c1‬‬
‫‪b3‬‬ ‫‪c3‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫‪c3‬‬ ‫‪a3‬‬ ‫‪b3‬‬
‫‪a3‬‬ ‫‪b3‬‬ ‫‪c3‬‬
‫ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ازاﻧﻜﺸﺎف وﻣﺤﺎﺳﺒﻪ دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻪ دوم ﻗﻴﻤﺖ ‪ Δ‬ﻗﺮارذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪:‬‬
‫‪  Δ = a1 b2 c 3 + b1 c 2 a 3 + c1 a 2 b3 − a 3 b2 c1 − b3 c 2 a1 − c 3 a 2 b1 .‬‬

‫‪159 ‬‬
 ‫اﻧﻜﺸﺎف ﺑﺴﻴﻂ دﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ‬
‫درﻳﻦ روش ﺟﻬﺖ اﻧﻜﺸﺎف دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم اﺑﺘﺪا ﺳﺘﻮن ﻫﺎي اول ودوم را ﺗﻜﺮارا ﺑﺴﻤﺖ‬
‫راﺳﺖ دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ اﺻﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ازﺗﻔﺎﺿﻞ ﻗﻄﺮﻫﺎي ﺟﺪول ﺣﺎﺻﻠﻪ‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮد‪  :‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪⇒ Δ = a1 b2 c3 + b1 c 2 a 3 + c1 a 2 b3 − a 3 b2 c1 − b3 c 2 a1 − c3 a 2 b1 .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .29‬دﻳﺘﺮﻣﻴﺘﺎﻧﺖ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﻮم داده ﺷﺪه ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪            ‬‬
‫‪4 1 10‬‬ ‫‪4 1 10 4 1‬‬
‫‪D= 3 2 5 ⇒ 3 2‬‬ ‫‪5 3 2‬‬
‫‪2 3 10‬‬ ‫‪2 3 10 2 3‬‬
‫‪Δ = 4 ⋅ 2 ⋅ 10 + 1 ⋅ 5 ⋅ 2 + 10 ⋅ 3 ⋅ 3 − 2 ⋅ 2 ⋅ 10 − 3 ⋅ 5 ⋅ 4 − 10 ⋅ 3 ⋅ 1‬‬
‫‪⇒ Δ = 80 + 10 + 90 − 40 − 60 − 30 = 50‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺮوش دﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ‬

‫ﻳﻜﻲ از روش ﻫﺎي ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺧﻄﻲ ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ‪ ‬‬
‫‪⎧ a1 x + b1 y + c1 z = d 1‬‬
‫⎪‬
‫‪⎨a 2 x + b2 y + c 2 z = d 2‬‬
‫‪⎪a x + b y + c z = d‬‬
‫‪⎩ 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﻧﻴﺰ ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻛﺮاﻣﺮ اﺳﺖ و ﺷﺒﻴﻪ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ در ﻳﻨﺠﺎ ﭼﻬﺎر دﻳﺘﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ذﻳﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪  :‬‬

‫‪160 ‬‬
 a1 b1 c1 d1 b1 c1
  Δ = a2 b2 c2 , Δ x = d 2 b2 c2
a3 b3 c3 d 3 b3 c3
a1 d 1 c1 a1 b1 d 1
              Δ y = a 2 d 2 c 2 , Δ z = a 2 b2 d 2       
a 3 d 3 c3 a 3 b3 d 3
‫و ﺑﺎاﻻ ﺧﺮه ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
Δx Δy Δz
x= y= z=
Δ Δ Δ
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻌﺎدﻻت ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از‬،‫ﺑﻬﺮروﺷﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﻓﻮق ﺣﻞ ﺷﻮﻧﺪ‬

d 1 b2 c 3 + c1 d 2 b3 + b1 c 2 d 3 − c1 b2 d 3 − d 1 c 2 b3 − b1 d 2 c 3
x=
a1 b2 c 3 + c1 a 2 b3 + b1 c 2 a 3 − c1 b2 a 3 − a1 c 2 b3 − b1 a 2 c 3
a d c + c1 a 2 d 3 + d 1 c 2 a 3 − c1 d 2 a 3 − a1 c 2 d 3 − d 1 a 2 c 3
  y= 1 2 3
a1 b2 c 3 + c1 a 2 b3 + b1 c 2 a 3 − c1 b2 a 3 − a1 c 2 b3 − b1 a 2 c 3
a b d + b d a + d 1 a 2 b3 − d 1b2 a 3 − a1 d 2 b3 − b1 a 2 d 3
z= 1 2 3 1 2 3
a1b2 c 3 + c1 a 2 b3 + b1 c 2 a 3 − c1b2 a 3 − a1 c 2 b3 − b1 a 2 c3

‫ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬.30‫ﻣﺜﺎل‬

⎧ x + 2 y − z = −3
⎪
  ⎨ 3x + y + z = 4
⎪ x − y + 2z = 6
⎩
‫ ﭼﻬﺎردﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﻗﺮارذﻳﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‬: ‫ﺣﻞ‬

161 
 ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−1 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Δ= 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪= 2 + 2 + 3 + 1 + 1 − 12 = −3‬‬
‫‪1 −1‬‬ ‫‪2 1 −1‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪−3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−1 − 3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪  Δx = 4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 4‬‬ ‫‪1 = −6 + 12 + 4 + 6 − 3 − 16 = −3‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪−1 2 6 −1‬‬
‫‪1 − 3 −1 1 − 3‬‬
‫‪  Δy = 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪= 8 − 3 − 18 + 4 − 6 + 18 = 3‬‬
‫‪1 6‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪−31‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Δz = 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪= 6 + 8 + 9 + 3 + 4 − 36 = −6‬‬
‫‪1 −1‬‬ ‫‪6 1 −1‬‬
‫‪  ‬ﻟﻬﺬا‬
‫‪Δx − 3‬‬ ‫‪Δ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Δ −6‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫= ‪=1 , y = y‬‬ ‫= ‪= −1 , z = z‬‬ ‫‪= 2.‬‬
‫‪Δ −3‬‬ ‫‪Δ −3‬‬ ‫‪Δ −3‬‬
‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺒﺎرت از ) ‪ (1,−1,2‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .31‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬

‫‪⎧ x + 2z = 7‬‬
‫⎪‬
‫‪  ⎨ 3x + y = 5‬‬
‫‪⎪2 y − 3z = −5‬‬
‫⎩‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬ﺳﻴﺴﺘﻢ راﺑﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدل آن ﻗﺮارذﻳﻞ ﺗﻐﻴﺮﺷﻜﻞ ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ‬

‫‪162 ‬‬
 ‫‪⎧ x + 0 y + 2z = 7‬‬
‫⎪‬
‫‪⎨ 3x + y + 0 z = 5‬‬
‫‪⎪0 x + 2 y − 3z = −5‬‬
‫⎩‬
‫و ﺣﺎل ﭼﻬﺎردﺗﺮﻣﻴﻨﺎﻧﺖ ﻣﺮﺑﻮط ‪،‬ﻃﻮرﻣﺨﺘﺼﺮﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Δ= 3 1‬‬ ‫‪0 = 9 , Δx = 5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0 =9‬‬
‫‪0 2 −3‬‬ ‫‪−5 2 −3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 0‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪Δy = 3 5‬‬ ‫‪0 = 18 , Δ z = 3 1 5 = 27‬‬
‫‪0 −5 −3‬‬ ‫‪0 2 −5‬‬
‫‪ ‬ﻟﻬﺬا‬
‫‪Δx 9‬‬ ‫‪Δy‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪Δ z 27‬‬
‫=‪x‬‬ ‫‪= =1 ,‬‬ ‫=‪y‬‬ ‫=‬ ‫‪= −1 ,‬‬ ‫=‪z‬‬ ‫=‬ ‫‪= 3.‬‬
‫‪Δ 9‬‬ ‫‪Δ‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪Δ‬‬ ‫‪9‬‬
‫ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻋﺒﺎرت از )‪ (1,2,3‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ) ‪ ...، P3 ( x ) ، P2 ( x ) ،  P1 ( x‬و ) ‪ Pn ( x‬ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻧﺎﻃﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬
‫) ‪  P ( x ) = P1 ( x ) + P2 ( x ) + P3 ( x ) + ... + Pn ( x‬‬
‫درﻳﻨﺼﻮرت ﻛﺴﺮﻫﺎي ) ‪ P3 ( x) ، P2 ( x ) ، P1 ( x‬و )‪ Pn (x‬را ﺑﻨﺎم ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻗﺴﻤﻲ از ﻛﺴﺮ‬
‫) ‪ P (x‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ ‪.‬‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﻣﺠﻤﻮع ﻛﺴﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﺟﻤﻊ اﻓﺎده ﻫﺎي ﻛﺴﺮي ارﺟﺎع ﻣﻲ ﮔﺮدد و اﻣﺎ ﻋﻜﺲ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻛﺴﺮ اﺻﻠﻲ داده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ آن ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪163 ‬‬
‫اﮔﺮ درﺟﻪ ﺻﻮرت ﻛﺴﺮ از درﺟﻪ ﻣﺨﺮج آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻌﺪ از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺻﻮرت ﺑﺮ ﻣﺨﺮج‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺴﺮ‬
‫ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع ﻳﻚ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم و ﻳﻚ ﻛﺴﺮﻳﻜﻪ درﺟﻪ ﺻﻮرﺗﺶ ﻛﻤﺘﺮ از درﺟﻪ ﻣﺨﺮج آن ﺑﺎﺷﺪ اراﻳﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ‪ .‬ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل‬
‫‪x 5 + 3x 3 − 1‬‬ ‫‪− x2 − 5‬‬
‫‪= x + 3+ 3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x3 + 2‬‬ ‫‪x +2‬‬

‫ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻛﻪ درﺟﻪ ﺻﻮرت از درﺟﻪ ﻣﺨﺮج آن ﻫﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫درﻳﻨﺠﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻧﻘﺴﺎم ﻛﺴﺮﻫﺎي واﻗﻌﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ آن ﻃﺮف ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ ﻗﺮار دارد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .32‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﻳﻞ را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫‪− x +8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫‪−‬‬
‫‪x − 7 x + 12 x − 4 x − 3‬‬
‫‪2‬‬

‫از ﺣﺎﺻﻞ ﺟﻤﻊ دو ﻛﺴﺮ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻛﺴﺮ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ اﻣﺎ از ﻛﺴﺮ اﺻﻠﻲ ﺳﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻴﺘﻮان ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ آن را ﺑﺪﺳﺖ آورد ؟‬

‫روش ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ‬

‫ﻫﺮﮔﺎه )) ‪ P ( x ) = QP (( xx‬ﻳﻚ ﻛﺴﺮ ﻧﺎﻃﻖ ﻋﺎدي ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ درﺟﻪء ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ) ‪ P(x‬ازدرﺟﻪء‬
‫) ‪ Q(x‬ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪:‬‬
‫اول‪ .‬ﺑﻬﺮ ﻓﻜﺘﻮر )‪ (ax + b‬از ﻣﺨﺮج‪ q (x )  ‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد ‪ k‬ﻛﺴﺮ ﻗﺴﻤﻲ‬
‫‪k‬‬

‫‪A1‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪Ak‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬ ‫‪, k = 1,2,3,...‬‬
‫) ‪ax + b (ax + b‬‬ ‫‪(ax + b)k‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ . . . . ، A2، A1‬و‪ Ak ‬اﻋﺪاد ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺪ ‪.‬‬

‫دوم‪ .‬ﺑﻬﺮ ﻓﻜﺘﻮر ) ‪ ( ax + bx + c‬از ﻣﺨﺮج ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ‪ k‬ﻛﺴﺮ ﻗﺴﻤﻲ‬
‫‪2‬‬ ‫‪k‬‬

‫‪A1 x + B1‬‬ ‫‪A2 x + B2‬‬ ‫‪Ak x + Bk‬‬

‫‪+‬‬ ‫‪+ ... +‬‬
‫) ‪ax + bx + c (ax + bx + c‬‬ ‫‪(ax 2 + bx + c )k‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ . . . ، B3 ،B2 ،  B1، Ak ، . . . ، A3 ،A2 ، A1‬و ‪ Bk‬اﻋﺪاد ﺛﺎﺑﺖ‬

‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪.‬‬

‫را ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ آن ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬ ‫‪x +1‬‬

‫‪x 2 − x −6‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .33‬ﻛﺴﺮ‬

‫‪164 ‬‬
 ‫ﺣﻞ ‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﻣﺨﺮج را ﺑﻪ ﻓﻜﺘﻮرﻫﺎي ﻣﻤﻜﻨﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪ ‬‬
‫‪x +1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫)‪A( x − 3) + B( x + 2‬‬
‫‪  2‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬
‫‪x − x−6 x+2 x−3‬‬ ‫)‪( x + 2)( x − 3‬‬
‫از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻃﺮاف راﺳﺖ و ﭼﭗ ﻣﺴﺎوات ﻓﻮق ﺑﺎﻳﺪ ﺻﻮرﺗﻬﺎي ﺑﻬﻤﺪﮔﺮ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻟﺬا اﻋﺪاد‪A‬‬
‫و ‪ B‬را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪  :‬‬
‫≡ ‪x +1‬‬ ‫) ‪A( x − 3 ) + B ( x + 2‬‬
‫اﮔﺮ در راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ‪ x=3‬و ‪ x=­2‬وﺿﻊ ﮔﺮدﻧﺪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ‪  :‬‬
‫⇒ ‪⎧ x=3‬‬ ‫‪3 + 1 = A.0 + B.5‬‬ ‫‪⇒ 4 = 5B ⇒ B = 45‬‬
‫⎨‬
‫‪⎩x = −2 ⇒ − 2 + 1 = A(− 5) + B.0 ⇒ − 1 = −5A ⇒ A = 5‬‬
‫‪1‬‬

‫ﻟﻬﺬا ‪ ‬‬
‫‪x +1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬
‫)‪x 2 − x − 6 5 ( x + 2 ) 5 ( x − 3‬‬
‫ﻃﺮﻳﻖ دوم ‪ .‬ﻣﻴﺘﻮان از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎ ‪ A‬و ‪ B‬را ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻴﻦ ﻧﻤﻮد ‪  .‬‬
‫) ‪x + 1 ≡ A( x − 3) + B ( x + 2‬‬
‫‪⇒ x + 1 ≡ ( A + B )x − 3 A + 2 B‬‬
‫از اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻌﺎدﻻت دو ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪  .‬‬
‫‪⎧A + B = 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫⎨‬ ‫⇒‬ ‫=‪A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫=‪B‬‬
‫‪⎩− 3 A + 2 B = 1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x +1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪4 1‬‬
‫⇒‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪x2 − x − 6 5 x − 2 5 x − 3‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .34‬ﻛﺴﺮ‪ x x+ 2−xx ++1 x  ‬را ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ ‪  :‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x − x +1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x − x +1 A‬‬
‫‪2‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫‪≡ +‬‬ ‫‪+‬‬
‫)‪x + 2 x + x x ( x + 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x x + 1 ( x + 1) 2‬‬
‫‪x2 − x + 1‬‬ ‫‪A( x + 1) 2 + Bx( x + 1) + cx‬‬
‫‪⇒ 3‬‬ ‫≡‬
‫‪x + 2x2 + x‬‬ ‫‪x3 + 2x2 + x‬‬
‫‪  x 2 − x + 1 ≡ A( x + 1) + Bx ( x + 1) + cx‬‬
‫‪2‬‬

‫‪165 ‬‬
 ‫‪⎧ x=0‬‬ ‫‪⇒ A = −1‬‬
‫⎪‬
‫‪  ⎨ x = −1‬‬ ‫‪⇒ C = −3 ⇒ B = 0‬‬
‫‪⎪ x = 1 ⇒ 1 = 4 A + 2B + C‬‬
‫⎩‬
‫‪x2 − x + 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫⇒ ‪ ‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬
‫‪x 3 + 2 x 2 + x x ( x + 1) 2‬‬
‫ﺑﺮوش دوم از ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﻃﺮاف ﻣﻴﺘﻮان ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ﺳﻪ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ﺑﺪﺳﺖ آورد ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از‬
‫ﺣﻞ‪ B،A‬و ‪ C‬ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ ‪.‬‬

‫را ﺑﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻗﺴﻤﻲ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ ‪.‬‬ ‫‪x 2 − 2 x −3‬‬

‫) ‪( x −1) (x 2 +2 x + 2‬‬
‫‪ ‬ﻣﺜﺎل‪ .35‬ﻛﺴﺮ‬
‫‪x2 − 2x − 3‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪Bx + C‬‬
‫‪ ‬‬ ‫=‬ ‫‪+ 2‬‬
‫‪( x − 1).( x + 2 x + 2) x − 1 x + 2 x + 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x − 2x − 3‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪A( x 2 + 2 x + 2) + ( Bx + C )( x − 1‬‬
‫⇒‬ ‫=‬
‫)‪( x − 1)( x 2 + 2 x + 2‬‬ ‫)‪( x − 1)( x 2 + 2 x + 2‬‬
‫)‪  ⇒ x 2 − 2 x − 3 ≡ A( x 2 + 2 x + 2 ) + ( Bx + C )( x − 1‬‬
‫⎧‬ ‫‪4‬‬
‫⎪‬ ‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪1‬‬ ‫⇒‬ ‫‪−‬‬ ‫‪4‬‬ ‫=‬ ‫‪5‬‬ ‫‪A‬‬ ‫⇒‬ ‫‪A‬‬ ‫=‬ ‫‪−‬‬
‫‪5‬‬
‫⎪⎪‬ ‫‪7‬‬
‫= ‪⇒ ⎨ x = 0 ⇒ −3 = 2 A − C ⇒ C‬‬
‫⎪‬ ‫‪5‬‬
‫‪⎪ x = −1 ⇒ 0 = A + 2 B − 2C ⇒ B = 9‬‬
‫⎩⎪‬ ‫‪5‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪x − 2x − 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−4‬‬ ‫‪9x + 7‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬
‫)‪( x − 1).( x + 2 x + 2) 5( x − 1) 5( x + 2 x + 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .36‬ﻛﺴﺮ ‪ (2xx ++1)3‬را ﺑﻪ ﻛﺴﺮﻫﺎي ﻗﺴﻤﻲ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2x2 + 3‬‬ ‫‪Ax + B‬‬ ‫‪Cx + D‬‬

‫=‬ ‫‪+‬‬
‫)‪( x + 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x +1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪( x 2 + 1) 2‬‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻫﻢ ﻣﺨﺮج ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛﺴﻮر و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﻃﺮاف دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪166 ‬‬
 ‫) ‪2 x 2 + 3 = ( Ax + B )( x 2 + 1) + (Cx + D‬‬
‫) ‪⇒ 2 x 2 + 3 = Ax 3 + Bx 2 + ( A + C ) x + ( B + D‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد ‪ ‬‬
‫‪⎧ A=0‬‬ ‫‪A=0‬‬
‫‪⎪ B = −2‬‬ ‫‪B = −2‬‬
‫⎪‬
‫⎨‬ ‫⇒‬
‫‪⎪ A+ B = 0‬‬ ‫‪C=0‬‬
‫‪⎪⎩ B + D = 3‬‬ ‫‪D =1‬‬
‫‪   ‬ﻟﻬﺬا‬
‫‪2x + 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪= 2‬‬ ‫‪+ 2‬‬
‫)‪( x + 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x + 1 ( x + 1) 2‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ درﺟﻪ دوم‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﻣﺠﻬﻮﻟﻪ درﺟﻪ دوم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ax 2 + bx + c = 0‬‬
‫ﻛﻪ دران ‪ a ≠ 0‬ﺑﻮده‪ b ، a ،‬و ‪ c‬اﻋﺪادﺣﻘﻴﻘﻲ اﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم ﺑﺮوش ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ‪: ‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ راﻣﻴﺘﻮان ﺑﺮوش ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﻗﺮارذﻳﻞ ﺣﻞ ﻧﻤﻮد‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪ax 2 + bx + c = 0 ⇒ ax 2 + bx = − c ⇒ x 2 + x = −‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪    ‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪c‬‬ ‫⎛‬ ‫⎞‪b‬‬ ‫‪b 2 − 4ac‬‬
‫‪⇒ x + x+ 2 = 2 −‬‬
‫‪2‬‬
‫= ⎟ ‪⇒ ⎜x +‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫⎝‬ ‫⎠‪a‬‬ ‫‪4a 2‬‬
‫‪b ± b 2 − 4ac‬‬ ‫‪− b ± b 2 − 4ac‬‬
‫‪⇒ x+‬‬ ‫=‬ ‫=‪⇒ x‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫‪  ‬ﺑﺮاي ‪ Δ = b − 4ac‬ﺟﺬورﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪاز‬
‫‪2‬‬

‫‪−b− Δ‬‬ ‫‪−b+ Δ‬‬

‫⇒‬ ‫= ‪x1‬‬ ‫⇒‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫‪167 ‬‬
 ‫ﺣﺎﻟﺖ اول ‪ .‬اﮔﺮ ‪ ، Δ > 0  ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ دو ﺟﺬر ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ دارد وﻋﺒﺎرت اﻧﺪاز‬
‫‪−b− Δ‬‬ ‫‪−b+ Δ‬‬
‫⇒‬ ‫= ‪x1‬‬ ‫⇒‬ ‫= ‪x2‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه‪ ، Δ = 0‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي ﺟﺬرﻣﻀﺎﻋﻒ ‪ x1 = x 2 = 2− ab‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ‪ ، Δ < 0   ‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺬرﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺪارد ‪ ،‬درﻳﻨﺤﺎﻟﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي دو ﺟﺬر ﻣﺨﺘﻠﻂ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪء ‪ ax + bx + c = 0‬ﺳﺎده ﺗﺮﻣﻴﺸﻮد اﮔﺮ ‪ b‬ﺟﻔﺖ ﺑﺎﺷﺪ ‪،‬درﻳﻨﺤﺎﻟﺖ اﮔﺮ‬
‫‪2‬‬

‫‪ b = 2b′‬درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ‪ ،‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪− b ± Δ − b ± b 2 − 4 ac − 2b′ ± (2b′) − 4 ac‬‬
‫‪2‬‬

‫=‪  x‬‬ ‫=‬ ‫=‬

‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬

‫= ‪ ‬‬ ‫=‬
‫(‬
‫‪− 2b′ ± 4b′2 − 4ac 2 − b′ ± b′2 − ac − b′ ± b′2 − ac‬‬
‫=‬
‫)‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫‪− b′ ± Δ ′‬‬
‫=‪x‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Δ ′ = b ′ 2 − ac‬‬
‫‪a‬‬
‫درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ‪ Δ ′‬و ‪ Δ‬ﻧﻈﺮﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي ﺧﻮاص ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻧﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .37‬ﻣﻌﺎﻟﻪ ‪ x − 3 x + 2 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬درﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ b = −3 ، a = 1‬و ‪ c = 2‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬

‫‪Δ = b 2 − 4ac = (− 3) − 4(1)(2 ) = 1 > 0‬‬
‫‪2‬‬

‫‪− (− 3) − 1‬‬ ‫‪− (− 3) + 1‬‬

‫= ‪⇒ x1‬‬ ‫= ‪= 1 , x2‬‬ ‫‪=2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .38‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 2 x + 1 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬ﺑﺮاي ‪ b′ = −22 = −1 ، a = 1‬و ‪ c = 1‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪b′‬‬
‫‪Δ′ = b′2 − ac = (− 1) − (1)(1) = 0 ⇒ x = − = −1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪a‬‬

‫‪168 ‬‬
 ‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي ﺟﺬرﻣﻀﺎﻋﻒ ‪ x1 = x 2 = − 1‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .39‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 6 x + 25 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ b = −6 ، a = 1‬و ‪ c = 25‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪،‬ﭘﺲ‬

‫‪Δ = b2 − 4ac = (− 6) − 4(1)(25) = 36 − 100 = −64‬‬
‫‪2‬‬

‫ﭼﻮن ‪ ، Δ < 0‬ﻟﺬاﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺬرﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺪاردواﻣﺎﺟﺬرﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻂ آن ﻗﺮارذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‬

‫‪− b ± Δ 6 ± − 64 6 ± 8i‬‬ ‫‪x = 3 + 4i‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 3 ± 4i ⇒ 1‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x 2 = 3 − 4i‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .40‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ( x − 1) = 2 + x‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)‪(x − 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 2 + x ⇒ x 2 − 2 x + 1 = 2 + x ⇒ x 2 − 3x − 1 = 0‬‬
‫‪  ⇒ a = 1, b = −3, c = −1 ⇒ Δ = (− 3) − 4(1)(− 1) = 9 + 4 = 13‬‬
‫‪2‬‬

‫‪− (− 3) − 13 3 − 13‬‬
‫= ‪x1‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪− (− 3) + 13 3 + 13‬‬
‫= ‪x1‬‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖ ‪ .‬درﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻓﻮرﻣﻮل راﺑﺮوش ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺪﺳﺖ آوردﻳﻢ ‪،‬ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ دوم‬
‫راﻣﻴﺘﻮان ﻣﻮازي ﺑﺎﻫﻤﻴﻦ روش ﺣﻞ ﻛﺮد ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ازﻓﻮرﻣﻮل ﻛﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .41‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 8 x + 15 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺑﺮوش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﻗﺮارذﻳﻞ ﺣﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪:‬‬

‫‪x 2 − 8 x + 15 = 0 ⇒ x 2 − 8 x + 16 + 15 = 16‬‬
‫‪  ⇒ ( x − 4 ) = 1 ⇒ x − 4 = ±1 ⇒ x = 4 ± 1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪⇒ x1 = 4 − 1 = 3 , x2 = 4 + 1 = 5‬‬

‫‪169 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ .42‬ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪a.‬‬ ‫‪x 2 − 6 x + 25 = 0 , b.‬‬ ‫‪x 2 − 8 x + 25 = 0‬‬
‫ﺣﻞ ‪.‬‬
‫‪a. b 2 − 4ac = (− 6) − 4(1)(25) = 36 − 100 = −64‬‬
‫‪2‬‬

‫‪− b ± Δ 6 ± − 64 6 ± 8 − 1 6 ± 8i‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 3 ± 4i‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  x 1 = 3 + 4i , x 2 = 3 − 4i‬‬
‫‪b. Δ = b 2 − 4ac = (− 8) − 4(1)(25) = 64 − 100 = −36‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪− b ± Δ 8 ± − 36 8 ± 6 − 1 8 ± 6i‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 4 ± 3i‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x1 = 4 + 3i , x 2 = 4 − 3i‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ . 43‬ﻣﻌﺎدﻟﻪء ‪ x − 2 x − 2 3 − 3 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪.‬‬
‫‪− b′ ± Δ′ 1 ±‬‬ ‫‪(− 1) − (1)(− 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3−3‬‬ ‫‪) = 1±‬‬
‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪1+ 2 3 + 3‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬
‫⇒‬ ‫‪x‬‬ ‫‪= 1±‬‬ ‫) ‪(1 + 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 1± 1+ 3‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪ ‬‬
‫⇒ ‪ ‬‬ ‫‪x1 = 2 + 3 ,‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫=‬ ‫‪− 3‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .44‬ﻣﻌﺎدﻟﻪء ‪ x − 2 3x − 9 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬

‫‪2‬‬

‫= ‪ b ′‬ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬ ‫‪b‬‬

‫‪2‬‬ ‫ﺣﻞ ‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ اﮔﺮ ‪= − 3‬‬

‫=‪x‬‬
‫‪− b′ ± Δ ′‬‬
‫=‬
‫‪3±‬‬ ‫)‪( 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪− (1)(− 9‬‬
‫‪= 3 ± 12 = 3 ± 2 3‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪⇒ x1‬‬ ‫‪= 3 3 , x2‬‬ ‫‪= − 3‬‬

‫‪170 ‬‬
 ‫ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم ﺑﺮوش ﺗﺠﺰﻳﻪ‬
‫ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم ﺑﺮوش ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﻗﺮارذﻳﻞ ﺣﻞ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪   :‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪ax 2 + bx + c = 0 ⇒ x 2 +‬‬ ‫‪x + = 0 ⇒ x2 + x + 2 − 2 + = 0‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪b ⎞ b 2 − 4 ac‬‬ ‫⎞ ‪b ⎞ ⎛ b 2 − 4 ac‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎛‬ ‫⎛‬
‫‪⇒ ⎜x+‬‬ ‫‪⎟ −‬‬ ‫‪= 0⇒ ⎜x+‬‬ ‫⎜‪⎟ −‬‬ ‫‪⎟⎟ = 0‬‬
‫⎝‬ ‫⎠ ‪2a‬‬ ‫‪4a 2‬‬ ‫⎝‬ ‫⎝⎜ ⎠ ‪2 a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫⎠‬
‫⎛‬ ‫‪b‬‬ ‫⎜⎛⎟⎞ ‪b 2 − 4ac‬‬ ‫‪b‬‬ ‫⎟⎞ ‪b 2 − 4ac‬‬ ‫⎛‬ ‫⎛⎞ ‪b + Δ‬‬ ‫⎞ ‪b− Δ‬‬
‫‪⇒⎜x+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪x+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= 0 ⇒ ⎜⎜ x +‬‬ ‫‪⎟⎜ x +‬‬
‫⎟‬‫⎜‬
‫‪⎟=0‬‬
‫⎜‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫⎟‬ ‫⎜‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫⎟‬ ‫⎝‬ ‫⎝⎠ ‪2a‬‬ ‫⎠⎟ ‪2a‬‬
‫⎝‬ ‫⎝⎠‬ ‫⎠‬
‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪ‪،‬ﺳﻮاﻻت ﻋﺪدي راﻣﻴﺘﻮان ﺑﻬﻤﻴﻦ روش ﺣﻞ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .45‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 6 x + 8 = 0‬راﺑﺮوش ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪x2 − 6x + 8 = 0 ⇒ x2 − 6x + 9 − 9 + 8 = 0 ⇒ x2 − 6x + 9 − 1 = 0‬‬
‫‪⇒ ( x − 3) − 12 = 0 ⇒ ( x − 3 − 1)( x − 3 + 1) = 0 ⇒ ( x − 4 )( x − 2 ) = 0‬‬
‫‪2‬‬

‫‪x−4=0‬‬ ‫⇒‬ ‫‪x1 = 4‬‬

‫⇒‬
‫‪x−2=0‬‬ ‫⇒‬ ‫‪x2 = 2‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮع و ﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب ﺟﺬورﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم ‪ ‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ x1‬و ‪ x 2‬ﺟﺬرﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax + bx + c = 0‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‪: ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪− b − Δ − b + Δ − 2b‬‬ ‫‪b‬‬

‫= ‪x1 + x 2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪=−‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪− b − Δ − b + Δ b 2 − Δ b 2 − (b 2 − 4ac ) c‬‬
‫= ‪x1 ⋅ x2‬‬ ‫⋅‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪4a 2‬‬ ‫‪4a 2‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ‪ x1 + x2 = −‬و = ‪ x1 ⋅ x2‬اﻧﺪ‪،‬ﺣﺎل اﮔﺮاﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺻﻠﻲ راﺑﺮ ‪ a‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪171 ‬‬
 ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪x2 +‬‬ ‫‪x + = 0 ⇒ x 2 − ( x 1 + x 2 )x + x 1 x 2 = 0‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫درﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﻳﻜﻪ ﺟﺬورآن ‪ x1‬و ‪ x 2‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪x − ( x1 + x 2 )x + x1 x 2 = 0‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ دوم ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‬

‫اول ‪ .‬ﻣﻌﺎدﻻت ﺟﺬردار‬

‫درﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻻت ﻛﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺠﻬﻮل ﻃﻮرﻗﺴﻤﻲ ﻳﺎﻛﻠﻲ زﻳﺮﺟﺬرﻗﺮاردارﻧﺪ‪ .‬ﻏﺮض ﺣﻞ اﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ اﻓﺎده ﺟﺬرداررادرﻳﻚ ﺳﻤﺖ ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ ازﻣﺮﺑﻊ ﻛﺮدن اﻃﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺬرﺣﺬف‬
‫ﻣﻴﮕﺮدد ودرﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول ﻳﺎدوم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻴﺸﻮد ‪،‬درﺟﺮﻳﺎن ﻣﺮﺑﻊ ﺳﺎﺧﺘﻦ‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻌﻀﺎ ً اﺷﺎره ﻣﻨﻔﻲ ﺗﻠﻒ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﺟﺬورﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺑﺎﻳﺪ دراﺻﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫وﺿﻊ ﺷﺪه اﻣﺘﺤﺎن ﮔﺮدد‪،‬آﻧﻬﺎﺋﻴﻜﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ راﺻﺪق ﻛﻨﻨﺪ ﺣﻞ آن ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .44‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 3 x + 9 x + 13 − 13 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ‪:‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪3 x + 9 x + 13 − 13 = 0 ⇒ 9 x + 13 = 13 − 3 x‬‬
‫⇒ ‪ ‬‬ ‫(‬ ‫( )‬
‫‪2‬‬
‫)‬‫‪2‬‬
‫‪9 x + 13 = 13 − 3 x ⇒ 9 x + 13 = 169 − 78 x + 9 x‬‬
‫‪⇒ 78 x = 156 ⇒ x = 2 ⇒ x = 4‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﺬر اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ‪ x = 4‬دراﺻﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ وﺿﻊ ﮔﺮدد‪،‬آﻧﺮاﺻﺪق ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ . 45‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪x + 7 + x + 2 = 6 x + 13‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫⇒ ‪x + 7 + x + 2 = 6 x + 13‬‬ ‫(‬ ‫= ‪x+7 + x+2‬‬ ‫( )‬
‫‪2‬‬
‫‪6 x + 13‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬

‫‪x + 7 + x + 2 + 2 x + 7 x + 2 = 6 x + 13 ⇒ x + 7 x + 2 = 2 x + 2‬‬
‫⇒‬ ‫(‬ ‫) ‪(x + 7 )(x + 2 ) ) = (2 x + 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪⇒ ( x + 7 )( x + 2 ) = (2 x + 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪⇒ x 2 + 9 x + 14 = 4 x 2 + 8 x + 4 ⇒ 3x 2 − x − 10 = 0‬‬

‫‪172 ‬‬
 ‫‪⇒ ( x − 2 )(3 x + 5) = 0 ⇒ x1 = 2 , x2 = − 53‬‬
‫از ﺟﺬور اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ‪ x = 2‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ راﺻﺪق ﻧﻤﻮده اﻣﺎ ‪ x = − 53‬آﻧﺮا ﺻﺪق ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺟﺬرﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺒﺎرت از ‪ x = 2‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫دوم‪ .‬ﻣﻌﺎدﻻت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻮﻳﺾ‬

‫اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﺎﻻﺗﺮاز درﺟﻪ دوم درﺑﺤﺚ ﻓﻌﻠﻲ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﻧﺪارد وﻟﻲ ﺑﻌﺾ اﺻﻨﺎف‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت راﻣﻴﺘﻮان ﺑﺎﺗﻌﻮﻳﺾ ﻣﺘﺤﻮل ﺑﻪ ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ دوم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻮده وآﻧﻬﺎرا ﺣﻞ ﻛﺮد ‪،‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .46‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 13x + 36 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬درﻳﻨﺠﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ‪ y = x‬رادرﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ دارﻳﻢ‬

‫‪2‬‬

‫‪y 2 − 13 y + 36 = 0 ⇒ ( y − 4 )( y − 9 ) = 0‬‬
‫‪y1 = 4 x 2 = 4 x1 = −2 , x2 = 2‬‬
‫⇒‬ ‫⇒‬ ‫⇒‬
‫‪y2 = 9 x 2 = 9‬‬ ‫‪x3 = − 3 , x 4 = 3‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻓﻮق داراي ﭼﻬﺎرﺣﻞ ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .47‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 21x − 100 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺎزﻫﻢ ‪ y = x‬وﺿﻊ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬

‫‪2‬‬

‫‪y 2 − 21 y − 100 = 0 ⇒ ( y + 4 )( y − 25) = 0‬‬

‫‪y1 = −4 x 2 = −4‬‬
‫⇒‬ ‫‪⇒ 2‬‬ ‫‪⇒ x1 = −5 , x2 = 5‬‬
‫‪y2 = 25‬‬ ‫‪x = 25‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ دوﺣﻞ دارد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .48‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 18 x − 81 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺎﺗﻌﻮﻳﺾ ‪ y = x‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪2‬‬

‫⇒ ‪y 2 − 18 y + 81 = 0‬‬ ‫)‪( y − 9‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪=0‬‬
‫‪⇒ y = 9 ⇒ x 2 = 9 ⇒ x1 = −3 , x2 = 3‬‬

‫‪173 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ . 49‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x + 2 x + 3 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻌﻮﻳﺾ ‪ y = x‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ‪ ‬‬

‫‪2‬‬

‫‪y 2 + 3 y + 5 = 0 ⇒ Δ = 32 − 4 ⋅ 1 ⋅ 5 = −11 < 0‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي ﺣﻞ ﻧﺒﻮده ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ اﺻﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﻴﺰﺣﻞ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .50‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 4 x − 2 = 0‬ذﻳﻞ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ y = 4 x‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻧﻤﻮده دارﻳﻢ‬
‫‪y 2 − y − 2 = 0 ⇒ ( y + 1)( y − 2 ) = 0 ⇒ y1 = 2 , y2 = −1‬‬
‫⇒‪⇒4 x =2‬‬ ‫‪( x) = 2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪⇒ x = 16‬‬
‫ﭼﻮن ‪ 4 x‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ‪ − 1‬ﺑﻮده ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﺪ‪،‬ﻟﺬا ‪ x = 16‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﺟﺬرﻣﻌﺎدﻟﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .51‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 2( x + 1x ) − 7( x + 1x ) + 5 = 0‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ y = x + 1x‬ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪ ،‬درﻳﻨﺼﻮرت دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪x + 1x = 1 ⇒ x 2 − x + 1 = 0 ⇒ Δ = −3 < 0‬‬
‫⇒ = ‪2 y − 7 y + 5 = 0 ⇒ y1 = 1 , y2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x + 1x = 25 ⇒ 2x 2 − 5x + 2 = 0 ⇒ x = 2 , 12‬‬

‫ﻟﻬﺬا ﺟﺬورﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻋﺒﺎرت از ‪ x1 = 2‬و ‪ x2 = 12‬ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .52‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ( x + 3x + 2 ) − 8( x + 3x ) = 4‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬اﻛﻨﻮن ‪ u = x + 3 x + 2‬درﻧﻈﺮﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬

‫‪2‬‬

‫‪(x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪+ 3x + 2) − 8(x 2 + 3x ) = 4 ⇒ (u + 2) − 8u = 4 ⇒ u 2 − 4u = 0 ⇒ u = 4 , 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x 2 + 3 x = 4 ⇒ x 1 = −4 , x 2 = 1‬‬
‫⇒‬
‫‪x 2 + 3 x = 0 ⇒ x 3 = −3 , x 4 = 0‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﭼﻬﺎرﺟﺬرداردﻛﻪ ﻋﺒﺎرت از ‪ 1 ، − 3 ، − 4‬و‪ 0‬اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪174 ‬‬
 ‫ﺳﻮم‪.‬ﻣﻌﺎدﻻت ﭘﺎراﻣﺘﺮﻳﻚ‬
‫زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﻌﺎدﻟﻪ درﺟﻪ دوم ازﺟﻨﺲ ﻳﻚ ﻣﺘﺤﻮل ﺟﺪﻳﺪ)ﭘﺎراﻣﺘﺮ(ﻣﺜﻼ ً ‪ m‬داده ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﻃﺒﻌﺎ ًﺟﺬرﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻧﻴﺰﺗﺎﺑﻊ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮاﻧﺪ‪ ،‬درﺣﻞ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻌﺎدﻻت ﭘﺎراﻣﺘﺮﻳﻚ‬
‫ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮده ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ − x + mx +‬راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .53‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪= 0‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2 m +1‬‬
‫‪4‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬درﻳﻨﺠﺎ ‪ b = m ، a = −1‬و ‪ ، c = 2 m4+1‬ﭘﺲ‬

‫‪2m + 1‬‬
‫)‪Δ = b 2 − 4ac = m 2 − 4(− 1‬‬ ‫)‪= m 2 + 2m + 1 = (m + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪4‬‬
‫)‪− m ± (m + 1‬‬ ‫)‪− m ± (m + 1) − m ± (m + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫=‪x‬‬ ‫=‬ ‫=‬

‫‪−2‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−2‬‬
‫)‪− m − (m + 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪− m + (m + 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪x1‬‬ ‫‪=m+‬‬ ‫= ‪, x2‬‬ ‫‪=−‬‬
‫‪−2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(m − 2 )x‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .54‬ﺣﺪود ‪ m‬راﻃﻮري ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪،‬ﺗﺎﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪− 2mx + (m 2 − 4 ) = 0‬‬
‫داراي دوﺟﺬر ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻻﺷﺎره ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪m2 − 4‬‬

‫⇒ ‪  x1 x2 < 0‬‬ ‫⇒‪<0‬‬ ‫⋅ ‪< 0 ⇒ m + 2 < 0 ⇒ m < −2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪m−2‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.55‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ‪ m‬راﻃﻮري ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪﻛﻪ ﻳﻜﻲ ازﺟﺬرﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x 2 + 6 x + m = 0‬دو‬

‫ﺑﺮاﺑﺮدﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮ ‪ x1 = 2x2‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪x 1 + x 2 = −6 ⇒ 2 x 2 + x 2 = − 6 ⇒ 3 x 2 = −6 ⇒ x 2 = −2‬‬
‫‪⇒ x1 = 2 x 2 = − 4 ⇒ m = x1 x 2 = (− 4 )(− 2 ) = 8‬‬

‫‪175 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪.56‬ﻗﻴﻤﺖ ‪ m‬را ﻃﻮري ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﺬورﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪0 ‬‬
‫ﻣﻌﻜﻮس ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮﺟﺬور ‪ x1‬و ‪ x2‬ﻣﻌﻜﻮس ﻫﻤﺪﻳﮕﺮﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ x1 x2 = 1‬ازﻃﺮف دﻳﮕﺮ‬
‫‪3‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪2x 2 − 3x + m = 0 ⇒ x 2 − x + = 0 ⇒ = x1 x2 ⇒ = 1 ⇒ m = 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎدهء درﺟﻪ دوم‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ‪ ‬از ‪ ‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎده درﺟﻪ دوم ‪ ، ax + bx + c‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻘﺎدﻳﺮازﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي‬
‫‪2‬‬

‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ x‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎﻣﻘﺎدﻳﺮاﻓﺎده ﻣﺘﺬﻛﺮه ﻣﺜﺒﺖ ‪ ،‬ﻣﻨﻔﻲ وﻳﺎﺻﻔﺮﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﺼﺪ اﺑﺘﺪا‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪  ax + bx + c = 0‬راﺣﻞ ﻛﺮده‪،‬ﺟﺬورآﻧﺮا ﺗﻌﻴﻦ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ وﺑﻌﺪا ًﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺟﺪول‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻌﻴﻦ اﺷﺎرات ‪ ،‬اﻓﺎده ﻓﻮق را درﺣﺎﻻت داﺷﺘﻦ دوﺟﺬر‪،‬ﻳﻚ ﺟﺬروﻳﺎﻋﺪم وﺟﻮد ﺟﺬرﻗﺮارذﻳﻞ ﺗﻌﻴﻦ‬
‫ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪. ‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ اول‪ :‬اﮔﺮﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax + bx + c = 0‬داراي دوﺟﺬر ‪ x1‬و ‪ x 2‬ﺑﺎﺷﺪ‪ . ‬‬
‫‪2‬‬

‫)‪ (Δ > 0‬اﻓﺎده ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ رادارد‬

‫) ‪ax 2 + bx + c = a ( x − x1 )( x − x 2‬‬
‫ﺑﺎدرﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ‪ a > 0‬وﻳﺎ ‪ a < 0‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎده ﻓﻮق ﻃﺒﻖ ﺟﺪاول ذﻳﻞ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻴﮕﻴﺮد‪  :‬‬
‫‪  a>0‬‬
‫∞‪x −‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫∞‬
‫‪x − x1‬‬ ‫‪− 0 + + +‬‬
‫‪x − x2‬‬ ‫‪− − − 0 +‬‬
‫) ‪(x − x1 )(x − x2‬‬ ‫‪+ 0 − 0 +‬‬
‫) ‪a ( x − x1 )( x − x2‬‬ ‫‪+ 0 − 0 +‬‬
‫‪  a<0‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪x1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫∞‬
‫‪x − x1‬‬ ‫‪− 0 + + +‬‬
‫‪x − x2‬‬ ‫‪− − − 0 +‬‬

‫‪176 ‬‬
 ‫) ‪(x − x1 )(x − x2‬‬ ‫‪+ 0 − 0 +‬‬
‫) ‪a ( x − x1 )( x − x2‬‬ ‫‪− 0 + 0 −‬‬

‫ازﺟﺪاول ﻓﻮق دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ اﺷﺎره اﻓﺎده ‪،‬ﺑﻴﻦ ﺟﺬورﺧﻼف اﺷﺎره ‪ a‬وﺧﺎرج ازﺟﺬورﻣﻮاﻓﻖ اﺷﺎره‬
‫‪ a‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ دوم‪:‬اﮔﺮﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax + bx + c = 0‬داراي ﻳﻚ ﺟﺬرﻣﻀﺎﻋﻒ ﺑﺎﺷﺪ )‪، (Δ = 0‬‬
‫‪2‬‬

‫اﻓﺎده ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ رادارد‬

‫‪2‬‬
‫⎛‬ ‫⎞ ‪b‬‬
‫⎟ ‪ax 2 + bx + c = a ⎜ x +‬‬
‫⎝‬ ‫⎠ ‪2a‬‬
‫ﺑﺎدرﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ‪ a > 0‬وﻳﺎ ‪ a < 0‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ اﻓﺎده ﻓﻮق ﻃﺒﻖ ﺟﺪاول ذﻳﻞ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻴﮕﻴﺮد‪  :‬‬
‫‪  a>0‬‬
‫∞‪x −‬‬ ‫‪− 2ba‬‬ ‫∞‬
‫‪(x + 2ab )2‬‬ ‫‪+ + 0 + +‬‬
‫) ‪a ( x + 2ab‬‬ ‫‪+ + 0 + +‬‬
‫‪2‬‬

‫‪  a<0‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪− 2ba‬‬ ‫∞‬
‫‪(x + 2ab )2‬‬ ‫‪+ + 0 + +‬‬
‫) ‪a ( x + 2ab‬‬ ‫‪− − 0 − −‬‬
‫‪2‬‬

‫درﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ اﺷﺎره اﻓﺎده ﻣﻮاﻓﻖ اﺷﺎره ‪ a‬اﺳﺖ)ﺑﻐﻴﺮاز ‪ x = − 2ba‬ﻛﻪ ﺻﻔﺮﻣﻴﺸﻮد(‪.‬‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﺳﻮم‪:‬اﮔﺮﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax 2 + bx + c = 0‬داراي ﻳﻚ ﺟﺬرﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ )‪، (Δ < 0‬اﻓﺎده ﺷﻜﻞ‬
‫ذﻳﻞ رادارد‪  .‬‬
‫‪2‬‬
‫‪b ⎞ 4ac − b 2‬‬ ‫⎡‬ ‫‪b ⎞ ⎛⎜ 4ac − b 2‬‬
‫‪2‬‬
‫⎞‬
‫‪2‬‬
‫⎤‬
‫⎛‬ ‫⎛‬ ‫⎟‬
‫‪ax + bx + c = a ⎜ x + ⎟ +‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= a ⎢⎜ x + ⎟ +‬‬ ‫⎥‬
‫⎝‬ ‫⎠ ‪2a‬‬ ‫‪4a 2‬‬ ‫⎝⎢‬ ‫⎝⎜ ⎠ ‪2a‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫⎟‬
‫⎠‬ ‫⎥‬
‫⎣‬ ‫⎦‬

‫‪177 ‬‬
‫ﺑﺎدرﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ‪ a > 0‬وﻳﺎ ‪ a < 0‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬اﻓﺎده ﻓﻮق ﻫﻢ اﺷﺎره ‪ a‬اﺳﺖ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪاول‬
‫ذﻳﻞ‪  :‬‬
‫‪  a>0‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‬
‫‪ax 2 + bx + c + + + + +‬‬
‫‪  a<0‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‬
‫‪ax 2 + bx + c − − − − −‬‬

‫درﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ اﺷﺎره اﻓﺎده‪ ،‬ﻣﻮاﻓﻖ اﺷﺎره ‪ a‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .57‬اﺷﺎره اﻓﺎده ‪ x − 6 x + 5‬ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺪام ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ‪، x‬ﻣﺜﺒﺖ ‪،‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻨﻔﻲ وﻳﺎﺻﻔﺮاﺳﺖ ؟‬
‫ﺣﻞ ‪ :‬اول ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x − 6 x + 5 = 0‬راﺣﻞ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬
‫‪2‬‬

‫‪  x − 6 x + 5 = 0 ⇒ ( x − 5)( x − 1) = 0 ⇒ x1 = 1, x 2 = 5‬‬

‫‪2‬‬

‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫∞‬

‫‪x −1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− 0 + + + +‬‬
‫‪x −5‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− − − 0 + +‬‬
‫)‪(x − 1)(x − 5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ 0 − 0 + +‬‬

‫ﭘﺲ اﻓﺎده ‪ x − 6 x + 5‬ﺑﺮاي ) ∞ ‪ x ∈ (− ∞,1) ∪ (5,‬ﻣﺜﺒﺖ ‪،‬ﺑﺮاي )‪ x ∈ (1,5‬ﻣﻨﻔﻲ‬

‫‪2‬‬

‫وﺑﺮاي }‪x ∈ {1,5‬‬

‫ﺻﻔﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .58‬اﻓﺎده ‪ − x + 6 x − 8‬راﺗﻌﻴﻦ ﻋﻼﻣﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬ازﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ − x + 6 x − 8 = 0‬ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﺬورآ ن ﻋﺒﺎرت از ‪ x1 = 2‬و‬

‫‪2‬‬

‫‪ x 2 = 4‬اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ) ‪، − x + 6 x + 8 = −( x − 2 )( x − 4‬ﭘﺲ اﺷﺎره ﻫﺎي‬

‫‪2‬‬

‫‪178 ‬‬
‫اﻓﺎده ﺑﺮاي ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ‪ x‬ﺧﺎرج ﺟﺬور‪،‬ﻫﻢ اﺷﺎره ‪ a = −1‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﻔﻲ وداﺧﻞ ﺟﺬورﻣﺨﺎﻟﻒ آن‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺜﺒﺖ وﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﺟﺬرﻫﺎﺻﻔﺮﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺮاي ) ∞ ‪ x ∈ (− ∞,2 ) ∪ (4,‬اﻓﺎده ‪ − x + 6 x − 8‬داراي اﺷﺎره ﻣﻨﻔﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫‪2‬‬

‫) ‪ x ∈ (2,4‬اﻳﻦ اﻓﺎده داراي اﺷﺎره ﻣﺜﺒﺖ وﺑﺮاي}‪ x ∈ {2,4‬ﺻﻔﺰاﺳﺖ‪ :‬ﺗﻔﺼﻴﻞ درﺟﺪول‬

‫ذﻳﻞ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫∞‬
‫‪x−2‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− 0 + + + +‬‬
‫‪x−4‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− − − 0 + +‬‬
‫)‪(x − 2)(x − 4‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ 0 − 0 + +‬‬
‫)‪− ( x − 2)( x − 4‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− 0 + 0 − −‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 59‬اﺷﺎره اﻓﺎده ‪ x 2 − 6 x + 9‬راﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﺟﺬرﻣﻀﺎﻋﻒ ‪ x = 3‬اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ x 2 − 6 x + 9 = 0‬داراي‬ ‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫)‪ ، x − 6 x + 9 = ( x − 3‬واﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺷﺎره اﻓﺎده درﻫﻤﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ‪ x‬ﻣﺜﺒﺖ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫اﺳﺖ)ﺑﺠﺰدر ‪ x = 3‬ﻛﻪ ﺻﻔﺮﻣﻴﺸﻮد(‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .60‬اﺷﺎره اﻓﺎده ‪ x + x + 9‬راﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ‬ ‫ﭘﺲ‬ ‫‪،‬‬ ‫اﺳﺖ‬ ‫ﺣﻞ ‪ :‬ﭼﻮن ‪Δ = 1 − 4 ⋅ 1 ⋅ 9 = −35 < 0‬‬

‫‪ x + x + 9 = 0‬ﺣﻞ ﻧﺪاردو اﻓﺎده ‪ x + x + 9‬ﻫﻢ اﺷﺎره ‪ a = +1‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫درﻫﻤﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ‪، x‬ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي درﺟﻪ دوم‬

‫ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي درﺟﻪ دوم ﭼﻬﺎرﺣﺎﻟﺖ ذﻳﻞ رادرﺑﺮﻣﻴﮕﻴﺮد‬
‫‪ax 2 + bx + c > 0 , ax 2 + bx + c ≥ 0‬‬
‫‪ax 2 + bx + c < 0 , ax 2 + bx + c ≤ 0‬‬

‫‪179 ‬‬
 ‫ﻫﺎي ‪ x‬اﺳﺖ ﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎاﻓﺎده داده ﺷﺪه ﻳﻜﻲ‬ ‫ﻣﻨﻈﻈﻮرازﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎووات درﺟﻪ دوم‪،،‬ﺗﻌﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ ي‬
‫ﻛﻪ ﻏﺮض ﺣﻞ اﻳﻳﻦ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﺑﺎﺎﻳﺪاﻓﺎده راﺗﻌﻴﻦ‬ ‫ازﭼﭼﻬﺎرﺣﺎﻟﺖ ﻓﻮق را اﺧﺘﻴﺎرﻛﻨﺪ‪ .‬وواﺿﺢ اﺳﺖ ﻪ‬
‫ﻼﻣﺖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﻌﺪﺪا ﺑﺮاي ‪ x‬ﻲ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻴﮕﺮددﻛﻛﻪ دران ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼ‬

‫ﻣﺜﺎﺎل‪ .61‬ﻧﺎﻣﺴﺎواات ‪ x 2 − 4 x − 5 > 0‬را ﻞ‬

‫ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬روش‬
‫ﻞ‬
‫اوول‪ .‬ﺟﺬﻫﺎي ﻣﻌﺎﺎدﻟﻪ ‪ x 2 − 4 x − 5 = 0‬رادرﻳﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮده اﺷﺎرره اﻓﺎده ‪ x − 4 x − 5‬را‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻌﻴﻦ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬
‫ﻦ‬
‫‪x 2 − 4 x − 5 = 0 ⇒ x1 = −1, x 2 = 5‬‬
‫)‪⇒ x 2 − 4 x − 5 = 0 = ( x + 1)( x − 5‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺑﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪−1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫∞‬
‫‪x +1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− 0 + + + +‬‬
‫‪x−5‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− − − 0 + +‬‬
‫)‪(x + 1)(x − 5‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ 0 − 0 + +‬‬
‫ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻋﺒﺎرت از ) ∞ ‪ (− ∞ , − 1) ∪ (5 ,‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺿﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻞ‬
‫واﺿ‬

‫روش دوم‪.‬‬
‫‪x +1 > 0 ∧ x − 5 > 0‬‬
‫⇒ ‪x 2 − 4 x − 5 > 0 ⇒ ( x + 1)( x − 5) > 0‬‬
‫‪x +1< 0 ∧ x − 5 < 0‬‬
‫‪x > −1 ∧ x > 5 ⇒ x > 5‬‬
‫⇒ ‪ ‬‬ ‫‪⇒ x < −1 ∨ x > 5‬‬
‫‪x < −1 ∧ x < 5 ⇒ x < −1‬‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﻧﺎﺣﻴﻪ ) ∞ ‪ (− ∞ , − 1) ∪ (5 ,‬اﺳﺖ ‪  .‬‬
‫ب‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺑﺮﻳﻦ ﺣﻞ‬
‫‪ ‬‬
‫ﻣﺜﺎﺎل ‪ .62‬ﻧﺎﻣﺴﺎووات‪   3x + 2 x + 2 < x + x + 2 + 4      ‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﻞ‬

‫‪1‬‬
‫‪180 ‬‬
 ‫‪3xx 2 + 2 x + 2 < x 2 + x + 4 ⇒ x 2 + x − 2 < 0‬‬
‫‪⇒ ( x + 2 )(( x − 1) < 0‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺑﺮﻳﻦ‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫∞‬
‫‪x+2‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− 0 + + + +‬‬
‫‪x −1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪− − − 0 + +‬‬
‫)‪(x + 2)(x − 1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+ 0 − 0 + +‬‬

‫ﺣﻞ ﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣﺴﺎواات ﻋﺒﺎرت از )‪ (− 2 , 1‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ازﺟﺟﺪول واﺿﺢ اﺳﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺖ ﻞ‬

‫ﻣﺜﺎﺎل ‪ .63‬ﻧﺎﻣﺴﺎووات ‪ ( x + 5)( x − 1)( x − 2 ) < 0‬را ﺣﻞ ﻛﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ازﺟﺪول ذﻳﻞ اﺳﺘﻔﺪه ﻣﻴﻴﻜﻨﻴﻢ‬
‫ل‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﻓﻘﻂ‬
‫ﻞ‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪-5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫∞‬
‫‪x+5‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪x −1‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫‪x−2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫) ‪(x + 5)(x − 1)(x − 2‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬

‫واﺿﺢ دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎووات ﻋﺒﺎرت ازﻧﺎﺣﺣﻴﻪ ) ‪(− ∞ , − 5) ∪ (1 , 2‬‬

‫ازﺟﺟﺪول ﻓﻮق ﺢ‬
‫اﺳﺖ ‪  .‬‬
‫ﺖ‬

‫‪1‬‬
‫‪181 ‬‬
 ‫‪2x − 8‬‬
‫را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل ‪ .64‬ﻧﺎﻣﺴﺎوا ت ‪> 0‬‬
‫‪3x + 15‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫∞‪−‬‬ ‫‪−5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫∞‬
‫‪2x − 8‬‬ ‫‪− − − − 0 + +‬‬
‫‪3x + 15‬‬ ‫‪− − 0 + + + +‬‬
‫‪2x − 8‬‬ ‫‪+ + ∞ − 0 + +‬‬
‫‪3x + 15‬‬
‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﺣﻞ ﻧﺎﻣﺴﺎوات داده ﺷﺪه ﻋﺒﺎرت ازﺳﺖ ﻋﺪدي ) ∞ ‪ (− ∞ , − 5) ∪ (4 ,‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اراﺋﻪ ﮔﺮا‪ ‬ﻓﻴﻚ ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم ﻫﺎي درﺟﻪ دوم‬

‫ﭘﻮﻟﻴﻨﻮم درﺟﻪ دوم ‪ f (x ) = ax 2 + bx + c‬را درﻧﻈﺮﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ b ، a‬و ‪ c‬ا ﻋﺪاد‬
‫ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﻮده و ‪ a ≠ 0‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻏﺮض ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮔﺮاف اﻳﻦ اﻓﺎده ﻣﺜﺎل ﻫﺎي‪ ‬ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ ذﻳﻞ را ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪  .65‬ﮔﺮاف ‪ y = x + c‬را درﺣﺎﻻت ‪ c = 3 , c = 0‬و ‪ c = −3‬ﺗﺮﺳﻴﻢ‬

‫‪2‬‬

‫ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫ﺣﻞ ‪ .‬درﺣﺎﻟﺖ ‪ c = 0‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ y = x 2‬راﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده ازﭼﻨﺪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺟﺪول ذﻳﻞ‬
‫درﻧﻈﺮ ﻣﻴﮕﻴﺮﻳﻢ‪  .‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪-3 -2 -1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬

‫وﮔﺮاف آﻧﺮارﺳﻢ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻤﻮدي اﻳﻦ ﮔﺮاف ﺑﻘﺪر ﺳﻪ واﺣﺪ ﺑﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﺑﺎﻻ وﭘﺎﺋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎﻻت ‪ y = x 2 + 3‬و ‪ y = x 2 − 3‬را اﺣﺘﻮا ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪182 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .66‬ﮔﺮاف اﻓﺎده ) ‪ f ( x ) = ( x + 2‬را رﺳﻢ ﻧﻤﻮده ﺑﺎ ﮔﺮاف ﻣﺜﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ‬
‫‪2‬‬

‫ﻛﻨﻴﻢ ‪  .‬‬
‫‪x -5 -4 -3 -2 -1‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪9 4 1 0 1 4 9‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .67‬ﮔﺮاف ﺗﺎﺑﻊ ‪ g ( x ) = −( x + 2 ) + 3‬را رﺳﻢ ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ ‪  .‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺟﺪول ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ را ﻗﺮار ذﻳﻞ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪  .‬‬
‫‪x -5 -4 -3 -2 -1‬‬ ‫‪0 1‬‬
‫‪g ( x ) -6 -1‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪2 -1 -6‬‬

‫‪183 ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫در ﺳﻪ ﻣﺜﺎل اﺧﻴﺮ ﮔﺮاف ﻫﺎ ﻛﺎﻣﻼً ﺷﺒﻴﻪ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﺳﻤﺖ رؤس آن ﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺪﮔﺮ ﻓﺮق دارﻧﺪ‬

‫ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ‬
‫ﺣﺎل ﺑﺼﻮرت ﻋﻤﻮم اﮔﺮ اﻓﺎده ‪ f ( x ) = a ( x − h ) + k‬را ﺑﻪ ﻣﺜﺎل ‪ 14‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ‬
‫‪2‬‬

‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﻧﻘﻄﻪ اﻋﻈﻤﻲ ﻳﺎ اﺻﻐﺮي آن ﻋﺒﺎرت از ) ‪ (h, k‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﻧﻮﻋﻴﺖ‬
‫اﻋﻈﻤﻲ ﻳﺎ اﺻﻐﺮي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺷﺎره ‪ a‬اﺳﺖ ‪ .‬و اﻛﻨﻮن ‪ f ( x ) = ax + bx + c‬را‬
‫‪2‬‬

‫ﺗﻐﻴﺮ ﺷﻜﻞ داده ﺑﺼﻮرت ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ ‪:‬‬

‫⎞ ‪⎛ 2 b‬‬ ‫‪⎛ 2 b‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫⎞ ‪b2‬‬
‫‪f ( x ) = ax + bx + c = a ⎜ x + x ⎟ + c = a ⎜ x + x + 2 − 2 ⎟ + c‬‬
‫‪2‬‬

‫⎝‬ ‫⎠ ‪a‬‬ ‫⎝‬ ‫‪a‬‬ ‫‪4a‬‬ ‫⎠ ‪4a‬‬

‫‪2‬‬
‫‪⎛ 2 b‬‬ ‫‪b2 ⎞ b2‬‬ ‫⎛‬ ‫⎞ ‪b‬‬ ‫‪− b 2 + 4ac‬‬
‫‪⇒ f ( x) = a⎜ x + x + 2 ⎟ −‬‬ ‫‪+ c = a⎜ x +‬‬ ‫‪⎟ +‬‬
‫⎝‬ ‫‪a‬‬ ‫‪4a ⎠ 4a‬‬ ‫⎝‬ ‫⎠ ‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬
‫‪b ⎞ 4ac − b 2‬‬
‫‪2‬‬
‫⎛‬
‫‪                          f ( x ) = a ⎜ x +‬‬ ‫‪⎟ +‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪:‬‬
‫⎝‬ ‫⎠ ‪2a‬‬ ‫‪4a‬‬
‫‪4ac − b 2‬‬ ‫‪−b‬‬
‫= ‪، k‬اﻓﺎده ‪ f ( x ) = ax + bx + c‬ﺷﻜﻞ‬
‫‪2‬‬
‫=‪ h‬و‬ ‫ﻟﺬاﺑﺮاي‬
‫‪4a‬‬ ‫‪2a‬‬
‫‪ f ( x ) = a ( x − h ) 2 + k‬را ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻪ ﮔﺮاف ﻣﺮﺑﻮط آن ﺷﺒﻴﻪ ﮔﺮاف ‪ y = x 2‬ﺑﻮده‬
‫داراي ﺿﺮﻳﺐ ‪ a‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﺳﻌﺖ ﮔﺮاف را ﻛﻢ ﻳﺎزﻳﺎد ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪،‬درﺻﻮرت ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻮدن ‪a‬‬

‫‪184 ‬‬
‫ﺳﻤﺖ ﮔﺮاف ﻣﻌﻜﻮس ﻣﻴﺸﻮد‪،‬ﺑﻌﻼوه ﮔﺮاف ﺑﻪ اﻧﺪازه‪ h ‬واﺣﺪ ﻃﻮر اﻓﻘﻲ و ‪ k‬واﺣﺪ ﻃﻮر ﻋﻤﻮدي‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و رأس ﭘﺎراﺑﻮل ﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (h, k‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .68‬ﻧﻘﻄﻪ راس ﭘﺎراﺑﻮل ‪ f ( x ) = x − 4 x + 2‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪ .‬راس ﭘﺎراﺑﻮل ﻋﺒﺎرت از ﻧﻘﻄﻪ‪ (h, k )  ‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪  :‬‬

‫‪4ac − b 2 8 − 16‬‬ ‫‪−b 4‬‬

‫= ‪            k‬‬ ‫=‬ ‫= ‪ h‬و ‪= −2‬‬ ‫‪= = 2      ‬‬
‫‪4a‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2a 2‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﻘﻄﻪ )‪ (2,­2‬راس ﭘﺎراﺑﻮل اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺗﻘﺎﻃﻊ ﺑﺎ ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ‬
‫ﮔﺮاف ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ y = ax + bx + c‬ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ را وﻗﺘﻲ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻜﻨﺪ ﻛﻪ ‪ y = 0‬ﺑﺎﺷﺬ ‪،‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻟﺬا اﻳﻦ ﻧﻘﺎط ازﺣﻞ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax + b + c = 0‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ ﺳﻪ اﻣﻜﺎن ذﻳﻞ‬
‫‪2‬‬

‫ﻣﻄﺮح ﻣﻴﺸﻮد‬
‫اول ‪ .‬اﮔﺮﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي دوﺟﺬر ‪ x1‬و ‪ x2‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﮔﺮا ف ﻣﺮﺑﻮط)ﭘﺎراﺑﻮل( ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ را دردوﻧﻘﻄﻪ‬
‫)‪ ( x1 ,0‬و )‪ ( x2 ,0‬ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪.‬پ‬
‫دوم‪ .‬درﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻣﻌﺎدﻟﻪ داراي ﻳﻚ ﺟﺬر ‪ x0‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬راس ﭘﺎراﺑﻮل ﺑﺎ ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ درﻧﻘﻄﻪ )‪(x0 ,0‬‬
‫ﻣﻤﺎس‬
‫اﺳﺖ ‪.‬‬
‫ﺳﻮم ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺣﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎراﺑﻮل ﺑﺎﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻧﺪارد )ﺗﺤﺖ ﻳﺎ ﻓﻮق‬
‫ﻣﺤﻮرﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻴﮕﻴﺮد‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﻘﺎﻃﻊ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻋﻤﻮدي‬
‫ﭘﺎراﺑﻮل ‪ y = ax + bx + c‬ﻣﺤﻮرﻋﻤﻮدي را درﻧﻘﻄﻪ ) ‪ (0, c‬ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪185 ‬‬
 ‫اﻋﻈﻤﻲ و اﺻﻐﺮي‬
‫داراي ﺑﺸﻜﻞ ﭘﺎراﺑﻮﻻ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﮔﺮاف ‪f ( x ) = ax + bx + c‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ a > 0‬راس ﮔﺮاف ﺑﺴﻤﺖ ﭘﺎﺋﻴﻦ و ﺑﺮاي ‪ a < 0‬راس آن ﺑﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ‬
‫ﮔﺮاف ‪ f ( x ) = ax + bx + c‬ﺷﻜﻞ ﻳﺎراﺑﻮل را دارد‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬
‫‪2‬‬

‫= ‪ x 0‬داراي اﻋﻈﻤﻲ اﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮ ‪ a < 0‬ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬ ‫‪−b‬‬

‫‪2a‬‬ ‫‪ . 1‬در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫= ‪ x 0‬اﺻﻐﺮي دارد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ‪   a > 0‬ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬ ‫‪−b‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪ .2‬در ﻧﻘﻄﻪ‬
‫= ‪ x0‬و‬ ‫‪−b‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪ .3‬ﻧﻘﻄﻪ اﻋﻈﻤﻲ ﻳﺎاﺻﻐﺮي ﮔﺮاف ﻋﺒﺎرت از ) ‪ ( x0 , y0‬اﺳﺖ ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬
‫‪⎛ b ⎞ 4ac − b‬‬ ‫‪b 2 − 4ac‬‬
‫‪2‬‬

‫= ⎟ ‪y 0 = f ( x0 ) = f ⎜ −‬‬ ‫‪=−‬‬
‫⎝‬ ‫‪2‬‬ ‫‪a‬‬ ‫⎠‬ ‫‪4‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪4a‬‬
‫درﻳﻨﺠﺎ ) ‪ y0 = f ( x0‬ﻗﻴﻤﺖ اﻋﻈﻤﻲ ﻳﺎاﺻﻐﺮي ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻧﻘﺎط ﺗﻘﺎﻃﻊ ﮔﺮاف ﺑﺎ ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ ﻋﺒﺎرت از )‪ ( x1 ,0‬و )‪ ( x2 ,0‬اﺳﺖ‪،‬اﮔﺮ ‪ x1‬و ‪ x2‬ﺟﺬرﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ ax 2 + b + c = 0‬ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬ﻫﺮﮔﺎه اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻳﻚ ﺟﺬرداﺷﺘﻪ وﺟﺬرآن ‪ x0‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﮔﺮاف‬
‫ﺑﺎﻣﺤﻮرﻣﺬﻛﻮردرﻧﻘﻄﻪ ء )‪ ( x0 , 0‬ﻣﻤﺎس اﺳﺖ واﮔﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﺟﺬرﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮاف ﻣﺤﻮراﻓﻘﻲ‬
‫را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻘﺎﻃﻊ ﮔﺮاف ﺑﺎﻣﺤﻮرﻋﻤﻮدي ﻋﺒﺎرت از ) ‪ (0, c‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪  .‬‬

‫‪186 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎل‪ .69‬ﮔﺮاف ﺗﺎﺑﻊ ‪ f ( x ) = x − 6 x + 5‬را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ ‪) .‬اﻟﻒ( ﭼﻮن ‪ a = 1 > 0‬ﻟﺬا ﮔﺮاف ﻧﻘﻄﺔ اﺻﻐﺮي دارد ‪.‬‬
‫)ب( ﻧﻘﻄﺔ اﺻﻐﺮي ‪ (h, k )  ‬اﺳﺖ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬
‫‪ ‬‬
‫‪     ,     k = 4ac − b = 4(1).5 − ( −6) = −4 h = − b = 6 = 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪4a‬‬ ‫)‪4(1‬‬ ‫‪2a‬‬ ‫‪2‬‬

‫ﻟﺬا ﻧﻘﻄﻪ )‪ (3,−4‬ﻧﻘﻄﻪ اﺻﻐﺮي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬
‫)ج( ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻮر‪ :x‬ﮔﺮاف ﻣﺤﻮر‪ x‬را در ﻧﻘﺎﻃﻲ ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ‪ y=0‬ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن‬
‫‪y = x 2 − 6 x + 5 ⇒ x 2 − 6 x + 5 = 0 ⇒ x1 = 1, x 2 = 5‬‬
‫ﭘﺲ ﮔﺮاف ﻣﺤﻮر ‪ x‬را در دو ﻧﻘﻄﻪ)‪ (1,0‬و )‪ (5,0‬ﻗﻄﻊ ﻣﻴﻨﻤﺎﻳﺪ ‪.‬‬
‫)د( ﺗﻘﺎﻃﻊ ﻣﻨﺤﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻮر‪ :y‬ﮔﺮاف ﻣﺤﻮر‪ y‬را در ‪ x = 0‬ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻟﻬﺬا در )‪(0,5‬‬
‫ﻣﺤﻮر‪ y‬را ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪.‬‬

‫‪187 ‬‬
 ‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‬
‫در رﻳﺎﺿﻲ دو ﻧﻮع ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪ ،‬ﻧﻮع اول ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺧﺎﻟﺺ رﻳﺎﺿﻲ ﻛﻪ ﻓﻮرﻣﻮل ﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻀﺎﻳﺎ‬
‫و ﻗﻮاﻧﻴﻦ را درﺑﺮﻣﻴﮕﻴﺮد و ﻧﻮع دوم ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ازاﻣﻮرات زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺪﻛﻪ ﺑﺎﺗﺤﻠﻴﻞ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﻣﻨﻄﻘﻲ‬
‫آﻧﻬﺎﻣﻴﺘﻮان ﺣﻞ آﻧﻬﺎراﺑﻪ رواﺑﻂ وﻗﻮاﻋﺪرﻳﺎﺿﻲ ارﺟﺎع ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ا ﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺒﺎرﺗﻲ‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪودوﻣﺮﺣﻠﻪ رادرﺑﺮﻣﻴﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬درﻣﺰﺣﻠﻪ اول ازﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻮال ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻣﺴﺌﻠﻪ رﻳﺎﺿﻲ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪودراﺻﻄﻼح اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ راﻣﻮدل ﺳﺎزي رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻴﻨﺎﻣﻨﺪ ودرﻣﺮﺣﻠﻪ دوم ﻣﺴﺌﻠﻪ رﻳﺎﺿﻲ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺣﻞ ﻣﻴﮕﺮدد‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻌﺎدﻻت ﻣﻮدل ﺳﺎزي وﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .70‬ﻃﻮل وﻋﺮض ﻣﺴﺘﻄﻴﻠﻲ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ داراي ﻣﺤﻴﻂ ‪ 50 cm‬وﻣﺴﺎﺣﺖ‬

‫‪ 150cm‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ﺣﻞ‪  :‬ﻓﺮﺿﺎ ً ﻃﻮل ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ‪ x‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﺮض آ ن ‪ 25 − x‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮاﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪x (50 − x ) = 50 ⇒ x 2 − 25 x + 150 = 0 ⇒ ( x − 10)( x − 15) = 0 ⇒ x1 = 10 , x 2 = 15‬‬
‫ﻟﻬﺬا ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ داراي ﻃﻮل ‪ x = 15cm‬وﻋﺮض ‪ 25 − x = 10cm‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .71‬ﻳﻚ ﻣﻮﺗﺮ ‪ 600km‬را ﺑﺎﺳﺮﻋﺖ ﻣﻌﻴﻦ ﻃﻲ ﻣﻴﻜﻨﺪ‪،‬اﮔﺮﺳﺮﻋﺖ ﻗﻄﺎر ‪40 kmh‬‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪،‬ﻣﺪت ﺳﻔﺮﻧﻴﻢ ﺳﺎﻋﺖ ﻛﺎﻫﺶ ﭘﻴﺪا ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻋﺖ اوﻟﻲ ﻣﻮﺗﺮ راﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪  :‬ﻫﺮﻛﺎه ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻮﺗﺮ ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺑﺎدرﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﻲ ﺷﺪﺑﺮﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﻋﺒﺎرت ازﻣﺪت ﺳﻔﺮاﺳﺖ دراﻧﺼﻮرت‬

‫‪188 ‬‬
 ‫‪600 600 1‬‬
‫‪−‬‬ ‫)‪= ⇒ 600⋅ 2( x + 40) − 600⋅ 2x = x( x + 40‬‬
‫‪x x + 40 2‬‬
‫‪x = 200‬‬
‫‪⇒ x 2 − 40x + 48000= 0 ⇒ ( x − 200)( x + 220) = 0 ⇒ 1‬‬
‫‪x2 = −240‬‬
‫ﻟﺬاﺳﺮﻋﺖ ﻣﻄﻠﻮب ﻣﻮﺗﺮ ‪ 200 kmh‬ﻣﻴﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .72‬اﻗﺒﺎل ﻳﻚ ﻛﺎررا ‪ 5‬روزﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻤﺰه زودﺗﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﺪ‪،‬اﮔﺮﻫﺮدوي آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺰﻣﺎن‬

‫ﻫﻤﺎن ﻛﺎررا در‪ 10‬روزاﻧﺠﺎم داده ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ‪،‬ﻫﺮﻛﺪام اﻳﺸﺎن اﻳﻦ ﻛﺎررادرﭼﻨﺪروز اﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﻨﺪ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬اﮔﺮﺣﻤﺰه ﻛﺎرادر ‪ n‬روزاﺟﺮاﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻗﺒﺎل ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎررا در ‪ n − 5‬روزاﻧﺠﺎم ﻣﻴﺪﻫﺪ ‪،‬ﭘﺲ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒ 10(n − 5) + 10n = n (n − 5) ⇒ n 2 − 25n + 50 = 0‬‬
‫‪n n − 5 10‬‬
‫‪25 ± 625 − 200‬‬
‫=‪⇒n‬‬ ‫‪⇒ n1 = 2.2 , n 2 = 22.8‬‬
‫‪2‬‬
‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ‪ n = 22.8h‬ﻣﺪت ﻛﺎرﺣﻤﺰه و ‪ n − 5 = 17.8h‬زﻣﺎن ﻛﺎراﻗﺒﺎل اﺳﺖ واﻣﺎ‬
‫ﻋﺪد ‪ n = 2.2h‬ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺪت ﻛﺎرﺣﻤﺰه ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮاﻣﺪت ﻛﺎراﻗﺒﺎل ‪n − 5 = −3.5h‬‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .73‬ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺮﺑﻌﺎت دوﻋﺪد‪ 34‬اﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮﻋﺪددوم ازدوﭼﻨﺪﻋﺪداول ﻳﻚ واﺣﺪﻛﻤﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫‪ ،‬اﻋﺪاد راﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛﻨﻴﺪ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬درﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻋﺪداول ‪ n‬ﻓﺮض ﺷﻮد‪،‬ﻋﺪددوم ‪ 2n − 1‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫‪n 2 + (2n − 1) = 34 ⇒ 5n 2 − 4n − 33 = 0‬‬
‫‪2‬‬

‫‪⇒ Δ ′ = (− 2 ) − 5(− 33) = 169 ⇒ Δ ′ = 13‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2 ± 13‬‬
‫=‪⇒n‬‬ ‫‪⇒ n1 = 3 , n 2 = −2.2‬‬
‫‪5‬‬
‫اﮔﺮﻋﺪداول ‪ n = 3‬ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻋﺪددوم ‪ 2n − 1 = 5‬اﺳﺖ ودرﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﻋﺪداول ‪n = −2.2‬‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد ‪،‬ﻋﺪددوم ‪ 2n − 1 = −5.4‬ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪189 ‬‬
‫اﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮﻳﻚ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﻳﻢ ﻣﺜﻠﺚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺿﻠﻊ‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .74‬وﺗﺮﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﻳﻢ اﻟﺰاوﻳﻪ‬
‫‪34cm‬‬
‫ﻗﺎﺋﻢ دوﻣﻲ اش ‪ 14cm‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻃﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬اﺿﻼع ﻗﺎﺋﻢ ﻣﺜﻠﺚ را ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ؟‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺿﻠﻊ اول ‪ x‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬ﺿﻠﻊ دوﻣﻲ ‪ x − 14‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬
‫‪x 2 + ( x − 14) = (34) ⇒ 2x 2 − 28x − 960 = 0 ⇒ x 2 − 14x − 480 = 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪⇒ Δ′ = 72 + 480 = 23 ⇒ x = 7 ± 23 ⇒ x1 = 30 , x2 = −16‬‬

‫ﭼﻮن ﺿﻠﻊ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻮده ﻧﻤﻴﺘﻮاﻧﺪ‪،‬ﭘﺲ ﺿﻠﻊ اوﻟﻲ ‪ x = 30cm‬ﺑﻮده وﺿﻠﻊ دوم‬
‫‪ x − 14 = 16cm‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪190 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫دررواﺑﻂ ذﻳﻞ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ وﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫)‪1. 3x − ( x + 4) = 2( x − 2‬‬ ‫)‪(x − 1)(x + 1) = (x − 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪2.‬‬
‫‪2x + 2 y‬‬
‫‪3.‬‬ ‫)‪( y − 3‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪+ 3(2 y − 3) = y( y + 1) − y , 4. x + y‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ اول ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪2x − 3 4 x − 5‬‬
‫‪5. 2( x + 3) = 3( x −1) , .‬‬ ‫‪+ = 1 , 6.‬‬ ‫=‬
‫‪3 6‬‬ ‫‪x −1‬‬ ‫‪x −1‬‬
‫‪4x + 3 2x − 3 x − 1‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪2x‬‬
‫‪  8.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪, 9.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= 2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪x −1 x +1 x −1‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫‪10. 2 x − 8 = 4 , 11. 8 − 4 x = 20 , 12.‬‬ ‫‪x−2 = 4− x‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت درﺟﻪ دوم ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪13. 3x 2 − 48 = 0 , 14. x 2 + 64 = 20x , 15. x 2 + 2 x = 0‬‬
‫‪17x 1‬‬
‫‪  16. x 2 −‬‬ ‫=‬ ‫‪, 17. 2x 2 − 2 3x + 2 = 0 , 18. x 2 = 9‬‬
‫‪6 2‬‬
‫‪x +3 x +2‬‬ ‫‪x 2 − 75‬‬ ‫‪8x − 3‬‬ ‫‪3x 2‬‬
‫‪  19.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫‪, 20.‬‬ ‫‪− 2x = 4 −‬‬
‫‪x + 2 x + 3 x 2 + 5x + 6‬‬ ‫‪x +3‬‬ ‫‪x +3‬‬
‫‪21 . x + 5 x + 10 = 8 , 22 . x − 2 = x 2 − 3 x + 1‬‬
‫‪  23.‬‬ ‫‪9 − x 2 = 19 − 3 x 2 , 24.‬‬ ‫‪36 + x − 2 − x = 0‬‬
‫‪25 .‬‬ ‫‪5 x − 1 − x = 1 , 26 .‬‬ ‫‪6 x + 7 − 3x + 3 = 1‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬
‫‪⎧x − 2y +1 = 0‬‬ ‫‪⎧ 12 x − 5 y = 63‬‬
‫‪27 .‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫‪28 .‬‬ ‫⎨‬
‫‪⎩2 x + y − 3 = 0‬‬ ‫‪⎩ 8 x − 15 y = 77‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪191 ‬‬
 ‫‪⎧5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪⎧ 6‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪y = 19‬‬ ‫‪⎪⎪ x‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= 4‬‬
‫‪⎪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪29 .‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫‪30 .‬‬ ‫‪⎨ 14‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪⎪4x +‬‬ ‫‪y = 21‬‬ ‫⎪‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= 2‬‬
‫⎩‬ ‫‪2‬‬ ‫‪⎪⎩ x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪⎧ 4x 3y‬‬
‫‪⎧ 2x − y + z = 3‬‬ ‫‪⎪ 3 − 2 − 2z = 0‬‬
‫⎪‬ ‫‪⎪⎪ x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪  31 .‬‬ ‫‪⎨ x + 3 y − 2 x = 11 , 32 .‬‬ ‫⎨‬ ‫‪+‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪= 3‬‬
‫‪⎪3x − 2 y + 4 z = 1‬‬ ‫⎪‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫⎩‬ ‫‪⎪2x − 2 = 7 y + z = 0‬‬
‫‪⎪⎩ 3‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫‪x − 5 x + 8 x + 11‬‬ ‫‪7 x − 3 x + 31 2 x + 7‬‬
‫‪33.‬‬ ‫‪−‬‬ ‫<‬ ‫‪, 34.‬‬ ‫‪+‬‬ ‫<‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪35 . 5 x + 13 x − 6 < 0 , 36 . x − 8 x + 12 ≥ 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪4x − 2‬‬ ‫‪x2 + x − 2‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫‪37.‬‬ ‫‪> 0 , 38. 2‬‬ ‫‪< 1 , 39.‬‬ ‫‪+ <0‬‬
‫‪− 6x + 3‬‬ ‫‪x − 3x + 2‬‬ ‫‪x x2‬‬
‫ﻛﺴﺮﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺑﻪ ﻛﺴﻮر ﻗﺴﻤﻲ ﻣﻤﻜﻨﻪ آن ﻫﺎ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺳﺎزﻳﺪ ‪  .‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2x2 + 3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪  40 . 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪41 .‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪43 .‬‬
‫‪x −4‬‬ ‫‪x ( x − 1) 2‬‬ ‫)‪x ( x + x + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪    ‬‬
‫‪x+2‬‬ ‫‪3x 2 − 10x + 14‬‬ ‫‪x 4 − x 3 + 2x 2 − x + 2‬‬
‫‪  44. . 3‬‬ ‫‪, 45 .‬‬ ‫‪, 46 .‬‬
‫‪x + x 2 − 6x‬‬ ‫‪( x + 1)(x − 2)2‬‬ ‫‪( x − 1)(x 2 + 2) 2‬‬
‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻧﺎﻣﺴﺎوات دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪ ذﻳﻞ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪⎧x < 0‬‬ ‫‪⎧x + y ≤ 5‬‬ ‫‪⎧x − 2 y < 8‬‬
‫‪47 .‬‬ ‫⎨‬ ‫‪, 48 .‬‬ ‫⎨‬ ‫‪,‬‬ ‫‪49 .‬‬ ‫⎨‬
‫⎩‬ ‫‪y‬‬ ‫>‬ ‫‪1‬‬ ‫‪⎩x − y ≥ 0‬‬ ‫‪⎩ y − 2x < 8‬‬
‫ﻧﺎﻣﺴﺎوات ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‬

‫‪192 ‬‬
 ‫‪50.‬‬ ‫‪x 2 − 7 x + 7 < 0 , 51. − x 2 + 6 x − 6 > 0‬‬
‫‪52.‬‬ ‫‪3x − 18 ≤ 27 , 53.‬‬ ‫‪x2 − 6x + 9 ≥ 0‬‬
‫ﮔﺮاف ﻫﺎي ذﻳﻞ راﺗﺮﺳﻴﻢ ﻛﻨﻴﺪ‬
‫‪y = x − 5 , 55.‬‬ ‫‪y = 4 x , 56.‬‬ ‫‪y = (x + 2) − 4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪54.‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪57.‬‬ ‫‪y = 2x2‬‬ ‫‪, 58. y = x 2 − x − 1 , 59. y = x 2 + 3‬‬
‫‪ .60‬ﻣﺠﻤﻮع دوﻋﺪد‪ 28‬وﺗﻔﺎﺿﻞ آﻧﻬﺎ‪ 12‬اﺳﺖ ‪ ،‬اﻋﺪاد را ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ .61‬ﻣﺠﻤﻮع دو ﻋﺪد‪ 21‬اﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮﻋﺪد اوﻟﻲ دوﺑﺮاﺑﺮﻋﺪددوﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺪاد را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ .62‬ﻣﺠﻤﻮع دو ﻋﺪد‪ 37‬اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﻋﺪدﺑﺰرگ ﺑﺮﻋﺪد ﻛﻮﭘﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﮔﺮدد‪،‬ﺧﺎرج ﻗﺴﻤﺖ ‪3‬‬
‫وﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ‪ 5‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬اﻋﺪاد را ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ .63‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎاﻓﺰاﻳﺶ ﻫﺮﺿﻠﻊ ﻳﻚ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻘﺪر‪ 4‬ﻣﺘﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺎﺣﺖ آن ‪ 64‬ﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪،‬‬
‫ﻫﺮﺿﻠﻊ ﻣﺮﺑﻊ ﭼﻨﺪ ﻣﺘﺮاﺳﺖ ؟‬
‫‪ .64‬ﻳﻚ ﺿﻠﻊ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢ اﻟﺰاوﻳﻪ ‪ 20‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﻣﺘﺮاﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮوﺗﺮﻣﺜﻠﺚ ازﺿﻠﻊ دوﻣﻲ اش‬
‫‪ 10‬ﺳﺎﻧﺘﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺿﻼع ﻣﺠﻬﻮل آﻧﺮا درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ .65‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎﺻﻮرت ﻳﻚ ﻛﺴﺮﻋﺪد‪ 2‬ﻋﻼوه ﮔﺮدﻳﺪه ‪ ،‬ازﻣﺨﺮج آن ‪ 1‬ﻛﻢ ﺷﻮد ‪ ،‬ﻛﺴﺮﻣﺬﻛﻮر ‪2‬‬
‫‪1‬‬

‫ﻣﻴﺸﻮد وﻫﺮﮔﺎه ﺑﺎﺻﻮرت ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺴﺮ‪ 1‬اﺿﺎﻓﻪ وا زﻣﺨﺮﺟﺶ ‪ 2‬ﻛﻢ ﮔﺮدد ‪ 53‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻛﺴﺮرا ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪ .66‬دوﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﻨﺼﻮرﺷﺶ ﺑﺮاﺑﺮﭘﺴﺮش ﻋﻤﺮداﺷﺖ‪ 18 ،‬ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻋﻤﺮﻣﻨﺼﻮر دوﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻤﺮ‬
‫ﭘﺴﺮوي ﻣﻴﺸﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮﻫﺎي آﻧﻬﺎﭼﻨﺪا ﺳﺖ ؟‬
‫‪ .67‬ﭘﻨﺞ ﮔﻴﻼس وﻫﺸﺖ ﺑﺸﻘﺎب ‪ 115‬اﻓﻐﺎﻧﻲ ﻗﻴﻤﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﻗﻴﻤﺖ ﺳﻪ ﮔﻴﻼس وﭘﻨﺞ ﺑﺸﻘﺎب ‪70‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﮔﻴﻼس وﺑﺸﻘﺎب را ﺗﻌﻴﻦ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪ .68‬ﺳﻪ ﭼﻨﺪ ﻳﻚ ﻋﺪدﻣﺜﺒﺖ ازﻋﺪددوﻣﻲ ﺑﻘﺪر‪ 5‬ﺑﺴﺸﺘﺮاﺳﺖ ‪ ،‬اﮔﺮﺣﺎﺻﻞ ﺿﺮب آﻧﻬﺎ‪ 68‬ﺑﺎﺷﺪ‪،‬اﻋﺪاد را‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ ‪.‬‬
‫‪ .69‬اﮔﺮﻣﺠﻤﻮع ﺳﻪ ﭼﻨﺪﻳﻚ ﻋﺪدﺑﺎدوﭼﻨﺪﻣﻌﻜﻮس آن ﻣﺴﺎوي ‪ 5‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﺪاد ﻣﺬﻛﻮر را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪193 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ‬
‫ﺗﺮادف ﻫﺎي اﻋﺪاد‬
‫ﺗﺮادف ﻫﺎي ﻋﺪدي ﻳﻜﻲ ازﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻋﻤﺪه رﻳﺎﺿﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ درﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬـﻢ‬
‫رﻳﺎﺿﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻋﺪدي ﻣﻮارد اﺳﺘﻌﻤﺎل زﻳﺎد دارد‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ ﻣﻔﺎﻫـِﻴﻢ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ وﺑﺴﻴﻂ‬
‫ﺗﺮادف ﻫﺎﻣﻌـﺮﻓﻲ ﻣﻴﮕﺮدﻧﺪ ‪  .‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮادف‬
‫اﻋﺪاد ﻣﻨﺘﺨﺐ ‪ ... ، a n ، ... ، a3 ، a 2 ، a1‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻋﺪاد‬
‫ﻓﻮق ﻋﻨﺼﺮي از ﺗﺮادف ﻣﺬﻛﻮر‪ a1 ،‬ﻋﻨﺼﺮ اول و ‪ a n‬ﻋﻨﺼﺮ ‪ n‬ام اﻳﻦ ﺗﺮادف ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻳﻚ ﺗﺮادف ﻣﻌﻤﻮﻻ ً ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ ارﺗﺒﺎط ﻣﻨﻄﻘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ‪ ‬‬
‫ﺗﺮادف‬ ‫ﻧﺎم ﺗﺮادف‬
‫‪2 , 4 , 6 , 8 , ... , 2n , ...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﺟﻔﺖ‬
‫‪1 , 3 , 5 , 7 , ... , 2n − 1 , ...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﺗﺎق‬
‫‪5 , 10 ,15 , 20 , ... , 5n , ...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﻣﻀﺮب ‪5‬‬
‫‪1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪, , , ... ,‬‬ ‫‪, ...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﻣﻀﺮﺑﻬﺎي‬
‫‪3 6 9‬‬ ‫‪3n‬‬
‫‪3‬‬

‫ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﻚ ﺗﺮادف ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻋﻨﺼﺮ اﺧﺘﻴﺎري ‪ n‬ام ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﺮادف‬ ‫ﻧﺎم ﺗﺮادف‬
‫)‪a n = 2n , ( n = 1,2,3,...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﺟﻔﺖ‬
‫)‪bn = 2n − 1 , (n = 1,2,3,...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﺗﺎق‬
‫)‪c n = 5n , (n = 1,2,3,...‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﻣﻀﺮب ‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫= ‪dn‬‬ ‫)‪, ( n = 1, 2,3,.....‬‬ ‫ﺗﺮادف اﻋﺪاد ﻣﻀﺮﺑﻬﺎي‬
‫‪3n‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪194 ‬‬
 ‫ﺗﺰاﻳﺪ و ﺗﻨﺎﻗﺺ ﺗﺮادف ﻫﺎ ‪ ‬‬
‫ﺗﺮادﻓﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻋـﺪ دي ﻋـﻨﺎﺻﺮ آن ﺗﺪرﻳﺠﺎً اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺎﺑﺪ ﻣﺘﺰاﻳﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﺮادف ﻫﺎي اﻋﺪاد ﺟﻔﺖ‪ ،‬ﺗﺎق‪ ،‬اﻋﺪاد ﻣﻀﺮب ‪ 5‬و ﻏـﻴﺮه‪.‬‬
‫ﺗﺮادﻓﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﻤﺖ ﻋـﻨﺎﺻﺮش ﻃﻮر ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻴﺎﺑﻨﺪ ﺑﻨﺎم ﺗﺮادف ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ ﻳﺎد ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮادف اﻋﺪادﻣﻀﺮﺑﻬﺎي ‪. 13‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ b n‬ﻣﺘﺰاﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ اﻧﺪ؟‬ ‫=‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .1‬ﺗﺮادف ﻫﺎي ‪ a n = n 2‬و ‪ ‬‬
‫‪n‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭼﻨﺪ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﺴﻠﺴﻞ اﻳﻦ ﺗﺮادف ﻫﺎ را ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪n:‬‬ ‫‪1 2 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪a n : 1 4 9 16 25 36‬‬
‫‪bn : 2 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬

‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮﺗﺮادف ‪ a n‬اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﻟﺬا ﻣﺘﺰاﻳﺪ اﺳﺖ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ bn‬ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ) ﺗﺼﺎﻋﺪ ﺣﺴﺎﺑﻲ (‬

‫ﺗﺮادﻓﻲ ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ ﻫﺮ ﺟﻮره ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺠﺎور آن ﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ ﻳﻚ ﻋﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ d‬ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎم‬
‫ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫)‪  an +1 − an = d ⇔ an +1 = an + d , ( n = 1,2,3,...‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻋﺪد ‪ d‬ﺑﻨﺎم ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺮادف ﻳﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﻋﺪد ‪ a1‬ﻋﺒﺎرت از ﻋﻨﺼﺮ اول‬
‫ﺗﺮادف ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ‪  .‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪.2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪17 14‬‬ ‫‪11 8‬‬
‫‪  ‬‬ ‫‪  ,   ,   ….    ,       ,     ,     ,   ‬‬
‫‪a 2 a1‬‬ ‫‪a6‬‬ ‫‪a5‬‬ ‫‪a4‬‬ ‫‪a3‬‬
‫ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺮادف ﻓﻮق ‪ d=3‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬

‫‪195 ‬‬
 ‫‪a1‬‬ ‫=‬ ‫‪2‬‬
‫‪a2‬‬ ‫=‬ ‫‪a1 + d‬‬ ‫=‬ ‫= ‪2+3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪a3‬‬ ‫=‬ ‫‪a2 + d‬‬ ‫=‬ ‫‪5+3 = 8‬‬
‫‪a4‬‬ ‫=‬ ‫‪a3 + d‬‬ ‫‪= 8 + 3 = 11‬‬
‫‪ ‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﻨﺼﺮ اول و ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺸﺘﺮك در ﻳﻚ ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺮادف ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻋﻨﺼﺮ اﺧﺘﻴﺎري ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ‪ ‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ a1‬ﻋﻨﺼﺮ اول ‪ d ،‬ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺸﺘﺮك و ‪ a n‬ﻋﻨﺼﺮ ‪ n‬ام ﻳﻚ ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﻴﻦ آن ﻫﺎ ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻴﮕﺮدد‬
‫‪a2‬‬ ‫=‬ ‫‪a1 + d‬‬
‫‪a3‬‬ ‫=‬ ‫‪a2 + d‬‬ ‫=‬ ‫‪(a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪+ d)+ d‬‬ ‫=‬ ‫‪a1 + 2 d‬‬
‫‪a4‬‬ ‫=‬ ‫‪a3 + d‬‬ ‫=‬ ‫‪(a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪+ 2d ) + d‬‬ ‫=‬ ‫‪a1 + 3d‬‬
‫‪a5‬‬ ‫=‬ ‫‪a4 + d‬‬ ‫=‬ ‫‪(a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪+ 3d ) + d‬‬ ‫=‬ ‫‪a1 + 4d‬‬
‫و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ‬
‫‪an‬‬ ‫=‬ ‫‪a1 + (n − 1) d‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .3‬اﮔﺮ ﻋﻨﺼﺮ اول ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ‪ a1 = 5‬و ﺗﻔﺎﺿﻞ ﻣﺸﺘﺮك آن ‪ d = 2‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻢ آن ﭼﻨﺪ اﺳﺖ؟‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪  a20 = a1 + 19d = 5 + 19.2 = 43‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .4‬ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ را ﻣﻌﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ در آ ن ‪ a6 = 27‬و ‪ a12 = 57‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ‪ a1‬و‪ d  ‬را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‬
‫‪⎧ a1 + 5 d = 27‬‬
‫⎨‬
‫‪⎩ a1 + 11d = 57‬‬

‫‪196 ‬‬
 ‫از ﺣﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻌﺎدﻻت دوﻣﺠﻬﻮﻟﻪء ﻓﻮق ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫‪5‬ﺗﺮادف=ﺣﺴﺎﺑﻲ‪a1 = 2 ,   d‬‬
‫‪ .‬در ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ﻣﺠﻤﻮع ‪ n‬ﻋﻨﺼﺮ اول آن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ‪ ‬‬
‫‪n‬‬
‫= ‪  a1 + a2 + a3 + ..... + an‬‬ ‫] ‪[2a1 + ( n − 1) d‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺛﺒﻮت‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺠﻤﻮع ‪ n‬ﻋﻨﺼﺮ اول آن ‪ S n‬ﻓﺮض ﺷﻮد ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪S n = a1 + a2 + a3 + ..... + an‬‬
‫ﺑﺮاي ‪) n = 5‬ﻃﻮر ﻣﺜﺎل( دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪⎧ S5 = a1‬‬ ‫) ‪+ (a1 + d ) + (a2 + 2d ) + (a1 + 3d ) + (a1 + 4d‬‬
‫⎨‬
‫‪⎩ S5 = (a1 + 4d ) + (a1 + 3d ) + (a1 + 2d ) + (a1 + d ) +‬‬ ‫‪a1‬‬
‫) ‪⇒ 2Sn = (2a1 + 4d ) + (2a1 + 4d ) + (2a1 + 4d ) + (2a1 + 4d ) + (a1 + 4d‬‬
‫‪5‬‬
‫= ‪  ⇒ 2 S 5 = 2( 2 a1 + 4 d ) ⇒ S 5‬‬ ‫) ‪( 2 a1 + 4 d‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ‬
‫‪n‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫] ‪[2a1 + ( n − 1)d‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ ‪ :‬ﻫﺮ ﮔﺎه ‪ a1‬ﻋﻨﺼﺮ اول و ‪ an‬ﻋﻨﺼﺮ ‪ n‬ام ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ‬
‫‪n‬‬
‫] ‪a1 + a 2 + a 3 + ..... + a n = [a1 + a n‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺛﺒﻮت‪ .‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ‬
‫‪n‬‬
‫= ‪a1 + a 2 + a3 + ..... + a n‬‬ ‫] ‪[2a1 + (n − 1)d‬‬
‫‪2‬‬
‫‪n‬‬
‫= ‪Sn‬‬ ‫] ‪[a1 + a1 + (n − 1)d‬‬
‫‪2‬‬
‫ﭼﻮن ‪ a n = a1 + ( n − 1) d‬ﻟﻬﺬا‬

‫‪197 ‬‬
 ‫‪n‬‬
‫= ‪  Sn‬‬ ‫] ‪[a1 + a n‬‬
‫‪2‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a‬‬
‫‪  1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.....‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪n‬‬ ‫=‬ ‫] ‪[a1 + an‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .5‬ﻣﺠﻤﻮع اﻋﺪاد ﻣﺴﻠﺴﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 100‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ در آن ‪ a1 = 1 = d‬و ﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا در راﺑﻄﻪ‬
‫‪n‬‬
‫= ‪a1 + a 2 + a3 + ..... + a n‬‬ ‫] ‪[a1 + a n‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان ‪ n = 100‬و ‪ an = 100‬وﺿﻊ ﻧﻤﻮد ﻟﻬﺬا دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪100‬‬
‫= ‪1 + 2 + 3 + ... + 100‬‬ ‫‪(1 + 100 ) = 50 .101 = 5050‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ ‬‬
‫اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ a1=1‬و ‪ d=1‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺠﻤﻮع ‪ n‬ﻋﺪد‬
‫ﻣﺴﻠﺴﻞ اول ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫)‪n ( n + 1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫= ‪1 + 2 + 3 + ... + n‬‬ ‫= ]‪[2 a1 + ( n − 1) d ] = [2 .1 + ( n − 1). 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻟﻬﺬا ﻣﺠﻤﻮع ‪ n‬ﻋﺪد ﻣﺴﻠﺴﻞ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ از ‪ 1‬ﺷﺮوع ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫)‪n ( n + 1‬‬
‫‪  1+ 2 + 3 +‬‬ ‫=‪+n‬‬
‫‪2‬‬
‫‪  a1 = 2 = d‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .6‬ﻣﺠﻤﻮع اﻋﺪاد ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺟﻔﺖ‪ .‬در ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ اﻋﺪاد ﺟﻔـﺖ اﺳﺖ ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬
‫‪n‬‬
‫‪2+4+6+‬‬ ‫= ‪+ 2n‬‬ ‫)‪[2a1 + (n −1).d ] = n [2.2 + (n −1).2] = n(n +1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪     ⇒ 2 + 4 + 6 + + 2n = n( n + 1‬‬

‫‪198 ‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .7‬اﻋﺪاد ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺗﺎق‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺗﺮادف ﺣﺴﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ‪ a1 = 1‬و ‪ d = 2‬و ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻬﺬا‬
‫‪n‬‬
‫‪ ‬‬ ‫= )‪1 + 3 + 5 + ... + ( 2 n − 1‬‬ ‫= ‪[2 a1 + ( n − 1) d ] = n [2.1 + ( n − 1)] = n 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1+ 3 + 5 +‬‬ ‫‪+ (2n − 1) = n 2‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ) ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﻲ (‬
‫ﺗﺮادﻓﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫـﺮ ﻋـﻨﺼﺮ و ﻋـﻨﺼﺮ ﻣﺎﻗﺒﻞ آن ﻳﻜﻌﺪد ﺛﺎﺑﺖ ‪ r‬ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻨﺎم ﺗﺮادف ﻫـﻨﺪﺳﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪. ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪a n +1‬‬
‫)‪= r ⇔ a n +1 = a n r , ( n = 1,2,3,...‬‬
‫‪an‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ‪ r‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك و ‪ a1‬ﻋـﻨﺼﺮ اول ﺗﺮادف ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺮادف ﻫـﻨﺪﺳﻲ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻋﻨﺼﺮ اول و ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك آن ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪ .8‬درﻳﻚ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ a1 = 2‬و ‪ r = 3‬اﺳﺖ ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ a3 ، a 2‬و ‪ a 4‬آﻧﺮا ﻣﻌﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪.‬‬
‫‪a2 = a1 r = 2.3 = 6‬‬
‫‪a3 = a2 r = 6.3 = 18‬‬
‫‪a4 = a3 r = 18.3 = 54‬‬
‫ﻋـﻨﺼﺮ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ a1‬ﻋﻨﺼﺮ اول و ‪ r‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻋﻨﺼﺮ ‪ n‬ام آن ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫‪an‬‬ ‫‪= a1 r n −1‬‬
‫ﺛﺒﻮت‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺼﺎﻋﺪ را ﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ دﮔﺮي ﻣﺘﻮاﻟﻴﺎً ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورﻳﻢ‪.‬‬

‫‪199 ‬‬
 ‫‪a2‬‬ ‫‪= a1 r‬‬
‫‪a3‬‬ ‫‪= a2 r‬‬ ‫‪= ( a1 r ) r‬‬ ‫‪= a1 r 2‬‬
‫‪a4‬‬ ‫‪= a3 r‬‬ ‫‪= ( a1 r 2 ) r‬‬ ‫‪= a1 r 3‬‬
‫‪a5‬‬ ‫‪= a4 r‬‬ ‫‪= ( a1 r 3 ) r‬‬ ‫‪= a1 r 4‬‬

‫‪⇒ an‬‬ ‫=‬ ‫‪a 1 r n −1‬‬

‫‪ ‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ ‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ‪ n‬ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺴﻠﺴﻞ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از ‪ ‬‬
‫‪1− rn‬‬
‫‪  S n = a1 + a 2 + a 3 + .... + a n = a1‬‬
‫‪1− r‬‬
‫ﺛﺒﻮت‪ .‬وﺿﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬
‫‪  S n = a1 + a2 + a3 + .... + an‬‬
‫و ﻳﺎ‬
‫‪S n = a1 + a1 r + a1 r 2 + a1 r 3 + ....... + a1 r n −1‬‬ ‫)‪(1‬‬
‫اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ را ﺑﺎ ‪ r‬ﺿﺮب ﻧﻤﻮده دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪r S n = r a1 + a1 r + a1 r + a1 r 4 + ....... + a1 r n‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪( 2‬‬
‫ﺣﺎل راﺑﻄﻪ )‪ (1‬رااز راﺑﻄﻪ )‪ (2‬ﻃﺮف ﺑﻪ ﻃﺮف ﺗﻔﺮﻳﻖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ‪ ‬‬
‫)‪  r S n − S n = a1 r n − a1 ⇒ S n ( r − 1) = a1 ( r n − 1‬‬
‫‪rn −1‬‬ ‫‪1− rn‬‬
‫‪  S n = a1‬‬ ‫‪= a1‬‬
‫‪r −1‬‬ ‫‪1− r‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﻨﺪﺳﻲ‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه در ﻳﻚ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك ‪ r‬از اﻧﺘﺮوال )‪ (­1,1‬ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ ‪  ‬‬
‫‪ − 1 < r < 1‬درﻳﻨﺼﻮرت ﺑﺮاي ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﺑﺰرگ ‪ n‬ﻋﺪد ‪ r n‬ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫‪200 ‬‬
 ‫ﻋﺒﺎرت دﮔﺮ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ‪ n‬ﺑﻄﺮف ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد ﻋﺪد ‪ r n‬ﺑﻄﺮف ﺻﻔﺮ ﺗﻘﺮب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻬﺬا از راﺑﻄﻪ‬
‫‪1− rn‬‬
‫‪  a1 + a 2 + a 3 +‬‬ ‫‪+ a n = a1‬‬
‫‪1− r‬‬
‫ﺑﺎدرﻧﻈﺮداﺷﺖ ‪ r n = 0‬ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ‬
‫‪a1‬‬
‫‪  a1 + a 2 + a 3 + a 4 +‬‬ ‫=‬
‫‪1− r‬‬
‫ﺳﻤﺖ ﭼﭗ راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ را ﺑﻨﺎم ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﻨﺪﺳﻲ و ﺳﻤﺖ راﺳﺖ را ﻗﻴﻤﺖ )ﻣﺠﻤﻮع( آن ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪء ﻫﻨﺪﺳﻲ را ﺑﺼﻮرت ذﻳﻞ ﻧﻴﺰﻣﻴﺘﻮان ﻧﻮﺷﺖ ‪:‬‬
‫‪a1‬‬
‫‪a1 + a1 r + a1 r 2 + a1 r 3 +‬‬ ‫=‬
‫‪1− r‬‬
‫‪1‬‬
‫‪  ⇒ 1+ r + r2 + r3 +‬‬ ‫=‬
‫‪1− r‬‬
‫‪1 1 1 1‬‬
‫‪ 1 +‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .9‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ‪+ + + + .........‬‬
‫‪2 4 8 16‬‬
‫‪1‬‬
‫ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﻬﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮر‬ ‫=‪r‬‬ ‫ﺣﻞ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ‪ a1=1‬و‬
‫‪2‬‬
‫‪1 1 1 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪  1+‬‬ ‫‪+ + + +‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=2‬‬
‫‪2 4 8 16‬‬ ‫‪1 − 12 12‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .10‬ﻫﺮﮔﺎه در ﻳﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ a1 = 2‬و ‪ r = 2‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع ‪ 5‬ﻋﻨﺼﺮاول‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ S 5 = a1 + a 2 + a 3 + a 4 + a 5‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺳﺘﻮر دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪1− r5‬‬
‫‪S n = a1 + a2 + a3 + a 4 + a5 = a1‬‬
‫‪1− r‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬

‫‪201 ‬‬
 ‫‪1 − 35‬‬ ‫‪1 − 35 1 − 3 5‬‬
‫‪2 + 6 + 18 + 54 + 162 = 2.‬‬ ‫‪= 2.‬‬ ‫=‬ ‫‪= 35 − 1 = 242‬‬
‫‪1− 3‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫‪−1‬‬
‫‪1‬‬
‫=‪r‬‬ ‫ﻣﺜﺎل‪ .11‬اﮔﺮ ﻋﻨﺼﺮ اول ﻳﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ a1=27‬و ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك در آن‬
‫‪3‬‬
‫‪ ُ S = a1 + a 2 + a 3 + a 4 +‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻﺮ آن ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻞ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻓﻮرﻣﻮل را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬
‫‪a1‬‬
‫‪  S = a1 + a 2 + a 3 + a 4 +‬‬ ‫=‬
‫‪1− r‬‬
‫از اﻳﻨﺠﺎ‬
‫‪1 1 1‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪  S = 27 + 9 + 3 + 1 +‬‬ ‫‪+ +‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫‪= 40.5‬‬
‫‪3 9 27‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1−‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .12‬ﻛﺴﺮاﻋﺸﺎري ﻣﺘﻮاﻟﻲ ‪ 0,6 23‬راﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده ازﺳﻠﺴﻠﻪء ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﺮﻋﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‬
‫‪0,6 23 = 0,6 23 23 23‬‬ ‫‪= 0 .6 + 0 .023 + 0,00023 + 0,0000023 + ....‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪23‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪10 1000 100000‬‬ ‫‪10000000‬‬
‫‪6‬‬ ‫⎡ ‪23‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫⎤‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫⎢‬‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫⎥ ‪+ ...‬‬
‫‪10 1000 ⎣ 100 10000‬‬ ‫⎦‬
‫⎡ ‪23‬‬ ‫⎤‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫⎞ ‪⎛ 1‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫⎢‬‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬ ‫⎜‬ ‫⎟‬ ‫‪+‬‬ ‫⎥‬
‫⎠ ‪10 1000 ⎣ 100 ⎝ 100‬‬ ‫⎦‬
‫‪6‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪23 100‬‬
‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪10 1000 1 − 1001‬‬ ‫‪10 1000 100‬‬
‫‪99‬‬
‫‪10 1000 99‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪594 + 23 617‬‬
‫⇒‬ ‫= ‪0 , 6 23‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬
‫‪10 990‬‬ ‫‪990‬‬ ‫‪990‬‬

‫‪202 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫ﺗﺮادف ‪ a n = (− 1)n nn+1‬را در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ‪ a5 ، a1‬و ‪ a9‬را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮادف …‪ 1,4,9,16,25,‬آﻧﺮا ﺑﺼﻮرت ‪ an‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪  .‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ﺗﺮادف ‪ an = 2nn+1‬ﻣﺘﺰاﻳﺪ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻣﺘﻨﺎﻗﺺ؟ ﭼﺮا؟ ‪ ‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﺗﺮادف ‪ a n = 2n n‬ﻣﺘﺰاﻳﺪ اﺳﺖ؟ ﭼﺮا؟ ‪ ‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺗﺮادف ﻫﺎي ذﻳﻞ ﺣﺴﺎﺑﻲ اﻧﺪ ‪ ‬‬ ‫‪-5‬‬
‫‪  I. 3 , 6 , 9 , ...‬‬ ‫‪II. 25 , 19 ,13, ....‬‬ ‫‪III. 5 , 10 , 14 , ...‬‬
‫‪ -6‬ﻋﺪد ‪ k‬را ﻃﻮري ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺮادف ذﻳﻞ ﺣﺴﺎﺑﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ‬‬
‫‪  k − 1 , k + 1 , 3k − 1 , ...‬‬
‫‪ -7‬ﻋﻨﺼﺮ ﻫﮋدﻫﻢ و ﻣﺠﻤﻮع ﻫﮋده ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺮادف ذﻳﻞ را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪  2 , 6 , 10 , ...‬‬
‫‪ -8‬ﻋﻨﺼﺮ ﭼﻬﻞ و ﻧﻬﻢ و ﻣﺠﻤﻮع ‪ 49‬ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺮادف ذﻳﻞ را ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎزﻳﺪ‪  .‬‬
‫‪  10 , 4 , − 2 , ...‬‬
‫‪ -9‬ﻋﻨﺼﺮ ﻫﻔﺘﻢ ﻳﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﺣﺴﺎﺑﻲ ‪ 41‬و ﻋﻨﺼﺮ ﺳﻴﺰدﻫﻢ آن ‪ 77‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻴﺴﺘﻢ ﺗﺮادف‬
‫ﻣﻮﺻﻮف را ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺎزﻳﺪ‪  .‬‬
‫در ﻳﻚ ﺗﺼﺎﻋﺪ ﺣﺴﺎﺑﻲ ‪ a1=7‬و ‪ a9=77‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﺗﺮادف ﻣﺬﻛﻮر را ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺎزﻳﺪ‪  .‬‬ ‫‪-10‬‬
‫ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺗﺮادف ﻫﺎي ذﻳﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ اﻧﺪ؟ ‪ ‬‬ ‫‪-11‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪  I. 4 , 8 , 16 , ... II. 1 ,‬‬ ‫‪, , ... III. 12 , − 4 , , ...‬‬
‫‪4 16‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻋﺪد ‪ k‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺗﺮادف ذﻳﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬ ‫‪-12‬‬
‫‪  2 k − 1 , 3k + 1 , 6 k + 2 , ...‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻫﻔﺘﻢ و ﻣﺠﻤﻮع ﻫﻔﺖ ﻋﻨﺼﺮ اول ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ذﻳﻞ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪  .‬‬ ‫‪-13‬‬
‫‪64‬‬
‫‪  12‬‬ ‫‪, 16 ,‬‬ ‫‪, ...‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﻧﻬﻢ و ﻣﺠﻤﻮع ‪ 9‬ﻋﻨﺼﺮ ﺗﺮادف ذﻳﻞ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬ ‫‪-14‬‬
‫‪  4 , − 6 , 9 , ...‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﻨﺠﻢ و ﻣﺠﻤﻮع ﭘﻨﺞ ﻋﻨﺼﺮ از ﺗﺮادف ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪  .‬‬ ‫‪-15‬‬

‫‪203 ‬‬
 ‫‪  I.‬‬ ‫‪an = 3n − 4 ,‬‬ ‫‪n = 1,2,3,...‬‬
‫‪n‬‬
‫⎞‪⎛1‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪II . an = 2 ⎜ ⎟ ,‬‬ ‫‪n = 1,2,3,...‬‬
‫⎠‪⎝3‬‬
‫‪ a8 = 256‬اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﺼﺮ‬
‫‪1‬‬
‫ﻋﻨﺼﺮ ﭼﻬﺎرم ﻳﻚ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ a4=1‬و ﻋﻨﺼﺮ ﻫﺸﺘﻢ آن‬ ‫‪-16‬‬
‫دﻫﻢ آﻧﺮا ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬
‫در ﻳﻚ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻋﻨﺼﺮ اول ‪ ، a1=8‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺸﺘﺮك ‪ r = 32‬و ﻣﺠﻤﻮع ‪n‬‬ ‫‪-17‬‬
‫‪ S n = 2059‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻋﺪاد ‪ n‬و ‪ an‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪8‬‬ ‫ﻋﻨﺼﺮ اول آن‬
‫ﺗﺼﺎﻋﺪﻫﺎي ﺣﺴﺎﺑﻲ وﻫـﻨﺪﺳﻲ رااز ﺗﺮادف ﻫﺎي ذﻳﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛﻨﻴﺪ‪  :‬‬ ‫‪-18‬‬
‫‪I . an = b n + c , II . bn = 2 n ,‬‬ ‫‪III . cn = α e β n‬‬
‫‪  IV . d n = (1 + p ) , p ≠ 0‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪V . en = e n‬‬
‫‪n‬‬

‫و ‪ ( 243‬و) ‪ 13‬و ‪ ( − 3227‬را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪  .‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬ ‫وﺳﻂ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺟﻮره ﻫﺎي اﻋﺪاد)‬ ‫‪-19‬‬
‫‪2 2‬‬
‫ﻳﻚ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ اﺳﺖ و ﻋﻨﺼﺮ ﺑﻴﺴﺘﻢ آﻧﺮا‬ ‫‪2,‬‬ ‫‪, , ...‬‬ ‫ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺮادف‬ ‫‪-20‬‬
‫‪3 9‬‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪  .‬‬
‫وﺳﻂ ﺣﺴﺎﺑﻲ ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻲ اﻋﺪاد ‪ 4‬و ‪ 9‬را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬ ‫‪-21‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﻨﺪﺳﻲ ‪ 1 + 13 + (13 ) + ...‬را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-22‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺮادف ﻫﻨﺪﺳﻲ ) ‪ an = ( 12‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪  .‬‬
‫‪n‬‬
‫‪-23‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﻫﺮ ﻳﻚ ازﺳﻠﺴﻪ ﻫﺎي ذﻳﻞ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪   :‬‬ ‫‪-24‬‬
‫‪  I . 24 + 12 + 6 + ...‬‬
‫‪  II .‬‬ ‫‪25 − 20‬‬ ‫‪+ 16 + ...‬‬
‫‪  III . 0,6 + 0,06‬‬ ‫‪+ 0,006 + ...‬‬
‫ﻛﺴﺮ ﻣﺘﻮاﻟﻲ ‪ x = 0,0 123 123 123 ...‬را ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪء ﻫﻨﺪﺳﻲ در‬ ‫‪-25‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪ ،‬آﻧﺮا ﺑﻪ ﻛﺴﺮ ﻋﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬

‫‪204 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔﺘﻢ‬
‫ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ‪ ‬‬
‫ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻮان ﻫﺎي اﻋﺪاد و ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻫﻤﺪﮔﺮ اﻧﺪ و از ﺧﻮاص آ ﻧﻬﺎ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ ﻧﻔﻮس ‪ ،‬ﺗﻜﺜﺮ ﻣﻴﻜﺮوب ﻫﺎ ‪ ،‬ﺗﺒﺨﻴﺮ ذ ﺧﺎﻳﺮ آﺑﻲ ‪ ،‬ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﻲ اﺟﺴﺎم ’ ﺗﺸﻌﺸﻊ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫رادﻳﻮ اﻛﺘﻴﻒ و ﻏﻴﺮه اﺳﺘﻔﺎده ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﭘﻴﭽﻴﺪه و‬
‫ﺣﺘﻲ اﺛﺒﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎي رﻳﺎﺿﻲ ‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ رﻳﺎﺿﻲ و ﻓﺰﻳﻚ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﮔﺮدد ‪ .‬درﻳﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺑﻌﻀﻲ ﺧﻮاص ﺗﻮان ﻫﺎي اﻋﺪاد وﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻣﺮور ﻣﻴﻨﻤﺎﺋﻴﻢ‬
‫ﺗﻮان ﻫﺎي اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‬
‫درﻓﺼﻞ اول ﺗﻮان ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌﻲ وﻧﺎﻃﻖ ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﻗﻮاﻋﺪاﺻﻠﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫درﻳﻨﺠﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮان درﺳﺎﺣﻪء اﻋﺪادﺣﻘﻴﻘﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ داده ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻫـﺮﮔﺎه ‪ a‬و ‪ b‬اﻋـﺪاد ﻣﺜﺒﺖ و ‪ x‬و ‪ y‬اﻋـﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪   ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪1. a x a y‬‬ ‫‪= a x+ y‬‬ ‫‪, 2.‬‬ ‫) ‪(a‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪= a x. y‬‬
‫‪ax‬‬
‫‪    3.‬‬ ‫=‬ ‫‪a‬‬ ‫‪x− y‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪.‬‬ ‫(‬‫‪a‬‬ ‫‪.‬‬‫‪b‬‬ ‫)‬ ‫‪x‬‬
‫‪= a x b x     ‬‬
‫‪a x‬‬
‫‪y‬‬

‫⎞‪⎛a‬‬ ‫‪ax‬‬
‫‪           5.‬‬ ‫= ⎟ ⎜‬ ‫‪, b ≠ 0 , 6. a x = a y ⇔ x = y‬‬
‫⎠‪⎝b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪7.‬‬ ‫‪a x = b x ⇔ a = b‬‬

‫درﻳﻨﺠﺎ رواﺑﻂ ﻓﻮق ﻻاﻗﻞ ﺑﺮاي ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﻲ ‪ x‬و ‪ y‬ﺛﺒﻮت ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ ‪ .‬ﻃﻮرﻧﻤﻮﻧﻪ اﮔﺮ‬
‫‪r‬‬ ‫‪p‬‬
‫ﻓﺮض ﺷﻮﻧﺪ ‪ ،‬درﻳﻨﺼﻮرت‬ ‫=‪y‬‬ ‫=‪ x‬و‬
‫‪s‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪ps‬‬ ‫‪qr‬‬

‫‪a a = a a = a a qs = qs a ps‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪q‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪qs‬‬ ‫‪qs‬‬
‫‪a qr = qs a ps a qr‬‬
‫‪ps + qr‬‬ ‫‪ps qr‬‬ ‫‪p r‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪= a‬‬
‫‪qs‬‬ ‫‪ps + qr‬‬
‫‪=a‬‬ ‫‪qs‬‬
‫‪=a‬‬ ‫‪qs qs‬‬
‫‪=a‬‬ ‫‪q s‬‬
‫‪= a x+ y .‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬

‫) ‪(5 )(5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪1.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫=‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫=‬ ‫‪5‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪205 ‬‬
 ‫‪1‬‬

‫)‪( 7‬‬ ‫‪⎛73 ⎞5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪.‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫=‬ ‫⎟ ⎜‬ ‫=‬ ‫‪7‬‬ ‫‪3 5‬‬
‫=‬ ‫‪7‬‬ ‫‪15‬‬

‫⎠ ⎝‬
‫‪1‬‬

‫⎟⎞ ‪= ⎛⎜ x 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪  3.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x‬‬ ‫=‬ ‫‪x6‬‬ ‫=‬ ‫‪6‬‬
‫‪x‬‬
‫⎠ ⎝‬
‫‪1‬‬

‫‪x2‬‬ ‫‪1 1‬‬

‫‪−‬‬ ‫‪3−2‬‬
‫‪1‬‬

‫‪  4.‬‬ ‫‪1‬‬

‫=‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2 3‬‬
‫=‬ ‫‪x‬‬ ‫‪6‬‬
‫=‬ ‫‪x6.‬‬
‫‪x3‬‬
‫‪ 2‬را ﺣﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬
‫‪2 x +3‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .5‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪− 33(2 x ) + 4 = 0‬‬
‫‪2 2 x +3 − 33.(2 x ) + 4 = 0 ⇒ 2 3 (2 x ) − 33(2 x ) + 4 = 0‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ وﺿﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪ . y = 2‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫‪x‬‬

‫‪1‬‬
‫= ‪  8 y 2 − 33 y + 4 = 0 ⇒ y1 = 4 , y 2‬‬ ‫‪         ‬‬
‫‪8‬‬
‫‪⎧ 2 = 2 ⇒ x1 = 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬

‫⎪‬
‫‪  .       ⇒ ⎨ x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪                ‬‬
‫⎩⎪‬ ‫‪2‬‬ ‫=‬ ‫‪⇒ x 2 = −3‬‬
‫‪8‬‬
‫ﻗﻮاﻋـﺪ ﻋـﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻬﺎ ﻫـﻤﺎن ﻃﻮرﻳﻜﻪ ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﻧﺎﻃﻖ و ﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮان ﻫﺎي از اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ ‪ ‬‬
‫‪  6.‬‬ ‫‪4 π .4 2 = 4 π + 2‬‬ ‫‪, 7.‬‬ ‫) ‪(6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪= 62‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪52‬‬
‫‪8.‬‬ ‫) ‪(4 x y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪=4 x y‬‬ ‫‪π‬‬ ‫‪2π‬‬ ‫‪π‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪9.‬‬ ‫‪= 5 2−‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ‬
‫ﻫﺮ ﮔﺎه ‪ x = b y  ‬و ‪ 1 ≠ b > 0‬ﺑﺎﺷﺪ در اﻳﻨﺼﻮرت ﻋﺪد ‪ y‬را ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ‪ x‬ﺑﻘﺎﻋﺪه ‪ b‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ و‬
‫ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻴﻢ ‪ y = log b x  ‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دو ﻋﺒﺎرت ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ ﻣﻌﺎدل ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ اﻧﺪ‬
‫‪x = b y ⇔ y = log b x ⇒ x = b log x‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪206 ‬‬
   ‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬
−3
⎛1⎞
10. 8 = 2 ⇔ log 2 8 = 3 , 11. 8 = ⎜ ⎟ ⇔ log 1 8 = −3
3

⎝2⎠ 2

12. 1000 = 10 ⇔ log 10 1000 = 3

3

13. 0,0001 = 10 − 4 ⇔ log 10 0,0001 = −4

‫ﺧﻮاص ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ‬
  ‫ دارﻳﻢ ﻛﻪ‬α ‫ و‬y ، x ‫ واﻋﺪادﺣﻘﻴﻘﻲ‬b ‫ و‬a ‫ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫ﺑﺮاي اﻋﺪاد‬
  1. log a 1 = 0 , 2. log a a = 1 ,   
  3 . log a ( x. y ) = log a x + log a y   
⎛x⎞
  4 . log a ⎜⎜ ⎟⎟ = log a x − log a y   
⎝ y⎠
  5. log a ( x α ) = α log a x   
  6 . log a x . log b a = log b x   
1
           7. log a x = log a x , α ∈ R
α
α

  8. (log b a ).(log a b ) = 1
‫ﺛﺒﻮت‬
  1. 1 = a ⇒ log a 1 = 0  
0

    2. a = a1 ⇒ log a a = 1 
⎧log a x = u ⇒ x = a
u

      3. ⎨ ⇒ xy = a u a v ⇒ xy = a u + v  
⎩log a y = v ⇒ y = a
v

  ⇒ log a ( xy ) = u + v = log a x + log a y

⇒ log a ( xy ) = log a x + log a y

207 
 ⎧ log a x = u ⇒ x = a u x ax x
4. ⎨ ⇒ = y ⇒ = a u −v
⎩ log a y = v ⇒ y = a y a y
v

x
⇒ log a = u − v = log a x − log a y
y
      5. loga x = u ⇒ x = a u ⇒ x α = (a u )α ⇒ x α = a αu
⇒ log a x α = α .u = α log a x
⎧log a x = u ⇒ x = a
u

6. ⎨ ⇒ x = (b v ) ⇒ x = b uv
⎩ log b a = v ⇒ a = b
v

 
    ⇒ log b x = uv = log a x log b a  
7. loga x = u ⇒ x = a u ⇒ x α = a αu ⇒ x α = (a α )u
⇒ loga x α = u ⇒ α loga x = loga x
α α

1
  ⇒ loga x = loga x
α
α

‫( ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﻛﻪ‬6) ‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺧﺎﺻﻴﺖ‬

  8. log b a . log a b = log b b = 1
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫( واﺿﺢ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ‬7) ‫از راﺑﻄﻪ‬
α
  log xα = log a x = log a x
α
α
a

 
 
 
 
 
 
 

208 
 ‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬
‫‪14. log 2 18 = log 2 (2.9) = log 2 2 + log 2 (3 2 ) = 1 + 2. log 2 3‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪15.‬‬ ‫‪log 2 128 = log 2 (2 ) = 7. log 2 2 = 7.1 = 7  ‬‬
‫‪7‬‬

‫⎞ ‪⎛ xy‬‬
‫‪  16.‬‬ ‫‪log b ⎜ ⎟ = log b ( xy ) − log b z = log b x + log b y − log b z‬‬
‫⎠ ‪⎝ z‬‬
‫‪4x‬‬
‫) ( ‪  17 . log b 4 + log b x − log b 3 = log b ( 4 x ) − log b 3 = log b‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫;‪  18 . log 2 11 = log 2 (11) 2 = log 2 11  ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫⎞‪⎛ x‬‬ ‫‪2‬‬‫‪3‬‬

‫‪⎛ x⎞ 2‬‬
‫‪  .19.‬‬ ‫) ‪log b ⎜⎜ ⎟⎟ = log b ⎜⎜ ⎟⎟ = (log b x − log b y‬‬
‫⎠‪⎝ y‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪⎝ y⎠ 3‬‬
‫ﻣﻌﺎدﻻت ﺗﻮاﻧﺪار وﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻲ‬
‫ﻣﻌﺎدﻻﺗﻲ ﻛﻪ دراﻧﻬﺎﺗﻮان‪  ‬ﻳﺎﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻋﺪد ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻄﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪،‬ﻣﻌﺎدﻻت ﺗﻮان دارﻳﺎﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮﻧﺪ ‪،‬درﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﻌﺎدﻻت ﺑﻌﻀﺎ ً ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺪدﻣﺠﻬﻮل آن ﻫﺎرا‬
‫ﺻﺪق ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ ‪،‬ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ ًﺑﺎاﺳﺘﻔﺎده ازﻗﻮاﻋﺪﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ وﺗﻮان ﻫﺎ‪،‬ﺣﻞ ﻛﺮده‬
‫وﺑﻌﺪا ً‪،‬ﺟﻮاب ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه درﻣﻌﺎدﻟﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .20‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ذﻳﻞ راﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪log( x − 2) + log( x − 5) = 1‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺮاﻳﻂ ‪ x − 5 > 0‬و ‪ x − 2 > 0‬راﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪،‬ﺑﻌﺒﺎرت‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﻋﺪدﻣﺠﻬﻮل ‪x‬‬
‫دﻳﮕﺮﺑﺎﻳﺪﻛﻪ ‪ x > 5‬ﺑﺎﺷﺪ و‬

‫‪log( x − 2 ) + log( x − 5) = 1 ⇒ log[( x − 2)( x − 5)] = 1‬‬

‫‪⇒ ( x − 2 )( x − 5) = 10 ⇒ x 2 − 7 x + 10 = 10 ⇒ x 2 − 7 x = 0‬‬
‫‪⇒ x( x − 7 ) = 0 ⇒ x1 = 0 , x2 = 7‬‬

‫‪209 ‬‬
 ‫دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮدﻛﻪ ﻋﺪد ‪ x1 = 0‬ﺷﺮط ﻣﻌﺎدﻟﻪ را ﺻﺪق ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ‪x2 = 7 > 5‬‬
‫ﻋﺒﺎرت ازﺟﺬرﻳﻜﺘﺎي ﻣﻌﺎدﻟﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .21‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ‪ 2 − 10 ⋅ 2 + 16 = 0‬را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪2x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪22 x − 10 ⋅ 2 x + 16 = 0 ⇒ (2 x ) − 10 ⋅ 2 x + 16 = 0‬‬
‫‪2‬‬

‫‪⇒ y 2 − 10 y + 16 = 0 ⇒ ( y − 2 )( y − 8) = 0‬‬ ‫ﺣﻞ ‪:‬‬

‫‪y1 = 2‬‬‫‪2x = 2‬‬ ‫‪x =1‬‬
‫⇒‬ ‫‪⇒ x‬‬ ‫⇒‬ ‫‪⇒ x1 = 1 , x2 = 3‬‬
‫‪y2 = 8 2 = 2 3‬‬ ‫‪x=3‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪  .22‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻲ ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪log10 [( x − 21) x ] = 2 ⇒ ( x − 21)x = 10 2 ⇒ x 2 − 21x − 100 = 0‬‬

‫‪( x − 25)(x + 4 ) = 0‬‬ ‫⇒‬ ‫‪x1 = 25 ,‬‬ ‫‪x2 = − 4‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .23‬ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻲ ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬‬

‫‪  log10 x + log10 4 = 2 ⇒ log10 (4x) = 2 ⇒ 4x = 10 ⇒ x = 25 .‬‬
‫‪2‬‬

‫ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﻋﺸﺎري) ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ (‬

‫در اﻳﻦ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻋﺪد ‪ 10‬ﺑﺤﻴﺚ ﻗﺎﻋﺪه در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻌﻤﻮﻻ ‪ log 10 x‬را ﺑﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ log x‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ‪:‬‬
‫‪log x := log‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪x‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .24‬ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺑﻌﻀﻲ اﻋﺪاد ﮔﺮد را ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  .‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪  0.001‬‬ ‫‪0.01‬‬ ‫‪0.1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪log x‬‬ ‫‪­3‬‬ ‫‪­2‬‬ ‫‪­1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪210 ‬‬
 ‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ و ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ‬
‫ﻧﻮﺷﺖ ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﻋﺪد ﻣﺜﺒﺖ ‪ x‬را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻠﻤﻲ ‪x = a ⋅ 10 c‬‬
‫‪ 1 ≤ a < 10‬ﺑﻮده و ‪ c‬ﻳﻚ ﻋﺪد ﺗﺎم اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮر ت ‪ ‬‬
‫‪  log x = log (a.10 ) = log a + log 10 c = log a + c log 10 = log a + c‬‬
‫‪c‬‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻋﺪد ‪ c‬را ﻣﺸﺨﺼﻪ) ﻛﺮﻛﺘﺮﺳﺘﻴﻚ( و‪ m = log a  ‬را ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻋﺪد ‪ log x‬ﻣﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ‪ 1 ≤ a < 10‬اﺳﺖ ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ 0 ≤ log a < 1‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪.0 ≤ m <1‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪.25‬‬
‫‪  a.‬‬ ‫)‪log(527) = log[(5,27) × 102 ] = log(5,27) + 2 ⇒ c = 2, m = log(5,27‬‬
‫) ‪  b . log (95000 ) = log [(9 ,5 ) × 10 4 ] = log (9 ,5 ) + 4 ⇒ c = 4 , m = log (9 ,5‬‬
‫‪  c. log (0,00005 ) = log (5 × 10 −5 ) = log 5 − 5 ⇒ c = −5 , m = log 5‬‬
‫‪d . log(1000) = log103 = 3 log10 = 3 ⇒ c = 3 , m = 0‬‬

‫ﺧﻮاص ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ و ﻣﺸﺨﺼﻪ‬

‫)‪ (1‬ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎي اﻋﺪادﻳﻜﻪ داراي ﻋﻴﻦ ارﻗﺎم و ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻧﺪ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ داﺷﺖ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري و ﺻﻔﺮﻫﺎي راﺳﺖ و ﭼﭗ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﮔﺮ ﻣﺴﺎوي اﻧﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .26‬ﺑﺎدرﻧﻈﺮداﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ‪ log (4,81) = 0,6821‬اﺳﺖ دارﻳﻢ ﻛﻪ ‪ ‬‬

‫‪I . log(48100 ) = log[(4,81) × 10 4 ] = log(4,81) + log 10 4‬‬
‫‪  ‬‬
‫‪= 0,6821 + 4 = 4,6821‬‬
‫‪II . log(481) = log[(4,81) × 10 2 ] = log(4,81) + log 10 2‬‬
‫‪= 0,6821 + 2 = 2,6821‬‬
‫‪III. log(0,00481) = log[(4,81) × 10−3 ] = log(4,81) + log10−3‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪= 0,6821− 3 = −3 + 0,6821= 3 , 6821‬‬
‫‪IV . log(0,0481) = log[(4,81) × 10 −2 ] = log(4,81) + log 10 −2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪= 0,6821 − 2 = −2 + 0,6821 = 2 , 6821‬‬

‫‪211 ‬‬
 ‫اﻛﻨﻮن ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻓﻮق را ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  :‬‬
‫ﻋﺪد‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﻪ‬ ‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ‬ ‫ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ‬
‫‪  48100‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪0,6821‬‬ ‫‪4,6821‬‬
‫‪481‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0,6821‬‬ ‫‪2,6821‬‬
‫‪4,81‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0,6821‬‬ ‫‪0,6821‬‬
‫‪0,0481‬‬ ‫‪­2‬‬ ‫‪0,6821‬‬ ‫‪­1,3179‬‬
‫‪0,00481‬‬ ‫‪­3‬‬ ‫‪0,6821‬‬ ‫‪­2,3179‬‬

‫دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻫﺎي ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻛﻠﻴﻪ اﻋﺪادي ﻛﻪ در ﺟﺪول آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ‪  ‬‬
‫‪   0.6821‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﻋﺪاد ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ﻳﻚ‪ ،‬ﻳﻚ واﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﺻﺤﻴﺢ آن ﻫﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬
‫ﻣﺜﺎل‪  27‬‬
‫اﻋﺪاد‬ ‫‪  425‬‬ ‫‪9680‬‬ ‫‪2345,9‬‬ ‫‪200000‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬

‫)‪ (3‬ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﻋﺪاد ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻳﻚ‪ ،‬ﻋﺪدي ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ واﺣﺪ ﻛﻤﺘﺮ از ﺗﻌﺪاد ﺻﻔﺮ‬
‫ﻫﺎي ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﻋﺪد ﻗﺒﻞ از ﻋﻼﻣﺖ اﻋﺸﺎري ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪  28‬‬
‫اﻋﺪاد‬ ‫‪  0,128‬‬ ‫‪0,041‬‬ ‫‪0,00065‬‬
‫‪0,00001‬‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪ‬ ‫‪­1‬‬ ‫‪­2‬‬ ‫‪­4‬‬ ‫‪­5‬‬
‫‪ ‬‬
‫)‪ (4‬ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ از روي ﻋﺪد ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﻫﺎي )‪ (2‬و ﻳﺎ )‪ (3‬ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ وﻟﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ از ﺟﺪول ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪  .‬‬
‫)‪ (5‬ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻋﺪد ﺳﻪ رﻗﻤﻲ ﻣﺜﻼً ‪ 493‬در ﺳﻄﺮ ‪ 49‬ﺳﺘﻮن ‪ 3‬واﻗﻊ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ‬
‫‪ 598‬در ﺳﻄﺮ ‪ 59‬و ﺳﺘﻮن ‪ 8‬ﻗﺮار دارد )از ﺟﺪول ﺳﻪ رﻗﻤﻲ(‪ ،‬درﻳﻨﺠﺎ‪ ‬ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور‪ ‬ﺷﺪ ﻛﻪ در‪ ‬‬

‫‪212 ‬‬
‫ﺟﺪول ﺳﻪ رﻗﻤﻲ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻫﺎي اﻋﺪاد از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 99‬درج ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬درﺣﺎﻟﻴﻜﻪ در‪ ‬ﺟﺪول ﭼﻬﺎر‪ ‬رﻗﻤﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻫﺎي اﻋﺪاد از ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 999‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔﺮدﻳﺪه اﻧﺪ‪  .‬‬
‫)‪ (6‬ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻳﻜﻌﺪد از ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺸﺨﺼﻪ و ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪  29‬‬
‫‪I . log(48100) = 4 + 0,6821 = 4,6821‬‬
‫‪II . log(0,00481) = −3 + 0,6821 = 3,6821‬‬
‫و‪ ‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫‪3,6821 = −3 + 0,6821 = −2,3179‬‬

‫اﻧﺘﻲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ y = log x‬ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﻳﻨﺼﻮرت ‪ x = 10 = anti log y‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ‪ ‬‬
‫‪y‬‬

‫‪log1000 = 3 ⇔ anti log 3 = 103 = 1000‬‬

‫اﮔﺮ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻳﻚ ﻋﺪد ﻣﻌﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﺻﺤﻴﺢ و ﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻋﻼﻣﻪ اﻋﺸﺎر ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻋﺪد و ﻧﻮﻋﻴﺖ ارﻗﺎم ﻋﺪد ذرﻳﻌﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ از ﺟﺪول ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .30‬ﻋﺪد ‪ N‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ log N = 1,7016‬ﺑﺎﺷﺪ ‪  .‬‬

‫ﺣﻞ‪ :‬دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد‪ ‬ﻛﻪ ‪ m = 0.7016‬و ‪ c=1‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﺻﺤﻴﺢ ﻋﺪد ‪ N‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪ ‪ 2‬اﺳﺖ ‪ .‬و اﻣﺎ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ‪ m = 0.7016‬در ﺟﺪول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫ﻋﺪد‪ 503‬اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻪ ‪ N = 50,3‬ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ . 31‬ﻋﺪد ‪ N‬را‪ ‬ﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ log N = −2.3179‬ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬‬

‫ﺣﻞ ‪  :‬‬
‫‪logN = −2,3179= −2 − 0,3179= −3 +1 − 0,3179= −3 + 0,6821‬‬
‫ﻟﺬا‪ m = 0.6821‬و ‪  c = −3‬اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻋﺪد ‪ m = 0.6821‬در ﺟﺪول ﺑﺤﻴﺚ‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻋﺪد ‪ 481‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ درﻧﻈﺮ داﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪ ‪ N‬ﻋﺪد ‪ ­3‬اﺳﺖ در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫‪  . N = 0,00481‬‬

‫‪213 ‬‬
 ‫ﻗﺎﺑﻞ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫‪log N = −2.3179 ⇔ N = 10 −2.3179 = 0,00481‬‬

‫اﻧﺘﺮﭘﻮﻟﻴﺸﻦ ﺧﻄﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻋﺪد ﺳﻪ رﻗﻤﻲ از ﺟﺪول ﺳﻪ رﻗﻤﻲ و ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻋﺪد ﭼﻬﺎر رﻗﻤﻲ از ﺟﺪول ﭼﻬﺎر رﻗﻤﻲ‬
‫ﻣﻌﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﺗﻌﺪاد ارﻗﺎم ﻳﻚ ﻋﺪد ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻪ و ﻳﺎ ﭼﻬﺎر رﻗﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ آن را ﻧﻤﻲ ﺗﻮان از ﺟﺪاول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎ درﻧﻈﺮ‬
‫داﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻲ ﻣﺘﺰاﻳﺪ ﺑﻮده و ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي آن در اﻧﺘﺮواﻟﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﻄﻮر‬
‫ﺧﻄﻲ اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﺑﻴﻦ اﻋﺪاد و ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎً ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻓﺮض‬
‫ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ درﻧﻈﺮ داﺷﺖ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ روﺷﻲ ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ اﻋﺪاد وﺟﻮد دارد ﻛﻪ‬
‫ﺑﻨﺎم اﻧﺘﺮﭘﻮﻟﻴﺸﻦ ﺧﻄﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻄﻮر ﻣﺜﺎل درﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ‪ ، log 5.235‬ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻋﺪد ‪ 5.235‬از ﻳﻚ ﺟﺪول ﺳﻪ رﻗﻤﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻴﺴﺖ و اﻣﺎ دو ﻋﺪد ﺳﻪ رﻗﻤﻲ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺪد در ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ واﻗﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪  5.23<5.235<5.24‬‬

‫در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎي ‪ 5,23‬و ‪ 5,24‬در ﺟﺪول وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻟﺬا ﺻﻮرت ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻃﺮح ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪log N‬‬
‫⎫‪⎧5.230‬‬ ‫⎫‪⎧0.7185‬‬
‫⎪‬ ‫‪0‬‬ ‫‪.‬‬‫‪005‬‬ ‫‪d‬‬ ‫⎪‬
‫⎭⎬‪0.010⎨5.235‬‬ ‫⎨‬
‫⎩‬ ‫‪x‬‬ ‫‪⎬0.0008‬‬
‫‪⎪⎩ 5 240‬‬
‫‪.‬‬ ‫⎭⎪ ‪0. 7193‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﻔﺎوت اﻋﺪاد ‪ ‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎ ‪ ‬‬
‫‪  0.01‬‬ ‫‪0.0008‬‬
‫‪  0.005‬‬ ‫‪d‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬

‫‪214 ‬‬
 ‫‪0.01 0.0008‬‬ ‫)‪(0,005)(0,0008‬‬
‫⇒‬ ‫=‬ ‫= ‪⇒d‬‬ ‫‪= 0,0004     ‬‬
‫‪0.005‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪0,01‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ‬

‫‪x = log 5.235 = log 5.23 + d = 0.7185 + 0.0004 = 0.7189‬‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻋﺪد ‪ 52350‬ﻣﻄﻠﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻋﻴﻦ روش ﺑﻜﺎر ﺑﺮده ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﻳﺮا اﻋﺪاد ‪ 5,235‬و ‪ 52350‬داراي ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻫﺎي ﻣﺴﺎوي اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻧﺘﻲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ روﺷﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﻮق ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﻃﻮري ﻛﻪ ﺗﻔﺎوت اﻧﺘﻲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎ در‬
‫آن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ‪ log N = 1.7206‬ﺑﺎﺷﺪ ﻋﺪد ‪ N‬را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻳﻌﻨﻲ ‪ 0.7206‬در ﺟﺪول ﺳﻪ رﻗﻤﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ‬وﻟﻲ دو ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ از ﺟﺪول را ﻣﻲ ﺗﻮان‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻓﻮق اﻟﺬﻛﺮ در ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ واﻗﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ‪ 0.7202‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ‪ 5,250‬و‬
‫‪ 0.7210‬ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ 5.60‬اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺻﻮرت ﺣﺴﺎب ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ‪  .‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪log N‬‬
‫⎫‪⎧5.250‬‬ ‫⎫ ‪0.7202‬‬
‫⎪‬ ‫‪d‬‬ ‫⎨⎧ ‪, 0.0004‬‬ ‫⎪‬
‫⎭⎬ ‪0.010⎨ y‬‬ ‫⎩‬‫‪0‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪7206‬‬ ‫‪⎬0.0008‬‬
‫‪⎪⎩ 5.260‬‬ ‫⎭⎪ ‪0.7210‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ ‬‬
‫ﺗﻔﺎوت اﻋﺪاد ‪ ‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻫﺎ ‪ ‬‬
‫‪  d‬‬ ‫‪0.0004‬‬
‫‪  0.010‬‬ ‫‪0.0008‬‬
‫‪       ‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪0,0004‬‬ ‫)‪(0,0004)(0,010‬‬
‫⇒ ‪ ‬‬ ‫=‬ ‫= ‪⇒d‬‬ ‫‪= 0,005          ‬‬
‫‪0,010 0,0008‬‬ ‫‪0,0008‬‬
‫‪  ⇒ y = 5.250 + d = 5.250 + 0.005 = 5.255‬‬

‫ﻳﺎدداﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﺎً در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ دﻗﺖ ﻻزم‪ ،‬ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻫﺎي اﻋﺪاد ﻣﺜﻼً ‪ 4563‬و‬
‫‪ 456‬ﺑﺎ ﻫﻤﺪﮔﺮ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ ﻣﺴﺎوي ﻓﺮض ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻟﺰوم ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﺘﻮان‬

‫‪215 ‬‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ اﻋﺪاد ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺳﻪ رﻗﻤﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎﻧﺘﻴﺲ ﻋﺪد ﺳﻪ رﻗﻢ آن ﺗﻔﻮﻳﺾ ﻧﻤﻮد‪ .‬و از اﻧﺘﺮﭘﻮﻟﻴﺸﻦ‬
‫ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮد و ﺑﻬﻤﻴﻦ ﻗﺴﻢ ﻋﺪد اﻧﺘﻲ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻃﻮر ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ از ﺟﺪول ﺗﺨﻤﻴﻦ ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﺎ ‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻳﻚ ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺣﺴﺎب ﺟﻴﺒﻲ ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺎي ﺗﻮاﺑﻊ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻲ و ﻧﻤﺎﻳﻲ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﺷﺪ ه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻬﺬا ﺟﺪاول ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ در ﺣﺎل از ﻛﺎراﻓﺘﺎدن ﻣﻴﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻛﻪ ﻗﺎﻋﺪه در آن ﻋﺪد اوﻳﻠﺮ)…‪ (e=2.718281‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪ .‬ﺟﻬﺖ‬
‫اﺛﺒﺎت ﻗﻀﺎﻳﺎ و دﺳﺎﺗﻴﺮي رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﻟﻴﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺘﻖ و ﻏﻴﺮه اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻓـﺮاوان دارد‬
‫و ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ln x := log e x‬‬
‫‪  e = 2 . 7182818285 ...‬‬

‫‪ e‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬
‫‪log‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪x‬‬
‫وﭼﻮن ‪= x, log e e x = x‬‬

‫‪e ln x = x , ln e x = x‬‬

‫راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎي اﻋﺸﺎري و ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ ‬‬

‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻳﻌﻨﻲ اﻋﺪاد ‪ 10‬و ‪ e‬و ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از راﺑﻄﻪ‬
‫‪log a x log b a = log b x‬‬
‫دارﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫‪log 10 x log e 10 = log e x ⇒ log x ln 10 = ln x                  ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪  log e x log 10 e = log 10 x‬‬ ‫‪⇒ ln x log e = log x         ‬‬

‫و اﻣﺎ از ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﻛﻪ‪  :‬‬

‫‪  log e = 0,434294 ...‬‬ ‫‪, ln 10 = 2,302584 ...‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﻋﺸﺎري ‪ ‬‬

‫‪216 ‬‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﻋﺸﺎري ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺤﺎﺳﺒﺎﺗﻲ را اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ در ﻋﻤﻞ دﺷﻮار و ﻳﺎ ﺣﺘﻲ‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻣﻴﺘﻮاﻧﺪ ﺿﺮب را ﺑﻪ ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ را ﺑﻪ ﺗﻔﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺗﻮان را ﺑﻪ‬
‫ﺿﺮب و ﺟﺬر را ﺑﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ارﺟﺎع ﻧﻤﺎﻳﺪ و در ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻃﺒﻌﺎً ﺿﺮورت ﺑﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺟﺪول و‬
‫اﺟﺮاي ﻃﺮﻳﻘﻪ اﻧﺘﺮﭘﻮﻟﻴﺸﻦ ﻣﻜﺮراً ﻣﻴﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﺜﻼً ﻋﺪد ‪ (1.08)65‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﻢ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻛﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ و ﻳﺎ اﮔﺮ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ‪ 52 954658‬را ﺑﺪﺳﺖ آرﻳﻢ ﻋﻤﻠﻴﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﺮ دوي اﻳﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ اﺟﺮا ﺷﺪه ﻣﻴﺘﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪء ﻣﺸﺘﻘﺎت و ﺣﺘﻲ ﻟﻤﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري اﺻﻨﺎف ﺗﻮاﺑﻊ ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻟﻮﻛﺎرﺗﻢ ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺑﺴﻬﻮﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﻴﮕﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .32‬ﻋﺪد )‪p = 100(1.08‬‬

‫‪10‬‬
‫را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪  .‬‬

‫[‬
‫)‪log p = log 100.(1,08‬‬
‫‪10‬‬
‫)‪] = log100 + log(1.08‬‬ ‫‪10‬‬
‫)‪= 2 + 10 log(1.08‬‬
‫‪= 2 + 10(0,0334) = 2.334 ⇒ log p = 2,334‬‬
‫‪⇒ p = anti log(2.334) = 215,8 ⇒ 100(108) = 215.8‬‬
‫‪10‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .33‬ﻋﺪد )‪q = (7.284‬‬

‫‪5‬‬
‫را ﺣﺴﺎب ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪  .‬‬

‫‪log q = log (7 .284 ) = 5 log (7 .284 ) = 5(0 .8623 ) = 4,3115‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ ‬‬
‫‪q = anti log (4 .3115 ) ⇒ q = 20490 ⇒ (7 .284 ) = 20490‬‬
‫‪5‬‬

‫‪217 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ ‪ ‬‬
‫رواﺑﻂ ﺗﻮاﻧﺪار ذﻳﻞ را ﺑﻌﺒﺎرات ﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻴﻚ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬
‫‪−‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1.‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪q‬‬
‫‪= r‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪2 = 16‬‬
‫‪4‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪3.‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪3‬‬
‫=‬
‫‪4‬‬
‫رواﺑﻂ ذﻳﻞ را ﺑﺤﺎﻟﺖ ﺗﻮان اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪4. log3 81 = 4 , 5. log0.1 100 = −2 , 6. log3 = −2‬‬
‫‪9‬‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻫﺮﻛﺪام از اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪7.‬‬ ‫‪log 1 8‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪8.‬‬ ‫‪log‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪9.‬‬ ‫‪log 5 125 5‬‬
‫‪3‬‬

‫ﻣﻌﺎدﻻت ذﻳﻞ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪10. log5 x = 2 , 11. log4 y = −‬‬ ‫‪, 12. log x 81 = 4‬‬
‫‪2‬‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻮاﻋﺪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﺑﺤﻴﺚ ﻣﺠﻤﻮع ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬
‫‪uv‬‬ ‫‪u2‬‬
‫‪13 .‬‬ ‫‪log‬‬ ‫‪a‬‬
‫) ‪( xyz‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪14 .‬‬ ‫‪log a‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪15 .‬‬ ‫‪log 2‬‬
‫‪w‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪1‬‬

‫‪u 2v3‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪16. log 4‬‬ ‫‪, 17. log‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪, 18. log 5 x 3 y − 2 z‬‬
‫‪w‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪3‬‬

‫ﺑﺎ درﻧﻈﺮ داﺷﺖ اﻳﻨﻜﻪ ‪، log 3 = 0.4771 ، log 2 = 0.3010‬‬

‫‪ log 5 = 0.6990‬و‪ log 7 = 0.8451‬اﺳﺖ‪ ،‬اﻋﺪاد ذﻳﻞ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪19. log105 , 20. log108 , 21. log 3 72 , 22. log 2100‬‬

‫ﻫﺮﻛﺪام از اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻚ اﻓﺎده ﻳﻚ ﺣﺪه ﻟﻮﮔﺎرﺗﻤﻴﻚ اراﺋﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪23 . log 3 − log 8 + log 24 , 24 . log 6 − 2 log 3 + log 54‬‬
‫‪25 . log x − 5 log y + 4 log 7 − 10 log x + log xyz + log x‬‬

‫‪218 ‬‬
 ‫ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺮﻳﻚ از اﻋﺪا ذﻳﻞ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬
‫‪26. 45000 , 27. 19.234 , 28. 0.00013 , 29. log 0.23‬‬

‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ‪ log 87.2 = 1.9405‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻮﮔﺎرﺗﻢ ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪30 .‬‬ ‫‪log 87200 , 31 . log 0 .00872 , 32 . log 0 .872‬‬

‫ﻋﺪد ‪ x‬رادر رواﺑﻂ ذﻳﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪33. log x 0.00001 = 5 , 34. log 0.01 x = −3 , 35. log10 x = −4‬‬

‫ﻋﺪد ‪ N‬را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﻴﺪ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ‪ ‬‬

‫‪36 .‬‬ ‫‪log N = 5‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪37 .‬‬ ‫‪log N = − 5 , 38 . log N = − 1‬‬

‫اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺳﺎده ﺳﺎزﻳﺪ‪.‬‬

‫‪39 .‬‬ ‫‪log‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪(log‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪ax) ,‬‬ ‫‪40 .‬‬ ‫) ‪log 3 (log 3 27 ) ⋅ log 2 (log 2 64‬‬

‫‪ ‬‬

‫‪219 ‬‬
 ‫ﻓﺼﻞ ﻫﺸﺘﻢ ‪ ‬‬
‫اﻧﺪﻛﺸﻦ رﻳﺎﺿﻲ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻴﻨﻮم‬
‫ﺟﻬﺖ اﺛﺒﺎت رواﺑﻂ و ﻗﻀﺎﻳﺎي رﻳﺎﺿﻲ ﺳﻪ روش ﻣﺮوج اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬روش‬
‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و روش اﺳﺘﻘﺮآء رﻳﺎﺿﻲ‪.‬‬
‫در روش ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻫﺎي ﻗﻀﻴﻪ‪ ،‬ﺻﺤﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺛﺒﻮت‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ اﺳﺘﻌﻤﺎل را در ﺳﺎﺣﻪ رﻳﺎﺿﻴﺎت دارد‪.‬‬
‫در روش ﻏـﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻋﻜﺲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﻓﺮض ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﺣﺼﻮل‬
‫ﻳﻚ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻏـﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت ﻣﻲ رﺳﺪ و ﻣﻨﺸﺎء اﺻﻠﻲ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺿﻴﻪ اوﻟﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه و ﻧﻘﺾ آن ﻣﻮرد ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻗـﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻪ ﻃﻮر ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ روش اﺳﺘﻘﺮاء رﻳﺎﺿﻲ را ﻛﻪ در اﺛﺒﺎت رواﺑﻂ و ﻗﻀﺎﻳﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻴﻢ ‪  ‬و ﺑﻜﻤﻚ آن اﻓﺎده ﺑﻴﻨﻮم )دو ﺣﺪه ( ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻴﮕﻴﺮد ‪.‬‬
‫اﻧﺪﻛﺸﻦ رﻳﺎﺿﻲ )اﺳﺘﻘﺮاء رﻳﺎﺿﻲ(‬
‫در اﻳﻦ روش ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﺛﺒﺎت ﺧﺎﺻﻴﺖ ) ‪ P(n‬از اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ n‬ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ‬
‫ﮔﻴﺮد ‪:‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ .‬ﺻﺤﺖ ﺧﺎﺻﻴﺖ ) ‪ P(n‬ﺑﺮاي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ‪) n‬ﻏﺎﻟﺒﺎ ًﺑﺮاي‪ ( n = 1‬آزﻣﺎﻳﺶ و‬
‫ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻓﺮض ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ادﻋﺎي ) ‪ P(n‬ﺑﺮاي ‪ n = k‬درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم‪ .‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ ،‬ادﻋﺎي ) ‪ P(n‬ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .1‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش اﺳﺘﻘﺮا ء ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬

‫)‪n (n + 1‬‬
‫‪P (n ) : 1 + 2 + 3 +‬‬ ‫=‪+n‬‬ ‫) ‪(i‬‬
‫‪2‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﻗﺪم اول‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ درﺳﺘﻲ ﺣﻜﻢ را ﺑﺮاي‪ n = 1‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﺑﺠﺎي ‪ n‬ﻋﺪد ‪1‬‬
‫را ﻗﺮارﻣﻴﺪﻫﻴﻢ اﮔﺮ ﺗﺴﺎوي ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﻳﻢ ﻛﻪ )‪ P (1‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ‬

‫‪220 ‬‬
 ‫‪n =1‬‬
‫)‪1(1 + 1‬‬
‫= ‪P (1)⇒ 1‬‬ ‫‪=1‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻗﺪم دوم‪ :‬ﻓﺮض ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ادﻋﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ‪ n = k‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪n =k‬‬
‫)‪k (k + 1‬‬
‫= ‪P (k )⇒1 + 2 + 3 + + k‬‬ ‫) ‪(ii‬‬
‫‪k‬‬
‫ﻗﺪم ﺳﻮم‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد راﺑﻄﻪ ) ‪ (ii‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ ) ‪ (ii‬ﻋﺪد ‪ k + 1‬را ﻋﻼوه ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪  .‬‬

‫)‪(1 + 2 + 3 + + k ) + (k + 1) = k (k + 1) + (k + 1‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪k (k + 1) + 2(k + 1‬‬
‫= )‪⇒ 1 + 2 + 3 + + k + (k + 1‬‬
‫‪2‬‬
‫= )‪⇒ 1 + 2 + 3 + + k + (k + 1‬‬
‫) ‪(k + 1)(k + 2‬‬
‫‪2‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﻜﻢ ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﻧﻴﺰ درﺳﺖ ﺑﻮده‪ ،‬درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ n ≥ 1‬درﺳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .2‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش اﺳﺘﻘﺮا ء ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬

‫‪P (n ) : 2 + 4 + 6 +‬‬ ‫)‪+ 2 n = n (n + 1‬‬ ‫) ‪(i‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫ﻗﺪم اول‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ درﺳﺘﻲ ﺣﻜﻢ را ﺑﺮاي‪ n = 1‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ ‪،‬ﻳﻌﻨﻲ در راﺑﻄﻪ ﻓﻮق ﺑﺠﺎي ‪ n‬ﻋﺪد ‪1‬‬
‫را ﻗﺮار ﻣﻴﺪﻫﻴﻢ اﮔﺮﺗﺴﺎوي ﺻﺪق ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮده اﻳﻢ ﻛﻪ )‪ P (1‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪه ﻣﻴﺸﻮد ﻛﻪ‬
‫‪n =1‬‬
‫‪P(1)⇒ 2 = 1(1 + 1) = 2‬‬

‫ﻗﺪم دوم‪ :‬ﻓﺮض ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ادﻋﺎ ﺑﺮاي ‪ n = k‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫‪n =k‬‬
‫‪P(k )⇒ 2 + 4 + 6 +‬‬ ‫)‪+ 2k = k (k + 1‬‬ ‫) ‪(ii‬‬
‫ﻗﺪم ﺳﻮم‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد راﺑﻄﻪ ) ‪ (ii‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ ) ‪ (ii‬ﻋﺪد )‪ 2(k + 1‬را ﻋﻼوه ﻣﻴﻜﻨﻴﻢ‪  .‬‬

‫‪221 ‬‬
 ‫‪(2 + 4 + 6 +‬‬ ‫)‪+ 2k ) + 2(k + 1) = k (k + 1) + 2(k + 1‬‬
‫) ‪⇒ 2 + 4 + 6 + + 2k + 2(k + 1) = (k + 1)(k + 2‬‬

‫ﻟﺬا ﺣﻜﻢ ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﻧﻴﺰدرﺳﺖ ﺑﻮده‪ ،‬درﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ n ≥ 1‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .3‬ﺛﺒﻮت ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ n‬راﺑﻄﻪ ذﻳﻞ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫)‪n(n + 1)( 2n + 1‬‬
‫= ‪  12 + 2 2 + 32 + ... + n 2‬‬
‫‪6‬‬
‫ﺣﻞ‪ :‬ﺧﺎﺻﻴﺖ ) ‪ P(n‬را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪  n‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪:‬‬
‫)‪n ( n + 1)( 2 n + 1‬‬
‫‪P (n) :‬‬ ‫= ‪12 + 2 2 + 3 2 + ... + n 2‬‬
‫‪6‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ :‬ﺑﺮاي ‪ k=1‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬

‫)‪1(1 + 1)(2.1 + 1‬‬
‫= ‪P(1) : 12‬‬ ‫‪=1‬‬
‫‪6‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ )‪ P(1‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ :‬اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ )‪ P(k‬ﺑﺮاي ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ‪  k  ‬ﺻﺪق ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫)‪k ( k + 1)(2k + 1‬‬
‫= ‪P(k ) : 12 + 2 2 + 32 + ... + k 2‬‬
‫‪6‬‬
‫ﺣﺎل ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﺸﺎن دﻫﻴﻢ ﻛﻪ )‪ P(k+1‬ﻧﻴﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ )‪(k+1‬‬
‫‪2‬‬

‫را ﻋﻼوه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  :‬‬

‫)‪  1 + 2 + 3 + ... + k + ( k + 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‪⎡k(2k + 1‬‬ ‫⎤‬

‫⎢)‪⇒12 + 22 + 32 + ... + k 2 + (k + 1)2 = (k + 1‬‬ ‫⎥‪+ k + 1‬‬
‫‪⎣ 6‬‬ ‫⎦‬
‫‪2k + 7k + 6‬‬
‫‪2‬‬

‫)‪⇒ 12 + 2 2 + 32 + ... + k 2 + (k + 1) 2 = ( k + 1‬‬

‫‪6‬‬

‫‪222 ‬‬
 ‫]‪(k + 1)[(k + 1) + 1)][(2(k + 1) + 1‬‬
‫= ‪⇒ 12 + 22 + 32 + ... + k 2 + (k + 1) 2‬‬
‫‪6‬‬
‫)‪(k + 1)(k + 2)(2k + 3‬‬
‫= ‪⇒ 12 + 2 2 + 32 + ... + k 2 + (k + 1) 2‬‬
‫‪6‬‬
‫ﻟﻬﺬا )‪ P(k+1‬درﺳﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .4‬ﺛﺒﻮت ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ n‬راﺑﻄﻪ ذﻳﻞ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫‪1 + 2 + 3 3 + ... + n 3 = (1 + 2 + 3 + .... + n ) 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫)‪n ( n + 1‬‬
‫= ‪1 + 2 + 3 + ... + n‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻟﺬا ﺧﺎﺻﻴﺖ )‪ P(n‬را‬ ‫ﺣﻞ‪ :‬ﭼﻮن‬
‫‪2‬‬
‫ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻗﻴﻤﺖ ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪  n‬ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ذﻳﻞ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪:‬‬
‫⎤ )‪⎡ n ( n + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫⎢ = ‪1 + 2 + 3 + ... + n‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫⎦⎥ ‪⎣ 2‬‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ :‬ﺑﺮاي ‪ k=1‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‪:‬‬
‫⎤ )‪⎡1.(1 + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫⎢ = ‪P (1) : 1‬‬ ‫‪3‬‬

‫⎦⎥ ‪⎣ 2‬‬
‫در ﻧﺘﻴﺠﻪ )‪ P(1‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ :‬اﻛﻨﻮن ﻓﺮض ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ )‪ P(k‬ﺑﺮاي ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ‪  k  ‬ﺻﺪق ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻳﻌﻨﻲ‪:‬‬
‫⎤ )‪⎡ k ( k + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫= ‪  P ( k ) : 1 + 2 + 3 + ... + k‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫⎦⎥ ‪⎢⎣ 2‬‬

‫ﻣﺮﺣﻞ ﺳﻮم‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺮاي )‪ P(k+1‬ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ ‪(k+1)3‬‬
‫را ﻋﻼوه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪  :‬‬
‫⎤ )‪⎡ k ( k + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫⎢ = )‪1 + 2 + 3 + ... + k + ( k + 1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫⎥‬ ‫‪+ ( k + 1) 3‬‬

‫‪3‬‬

‫⎦ ‪⎣ 2‬‬

‫‪223 ‬‬
 ‫⎤ ‪⎡ k + 4k + 4‬‬
‫‪2‬‬

‫⎢ )‪⇒ 1 + 2 + 3 + ... + k + (k + 1) = (k + 1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫⎦⎥‬
‫⎣‬ ‫‪4‬‬
‫‪2 ⎡k‬‬ ‫⎤‬
‫‪2‬‬

‫⎥‪⇒ 1 + 2 + 3 + ... + k + ( k + 1) = ( k + 1) ⎢ + k + 1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ ‬‬ ‫‪⎣4‬‬ ‫⎦‬

‫) ‪( k + 1) ( k + 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫= ‪⇒ 1 3 + 2 3 + 3 3 + ... + k 3 + ( k + 1) 3‬‬
‫‪4‬‬
‫⎤]‪( k + 1)[( k + 1) + 1‬‬
‫‪2‬‬

‫= )‪  ⇒ 1 + 2 + 3 + ... + k + ( k + 1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫⎡‬
‫⎣⎢‬ ‫‪2‬‬ ‫⎦⎥‬
‫ﻟﻬﺬا )‪ P (k + 1‬درﺳﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ .5‬ﻏﻴﺮ ﺗﺴﺎوي ﺑﺮﻧﻮﻟﻲ را ﺛﺒﻮت ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬

‫‪(1 + a ) n ≥ 1 + na‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪a>0‬‬
‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ .‬ﺑﺮاي ‪ n = 1‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ‪ ‬‬

‫‪(1 + a )1 = 1 + 1.a ⇒ (1 + a )1 ≥ 1 + 1.a‬‬
‫ﻟﺬا ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺎوات ﺑﺮاي ‪ n = 1‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪  .‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻏﻴﺮ ﺗﺴﺎوي ﺑﺮاي ‪ n = k‬ﺻﺤﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪  (1 + a ) ≥ 1 + ka‬‬
‫‪k‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم‪ .‬ﺣﺎل اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ را ﺑﺎ ) ‪ (1 + a‬ﺿﺮب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‬

‫) ‪  (1 + a ) (1 + a ) ≥ (1 + ka )(1 + a‬‬
‫‪k‬‬

‫) ‪  ⇒ (1 + a‬‬ ‫‪≥ 1 + a + ka + ka 2 ≥ 1 + a + ka  ‬‬

‫‪k +1‬‬

‫‪  ⇒ (1 + a ) ≥ 1 + ( k + 1)a.‬‬
‫‪k +1‬‬

‫ﻟﻬﺬا اﻳﻦ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺎوات ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﻧﻴﺰ ﺻﺤﺖ دارد‪.‬‬

‫‪224 ‬‬
 ‫ﻓﻜﺘﻮرﻳﻞ‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ ، n‬ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪدي ‪ n‬ﻓﻜﺘﻮرﻳﻞ‪ ،‬ﻗﺮار ذﻳﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻴﺸﻮد‪:‬‬
‫‪n!= 1⋅ 2 ⋅ 3‬‬ ‫‪(n − 1)n‬‬
‫ﻳﺎ‬
‫) ‪  n ! = n (n − 1)(n − 2‬‬ ‫‪3 ⋅ 2 ⋅1‬‬
‫اﻣﺎ ﺻﻔﺮ ﻓﻜﺘﻮرﻳﻞ ﻋﺪد ﻳﻚ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻳﻌﻨﻲ ‪ 0 !:= 1‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬

‫‪6. 1! = 1 , 7. 2 ! = 1⋅ 2 = 2 , 8. 3! = 3 ⋅ 2 ⋅ 1 = 6‬‬
‫‪9. 4 ! = 4 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ 1 = 24 , 10. 5! = 5 ⋅ 4 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅ 1 = 120‬‬
‫‪( n + 1)! ( n + 1). n .( n − 1) .... 3.2.1‬‬
‫‪  11 .‬‬ ‫=‬ ‫‪= n +1‬‬
‫!‪n‬‬ ‫‪n .( n − 1) .... 3.2.1‬‬
‫!‪9‬‬ ‫‪9 . 8 . 7 . 6 . 5 . 4 . 3.2.1‬‬ ‫‪7 .8 .9 .‬‬
‫‪  12 .‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 84‬‬
‫) ‪( 3! )( 6! ) ( 3 . 2 . 1) ( 6 . 5 . 4 . 3.2.1‬‬ ‫‪1 .2 .3‬‬
‫!‪n‬‬ ‫‪n.(n − 1)....3.2.1‬‬
‫‪  13.‬‬ ‫=‬
‫]‪(r!)(n − r)! [r.(r − 1)...3.2.1][(n − r).(n − r − 1)....3.2.1‬‬
‫)‪n.( n − 1).( n − 2 )...( n − r + 1‬‬
‫= ‪ ‬‬
‫!‪r‬‬

‫ﺗﺮﻛﻴﺐ اﻋﺪاد ﻃﺒﻴﻌﻲ‬

‫ﻫﺮﮔﺎه ‪ r‬و ‪ n‬دو ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻃﻮرﻳﻜﻪ ‪ 0 ≤ r ≤ n‬درﻳﻨﺼﻮرت ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪ n‬و‪r‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﺴﺖ از‬
‫!‪n‬‬ ‫)‪n ( n − 1)( n − 2)( n − 3) ... ( n − r + 1‬‬
‫=‪  Cnr :‬‬ ‫=‬
‫! ) ‪r!.( n − r‬‬ ‫!‪r‬‬
‫⎞‪⎛ n‬‬
‫ﺑﻌﻀﺎً در ﻋﻮض ﺳﻤﺒﻮل ‪ Cnr‬از ﺳﻤﺒﻮل ⎟⎟ ⎜⎜ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫⎠ ⎝‬‫‪r‬‬

‫‪225 ‬‬
 ‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ‬
5! 5! 5⋅4⋅3
14 . C 53 = = = =1
3! (5 − 3)! (3!)(2!) 1 ⋅ 2 ⋅ 3
5! 5! 5⋅4
15 . C 52 = = = = 10
2! (5 − 2 )! (2!)(3!) 1 ⋅ 2
5! 5! 5! 5!
16. C50 = = = 1 , 17. C55 = = =1
0! (5 − 0)! 1(5!) 5! (5 − 5)! (5!)0!

‫ﺧﻮاص ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ دارﻳﻢ‬،‫ ﺑﺎﺷﺪ‬0 ≤ r ≤ n ‫ ﻃﻮرﻳﻜﻪ‬n ‫ و‬r ‫ﺑﺮاي دو ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
(i ) C n
r −1
+ C nr = C nr+1
(ii ) C r
n
= C nn − r
(iii ) C 0
n
= 1 = C nn
  ‫ﺛﺒﻮت‬
n! n!
(i ) C nr −1 + C nr = +
( r − 1)!( n − r + 1)! r!( n − r )!
r(n!) + (n − r + 1)n! n!(r + n − r + 1) (n + 1)!
= = = = Cnr+1
(n − r + 1)(n − r)!r(r −1)! (n − r + 1)!r! r!(n − r + 1)!
n! n!
(ii ) C nr −1 = = = C nr .
( n − r )![n − ( n − r )]! ( n − r )! r!
n! n! n! n!
(iii ) C n0 = = =1= = = C nn •
(0!)(n!) 1(n!) (n!)1 (n!)(0!)

226 
 ‫ﻣﺜﺎﻟﻬﺎ ‪ ‬‬

‫!‪9‬‬ ‫!‪9‬‬ ‫) !‪4(9! ) + 6(9‬‬ ‫! ‪10‬‬

‫= ‪18. C 93 + C 94‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= C104‬‬
‫) !‪(3! )(6! ) ( 4! )(5‬‬ ‫) !‪( 4! )(6‬‬ ‫) !‪( 4! )(6‬‬
‫!‪6‬‬ ‫‪6 ⋅ 5 30‬‬ ‫!‪6‬‬ ‫‪6⋅5⋅ 4 ⋅3‬‬
‫= ‪19. C 62‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫= ‪= 15 , C 64‬‬ ‫=‬ ‫‪= 15‬‬
‫‪(2!)(4!) 2! 2‬‬ ‫‪(4!)(2!) 1 ⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ 4‬‬
‫ﻗﻀﻴﻪ ﺑﻴﻨﻮم‬
‫ﺑﺮاي اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ ‪ a‬و ‪ b‬و ﻋﺪد ﻃﺒﻴﻌﻲ ‪ n‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ‪:‬‬
‫‪(a + b)n = Cn0 an + Cn1an−1b + Cn2 an−2b2 + ... + Cnr an−r br + ... + Cnn bn‬‬

‫ﺛﺒﻮت‪) .‬ﺑﺮوش اﺳﺘﻘﺮاء رﻳﺎﺿﻲ(‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ اول‪ .‬ﺑﺮاي ‪ n = 1‬دارﻳﻢ ﻛﻪ‬

‫‪( a + b) 1 = a + b = C10 a + C11b‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ دوم‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ راﺑﻄﻪ اﺻﻠﻲ ﺑﺮاي ‪ n = k‬ﺻﺪق ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻳﻌﻨﻲ‬
‫‪  ( a + b) = C k a + C k a b +‬‬ ‫‪+ C kr a k − r b r +‬‬ ‫‪+ C kk b k‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪k −1‬‬

‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺳﻮم‪ .‬اﻃﺮاف راﺑﻄﻪ اﺧﻴﺮ را ﺑﻪ ) ‪ ( a + b‬ﺿﺮب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ‪.‬‬

‫‪(a + b)k +1 = (a + b)(Ck0 a k + Ck1a k −1b +‬‬ ‫) ‪+ Ckr a k −r br + + Ckk bk‬‬
‫‪= C a + (C + C ) a b + + (C + C )a b‬‬
‫‪0‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k +1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪k‬‬
‫‪1‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪r −1‬‬
‫‪k‬‬
‫‪r‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k −r‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪+ + (C + C )ab + C b‬‬
‫‪k −1‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪k‬‬
‫‪k +1‬‬

‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ‬

‫‪C k + C k = C k +1‬‬
‫‪r −1‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪r‬‬
‫‪, C k = C k +1 = C k = C k +1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪k +1‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮﻳﻦ‬

‫‪( a + b) n = C k0+1 a k +1 + C k1+1 a k b + ... + C kr+1 a k +1− r b r + ... + C kk++11b k +1‬‬

‫ﻟﻬﺬا ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮاي ‪ n = k + 1‬ﻧﻴﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ ■‬

‫‪227 ‬‬
 ‫ﻣﺠﻤﻮع ﺿﺮاﺋﺐ ﺑﻴﻨﻮم‬
‫ﻫﺮﮔﺎه در اﺻﻞ ﺑﻴﻨﻮم وﺣﺎﻟﺖ اﻧﻜﺸﺎف ﻳﺎﻓﺘﻪ اش ‪ a = 1 = b‬وﺿﻊ ﮔﺮدد ﻣﻴﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ‪ ‬‬
‫‪2 n = C n0 + C n1 + C n2 + ... + C nr + ... + C nn‬‬
‫⎞‪⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n‬‬ ‫⎞‪⎛n‬‬ ‫⎞‪⎛n‬‬
‫⎟ ⎜ ‪2 n = ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ... + ⎜ ⎟ + ... +‬‬
‫⎠‪⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝2‬‬ ‫⎠‪⎝r‬‬ ‫⎠‪⎝n‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪20‬‬
‫‪  (a + b) = C5 a + C5 a b + C5 a b + C5 a b + C5 a b + C5 b‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪⇒ (a + b)5 = a 5 + 5 a 4 b + 10 a 3 b2 + 10 a 2 b3 + 5a b4 + b5‬‬

‫‪a = 1 = b ⇒ C50 + C51 + C52 + C53 + C54 + C55 = 1 + 5 + 10 + 10 + 5 + 1 = 25‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪21‬‬

‫)‪(3x +2y‬‬ ‫‪4‬‬

‫)‪= C40 (3x) +C41(3x) (2y) +C42 (3x) (2y) +C43(3x)(2y) +C44 (2y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪5‬‬
‫‪= (3 x ) +‬‬
‫‪4‬‬
‫‪(3 x )3 (2 y ) + 5 ⋅ 4 (3 x )2 (2 y )2 + 5 ⋅ 4 ⋅ 3 (3 x )(2 y )3 + (2 y )4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1⋅ 2‬‬ ‫‪1⋅ 2 ⋅ 3‬‬
‫‪= 3 x + 5 ⋅ 3 x ⋅ 2 y + 10 ⋅ 3 x ⋅ 2 y + 10 ⋅ 3 x ⋅ 2 3 y 3 + 2 4 y 4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪= 3 4 x 4 + 5 ⋅ 3 3 ⋅ 2 x 3 y + 10 ⋅ 3 2 ⋅ 2 2 x 2 y 2 + 10 ⋅ 3 ⋅ 2 3 xy 3 + 2 4 y 4‬‬

‫ﺧﻮاص اﻧﻜﺸﺎف ﺑﻴﻨﻮم‬

‫‪ .1‬ﺗﻌﺪاد ﺣﺪود ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ) ‪ ( a + b‬ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ‪ n + 1‬ﺣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪n‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺠﻤﻮع ﺿﺮاﻳﺐ ﺑﻴﻨﻮم ﻓﻮق در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻮﺳﻊ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 2n‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺪود ﻣﺘﻨﺎﻇﺮ از ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺑﺴﻤﺖ وﺳﻂ داراي ﺿﺮاﻳﺐ ﻣﺴﺎوي اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻣﺠﻤﻮع ﺗﻮان ﻫﺎي ‪ a‬و ‪ b‬در ﻫﺮ ﻳﻚ از ﺣﺪود ﻣﺴﺎوي ﺑﻪ ﻋﺪد ‪ n‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .5‬ﺣﺪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ‪ k‬ام ﻋﺒﺎرت از ‪ C nk −1 a n − ( k −1) b k −1‬اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل ‪ .22‬ﺣﺪ ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻴﻨﻮم ) ‪ ( x + y‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫‪228 ‬‬
 ‫ﺣﻞ ‪ :‬اﮔﺮ ﺣﺪ ﻫﻔﺘﻢ اﻳﻦ ﺑﻴﻨﻮم ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬
‫‪15 ⋅14 ⋅13 ⋅12 ⋅11 ⋅10 9 6‬‬
‫= ‪C157 −1 x15−( 7 −1) y 7 −1 = C156 x15−6 y 6‬‬ ‫‪x y = 5005 x 9 y 6‬‬
‫‪1⋅ 2 ⋅ 3 ⋅ 4 ⋅ 5 ⋅ 6 ⋅ 7‬‬

‫(‬ ‫‪2‬‬

‫‪ x + x‬راﻣﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪− 12‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .23‬ﺣﺪوﺳﻄﻲ ﺑﻴﻨﻮم )‬
‫‪10‬‬

‫ﺣﻞ ‪ :‬ﺣﺪ وﺳﻄﻲ ﻳﺎ ﺣﺪ ﺷﺸﻢ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫) ‪( ) (x‬‬
‫‪C105 x‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪− 12‬‬
‫‪5‬‬
‫=‬
‫‪10 ⋅ 9 ⋅ 8 ⋅ 7 ⋅ 6‬‬
‫‪1⋅ 2 ⋅ 3⋅ 4 ⋅ 5‬‬
‫‪10‬‬
‫‪−‬‬
‫‪x x = 252 x‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪6‬‬

‫ﻣﺜﻠﺚ ﻋﺪدي ﭘﺎﺳﻜﺎل‬

‫ﺑﺎ درﻧﻈﺮداﺷﺖ ﺧﻮاص ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪ ، C n0 = 1 = C nn‬ﻣﻴﺘﻮان ﺿﺮﻳﺐ ﻫﺎي ﺣﺎﻟﺖ اﻧﻜﺸﺎف ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻴﻨﻮم را ﺗﺪرﻳﺠﺎً ﺑﺮاي ‪ n = 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , ...‬ﺑﺤﻴﺚ ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻋﺪدي )ﻣﺜﻠﺚ ﭘﺎﺳﻜﺎل(‬
‫ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻤﻮد‪  :‬‬
‫‪C00‬‬
‫‪C10‬‬ ‫‪C11‬‬
‫‪C20‬‬ ‫‪C21‬‬ ‫‪C22‬‬
‫‪C30‬‬ ‫‪C31‬‬ ‫‪C32‬‬ ‫‪C33‬‬
‫‪C40‬‬ ‫‪C41‬‬ ‫‪C42‬‬ ‫‪C43‬‬ ‫‪C44‬‬
‫‪C50‬‬ ‫‪C51‬‬ ‫‪C52‬‬ ‫‪C53‬‬ ‫‪C54‬‬ ‫‪C55‬‬
‫‪ ‬و ﻳﺎ ﺑﺮاي ‪ n = 0 , 1 , 2 , 3 ,4 , 5‬ﻣﺜﻠﺚ ﭘﺎﺳﻜﺎل ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از‬

‫‪229 ‬‬
 ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﺑﻴﻨﻮم ﻧﻴﻮﺗﻦ ﺑﺮاي ﺗﻮان ﻫﺎي از اﻋﺪاد ﺣﻘﻴﻘﻲ‬

‫اﮔﺮ در ﺑﻴﻨﻮم ‪ (a + b )α‬ﻋﺪد ‪ α‬ﻳﻜﻌﺪد ﺣﻘﻴﻘﻲ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ آن ﺣﺎﻟﺖ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﺮي‬
‫ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺗﺤﺖ ﺷﺮاﻳﻂ ‪ b < a‬ﺑﻴﻨﻮم ﻣﺬﻛﻮر ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮده‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﺪدي‬
‫را ﻣﻴﺴﺎزد )ﺗﻌﺪاد ﺣﺪود ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﻴﻨﻮم ﺑﺮاي ﺗﻮان ﻫﺎﻳﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ اﺳﺖ(‪ .‬درﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪ Cαk‬ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﻗﺮار ذﻳﻞ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻴﺸﻮد‪.‬‬
‫)‪α (α − 1)(α − 2 )(α − 3‬‬ ‫)‪(α − k + 1‬‬
‫= ‪C αk‬‬
‫!‪k‬‬
‫اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﻨﻮم ﺑﺮاي ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻓﺮاوان دارد ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ آن و ﺑﺤﺚ ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻳﻨﺠﺎ‬
‫ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎل ‪ .24‬ﭘﻨﺞ ﺟﺪاول اﻓﺎده )‪ (a + b‬را ﺗﺤﺖ ﺷﺮط ‪ b < a‬ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ‪.‬‬
‫‪−3‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫) ‪(a + b‬‬ ‫‪(− 3 )a‬‬ ‫) ‪(− 3 )(− 4‬‬

‫=‬ ‫‪+‬‬ ‫‪+‬‬
‫‪−3‬‬
‫‪a −3‬‬ ‫‪−4‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a −5b 2‬‬
‫‪1⋅2‬‬
‫) ‪(− 3 )(− 4 )(− 5‬‬ ‫) ‪(− 3 )(− 4 )(− 5 )(− 6‬‬
‫‪+‬‬ ‫‪a −6b 3 +‬‬ ‫‪a −7 b 4 +‬‬
‫‪1⋅2 ⋅3‬‬ ‫‪1⋅2 ⋅3⋅4‬‬

‫‪1 3b 6b 2 10 b 3 15b 4‬‬

‫) ‪⇒ (a + b‬‬ ‫‪= 3− 4 + 5 − 6 + 7 +‬‬
‫‪−3‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪230 ‬‬
 ‫ﺗﻤﺮﻳﻦ‬
‫رواﺑﻂ ذﻳﻞ را ﺑﺮوش اﺳﺘﻘﺮاء رﻳﺎﺿﻲ ﺛﺒﻮت ﻧﻤﺎﺋﻴﺪ‪  .‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪1. 12 + 3 2 + 5 2 + ... + ( 2 n − 1) 2‬‬ ‫)‪n ( 4 n 2 − 1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪2. 12 + 2 2 + 3 2 + ... + n 2‬‬‫)‪n ( n + 1)( 2 n + 1‬‬
‫‪6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3. 13 + 2 3 + 3 3 + ... + n 3 = n 2 ( n + 1) 2‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪( n − 1).n ( n + 1‬‬
‫= ‪4. 1.2 + 2.3 + 3.4 + ... + ( n − 1).n‬‬
‫‪3‬‬
‫اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را اﻧﻜﺸﺎف دﻫﻴﺪ‪.‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫) ‪(3x + 2y‬‬ ‫⎛‬ ‫⎞ ‪1‬‬ ‫‪⎛2‬‬ ‫⎞‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪  5.‬‬
‫‪2 5‬‬
‫⎟ ‪, 6. ⎜ x2 + y‬‬ ‫⎟ ‪, 7. ⎜ x −‬‬ ‫‪2‬‬

‫⎝‬ ‫⎠ ‪2‬‬ ‫‪⎝3‬‬ ‫⎠ ‪2x‬‬

‫‪ .8‬ﺣﺪ ﻫﻔﺘﻢ ﺑﻴﻨﻮم ) ‪ ( x + y‬را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‪  .‬‬

‫‪13‬‬

‫‪14‬‬
‫⎞ ‪⎛2 x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ ⎜ +‬را ﻣﻌﻴﻦ ﺳﺎزﻳﺪ ﻛﻪ ‪ x‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪  .‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ .9‬ﺣﺪي از ﺑﻴﻨﻮم ⎟‬
‫⎝‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫⎠‬
‫‪9‬‬

‫‪ y 12‬اﺳﺖ ‪  .‬‬
‫⎛‬ ‫⎞‪x‬‬
‫‪.10‬ﺣﺪي ازﺑﻴﻨﻮم ⎟ ‪ ⎜ y 3 −‬را ﺗﻌﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ داراي‬
‫⎝‬ ‫⎠‪3‬‬
‫‪8‬‬
‫⎛‬ ‫⎞‪2‬‬
‫‪.11‬ﭘﻨﺞ ﺣﺪاول ﺑﻴﻨﻮم ⎟ ‪ ⎜ x 2 − 4‬راﺑﻨﻮﻳﺴﻴﺪ وﺳﺎده ﺳﺎزﻳﺪ ‪  .‬‬
‫⎝‬ ‫⎠ ‪x‬‬
‫ﻫﺮﻳﻚ اﻓﺎده ﻫﺎي ذﻳﻞ را ﺗﺎﭘﻨﺞ ﺣﺪ اﻧﻜﺸﺎف دﻫﻴﺪ‪:‬‬
‫) ‪(1 − x‬‬ ‫‪− 23‬‬
‫)‪(1 + 0.5‬‬ ‫)‪(2 + 0.1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪−1‬‬
‫‪  12.‬‬ ‫‪, 13.‬‬ ‫‪, 14.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪231 ‬‬
 ‫‪5‬‬

‫⎛‬ ‫⎞‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ ⎜ x +‬را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮده ﺳﺎده ﺳﺎزﻳﺪ‪  .‬‬ ‫‪.15‬ﺣﺪ ﺷﺸﻢ اﻓﺎده ⎟‬

‫‪2‬‬

‫⎝‬ ‫⎠ ‪2x‬‬
‫‪.16‬ﻧﺸﺎن دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﺿﺮاﺋﺐ )‪ (a − b‬ﻣﺴﺎوي ﺻﻔﺮ اﺳﺖ ‪  .‬‬
‫‪n‬‬

‫‪232 ‬‬
 ‫ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬
‫‪ (1‬آﭘﻮﺳﺘﻞ ‪ ،‬ت‪ .‬م ‪ 1372‬اﻧﺎﻟﻴﺰ رﻳﺎ ﺿﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ زاده‪ ،‬ع‪.‬ا‪ .‬ﻣﻮء ﺳﺴﻪء اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ‬
‫داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺮﻳﻒ ‪ .‬ﭼﺎپ ﺳﻮم ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت‬
‫‪. 569 – 486‬‬

‫ﭘﻮرﻛﺎﻇﻤﻲ ‪ ،‬م‪.‬ح‪ ،   1370 .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ﻋﻤﻮﻣﻲ ‪ ،‬ﺟﻠﺪدوم ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻧﺸﺮﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت‬ ‫‪(2‬‬
‫‪  . 519 – 433 ، 321 – 306 ، 108 – 11‬‬

‫ﻋﺪاﻟﺘﻲ‪ ،‬ت‪ .‬و ﻓﺮﺧﻲ ح‪ .‬اﺻﻮل وﻣﺒﺎﻧﻲ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي رﻳﺎﺿﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻣﻮﺳﺴﻪ ‪ ‬آﺳﺘﺎن ﻗﺪس رﺿﻮي ‪  ‬‬ ‫‪(3‬‬
‫‪ ، ‬ﻣﺸﻬﺪ ‪ ، 1380‬ص ص ‪  . 425 – 397‬‬

‫ﻗﺮآن ﻧﻮﻳﺲ‪،‬م‪ .‬و ﺟﻮادي ‪،‬ح‪ .‬ﻓﺰﻳﻚ ﭘﻴﺶ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪،1383‬‬ ‫‪(4‬‬
‫ص ص ‪  . 15 - 10‬‬

‫ﻓﺮزان م ‪ .‬و دﻳﺒﺎﻳﻲ م ‪.‬ت ‪ .‬روش ﺗﺪرﻳﺲ رﻳﺎﺿﻲ دوره رﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ ﮔﻠﺸﻦ ‪    ‬‬ ‫‪(5‬‬
‫ﺗﻬﺮان ‪ ِ 1380،‬ص ص ‪. 140 – 107‬‬

‫ﻣﻼ ﻓﺮﺟﺰاده ‪ ،‬س‪1377 .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رﻳﺎﺿﻴﺎت ‪ ،‬ﭼﺎپ وﻧﺸﺮاﻧﺘﺸﺎرات اﺣﺮار‪ ،‬ﺗﺒﺮﻳﺰ ‪ .‬ﺻﻔﺤﺎت‬ ‫‪(6‬‬
‫‪. 290 – 255‬‬

‫ﻣﻨﺼﻮرﻓﺮ‪ ،‬ك ‪ , 1378‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺮاي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ وﻧﺸﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و‬ ‫‪(7‬‬
‫ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ) ﺳﻤﺖ( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت‪.207- 159‬‬

‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر‪ ،‬م‪ .‬و ﻓﺮزام‪  ،‬گ‪ ، 1381 .‬رﻳﺎﺿﻴﺎت ﭘﻴﺶ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻮم ﭘﺎﻳﻪ ‪  ،‬‬ ‫‪(8‬‬
‫ﺗﻬﺮان ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ‪  .247 – 227‬‬

‫‪9) Ayres  ,F.  J.R.  1964,  Calculus,  Schoum  Publishing  Co.  New ‬‬
‫‪York, . pp. 129 ­158 , 162 – 180 . 283 ­330 . ‬‬

‫‪10) Ayres  ,F.  J.R.  1962,  First  Year  College  Mathematics, ‬‬

‫‪Schoum Publishing Co., New York,  pp. 417 – 427 . ‬‬

‫‪233 ‬‬
 11) Barnett , R.A. , Ziegler M.R. and Byleen K.E. 1999 ,College 
Algebra  ,  Sixth  Edition  ,  Adivision  of  The  McGraw­Hill 
Companies , boston ,USA  , pp. 488­540   

12) Bermant, A. I. and Aramanovich I.G. 1979, Mathematical 
Analysis, Mir Publishing, Moscow,,  pp. 258 – 343 , 365 – 568 
. . 
13) Cohen, D. 1990,  Precalculus, California ,Los Angeles, ,pp. 411 
­449 .  

14) Demidovich,  B.;  1981,  Problems  Mathematical  Analysis,  Mir 

Pub. Moscow,  ,  pp. 180 – 318 .    

15) Demidovich,  B.P.  and.  Maron    I.A  .  1981,  Computational 

Mathematics  .Mir  Publishers  .Moscow,  pp.127  ­135  ,  229  ­
269. 

16) Karl,  J.S.  1998,  Trigonometry  For  College  Students  , 

Brook/Col Publishing Co .Washington . p. 125 . 

17) Kindle  ,  H.J.  1964,  Analytic  Geometry  ,  Schoum  Publishing 

Co., New York , . pp. 258 – 272 , 278 , 279 ,  283 – 330 ... . 

18) .  Maqsood,  A.  Mathemahics7,New  Star  Book  Depot  ,  Lahor 

2004,p p.21 – 65 . 

19) Maqsood,  A.  Mathemahics8,New  Star  Book  Depot  ,      Lahor, 

2004, p p.1 – 87. 

20) .  Mira  J.A.  Arithmetic  Clear  and  Simple  ,  Booksellers  ,New 

York  ,1968,pp.1­158. 

21) .Palmer  C.I.  and  Bibb  S.F.PracticalMathematics,MeGraw  – 

Hill  , Book Company ,New York 1946,pp.1­ 161 

234 
22) Piskunov      ,  S.M.  1981,  Differential  and  Integral  Calculus,  1 
vols. Mir Pub. Moscow .pp. 158 – 211 , 216 – 247 , 253 – 319. 

23) Robert,  B.  1997  ,Intermediate  Algebra  for  College  Student 

Second  Edition  ,  Prentice  Hall  ,  Upper  Saddle  River,  New 
Jersey.p. 819 , 843 , 858  . 

24) Spiegel      ,  M.R.  1961,  Statistics  ,  ,Schaum,s  Outline  Series  , 

New York ,.pp.45 ­64 . 

25) Thomos    ,G.B  .and  Finny    ,R.L.  1996  ,  Calculus  and  Analytic 
Geometry  ,  Addison  –  Wessley  ,New  York  ,  USA  ,  PP.1001  ­ 
1134 . 

26)  Stein E.I. Refresher Arithmetic , USA,Allyn and Bacon  
         ,INC,1961, pp. 109 ­200 , 220,333.  
 

235