Professional Documents
Culture Documents
Репета 2 часть
Репета 2 часть
У чотирьох частинах
Частина 2
Рекомендовано
Міністерством освіти і науки України
як навчальний посібник для студентів
технічних спеціальностей
вищих навчальних закладів
Київ
Видавництво Національного авіаційного університету
«НАУ-друк»
2009
УДК 51(075.8)
ББК В 161.я7
Д 332
Розповсюджувати та тиражувати
без офіційного дозволу НАУ забороняється
Рецензенти:
В. І. Нікішов, д-р фіз.-мат. наук, проф.
(Інститут гідромеханіки)
Н. О. Вірченко, д-р фіз.-мат. наук, проф.
(Національний технічний університет України «КПІ»)
Денисюк В. П.
Д 332 Вища математика. Модульна технологія навчання: навч.
посіб. У 4 ч. Ч. 2. / В. П. Денисюк, В. К. Репета : – 4-те
вид., стереотип. – К. : Вид-во Нац. авіац. ун-ту «НАУ-друк»,
2009. – 276 с.
ISBN 978–966–598–515–0
ISBN 978–966–598–518–1 (частина 2)
УДК 51(075.8)
ББК В 161.я7
СТРУКТУРА МОДУЛЯ
ρ( M , M 0 ) = ( x1 − x10 ) 2 + … + ( xm − xm0 )2 .
x − x0 = ρ cos ϕ , y − y0 = ρ sin ϕ ,
де
ρ = ( x − x0 ) 2 + ( y − y0 ) 2 , 0 ≤ ρ < ∞ , 0 ≤ ϕ ≤ 2π .
тобто
lim f ( M ) = f ( M 0 ),
M →M
0
9
де Δ ρ = (Δx) 2 + (Δy ) 2 — відстань між точками М та M 0 , Δu — по-
вний приріст функції в точці M 0 .
Функцію, неперервну в кожній точці деякої області, називають непере-
рвною в цій області.
Якщо в деякій точці M 0 не виконується умова неперервності, то цю
точку називають точкою розриву. Це досягається у таких випадках:
1) функція визначена в усіх точках деякого околу точки M 0 , за винят-
ком самої точки M 0 ;
2) функція визначена в усіх точках деякого околу точки M 0 , але не іс-
нує lim f ( M ) ;
M →M
0
3) функція визначена в усіх точках деякого околу точки M 0 , існує
lim f ( M ) , але lim f ( M ) ≠ f ( M 0 ) .
M →M 0 M →M 0
Сформулюємо властивості неперервних функцій у замкненій обмеже-
ній області.
1
1. Визначте область існування функції z = .
x − y2
2
1
Розв’язання. Вираз має зміст, якщо x 2 − y 2 ≠ 0 , тобто x ≠ y та
x − y22
z = 36 − 4 x 2 − 9 y 2 .
36 − 4 x 2 − 9 y 2 ≥ 0 .
у у
2
О х –3 О 3 х
–2
x2 + y 2
z= y − x + 2 + arcsin .
4
Розв’язання. Область визначення цієї функції визначаємо із системи не-
рівностей
⎧ y − x + 2 ≥ 0,
⎪ ⎧ y ≥ x − 2,
⎨ x2 + y2 або ⎨ 2
⎩ x + y ≤ 4.
2
⎪−1 ≤ ≤ 1,
⎩ 4
x
4. Обчисліть lim ( x 2 + y 2 ) arctg .
x →0, y
y →0
x π x π
Розв’язання. Функція arctg обмежена: − < arctg < . При x → 0
y 2 y 2
та y → 0 сума x 2 + y 2 є нескінченно малою величиною. Оскільки добу-
ток нескінченно малої величини на обмежену є нескінченно малою ве-
личиною, то
x
lim ( x 2 + y 2 ) arctg = 0 .
x →0, y
y →0
2 xy
5. Доведіть, що lim не існує.
x →0 ,
y →0
x + xy + y 2
2
12
2k
Значення виразу змінюється зі зміною кутового коефіцієнта
1+ k + k2
k , тобто від вибору прямої, вздовж якої точка ( x; y ) наближається до точ-
ки (0; 0) . Це означає, що границя не існує.
у у
2
D
y=k2x y=k1x
–2 2 х
–2 х
x4 y
6. Доведіть, що lim не існує.
x →0,
y →0
x8 + y 2
Розв’язання. Розглянемо спочатку границю за умови, що y = kx
( k = const ). Маємо
x4 y x5k x3k
lim = lim = lim =0.
x →0,
y →0
x8 + y 2 x →0 x8 + x 2k 2 x →0 x6 + k 2
x4 y x8 1
lim 8 2
= lim 8 8
= .
x →0,
y →0
x +y x →0 x +x 2
4 4
ex − ey
7. Обчисліть lim .
x → 0,
y →0
x2 − y2
13
Розв’язання. Маємо
4 4 4 4 − y4 4 − y4
ex − ey e y (e x − 1) ex −1
lim 2 2
= lim 2 2
= lim =
x → 0,
y →0
x −y x →0,
y →0
x −y x → 0,
y →0
x − y2
2
x4 − y 4 → 0 x4 − y4
x4 − y 4 4 = lim = lim ( x 2 + y 2 ) = 0 .
e −1 ∼ x − y
4
x → 0 , 2
x −y 2 x →0 ,
y →0 y →0
⎧ x+ y
⎪ , якщо x − y ≠ 0,
f ( x, y ) = ⎨ x − y
⎪ 0, якщо x − y = 0
⎩
у точці (0; 0) .
Розв’язання. Розглянемо границю даної функції вздовж координатної осі
x+ y
ординат. Для цього покладемо x = 0 , тоді lim = −1 . Оскільки знайде-
x = 0, x − y
y →0
на границя відмінна від значення функції у точці (0; 0) : −1 ≠ 0 , то робимо
висновок про те, що дана функція у точці (0; 0) розривна.
⎧ sin( x 2 + y 2 )
⎪ , якщо x 2 + y 2 ≠ 0,
f ( x, y ) = ⎨ x 2 + y 2
⎪
⎩ 1, якщо x = y = 0.
7. u = 4 − x 2 − y 2 − z 2 + x .
8. u = 4 ( x 2 + y 2 − 1)( z 2 − 1) .
9. u = ln(1 − x 2 ) + ln(4 − y 2 ) + ln(9 − z 2 ) .
10. u = arccos x + arccos 2 y + arccos z 2 .
x + 2y x4 + y4 sin( x + y )
11. lim . 12. lim . 13. lim .
x → 0, x + 6y x →0, 2
x +y 2 x → 0, x2 + y2
y →0 y →0 y →0
x2 + y 2 x2 + y2
19. f ( x, y ) = . 20. f ( x, y ) = .
x− y x 2 − xy + 2 y 2
⎧
⎪ sin x + sin y
⎪
⎪ , якщо x + y ≠ 0,
21. f ( x, y ) = ⎨ x+ y
⎪
⎪
⎪
⎪
⎩ 1, якщо x + y = 0.
15
⎧
⎪ 3
⎪ x y , якщо x 2 + y 2 ≠ 0,
⎪
⎪
22. f ( x, y ) = ⎨ x 2 + y 2
⎪
⎪
⎪
⎩ 0,
⎪ якщо x = y = 0.
Відповіді
1. Рис. 1.6. 2. Рис. 1.7. 3. Рис. 1.8. 11. Не існує. 12. 0. 13. ∞ . 14. 0. 15. 1 / 2 . 16. 0. 17.
1. 18. 0. 19. Неперервна при всіх значеннях x та y за винятком точок прямої у = х.
20. Неперервна при всіх значеннях x та y за винятком точки (0; 0). 21. Неперервна
при всіх значеннях x та y. 22. Неперервна при всіх значеннях x та y. 23. (0; 0) —
точка розриву. 24. Пряма у = –х — лінія розриву. 25. Сім’я прямих y = x + πn, n ∈ z —
лінії розриву.
у у у
у = х2 1/2 х2 + 4у2 = 1
2
у = х – 3х + 2
l 1 х
O 1 2 х х
х=1
y − x2
1.1.9. z = ln(9 − x 2 − y 2 ) ln( x 2 −1) . 1.1.10. z = .
ln( x + y −1)
1.1.11. z = ln sin x + ln cos y . 1.1.12. z = ln(sin x sin y ) .
y x 2 + y 2 −1
1.1.13. z = arcsin ln(2 − x ) . 1.1.14. z = 4 .
x2 16 − x 2 − y 2
x2 + y2
1.1.15. z = y − − x + ln(4 − y 2 ) . 1.1.16. z = ln .
x + 2y
1.1.17. z = 9 − x 2 − y 2 arccos y . 1.1.18. z = 4 − y ln sin πx .
x2 + y2 ln(1− y )
1.1.19. z = arcsin − yx . 1.1.20. z = .
4 arcsin x
x2 + y2
1.1.21. z = arccos + arcsin ln x . 1.1.22. z = ln( y (9 − x 2 )) .
e2
y − ln x
1.1.23. z = ln(( x + y ) ln( y − x )) . 1.1.24. z = .
x− y
πx
1.1.25. z = tg ln(9 − x 2 − y 2 ) . 1.1.26. z = ln(1 − xy ) ln( x + y ) .
2
x2 + y2
1.1.27. z = ctg πx + arccos . 1.1.28. z = ln( x(1− x 2 − y 2 )) .
2
1.1.29. z = (( x 2 + y 2 − 1)( x + y ))1 / 2 . 1.1.30. z = (− ln( x 2 + y 2 ))1/ 2 .
1− 1− x 2 − y 2 x +6y
1.2.3. lim . 1.2.4. lim .
x→0, 2
x +y 2 x→0, 6x − y
y →0 y→0
x 2 − xy + 2 y 2 x6 + y 6
1.2.5. lim . 1.2.6. lim .
x→0,
y→0
x2 + y 2 x→0,
y→0
x2 + y 2
17
x +5y x 2 − 3 xy + 5 y 2
1.2.7. lim . 1.2.8. lim .
x→0, 4 x + 3 y x→0, x2 + y 2
y →0 y →0
arctg( x + y ) sin x
1.2.9. lim 2 2
. 1.2.10. lim .
x→∞, x +2y x→0, y
y →∞ y →0
6 6
ex − e y 4+ y
1.2.11. lim . 1.2.12. lim .
x→0, 2
x −y 2 x→0, 3x − 5 y
y→0 y→0
2 x 2 − 5 xy + 2 y 2 sin(2 xy )
1.2.13. lim . 1.2.14. lim .
x→0, x−2y x→3, 2
x y + sin y
y→0 y→0
x 2 + xy − 2 y 2 ln(1− x 2 − y 2 )
1.2.15. lim . 1.2.16. lim .
x→0, x− y x→0, x2 + y 2
y→0 y→0
2
sin x e x −1
1.2.17. lim . 1.2.18. lim 2
.
x→0, tg y x→0,
y→0 y→0 e y −1
x 2 − xy − 2 y 2 sin( xy )
1.2.19. lim . 1.2.20. lim .
x→0, x+ y x→0, tg( xy 2 )
y→0 y→2
2 2
ex − e y 2 − 4 − x2 − y 2
1.2.21. lim . 1.2.22. lim .
x→0, x− y x→0, x2 + y 2
y→0 y→0
x2 + y 2 arcctg( xy )
1.2.23. lim . 1.2.24. lim .
x→0, x− y x→∞, x2 + 4 y 2
y→0 y →∞
x+ y 2x + y
1.2.25. lim . 1.2.26. lim .
x→0, 3 x + 4 y x→0, x2 + y 2
y →0 y→0
ln(1 + x 2 + y 2 ) e x −1
1.2.27. lim . 1.2.28. lim .
x→0,
y→0
x2 + y 2 x→0,
y→0
e y −1
e x −1 arctg( x − y )
1.2.29. lim . 1.2.30. lim .
x→0,
y→0
y x→∞,
y →∞
3x 2 + 2 y 2
18
Тема 2. ПОХІДНІ ТА ДИФЕРЕНЦІАЛИ
ФУНКЦІЇ КІЛЬКОХ ЗМІННИХ
Δz = f ( x + Δx, y + Δy ) − f ( x, y ).
Δ x z = f ( x + Δx, y ) − f ( x, y ).
За аналогією,
Δ y z = f ( x , y + Δy ) − f ( x , y ) —
19
2.2. Частинні похідні функції кількох змінних
Δx z f ( x + Δx , y ) − f ( x , y )
lim = lim ,
Δx → 0 Δx Δx → 0 Δx
Δyz f ( x , y + Δy ) − f ( x , y )
z ′y = lim = lim —
Δy →0 Δy Δy →0 Δy
∂z
Щоб знайти частинну похідну , потрібно взяти звичайну похідну
∂x
функції z = f ( x, y ) за змінною х, вважаючи змінну у сталою. Аналогіч-
∂z
но, — це похідна за змінною у функції z = f ( x, y ) при фіксованому
∂y
значенні х. Звідси випливає, що частинні похідні знаходять за звичайни-
ми правилами диференціювання функції однієї змінної.
20
∂u ∂u ∂x1 ∂u ∂x 2 ∂u ∂x m
= + +…+ ,
∂t1 ∂x1 ∂t1 ∂x 2 ∂t1 ∂x m ∂t1
................. .................
∂u ∂u ∂x1 ∂u ∂x 2 ∂u ∂x m
= + +…+ .
∂t k ∂x1 ∂t k ∂x 2 ∂t k ∂x m ∂t k
Зокрема, якщо z = f (u , v) , де u = u ( x, y ) , v = v( x, y ) , то
∂z ∂z ∂u ∂z ∂v ∂z ∂z ∂u ∂z ∂v
= + , = + . (1.2)
∂x ∂u ∂x ∂v ∂x ∂y ∂u ∂y ∂v ∂y
dz
Цю формулу називають формулою для обчислення повної похідної
dx
∂z
(на відміну від частинної похідної ).
∂x
Якщо функція u ( x1 , x 2 , … , x m ) задана неявно співвідношенням
F ( x1 , x 2 , … , x m , u ( x1 , x 2 , … , x m )) = 0 ,
∂F
причому ≠ 0 , тоді частинні похідні можна обчислити за формулами
∂u
∂F ∂F
∂u ∂x ∂u ∂x
= − 1 , ..., =− m .
∂x1 ∂F ∂xm ∂F
∂u ∂u
Наприклад, якщо F ( x, y, z ( x, y )) = 0 , то
∂F ∂F
∂z ∂z ∂y ∂F
= − ∂x , =− ( ≠ 0). (1.3)
∂x ∂F ∂y ∂F ∂z
∂z ∂z
21
2.3. Повний диференціал функції кількох змінних
та його застосування до наближених обчислень
Δz = f ( x + Δx, y + Δy ) − f ( x, y ) .
∂f ∂f
dz = dx + dy. (1.5)
∂x ∂y
∂x dx ∂y dy
де dx = du + dv , dy = du + dv .
∂u ∂v ∂u ∂v
Порівнявши формули (1.5) і (1.7), дійдемо висновку, що повний дифе-
ренціал функції z = f ( x, y ) має властивість інваріантності (незмінності),
тобто його форма не змінюється незалежно від того, чи є x і y незалеж-
ними змінними, чи диференційовними функціями змінних u та v . Проте
ці формули однакові лише за формою, а по суті — різні, бо у формулі (1.5)
dx і dy — диференціали незалежних змінних, а у формулі (1.7) dx і dy —
повні диференціали функцій x = x(u , v) і y = y (u , v) .
∂2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞
= , або z ′xx
′ = ( z ′x )′x .
∂x 2 ∂x ⎜⎝ ∂x ⎟⎠
∂z
Якщо існує частинна похідна від функції за змінною y , то цю по-
∂x
хідну називають мішаною частинною похідною другого порядку від функ-
∂2z
ції z = f ( x, y ) і позначають , z ′xy
′ .
∂x∂y
Отже, за означенням
∂2z ∂ ⎛ ∂z ⎞
= ⎜ ⎟ , або z ′xy
′ = ( z ′x )′y .
∂x∂y ∂y ⎝ ∂x ⎠
d 2 z = d (dz ).
d n z = d (d n −1 z ). (1.9)
24
У випадку, коли x , y — незалежні змінні, формулу (1.9) можна запи-
сати так:
n
∂n f
d n z = ∑ Cnk k n − k dx k dy n − k ,
k =0 ∂k ∂y
n!
де C nk = .
k!(n − k )!
Символічний запис цієї формули такий:
n
⎛ ∂ ∂ ⎞
d n z = ⎜ dx + dy ⎟ f .
⎝ ∂x ∂y ⎠
1 ⎛ ∂f ( x0 , y0 ) ∂f ( x0 , y0 ) ⎞
f ( x, y ) − f ( x0 , y0 ) = ⎜ ( x − x0 ) + ( y − y0 ) ⎟ +
1! ⎝ ∂x ∂y ⎠
1 ⎛ ∂ 2 f ( x0 , y0 ) ∂ 2 f ( x0 , y0 )
+ ⎜ ( x − x0 ) 2
+ 2 ( x − x0 )( y − y0 ) +
2! ⎝ ∂x 2 ∂x∂y
∂ 2 f ( x0 , y0 ) ⎞
+ ( y − y0 ) 2 ⎟ + … +
∂y 2
⎠
n
1⎛ ∂ ∂ ⎞
+ ⎜⎜ ( x − x 0 ) + ( y − y 0 ) ⎟⎟ f ( x, y ) + R n +1 ( x, y ) ,
n! ⎝ ∂x ∂y ⎠
f ( x0 + Δx, y0 + Δy ) − f ( x0 , y0 ) =
1 1 1
= df ( x0 , y0 ) + d 2 f ( x0 , y0 ) +… + d n f ( x0 , y0 ) + Rn +1 .
1! 2! n!
z (0; 1) = 0 2 + 0 ⋅ 1 − 2 ⋅ 1 = −2 ,
∂u
= 3z 2 2 x − z − z 3 2 x − z ln 2 = 2 x − z (3 z 2 − z 3 ) ln 2 .
∂z
3. Знайдіть частинні похідні функції z ( x, y ) , заданої неявно рівнянням
x 2 + y 2 z 2 + xyz = 0 .
Розв’язання. За формулами (1.3) дістаємо
∂F
F ≡ x 2 + y 2 z 2 + xyz , = 2 x + yz ,
∂x
∂F ∂F
= 2 yz 2 + xz , = 2 zy 2 + xy .
∂y ∂z
Тоді
∂z 2 x + yz ∂z 2 yz 2 + xz
= − , = − .
∂x 2 zy 2 + xy ∂y 2 zy 2 + xy
27
1 ∂z 1 x 2 ∂z ⎡1 x 2 ⎤
= ln(2 x + y ) + ; = z ⎢ ln(2 x + y ) + ⎥.
z ∂x y y 2 x + y ∂x ⎣ y y 2x + y⎦
Отже,
x
∂z 1⎡ 2x ⎤
= (2 x + y ) y ⎢ln(2 x + y ) + ⎥.
∂x y⎣ 2x + y ⎦
∂z
Частинну похідну знаходимо так само:
∂y
x 1 ∂z x x 1
(ln z ) ′y = ( ln(2 x + y )) ′y ; = − 2 ln(2 x + y ) + ;
y z ∂y y y 2x + y
x
∂z x ⎡ y ⎤
= 2 (2 x + y ) y ⎢− ln(2 x + y ) + ⎥.
∂y y ⎣ 2x + y ⎦
Розв’язання.
а) dz = (e x y 3 ) ′x dx + (e x y 3 ) ′y dy = e x y 3 dx + 3e x y 2 dy ;
∂u ∂u x ∂u
б) = arcsin y , = , = 4z 3 ;
∂x ∂y 1− y 2 ∂z
x
du = arcsin ydx + dy + 4 z 3 dz .
2
1− y
∂z (π / 4,0)
= − sin 2 x sin y x = π / 4, = 0 ,
∂y y =0
то
17 π ⎞ 1 π π 1 π
z ⎛⎜ π; ⎟ ≈ + 1⋅ + 0⋅ = + ≈ 0,6 .
⎝ 60 36 ⎠ 2 30 36 2 30
x2
а) z = 2 x 4 y 3 + sin 2 y − ; б) z = x 2 − y 2 .
y
Розв’язання. Послідовно знаходимо:
∂z x ∂z x2
а) = 8 x3 y 3 − 2 , = 6 x 4 y 2 + 2 cos 2 y + 2 ,
∂x y ∂y y
∂2 z ∂ ⎛ 3 3 x⎞ 2 3 2
= ⎜ 8 x y − 2 ⎟ = 24 x y − ,
∂x 2 ∂x ⎝ y⎠ y
∂2 z ∂ ⎛ 4 2 x2 ⎞ 4 x2
= ⎜⎜ 6 x y + 2 cos 2 y + 2 ⎟⎟ = 12 x y − 4 sin 2 y − 2 3 ,
∂y 2 ∂y ⎝ y ⎠ y
∂2 z ∂ ⎛ ∂z ⎞ ∂ ⎛ 3 3 x⎞ 3 2 2x
= ⎜ ⎟ = ⎜ 8 x y − 2 ⎟ = 24 x y + 2 ;
∂x∂y ∂y ⎝ ∂x ⎠ ∂y ⎝ y⎠ y
∂z 1 x
б) = 2x = ,
∂x 2 x 2 − y 2 x2 − y 2
∂z 1 −y
= (−2 y ) = ,
∂y 2 x 2 − y 2 x − y2
2
29
x
x2 − y 2 − x ⋅
∂ z ∂ ⎛⎜ ⎞ x − y2
2
2
x ⎟= − y2
= = ,
∂ ⎜ ⎟
( )
2
∂x x 2 2 x2 − y2 3/ 2
⎝ x −y ⎠ x2 − y 2
∂2 z ∂ ⎛⎜ −y ⎞
⎟= − x2
= ,
∂y 2 ∂y ⎜ x 2 − y 2 ⎟
( )
3/ 2
⎝ ⎠ x2 − y2
∂2 z ∂ ⎛⎜ x ⎞
⎟ = x ∂ ( x 2 − y 2 ) −1/ 2 =
=
∂x∂y ∂y ⎜ x 2 − y 2 ⎟ ∂y
⎝ ⎠
⎛ 1⎞ xy
= x ⎜ − ⎟ ( x 2 − y 2 ) −3 / 2 (−2 y ) = .
( )
2 3/ 2
⎝ ⎠ x − y2
2
∂ 3u ∂ 3u ∂ 3u
11. Знайдіть частинні похідні , і функції u = x 4 +
∂x 3 ∂x∂y 2 ∂x∂y∂z
+ xy 3 + x cos y sin z.
Розв’язання. Маємо
∂u ∂ 2u ∂ 3u
= 4 x 3 + y 3 + cos y sin z , = 12x 2 , = 24 x ;
∂x ∂x 2
∂x 3
∂ 2u ∂
= (4 x 3 + y 3 + cos y sin z ) = 3 y 2 − sin y sin z ;
∂x∂y ∂y
∂ 3u ∂
= (3 y 2 − sin y sin z ) = 6 y − cos y sin z ;
∂x∂y 2 ∂y
30
∂ 3u ∂ ⎛ ∂ 2 u ⎞⎟ ∂
= ⎜⎜ = (3 y 2 − sin y sin z ) = − sin y cos z .
∂x∂y∂z ∂z ⎝ ∂x∂y ⎟⎠ ∂z
∂2 z ∂2 z
12. Знайдіть частинні похідні , функції, заданої неявно рів-
∂x 2 ∂x ∂ y
нянням x 2 + y 2 + z 2 = 1 .
Розв’язання. Послідовно дістаємо:
∂z ∂z x ∂z ∂z y
2x + 2z = 0, = − ; 2 y + 2z =0, =− ;
∂x ∂x z ∂y ∂y z
∂z ⎛ x⎞
z−xz − x ⎜⎜− ⎟⎟⎟
2
∂ z ∂ ⎜⎛ x ⎞⎟ ∂x = − ⎝⎜ z ⎠ z 2 + x2
= ⎜− ⎟ = − = − ,
∂x 2 ∂x ⎜⎝ z ⎠⎟ z2 z2 z3
∂z ∂z y
− −
∂2 z ∂ ⎜⎛ x ⎞⎟ ∂y ∂y z −xy
= ⎜⎜− ⎟⎟ = −x 2 = x 2 = x 2 = 3 .
∂x ∂ y ∂ y ⎝ z ⎠ z z z z
∂z
= 4(3x − 2 y )3 ⋅ 3 = 12(3x − 2 y )3 ,
∂x
∂z
= 4(3x − 2 y )3 (−2) = −8(3 x − 2 y )3 ,
∂y
∂2 z ∂
= (12(3x − 2 y )3 ) = 36(3 x − 2 y ) 2 ⋅ 3 = 108(3 x − 2 y ) 2 ,
∂x 2 ∂x
∂2 z ∂
2
= (−8(3 x − 2 y )3 ) = −24(3x − 2 y ) 2 (−2) = 48(3x − 2 y ) 2 ,
∂y ∂y
∂2 z ∂
= (12(3x − 2 y )3 ) = 36(3 x − 2 y ) 2 ⋅ (−2) = −72(3 x − 2 y ) 2 ;
∂x ∂ y ∂ y
∂ 2 z(M ) ∂ 2 z(M ) ∂2 z
= 108(3x − 2 y ) 2 xy=
=4
3, = 108 , = 48 , = −72 .
∂x 2 ∂y 2 ∂x ∂ y
31
Підставивши одержані значення у формулу (1.8), остаточно дістанемо
d 2 z ( M ) = 108dx 2 −144dxdy + 48dy 2 .
∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f
d 2u = dx 2 + dy 2 + dz 2 + 2 dxdy +
∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 ∂x∂y
∂2 f ∂2 f
+2 dxdz + 2 dydz .
∂x∂z ∂y∂z
Знайдемо частинні похідні другого порядку:
∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f
= 6 xy ; =0; = 2x ; = 3x 2 ; = 2z ; =0.
∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 ∂x∂y ∂x∂z ∂y∂z
Отже,
d 2 u = 6 xydx 2 + 2xdz 2 + 6 x 2 dxdy + 4 zdxdz .
∂2 u ∂2u
= a2 .
∂t 2 ∂x 2
Розв’язання. Позначимо ω1 = x + at , ω 2 = x − at . Використовуючи пра-
вило диференціювання складеної функції, знаходимо частинні похідні фу-
нкції u :
∂u ∂f ∂g ∂f ∂g
= ⋅ ( x + at )′x + ⋅ ( x − at )′x = + ,
∂x ∂ω1 ∂ω2 ∂ω1 ∂ω2
∂u ∂f ∂g ⎛ ∂f ∂g ⎞
= ⋅ ( x + at )t′ + ⋅ ( x − at )t′ = a ⎜ − ⎟,
∂t ∂ω1 ∂ω2 ∂ω
⎝ 1 ∂ω 2 ⎠
∂2u ∂ ⎛ ∂f ∂g ⎞ ∂ 2 f ∂2 g ∂2 f ∂2 g
= ⎜ + ⎟= ( x + at ) ′x + ( x − at ) ′x = + ,
∂x 2 ∂x ⎝ ∂ω1 ∂ω2 ⎠ ∂ω12 ∂ω2 2 ∂ω12 ∂ω2 2
∂2u ∂ ⎛ ∂f ∂g ⎞ ⎛ ∂2 f ∂2 g ⎞
=a ⎜ − ⎟ = a ⎜⎜ ( x + at ) ′− ( x − at )t′ ⎟ =
∂t 2 ∂t ⎝ ∂ω1 ∂ω2 ⎠ 2 t 2 ⎟
⎝ ∂ω1 ∂ω2 ⎠
⎛ ∂2 f ∂2 g ⎞
= a2 ⎜ + ⎟.
⎜ ∂ω 2 ∂ω 2 ⎟
⎝ 1 2 ⎠
Підставивши одержані значення похідних у вихідне рівняння, прийдемо
до тотожності.
∂z ∂z
15. z = ln( x 2 + xy + y 2 ) , x + y =2.
∂x ∂y
x ∂z ∂z
16. z = y sin , 2 x + 2y =z.
y ∂x ∂y
∂z ∂z
17. z = f ( x 2 + y 2 ) , y = x .
∂x ∂y
30. u = x 3 + y 2 + xz 4 − 2 yz + 3( x − y )5 .
31. u = x y + y z + z x . 32. u = ln( x 2 + y 2 + z 2 ) .
∂z ∂z
2.1. Знайдіть частинні похідні , та повний диференціал dz функ-
∂x ∂y
ції z ( x, y ) .
2.1.1. а) z = 3 x 6 + 2 x 2 y 5 − 4 x + 5 y 3 ; б) z = xy log y x .
2.1.2. а) z = − x 4 + 3 xy 4 − 5 x3 + 2 ; б) z = tg ln( x 2 − y 2 ) .
2.1.3. а) z = −3x3 + 2 x3 y 5 − 5 y 2 + 1 ; б) z = arcsin 2 x / y .
2.1.4. а) z = 7 x8 y − 32 xy 4 − 3 y + 5 ; б) z = (arcsin x) y .
2.1.5. а) z = 6 x 6 y 3 − 2 xy 3 + 4 x − 3 ; б) z = xy 3 ln sin( x − 2 y ) .
36
2.1.6. а) z = 2 x 4 − y 3 − 3 xy 4 + 4 y + 2 ; б) z = sin 3 x cos( x + 3 y ) .
2.1.7. а) z = x3 − 2 y 4 + x5 y + 7 x − 1 ; б) z = ( y + x) arctg xy .
2 4 8
2.1.8. а) z = − x y − 2 x + y + 2 x − 6 ; б) z = 3 x − y ln( x 2 + y 2 ) .
x
2.1.9. а) z = −3 xy 2 + x3 y − 3 y + 3 ; б) z = arcctg .
ln y
ln x
2.1.10. а) z = 5 x5 y 2 − x + y 6 + 10 ; б) z = arccos .
y
2
2.1.11. а) z = 7 x 4 y 2 − 3 y 3 + 3 x − 4 ; б) z = e xy ( x 2 − y ) .
2 + y2
2.1.12. а) z = −4 x 4 y 5 − 6 x + y 4 − 8 ; б) z = 4 x (2 x 4 − y 4 ) .
2.1.13. а) z = − x 2 y 3 − 4 x − 3 y 2 + 7 ; б) z = sin 5 ( x 3 + xy − y 3 ) .
2.1.14. а) z = 2 x 7 y 4 + 3 x 2 − y 4 − 1 ; б) z = cos 3 ( x 2 − y 2 ) .
2.1.15. а) z = − x 4 y 4 + 5 x 6 − 3 y 3 − 2 ; б) z = (e x cos y + e sin y ) 3 .
2.1.16. а) z = 4 x 2 y 2 − 2 x5 − y + 10 ; б) z = 2 ( x + y ) sin( x − y ) .
y ln x
2.1.17. а) z = − x9 y 4 + 2 x3 + 4 y 3 + 7 ; б) z = .
x ln y
y 2 ln x
2.1.18. а) z = 3 x 2 y 5 + 7 x3 − y −2 − 5 ; б) z = .
x ln( y 2 + 1)
y2 + x2
2.1.19. а) z = 5 x3 y −3 − 2 x 2 + y 4 + 4 ; б) z = .
( x + y) 2
ln( x − 2 y )
2.1.20. а) z = − x 4 y 2 − 2 x y + 4 x − 2 ; б) z = .
ln( y + 2 x)
2.1.21. а) z = 4 x3 y 2 + 7 x − y 5 − 6 ; б) z = x(sin x) cos y .
2.1.22. а) z = − x 7 y 6 + 6 x3 y + 4 x3 ; б) z = ( x + y 2 ) x + 4 y .
tg x ctg y
2.1.23. а) z = x 4 y 2 − x 2 + 4 y −3 − 8 ; б) z = .
x+ y
tg x + ctg y
2.1.24. а) z = −2 x 2 y 5 − 2 x y 3 + 4 y ; б) z = .
x2 + y 2
ln( x − y )
2.1.25. а) z = 3 x 4 y 5 + 5 x − 2 y 4 + 2 ; б) z = .
ln( x 3 + y 3 )
ln ln( x ctg y )
2.1.26. а) z = 4 x −2 y −3 − 5 x − 4 y 5 + 8 ; б) z = .
x2
37
2.1.27. а) z = 9 x −2 y 6 + 3 x 4 − 2 y + 3 ; б) z = sin 2 x − cos 2 y .
2.1.28. а) z = − x 2 y −3 + 8 y 3 + 6 x − 1 ; б) z = tg 2 x + ctg 2 y .
2.1.29. а) z = 3 x3 y 5 − 6 xy 2 + 2 x − 7 ; б) z = sin(ln( 2 x + 3 y )) .
3 7 2
2.1.30. а) z = 4 x y + 4 xy + 4 y − 6 ; б) z = ln cos(4 x − 3 y ) .
2.2.1. u = x 2 + y 2 , v = x − y . 2.2.2. u = x 2 − y 2 , v = xy .
2.2.3. u = x + y , v = x / y . 2.2.4. u = xy , v = x + 3 y .
2.2.5. u = 2 x − 3 y , v = xy . 2.2.6. u = 2 x + y , v = xy 2 .
2.2.7. u = 2 xy , v = x 2 − y . 2.2.8. u = x + y 2 , v = x − 4 y .
2.2.9. u = x + y , v = x − y . 2.2.10. u = x 3 + y 3 , v = x + y .
2.2.11. u = x 2 − 2 y , v = 2 x − y . 2.2.12. u = xy , v = x3 − y 3 .
2.2.13. u = x 4 + y , v = x − y 2 . 2.2.14. u = x + y , v = x 2 + y 2 .
2.2.15. u = x − y , v = 2 x + y 2 . 2.2.16. u = x 2 y , v = 2 x + 5 y .
2.2.17. u = x 2 − y 2 , v = xy −1 . 2.2.18. u = x 3 − y 3 , v = xy .
2.2.19. u = x 2 y , v = 2 x + 7 y . 2.2.20. u = x 2 + 2 y 2 , v = xy 2 .
2.2.21. u = 2 x + 2 y , v = x + y . 2.2.22. u = sin x − y , v = xy .
2 −2
2.2.23. u = x y , v = 3x − y . 2.2.24. u = x 4 − y 4 , v = x − y .
2.2.25. u = sin xy , v = 2 x − 3 y . 2.2.26. u = xy −2 , v = xy 2 .
2.2.27. u = x 2 − y 3 , v = xy . 2.2.28. u = x + 4 y , v = x 2 / y .
2.2.29. u = tg( xy ) , v = x + 2 y . 2.2.30. u = 2 x + 7 y , v = x 2 y .
38
2.3.8. x − y − z = tg z , M (2; 2; 0) .
xyz
2.3.9. e = z , M (0; 1; 1) .
2.3.10. ln z + ln x = y − 1 , M (1; 1; 1) .
2.3.11. xyz = ln z , M (0; 1; 1) .
2.3.12. x + 4 y − z = e z , M (−3; 1; 0) .
2.3.13. sin z + cos( x − y + z ) = 1 , M (π / 2; π / 2; 0) .
2.3.14. 3 x + 3 y + 3 z = 4 z , M (8; 1; 1) .
2.3.15. tg x + tg y + tg z = 2 cos z , M (π / 4; π / 4; 0) .
2.3.16. x 2 − y 2 − z 2 + xz + 4 x + 5 = 0 , M (−2; 1; 0) .
2 2 2
2.3.17. x + y − z + xz + 4 y − 4 = 0 , M (1; 1; 2) .
2 2 2
2.3.18. 2 x − y + 2 z + xy + xz − 3 = 0 , M (1; 2; 1) .
2.3.19. 4 y 2 − z 2 + 4 xy − xz + 4 z − 10 = 0 , M (1; − 2; 1) .
2.3.20. x 2 − 2 y 2 + z 2 + xz − 4 y − 13 = 0 , M (3; 1; 2) .
2.3.21. y 2 + z 2 + x − 3z = 0 , M (1; 1; 1) .
2.3.22. y 2 + z 2 − xy − z ( y + x) = 0 , M (1; 2; 1) .
4 4 4
2.3.23. 2( x + y + z ) − 3 xyz = 0 , M (1 / 2; 1 / 2; 1 / 2) .
2 2 2
2.3.24. sin x + sin y + sin z − 1 = 0 , M (π / 4; 0; π / 4) .
x y z x+ y + z
2.3.25. e + e + e = 3e , M (0; 0; 0) .
sin x sin y cos z
2.3.26. e +e +e −3 = 0, M (0; 0; π / 2) .
2.3.27. x y + y z + z x − 12 = 0 , M (3; 2; 1) .
2.3.28. x 3 + y 3 + z 3 + xyz − 4 = 0 , M (1; 1; 1) .
2.3.29. x+ y + z + xyz − 8 = 0 , M (1; 1; 4) .
x y z x+ y+ z
2.3.30. 2 + 2 + 2 + 1 = 2 , M (0; 1; 2) .
39
2.4.13. u = z ⋅ tg x ⋅ tg y . 2.4.14. u = sin( x 2 + y 2 + z ) .
2.4.15. u = ln x ⋅ e y − z . 2.4.16. u = (2 x − 3 y ) z .
2.4.17. u = 3sin x ( y − 2 z ) 3 . 2.4.18. u = (ln x) y − z .
2.4.19. u = e x − y + ln cos z . 2.4.20. u = tg( xy ) ⋅ 2− z .
2.4.21. u = ctg z ⋅ ln( x 2 + y 2 ) . 2.4.22. u = arctg( x + y − z ) .
2.4.23. u = x arctg( y / z ) . 2.4.24. u = (2 y + 2 z ) ln x .
2.4.25. u = y ln sin( x + z ) . 2.4.26. u = x cos( y 2 + 3 z ) .
2 +2 y− z
2.4.27. u = sin( x + z ) cos y . 2.4.28. u = e x .
2.4.29. u = ( x − y ) tg z . 2.4.30. u = x 2 y +3 z .
Література: [3, розділ 6, §3], [4, розділ 6, §20], [6, розділ 6],
[7, розділ 8, §14—18], [9, §45—46].
∂F ( M 0 ) ∂F ( M 0 ) ∂F ( M 0 )
F ( x, y , z ) = 0 ( x − x0 ) + ( y − y0 ) + ( z − z0 ) = 0
∂x ∂y ∂z
∂f ( x0 , y0 ) ∂f ( x0 , y0 )
z = f ( x, y ) z − z0 = ( x − x0 ) + ( y − y0 )
∂x ∂y
Таблиця 1.2
Рівняння
Рівняння нормалі до поверхні
поверхні
x − x0 y − y0 z − z0
= =
F ( x, y , z ) = 0 ∂F ( M 0 ) ∂F ( M 0 ) ∂F ( M 0 )
∂x ∂y ∂z
x − x0 y − y0 z − z0
= =
z = f ( x, y ) ∂f ( x0 , y0 ) ∂f ( x0 , y0 ) −1
∂x ∂y
41
3.2. Похідна за напрямом.
Градієнт функції кількох змінних
G
Похідною функції u ( x, y, z ) за напрямом вектора l називають границю
Δu ∂u
відношення при Δl → 0 , якщо вона існує, і позначають , тобто
Δl ∂l
∂u Δu u ( M1 ) − u ( M )
= lim = lim .
∂l Δl →0 Δl Δl →0 Δl
G
Похідну функції u ( x, y, z ) у напрямі вектора l = {lx , l y , lz } обчислю-
ють за формулою
∂u ∂u ∂u ∂u
= cos α + cos β + cos γ, , (1.10)
∂l ∂x ∂y ∂z
l ly l G
де cos α = Gx , cos β = G , cos γ = Gz — напрямні косинуси вектора l ,
|l | |l | |l |
G G
| l |= l x2 + l y2 + lz2 — довжина вектора l .
Похідна за напрямом узагальнює поняття частинної похідної. Так, якщо
G ∂u ∂u G ∂u ∂u G
l = {1; 0; 0} , то = ; якщо l = {0;1; 0} , то = ; якщо l = {0; 0; 1} ,
∂l ∂x ∂l ∂y
∂u ∂u
то = .
∂l ∂z
42
Градієнтом функції u = f ( x, y, z ) у точці M ( x, y, z ) називають век-
тор, координатами якого є частинні похідні функції u ( x, y, z ) , обчислені
в точці М, тобто
∂u ( M ) G ∂u ( M ) G ∂u ( M ) G
grad u ( M ) = i+ j+ k,
∂x ∂y ∂z
або
⎪⎧ ∂u ( M ) ∂u ( M ) ∂u ( M ) ⎪⎫⎪
grad u ( M ) = ⎪⎨ , , ⎬.
⎪⎩⎪ ∂x ∂y ∂z ⎪⎭⎪
2 2 2
∂u ⎛ ∂u ⎞ ⎛ ∂u ⎞ ⎛ ∂u ⎞
= grad u = ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ .
∂l ⎝ ∂x ⎠ ⎝ ∂y ⎠ ⎝ ∂z ⎠
z z
О y О y
2
x x
44
Зокрема, якщо z = f ( x, y ) — диференційовна функція і M 0 ( x 0 , y 0 ) —
точка екстремуму, то в цій точці виконується умова
∂f ( x 0 , y 0 ) ∂f ( x 0 , y 0 )
=0, =0,
∂x ∂y
тобто
dz ( x 0 , y 0 ) = 0 . (1.11)
∂ 2 f ( x0 , y 0 ) ∂ 2 f ( x0 , y 0 ) ∂ 2 f ( x0 , y0 )
A= , B= , C= , Δ = AC − B 2 .
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
Тоді:
1) якщо Δ > 0 , A > 0 ( C > 0) , то M 0 ( x 0 , y 0 ) — точка мінімуму;
2) якщо Δ > 0 , A < 0 ( C < 0) , то M 0 ( x 0 , y 0 ) — точка максимуму;
3) при Δ < 0 екстремум не існує;
4) при Δ = 0 питання про екстремум відкрите.
45
Функція z = f (M ) має в точці M 0 умовний мінімум (максимум) за
умови зв’язку (1.12), якщо існує такий окіл точки M 0 , що для довільної
точки M ( x, y ) ( M ≠ M 0 ) із цього околу, координати якої задовольняють
рівняння зв’язку, виконується нерівність
f ( M ) > f ( M 0 ) ( f ( M ) < f ( M 0 ) ).
x = x(t ) , y = y (t ) ,
46
тобто
ϕ( x(t ), y (t )) ≡ 0 ,
задача відшукання умовного екстремуму зводиться до задачі на звичайний
екстремум функції z = f ( x(t ), y (t )) .
Проте не завжди рівняння зв’язку можна параметризувати або
розв’язати відносно якоїсь змінної. У цьому разі застосовують метод
множників Лагранжа, суть якого полягає в тому, що задача умовного екс-
тремуму функції z = f ( x, y ) за умови ϕ( x, y ) = 0 замінюється задачею від-
шукання звичайного екстремуму функції Лагранжа:
L( x, y, λ ) = f ( x, y ) + λϕ( x, y ), (1.13)
∂z ∂z ∂z (2; 1) ∂z (2; 1)
= 2 xy + y 3 , = x 2 + 3xy 2 ; =5; = 10.
∂x ∂y ∂x ∂y
x 3 + y 3 + z 3 + xy 2 z 3 = 4
у точці M 0 (1; 1; 1) .
Розв’язання. Скористаємося формулами, вміщеними у таблицях 1.1 та
1.2. Маємо
48
∂F
F = x 3 + y 3 + z 3 + xy 2 z 3 − 4 ; = 3x 2 + y 2 z 3 ,
∂x
∂F ∂F
= 3 y 2 + 2 xyz 3 ; = 3z 2 + 3xy 2 z 2 ;
∂y ∂z
∂F ( M 0 ) ∂F ( M 0 ) ∂F ( M 0 )
= 4; =5; = 6.
∂x ∂y ∂z
рівняння нормалі —
x −1 y −1 z −1
= = .
4 5 6
49
G G
Розв’язання. Кут між векторами a1 та a2 знайдемо за формулою
G G
a1 a2
cos ϕ = G G .
| a1|| a2 |
G G
У нашому випадку a1 = grad u ( M1 ) , a2 = grad u ( M 2 ) . Маємо
∂u 1 y ∂u 1 x ∂u 1
= , = , = − 2 xy ,
∂x 2 z x ∂y 2 z y ∂z z
G 1 G 1 G G G 1 G 1G G
a1 = i + j − 2k , a2 = − i − j − k ;
2 2 2 2
1 ⎛ 1⎞ 1 ⎛ 1⎞
⋅ ⎜ − ⎟ + ⋅ ⎜ − ⎟ − 2 ⋅ (−1)
2 ⎝ 2⎠ 2 ⎝ 2⎠ 1
cos ϕ = = .
1 1 1 1 3
+ +4 + +1
4 4 4 4
Отже,
1
ϕ = arccos .
3
5. Дослідіть на екстремум функцію
z = x 2 − 2 y 3 − 2x + 6 y .
Розв’язання. Знайдемо частинні похідні функції z ( x, y ) :
∂z ∂z
= 2x − 2 , = −6 y 2 + 6 .
∂x ∂y
Необхідна умова екстремуму (2.11) набуває вигляду
⎧ 2 x − 2 = 0,
⎨ 2
⎩− 6 y + 6 = 0,
звідки дістаємо дві точки можливого екстремуму: M 1 (1; 1) і M 2 (1; − 1) .
З’ясуємо виконання достатньої умови локального екстремуму у знайде-
них точках.
Знайдемо частинні похідні другого порядку даної функції:
∂2z ∂2z ∂2z
=2, =0, = −12 y .
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
У точці M 1 (1; 1) маємо:
A = 2 , B = 0 , C = −12 , Δ = 2 ⋅ (−12) − 0 = −24 < 0 .
50
Оскільки Δ < 0 , то в точці M 1 (1; 1) екстремум відсутній.
Точці M 2 (1; − 1) відповідають значення
A = 2 , B = 0 , C = 12 , Δ = 24 > 0 .
Оскільки Δ > 0 і A > 0 , то в точці M 2 (1; − 1) функція сягає мінімуму,
причому z min = z (1; − 1) = −3 .
⎧ ∂z 2 2
⎪⎪ ∂x = 3x + y + 2 xy = 0,
⎨ ∂z
⎪ = 2 xy + x 2 = 0,
⎩⎪ ∂y
звідки знаходимо єдину стаціонарну точку M (0; 0) .
Частинні похідні другого порядку мають вигляд
∂2z ∂2z ∂2z
= 6x + 2 y , = 2 y + 2x , = 2x .
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
У точці M (0; 0) усі похідні другого порядку обертаються в нуль, тобто
A = B = C = Δ = 0 . Теорема 2 не дає відповіді про існування екстремуму у
точці М. Проведемо додаткове дослідження. Значення функції у точці
M (0; 0) дорівнює нулю: z (0; 0) = 0 . На прямій y = 0 z = x 3 . При x > 0
z ( x; 0) = x3 > 0 , а при x < 0 z ( x; 0) = x 3 < 0 . Отже, в довільному околі то-
чки M (0; 0) функція набуває як додатних, так і від’ємних значень. Це
означає, що в цій точці функція z ( x, y ) не має локального екстремуму.
u = x 2 + y 2 + 2(1 − x + y ) 2 .
51
Знайдемо точки можливого екстремуму одержаної функції:
∂u ∂u
= 2 x − 4(1− x + y ) = 0 ; = 2 y + 4(1− x + y ) = 0 ;
∂x ∂y
⎧ x − 2(1 − x + y ) = 0, ⎧ y = − x, ⎧ x = 2 / 5,
⎨ ⎨ ⎨
⎩ y + 2(1 − x + y ) = 0; ⎩ 5 x = 2; ⎩ y = −2 / 5.
⎛2 2⎞
Отже, функція u ( x, y ) має єдину стаціонарну точку M ⎜ ; − ⎟ .
⎝5 5⎠
Частинні похідні другого порядку функції u ( x, y ) такі:
∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u
=6; = −4 ; =6.
∂x 2 ∂x∂y ∂y 2
∂ 2u
Оскільки Δ ( M ) = 6 ⋅ 6 − (−4) 2 = 20 > 0 та A = = 6 > 0 , то у точці
∂x 2
⎛2 2⎞
M ⎜ ; − ⎟ ця функція досягає мінімуму. Знаходимо координату z:
⎝5 5⎠
2 2 1
z =1− − = .
5 5 5
Отже, функція u = x 2 + y 2 + 2 z 2 за умови x − y + z = 1 має у точці
⎛2 2 1⎞ 2
M 1 ⎜ ; − ; ⎟ мінімум, причому u min = u ( M 1 ) = .
⎝5 5 5⎠ 5
x2
8. Знайдіть умовний екстремум функції z = 3x + 2 y 3 за умови + y2 =1,
4
x ≥ 0.
Розв’язання. Зручно записати умову зв’язку, яка геометрично є правою
частиною еліпса, у параметричній формі:
⎡ π π⎤
x = 2 cos t , y = sin t , t ∈ ⎢− ; ⎥ .
⎣ 2 2⎦
52
⎡ π π⎤
За умовою t ∈ ⎢− ; ⎥ , тому t = 0 — єдина стаціонарна точка, пере-
⎣ 2 2⎦
ходячи через яку похідна змінює знак із «+» на «–». Отже, t = 0 — точка
максимуму функції z (t ). Знаходимо x max = 2 cos 0 = 2 , y max = sin 0 = 0 ,
z max = 6 .
Таким чином, точка (2; 0) — точка умовного максимуму функції
x2
z = 3 x + 2 y 3 на кривій + y 2 = 1, x ≥ 0 .
4
L = 8 − 2 x − 4 y + λ( x 2 + 2 y 2 − 12) ,
z = 1 + y + 2 y2 ,
її точка мінімуму — y = −1 / 4 ∉ [0; 2] , тобто точка M 2 (1; −1/ 4) не належить
відрізку BC . Виключаємо цю точку з подальшого розгляду.
Розглянемо функцію на відрізку КС: y = x − 1, x ∈ [0; 1] . Маємо
z = x 2 + x ( x − 1) + 2( x − 1) 2 = 4 x 2 − 5 x + 2 ,
z = x 2 + x(− x − 1) + 2(− x − 1) 2 = 2 x 2 + 3x + 2
має мінімум при x = −3 / 4 ∈ [−1; 0] , тобто точка M 3 (−3 / 4; − 1 / 4) ∈ KA .
Обчислимо значення функції z ( x, y ) у відібраних точках M, M 1 , M 2 ,
M 3 , а також у точках A, B, C та K:
54
z ( M ) = 0 , z ( M 1 ) = 7 / 16 , z ( M 2 ) = 7 / 16 , z ( M 3 ) = 7 / 8 , z ( A) = 1 ,
z ( B ) = 11 , z (C ) = 1 , z ( K ) = 2 .
Отже,
max z ( x, y ) = z (1; 2) = 11 ; min z ( x, y ) = z (0; 0) = 0 .
D D
17. u = x 2 − y 2 , якщо x + 2 y − 6 = 0 .
18. u = xyz , якщо x + y + z = 6 .
1 2
19. u = 4 x 2 + y 2 , якщо + −4 = 0.
x y
20. u = xy 2 z 2 , якщо x + 4 y − 2 z − 10 = 0 .
21. u = 16 − 10 x − 24 y , якщо x 2 + y 2 − 169 = 0 .
22. u = 4 x 2 + 2 y 2 + z 2 , якщо x 2 + y 2 + z 2 − 1 = 0 .
23. z = x 2 − xy + y 2 − 3 x + 3 y , D = {( x, y ) x ≥ 0, y ≤ 0, x − y ≤ 3} .
24. z = x 3 + y 3 − 3 x − 9 y + 9 , D = {( x, y ) x + y ≤ 3} .
25. z = 3x 2 + 3 y 2 − x − y , D = {( x, y ) x ≤ 5, y ≥ 0, y ≤ x − 1} .
26. z = 2 x 2 y − x 3 y − x 2 y 2 , D = {( x, y ) x ≥ 0, y ≥ 0, x + y ≤ 6} .
27. z = 4 − 2 x 2 − y 2 , D = {( x, y ) y ≥ 0, y ≤ 1 − x 2 } .
Відповіді
x − 2 y −1 z − 7 x − π/ 2 y − π/ 4
1. 4x + 6 y − z − 7 = 0 , = = . 2. y− z=0, = =
4 6 −1 0 1
z − π/ 4 x − 2 y +1 z +1
= . 3. y + z + 2 = 0 , = = . 4. M1 (1; 0; 0), x − y − 2 z − 1 = 0,
−1 0 3 3
x −1 y z x −1 y z
= = ; M 2 (2;0;0), x + 2 y + 4 z − 2 = 0, = = . 5. 5 або – 6. 6. 22 / 25 .
−1 1 2 1 2 4
G
7. 2. 8. gradu = ek . 9. (2; 1), (0; –1). 10. 180° . 11. (–5;–3) — точка локального
мінімуму. 12. (2; 1) — точка локального мінімуму, (–2; –1) — точка локального
максимуму. 13. (1; 2) — точка локального мінімуму. 17. (–2; 14) — точка умовного
мінімуму. 18. umax = f (2; 2; 2) = 8 . 21. (5; 12) — точка умовного мінімуму, (–5; –12) —
точка умовного максимуму. 23. zmin = f (1; − 1) = −3 , zmax = f (0; 0) = 4 . 24. zmin =
= f (−3; 0) = −9, zmax = f (3; 0) = 27 . 25. zmin = f (1/ 6; 1/ 6) = −1/ 6, zmax = f (5; 4) = 114.
26. zmin = 0, zmax = f (1; 0,5) = 0,25. 27. zmin = f (1; 0) = f (−1; 0) = 2 , zmax = f (0; 0) = 4.
56
Т.3 ІНДИВІДУАЛЬНІ ТЕСТОВІ ЗАВДАННЯ
3.1.23. z = x 2 + 2 y 2 − 2 x − 1, M (2; 1) .
3.1.24. z = ( x 2 + 4 xy − y 2 − 3) 3 , M (1; 1) .
3.1.25. z = xy + x 2 + y 2 , M (−3; 4) .
3.1.26. z = ln( x 2 − 3 xy + y 2 + 2) , M (2; 1) .
3.1.27. z = ( x + 2 y ) x 2 + y 2 , M (1; 0) .
⎛π π⎞
3.1.28. z = arctg(cos x + sin y ) , M⎜ ; ⎟.
⎝3 6⎠
57
3.1.29. z = 3 x 2 + 3 xy − 4 x + 3 y − 1, M (1; 2) .
2
3.1.30. z = ln( x − 3 xy − y − 2) , M (4; 1) .
3.2.2. u = 3 x 2 + 4 y 2 + z 2 , v = 4 2 x + 5 y + 3 z , M (1; 1; 3) .
3.2.3. u = arcsin(xy ) , v = arccos(xy ) , M (3; 1 / 4) .
3.2.4. u = x 2 + y 2 + z 2 , v = x2 − 4 y + z 2 , M (1; 1; 1) .
Знайдіть кут між градієнтами функції u , обчисленими в точках M 1 та M 2 .
3.2.13. u = 3 x + y 2 + z 3 , M 1 (3; 4; 2) .
3.2.14. u = x 2 + y 2 ( x 2 + z 2 ) −1 / 2 , M 1 (3; 4; − 4) .
3.2.15. u = ln( xy + yz ) , M 1 (1; 4; 1) .
2
3.2.16. u = arcctg( xy z ) , M 1 (1; − 1; 2) .
Знайдіть grad u та | grad u | функції u в точці М.
3.2.17. u = xy 2 z −3 + x ⋅ ( yz ) −1 , M (1; − 2; 2) .
3.2.18. u = xyz + x 2 + y 2 + z 2 − 2 , M (1; 4; 1) .
58
3.2.19. u = ln( x 3 + y 3 + z 3 ) , M (1; − 1; 2) .
3.4.21. u = x 2 y 2 z , якщо x + 2 y + 2 z = 0 .
3.4.22. u = 2 x + y + 3 xyz , якщо 2 x + y + 3 z − 1 = 0 .
3.4.23. u = x + y + z , якщо x 2 + y 2 + z 2 − 3 = 0 .
3.4.24. u = x 3 − 8 y 3 + 8 z 3 , якщо x − 2 y + 2 z = 0 .
2 2 2
3.4.25. u = 2 x + 5 y + z + 2 x , якщо x 2 + y 2 + z 2 − 1 = 0 .
2 3 4 9
3.4.26. u = + , якщо 2
+ =1.
x y x y2
3.4.27. u = x + y , якщо 9 x 2 + y 2 = 9 .
3.4.28. u = x − 6 y + 2 z , якщо x + 9 y 2 − 4 z 2 − 1 = 0 .
61
3.4.29. u = 3 − 4 x − 2 y , якщо 2 x 2 + y 2 − 12 = 0 .
4 y 2 + 3x 2 + 8
3.4.30. u = 2 2
, якщо x − y 2 − 1 = 0 .
x + y +2
3.5.5. z = x 3 + 3y 2 , D = {( x, y ) x 2 + y 2 ≤ 4} .
3.5.6. z = x 2 − y 2 + 3xy − 5 x − y, D = {( x, y ) x ≤ 3, y ≤ 2, 2 x + y ≥ 0} .
3.5.7. z = x 2 + 2 xy − y 2 − 4 x , D = {( x, y ) x ≤ 3, y ≥ 0, y ≤ x + 1} .
3.5.8. z = ( x − y ) 2 + y 2 + 2 x , D = {( x, y ) x ≤ 0, y ≤ 0, x + y + 4 ≥ 0} .
3.5.9. z = 2 x 3 + 3 y 2 , D = {( x, y ) 1 ≤ x 2 + y 2 ≤ 9} .
3.5.10. z = x 2 − 3 y 2 + 2 xy − 4 x + 4 y, D = {( x, y ) x ≤ 2, y ≤ x + 1, y ≥ 0} .
3.5.11. z = 2 x 2 − y 2 − 3 xy − x + 5 y, D = {( x, y ) x ≥ 0, y ≥ 0, x + 2 y ≤ 4} .
3.5.12. z = x 3 + y 3 − 3xy 2 , D = {( x, y ) x ≥ 0, y ≥ 0, x + y ≤ 10} .
3.5.13. z = x 2 + 3xy + 2 y 2 , D = {( x, y ) y ≤ 2, x ≥ 0, y ≥ x − 2} .
3.5.14. z = x 2 + 2 y 2 − 3 x − 5 y + xy, D = {( x, y ) x ≤ 2, y ≤ 2, x + y ≥ 0} .
3.5.15. z = x 3 + 2 y 2 − x , D = {( x, y ) x 2 + y 2 ≤ 16} .
3.5.16. z = x 2 − 2 y 2 + 4 xy − 6 x , D = {( x, y ) y ≥ 0, x ≥ 0, x + y ≤ 3} .
3.5.17. z = 3 x 2 + y 3 + 4 , D = {( x, y ) 1 ≤ x 2 + y 2 ≤ 9} .
3.5.18. z = x 4 − 2 x 2 y 2 + y 3 , D = {( x, y ) y ≥ x 2 , y ≤ 4} .
3.5.19. z = x 3 + 3x 2 y + y 3 , D = {( x, y ) − 3 ≤ x ≤ 3, − 5 ≤ y ≤ 5} .
3.5.20. z = 2 x 2 − 5 xy + y 2 , D = {( x, y ) y ≥ −3, x ≥ 0, x + y ≤ 1} .
62
3.5.21. z = 2 x 2 + y 2 + 2 xy − 6 x − 4 y, D = {( x, y ) x ≥ −1, y ≥ 0, x + y ≤ 3} .
3.5.22. z = 6 xy − 9 x 2 − 9 y 2 + 4 x + 4 y , D = {( x, y ) 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 2} .
4 2 1 1
3.5.23. z = − + x − y + 1 , D = {( x, y ) ≤ x ≤ 3, ≤ y ≤ 2} .
x y 2 3
3.5.24. z = 4 x − 4 y − x 2 − y 2 , D = {( x, y ) x + y ≤ 2, y ≥ 0, x ≥ 0} .
3.5.25. z = x 2 + xy − 2 , D = {( x, y ) y ≥ 4 x 2 − 4, y ≤ 0} .
3.5.26. z = 3 x 2 + 3 y 2 − 2 x − 2 y , D = {( x, y ) x + y ≤ 1, x ≥ 0, y ≥ 0} .
3.5.27. z = x 2 + 2 xy − 10 , D = {( x, y ) y ≤ 2, y ≥ x 2 − 2} .
3.5.28. z = x 2 + 4 xy − 2 y 2 − 6 x , D = {( x, y ) x ≤ 0, y ≥ 0, y ≤ x + 3} .
3.5.29. z = 5 x 2 − 3 xy + y 2 , D = {( x, y ) 0 ≤ x ≤ 2, 0 ≤ y ≤ 2} .
3.5.30. z = x 2 + 2 xy − 1 , D = {( x, y ) y ≤ 0, y ≥ x 2 − 4} .
63
алгебраїчною, число а — дійсною частиною комплексного числа z, а b —
уявною частиною z і позначають
a = Re z , b = Im z.
2 2
z = a +b . (1.15)
JJJJG
Кут ϕ між додатним напрямом осі Ox і вектором OM , який відпові-
дає комплексному числу z = a + bi , називають аргументом комплексного
числа z (z ≠ 0) і позначають ϕ = arg z.
Кожне ненульове комплексне число має безліч аргументів. Усі вони за-
даються формулою
Arg z= arg z + 2πn , n ∈ ],
⎛ ϕ + 2πk ϕ + 2πk ⎞⎟
n
z = n ρ ⎜⎜cos + i sin ⎟, (1.19)
⎜⎝ n n ⎠⎟
66
де k = 0, 1, 2, ..., n −1 . Отже, існує n різних значень кореня n-го степеня з чи-
сла z. Усім цим значенням відповідають точки площини, які лежать на колі ра-
діуса n ρ з центром у початку координат і є вершинами правильного
n-кутника.
6. Розв’яжіть рівняння z 4 + 16 = 0 .
Розв’язання. Запишемо рівняння у вигляді z 4 = −16 . Тепер подамо чи-
сло –16 у тригонометричній формі: −16 = 16(cos π + i sin π).
Використовуючи формулу (1.19), дістаємо
4 ⎛ π + 2πk π + 2πk ⎞
−16 = 2 ⋅ ⎜ cos + i sin , k = 0, 1, 2, 3 .
⎝ 4 4 ⎟⎠
Послідовно визначаємо усі чотири корені даного рівняння:
⎛ π π⎞ ⎛ 2 2⎞
z1 = 2 ⋅ ⎜ cos + i sin ⎟ = 2 ⋅ ⎜ +i ⎟ = 2 + i 2,
4 4⎠ ⎜ 2 ⎟⎠
⎝ ⎝ 2
⎛ π + 2π π + 2π ⎞ ⎛ 2 2⎞
z2 = 2 ⋅ ⎜ cos + i sin ⎟ = 2⋅⎜ − +i ⎟ = − 2 + i 2,
4 4 ⎠ ⎜ 2 ⎟⎠
⎝ ⎝ 2
69
⎛ π + 4π π + 4π ⎞ ⎛ 2 2⎞
z3 = 2 ⋅ ⎜ cos + i sin ⎟ = 2⋅⎜ − −i ⎟ = − 2 −i 2 ,
⎝ 4 4 ⎠ ⎜ 2 2 ⎟⎠
⎝
⎛ π + 6π π + 6π ⎞ ⎛ 2 2⎞
z4 = 2 ⋅ ⎜ cos + i sin ⎟ = 2⋅⎜ −i ⎟ = 2 −i 2 .
4 4 ⎠ ⎜ 2 ⎟⎠
⎝ ⎝ 2
З погляду геометрії одержані корені — вершини квадрата, вписаного у
коло радіуса 2 (рис. 1.17).
y 7. Розв’яжіть рівняння x 2 − 4 x + 5 = 0 .
Розв’язання. Маємо квадратне рівняння з від’єм-
z2 z1 ним дискримінантом: D = 16 − 4 ⋅ 5 = −4 . Значить
рівняння має пару комплексно-спряжених коренів:
О 2 x 4 + −4 4 + 2i
x1 = = = 2 + i,
z3 z4 2 2
4 − −4
x2 = = 2−i .
Рис. 1.17 2
Виконайте дії:
1. (2 + 5i ) + (2 − 2i ) . 2. (1− i ) 2 . 3. (3 − 4i )(3 + 4i ) .
11 21 31 41
4. i + i + i + i + i . 5. (2 − 3i )(4 − i ) . 6. i ⋅ i 2 ⋅ i 3 ⋅ i 4 .
1 1 1 +i 2 − 3i 2 + 3i
7. + . 8. . 9. . 10. .
i 3
i 5 i 4 +5i (4 + i )(2 − 2i )
(1− 2i )(2 + i ) 3−i
11. . 12. . 13. (1− i )3 − (1 + i )3 .
3 − 2i 3+i
1 1 ⎛ 1− i ⎞⎟3 ⎛ i 5 + 2 ⎞⎟2
+ . 15. ⎜⎜ . 16. ⎜⎜⎜ 19 ⎟⎟ .
⎜⎝ 1 + i ⎠⎟⎟
14.
1 + 2i 2 − i ⎝⎜ i + 1⎠⎟⎟
26. 6
1 27. 3
1. 28. 4
−1 . 29. 3
i. 30. 4 cos 120° + i sin 120° .
31. z 3 + 27 = 0 . 32. z 4 − 81 = 0 .
33. z 6 + 64 = 0 . 34. z 4 + 9 z 2 + 20 = 0 .
71
Відповіді
7 22
1. 4 + 3i . 2. −2i . 3. 25. 4. i . 5. 5 − 14i . 6. –1. 7. 0. 8. 1 − i . 9. − − i.
41 41
1 21 18 1
10. + i . 11. − i . 12. 0, 5 − 0, 5i 3 . 13. −4i . 14. 0, 6 − 0, 2i . 15. i .
68 68 13 13
⎛ π⎞ ⎛ π⎞ ⎛ ⎛ π⎞ ⎛ π ⎞⎞ ⎛ 5π 5π ⎞
16. −2 + 1,5i . 17. cos ⎜ − ⎟ + i sin ⎜ − ⎟ . 18. 2 ⎜ cos ⎜ − ⎟ + i sin ⎜ − ⎟ ⎟⎟ . 19. 2 ⎜ cos + i sin ⎟ .
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ ⎜ ⎝ 3⎠ ⎝ 3 ⎠⎠ ⎝ 6 6⎠
⎝
3π 3π
20. 4(cos + i sin ) . 21. 3 2 (1 + i ) . 22. 2,5(1 + i 3) . 23. –1024. 24. 512(1 − i 3) .
4 4
1 3 2 1 1 ⎛ 3 1⎞
25. –64. 27. 1; − ± i . 28. ± (1 ± i ) . 29. ( 3 + i ), (− 3 + i ), − i . 30. ± ⎜ + i ⎟,
2 2 2 2 2 ⎜ 2 2 ⎟⎠
⎝
⎛ 1 3⎞ 3
±⎜− + i ⎟⎟ . 31. –3, (1 ± i 3) . 32. ± 3; ± 3i . 33. ±2 i ; ± ( 3 + i ); ± ( 3 − i ).
⎜ 2 2 2
⎝ ⎠
34. ±3 i; ± i 5 .
1.2.1. 4
−16 . 1.2.2. 3 −8 . 1.2.3. 4 81 .
1.2.4. 3 −1 + i . 1.2.5. 6 −729 . 1.2.6. 5
32 .
1.2.7. 6 64 . 1.2.8. 3
−125 . 1.2.9. 3
64i .
4 4 3
1.2.10. −256 . 1.2.11. 81i . 1.2.12. 125i .
3 3 4
1.2.13. −64i . 1.2.14. −1 − i . 1.2.15. −81 .
3 3 4
1.2.16. 27i . 1.2.17. −27 . 1.2.18. 256 .
3 6 6
1.2.19. −8i . 1.2.20. −64 . 1.2.21. 4096 .
3 3 4
1.2.22. −8 + 8i . 1.2.23. −216 . 1.2.24. 625 .
4 3 4
1.2.25. −625 . 1.2.26. −216i . 1.2.27. −1 / 16 .
3 6 3
1.2.28. 216i . 1.2.29. −4096 . 1.2.30. 8i .
74
Модуль ІНТЕГРАЛЬНЕ ЧИСЛЕННЯ
2 ФУНКЦІЇ ОДНІЄЇ ЗМІННОЇ
СТРУКТУРА МОДУЛЯ
1.1. Первісна.
1.2. Невизначений інтеграл, властивості.
1.3. Таблиця невизначених інтегралів.
1.4. Методи інтегрування (безпосереднє інтегрування, метод підстанов-
ки (заміни змінної), інтегрування частинами).
1.5. Задача про площу криволінійної трапеції.
1.6. Означення визначеного інтеграла, властивості.
75
1.7. Інтеграл із змінною верхньою межею, формула Ньютона—Лейбніца.
1.8. Невласні інтеграли першого і другого роду.
1.9. Обчислення площ, мас, координат центрів мас плоских областей;
довжин дуг плоских кривих, об’ємів тіл.
∫ f ( x)dx = F ( x) + C .
77
1.2. Таблиця основних інтегралів
Інтеграли цієї таблиці називаються табличними, і їх треба знати з двох
причин. По-перше, мета існуючих методів інтегрування полягає в тому,
щоб звести шуканий інтеграл до табличного. Отже, табличний інтеграл
треба вміти розпізнавати. По-друге, внаслідок інваріантності кожен табли-
чний інтеграл «породжує» безліч інтегралів, що легко відшукуються на ос-
нові табличного.
Нехай u ( x) — довільна функція, що має на деякому проміжку непере-
рвну похідну u ′( x) . Тоді на цьому проміжку справджуються такі формули,
зведені у табл. 2.1:
Таблиця 2.1
1. ∫ 0du = C . 2. ∫ du = u + C .
u n +1 du
3. ∫ u du =
n
n +1
+ C , n ≠ −1 . 4. ∫ u
= ln | u | +C.
au ∫e
u
6. du = e u + C .
∫ a du =
u
5. +C .
ln a
7. ∫ sin udu = − cos u + C . 8. ∫ cos udu = sin u + C .
du du
9. ∫ cos 2 u = tg u + C . 10. ∫ sin 2 u = − ctg u + C .
du 1 u du 1 u−a
11. ∫ u 2 + a 2 = a arctg a + C . 12. ∫ u 2 − a 2 = 2a ln u + a +C .
du u du
13. ∫ a −u 2 2
= arcsin
a
+C . 14. ∫ 2
u ±a 2
= ln u + u 2 ± a 2 + C.
du u du u π
21. ∫ sin u = ln | tg 2 | + C. 22. ∫ cos u = ln | tg( 2 + 4 ) | + C.
78
Основні методи інтегрування:
1. Метод безпосереднього інтегрування.
2. Метод підстановки (заміни змінної).
3. Метод інтегрування частинами.
1) x = φ(t ); 2) ω ( x) = t.
ω ′( x)dx = d (ω ( x)) = dt .
∫ udv = uv − ∫ vdu.
Цю формулу називають формулою інтегрування частинами. Вона дає
змогу перейти від інтеграла ∫ udv до інтеграла ∫ vdu.
Для відшукування інтеграла ∫ f ( x)dx за частинами вираз f ( x)dx нама-
гаються подати у вигляді udv так, щоб інтеграл ∫ vdu набував простішого
вигляду порівняно з даним інтегралом.
80
Т.1 ПРИКЛАДИ РОЗВ’ЯЗАННЯ ТИПОВИХ ЗАДАЧ
⎛ 1 1 ⎞
2. ∫ ⎜ − ⎟ dx .
⎜ 3 x2 x x ⎟
⎝ ⎠
n n
1 −
m
Розв’язання. Нагадаємо формули xn = x m , =x m . Тоді
m
xn
⎛ 1 1 ⎞⎟⎟ −
2
−
3
⎜⎜
∫ ⎜⎜ 3 2
⎜⎝ x
− ⎟⎟ dx =
x x ⎠⎟
∫ x 3 dx −
∫ x 2 dx =
2 3
− +1 − +1 1 1
x 3 x 2 − 2
= − + C = 3x 3 + 2 x 2 + C = 33 x + +C .
− 2/3 +1 − 3/ 2 +1 x
∫3
x
3. e x dx .
Розв’язання. Оскільки a x b x = (ab) x , то
(3e) x
∫3 ∫ (3e)
x
e x dx = x
dx = +C.
ln(3e)
dx dx
4. а) ∫ 2 + 2x 2
; б) ∫
9 − 4x 2
.
81
Розв’язання:
dx 1 dx 1
а) ∫2 + 2x 2
=
2
∫ 1+ x 2
=
2
ln | x + 1 + x 2 | +C ;
dx 1 1 dx 2x
б) ∫
2 ∫ 9 / 4 − x2
= = arcsin +C .
9 − 4x 2 2 3
dx
5. ∫ .
1 + cos 2 x
dx 1 dx 1
Розв’язання. ∫ 1 + cos 2 x = 2 ∫ cos2 x = 2 tg x + C .
dx
6. ∫ x2 − 5 .
dx dx 1 x− 5
Розв’язання. ∫ 2
= ∫ x2 − ( 2
= ln +C .
x −5 5) 2 5 x+ 5
dx
7. ∫ sin 2 x cos 2 x .
dx (sin 2 x + cos 2 x )dx
Розв’язання. ∫ = ∫ =
sin 2 x cos 2 x sin 2 x cos 2 x
dx dx
= ∫
cos 2 x
+ ∫ sin 2 x = tg x − ctg x + C .
x3 +1
8. ∫ x +1
dx .
x3 +1 ( x + 1)( x 2 − x + 1)
Розв’язання. ∫ x +1
dx = ∫
x +1
dx =
x3 x2
∫
= ( x 2 − x + 1)dx =
3
−
2
+ x+C .
x
∫ cos
2
9. dx .
2
x 1 1
∫ cos ∫
2
Розв’язання. dx = (1 + cos x)dx = ( x + sin x) + C .
2 2 2
x
4 −4
10. ∫ 2 x + 2 dx .
Розв’язання.
4x − 4 (2 x − 2)(2 x + 2) 2x
∫ 2 x + 2 dx = ∫ ∫ (2
x
dx = − 2)dx = − 2x + C .
2x + 2 ln 2
82
dx
11. ∫ 1 + 9x 2 .
Розв’язання.
dx 1 dx 1 dx 1
∫ 1 + 9 x 2 = 9 ∫ 1 / 9 + x 2 = 9 ∫ (1 / 3) 2 + x 2 = 3 arctg 3x + C .
x 2 dx
12. ∫ x 2 +1 .
Розв’язання. Підінтегральний вираз є неправильним дробом, тому по-
трібно виділити цілу частину дробу. Маємо
x 2 dx ( x 2 + 1) − 1 ⎛ 1 ⎞
∫ x 2 +1 ∫ = 2
x +1
dx = ∫ ⎜ 1 − 2
⎝ x +1 ⎠
⎟dx =
dx
∫
= dx − ∫ x 2 + 1 = x − arctg x + C .
У прикладах 13—16 використовуємо формулу (2.1).
dx 1 1
13. ∫ 5 x + 3 = 5 ln | 5 x + 3 | +C. 14. ∫ cos 3xdx = 3 sin 3x + C .
1 (2 x − 1) 6 (2 x − 1) 6
15. ∫ (2 x − 1) 5 dx =
2 6
+C =
12
+C .
xdx ( x + 2) − 2 dx
16. ∫ x+2 = ∫ x+2 ∫
dx = dx − 2
x+2 ∫ = x − 2 ln x + 2 + C .
17. ∫x 2 − x dx .
2 − x = t 2 , x = 2 − t 2 , dx = −2tdt ,
2 5 4 3
∫x
2 4 2
2 − x dx = ∫ (2 − t ) ⋅ t ⋅ (−2t ) dt = 2∫ (t − 2t ) dt = t − t + C.
5 3
Після повернення до змінної x одержимо
2 4
∫x 2 − x dx =
5
(2 − x) 5 −
3
(2 − x) 3 + C .
83
dx
18. ∫ 1− e x .
19. ∫ 4 − x 2 dx .
Розв’язання. Застосуємо заміну x = 2 sin t , dx = 2 cos tdt . При цьому
dx = d ( x + b) , b — стала,
1
dx = d (ax + b) , а, b — сталі,
a
1 dx
xdx = d ( x 2 ) , = d (ln x) ,
2 x
84
cos xdx = d (sin x) , sin xdx = −d (cos x) ,
dx dx
2
= d (tg x) , = −d (ctg x) .
cos x sin 2 x
20. ∫x 1 + x 2 dx .
1
Розв’язання. Оскільки xdx = d (1 + x 2 ) , запишемо інтеграл так:
2
1
∫ x 1 + x dx = 2 ∫ 1 + x d (1 + x ) .
2 2 2
1 3
2 2
Враховуючи табличний інтеграл ∫ u 2 dx =
3
u + C , дістанемо
1
1
∫ x 1 + x 2 dx =
2 ∫
(1 + x 2 ) 2 d (1 + x 2 ) =
3 3
1 2 2 2 1
= ⋅ (1 + x ) + C = (1 + x 2 ) 2 + C .
2 3 3
3 − x4
21. ∫x e dx .
Розв’язання. Знайдемо диференціал d (− x 4 ) = −4 x 3 dx , звідси дістаємо
1
x 3 dx = − d (− x 4 ) , тоді
4
3 − x4 1 − x4 1 − x4
∫ x e dx = − 4 ∫ e d (− x ) = − 4 e + C .
4
dx
22. ∫x 1 − ln 2 x
.
1
Розв’язання. Враховуючи співвідношення d (ln x) = dx , подамо інтег-
x
рал у вигляді
dx d ln x
∫
x 1 − ln x2
=
1 − ln 2 x
. ∫
du
Дістали табличний інтеграл
1− u2
∫ = arcsin u + C . Отже,
dx
∫ = arcsin(ln x) + C .
x 1 − ln 2 x
85
arctg x
23. ∫ 1 + x2 dx .
arctg x arctg 2 x
Розв’язання. ∫ 1 + x2 dx = ∫ arctg xd (arctg x ) =
2
+C .
ex
24. ∫ 1 − e x dx .
Розв’язання. Знайдемо d (1 − e x ) = −e x dx , тоді
ex d (1 − e x )
∫ 1− ex dx = − ∫ 1− ex
= − ln 1 − e x + C .
2 xdx
26. ∫ 4 + x2 .
2 xdx d (4 + x 2 )
∫ 4 + x2 ∫ =
4 + x2
= ln(4 + x 2 ) + C .
dx
27. ∫ x (1 − x )
.
1
Розв’язання. Враховуючи рівність d ( x ) = dx , дістанемо
2 x
dx d x d ( x − 1)
∫ x (1 − x )
=2 ∫ 1− x
= −2 ∫ x −1
= − 2 ln x − 1 + C .
sin xdx
28. ∫ cos x
.
86
∫ sin 2 x cos
4
29. xdx .
Розв’язання. Оскільки sin 2 x = 2 sin x cos x і sin xdx = −d (cos x) , то
x 2 dx
31. ∫ 1− x6
.
x 2 dx 1 d (x3 ) 1
Розв’язання. ∫ 1− x 6
=
3 ∫ 1− (x ) 3 2
=
3
arcsin( x 3 ) + C .
1− x + x2
32. ∫(1 + x 2 ) 3
dx .
x 1 1 d ( x 2 + 1)
−∫
(1 + x 2 ) 3
dx = ∫ 1 + x2
dx −
2 ∫ (1 + x 2 ) 3
=
3
1 −
∫
2
= ln x + 1 + x − (1 + x 2 ) 2 d (1 + x 2 ) = ln x + 1 + x 2 −
2
1
−
1 (1 + x2 ) 2 1
− + C = ln x + 1 + x 2 + +C .
2 − 1/ 2 1+ x2
x + (arcsin 2 x) 3
33. ∫ 1 − 4x 2
dx .
87
Розв’язання. Маємо
x + (arcsin 2 x) 3 x (arcsin 2 x) 3
∫ 1 − 4x 2
dx = ∫ 1 − 4x 2
dx + ∫ 1 − 4x 2
dx =
1 d (1 − 4 x 2 ) 1
=−
8 ∫ 1 − 4x 2
dx + ∫ (arcsin 2 x ) 3 d arcsin 2 x =
2
1 1
=− 1 − 4 x 2 + (arcsin 2 x ) 4 + C .
4 8
x2 1 x2 x2
∫ x ln( x + 1)dx =
2
ln( x + 1) −
2 x +1 ∫dx =
2
ln( x + 1) −
1 x2 −1+1 x2 1 1 1
2∫
− dx = ln( x + 1) − ∫ ( x − 1)dx − ∫ dx =
x +1 2 2 2 x +1
x2 1 1
= ln( x + 1) − ( x − 1) 2 − ln x + 1 + C .
2 4 2
x 1 d (1 − x 2 )
∫ arcsin xdx = x arcsin x − ∫ 1− x2
dx = x arcsin x +
2 ∫ 1− x2
=
= x arcsin x + 1− x2 + C .
88
∫ xe
2x
36. dx .
Розв’язання. Маємо:
1 2x
u = x , dv = e 2 x dx , du = dx , v =
e ,
2
1 1 2x 1 1
∫ xe ∫
2x
dx = x ⋅ e 2 x − e dx = xe 2 x − e 2 x + C .
2 2 2 4
∫ (x − 2 x + 5)e − x dx .
2
37.
−x
Розв’язання. Покладемо u = x 2 − 2 x + 5, dv = e dx, тоді v = −e − x ,
du = (2 x − 2)dx, після чого дістанемо
u = x − 1 , dv = e − x dx , du = dx , v = −e − x ,
−x −x −x −x −x −x
∫ ( x − 1)e dx = −( x − 1)e + ∫ e dx = −( x − 1)e − e + C1 == − xe + C1.
Отже,
∫ (x
2
− 2 x + 5)e − x dx = −( x 2 − 2 x + 5)e − x − 2 xe − x + C = −( x 2 + 5)e − x + C .
∫ (x
3
38. + 18)e 2 x dx .
∫ (x
3
Розв’язання. + 18)e 2 x dx = ( Ax 3 + Bx 2 + Cx + D )e 2 x + C1 ,
де A, B, C , D — невідомі коефіцієнти.
89
Продиференціюємо обидві частини рівності за змінною х:
( x 3 + 18)e 2 x = (3 Ax 2 + 2 Bx + C )e 2 x + 2( Ax 3 + Bx 2 + Cx + D )e 2 x ,
тоді
x 3 + 18 = (3 Ax 2 + 2 Bx + C ) + 2( Ax 3 + Bx 2 + Cx + D ) ,
x 3 + 18 = 2 Ax 3 + (3 A + 2 B ) x 2 + (2 B + 2C ) x + C + 2 D ,
1 3 3 69
її розв’язок A = , B=− , C = , D= .
2 4 4 8
Отже,
1 3 3 69
∫ (x
3
+ 18)e 2 x dx = ( x 3 − x 2 + x + )e 2 x + C1 .
2 4 4 8
1
Розв’язання. Покладемо u = , dv = dx . Тоді
(x + a 2 )n
2
2nx
du = − dx , v = x ,
( x + a 2 ) n +1
2
x x2 x ( x2 + a2 ) − a2
Jn = + 2n ∫ dx = + 2n ∫ dx =
(x 2 + a 2 )n ( x 2 + a 2 ) n +1 ( x 2 + a 2 )n ( x 2 + a 2 ) n +1
x 1 1
= + 2n ∫ 2
dx − 2na ∫ dx .
2
(x + a ) 2 n 2
(x + a ) 2 n
( x + a 2 ) n +1
2
Отже,
x
Jn = + 2nJ n − 2na 2 J n +1 ,
(x 2 + a 2 )n
або
1 x 2n − 1 1
J n +1 = 2
⋅ 2 2 n
+ ⋅ Jn. (2.3)
2na (x + a ) 2n a 2
1 x 1 x
= 2
⋅ 2 2
+ 3
arctg + C і т. д.
2a x +a 2a a
sin n x
41. J n, − m = ∫ cos m x dx .
Розв’язання. Підінтегральний вираз розіб’ємо на частини u = sin n −1 x ,
sin x
dv = dx . Знайдемо
cos m x
91
du = ( n − 1) sin n − 2 x cos xdx ,
sin x d (cos x) 1
v= ∫ cos m x dx = − ∫ cos x m
=
(m − 1) cos m −1 x
( m ≠ 1 ),
n−2
sin n −1 x n − 1 sin x
J n, − m = − ∫ dx .
(m − 1) cos m −1 x m − 1 cos m − 2 x
Отже,
sin n −1 x n −1
J n, − m = m −1
− J n − 2, 2 − m .
(m − 1) cos x m −1
x3 − 8
1. ∫ ( x − 1)(2 x + 3)dx . 2. ∫ x − 2 dx . 3. ∫ x x dx .
x 2 + 2x − 3 x −1
∫ ∫ ∫
4
4. dx . 5. x 3 (1 − x )dx . 6. dx .
3
x x−x
x
∫ sin 2 dx . ∫ tg
2
7. 8. xdx . 9. ∫ (2ctg x −1)(2ctg x + 1)dx.
2
1 + 5 cos 2 x x 2 +1 +1 dx
10. ∫ dx . 11. ∫ dx . 12. ∫ .
1 + cos 2 x 2
x +1 16 − x 2
dx x4
13. ∫ . 14. ∫ e x (3 − e − x )dx . 15. ∫ x 2 + 1 dx .
x2 − 4
6 x −1 + 8 x dx dx
16. ∫ 2 x
dx . 17. ∫ 4 + 9x 2 . 18. ∫
9 − 16 x 2
.
3− x + 3 + x
∫(
3
19. ∫ dx. 20. x − 1)(2 ⋅ 4 x + 3)dx .
9 − x2
92
ln 3 x
22. а) ∫ ln 3 xd (ln x) ; б) ∫ dx .
x
2tg x dx
23. а) ∫ 2 tg x d (tg x) ; б) ∫ .
cos 2 x
∫ (3x − 4) ∫ ∫
6 3 8
24. dx . 25. 2 x + 5dx . 26. 3 − x d (3x) .
xdx x 2 dx (2 x − 4)dx
27. ∫ 5+ x2 . 28. ∫ 4 + x3 . 29. ∫ 5 + 4x − x 2 .
xdx xdx x 3 dx
30. ∫ 4 + x4 . 31. ∫
1− x 4
. 32. ∫ 1− x 4
.
sin x dx tg xdx ln x dx 2 x3
36. ∫
x
. 37. ∫ x
. 38. ∫ x
. 39. ∫x e dx .
x −1
dx
dx dx
∫ ∫ 1+
sin x x
40. ∫ e cos x . 41. 2
. 42. .
2 x x x
x dx dx x dx
43. ∫ . 44. ∫ e x +1 . 45. ∫ .
x(x + 1) 1+ x
x 3 dx (2 x + 7)dx
∫ ∫
2
46. ∫ x tg( x − 1)dx. 47. . 48. .
x −1 (3 x − 2) 3
dx ( x + 1)dx
∫ (1 − 2 x) ∫x ∫x
99
49. xdx . 50. . 51. .
x +1 x−2
dx dx x 2 dx
52. ∫ 1+ 3 x +1 . 53. ∫ 1+ e x
. 54. ∫ 1− x 2
.
dx 1 + x 2 dx
∫x ∫ ∫x
2
55. . 56. . 57. 9 − x 2 dx .
x −42 x4
dx e 2 x dx dx
58. ∫ x2 x −12
. 59. ∫ 4 1+ e x . 60. ∫ (1 + x 2 ) arctg x .
93
Знайдіть інтеграли, використовуючи метод інтегрування частинами.
x arctg x ln 2 x
78. ∫ arccos xdx . 79. ∫
1 + x2
dx . 80. ∫ x3
dx .
∫e ∫ sin ln xdx . ∫e
x px
81. cos 2 xdx . 82. 83. sin qxdx .
x sin x x 2e x
∫ cos 3 x ∫ ( x + 2) 2 dx . ∫ arcsin
2
84. dx . 85. 86. xdx .
2
arctg x arcsin x x arcsin x
87. ∫
x
3
dx . 88. ∫ 1+ x
dx . 89. ∫ 1− x 2
dx .
x(a 2 − x 2 ) n 2na 2
90. J n = ∫ (a 2 − x 2 ) n dx = + J n −1 .
2n + 1 2n + 1
91. J n = ∫ (ln x) n dx = x(ln x ) n − nJ n −1 .
x p +1 (ln x) n n
92. J n = ∫ x p (ln x) n dx = − J n −1 .
p +1 p +1
1
93. J n = ∫ (tg x) n dx = (tg x) n −1 − J n − 2 .
n −1
Відповіді
2 3 x2 1 4 3 6
1. x + − 3 x + C . 2. x3 + x 2 + 4 x + C . 3. x 7 / 4 + C . 4. x8 / 3 + x 5 / 3 −
3 2 3 7 8 5
9 2/3 4 7/4 4 9/ 4
– x + C . 5. x − x + C . 6. − x − 2 x + C . 7. ( x − sin x) / 2 + C . 8. tg x −
2 7 9
94
tg x + 5x 2
−x + C . 9. −4ctg x − 5 x + C . 10. +C . 11. ln x + 1 + x + arctg x + C .
2
x 1
12. arcsin + C . 13. ln x + x 2 − 4 + C . 14. 3e x − x + C . 15. x3 − x + arctg x + C .
4 3
3x 4x 1 3x 1 4x
16. + + C . 17. arctg + C . 18. arcsin + C . 19. 2 3 + x − 2 3 − x + C .
6ln3 ln4 6 2 4 3
9 8 24 12 7 sin 4 x sin 4 x 1
20. x(−3 + 3 x – 4 x + x ) +C . 21. а) + C ; б) + C ; в) − cos4 2 x + C.
4 5 19 4 4 8
ln4 x ln 4 x 2tgx 2 tgx (3x − 4)7
22. а) + C ; б) + C . 23. а) + C ; б) + C . 24. +C .
4 4 ln 2 ln 2 21
3 9 1 1
25. ⋅ 3 (2 x + 5)4 + C . 26. − ⋅ 3 (3 − x)4 + C . 27. ln( x2 + 5) + C . 28. ln( x3 + 4) + C .
8 4 2 3
1 x2 1 1
29. − ln 5 + 4x − x 2 + C . 30. arctg + C . 31. arcsin x 2 + C . 32. − 1 − x4 + C .
4 2 2 2
1
33. 2 x3 + x + 1 + C . 34. ln x3 + 1 + x3 + C . 35. −8 ln(4 − cos x ) − 2 cos x + C .
3
2 3/ 2 1
36. −2cos x + C . 37. −2ln cos x + C . 38. × (ln x) + C. 39. ex3 + C .
3 3
3
2 ⎛ x −1 ⎞
40. esin ⎟ + C . 42. 2 x − 2ln(1 + x ) + C . 43. 2arctg x + C .
x
+ C . 41. ⎜
3 ⎝ x ⎠
1 2
44. x − ln(ex + 1) + C. 45. 2 x −2arctg x + C . 46. − ln cos( x 2 − 1) + C . 47. ( x − 1)7 +
2 7
100
6 2 25 (1− 2x)
+ ( x − 1)5 + 2 ( x − 1)3 + 2 x − 1 + C . 48. − − + C . 49. − +C .
5 9(3x − 2) 18(3x − 2)2 200
x +1 −1 x−2 ⎛ t2 ⎞
50. ln + C . 51. 2 x − 2 + 2 arctg + C . 52. 3⎜ − 2t + ln t ⎟⎟ + C , де
x +1 +1 2 ⎜2
⎝ ⎠
ex + 1 − 1 1 x 1 2
t = 1 + 3 x + 1 . 53. ln + C . 54. arcsin x − × 1 − x2 + C . 55. arccos + C .
x
e +1 +1 2 2 2 x
(1 + x2 )3 81 x x x2 − 1
56. − 3
+C . 57. arcsin − 9 − x2 × (9 − 2 x2 ) + C . 58. +C .
3x 8 3 8 x
44 4 x 1
59. (1 + e x )7 − 4 (1 + e x )3 + C . 60. ln arctg x + C . 61. sin 4 x + cos 4 x + C .
7 3 4 16
5 − 2x 1 ⎛ x
3
7 7 9 ⎞ 2x
cos 2 x + sin 2 x + C . 63. ( x + 2)e x + C . 64. ⎜ − x + x + ⎟ e + C .
2
62.
2 2 ⎜ 2 4 4 8 ⎟
⎝ ⎠
2 2
x ln 2 − 2x ln2 + 2 x
65. (3 x 2 + 2 x − 9)cos x + ( x3 + x 2 − 9 x − 3)sin x + C . 66. 2 +C .
ln3 2
95
1 2 4
67. x ln(2x − 1) − x − ln(2x − 1) + C . 68. x x ln x − x x + C . 69. x ln( x 2 + 4) − 2 x +
2 3 9
x x2 1 1 1
+ 4 arctg + C . 70. ln( x − 1) − ( x + 1) − ln x − 1 + C . 71. [( x 2 + 1) ln ×
2
2 2 4 2 2
2 2 3 3 4 2 2
× ( x + 1) − x − 1] + C . 72. x (8ln x − 12ln x + 9) + C . 73. x(ln x − 2ln x + 2) + C .
32
1 2 x 2 x2 − 1 1 x2
74. ( x +1)arctg x − + C . 75. arcsin x + x 1 − x 2 + C . 76. x tg x − +
2 2 4 4 2
x2 x 1
+ ln cos x + C . 77. + sin 2 x + cos 2 x + C . 78. x arccos x − 1 − x 2 + C .
4 4 8
2ln 2 x + 2ln x + 1 1
79. 1 + x2 arctg x − ln( x + 1 + x2 ) + C . 80. − + C . 81. e x (2sin 2 x +
4 x2 5
x e px ( p sin qx − q cos qx) x
+ cos 2 x) + C . 82. (sinln x − cosln x) + C . 83. + C. 84. −
2cos 2 x
2 2
2 p +q
1 x−2 x 2 2 arctg2 x
− tg x + Ñ . 85. e + C . 86. x arcsin x + 2arcsin x ⋅ 1 − x − 2 x + C . 87. − −
2 x+2 2x2
arctg x arctg2 x ln(1+ x2 )
− − + ln x – +C. 88. 2 1 + x arcsin x + 4 1 − x + C. 89. − arcsin x ×
x 2 2
× 1 − x 2 + x + C.
96
7 x x +1
1.1.15. ∫ x5 (1 − 7 x )dx . 1.1.16. ∫ 3
dx .
x2
3
x − x2 + 2 x4 + x − 3
1.1.17. ∫ 3
dx . 1.1.18. ∫ 3
dx .
x4 x5
1.1.19. ∫ 3 x7 (3 + 4 x )dx . 1.1.20. ∫ 3 x 4 (1 + 5 x )dx .
5 x x +4
1.1.21. ∫ x3 (5 − x )dx . 1.1.22. ∫ 3
dx .
x4
3
x − 2 x3 + 1 x2 + x − 1
1.1.23. ∫ 3
dx . 1.1.24. ∫ 3
dx .
x2 x7
1.1.25. ∫
4
x9 (1 − x )dx . 1.1.26. ∫ ( 5 x + 2) ⋅ 3 x 2 )dx .
4 x2 ⋅ x + 1
1.1.27. ∫ x3 (3 − 3 x )dx . 1.1.28. ∫ 3
x
dx .
3
x − 3x 2 + 1 x4 + x − 2
1.1.29. ∫ 3
dx . 1.1.30. ∫ 4
dx .
x5 x3
6x + 1 x−2 3 − 7x
1.2.4. ∫ 2 x 2 − 1 dx . 1.2.5. ∫ 2 − x2
dx . 1.2.6. ∫
1 − 4x 2
dx .
5 − 3x 1+ x 3x + 2
1.2.7. ∫ 2x 2 + 1
dx . 1.2.8. ∫ 2 − x2
dx . 1.2.9. ∫ 2
2x + 1
dx .
1 − 5x 4x − 3 5x + 1
1.2.10. ∫ 25 x 2 + 1 dx . 1.2.11. ∫ 2
3x − 4
dx . 1.2.12. ∫
x2 − 6
dx .
x−3 5 − 3x 4 − 2x
1.2.13. ∫ 9 x 2 + 7 dx . 1.2.14. ∫ 4 − 3x 2
dx . 1.2.15. ∫ 1 − 4x 2
dx .
5− x 1 + 3x 5 − 4x
1.2.16. ∫ x 2 + 2 dx . 1.2.17. ∫
4x 2 + 1
dx . 1.2.18. ∫ 1− x2
dx .
5x − 1 1 − 3x x−5
1.2.19. ∫ x2 − 3
dx . 1.2.20. ∫ 2
4x − 1
dx . 1.2.21. ∫ 3 − 2 x 2 dx .
97
x+4 2x − 7 7x − 2
1.2.22. ∫ 9− x 2
dx . 1.2.23. ∫ x 2 − 5 dx . 1.2.24. ∫
x2 −1
dx .
1 + 3x x−5 3 − 7x
1.2.25. ∫
x +1 2
dx . 1.2.26. ∫ x 2 + 7 dx . 1.2.27. ∫ 2
x +1
dx .
8 − 2x 3x + 7 2x − 1
1.2.28. ∫ 2 dx . 1.2.29. ∫ dx . 1.2.30. ∫ dx .
3x + 1 x2 + 4 3x 2 − 4
1.3.3. ∫ (1 − 2 sin x ) dx .
2
1.3.4. ∫ cos3 (5 x − 1)dx .
1.3.17. ∫ (1 + 2 cos x ) dx .
2
1.3.18. ∫ cos 2 3xdx .
Література: [1, розділ 4], [3, розділ 7, § 1], [4, розділ 7, § 22],
[6, розділ 7], [7, розділ 10, § 7—8], [8, 1 част., розділ 7, § 31].
Pn ( x) = ( x − x0 )Qn−1 ( x),
Pn ( x) = a0 ( x − x1 )( x − x2 ) ( x − xn ),
де x1 , x2 — корені рівняння ax 2 + bx + c = 0 .
Якщо Pn ( x) ділиться без остачі на ( x − x0 ) k , але не ділиться на
( x − x0 ) k +1 , то x0 називають коренем многочлена Pn ( x) кратності k.
У такому разі
Pn ( x) = ( x − x0 ) k Qn−k ( x) , Qn−k ( x0 ) ≠ 0 .
Pn ( x) = a0 ( x − x1 ) k1 ( x − x2 ) k2 ...( x − xm ) km . (*)
( x − (a + bi ))( x − (a − bi )) = (( x − a ) − bi )(( x − a) + bi ) = ( x − a) 2 + b 2 =
= x 2 − 2ax + a 2 + b 2 = x 2 + px + q ,
де p = −2a, q = a 2 + b 2 .
100
Отже, якщо многочлен Pn ( x) має пару комплексно-спряжених коренів
a ± bi , то у розкладі многочлена на множники (див. (*)) добуток
( x − (a + bi))( x − (a − bi)) можна замінити квадратним тричленом x2 + px + q
з дійсними коефіцієнтами і від’ємним дискримінантом.
Таким чином, якщо коефіцієнти многочлена — дійсні числа, то, об’єд-
нуючи множники з комплексно-спряженими коренями, можна розкласти
цей многочлен у добуток лінійних і квадратичних множників з дійсними
коефіцієнтами.
A A Mx + N Mx + N
І. ; ІІ. ; ІІІ. ; ІV. ,
x−a ( x − a) n 2
x + px + q 2
( x + px + q ) n
Pn ( x) A Aα B1 Bβ
= 1 +…+ + + … + +
Qm ( x ) x − a ( x − a) α x−b ( x − b) β
M 1 x + N1 M μ x + Nμ L1 x + S1 Lν x + S ν
+ +… + μ
+… + +… + ,
( x 2 + lx + s ) ν
2
2
x + px + q ( x + px + q ) 2
x + lx + s
де A1 , … , Aα , B1 , … , Bβ , M 1 , N 1 … , M μ , N μ , L1 , S1 … , Lν , S ν — деякі дій-
сні сталі, що підлягають визначенню.
102
m
2) дійсному кореню x = b кратності m , тобто множнику ( x − b) ,
відповідає сума дробів
B1 B2 Bm
+ + + ;
x − b ( x − b) 2 ( x − b) m
M 1 x + N1 M 2x + N2 M k x + Nk
+ + + .
x 2 + px + q ( x 2 + px + q) 2 ( x 2 + px + q ) k
P4 (2) = 16 − 8 − 24 + 28 − 12 = 0 ,
то P4 ( x) = ( x − 2)Q3 ( x) .
Виконаємо ділення P4 ( x) на x − 2 :
x 4 − x 3 − 6 x 2 + 14 x − 12 x −2
x 4 − 2 x3 x3 + x 2 − 4 x + 6
x3 − 6 x 2
x3 − 2 x 2
− 4 x 2 + 14 x
2
−4 x + 8 x
6 x−12
6 x − 12
0 .
Отже,
P4 ( x) = ( x − 2)( x 3 + x 2 − 4 x + 6) .
x 4 − x 3 − 6 x 2 + 14 x − 12 = ( x − 2)( x + 3)( x 2 − 2 x + 2) .
x 4 + 2 x2 − 3x + 2
2. Розкладіть дріб у суму многочлена і правильного
x2 + 4
раціонального дробу.
Розв’язання. Запишемо чисельник дробу у такому вигляді:
x 4 + 2 x 2 − 3 x + 2 = x 2 ( x 2 + 4) − 2 x 2 − 3 x + 2 =
= x 2 ( x 2 + 4) − 2( x 2 + 4) − 3 x + 10 .
104
Тоді
x 4 + 2 x 2 − 3x + 2 x 2 ( x 2 + 4) − 2( x 2 + 4) − (3x − 10) 3x − 10
2
= 2
= x2 − 2 − .
x +4 x +4 x2 + 4
3. Розкладіть у суму елементарних дробів раціональний дріб
3 x 2 − 21x
.
x 3 − 3x 2 − 6 x + 8
3 x 2 − 21x 3 x 2 − 21x A B C
= = + + ,
x 3 − 3x 2 − 6 x + 8 ( x + 2)( x − 1)( x − 4) x + 2 x − 1 x − 4
звідси
3 x 2 − 21x A( x − 1)( x − 4) + B( x + 2)( x − 4) + C ( x + 2)( x − 1)
= .
( x + 2)( x − 1)( x − 4) ( x + 2)( x − 1)( x − 4)
x 2 : A + B + C = 3 ; х: −5 A − 2 B + C = −21 ; x 0 : 4 A − 8 B − 2C = 0,
її розв’язок A = 3 , B = 2 , C = −2 .
Таким чином,
3 x 2 − 21x 3 2 2
= + − .
( x + 2)( x − 1)( x − 4) x + 2 x − 1 x − 4
x 4 − 3x 2 − 3x − 2
.
x 3 − x 2 − 2x
Розв’язання. Степінь чисельника вищий за степінь знаменника, отже,
дріб неправильний. Тому спочатку виділимо цілу частину дробу:
105
x 4 − 3x 2 − 3x − 2 x( x3 − x 2 − 2 x) + x3 − x 2 − 3 x − 2
= =
x 3 − x 2 − 2x x3 − x 2 − 2 x
x( x3 − x 2 − 2 x) + ( x3 − x 2 − 2 x) − x − 2 x+2
= 3 2
= x +1− .
x − x − 2x x − x 2 − 2x
3
x+2
Тепер записуємо розклад правильного дробу на елемента-
x − x 2 − 2x
3
рні дроби:
x+2 A B C A( x − 2)( x + 1) + Bx( x + 1) + Cx ( x − 2)
= + + = .
x( x − 2)( x + 1) x x − 2 x + 1 x( x − 2)( x + 1)
Звідси
x + 2 = A( x − 2)( x + 1) + Bx( x + 1) + Cx ( x − 2) .
Остаточно дістанемо
x 4 − 3x 2 − 3x − 2 1 2 1
= x +1 + − − .
3
x − x − 2x2 x 3( x − 2) 3( x + 1)
106
звідси дістанемо тотожність
x 2 + 2 = A( x + 1) 2 + B( x − 1)( x + 1) + C ( x − 1) .
3
Послідовно покладаючи x = 1 та x = −1 , одержимо значення A = ,
4
3 1
C=− . Далі прирівняємо коефіцієнти при x 2 : A + B = 1 , тоді B = .
2 4
Отже,
x2 + 2 3 1 3
= + − .
( x − 1)( x + 1) 2 4( x − 1) 4( x + 1) 2( x + 1) 2
6. Розкладіть у суму елементарних дробів правильний раціональний
x2
дріб .
( x + 1)( x 3 + 1)
3 2 2
Розв’язання. Оскільки ( x + 1)( x + 1) = ( x + 1)( x + 1)( x − x + 1) = ( x + 1) ×
2
×( x − x + 1) і множник x 2 − x + 1 не має дійсних коренів, то розклад під-
інтегрального дробу буде таким:
x2 A B Cx + D
= + + .
2 2
( x + 1) ( x − x + 1) ( x + 1) 2 x +1 x 2 − x + 1
Тоді
x 2 = A( x 2 − x + 1) + B ( x 2 − x + 1)( x + 1) + (Cx + D )( x + 1) 2 .
Підставивши у рівність значення кореня знаменника x = −1 , дістанемо
1
3 A = 1 або A = . Далі, розкривши у правій частині останньої рівності ду-
3
жки і прирівнявши коефіцієнти при x3 , x 2 та x 0 , дістанемо систему для
визначення інших коефіцієнтів:
x3 : B + C = 0 ⎫
⎪
⎪
x 2 : A + 2C + D = 1⎬
⎪
x0 : A + B + D = 0. ⎪⎭
1 1 1
Її розв’язок такий: A = , B = − , C = , D = 0 .
3 3 3
Отже,
x2 1⎛ 1 1 x ⎞
= ⎜ − + 2 ⎟.
2 2 ⎜
( x + 1) ( x − x + 1) 3 ⎝ ( x + 1) 2 x + 1 x − x + 1 ⎟⎠
107
Т.2 ВПРАВИ ДЛЯ АУДИТОРНОЇ
І САМОСТІЙНОЇ РОБОТИ
1. P2 ( x) = x 2 − 2 x − 8 . 2. P2 ( x) = 2 x 2 − x − 10 .
3. P3 ( x) = x3 + x 2 + x + 1 . 4. P5 ( x) = x5 − 16 x .
5. P4 ( x) = x 4 − 3 x3 + x 2 + 3x − 2 . 6. P4 ( x) = x 4 + 3 x3 + 6 x 2 + 5 x + 3 .
x3 + 1 x3 − x + 1 x3
7. . 8. . 9. .
x2 + 5x + 6 x2 + x + 1 x+2
x2 − 6 x − 7 x 4 − 4 x3 + 8 x 2 − 4 8 x3 + 2 x − 2
10. . 11. . 12. .
( x 2 + 4 x − 5)( x − 3) ( x + 1)( x 2 − 2 x) 2 x4 − 1
Відповіді
A A Mx + N Mx + N
І. ; ІІ. ; ІІІ. 2 ; ІV. 2 ,
x−a ( x − a) n
x + px + q ( x + px + q ) n
109
де a, p, q, A, M , N — дійсні числа, n = 2, 3, … , D = p 2 − 4q < 0 , тобто
квадратний тричлен x 2 + px + q не має дійсних коренів.
A A
∫ ( x − a) n dx = A∫ ( x − a)
−n
ІІ. d ( x − a) = + C ( n ≠ 1 ).
(1 − n)( x − a ) n −1
ІІІ. Розглянемо спочатку інтеграл
dx
J1 = ∫ 2 ( a ≠ 0 ).
ax + bx + c
⎡ b c⎤ ⎡⎛ b ⎞
2
b2 c ⎤ ⎡⎛ b ⎞
2 ⎤
ax 2 + bx + c = a ⎢ x 2 + x + ⎥ = a ⎢⎜ x + ⎟ − 2 + ⎥ = a ⎢⎜ x + ⎟ ± m 2 ⎥ ,
⎣ a a⎦ ⎢⎣⎝ 2a ⎠ 4a a ⎥⎦ ⎢⎣⎝ 2a ⎠ ⎥⎦
c b2b 2 − 4ac D
де ± m 2 = − 2
= − + 2
= − 2 . Знак перед m 2 протилежний
4a a 4a 4a
знаку дискримінанта D . Тоді
⎛ b ⎞
d⎜x+
dx 1 dx 1 ⎝ 2 a ⎟⎠ 1 dz
J1 = ∫ 2 = ∫ 2
= ∫ 2
= ∫ 2 ,
ax + bx + c a ⎛ b ⎞ 2
a ⎛ b ⎞ 2
a z ± m2
⎜ x + 2a ⎟ ± m ⎜ x + 2a ⎟ ± m
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
b
де z = x + .
2a
Можливі такі три випадки:
1 z
1) якщо D < 0 , то J1 = arctg + C ;
am m
1
2) якщо D = 0 , то J 1 = − +C ;
az
1 z−m
3) якщо D > 0 , то J 1 = ln +C .
2am z + m
110
Розглянемо тепер інтеграл більш загального вигляду
Ax + B
J2 = ∫ 2
dx.
ax + bx + c
Виділимо у чисельнику похідну від знаменника, після чого розіб’ємо
інтеграл у суму двох інтегралів:
A Ab
(2ax + b) ⋅ +B−
Ax + B 2a 2a dx =
J2 = ∫ 2 dx = ∫
ax + bx + c ax 2 + bx + c
A (2ax + b) ⎛ Ab ⎞ dx
= ∫ 2
2a ax + bx + c
dx + ⎜ B −
⎝
⎟∫ 2
2a ⎠ ax + bx + c
=
A d (ax 2 + bx + c) ⎛ Ab ⎞ A ⎛ Ab ⎞
=
2a ∫ 2
ax + bx + c
dx + ⎜ B −
⎝
⎟
2a ⎠
J1 =
2a
ln ax 2 + bx + c + ⎜ B −
⎝ 2a ⎟⎠
J1 ,
Mx + N M ⎛ Mp ⎞ 1 x+ p 2
∫ x 2 + px + q dx = 2
ln( x 2 + px + q) + ⎜ N −
⎝ 2 ⎠⎟
arctg + C.
p2 p2
q− q−
4 4
Mx + N
ІV. Інтеграл I n = ∫ 2 n
dx , де n > 1 , p 2 − 4q < 0 заміною
( x + px + q )
p
x+ = t зводиться до двох інтегралів:
2
t Mp dt p2
In = M ∫ 2 ∫
2
dt + ( N − ) , a = q − .
(t + a 2 ) n 2 (t 2 + a 2 ) n 4
Pn ( x)
Нехай треба знайти ∫ Qm ( x) dx , де Pn (x) і Q m (x) — многочлени від-
112
dx
3. ∫ 9x 2 − 6x + 1 .
Розв’язання. Знайдемо D = 36 − 4 ⋅ 9 = 0 , отже, 9 x 2 − 6 x + 1 = (3 x − 1) 2 і
dx dx 1 d (3x − 1) 1
∫ 9 x 2 − 6 x + 1 = ∫ (3x − 1) 2 =
3 ∫ (3 x − 1) 2
=−
3(3x − 1)
+C .
dx
4. ∫ x 2 − 2x − 8 .
Розв’язання.
Перший спосіб. Виділимо повний квадрат: x 2 − 2 x − 8 = ( x − 1) 2 − 9 , тоді
dx d ( x − 1) 1 x −1− 3 1 x−4
∫ x 2 − 2 x − 8 = ∫ ( x − 1) 2 − 3 2 = ln
6 x −1 + 3
+ C = ln
6 x+2
+C .
1 1 ( x + 2) − ( x − 4) 1 ⎛ 1 1 ⎞
= = ⎜ − ,
( x + 2)( x − 4) 6 ( x + 2)( x − 4) 6 ⎝ x − 4 x + 2 ⎟⎠
тоді
dx 1 dx 1 dx 1 1
∫ x 2 − 2 x − 8 = 6 ∫ x − 4 − 6 ∫ x + 2 = 6 ln x − 4 − 6 ln x + 2 + C =
1 x−4
= ln + C.
6 x+2
dx
5. ∫ 2x 2 + x −1 .
Розв’язання. Виділимо повний квадрат:
2 ⎛ 2 x 1⎞ ⎛⎛ 1⎞
2
1 1⎞ ⎛⎛ 1⎞ ⎛3⎞ ⎞
2 2
2 x + x − 1 = 2 ⎜ x + − ⎟ = 2 ⎜ ⎜ x + ⎟ − − ⎟ == 2 ⎜ ⎜ x + ⎟ − ⎜ ⎟ ⎟ .
⎝ 2 2⎠ ⎜⎝ 4 ⎠ 16 2 ⎟⎠ ⎜⎝ 4 ⎠ ⎝ 4 ⎠ ⎟⎠
⎝ ⎝
Тоді
dx 1 d ( x + 1 / 4)
∫ 2 x 2 + x − 1 = 2 ∫ ( x + 1 / 4) 2 − (3 / 4) 2 =
1 1 4 x +1 / 4 − 3 / 4 1 x − 1/ 2 1 2x −1
= ⋅ ⋅ ln + C = ln + C = ln + C1.
2 2 3 x +1 / 4 + 3 / 4 3 x +1 3 x +1
113
2x − 3
6. ∫ 12 x − 9 x 2 − 2 dx .
Розв’язання. Враховуючи співвідношення (12 x − 9 x 2 − 2) ′ = 12 − 18 x , за-
пишемо чисельник підінтегральної функції так:
1 12 1 5
2 x − 3 = − (12 − 18 x) + − 3 = − (12 − 18 x) − .
9 9 9 3
Тоді
2x − 3 1 (12 − 9 x 2 − 2) ′ 5 dx
∫ 12 x − 9 x 2 − 2 dx = − ∫ 2
9 12 x − 9 x − 2
dx − ∫
3 12 x − 9 x 2 − 2
=
1 5
= − ln 12 x − 9 x 2 − 2 + J1 ,
9 27
⎛ 2⎞
d⎜x− ⎟
dx ⎝ 3⎠ 3 3x − 2 − 2
де J 1 = ∫ = ∫ 2
= ln +C .
4 2 2 2 2 3x − 2 + 2
x2 − x + ⎛ 2⎞ ⎛ 2 ⎞
3 9 ⎜ x − 3 ⎟ − ⎜⎜ 3 ⎟⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Знайдіть інтеграли, використовуючи розкладання підінтегральної фун-
кції на елементарні дроби.
3x 2 − 21x
7. I = ∫ dx .
x 3 − 3x 2 − 6 x + 8
Розв’язання. Маємо підінтегральну функцію
P2 ( x) 3 x 2 − 21x
= 3 .
Q3 ( x) x − 3x 2 − 6 x + 8
3x 2 − 21x 3x 2 − 21x A B C
= = + + .
x 3 − 3x 2 − 6 x + 8 ( x + 2)( x − 1)( x − 4) x + 2 x −1 x − 4
3 x 2 − 21x 3 2 2
= + − ,
( x + 2)( x − 1)( x − 4) x + 2 x − 1 x − 4
114
після чого дістанемо
dx dx dx
I = 3∫ + 2∫ − 2∫ = 3 ln x + 2 +2 ln x − 1 − 2 ln x − 4 + C .
x+2 x −1 x−4
x 4 − 3x 2 − 3x − 2
8. I = ∫ x 3 − x 2 − 2x
dx .
2 1
− ln x − 2 − ln x + 1 + C .
3 3
x2 + 2
9. ∫ ( x − 1)( x + 1) 2 dx .
Розв’язання. Під знаком інтеграла стоїть правильний раціональний
дріб, знаменник якого має простий дійсний корінь x = 1 і дійсний корінь
x = −1 кратності два.
Враховуючи результати прикладу 5 (див. с. 107), маємо тотожність
x2 + 2 3 1 3
= + − .
( x − 1)( x + 1) 2 4( x − 1) 4( x + 1) 2( x + 1) 2
Отже,
x2 + 2 3 dx 3 dx 1 dx
∫ ( x − 1)( x + 1) 2 dx = 4 ∫ x − 1 − 2 ∫ ( x + 1) 2 + 4 ∫ x +1 =
3 3 1 1
= ln x − 1 + + ln x +1 + C .
4 2 x +1 4
x2
10. I = ∫ dx .
( x + 1)( x 3 + 1)
Розв’язання. Як і в попередньому прикладі потрібно розкласти підінтег-
ральну функцію (правильний раціональний дріб) у суму елементарних дробів.
115
У прикладі 6 (див. с. 107) встановлено розклад
x2 1⎛ 1 1 x ⎞
= ⎜⎜ − + 2 ⎟.
2 2
( x + 1) ( x − x + 1) 3 ⎝ ( x + 1) 2 x + 1 x − x + 1 ⎟⎠
Отже,
x2 1 dx 1 dx 1 xdx
∫ ( x + 1)( x 3 + 1) dx = 3 ∫ ( x + 1) 2 −
3 ∫ x +1 + 3 ∫ x 2 − x +1 =
1 1 1
=− − ln x + 1 + I 1 ,
3( x + 1) 3 3
де
1
1 (t + )dt
xdx xdx x − = t, 2
I1 = ∫ 2
x − x +1
=
1 2
∫ 3
= 2 = ∫
2 3
=
(x − ) + dx = dt t +
2 4 4
tdt 1 dt 1 3 1 2 2t
=∫
3 2∫ 2 3 2
2
+ = ln(t + ) + ⋅ arctg +C =
4 2 3 3
t2 + t +
4 4
1 1 2 x −1
= ln( x 2 − x + 1) + arctg +C .
2 3 3
Отже,
1 1 1 1 2 x −1
I =− − ln x + 1 + ln( x 2 − x + 1) + arctg +C .
3( x + 1) 3 6 3 3 3
x 3 + 2x 2 + 5x + 1
11. I = ∫ dx .
( x 2 + 3)( x 2 + x + 1)
Розв’язання. Тричлени, що стоять у знаменнику, мають дві пари ком-
плексно-спряжених коренів кратності один, тому підінтегральну функцію
записуємо у вигляді
x 3 + 2x 2 + 5x + 1 Ax + B Cx + D
2 2
= 2
+ .
( x + 3)( x + x + 1) x +3 x 2 + x +1
Звідси
x3 + 2 x 2 + 5 x + 1 = ( Ax + B)( x 2 + x + 1) + (Cx + D )( x 2 + 3) .
1 16 6 3
її розв’язок A = , B= , C= , D=− .
7 7 7 7
Отже,
1 16 6 3
x+ x−
I =∫ 7 7 dx + 7 7 dx = 1 I + 3 I ,
2
x +3
∫ 2
x + x +1 7
1
7
2
де
x + 16 xdx dx 1 d ( x 2 + 3)
I1 = ∫ dx = ∫ x 2 + 3 + 16∫ x 2 + 3 = 2 ∫ +
x2 + 3 x2 + 3
dx 1 16 x
+ 16∫ 2
x + ( 3) 2
= ln( x 2 + 3) +
2 3
arctg
3
+ C1 ;
2x −1 (2 x + 1) − 2 2x +1 dx
I2 = ∫ 2
dx = ∫ 2
dx = ∫ x 2 + x + 1 dx − 2∫ x 2 + x + 1 =
x + x +1 x + x +1
1
d (x + )
d ( x 2 + x + 1) 2 4 2x + 1
=∫
x 2 + x +1
−2 ∫ ⎛ 3⎞
2
= ln( x 2 − x + 1) −
3
arctg
3
+ C2 .
1
(x + ) 2 + ⎜ ⎟
2 ⎜ 2 ⎟
⎝ ⎠
Отже,
1 16 x 3 4 3 2x +1
I = ln( x 2 + 3) + arctg + ln( x 2 − x + 1) − arctg +C .
14 7 3 3 7 7 3
x 4 − 2 x 3 + 12 x 2 − 20 x + 10
12. ∫ ( x − 1)( x 2 − 2 x + 2) 3
dx .
t 4 + 2t 3 + 12t 2 + 2t + 1
I =∫ dt .
t (t 2 + 1) 3
117
Знаменник має один простий дійсний корінь t = 0 та пару комплексно-
спряжених коренів t = ±i , кратності три, тоді
t 4 + 2t 3 + 12t 2 + 2t + 1 A Bt + C Dt + E Ft + K
2 3
= + 2 + 2 2
+ 2 .
t (t + 1) t t + 1 (t + 1) (t + 1) 3
Звідси
t 4 + 2t 3 + 12t 2 + 2t + 1 = A(t 2 + 1) 3 + ( Bt + C )(t 2 + 1) 2 t +
+( Dt + E )(t 2 + 1)t + ( Ft + K )t ,
або
Покладемо t = 0 , дістанемо A = 1 .
Прирівнюючи коефіцієнти при однакових степенях t , дістанемо систе-
му рівнянь
A + B = 0, C = 0, 3 A + 2 B + D = 1 , 2C + E = 2 ,
3 A + B + D + F = 12, C + E + K = 2 , A = 1 ,
розв’язуючи яку, знайдемо A = 1 , B = −1, D = C = K = 0 , E = 2 , F = 10 .
Тоді
dt tdt 2dt 10tdt 1
I =∫ −∫ 2 +∫ 2 2
+∫ 2 3
= ln t − ln(t 2 + 1) + 2 I1 + 10 I 2 ,
t t +1 (t + 1) (t + 1) 2
де
t = tg z ,
dt dz
I1 = ∫ = dz == ∫
2
(t + 1) 2 dt =⎛ 1 ⎞ 2
2
2
cos z cos z ⎜ ⎟
⎝ cos 2 z ⎠
1 1⎛ sin 2 z ⎞
∫
= cos 2 zdz =
2 ∫
(1 + cos 2 z)dz = ⎜ z +
2⎝ 2 ⎠
⎟ + C1 =
1⎛ tg z ⎞ 1⎛ t ⎞
= ⎜⎜ z + 2 ⎟
⎟ + C1 = ⎜ arctg t + 2 ⎟ + C1 ;
2⎝ 1 + tg z ⎠ 2 ⎝ t +1⎠
tdt 1 d (t 2 + 1) 1
I2 = ∫ (t 2 + 1) 3 =
2 ∫ (t 2 + 1) 3 =−
4(t + 1) 2
2
+ C2 .
118
Отже,
1 1
I = ln t − ln(t 2 + 1) + 2 I 1 + 10 I 2 = ln t − ln(t 2 + 1) +
2 2
t 5
+ arctg t + 2 − +C ,
t + 1 2(t 2 + 1) 2
де t = x − 1 .
x2 − 2 x + 2
13. ∫ x3 − 3x 2 + 6 x − 7 dx .
Розв’язання. У даному прикладі немає потреби розкладати підінтег-
ральну функцію на елементарні дроби, оскільки можна помітити, що
1
x 2 − 2 x + 2 = ( x3 − 3x 2 + 6 x − 7) ′ . Тоді
3
x2 − 2 x + 2 1 d ( x3 − 3 x 2 + 6 x − 7)
∫ x3 − 3x 2 + 6 x − 7 dx =
3 ∫ x3 − 3x 2 + 6 x − 7
=
1
= ln | x3 − 3 x 2 + 6 x − 7 | +C .
3
119
x 2 − 4x ( x 2 − 10 x + 7)dx
12. ∫ x 2 + 5x − 6 dx . 13. ∫ ( x + 1)( x − 2)( x − 5) .
(2 x − 3)dx dx
14. ∫ ( x − 1) 2 ( x − 3) . 15. ∫
x + 2x 3 + x 2
4
.
dx 1 − 2 x + 5x 2 − 2 x 3
16. ∫ ( x + 1)( x 2 + 4) . 17. ∫ ( x − 1) 4 ( x 2 + 1)
dx .
1+ x3 1+ x 4
18. ∫ dx . 19. ∫ x 3 − x 2 + x − 1 dx .
( x 2 − 4 x + 5) 2
dx dx
20. ∫ 7 . 21. ∫ 1+ x3 .
x + x5
( x 3 − 6)dx xdx
22. ∫
x 4 + 6x 2 + 8
. 23. ∫ (1 + x 2 ) 3 (4 + x 2 ) .
Відповіді
1 x 1 1 x+4 1
1. ln + C . 2. − + C . 3 arctg + C . 4. ln x 2 − 4 x + 3 + C .
6 x+6 x−2 2 2 2
1 x +1 1 x −1 1 (3x − 4)8 1
5. ln x 2 + 2 x + 10 + arctg + C . 6. ln + C . 7. ln + C . 8. ×
3 3 9 2x + 7 7 x +1 5
ex − 1 x−3 1 4
× arctg + C . 9. arctg(sin x − 1) + C . 10. ln + C . 11. ( x + 2) 2 + ln x + 2 +
5 x−2 2 3
32 3 60 ( x + 1)( x − 2) 3 x −3
+ ln x − 4 + C . 12. x − ln x −1 − ln x + 6 + C . 13. ln + C . 14. ln −
3 7 7 ( x − 5) 4 x −1
1 x +1 1 1 1 x +1 1 x 1
− + C . 15. 2ln − − + C . 16. ln + arctg + C . 17. − +
2(x −1) x x x +1 2 4+ x 2 4 2 3( x − 1)3
1 1 9 3x − 5 x2
+ + arctg x + C . 18. ln | x2 − 4 x + 3 | + arctg( x − 2) − + C . 19. +x+
x −1 2 2 2( x2 − 4 x + 3) 2
x −1 1 1 1 x2 1 ( x + 1) 2
+ ln − arctg x + C. 20. − 4
+ 2 + ln +C. 21. ln 2 +
1+ x 2 4x 2x 2 1 + x2 6 x − x +1
1 2x + 1 3 x x2 + 4 3 2 x 2 1 ⎛ x2 +1 ⎞
+ arctg + C. 22. arctg + ln − arctg + C. 23. ln ⎜ ⎟+
3 3 2 2 2 + x2 2 2 54 ⎜⎝ x2 + 4 ⎟⎠
1 1
+ − + C.
18( x 2 + 1) 12( x 2 + 1)2
120
Т.3 ІНДИВІДУАЛЬНІ ТЕСТОВІ ЗАВДАННЯ
43 x − 67 2x 2 + 8x + 9
3.3.3. ∫ dx . 3.3.4. ∫ dx .
( x 2 − x − 12)( x − 1) ( x 2 + x − 2)( x + 3)
12 x 2x − 7
3.3.5. ∫ 2
dx . 3.3.6. ∫ 2
dx .
( x + 6 x + 5)( x + 3) ( x − 5 x + 6)( x + 1)
x 2 + 8x − 4 5 x + 17
3.3.7. ∫ 2
dx . 3.3.8. ∫ 2
dx .
( x + 5 x + 6)( x − 1) ( x + 4 x + 3)( x + 5)
6x 2 + 6x − 6 37 x − 85
3.3.9. ∫ 2
dx . 3.3.10. ∫ 2
dx .
( x + x − 2)( x + 1) ( x + 2 x − 3)( x − 3)
3 x 2 + 3 x − 24 6 x 2 − 4 x + 30
3.3.11. ∫ dx . 3.3.12. ∫ dx .
( x 2 − x − 2)( x − 3) ( x 2 − 2 x − 3)( x − 2)
3x 2 − 15 x 2 − 19 x + 6
3.3.13. ∫ dx . 3.3.14. ∫ dx .
( x 2 + 5 x + 6)( x − 1) ( x 2 + 5 x + 6)( x − 1)
6x 4 x 2 + 32 x + 52
3.3.15. ∫ dx . 3.3.16. ∫ dx .
x 3 + 2x 2 − x − 2 ( x 2 + 6 x + 5)( x + 3)
2 x 2 + 41x − 91 x
3.3.17. ∫ 2
dx . 3.3.18. ∫ 2
dx .
( x + 2 x − 3)( x + 2) ( x + 2 x − 3)( x + 2)
x2 6x 2
3.3.19. ∫ dx . 3.3.20. ∫ dx .
( x 2 + 8 x + 15)( x + 1) ( x 2 + 3x + 2)( x − 1)
6x 4 2 x 2 − 26
3.3.21. ∫ dx . 3.3.22. ∫ dx .
( x 2 − 1)( x + 2) ( x 2 + 4 x + 3)( x + 5)
2 x 2 + 12 x − 6 20 x 2
3.3.23. ∫ dx . 3.3.24. ∫ dx .
( x 2 + 8 x + 15)( x + 1) ( x 2 + 2 x − 3)( x − 4)
x−7 6 x − 21
3.3.25. ∫ 2
dx . 3.3.26. ∫ 2
dx .
( x − 5 x + 6)( x + 1) ( x + x − 2)( x + 1)
123
2x 4 − 3 7 x 2 − 17 x
2.3.27. ∫ dx . 3.3.28. ∫ dx .
( x 2 − 5 x + 4)( x + 3) ( x 2 − 2 x − 3)( x − 2)
6 x 4 − 30 x 2 + 30 3 x 2 − 17 x + 2
3.3.29. ∫ dx . 3.3.30. ∫ dx .
( x 2 − 1)( x + 2) ( x 2 + 5 x + 6)( x − 1)
4 x 4 + 8 x 3 − 3x − 3 x+2
3.4.5. ∫ dx . 3.4.6. ∫ dx .
x 3 + 2x 2 + x x3 + x2
2x 2 − 2x − 1 4x 2
3.4.7. ∫ dx . 3.4.8. ∫ dx .
x2 − x3 ( x 2 − 2 x + 1)( x + 1)
2x 3 + 1 1
3.4.9. ∫ dx . 3.4.10. ∫ dx .
2
x ( x + 1) x + x2
3
2 x 2 − 5x + 1 x2 + x + 2
3.4.11. ∫ dx . 3.4.12. ∫ dx .
x 3 − 2x 2 + x x3 + x2
3x 2 + 2 4x 4 + 8x 3 − 1
3.4.13. ∫ dx . 3.4.14. ∫ ( x 2 + x)( x + 1) dx .
x( x + 1) 2
x+2 1
3.4. 15. ∫ 3 2
dx . 3.4.16. ∫ dx .
x − 2x + x x − x2
3
x3 − 3 6x − 2x 2 − 1
3.4.17. ∫ dx . 3.4.18. ∫ dx .
( x 2 − 1)( x − 1) x 3 − 2x 2 + x
x 3 − 4x 2 −1 4x 4 + 8x 3 − 2
3.4.19. ∫ dx . 3.4.20. ∫ dx .
x 3 − 2x 2 + x x( x + 1) 2
x 3 − 4x + 5 x 2 − 3x + 2
3.4.21. ∫ dx . 3.4.22. ∫ dx .
( x 2 − 1)( x − 1) x 3 + 2x 2 + x
124
x+5 3x 2 − 7 x + 2
3.4.23. ∫ dx . 3.4.24. ∫ dx .
x3 − x2 − x + 1 ( x 2 − x)( x − 1)
4x 2x 3 + 4x + 3
3.4.25. ∫
( x 2 − 1)( x + 1)
dx . 3.4.26. ∫ x3 + x2
dx .
2x 2 + 1 2x 3 + 5x 2 − 1
3.4.27. ∫ dx . 3.4.28. ∫ dx .
x 3 − 2x 2 + x x3 + x2
3x − x 2 − 2 4x 3 + 2x 2 + 1
3.4.29. ∫ x ( x + 1) 2
dx . 3.4.30. ∫
x( x − 1) 2
dx .
4 x 2 + x + 10 6x
3.5.15. ∫ x +83
dx . 3.5.16. ∫ x 3 − 1 dx .
( x 2 + 4 x + 20)dx 3x 2 + 2 x + 1
3.5.17. ∫ . 3.5.18. ∫ dx .
( x 2 − 4 x + 13)( x + 1) x3 − 1
125
8 (4 x 2 + 38)dx
3.5.19. ∫ ( x 2 + 6 x + 13)( x + 1) dx . 3.5.20. ∫
( x 2 − 2 x + 2)( x + 2)
.
2
19 x − x 2 − 34 2x + 7x
3.5.21. ∫ ( x 2 − 4 x + 13)( x + 1) dx . 3.5.22. ∫ 3
x −8
dx .
36 5 x + 13
3.5.23. ∫ ( x 2 − 2 x + 10)( x + 2) dx . 3.5.24. ∫ 2
( x + 6 x + 13)( x + 1)
dx .
x 2 − 5 x + 40 4x 2 + 7x + 5
3.5.25. ∫ ( x 2 − 2 x + 5)( x + 2) dx . 3.5.26. ∫
( x − 1)( x 2 + 2 x + 5)
dx .
x 2 + 23 4 x 2 + 3x + 17
3.5.27. ∫ ( x 2 + 2 x + 5)( x + 1) dx . 3.5.28. ∫ ( x 2 + 2 x + 5)( x − 1) dx .
5 x 2 + 17 x + 36 2 x + 22
3.5.29. ∫ 2
dx . 3.5.30. ∫ 2
dx .
( x + 6 x + 13)( x + 1) ( x − 2 x + 5)( x − 1)
Тема 4. ІНТЕГРУВАННЯ
ТРИГОНОМЕТРИЧНИХ ФУНКЦІЙ
126
x
tg = t зводять до інтегралів від раціональних функцій. При цьому вико-
2
ристовують співвідношення:
2t 1− t2 2
sin x = 2
, cos x = 2
, dx = dt .
1+ t 1+ t 1+ t2
Таблиця 2.2
Зокрема, інтеграли ∫ R(sin x) cos xdx , ∫ R(cos x) sin xdx , ∫ R(tg x)dx ін-
тегрують підстановками sin x = t , cos x = t , tg x = t відповідно.
127
∫ sin
m
4.2.2. Інтеграли вигляду x cos n xdx залежно від значень m і n
знаходять так (див. табл. 2.3):
Таблиця 2.3
Знайдіть інтеграли
dx
1. ∫ 5 − 3 cos x .
Розв’язання. Маємо інтеграл вигляду (*). Отже, виконаємо заміну
x
tg = t . Тоді
2
dx 2dt dt
∫ 5 − 3 cos x = ∫ = 2∫ =
2 ⎛
(1 + t ) ⎜ 5 − 3
1− t 2 ⎞
⎟
(
5 + 5t − 3 + 3t 2
2
)
⎜ 1 + t 2 ⎟⎠
⎝
dt 1 1 ⎛ x⎞
=∫ 2
= arctg(2t ) + C = arctg ⎜ 2 tg ⎟ + C.
1 + 4t 2 2 ⎝ 2 ⎠
∫ sin
5
2. x cos xdx .
Розв’язання. Зробимо заміну sin x = t . Тоді
t6 sin 6 x
∫ sin x cos xdx = ∫ sin xd (sin x) = ∫ t dt =
5 5 5
+C = +C .
6 6
129
Тому даний інтеграл зводиться до вигляду ∫ R(tg x)d tg x . Враховуючи
dx 1
співвідношення d tg x = 2
та 1 + tg 2 x = , одержуємо
cos x cos 2 x
dx dx 1 1 dx
∫ sin 3 x cos x = ∫ tg3 x cos4 x = ∫ ⋅ ⋅
tg x cos x cos 2 x
3 2
=
(1 + tg 2 x)d tg x d tg x d tg x 1
=∫ 3
=∫ 3
+ ∫ = − ctg 2 x + ln tg x + C .
tg x tg x tg x 2
∫ sin
5
5. x cos 4 xdx .
Розв’язання. Виконаємо підстановку cos x = t (див. табл. 2.3). Маємо:
= − ∫ (1 − 2t 2 + t 4 ) t 4 dt = − ∫ (t 4 − 2t 6 + t 8 ) dt =
t5 2 7 t9 cos 5 x 2 cos 9 x
=− + t − +C = − + cos 7 x − +C .
5 7 9 5 7 9
∫ cos
4
6. xdx .
Розв’язання. Оскільки m = 0, n = 4 — парне, то застосуємо формулу
зниження степеня:
2
4 ⎛ 1 + cos 2 x ⎞
2 2 1 2
cos x = (cos x) = ⎜ ⎟ = (1 + 2 cos 2 x + cos 2 x) =
⎝ 2 ⎠ 4
1 1 1 3 1 1
= + cos 2 x + (1 + cos 4 x) = + cos 2 x + cos 4 x .
4 2 8 8 2 8
Тоді
3 1 1
∫ cos ∫ dx + ∫ cos 2 xdx + ∫ cos 4 xdx =
4
xdx =
8 2 8
3x 1 1
= + sin 2 x + sin 4 x + C .
8 4 32
∫ 32 sin
6
7. x cos 4 xdx .
Розв’язання. Виконаємо перетворення
130
32 sin 6 x cos 4 x = (2 sin x cos x) 4 ⋅ 2 sin 2 x = sin 4 2 x (1 − cos 2 x ) =
1
= sin 4 2 x − sin 4 2 x cos 2 x = (1 − cos 4 x) 2 − sin 4 2 x cos 2 x =
4
1
= (1 − 2 cos 4 x + cos 2 4 x) − sin 4 2 x cos 2 x =
4
1 1 1
= − cos 4 x + (1 + cos 8 x) − sin 4 2 x cos 2 x .
4 2 8
Тоді
1 1 1 1
∫ 32 sin ∫ ∫ ∫ ∫
6
x cos 4 xdx =
dx − cos 4 xdx + dx + cos 8 xdx −
4 2 8 8
x 1 x 1
∫
− sin 4 2 x cos 2 xdx = −
4 8
cos 4 xd (4 x) + +∫
8 64
cos 8 xd (8 x) − ∫
1 3x 1 1 1
−
2 ∫
sin 4 2 xd (sin 2 x) =
8 8
− sin 4 x +
64
sin 8 x −
10
sin 5 2 x + C .
∫ sin
5
8. xdx .
∫ sin ∫ ∫
5
Розв’язання. xdx = sin 4 x sin xdx = (1 − cos 2 x) 2 sin xdx =
∫
= (1 − cos x ) d (− cos x) = cos x = t = − (1 − t 2 ) 2 dt = ∫
2 2
5
2 3 t 2 cos 5 x
= − ∫ (1 − 2t 2 + t 4 ) dt = − t + t − + C = − cos x + cos 3 x − +C .
3 5 3 5
∫ tg
5
9. xdx .
d cos x d cos x 1
=− ∫ cos 5 x − tg 2 x − ∫ cos x
=
4 cos 4 x
− tg 2 x − ln cos x + C .
dx
10. ∫ (sin x + cos x) 2 .
131
Розв’язання. Підінтегральна функція
1
R (sin x, cos x) =
(sin x + cos x) 2
парна відносно cos x і sin x одночасно:
1 1
R (− sin x,− cos x) = 2
= = R (sin x, cos x) .
(− sin x − cos x) (sin x + cos x) 2
Тому зведемо даний інтеграл до інтеграла відносно змінної tg x :
dx dx d (tg x + 1) 1
∫ (sin x + cos x) 2 = ∫ (tg x + 1)2 cos2 x = ∫ (tg x + 1)2 = −
tg x + 1
+C .
cos 3 xdx
11. ∫ (1 − sin x) 3 .
cos 3 x
Розв’язання. Підінтегральна функція R (sin x, cos x) = непар-
(1 − sin x) 3
на відносно cos x :
(− cos x) 3 cos 3 x
R (sin x,− cos x) = =− = − R (sin x, cos x) .
(1 − sin x) 3 (1 − sin x) 3
Тому
sin x = t ,
cos 3 xdx 1− t 2 1+ t
∫ (1 − sin x) 3 = cos xdx = dt , = ∫ (1 − t ) 3 dt = ∫ (1 − t ) 2 dt =
cos 2 x = 1 − t 2
(t − 1) + 2 dt dt 2
= ∫ (t − 1) 2
dt = ∫ t − 1 + 2∫ (t − 1) 2 = ln t − 1 −
t −1
+C =
2
= ln sin x − 1 − + C.
sin x − 1
2 − sin x
12. ∫ 2 + cos x dx .
x
Розв’язання. Виконаємо заміну tg = t . Тоді
2
2 2t 1− t2
x = 2 arctg t , dx = dt , sin x = , cos x = ;
1+ t2 1+ t2 1+ t2
132
2t
2−
2 − sin x 1 + t 2 ⋅ 2dt = 4 ( t + 1) − t dt =
2
∫ 2 + cos x dx = ∫ 1− t2 1+ t2 ∫ (t 2 + 1)(t 2 + 3)
2+
1+ t 2
1 dt 2 4 t
= 4∫ 2 dt − 2∫ 2 2
= arctg −
t +3 (t + 1)(t + 3) 3 3
(t 2 + 3) − (t 2 + 1) 4 t d (t 2 + 1) d (t 2 + 3)
−∫ 2 2
(t + 1)(t + 3)
dt 2 =
3 3
arctg
t +1
− ∫ 2
+ ∫ t2 +3
=
4 t
= arctg − ln(t 2 + 1) + ln(t 2 + 3) + C .
3 3
Повертаючись до змінної x, остаточно дістанемо
2 − sin x 4 1 x
∫ 2 + cos x dx = 3
arctg( tg ) + ln(2 + cos x) + C .
3 2
sin x
13. ∫ 1 + sin x dx .
Розв’язання. Як і в попередньому прикладі, можна скористатися універ-
x
сальною тригонометричною підстановкою tg = t . Покажемо, як цей інте-
2
грал можна знайти іншим способом. Виконаємо перетворення:
sin x sin x (1 − sin x) sin x(1 − sin x) sin x sin 2 x
= = = − =
1 + sin x (1 + sin x)(1 − sin x ) 1 − sin 2 x cos 2 x cos 2 x
sin x 1
= − +1 .
cos x cos 2 x
2
Тоді
sin x sin x dx
∫ 1 + sin x dx = ∫ cos 2 x dx − ∫ cos 2 x + ∫ dx =
d cos x 1
= −∫ 2
− tg x + x + C = − tg x + x + C .
cos x cos x
sin 3 xdx
14. ∫ 3 cos 4 x .
Розв’язання. Запишемо інтеграл у вигляді
sin 2 x ⋅ sin xdx (1− cos 2 x) sin xdx
∫ 3 4 =∫
3
.
cos x cos 4 x
133
Оскільки sin xdx = −d (cos x), то, запровадивши заміну cos x = t , дістанемо
2 4
sin 3 xdx (1 − t 2 )dt t 2 dt dt −
∫3 = −∫
3 4
=∫
3 4
−∫
3 4
= ∫ t 3 dt − ∫ t 3 dt =
cos 4 x t t t
5 1 5 1
3 3 − 3 −
=
t + 3t 3 + C = cos 3 x + 3 cos 3 x + C.
5 5
cos x − sin x
15. ∫ dx .
sin x + cos x
Розв’язання. Застосування підстановок (наприклад, універсальної три-
x
гонометричної підстановки tg = t ) недоцільне, оскільки можна помітити,
2
що cos x − sin x = (sin x + cos x) ′ . Тоді
cos x − sin x d (sin x + cos x)
∫ sin x + cos x dx = ∫ sin x + cos x
= ln | sin x + cos x | + C .
dx dx dx
22. ∫ 1 + sin 2 x . 23. ∫
4
sin 3 x cos 5 x
. 24. ∫
4 + tg x + 4 ctg x
.
134
Відповіді
2 5 3 1 1 1
1. sin x + C . 2. x + sin 2 x + sin 4 x + C . 3. − cos x + cos3 x + C . 4. − tg x +
5 8 4 32 3
1 3 1 5 1 3 1 1
+ tg x + C . 5. − ctg x + ctg x − ctg x − x + C . 6. − cos5 x + cos7 x + C .
3 5 3 5 7
1 1 1 1 1 1
7. sin 2 x − sin10 x + C . 8. cos 4 x − cos14 x + C . 9. − cos 6 x − cos8 x −
4 20 8 28 12 32
1 x 1
– cos 4 x + C . 10. + ln cos x − sin x + C . 11. C − ln cos x − sin 2 x .
16 2 2
x
tg − 5
x 1 4 3 2
12. − ln cos x + sin x + C . 13. x + ln 4cos x + 3sin x + C . 14. ln +C .
2 2 25 25 x
tg − 3
2
1 3 1 5 sin x 2 1 5 π x 1
15. − ctg x − ctg x + C . 16. − − + ln tg( + ) + C . 17. − ctg2 x −
3 5 2cos2 x sin x 3sin3 x 2 4 2 2
1 1 1
− ln sin x + C . 18. − ctg 4 x − ctg 2 x − ln ctg x + C . 19. sin10 x + sin10 x +
4 40 40
1 1 1 cos x 1 x 1 x π
+ sin4x − sin12x − sin2x + C . 20. − − ln tg + C . 21. ln tg( + ) +
16 48 8 2sin 2 x 2 2 2 2 8
1 4 3 2
+ C. 22. acrtg( 2 tg x) + C . 23. 4 ⋅ 4 tg x + C . 24. x − ln tg x + 2 + −
2 25 25 5(tg x + 2)
3
− ln cos x + C .
25
cos 3 xdx dx
4.1.4. а) ∫
3 4
sin x
; б) ∫
1 + 16 sin 2 x
; в) ∫ sin 5x cos 3xdx .
135
sin 3 xdx cos 2 xdx
4.1.5. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 3x sin 2 xdx .
3
cos 4 x sin 6 x
cos 3 xdx sin 2 xdx
4.1.6. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 3 x cos xdx .
3
sin x 2 sin x + cos 4 x
4
sin 3 xdx dx
4.1.7. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 9 x cos xdx .
3
cos x 4 7 + 8sin x + 6 cos x
3 sin 3 xdx tg xdx
4.1.8. а) ∫ 4
; б) ∫ ; в) ∫ cos 2 x cos 3 xdx .
cos x 9 − 4 tg 2 x
3
sin xdx (3 − sin x)dx
4.1.9. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 5 x sin 7 xdx .
5
cos 2 x 3 + cos x
dx
4.1.10. а) ∫ cos 4 x sin 3 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ sin 4 x cos 2 xdx .
9 + cos 2 x
dx
в) ∫ sin x cos 9 xdx .
8
4.1.11. а) ∫ cos5 x sin 3 xdx ; б) ∫ ;
2 + 5 cos 2 x
cos 2 xdx
4.1.12. а) ∫ cos 4 x sin 2 xdx ; ; б) ∫ в) ∫ sin 3 x cos 2 xdx .
sin 5 x
dx
в) ∫ cos 5 x cos xdx .
3
4.1.13. а) ∫ cos 2 x sin 3 xdx ; б) ∫ ;
1 + 4 tg x
3 2 3 dx
4.1.14. а) ∫ sin x cos xdx ; б) ∫ ; в) ∫ cos 4 x cos 3xdx .
5 + 4 cos x
4.1.15. а) ∫ cos 4 x sin 5 xdx ; б) ∫ sin −5 x cos −5 xdx ; в) ∫ sin 3 x sin 8 xdx .
(2 − 3 sin x )dx
4.1.16. а) ∫ cos 4 x sin 6 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ sin 6 x sin 5 xdx .
3 + 2 cos x
dx
4.1.17. а) ∫ cos 2 2 x sin 4 2 xdx ; б) ∫ 3 ; в) ∫ cos 3 x cos 7 xdx .
sin x cos 2 x
dx
4.1.18. а) ∫ cos3 x sin 3 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ cos 4 x cos 9 xdx .
4 − sin 2 x
3
cos xdx dx
4.1.19. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 7 x cos 2 xdx .
5
sin x 3 4 + 4 sin x + 3 cos x
3
sin xdx dx
4.1.20. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 4 x sin 12 xdx .
3
cos x 2 sin x cos3 x
2
136
3
cos 2 xdx (3 + sin x)dx
4.1.21. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 8 x cos 2 xdx .
3 2
sin 2 x 4 + 3 cos x
3
sin 2 xdx dx
4.1.22. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin x sin 11xdx .
3 2
cos 2 x 6 + 8sin x + 5 cos x
3
sin xdx dx
4.1.23. а) ∫ ; б) ∫ ; в) ∫ sin 12 x cos 6 xdx .
3
cos 4 x 16 + tg x
3 cos 3 xdx dx
4.1.24. а) ∫ 4
; б) ∫ ; в) ∫ cos11x cos 2 xdx .
sin x sin x cos6 x
2
dx
4.1.25. а) ∫ cos 2 x sin 4 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ sin 8 x sin 3xdx .
sin x cos 2 x
3
5 dx
4.1.26. а) ∫ cos3 x sin 5 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ cos 5 x cos 8 xdx .
25 − cos 2 x
dx
4.1.27. а) ∫ cos5 x sin 4 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ sin 6 x cos 4 xdx .
sin x cos3 x
7
(2 + sin x)dx
4.1.28. а) ∫ cos 2 3x sin 4 3 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ cos 4 x cos13 xdx .
4 + cos x
dx
4.1.29. а) ∫ cos3 x sin 4 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ sin13 x cos 3xdx .
2 + 4 sin x + cos x
dx
4.1.30. а) ∫ sin 3 x cos8 xdx ; б) ∫ ; в) ∫ sin 16 x sin 2 xdx .
sin x cos5 x
9
Інтеграли вигляду
dx Ax + B
∫ 2
ax + bx + c
, ∫ ax 2 + bx + c
dx ( a ≠ 0 , D ≠ 0 )
dz
∫ z ±m2 2
= ln z + z 2 ± m 2 + C , якщо a > 0 ,
або
dz z
∫ m2 − z 2
= arcsin
m
+ C , якщо a < 0 ,
⎛ n1 n2 nk ⎞
⎜ m1 ⎛ ax + b ⎞ ⎛ ax + b ⎞ ⎛ ax + b ⎞ ⎟
∫
mk
R ⎜ x, ⎜ ⎟ , m2 ⎜ ⎟ ,… , ⎜ ⎟ ⎟dx
⎜ ⎝ cx + d ⎠ ⎝ cx + d ⎠ ⎝ cx + d ⎠ ⎟
⎝ ⎠
ax + b λ
раціоналізуються підстановкою = t , де λ — найменше спільне
cx + d
кратне чисел m1 , m 2 , … , m k .
m
Зокрема, інтеграли вигляду ∫ R ( x, x n )dx раціоналізуються підстано-
m
вкою x = t .
138
5.3. Інтегрування диференціальних біномів.
m n p
Вираз вигляду x (a + bx ) , де m, n, p — раціональні сталі, а a і
b — довільні сталі, називають диференціальним біномом.
∫x
m
Інтеграл від диференціального бінома (a + bx n ) p dx виражається
через інтеграл від раціональної функції лише у таких трьох випадках (див.
табл. 2.4):
Таблиця 2.4
Властивість чисел
№ Заміна
p , m, n
λ
1 p — ціле число x = t , де λ — найменший спільний знамен-
ник дробів m і n
m +1
2 — ціле число a + bx n = t r , де r — знаменник дробу p
n
m +1
3 + p — ціле число ax − n + b = t r , де r — знаменник дробу p
n
Властивість коефіцієнтів
№ 2 Заміна
тричлена ax + bx + c
1 a>0 ax 2 + bx + c = t ± x a
2 c>0 ax 2 + bx + c = tx ± c
139
Зауваження. У разі застосування підстановок Ейлера в усіх трьох
випадках після того, як вибрана відповідна заміна, потрібно обидві
частини рівності піднести до квадрата. З одержаної рівності після
спрощень знайти вираз для x, dx, ax 2 + bx + c та підставити ці
значення під знак інтеграла.
1
доцільно знаходити за допомогою оберненої заміни x + m = .
t
f ( x)
де — раціональна функція, слід розпочинати з розкладу виразу
F ( x)
f ( x)
у суму елементарних дробів.
F ( x)
Pn ( x)dx
Якщо ∫ R ( x, ax 2 + bx + c )dx = ∫ ax 2 + bx + c
, де Pn (x) — многочлен
степеня n , тоді
dx
∫ R ( x, ax 2 + bx + c )dx = Pn −1 ( x) ax 2 + bx + c +λ ∫
2
ax + bx + c
,
140
5.8. Інтегрування інтегралів вигляду ∫ R( x , ax 2 + bx + c )dx
за допомогою тригонометричних підстановок
b
За допомогою підстановки x = t − даний інтеграл зводиться до од-
2a
ного з випадків, поданих у табл. 2.6. Одержані інтеграли за допомогою від-
повідних замін зводяться до інтегралів вигляду
№ Інтеграл Заміна
m m
2 ∫ R(t, t 2 − m 2 )dt t=
cos z
, або t =
sin z
, або t = m ch z
Знайдіть інтеграли
dx
1. ∫ 1 − x − 2x 2
.
⎛ x 1⎞ ⎡⎛ 1⎞
2
1 1⎤ ⎡9 ⎛ 1⎞ ⎤
2
1 − x − 2 x 2 = −2 ⎜ x 2 + − ⎟ = −2 ⎢⎜ x + ⎟ − − ⎥ = 2 ⎢ − ⎜ x + ⎟ ⎥ .
⎝ 2 2⎠ ⎢⎣⎝ 4 ⎠ 16 2 ⎥⎦ ⎢⎣16 ⎝ 4 ⎠ ⎥⎦
Тоді
dx dx 1 d ( x + 1 / 4)
∫ 1 − x − 2x 2
=∫
⎡9 ⎛ 2⎤
=
2
∫ 2 2
=
1⎞ ⎛3⎞ ⎛ 1⎞
2⎢ −⎜x + ⎟ ⎥ ⎜ ⎟ −⎜x + ⎟
⎢⎣16 ⎝ 4 ⎠ ⎥⎦ ⎝4⎠ ⎝ 4⎠
141
1 x +1/ 4 1 4x + 1
= arcsin = arcsin +C.
2 3/ 4 2 3
( x − 2)dx
2. ∫ .
4 x 2 + 4 x + 17
Розв’язання. Виділимо у чисельнику підінтегральної функції похідну
від знаменника. Оскільки (4 x 2 + 4 x + 17) ′ = 8 x + 4 , то запишемо чисельник
підінтегральної функції так:
1 4 1 5 1 5
x−2 = (8 x + 4) − − 2 = (8 x + 4) − = (4 x 2 + 4 x + 17) ′ − .
8 8 8 2 8 2
Тоді
1 5
( (8 x + 4) − )dx
( x − 2)dx 8 2 1 d (4 x 2 + 4 x + 17)
∫ 2 = ∫ 4 x 2 + 4 x + 17 8 4 x 2 + 4 x + 17 −
= ∫
4 x + 4 x + 17
5 dx 1 5 d (2 x + 1)
− ∫
2 4 x 2 + 4 x + 17
=
4
4 x 2 + 4 x + 17 −
4 (2 x + 1) 2 + 16
∫
=
1 5
= 4 x 2 + 4 x + 17 − ln 2 x + 1 + 4 x 2 + 4 x + 17 + C.
4 4
du
Тут ми скористалися табличними інтегралами ∫2 u
= u + C та
du
∫ = ln u + u 2 ± a 2 + C .
2 2
u ±a
3
x
3. ∫ x + 3 x2
dx .
(t 2 + 1)(t − 1)(t + 1) + 1 dt
=6 ∫ t +1 ∫
dt = 6 (t 2 + 1)(t − 1)dt + 6
t +1
= ∫
142
dt 3 4
∫
= 6 (t 3 − t 2 + t − 1)dt + 6 ∫ t +1 = 2
t − 2t 3 + 3t 2 − 6t + 6 ln t + 1 + C =
3 3 2
= ⋅ x − 2 x + 3 ⋅ 3 x − 6 ⋅ 6 x + 6 ln 6 x + 1 + C .
2
2 2− x
4. ∫ (2 − x) 2 ⋅ 3 2 + x dx .
2− x 3
Розв’язання. Застосуємо заміну = t . Звідси
2+ x
2 − 2t 3 4t 3 12t 2 dt
x= , 2− x = , dx = − .
1+ t 3 1+ t 3 (1 + t 3 ) 2
Отже,
2
2 2− x ⎛ 1 + t3 ⎞ 12t
2
3 dt
∫ (2 − x)2 ⋅3
2+ x
dx = − ∫ 2 ⎜ 3 ⎟ ⋅ t ⋅
⎜ ⎟ 3
(1 + t ) 2
dt = − ∫ 3 =
2 t
⎝ 4t ⎠
2
3 3 3 ⎛ 2+ x⎞
= +C = ⋅ ⎜ ⎟ +C .
4t 2 4 ⎝ 2− x ⎠
x 2 + 1+ x
5. ∫ 4
1+ x
dx .
ax + b
Розв’язання. Тут дробово-лінійна функція звелась просто до лі-
cx + d
нійної функції 1 + x . Покладемо 1 + x = t 4 , тоді x = t 4 − 1 , dx = 4t 3 dt .
Отже,
(t 4 − 1) 2 + t 2
∫
x 2 + 1+ x
4
1+ x
dx = ∫ t
( )
⋅ 4t 3 dt = 4∫ (t 4 − 1) 2 + t 2 t 2 dt =
4 11 8 7 4 3 4 5
∫
= 4 (t 10 − 2t 6 + t 2 + t 4 )dt =
11
t − t + t + t +C =
7 3 5
4 4 84 44 44
= (1 + x)11 − 7
(1 + x) + 3
(1 + x) + (1 + x) 5 + C .
11 7 3 5
dx
6. ∫ 4 ( x − 1) 3 ( x + 2) 5 .
143
x+2
Розв’язання. Оскільки 4
( x − 1) 3 ( x + 2) 5 = ( x − 1)( x + 2) ⋅ 4 , то під-
x −1
x+2
інтегральний вираз — раціональна функція від x та 4 . Тому викону-
x −1
x+2 4
ємо підстановку = t . Звідси
x −1
4 4
t +2 3 3t 12t 3 dt
x= 4 , x −1 = 4 , x+2= 4 dx = − 4 .
t −1 t −1 t −1 (t − 1) 2
Тоді
dx dx
∫ 4 ( x − 1) 3 ( x + 2) 5 = ∫
x+2
=
( x − 1)( x + 2) ⋅ 4
x −1
4 4 3
t − 1 t − 1 1 − 12t 4 dt 4 4 x −1
=∫ 3
⋅ 4 ⋅ ⋅ 4
3t t (t − 1) 2
dt = −
3 t 2
= +C = ⋅4
3t 3 x +2
+C . ∫
Інтегрування диференціальних біномів
7. ∫ x (3 − 3 x ) 2 dx .
Розв’язання. Маємо найпростіший випадок, структура підінтегрального
виразу дає можливість провести інтегрування без заміни:
1 1 2 1 5 7
∫ x (3 − x ) dx = ∫ ∫
3 2
x (9 − 6 x 3
2 + x 3 ) dx = (9 x 2 − 6x 6 + x 6 ) dx =
3 11 13
36 6
= 6x 2 − x6 + x6 +C .
11 13
3 4
x −1
8. ∫ x
dx .
1 1 1 m + 1 −1 / 2 + 1
Тут p = , m = − , n = . Оскільки = = 2 — ціле чис-
3 2 4 n 1/ 4
1
ло, то маємо другий випадок (табл. 2.4). Виконаємо заміну x4 − 1 = t 3 , бо
знаменник p дорівнює 3. Далі маємо
144
x = (t 3 + 1) 4 , dx = 12(t 3 + 1) 3 t 2 dt ,
1 1 1 1 1
− 4( − )
∫ x 2 ( x 4 − 1) 3 dx = (t 3 + 1) ∫ 2 (t 3 ) 3 ⋅12(t 3 + 1) 3 t 2 dt =
12 7 12
= 12 ∫ (t 3 + 1)t 3dt = t + 3t 4 + C = 3 (4 x − 1) 7 + 33 (4 x − 1) 4 + C .
7 7
dx
9. ∫ x11 ⋅ 1+ x 4
.
1 m +1
Тут p = − , m = −11 , n = 4 . Оскільки + p = −3 — ціле число, то
2 n
маємо третій випадок з табл. 2.4. Інтегрування починаємо з винесення
множника x 4 з-під знака кореня:
dx dx
I = ∫ x11 ⋅ x 2 ⋅ x −4
+1
= ∫ x13 ⋅ x −4 + 1
.
1 1 1 1 1
= − ∫ (t 2 − 1) 2 dt = − ∫ (t 4 − 2t 2 + 1)dt = − t 5 + t 3 − t + C =
2 2 10 3 2
5 3
1 ⎛1+ x 4 ⎞ 1 ⎛ 1+ x 4 ⎞ 1 1+ x 4
=− ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ − +C .
10 ⎜ x4 ⎟ 3 ⎜ x4 ⎟ 2 x4
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Підстановки Ейлера
dx
10. ∫ 1+ ⋅ 2
x + 2x + 2
.
145
Розв’язання. Тут a = 1 > 0 , застосуємо підстановку
x 2 + 2x + 2 = t + x .
Тоді
t2 −2
x 2 + 2 x + 2 = t 2 + 2tx + x 2 , 2 x + 2 = t 2 + 2tx , x = ,
2(1 − t )
− t 2 + 2t − 2 t2 −2 t2
dx = dt , 1 + x 2 + 2 x + 2 = 1 + t + =− .
2(1 − t ) 2 2(1 − t ) 2(1 − t )
dx (−t 2 + 2t − 2) 2(1 − t )
∫ 1+ ⋅ =∫ ⋅ dt =
x 2 + 2x + 2 2(1 − t ) 2 (−t 2 )
t 2 − 2t + 2
=∫ dt .
(1 − t )t 2
t 2 − 2t + 2 t 2 + 2(1 − t ) 1 2
= = + 2.
(1 − t )t 2
(1 − t )t 2 1− t t
Отже,
t 2 − 2t + 2 dt dt 2
∫ (1 − t )t 2
dt = 2∫
t 2
+ ∫ 1 − t = − t − ln t − 1 + C .
Повертаючись до змінної x , дістаємо відповідь
dx 2
∫ 1+ ⋅ 2
x + 2x + 2
=
2
x − x + 2x + 2
− ln 1 + x − x 2 + 2 x + 2 + C .
dx
11. I = ∫ .
( x + 1) x 2 + 4 x + 2
1 dt
Розв’язання. Покладемо x + 1 = , dx = − 2 , дістанемо
t t
146
1 dt dt
I = −∫
2 t 2
1 2
= − ∫ =
1 ⎛1 ⎞ ⎛1 ⎞ t 2 + −1
⎜ − 1⎟ + 4⎜ − 1⎟ + 2 t t
t ⎝t ⎠ ⎝t ⎠
dt dt t −1
= −∫
1 + 2t − t 2
=− ∫
2 − (t − 1) 2
= − arcsin
2
+C =
1
−1
x
= − arcsin x + 1 + C = arcsin +C .
2 2 ( x + 1)
Метод М. Остроградського
x 2 dx
12. I = ∫ .
x 2 + x +1
Розв’язання. В чисельнику стоїть многочлен другого степеня, тому
x 2 dx dx
∫ 2
x + x +1
= ( Ax + B) x 2 + x + 1 +λ ∫
2
x + x +1
.
147
Зауваження. Інтеграл
dx
∫ R ( x, ax 2 + bx + c )dx = ∫
n
( x − α ) ⋅ ax 2 + bx + c
1 Pn (t )dt
заміною
x−α
= t зводиться до інтеграла ∫ .
at 2 + bt + c
dx
13. I = ∫ .
( x + 2) ⋅ x 2 + 4 x
3
1 dt
Розв’язання. Виконаємо заміну x + 2 = , dx = − 2 . Тоді
t t
dt
−
dx dx t2 t 2 dt
∫ =∫ =∫
1 1
= −∫ .
( x + 2)3 ⋅ x 2 + 4 x ( x + 2)3 ⋅ ( x + 2) 2 − 4 ⋅ −4 1 − 4t 2
3
t t2
Згідно з методом Остроградського маємо
t 2 dt dt
∫ 1 − 4t 2
= ( At + B ) 1 − 4t 2 +λ ∫
1 − 4t 2
.
t2 ( At + B) ⋅ 4t λ
= A 1 − 4t 2 − + ,
1 − 4t 2 1 − 4t 2 1 − 4t 2
або
t 2 = A(1 − 4t 2 ) − 4t ( At + B) + λ .
1
Прирівнявши коефіцієнти при однакових степенях t , знайдемо A = − ,
8
1
B=0, λ= .
8
Отже,
t 2 dt 1 1
∫ 1 − 4t 2
= − t 1 − 4t 2 + arcsin 2t + C .
8 16
148
Повертаючись до змінної x , остаточно дістаємо
1 4 1 2
I =− 1− + arcsin +C =
8( x + 2) ( x + 2)
2
16 x+2
2
x + 4x 1 2
= + arcsin + C.
8( x + 2) 2
16 x+2
3 − 2x − x 2
14. I = ∫ dx .
( x + 1) 2
Розв’язання. Виділимо повний квадрат підкореневого виразу: 3 − 2x − x 2 =
= 4 − ( x + 1) 2 . Тепер зрозуміло, що можна виконати підстановку x + 1 = 2sin t ,
dx = 2 cos tdt . Тоді
4 − ( x + 1) 2 4 − 4 sin 2 t 2 cos t
I= ∫ ( x + 1) 2
= ∫ 4 sin t 2
2 cos tdt = ∫ 4 sin 2 t 2 cos tdt =
2 2
cos t 1 − sin t dt
= ∫ sin 2 t dt = ∫ sin t 2
dt = ∫ sin 2 t
− ∫ dt = − ctg t − t + C .
x +1
Щоб перейти до змінної x , зауважимо, що sin t = . Звідси
2
( x + 1) 2
1−
x +1 cos t 1 − sin t 2
4 3 − 2x − x 2
t = arcsin , ctg t = = = = .
2 sin t sin t x +1 x +1
2
Остаточно дістаємо
3 − 2x − x 2 x +1
I =− − arcsin +C .
x +1 2
x 2 + 25dx
15. I = ∫ .
x8
Розв’язання. Зробимо заміну x = 5 tg t , тоді
149
5dt 5
dx = 2
, x 2 + 25 = (5 tg t ) 2 + 25 = ,
cos t cos t
5 5dt
2 ⋅
x + 25dx cos t cos 2 t cos5 tdt
I =∫ =∫ =25∫ =
x8 tg8 t sin 8 t
(1 − sin 2 t ) 2 d sin t ⎛ 1 2 1 ⎞
= 25∫ 8
=25∫ ⎜ 8 − 6 + 4 ⎟ d sin t =
sin t ⎝ sin t sin t sin t ⎠
⎛ 1 2 1 ⎞
= 25 ⎜ − 7
+ 5
− 3 ⎟
+C .
⎝ 7 sin t 5 sin t 3sin t⎠
Повернемося до змінної x :
2
x ⎛5⎞ 1 x 2 + 25 1 x
tg t = ; 1+ ⎜ ⎟ = 2
, 2
= , sin t = .
5 ⎝ x⎠ sin t x sin 2 t x 2 + 25
Отже,
⎛ ( x 2 + 25)7 2 ( x 2 + 25)5 1 ( x 2 + 25)3 ⎞
I = 25 ⎜ − + − ⎟ + C.
⎜ 7 x7 5 x7 3 x3 ⎟
⎝ ⎠
Знайдіть інтеграли.
dx dx (3 x − 5)dx
1. ∫ 2
x + 6 x + 11
. 2. ∫ 3 + 2x − x 2
. 3. ∫
2 x 2 − 12 x + 15
.
150
3
x x7 dx
13. ∫ dx . 14. ∫ 1+ x 2
dx . 15. ∫ x(1 + x 3 )1 / 4 .
1+ 3 x 2
dx dx
16. ∫
x +⋅ x2 − x + 4
. 17. ∫ x (1 + 2 6 x ) 3 dx . 18. ∫ 3 1+ x3 .
x 2 dx dx dx
19. ∫ . 20. ∫ . 21. ∫ .
x 2 + 2x + 5 (2 x − 3) 4 x − x 2 (6 x − 8 − x 2 )3
x 2 dx dx dx
22. ∫ 2
x − 2x + 2
. 23. ∫
( x − 1) 6 x − x − 5 2
. 24. ∫
2
x ⋅ x + x +1
.
x 4 dx dx (2 x 2 − 3 x)dx
25. ∫ . 26. ∫ . 27. ∫ .
x 2 + 4x + 5 x⋅ 2 + x − x2 x 2 − 2x + 5
2x + x 2 1+ x 2 xdx
28. ∫ 2
dx . 29. ∫ 2
dx . 30. ∫ .
x 2+ x x − x 2 −1
Відповіді
x −1 3
1. ln x + 3 + x 2 + 6 x + 11 + C . 2. arc sin +C . 3. 2 x 2 − 12 x + 15 +
2 2
+2 2 ln | x − 3 + x 2 − 6 x + 15 / 2 | +C . 4. − 6 x − x 2 + 4 arcsin(2 x + 1) + C . 5. −2 5 + 4t − t 2 +
4
t−2 3 3 ⎛ x + 1⎞
+ 3 arcsin( ) + C , де t = sin t . 6. 2 x − 4 4 x + 4 ln 1 + 4 x + C . 7. ⎜ ⎟ −
3 16 ⎝ x − 1 ⎠
7
3 3 ⎛ x + 1⎞ 66 5 t −1 x−3
− ⎜ ⎟ + C . 8. x − 2 x + 6 6 x − 6 arctg 6 x + C . 9. −2t − ln + C , де t = .
28 ⎝ x − 1 ⎠ 5 t +1 x
10 5 10 5
10. ln | x | + 10 − 5
+ − − 10 ln 1 + 10 x + C. 11. ( x − 2) 1 − x − arc sin x + C .
x x 10 3 5
3⋅ x 2 ⋅ x2
12 3 4 t7 3 5
12. ( x + 1)7 − 33 ( 4 x + 1)4 + C . 13. u 3 − 3u + C , де u = (1 + x 2 / 3 )1 / 2 . 14. − t +
7 7 5
4
2 4 1 1 + x3 − 1
+ t 3 − t + C, де t = 1 + x 2 . 15. arctg 1 + x 3 + ln + C. 16. 8ln 8 − x +
3 3 4
1 + x3 + 1
1 1 15 5
+ x 2 − x + 4 − ln 1 − 2 x + x 2 − x + 4 + C. 17. − ln t − 1 + 8ln 2t + 1 − ln t + 1 + + C,
2 2 2 t +1
x2 − x + 4 + 2 1 u2 + u +1 1 2u + 1 3
1 + x3
де t = . 18. ln − arctg + C , де u = .
6 2
x ( u − 1) 3 3 x
x −3 2 1 x+6+ 60 x − 15 x 2
19. x + 2 x + 5 − ln x + 1 + x 2 + 2 x + 5 + C . 20. − ln +C .
2 15 2x − 3
151
x−2 6 x − 8 − x2 x+3 2 1
21. − + C . 22. x − 2 x + 2 + ln x − 1 + x 2 − 2 x + 2 + C.
2 6x − 8 − x 2 2( x − 2) 2 2
1 1 1 x2 + x +1 1
23. Вказівка. Зробіть заміну = t. 24. −ln + + + C . 25. (12x3 − 56x2 + 95x −10) ×
x −1 x 2 x 48
455 1
× x2 + 4 x + 5 − ln x + 2 + x 2 + 4 x + 5 + C . 26. Вказівка. Зробіть заміну =t .
48 x
x+2 x+2− x
27. x x2 − 2 x + 5 − 5ln x − 1 + x2 − 2 x + 5 + C. 28. −2 − ln + C. Вказівка.
x x+2+ x
1 2 x − 2(1 + x 2 ) 1 x − 1 + x2
Виконайте заміну x = . 29. ln − ln + C. Вказівка. Вико-
t 4 2
x + 2(1 + x ) 2 x + 1 + x2
найте заміну x = tg t. 30. Вказівка. Домножте чисельник і знаменник дробу на спря-
жений вираз x + x 2 − 1 .
152
dx dx dx
5.1.22. ∫ . 5.1.23. ∫ . 5.1.24. ∫ .
2 2
4x + 4x + 3 5 − 6x − 9x 3x − 2 x 2
dx dx dx
5.1.25. ∫ . 5.1.26. ∫ . 5.1.27. ∫ .
1 − x − x2 1 − 2x − x 2 4 − 3x − x2
dx dx dx
5.1.28. ∫ . 5.1.29. ∫ . 5.1.30. ∫ .
2 2 2
3x + 6 x + 9 3− x − x x + 4x + 8
2 2 2
1− x x −1 4+ x
5.3.1. ∫ dx . 5.3.2. ∫ dx . 5.3.3. ∫ dx .
x x x
2 2
1− x x +9
5.3.4. ∫ 4
dx . 5.3.5. ∫ 4 − x 2 dx . 5.3.6. ∫ dx .
x x
2 2
x +4 4− x 9 − x2
5.3.7. ∫
x
2
dx . 5.3.8. ∫
x
4
dx . 5.3.9. ∫ x4
dx .
x2 + 4 (4 − x 2 )3 dx
5.3.10. ∫ 4
dx . 5.3.11. ∫ 6
dx . 5.3.12. ∫ .
x x ( x 2 + 1)5
x2 − 9 x2 − 1
5.3.13. ∫ ∫ x 9 − x dx . 5.3.15. ∫
3 2
dx . 5.3.14. dx .
x x2
dx dx x2 − 9
5.3.16. ∫ . 5.3.17. ∫ . 5.3.18. ∫ dx .
x 2 ( x 2 − 1)3 x2 x2 −1 x2
dx x2 − 9 dx
5.3.19. ∫ . 5.3.20. ∫ dx . 5.3.21. ∫ .
x 3
x −12 x4 x 2
x2 + 9
x2 − 4 16 − x 2
5.3.22. ∫ x 2 1 − x 2 dx . 5.3.23. ∫ dx . 5.3.24. ∫ dx .
x2 x4
dx x2 + 9 dx
5.3.25. ∫ . 5.3.26. ∫ 4
dx . 5.3.27. ∫ .
(x + 9) 2 3 x ( x + 4)3
2
x 2 dx 16 − x 2 16 − x 2
5.3.28. ∫ . 5.3.29. ∫ dx . 5.3.30. ∫ dx .
9 − x2 x4 x2
1− x +1 x +1 −1
5.4.1. ∫ dx . 5.4.2. ∫ ( 3 x + 1 + 1) dx .
(1 + 3 x + 1) x + 1 x +1
154
3
( x + 1) 2 + 6 x + 1 ( 3 x + 1)( x + 1)
5.4.3. ∫ dx . 5.4.4. ∫ dx .
x +1 + 3 x +1 6
x5
3
x + x2 + 6 x 2x +1 + 3 2x + 1
5.4.5. ∫ 3
dx . 5.4.6. ∫ dx .
x( x + 1) 2x + 1
x −1 x −1 − 23 x −1
5.4.7. ∫ 3 dx . 5.4.8. ∫ dx .
x −1 + 6 x −1 23 x −1 + x −1
6 3 2
x −1 x+ x + x
5.4.9. ∫ 3 x −1 + x −1
dx . 5.4.10. ∫ x( 3 x + 1)
dx .
6 3 2
x+3 x+ x +6 x
5.4.11. ∫ 3 dx . 5.4.12. ∫ dx .
x+3 + x+3 x( 3 x + 1)
3x + 1 − 1 3x + 1 + 2
5.4.13. ∫ 3x + 1 + 3x + 1 3
dx . 5.4.14. ∫ 3
3x + 1 + 3x + 1
dx.
1 x−3 x
5.4.15. ∫ dx. 5.4.16. ∫ 3 dx .
3
(2 x + 1) 2 − 2 x + 1 x − 6 x −1
6
x+3 3x + 1 + 1
5.4.17. ∫ 3 x + 3 + 6 x + 3 dx . 5.4.18. ∫
3x + 1 − 3 3x + 1
dx .
3
x −1 x+ x
5.4.19. ∫ 3
x ( x + 1)
dx . 5.4.20. ∫ x+6 x
dx .
x x
5.4.21. ∫ 4
dx . 5.4.22. ∫ dx .
1+ x 3x + x2
3
3
4
x+ x x − x2
5.4.23. ∫ dx . 5.4.24. ∫ dx .
x +1 x( 6 x + 1)
x+3 x
5.4.25. ∫ 1 + 3 x + 3 dx . 5.4.26. ∫ 3
dx .
x − 4 x2
x x
5.4.27. ∫ dx . 5.4.28. ∫ 1 − 3 x dx .
3 2
4x − x
x x
5.4.29. ∫ dx . 5.4.30. ∫ dx .
1− 4 x x − x2
3
155
Тема 6. ВИЗНАЧЕНИЙ ІНТЕГРАЛ
Література: [1, розділ 7], [3, розділ 7, § 2], [4, розділ 7, §23],
[5, розділ 6], [6, розділ 9, п. 9.1, 9.2], [7, розділ 11, § 1—6] [9,
§ 35—39].
f(ξ1)
f(ξn)
y
О x0 = a ξ1 х1 ξ2 х2 xn–1 ξn хn = b
Рис. 2.1
Визначеним інтегралом функції f (x) на відрізку [a, b] називають скі-
нченну границю інтегральної суми при λ → 0 за умови, що вона не за-
лежить від способу розбиття відрізка [a, b] і вибору точок ξ i , і позна-
чають так:
156
b n
∫ f ( x)dx = maxlim
Δxi → 0
∑ f (ξi ) Δ xi .
a i =1
∫ f ( x)dx ≥ 0 .
a
∫ f ( x)dx ≤ ∫ g ( x)dx .
a a
157
4. Якщо f (x ) інтегровна на [a; b] ( a < b ), тоді
b b
∫ f ( x)dx ≤ ∫ f ( x) dx .
a a
∫ f ( x)dx = μ(b − a) .
a
∫ f ( x)dx = f (c)(b − a) ,
a
158
12. Якщо f ( x ) — інтегровна на [a, b] і x ∈ [a, b] , то
x
а) Ф( x) = ∫ f (t )dt визначена і неперервна на [a, b] ;
a
x
d d
б)
dx
Ф( x) =
dx ∫ f (t )dt = f ( x) в кожній точці x неперервності фун-
a
кції f (x) .
b
b
∫ f ( x)dx = F ( x) a = F (b) − F (a).
a
∫ udv = uv − ∫ vdu.
a a a
160
π
1 3 1 1 1 1 2− 3
=− = − + = − + = .
1 + tg x π π π 1+ 3 2 2
4 1 + tg 1 + tg
3 4
3π 3π 3π
2 2 π 2
1 − cos 2 x
4. ∫π 2
dx = ∫π sin x dx = ∫π sin xdx + ∫ (− sin x)dx =
π
2 2 2
π 3π
= − cos x π + cos x 2 = −(−1 − 0) + (0 − (−1)) = 2 .
2 π
1
5. Знайдіть середнє значення функції f ( x) = на проміжку [2; 3]. 2
x − x +1
Розв’язання. З теореми про середнє значення (властивість 5) випливає
рівність
b
1
f (c ) =
b−a ∫ f ( x)dx ,
a
2 5 2 3
= (arctg − arctg 3 ) = arctg .
3 3 3 9
α −β
Тут ми застосували формулу arctg α − arctg β = arctg .
1 + αβ
6. Не обчислюючи інтеграла, доведіть рівність
π
4
∫ ( x 4 − x 2 ) tg xdx = 0 .
−π
4
161
Розв’язання. Оскільки межі інтегрування симетричні відносно нуля, то
згідно з властивістю 11 достатньо показати, що підінтегральна функція
f ( x) = ( x 4 − x 2 ) tg x непарна. Маємо:
∫ x ⋅ 3 1− x 2 dx .
0
1+ t2 ⎟
⎝ ⎠
ln 5
e x e x −1
9. ∫ ex +3
dx.
0
α = e 0 − 1 = 0 , β = e ln 5 − 1 = 2 .
Знайдемо
2tdt
e x = t 2 + 1 , e x dx = 2tdt , dx = .
t 2 +1
162
Тоді
ln 5 2 2 2
e x e x −1 (t 2 + 1) ⋅ t 2tdt t2 t2 +4−4
∫ ex +3
dx = ∫ t2 +4
⋅
t 2 +1
= 2∫
t2 +4
dt = 2∫
t2 +4
dt =
0 0 0 0
2
4 t 2
= 2 ∫ (1 − 2
)dt = 2(t − 2 arctg ) = 4 − π .
0 t +4 2 0
∫x
2
10. sin xdx .
0
Розв’язання. Використавши двічі формулу інтегрування частинами, діс-
танемо:
π π
2
u=x , 2 dv = sin xdx, π 2
0
du = 2 xdx, v = − cos x 0 0
π π
2
2 u = x, dv = cos xdx, π
= 2 ∫ x cos xdx = = 2 x sin x − 2 ∫ sin xdx = 2
0
du = dx, v = sin x 0 0
π
= π + 2 cos x 2 = π−2 .
0
1
arcsin x
11. ∫ 1+ x
dx .
0
dx dx
Розв’язання. Покладемо u = arcsin x , dv = . Тоді du = ,
1+ x 1− x 2
v = 2 1 + x . Отже,
1
arcsin x 1 1 2 1+ x
∫ 1+ x
dx = 2 1 + x arcsin x − ∫
0 0 1 − x2
dx = 2 2 arcsin 1 −
0
1
dx 1
−2 arcsin 0 − 2∫ = π 2 + 4 1− x = π 2 −4.
0 1− x 0
163
π
2
∫ sin
n
12. xdx ( n – натуральне число).
0
Розв’язання.
π
n −1
2
u = sin x, dv = sin xdx,
J n = ∫ sin n xdx = n−2
=
0 du = (n − 1) sin x cos xdx, v = − cos x
π
π 2
= − cos x sin n −1 x + (n − 1) ∫ cos 2 x sin n − 2 xdx =
2
0 0
π π π
2 2 2
n−2
xdx = (n − 1) ∫ sin n − 2 xdx − (n − 1) ∫ sin n xdx .
2
= (n − 1) ∫ (1 − sin x)sin
0 0 0
Отже,
J n = (n − 1) J n − 2 − (n − 1) J n ,
звідси
n −1
Jn = J n−2 .
n
Якщо n = 2k − 1 — непарне число, то одержана рекурентна формула
π
2 π
зводить обчислення J n до інтеграла J 1 = ∫ sin xdx = − cos x 2 =1.
0 0
Тоді
(2k − 2)!! (2k − 2)(2k − 4)… ⋅ 4 ⋅ 2
J 2 k −1 = = ( k ∈ N ).
(2k − 1)!! (2k − 1)(2k − 3)… ⋅ 5 ⋅ 3
164
Т.6
ВПРАВИ ДЛЯ АУДИТОРНОЇ
І САМОСТІЙНОЇ РОБОТИ
Обчисліть визначені інтеграли.
16 2 2 e
x−4 dx
1. ∫ x +2
dx . 2. ∫ x x 2 + 1dx . 3. ∫x 1 − ln 2 x
.
1 0 1
2 1
π2 π sin 2
dx x dx . dx
4. ∫ 2 cos x + 3
. 5. ∫1 x 2
6. ∫ x( x + 1) .
0 1
π
4 1 14
x x x
7. ∫ x +1
dx . 8. ∫ 1 + x dx . 9. ∫ 2+ x
dx .
1 0 2
ln 14 x − ln 2 1
e ex −5
∫ ∫ 1 − e 2 x dx . ∫x
2
10. dx . 11. 12. 1 − x 2 dx .
ln 5 e x +1 0 0
a 2 2
dx dx
13. ∫ a 2 − x 2 dx . 14. ∫ x5 2
x −1
. 15. ∫ x + x3 .
0 2 1
π
3 1 4
dx
∫x ∫ xe ∫ x cos 2 xdx .
−x
16. . 17. dx . 18.
2
1 x + 5x + 1 0 0
π
e−2 3 e
xdx
∫π sin 2 x
2
19. ∫ ln( x + 2) dx . 20. . 21. ∫ ln xdx.
0 1
4
Доведіть рівності.
π
2 2
4
x + tg x x sin 3 x + 1 x sin 3 x + 1
22. ∫ 2
π 1 + sin x
dx = 0 . 23. ∫ ln(1 + x 4 )
dx = 2 ∫ ln(1 + x 4 )
dx .
− −2 0
4
24. Знайдіть середнє значення функції f ( x) = sin 2 x на проміжку [0; π] .
Відповіді
26 π 1 2 4 π 88
1. 12. 2. . 3. . 4. . 5. 1. 6. ln . 7. 3. 8. 2 − . 9.
arctg .
3 2 5 5 3 2 3
3 3 π πa 2 1 7 3
10. 6 − 2 6 arctg . 11. + ln(2 −
3) . 12. . 13. . 14. (π + − 8) .
2 2 16 4 32 2
1 8 7+2 7 π 1 π
15. ln . 16. ln . 17. 1− 2/ e .
18. − . 19. 2 − 2ln 2 . 20. (9 − 4 3) +
2 5 9 8 4 36
1 3 1
+ ln . 21. e − 2 . 22. Вказівка. Врахуйте непарність підінтегральної функції. 24. .
2 2 2
165
Т.6 ІНДИВІДУАЛЬНІ ТЕСТОВІ ЗАВДАННЯ
0.5 ln 2 0 1
e x dx dx x 2 dx
13. ∫ e x + e −x
. 14. ∫
3
. 15. ∫ (1 + x) 4 .
0 −11 + x +1 0
2 5 37
dx xdx x 2 dx
16. ∫ . 17. ∫ . 18. ∫ .
0 x + 1 + ( x + 1) 3 0 3x +1 0 9 + x3
5 π/2 0
x 2 dx cos xdx 1− ex
19. ∫ ( x − 1) x −1
. 20. ∫ 4 + sin x
. 21. ∫ 1 + e x dx .
2 0 ln 3
ln 2 e3 ln 3
dx dx dx
22. ∫ e x
1+ e −2 x
. 23. ∫x 1 + ln x
. 24. ∫ 1+ ex
.
0 1 ln 2
e3 26 3 9
ln xdx x dx x dx
25. ∫2 x(1 − ln 2 x) . 26. ∫ (1 + x ) 2 2/3
. 27. ∫ x −1
.
e 7 4
13 ln 12 1
( x + 1)dx dx xdx
28. ∫ . 29. ∫ . 30. ∫ .
3
0 2x + 1 ln 5 4+e x
−1 5 − 4x
A
Границю lim
A→ ∞ ∫ f ( x)dx називають невласним інтегралом першого
a
роду від функції f ( x) і позначають
∞ A
∫ f ( x)dx = lim
A→ ∞ ∫ f ( x)dx .
a a
b b
∫ f ( x)dx = lim
B → −∞ ∫ f ( x)dx , у = f(x)
−∞ B
∞ c A
О а А х
∫ f ( x)dx = Blim
→ −∞ ∫
f ( x)dx + lim ∫ f ( x)dx ,
A→ ∞
−∞ B c Рис. 2.2
де c — довільне дійсне число.
Якщо границі у правих частинах існують і скінченні, то відповідні не-
власні інтеграли називають збіжними. В іншому випадку — розбіжними.
У деяких випадках немає необхідності обчислювати інтеграл, а достат-
ньо знати, збіжний він чи ні. Сформулюємо без доведення ознаки збіжності
невласного інтеграла першого роду.
Якщо на проміжку [a; ∞) функції f (x) та g (x) неперервні і
Теорема 1 умову 0 ≤ f ( x) ≤ g ( x) принаймні на проміжку [a + α; ∞) , де
задовольняють
167
∞
α ≥ 0 , то із збіжності інтеграла ∫ g ( x)dx випливає збіжність інтеграла
a
∞ ∞ ∞
f ( x)
Теорема 2 Якщо існує lim = k , 0 < k < ∞ ( f ( x) > 0 , g ( x) > 0 ), то
x →∞ g ( x)
∞ ∞
обидва інтеграли ∫ f ( x )dx та ∫ g ( x)dx збіжні або розбіжні одночасно.
a a
∞
Теорема 3 Якщо інтеграл ∫ f ( x) dx збігається, то збігається й інтеграл
a
∞
∫ f ( x)dx .
a
7.2. Невласні інтеграли другого роду
Нехай функція f ( x) визначена на проміжку [a, b) . Точку x = b назве-
мо особливою точкою функції f (x) , якщо lim f ( x) = ∞ (рис. 2.3). Крім то-
x →b
го, нехай функція f (x) інтегровна на кожному відрізку [a, b − ε] при дові-
льному ε > 0 ( b − ε > a ).
b −ε
Границю lim
ε →0 ∫ f ( x)dx називають невласним інтегралом другого
a
роду від функції f ( x ) і позначають
b b −ε
∫ f ( x)dx = εlim
→0 ∫
f ( x)dx .
a a
∫ f ( x)dx = lim
ε →0 ∫ f ( x)dx .
a a +ε
Якщо x = c — особлива точка, причому a < c < b (рис. 2.4), тоді за
означенням
b c −ε b
∫ f ( x)dx = lim
ε →0 ∫ f ( x)dx + lim
δ→0 ∫ f ( x)dx .
a a c +δ
168
Якщо границі у правих частинах існують і скінченні, то відповідні не-
власні інтеграли називають збіжними. В іншому випадку — розбіжними.
y y
у = f(x) у = f(x)
c
O a b–εb х O a c–ε c+δ b х
169
Т.7 ПРИКЛАДИ РОЗВ’ЯЗАННЯ ТИПОВИХ ЗАДАЧ
170
За означенням
∞ a ∞ a B
dt dt dt dt dt
∫ 2
t +1
= ∫ 2
t +1
+∫ 2
t +1
= lim
A→−∞
∫ 2
t +1
+ lim
B→∞
∫ 2
t +1
,
−∞ −∞ a A a
∞
ln x
5. ∫ x
dx .
2
∞ A 2 A
ln x ln x
Розв’язання. ∫ x
dx = lim ∫ ln xd (ln x) = lim
A→∞ A→∞ 2 2
=∞.
2 2
Інтеграл розбіжний.
2
Розв’язання. На проміжку інтегрування справедлива нерівність x − sin x ≤ x,
∞
1 1 dx
тому
x − sin x 2
≥
x
. І оскільки ∫ x
— розбіжний ( p = 1 ), то і заданий ін-
1
теграл розбіжний (див. теорему 1).
∞
cos x
7. ∫ x3
dx .
1
cos x
Розв’язання. Підінтегральна функція — знакозмінна при x ≥ 1 .
x3
171
∞
cos x 1 dx
Оскільки cos x ≤ 1 , то
x 3
≤
x 3
. Інтеграл ∫ x3 збігається ( p = 3 > 1 ),
1
∞
cos x
тому інтеграл ∫ x3
dx також збігається.
1
∞
∫ [ln(1 + x
2
8. ) − 2 ln x]dx .
1
Розв’язання. Запишемо інтеграл у вигляді
∞ ∞
1+ x 2 1
∫ ln
x 2
dx = ∫ ln(1 + x 2 )dx .
1 1
1
∞ ln(1 + )
dx x 2 = 1 , то зада-
Оскільки ∫ x2 збігається ( p = 2 > 1 ) і k = lim
x →∞ 1
1
x2
ний інтеграл також збігається.
2
dx
9. ∫ x 2 + 2x − 3 .
1
Розв’язання. Маємо невласний інтеграл від необмеженої функції, тут
x = 1 — особлива точка. Тому
2 2 2
dx dx d ( x + 1)
∫ x2 + 2 x − 3 = lim ∫ 2
x + 2x − 3
= lim ∫ 2
=
1+ε ( x + 1) −4
ε→0 ε→0
1 1+ε
1 x −1 2
1 1 ε
= lim ln = lim(ln − ln )=∞.
ε→ 0 4 x+3 1+ε 4 ε→ 0 5 4+ε
Інтеграл розбіжний.
1
dx
10. Дослідіть на збіжність інтеграл ∫ xλ залежно від λ .
0
Розв’язання. Інтеграл має особливість у точці x = 0 . Нехай λ ≠ 1 . Тоді
1
dx 1
dx x1−λ 1 ⎛ 1 ε1−λ ⎞
∫ xλ = lim ∫
ε→0 xλ
= lim
ε→0 1 − λ
= lim ⎜ − ⎟=
ε→0 ⎜ 1 − λ 1 − λ ⎟
0 ε ε ⎝ ⎠
⎧ 1
1 ε1−λ ⎪ , якщо λ < 1,
= − lim = ⎨1 − λ
1 − λ ε→0 1 − λ ⎪
⎩ ∞, якщо λ > 1.
172
Для λ = 1 маємо
1 1 1
dx dx
∫ x ε→0 ∫ x = ε→
= lim lim ln x
0 ε
= +∞ .
0 ε
1
dx
Висновок. Невласний інтеграл другого роду ∫ xλ збігається для
0
λ < 1 і розбігається для λ ≥ 1 .
b b
dx dx
Зауваження. Невласні інтеграли другого роду ∫ ( x − a) λ , ∫ (b − x ) λ ,
a
a
де a < b , збіжні при λ < 1 і розбіжні при λ ≥ 1 .
x−a b− x
Справді, поклавши = t чи = t , в обох випадках прийдемо
b−a b−a
1
dx
до невласного інтеграла (b − a) ∫ λ .
0 x
1
ex
11. ∫
1 − cos x
dx .
0
Розв’язання. При x → 0 підінтегральна функція є необмеженою. Вра-
x x
ховуючи еквівалентність 1 − cos x = 2 sin ~ 2 при x → 0 , порівня-
2 2
1
ємо підінтегральну функцію з функцією g ( x) = :
x
ex
1 − cos x xe x xe x
k = lim = lim = lim = lim 2e x = 2 .
x →0 1 x →0 1 − cos x x →0 2 x →0
x
x 2
1
dx
Оскільки ∫ є розбіжним, то й вихідний інтеграл також розбіжний.
0
x
173
∞ ∞ ∞
xdx dx dx
4. ∫ 1+ x 2 . 5. ∫ 2
x − 2 x + 10
. 6. ∫ (1 + x) x 2 .
−∞ −∞ 1
∞ ∞ ∞
− x2 arctg x
7. ∫ xe dx . 8. ∫ x sin xdx . 9. ∫ x2
dx .
0 0 1
1 2 2
dx dx xdx
10. ∫ 1− x 2
. 11. ∫ x 2 − 4x + 3 . 12. ∫ x −1
.
0 0 1
1
2 e 1
dx dx
13. ∫ x ln x
. 14. ∫ x ln 2 x . 15. ∫ x ln xdx .
1 0 0
Відповіді
1 1 π 1
1. . 2. Розбігається. 3. . 4. Розбігається. 5. . 6. 1 − ln 2 . 7. . 8. Розбіга-
5 3 3 2
π 1 π 8 1
ється. 9. + ln 2 . 10. . 11. Розбігається. 12. . 13. Розбігається. 14. 1. 15. − .
4 2 2 3 4
16. Збігається. 17. Розбігається. 18. Розбігається. 19. Розбігається. 20. Збігається.
21. Збігається. 22. Розбігається. 23. Збігається.
174
∞ ∞ ∞
xdx xdx dx
7.1.7. ∫
2 5
. 7.1.8. ∫
2
. 7.1.9. ∫ 2
x + 4x + 5
.
0
4
(x + 16) 4 x − 4x + 1 −1
∞ ∞ ∞
xdx dx arctg 2 xdx
7.1.10. ∫ . 7.1.11. ∫ 2. 7.1.12. ∫ .
1/ 2 4 x + 4 x + 5 4x2 + 1
2
−1 x + 4x + 5 0
∞ ∞ ∞
xdx ( x + 2)dx 3 − x2
7.1.13. ∫ . 7.1.14. ∫ . 7.1.15. ∫ dx .
0 4x 2 + 4x + 5 0
3
( x 2 + 4 x + 1) 4 0 x2 + 4
∞ ∞ ∞
4dx arctg 4 x
7.1.16. ∫ x(1 + ln 2 x) . 7.1.17. ∫ 16 x 2 + 1
dx . 7.1.18. ∫ x sin xdx .
1 0 0
−1 ∞ ∞
7dx πdx dx
7.1.19. ∫ 2
. 7.1.20. ∫ (9x 2 + 1) arctg2 3x . 7.1.21. ∫ 2
.
−∞ x − 4x 1/ 3 1 x (x + 1)
0 ∞ ∞
⎛ x2 x ⎞ dx
7.1.22. ∫ ⎜⎜⎝ x 3 − 1 − 1 + x 2 ⎟dx . 7.1.23.
⎟
⎠
∫ ( 6 x 2
− 5 x + 1)
. 7.1.24. ∫ xe −3 x dx .
−∞ 1 0
∞ ∞ ∞
dx dx dx
7.1.25. ∫ 2
. 7.1.26. ∫ 2
. 7.1.27. ∫ 2
.
1 x + 2x 0 2x − 2x + 1 3 x − 3x + 2
∞ ∞ ∞
dx dx dx
7.1.28. ∫ x(ln x − 1) 2 . 7.1.29. ∫
9x 2 − 9x + 2
. 7.1.30. ∫ x
.
e2 1 2
( x 2 + 4) arctg
2
Якщо функція f (x) скінченне число разів змінює знак на відрізку [a; b]
(рис. 2.6), тоді
b
S = ∫ f ( x) dx .
a
y y
y = f(x)
y = f(x)
S
O a b x O a c d b x
y y = f2(x) y
y = f2(x)
S S
y = f1(x)
y = f1(x)
O a b x O a b x
y y
d d
x = g2(x)
S x = g2(x) x = g1(x) S
x = g1(x)
с с
O x O x
179
b
V = π∫ f 2 ( x)dx.
a
b
V = π∫ ⎡ f 22 ( x) − f12 ( x) ⎤ dx.
⎣ ⎦
a
y y
y = f(x)
S(x)
О а b х
О а х b х
b
P = 2π∫ f ( x) 1 + ( f ′( x)) 2 dx.
a
β
P = 2π ∫ y (t ) ( x′(t )) 2 + ( y ′(t )) 2 dt.
α
180
8.5. Робота змінної сили
Нехай матеріальна точка М переміщується вздовж осі Ох під дією змін-
ної сили F = F(x), напрямленої паралельно до цієї осі. Роботу, яку виконує
сила при переміщенні точки М з положення х = а в положення х = b (а < b),
визначають за формулою
b
A = ∫ F ( x)dx.
a
b b
1
∫ xf ( x)dx 2 ∫a
f 2 ( x)dx
a
xc = b
, yc = b
.
∫ f ( x)dx ∫ f ( x)dx
a a
x 2 − 3 x = 4 ; x 2 − 3 x − 4 = 0 ; x = −1 та x = 4 .
181
y y
4
О
–1 3 4 х –3 2 3 х
Тоді
4 4 ⎛ 3 ⎞ 4
⎡ 4 − ( x 2 − 3x ) ⎤ dx = ⎡ 4 − x 2 + 3 x ⎤ dx = ⎜ 4 x − x + 3 x 2 ⎟
S= ∫ ⎣ ⎦ ∫⎣ ⎦ ⎜ 3 2 ⎟⎠
=
−1 −1 ⎝ −1
64 ⎛ 1 3⎞ 5
= 16 − + 24 − ⎜ −4 + + ⎟ = 20 .
3 ⎝ 3 2⎠ 6
3
⎛ x3 ⎞ 2 2 2 2 8 2
+⎜ − 2x ⎟ =2 2− + 9−6− + 2 2 = 3+ .
⎜ 3 ⎟ 3 3 3
⎝ ⎠
2
Отже,
16 2
S = 2S1 = 6 + .
3
⎧⎪ y = 2 + x 2 , 3
⎨ (y – 2)3 = x2
⎪⎩( y − 2) 3 = x 2 ,
2
знайдемо абсциси точок перетину: x = 0 ,
x = ±1 . –1 О 1 x
Враховуючи симетричність фігури віднос-
но осі ординат, маємо Рис. 2.16
( )
1 1
S = 2 ∫ ⎡⎢
0⎣
3
( 2
)
x + 2 − 2 + x ⎤⎥ dx = 2∫ ⎡ x − x ⎤ dx =
2
⎦ 0
⎢
⎣
3 2 2
⎦⎥
⎡ 5 ⎤1
⎢ 3 3 x3 ⎥ ⎡ 3 1⎤ 8
= 2⎢ x − ⎥ = 2⎢ − ⎥ = .
⎢⎣ 5 3 ⎥⎦ ⎢
⎣ 5 3 ⎥
⎦ 15
0
4. Обчисліть площу фігури, обмеженої прямими y = x − 2 , y = − x та
кривою y = x (див. рис. 2.17).
Розв’язання. Пряма x = 1 , що проходить через точку перетину прямих
y = x − 2 та y = − x, ділить область на дві частини. Тоді S = S1 + S 2 , де
S — шукана площа, S1 — площа лівої частини фігури, обмеженої прями-
ми y = − x , x = 1 та кривою y = x , S 2 — площа правої частини фігури,
обмеженої прямими y = x − 2 , x = 1 та кривою y = x . Маємо:
⎛ 3 ⎞ 1
1
⎜ 2 x 2 x2 ⎟
S1 = ∫ ( )
x + x dx = ⎜
2 1 5
+ ⎟ = + = ;
0 ⎜ 3 2 ⎟
0
3 2 6
⎝ ⎠
⎛ 3 ⎞ 4
4
⎜ 2 x 2 x2 ⎟
S2 = ∫ ( )
x − x + 2 dx = ⎜ −
16 ⎛2 1 ⎞ 19
+ 2x ⎟ = − 8 + 8 − ⎜ − + 2 ⎟ = ;
1 ⎜ 3 2 ⎟1 3 ⎝3 2 ⎠ 6
⎝ ⎠
5 19
S = S1 + S2 = + = 4.
6 6
5. Обчисліть площу фігури, обмеженої параболами x = y 2 − 2 y − 3 та
x = 5 + 4y − y2 .
183
2
Розв’язання. Для зручності запишемо функції у вигляді x + 4 = ( y − 1) ,
− ( x − 9) = ( y − 2) 2 і виконаємо рисунок 2.18.
ν у
х=1 ν=х–2 х = 5 + 4у – у2
ν= x В
х = у2 – 2у – 3 4
О 2 4 х
–4 5 9 х
А
–2 ν = –х
2 2 3
π π
2
⎛ sin 2t ⎞ 2 ⎛π π 3⎞
= 12 ∫ (1 − cos 2t )dt = 12 ⎜ t − ⎟ = 12 ⎜⎜ − + ⎟⎟ = 2π + 3 3 .
π ⎝ 2 ⎠ π ⎝2 3 4 ⎠
3 3
Отже,
S = 2( 2 π + 3 3 − 6 3 ) = 4 π − 6 3 .
y y π
ϕ=
N 4
B C ρ = cos 2ϕ
M S1
A O D x x
2 2 2
7. Обчисліть площу фігури, обмеженої лемніскатою Бернуллі (x + y ) =
2 2
= x − y (рис. 2.20).
Розв’язання. Крива, що обмежує область, описується складним рівнян-
ням. Для зручності перейдемо до полярних координат за формулами
x = ρcos ϕ , y = ρsin ϕ, дістанемо
2πk π 2πk
2πk ≤ 3ϕ ≤ π + 2πk , або ≤ϕ≤ + , k ∈Z .
3 3 3
1 2 1 π π π
S OACO = R α = ⋅ 9⋅ ( − ) = .
2 2 6 18 2
Далі маємо
π π π
6 6 6
1 sin 6ϕ 3 3
∫ ∫
2
S OABO = 36 sin 3ϕdϕ = 9 (1 − cos 6ϕ)dϕ = 9(ϕ − ) = π+ .
2 π π
6 π 4
18 18 18
Тоді
3 3 π 9 3
S = 6(π + − ) = 3π + .
4 2 2
186
Довжина дуги кривої
1 2 4 2 16
= ⋅ (4 + 9 x) 3 = (40 40 − 8) = (10 10 − 1) .
9 3 0 27 27
a
t
О 2πa x
Рис. 2.23
187
Отже,
2π 2π 2π
t
l= ∫ a 2 (1 − cos t ) 2 + a 2 sin 2 t dt = a ∫ 2 − 2 cos t dt = a ∫ 4 sin 2
2
dt =
0 0 0
2π 2π
t t t 2π
= 2a ∫ sin
0
2 2 ∫
dt = 2a sin dt = − 4a cos
2 0
= 8a .
0
ρ 2 = ρ sin ϕ ; x 2 + y 2 = y ; x 2 + ( y − 1 / 2) 2 = 1 / 4 .
Об’єми тіл
y2
12. Знайдіть об’єм тіла, обмеженого параболоїдом z = x 2 + і кону-
4
z y2
сом x 2 + = z 2 (рис. 2.25).
1 4
Розв’язання. Потрібно обчислити об’єм тіла, яке мі-
ститься між стінками параболоїда та конуса. Тому
V = Vп − Vк ,
де Vп — об’єм параболоїда, обмеженого зверху пло-
О y
щиною z = 1 (це значення є коренем рівняння z = z 2 ),
x
а Vк — об’єм конуса, обмеженого зверху також пло-
Рис. 2.25 щиною z = 1 .
Перетнемо тіло площиною, перпендикулярною до
x2 y2
осі Oz . У перерізі параболоїда одержимо еліпс + = 1 з півося-
( z ) 2 (2 z ) 2
x2 y2
ми a = z , a = 2 z ; у перерізі конуса також дістанемо еліпс: + =1,
z2 (2 z ) 2
x2 y2
його півосі z та 2 z. Як відомо, площа еліпса + = 1 дорівнює πab.
a2 b2
188
Тому
1 1 1 1
V = Vп − Vк = π∫ z ⋅ 2 z dz − π∫ z ⋅ 2 zdz = π∫ 2 zdz − π∫ 2 z 2 dz =
0 0 0 0
1 2 3 1 π
= πz 2 − πz = .
0 3 0 3
1 x 1 х
2 2
дістанемо значення x = , y= . Далі маємо:
2 2
2
2 ⎛ 3 ⎞ 2
⎡ (1 − x 2 ) − 2 x 4 ⎤ dx = π ⎜ x − x − 2 x5 ⎟ 2 = 11 2 π ;
а) V = π ∫ ⎣ ⎦ ⎜ 3 5 ⎟⎠ 0 30
0 ⎝
2
2
y 1
y2 ⎛
2
y3 ⎞ 1 16 − 7 2
б) V = π ∫ 2
dy + π ∫ (1 − y 2 ) dy = π
2 2 0
+ π⎜ y − ⎟ 2 =
2
⎜ 3 ⎟ 24
π.
0 2 ⎝ ⎠ 2
2
∫
V = 2π y 2 ( x)dx .
0
Перейдемо до змінної t :
x = a cos 3 t , dx = −3a cos 2 t sin tdt , y = a sin 3 t .
π
Значенню x = 0 відповідає значення t B = , а значенню x = a — зна-
2
чення t A = 0 .
Отже,
π
0 2
∫π ∫
V = 2π (a sin 3 t ) 2 (−3a) cos 2 t sin tdt = 6πa 3 sin 7 t cos 2 tdt =
0
2
π
⎛π π ⎞
2 ⎜ 2 2 ⎟
∫
3 7 9
= 6πa sin t (1 − sin t )dt = 6πa ⎜ ∫ sin tdt − ∫ sin tdt ⎟ =
3 7 2
0 ⎜0 0 ⎟
⎝ ⎠
3⎛6 4 2 8 6 4 2⎞ 32
= 6πa ⎜ ⋅ ⋅ − ⋅ ⋅ ⋅ ⎟ = πa 3 .
⎝ 7 5 3 9 7 5 3 ⎠ 105
Тут ми використали рекурентну формулу
π π
2 2
n −1
∫ sin ∫sin n − 2 xdx .
n
xdx =
0
n 0
( )
2
∫π
6 2
= −24π cos 6 t sin 3 tdt = 24π ∫ cos t 1 − cos t sin tdt =
0
2
π
⎛ cos 7 t cos 9 t ⎞ π2 16
( )
2
= −24π ∫ cos t − cos t d cos t = − 24π⎜ ⎟
6 8
⎜ 7 − 9 ⎟ 0 = 21 π
.
0 ⎝ ⎠
Отже,
32
V = 2V1 = π.
21
y y
В(0; a)
ρ = 2cos2φ
A(a; 0)
О x 2 x
⎛ t ⎞
2π ⎜ cos 3 ⎟ 2π
t t t 2 ⎟ = 64 πa 2 .
= −16a 2 π (1 − cos 2 )d cos = − 16a 2 π⎜ cos −
∫ 2 2 ⎜ 2 3 ⎟0 3
0 ⎜ ⎟
⎝ ⎠
Відповіді
2 41 9 π 1
1. 4ln 4 + 3/ 2 . 2. 22 . 3. 18. 4. π. 5. 18. 6. arcsin + 20ln 0,8 . 7. − . 8. 2 −1 .
3 2 41 2 3
π 8 3 3
9. π . 10. 4( + 3) . 11. 9π / 2 . 12. (3π − 8) / 32 . 13. . 14. 1. 15. π 2 . 16. πab .
3 3 8
2π 3 16 1 3 1 1 1
17. − . 18. π + 5 3 . 19. 1 + ln . 20. ln 3 − . 21. ln 3 . 22. [ 2+
3 2 3 2 2 2 2 2
1 1
+ ln(1 + 2 )] . 23. 72. 24. 5π . 25. 12. 26. 2. 27. 5a[1 + ln(2 + 3)] . 28. (2π − 3 3) .
2 3 8
1 2 3/ 2 5 3 3
29. 8. 30. ((π + 4) − 8). 31. + ln . 32. 2 π . 33. 36π . 36π . 34. 16π(3π + 10)/5. 35. π.
3 12 2 10
193
Т.8 ІНДИВІДУАЛЬНІ ТЕСТОВІ ЗАВДАННЯ
8.1.1. y = x 2 − 2 x − 1 , 2 y = 3 x − 2 . 8.1.2. 4 y = x 2 , 2 y = 6 − x 2 .
8.1.3. x = y 2 − 2 y , x = − y 2 + 2 y + 6 . 8.1.4. y = x 4 − x , y = 0 .
2 2
8.1.5. y = x − 6 x + 6, y = −x + 2 x . 8.1.6. x = y 2 − 2 , y = − x .
8.1.7. y = x 2 + 4 x + 2 , y = 2 + x . 8.1.8. x = y 2 − 2 y − 2 , y = − x .
8.1.9. x = y 2 + 2 y − 2 , y = −2 − x . 8.1.10. y = x arctg x , 0 ≤ x ≤ 1 .
1
8.1.11. y = , y = 0, x = 0, x = 4. 8.1.12. y = x 2 + 5 x, y = 7 − x .
1+ x
8.1.13. x = y 2 − 2 y − 1 , y = 1 − x . 8.1.14. y = 3 x − 4, y = −x 2 .
8.1.15. x = y 2 + 2 y − 1 , y = −1 − x . 8.1.16. y 2 = 4 − x, x = y 2 − 2 y .
8.1.17. y = x tg 2 x , 0 ≤ x ≤ π / 4 . 8.1.18. y = x 2 + 6 x, y = − x 2 .
8.1.19. y = cos 3 x sin 2 x , 0 ≤ x ≤ π / 4 . 8.1.20. y = x cos 2 x , 0 ≤ x ≤ π / 2 .
8.1.21. y = x 4 − x 2 , y = 0 , 0 ≤ x ≤ 2 . 8.1.22. y = x sin 2 x, 0 ≤ x ≤ π / 4 .
8.1.23. y = sin 4 x sin 2 x , 0 ≤ x ≤ π / 3 . 8.1.24. y = x 2 − 4 x + 2 , y = 2 − x .
x
8.1.25. y = , y = 0 , 0 ≤ x ≤ 1 . 8.1.26. x = y2 + 2 y + 3, x = 8−2 y .
1+ x
8.1.27. y = 2 x 2 − 12 x + 16 , y = x 2 − 5 x + 4 .
8.1.28. y = x 2 + 8 x + 7, y = −x 2 − 2 x − 5 .
8.1.29. y = x 9 − x 2 , y = 0 , 0 ≤ x ≤ 3 .
8.1.30. x = 2 y 2 − 8 y + 6 , x = y 2 − 3 y .
8.2. Обчисліть площі фігур, межі яких задані у полярній системі координат.
194
8.2.13. ρ = 2 cos 2ϕ , ρ = 1 ( ρ ≥ 1 ). 8.2.14. ρ = 1 + 2 sin ϕ .
8.2.15. ρ = 4 sin 2ϕ , ρ = 2 ( ρ ≥ 2 ). 8.2.16. ρ = cos ϕ + sin ϕ .
8.2.17. ρ = 6 cos 3ϕ , ρ = 3 3 ( ρ ≥ 3 3 ). 8.2.18. ρ = cos ϕ − sin ϕ .
8.2.19. ρ = 2 sin 3ϕ , ρ = 3 ( ρ ≥ 3 ). 8.2.20. ρ = cos 2 ϕ .
8.2.21. ρ = cos 2ϕ + sin 2ϕ . 8.2.22. ρ = sin 2 ϕ .
8.2.23. ρ = 3 cos ϕ , ρ = sin ϕ . 8.2.24. ρ = 3 + 2 cos 2ϕ .
8.2.25. ρ = tg ϕ , ϕ = π / 3 . 8.2.26. ρ = cos 2 2ϕ .
ϕ
8.2.27. ρ = 1 + tg ϕ , ϕ = π / 4 . 8.2.28. ρ = cos .
2
8.2.29. ρ = 4 sin 2ϕ , ρ = 2 3 ( ρ ≥ 2 3 ). 8.2.30. ρ = 2 − cos 2ϕ .
195
8.3.18. x = 2 cos t , y = 4 2 sin t , y = −4 ( y ≤ −4 ).
8.3.19. y = t − sin t , x = 1 − cos t , x = 1 ( 1 ≤ x , 0 ≤ y ≤ 2π ) .
8.3.20. x = 9 cos t , y = 4 sin t , y = 2 ( y ≥ 2 ).
8.3.21. x = 8(t − sin t ), y = 8(1 − cos t ), y = 12 ( 12 ≤ y , 0 ≤ x ≤ 6π ) .
8.3.22. x = 24 sin 3 t , y = 2 cos3 t , x = 9 3 ( x ≥ 9 3 ).
8.3.23. x = 2(t − sin t ), y = 2(1 − cos t ), y = 2 , y = 3 ( 2 ≤ y ≤ 3 , 0 ≤ x ≤ 4π ).
8.3.24. x = 4 2 cos3 t , y = 2 sin 3 t , x = −2 ( x ≥ −2 ).
8.3.25. x = 2 2 cos t , y = 5 2 sin t , y = −5 ( y ≥ −5 ).
8.3.26. x = 4(t − sin t ), y = 4(1 − cos t ), y = 6 ( 6 ≤ y , 0 ≤ x ≤ 4π ) .
8.3.27. x = 8 cos3 t , y = 2 sin 3 t , x = −1 ( x ≤ −1 ).
8.3.28. x = 2 cos t , y = 3 sin t , x = −1 , x = 1 ( −1 ≤ x ≤ 1 ).
8.3.29. x = 8(t − sin t ), y = 8(1 − cos t ), y = 4 , y = 12 ( 4 ≤ y ≤ 12 , 0 ≤ x ≤ 2π ).
8.3.30. x = 4 cos3 t , y = 8 sin 3 t , y = 1 , y = 3 3 ( 1 ≤ y ≤ 3 3 ).
198
Модуль
3 ДИФЕРЕНЦІАЛЬНІ РІВНЯННЯ
СТРУКТУРА МОДУЛЯ
Література: [2, розділ 3, п. 3.1], [4, розділ 8, § 25], [6, розділ 11,
п. 11.1], [8, розділ 13, § 1—9], [10, § 1—2].
F ( x, y, y ′) = 0, (3.1)
201
яке зв’язує незалежну змінну х, невідому функцію y = y (x) та її похідну
y ′ . Рівняння (3.1) не розв’язане відносно похідної.
Рівняння вигляду
y ′ = f ( x, y ) (3.2)
M ( x, y )dx + N ( x, y )dy = 0,
ϕ( x0 ) = y0 .
Рівняння вигляду
M ( x ) dx + N ( y ) dy = 0
∫ M ( x ) dx + ∫ N ( y ) dy = C .
Диференціальне рівняння
M 1 ( x) N 1 ( y )dx + M 2 ( x) N 2 ( y )dy = 0
x2 + y2
Наприклад, f ( x, y ) = — однорідна функція нульового вимі-
2x 2 − y 2
ру, оскільки
t 2 x2 + t 2 y2 t 2 (x 2 + y 2 )
f (tx, ty ) = 2 2 2 2
= 2 2 2
= t 0 f ( x, y ) .
2t x − t y t (2 x − y )
204
Заміною y = xu( x ) , де u ( x) — невідома функція, однорідне рів-
няння зводиться до рівняння з відокремлюваними змінними.
Рівняння вигляду
⎛ a x + b1 y + c1 ⎞
y ′ = f ⎜⎜ 1 ⎟⎟
⎝ a 2 x + b2 y + c 2 ⎠
зводиться до однорідного за допомогою підстановки x = t + α , y = v + β ,
де t і v — нові змінні, α і β — розв’язок системи рівнянь
⎧a1 α + b1 β + c1 = 0,
⎨ (3.4)
⎩a 2 α + b 2 β + c 2 = 0
за умови, що визначник Δ = a1b2 − a 2 b1 ≠ 0 . Якщо ж Δ = 0 , то підстанов-
кою z = a1 x + b1 y + c1 рівняння (3.4) зводиться до рівняння з відокремлю-
ваними змінними.
∫
ln y = − P( x)dx + ln C ,
205
звідси
y = Ce ∫
− P ( x ) dx
.
y ( x) = u ( x)v( x).
u ( x) = e ∫
− P ( x ) dx
.
dv −∫
= Q ( x )e ∫ , v = ∫ Q ( x )e ∫
P ( x ) dx dv P ( x ) dx P ( x ) dx
e = Q( x), dx + C.
dx dx
C ( x ) = ∫ Q ( x )e ∫
P ( x ) dx
dx + C1 ,
y ′ + P( x) y = Q( x) y k ,
Диференціальне рівняння
M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy = 0 , (3.10)
207
у якому ліва частина є повним диференціалом деякої функції u ( x, y ) , тобто
∂u ∂u
du ≡ dx + dy = M ( x, y ) dx + N ( x, y ) dy ,
∂x ∂y
називають рівнянням у повних диференціалах. У цьому випадку загальний
інтеграл рівняння (3.10) має вигляд
u ( x, y ) = C .
Для того, щоб рівняння (3.10) було рівнянням у повних диференціалах,
необхідно і достатньо, щоб виконувалася умова
дM дN
= . (3.11)
дy дx
1. Розв’яжіть рівняння
xydx + (1 − x 2 ) ln ydy = 0 .
y2
y′ = .
xy − x 2
du u 2 x2 du u2 du u
x +u = 2 , x + u = , x = ,
dx x u−x 2 dx u − 1 dx u − 1
u −1 dx
∫ u du = ∫ x , u − ln u = ln x + ln C , u = ln Cxu .
y
Замінивши змінну u на , дістанемо загальний інтеграл вихідного рі-
x
вняння: y = x ln Cy .
210
5. Знайдіть загальний розв’язок диференціального рівняння
x + 2y −3
y′ = .
2x − 2
Розв’язання. Дане рівняння зведемо до однорідного. Знайдемо визнач-
1 2
ник = −4 ≠ 0 . Оскільки Δ ≠ 0 , то зробимо заміну
2 0
x = t + α, y = v + β.
Для визначення коефіцієнтів α і β складаємо систему рівнянь (3.4):
⎧α + 2β − 3 = 0,
⎨
⎩2α − 2 = 0,
її розв’язок — α = 1, β = 1 .
Отже,
dy d (v + 1) dv
x = t + 1, y = v + 1, = = .
dx d (t + 1) dt
dz dy dy 1 ⎛⎜ dz ⎞⎟ 1 ⎜⎛ dz ⎞⎟ z +1 dz 4 z + 5
= 1+ 2 , = ⎜ −1⎟⎟ , ⎜ −1⎟⎟ = , = ,
dx ⎜
⎝
dx dx 2 dx ⎠ ⎜
⎝
2 dx ⎠ 2 z + 3 dx 2 z + 3
2z + 3 ⎛ 1 ⎞ 1
dz = dx , ∫ ⎜1 + ⎟ dz = 2∫ dx , z + 4 ln 4 z + 5 = 2 x + C / 4 ,
4z + 5 ⎝ 4z + 5 ⎠
4 z + ln 4 z + 5 = 8 x + C ,
dz 2x dz 2x dz d ( x 2 + 1)
−
dx x 2 + 1
z=0,
z
= 2
x +1
dx , ∫ z
=∫ 2
x +1
,
ln | z | = ln | C | + ln( x 2 + 1) , z = C ( x 2 + 1).
u = ∫ ye x dx = ye x + ϕ( y ). (3.17)
1
Домноживши дане рівняння на множник , дістанемо рівняння у по-
x2
вних диференціалах
y 1
(cos x − 2
)dx + dy = 0.
x x
Далі маємо:
⎧ дu y
⎪ дx = cos x − 2 ,
⎪ x y дu y
⎨ u= + ϕ( x), = − 2 + ϕ ′( x) ,
дu
⎪ = ; 1 x дx x
⎪⎩ дy x
y y
cos x − 2
=− + ϕ ′( x) , ϕ ′( x) = cos x , ϕ( x) = sin x + C1.
x x2
Загальний інтеграл вихідного рівняння:
y
+ sin x = C.
x
11. Крива y = y ( x ) проходить через точку М (1; 2). Кожна дотична до
цієї кривої перетинає пряму у = 1 у точці з абсцисою, яка дорівнює подвоє-
ній абсцисі точки дотику. Знайдіть рівняння кривої.
Розв’язання. Нехай (х, у) — довільна точка на шуканій кривій (рис. 3.1).
Рівняння дотичної, проведеної до цієї кривої у точці (х, у), має вигляд
Y
Y − y = y ′( X − x ) ,
26. y ′ + y = e x . 27. y ′ − 2 xy = 1 − 2 x 2 .
28. xy ′ + y = x 2 + 3x + 2 . 29. tdx + ( x − t sin t )dt = 0 .
dx
30. 2 y + x = 2y3 . 31. y ′ + y cos x = sin x cos x .
dy
32. y ′ − 4 y = cos x . 33. y ′ + y tg x = cos 2 x .
2 e x ( x − 2)
34. y ′ − y= . 35. y ′ − y ctg x = 2 x − x 2 ctg x .
x x
218
Розв’яжіть рівняння Бернуллі
Відповіді
−x y2 2 1
1. y = C ( x + 1)e , x = −1 . 2. 1 + x 2 + ln y + = C . 3. y = x + C . 4. ln×
2 5 2
1+ y
× = x + C . 5. ( y3 + 5)( x3 + 5) = C . 6. 3 ⋅ 3−2 y + 2 ⋅ 33x = C. 7. arctg y 2 = ln cos x + C .
1− y
3 3
8. arcsin x + arcsin y = C . 9*. y = Ce 4 x − x − . Вказівка. Виконайте заміну
4 16
4 y + 3 x = z ( x) . 10*. y − ln x + y + 1 = C . Вказівка. Виконайте заміну y + x = z ( x) .
1
11. x 2 + 1 = 2e − y ( y + 1) . 12. x = esin y . 13. tg y − y + 2 2 2
= 1 . 14. x ( x + 2 y ) = C .
cos x
y
y
15. ( x + y )ln Cx = xe x . 16. y = (Cx − 1) x, x = 0 . 17. y = x arcsin(Cx) . 18. arctg =
x
y y
⎛ ⎞ Cx
= ln ⎜⎜C x 2 + y 2 ⎟⎟⎟ . 19. y = Ce x . 20. y = 2 x arctg Cx . 21. e x = . 22. x 2 + xy +
⎝ ⎠ 1 − Cx
x2
+3y − x − y2 = C . 23. x2 + 4 y 2 − 4 xy + 6 x + 2 y = C . 24. + y 2 − xy + y = C . 25. x + 2y +
2
1 2 c x 2 3x
+3ln x + y − 2 = C . 26. y = Ce − x + e x . 27. y = Ce x + x . 28. y = + + +2.
2 x 3 2
c sin t c 2
29. x = + − cos t . 30. x = + y 3 . 31. y = Ce − sin x + sin x − 1 . 32. y = Ce 4 x +
t t y 7
1
+ (sin x − 4cos x) . 33. y = C cos x + sin x cos x . 34. y = Cx 2 + e x . 35. y = C sin x + x 2 .
17
C + ln cos x
36. y−3 = (C − 3tg x)cos3 x, y = 0 . 37. y 3 = Cx 3 − 3x 2 . 38. y = tg x + .
x
39. y = (1 + x 2 )(arctg 2 x + C ) 2 . 40. 3x 2 y − y 3 = C . 41. x 2 y + 3 y 2 x − y 3 = C .
x2 x3
42. + x sin y − cos y = C . 43. + y 2 x + yx + e y = C . 44. x3 y − cos x − sin y = C .
2 3
45. x 3 (1 + ln y) − y 2 = C . 46. x 2 + sin 2 y = Cx . 47. y = Cx − ln x − 1 . 48. y 2 = Cx 3 + x 2 .
5t 2
49. 515 років, 87,8 %. 50. 428 млн. 51. + 10t + 30 . 52. Дзеркало повинно мати
2
форму параболоїда обертання. 53. 18,5 хв.
220
Т.1 ІНДИВІДУАЛЬНІ ТЕСТОВІ ЗАВДАННЯ
x2 y
1.2.1. 2 y ′ = e y / x + 2 y / x . 1.2.2. y ′ = 2
+2 .
y x
x + 2y y2 y
1.2.3. y ′ = −1. 1.2.4. 2 y ′ = +2 −4.
x− y x 2 x
1.2.5. ( x + y )dx + ( y − 2 x)dy = 0 . 1.2.6. ( x + y 2 )dx + x 2 dy = 0 .
2
221
1.2.9. (3 y 2 + 2 x 2 )dx = ( y 2 − x 2 )dy . 1.2.10. (2 y − x)dx = (3 x + y )dy .
x + 2y y
1.2.11. y ′ = . 1.2.12. xy ′ − y = x ctg .
x − 4y x
1.2.13. (2 x + 3 y )dx = ( y + 2 x)dy . 1.2.14. 2 yxy ′ = x 2 + y 2 .
y
1.2.15. xy ′ = x sin + y. 1.2.16. xy ′ = xe 2 y / x + y .
x
1.2.17. 4 xy + y 2 = x( x + y ) y ′ . 1.2.18. ( x + 2 y)dy + (2 x + y)dx = 0 .
1.2.19. ( x 2 − y 2 ) y ′ = 2( y 2 + xy ) . 1.2.20. (2 x 2 + y 2 ) y ′ = y 2 + 2 xy .
1.2.21. 2 x 2 + y 2 = 2 x 2 y ′ . 1.2.22. xy ′ = y + x sec( y / x) .
1.2.23. xy ′ = y (ln 2 ( y / x) + 1) . 1.2.24. x 2 y ′ = y 2 − 2 x 2 .
y/x
1.2.25. ( x − y ) y ′ = x + 2 y. 1.2.26. xy ′ = y − xe .
2 2
1.2.27. xy ′ sin( y / x) + x = y sin( y / x) . 1.2.28. x y ′ + y = xyy ′.
1.2.29. xy ′ − y = y2 + x2 . 1.2.30. xy + y 2 = (3 x 2 + xy ) y ′ .
222
1.3.19. y ′ sin x − 3 y cos x = sin 2 x . 1.3.20. y ′ + 2 y tg x = tg x + sin x .
1.3.21. (4 + x 2 ) y ′ + 2 xy = 1 . 1.3.22. xy ′ − 2 y = x 2 x + 1 .
1.3.23. x 2 y ′ = e1 / x sin(1 / x) − y . 1.3.24. xy ′ + y = sin x .
−3
1.3.25. y ′ − y tg x = cos x. 1.3.26. y ′ − y sin x = 0.5 sin 2 x .
1.3.27. y ′ − y tg x = cos 2 x . 1.3.28. y ′ + y tg x = 1/ cos x .
y
1.3.29. y ′ + y ctg x = sin 2 x . 1.3.30. y ′ − = x ln x .
x ln x
224
1.5.26. ( x + y ) y ′ = y − 2 x , y (1) = 0 .
y
1.5.27. xy ′ = y (1 + ln ) , y (1) = ee .
x
1.5.28. x 2 y ′ − y 2 = 1 , y (1) = 0 .
2
1.5.29. ( x + 1) y ′x tg y , y (0) = π / 6 .
y2
1.5.30. yy ′ + xe =0, y (1) = 0 .
( ) (
1.6.14. y − x 1 + x 2 dx + y y 2 −1 + x dy = 0 . )
2+y 2+y
1.6.15. (2 xe x + cos x)dx + (e x − sin y )dy = 0 .
⎛ 2 x −1 ⎞ ⎛ ⎞⎟
⎜ cos y
1.6.16. ⎜⎜ + 2 xy⎟⎟ dx + ⎜⎜ + x 2 ⎟⎟⎟ dy = 0 .
⎝⎜ 1 + x ⎠⎟ ⎝⎜⎜ y ⎠⎟
cos(ln x) + ln y ln x − sin(ln y )
1.6.17. dx + dy = 0 .
x y
225
1.6.18. (e x− y + y 2 + 3 x 2 ) dx + (2 xy − e x− y ) dy = 0 .
2 + y2 2 + y2
1.6.19. (2 xe x + 3 x 2 )dx + (2 ye x − 3 y 2 )dy = 0 .
1.6.20. (4 x3 y 2 + 2 xy 3 )dx + (2 yx 4 + 3x 2 y 2 + 4 y 3 )dy = 0 .
1.6.21. (3 x 2 y + y 2 + 2 x) dx + ( x 3 + 2 xy ) dy = 0 .
1.6.22. (sin x + y )dx + ( y cos y 2 + x)dy = 0 .
( ) (
1.6.23. ln x + e x + y dx + e x + e y e y dy = 0 . )
1.6.24. (2 xe + y e + 2)dx + ( x e + 3 y 2 e x ) dy = 0 .
y 3 x 2 y
( ) (
1.6.26. 4 x3 sin y + 2 x cos y dx + x 4 cos y − x 2 sin y dy = 0 . )
1.6.27. ( y 2
) (
+ 3 x 2 y 4 + 2 x dx + 2 xy + 4 x3 y 3 − 3 y 2 dy = 0 . )
⎛y ⎞ ⎛ x ⎞
1.6.28. ⎜⎜ + ln y + 2 x⎟⎟ dx + ⎜⎜ln x + + 2 y ⎟⎟⎟ dy = 0 .
⎜⎝ x ⎠⎟ ⎜⎝ y ⎠⎟
⎛ x3 ⎞⎟ ⎛ ⎞⎟
⎜ ⎜ y2 ⎟
1.6.29. ⎜⎜ + y ⎟⎟⎟ dx + ⎜⎜⎜ x − ⎟⎟⎟ dy = 0 .
⎜⎜⎝ ⎠⎟ ⎜⎜⎝ ⎟⎠⎟
1− x 4 1− y 3
( ) (
1.6.30. sin 2 x + 2 xy 2 dx + 2 x 2 y − cos 2 y dy = 0 . )
1.7. Складіть диференціальні рівняння та розв’яжіть їх.
226
1.7.5. Знайдіть рівняння лінії, яка перетинає вісь ординат у точці
M 0 (0; 1), і кутовий коефіцієнт її дотичної в довільній точці дорівнює добу-
тку абсциси на ординату точки дотику.
1.7.6. Знайдіть криву, яка проходить через точку M 0 (2; 1), якщо сума
катетів трикутника, утвореного дотичною, ординатою точки дотику та віс-
сю абсцис, дорівнює 3.
1.7.7. У посудину, яка містить 10 л води, неперервно наливається зі
швидкістю 2 л/хв розчин, у кожному літрі якого міститься 0,3 кг солі. Роз-
чин, що наливається в посудину, перемішується з водою; утворена суміш
витікає з посудини з тією самою швидкістю. Скільки солі буде в посудині
через 5 хв?
1.7.8. Знайдіть криву, яка проходить через точку M 0 (0; 2), якщо відрі-
зок осі абсцис, який відтинається дотичною та нормаллю, проведеними з
довільної точки кривої, дорівнює 4?
1.7.9. Посудина об’ємом 20 л містить повітря (80 % азоту та 20 % кис-
ню). У посудину за кожну секунду надходить 0,1 л азоту, який неперервно
змішується, і витікає така сама кількість суміші. Через який час у посудині
буде 99 % азоту?
1.7.10. У посудину, яка містить 20 кг солі на 100 л суміші, кожну хви-
лину надходить 20 л води та витікає 10 л суміші. Визначте, яка кількість
солі залишається в посудині через t хвилин.
1.7.11. Температура вийнятого з печі хліба протягом 20 хв падає від
100° до 60° С. Температура повітря 20° С. Визначте, через скільки часу
від початку охолодження температура хліба стане 30° С, якщо швидкість
охолодження тіла пропорційна різниці температур тіла та середовища.
1.7.12. Знайдіть криву, що проходить через точку M 0 (1; 1/ 3), якщо ку-
товий коефіцієнт дотичної в довільній точці кривої втричі більший за куто-
вий коефіцієнт радіуса-вектора точки дотику.
1.7.13. Тіло рухається прямолінійно зі швидкістю v, що пропорційна
квадрату часу. Знайдіть залежність між пройденим шляхом S і часом t ,
якщо S (0) = S0 .
1.7.14. Знайдіть криві, в яких точка перетину довільної дотичної з віссю
абсцис рівновіддалена від точки дотику і початку координат.
1.7.15. Точка масою m рухається прямолінійно. На точку діють сила,
пропорційна часу, та сила протидії, пропорційна добутку швидкості на час.
Знайдіть залежність швидкості від часу.
1.7.16. Знайдіть лінію, що проходить через точку M 0 (3; 1), якщо орди-
ната точки перетину дотичної з віссю ординат дорівнює подвоєній сумі ко-
ординат точки дотику.
227
1.7.17. Знайдіть лінію, що проходить через точку M 0 (1; 0), якщо орди-
ната точки перетину дотичної з віссю ординат дорівнює добутку координат
точки дотику.
1.7.18. Знайдіть лінії, в яких відстані від будь-якої дотичної до початку
координат дорівнюють абсцисі точки дотику.
1.7.19. Знайдіть закон руху точки, що падає під дією сили ваги, якщо в
початковий момент часу t = t 0 її висота h = h 0 , а початкова швидкість v = v 0 .
1.7.20. Знайдіть рівняння кривої, яка проходить через точку M 0 (4; 3),
якщо довжина відрізка нормалі від точки кривої до точки перетину з віссю
ординат дорівнює 5.
1.7.21. Знайдіть лінії, для яких площа трикутника, утвореного дотич-
ною, ординатою точки дотику та віссю абсцис, є величина стала, що дорів-
нює 25.
1.7.22. Відношення відрізка, який відтинає дотична до кривої на осі ор-
динат, до відрізка, який відтинає ця сама дотична на осі абсцис, дорівнює
подвоєній абсцисі точки дотику. Знайдіть рівняння таких кривих.
1.7.23. Точка рухається прямолінійно зі сталим прискоренням a . Знай-
діть закон руху точки, якщо в початковий момент часу швидкість дорівню-
вала v 0 , а шлях — S0 .
1.7.24. Знайдіть лінію, що проходить через точку M 0 (1; 0), яка має таку
властивість: кут нахилу дотичної до осі Ох на 45° більший за кут між раді-
ус-вектором точки дотику і віссю Ох.
1.7.25. Одиниця маси рухається вздовж осі абсцис під дією сталої сили
F, яка спрямована вздовж осі. Сила опору повітря чисельно дорівнює
швидкості руху. Знайдіть закон руху, якщо x(0) = x0 , v(0) = v0 .
1.7.26. Знайдіть криві, якщо квадрат довжини відрізка, що відтинає до-
вільна дотична до цієї кривої від осі ординат, дорівнює добутку координат
точки дотику.
1.7.27. Знайдіть криву, що проходить через точку M 0 (0; 2), дотична до
якої від осі абсцис відтинає відрізок, у два рази більший за ординату точки
дотику.
1.7.28. Знайдіть лінію, що проходить через точку M 0 (1; 2), причому ор-
дината точки перетину дотичної з віссю Оу дорівнює натуральному лога-
рифму абсциси точки дотику.
1.7.29. Знайдіть рівняння кривої, що проходить через точку М0 (1; 1),
для якої відрізок довільної її дотичної, що міститься між координатними
осями, ділиться в точці дотику у відношенні 1:2, рахуючи від осі ординат.
1.7.30. Знайдіть рівняння кривої, що проходить через точку М0 (3; 1),
для якої відрізок дотичної між точкою дотику і віссю Ох ділиться навпіл у
точці перетину з віссю Оу.
228
Тема 2. ДИФЕРЕНЦІАЛЬНІ РІВНЯННЯ ВИЩИХ ПОРЯДКІВ
Література: [2, розділ 3, п. 3.2, 3.3], [3, розділ 8, § 2], [4, роз-
діл 8, § 26], [6, розділ 11, п. 11.2, 11.3.], [8, розділ 13, § 16—
18], [10, § 3].
Рівняння вигляду
(n) ( n −1)
y = f ( x, y, y ′, ..., y ) (3.18)
та інтегруючи, дістанемо
y ( n −1) = ∫ f ( x)dx + C1 .
Продовжуючи процес зниження порядку даного диференціального рів-
няння, після n кроків дістанемо формулу (3.19).
Нехай задано диференціальне рівняння другого порядку
F ( x, y, y ′, y ′′) = 0 .
Це рівняння зводиться до рівняння першого порядку у таких випадках
(табл. 3.1):
Таблиця 3.1
не містить
F ( x, y′, y′′) = 0 шуканої y ′ = z ( x) y ′′ = z ′ F ( x, z , z ′) = 0
функції
не містить F ( y, p, p ′p) = 0
F ( y, y ′, y ′′) = 0 явно незалежної y′ = p( y) y ′′ = p ′p або
змінної х Ф( y , p, p ′) = 0
230
Розглянемо деякі типи диференціальних рівнянь вищих порядків, які
допускають зниження порядку:
1) диференціальне рівняння
F ( x, y ( k ) , y ( k +1) , ..., y ( n ) ) = 0,
яке не містить шуканої функції і похідних до (k − 1) -го порядку включно,
підстановкою y ( k ) = z ( x) зводиться до рівняння
F ( x, z , z ′, ..., z ( n −k ) ) = 0 ,
порядок якого дорівнює n − k ;
2) диференціальне рівняння
F ( y, y ′, ..., y ( n ) ) = 0,
яке не містить явно незалежної змінної x , допускає зниження порядку на
одиницю шляхом введення нової функції p( y ) , яка залежить від змінної y :
y ′ = p( y ).
Тоді
dp ( y ) dp dy
y ′′ = = = p ′p;
dx dy dx
d ( p ′p) d ( p ′p ) dy
y ′′′ = = ⋅ = ( p ′′p + ( p ′) 2 ) p і т. д.
dx dy dx
y = a( x) z ( x) + b( x),
y = C1 y1 + C 2 y 2 + ... + C n y n
α 1 y1 + α 2 y 2 + ... + α n y n ≡ 0 , (3.22)
α 1 = α 2 = ... = α n = 0 .
232
2 2
Наприклад, функції y1 = sin x, y2 = cos x, y3 = 1 лінійно залежні,
оскільки при α 1 = 1, α 2 = 1, α 3 = −1 виконується тотожність
y1 y2 ... yn
y1′ y2′ ... yn′
W [ y1 , y2 ,..., yn ] = .
... ... ... ...
y1( n −1) y2( n −1) ... yn( n −1)
Для того, щоб функції y1 ( x), y 2 ( x), ..., y n ( x) , неперервні разом зі свої-
ми похідними до (n – 1)-го порядку включно на (a, b), були лінійно незале-
жними на заданому проміжку, необхідно і достатньо, щоб визначник Врон-
ського не дорівнював нулю хоча б в одній точці даного проміжку.
e ∫
− p ( x ) dx
y = C1 y1 + C2 y1 ∫ dx, (3.23)
y12
де C1 , C 2 — довільні сталі.
233
Т.2 ПРИКЛАДИ РОЗВ’ЯЗАННЯ ТИПОВИХ ЗАДАЧ
y ′′′ = e 2 x + sin x.
⎛1 ⎞ 1
y ′ = ∫ y ′′dx = ∫ ⎜ e2 x − cos x + C1 ⎟ dx = e2 x − sin x + C1 x + C2 ,
⎝2 ⎠ 4
⎛ 1 2x ⎞ 1 2x C1 2
y = ∫ y ′dx = ∫ ⎜ e − sin x + C1 x + C 2 ⎟ dx = e + cos x + x + C2 x + C3 ,
⎝4 ⎠ 8 2
де C1 , C 2 , C 3 — довільні сталі.
2. Розв’яжіть рівняння
y ′′(1 + x 2 ) = 2 xy ′.
( y ′) 2 + 2 yy ′′ = 0.
234
Розв’язання. Маємо рівняння другого порядку, яке не містить явно не-
залежної змінної x . Поклавши
dp
y ′ = p ( y ) , y ′′ = p ,
dy
зведемо дане рівняння до рівняння першого порядку:
dp ⎛ dp ⎞
p 2 + 2 yp = 0; p ⎜ p + 2 y ⎟ = 0 ,
dy ⎝ dy ⎠
звідки дістанемо такі випадки:
dy
1) p = 0 , = 0, y =C ;
dx
dp 1 dy dp 1
2) p + 2 y =0, + =0, ln y + ln p = ln C1 , y ⋅ p = C1 ,
dy 2 y p 2
3
dy 2
y = C1 , ∫ ydy = ∫ C1 dx , y 2 = C1 x + C 2 — загальний інтеграл ви-
dx 3
хідного рівняння.
Зазначимо, що розв’язок y = C можна дістати із загального інтеграла,
поклавши C1 = 0 .
4. Розв’яжіть рівняння
y ′′′ − ( y ′′) 2 = 0 .
Розв’язання. Маємо рівняння третього порядку, яке не містить явно не-
залежної змінної x , шуканої функції у(х) та похідної y ′ . Отже, порядок
даного рівняння можна знизити за допомогою замін y ′′( x) = z ( x) або
y ′ = p( y ) . Зручніше зробити заміну y ′′( x) = z ( x) , тоді y ′′′( x) = z ′( x) і ви-
хідне рівняння зводиться до рівняння першого порядку
z ′ − z2 = 0 .
Далі маємо
dz dz 1 1 1
= z 2 , 2 = dx , − = x + C1 , z = , y ′′ = ,
dx z z −x − C1 −x − C1
1
y′ = ∫ dx = − ln x + C1 + C2 ,
− x − C1
y = ∫ (− ln x + C1 + C2 )dx = − ( x + C1 ) ln x + C1 + C2 x + C3 —
загальний розв’язок даного рівняння ( C1 , C2 , C3 — довільні сталі).
235
5. Покажіть, що функції y1 = 1, y 2 = x, y 3 = x 2 лінійно незалежні на
проміжку (−∞, ∞) .
Розв’язання. Складемо визначник Вронського і обчислимо його. Маємо:
1 x x2
W [1, x, x 2 ] = 0 1 2 x = 2 ≠ 0,
0 0 2
y1 = x , y 2 = e x .
x ex y x 1 y
W [ x, e x , y ] = 1 ex y′ = e x 1 1 y′ = 0 .
0 ex y ′′ 0 1 y ′′
236
Розклавши визначник за елементами третього стовпця, дістанемо рівняння
( x − 1) y ′′ − xy ′ + y = 0 .
e ∫
− p ( x ) dx
y 2 = y1 ∫ y12
dx .
Маємо:
− ∫ p ( x )dx = − ∫ (tg x − 2 ctg x)dx = ln cos x + 2 ln sin x ;
Розв’яжіть рівняння
1
1. y ′′′ = . 2. y ′′′ = 27e 3 x + 120 x 3 .
x
3. y ′′′ = e 5 x − cos x . 4. y ′′′ = sin 2 x + cos x .
x
5. y ′′′ = e + x . 6. y ′′′ = x 2 + cos 3x .
7. y ′′ = ln x + x . 8. y ′′ = 5 x + 6 x .
9. y ′′′ = 3 x + cos x . 10. y ′′′ = 4 x + cos 3x + sin 5 x .
11. x 2 y ′′ + xy ′ = 1 . ( )
12. y ′′ e x + 1 + y ′ = 0 .
2
13. (1 − x ) y ′′ − xy ′ = 2 . 14. y ′′ = 5 y ′ .
237
15. y ′′(1 + y ) = ( y ′)2 + y ′ . 16. y ′′ + ( y ′ ) = 2e − y .
2
17. y 3 y ′′ = −1 . 18. yy ′′ = ( y ′) 2 .
1
19. y ′′ = . 20. y ′′ = 10e y .
y
Дослідіть на лінійну залежність систему функцій.
24. y1 = x , y 2 = x 2 , y 3 = e x .
25. y1 = 1 , y 2 = cos x .
Відповіді
x2 x2 x2 1 5x
1. y = ln x − + C1 + C2 x + C3 . 2. y = e3x + x6 + C1 + C2 x + C3x2 . 3. y = e +
2 4 2 125
x2 1 x2 x4
+ sin x + C1 + C2 x + C3 . 4. y = cos 2 x − sin x + C1 + C2 x + C3 . 5. y = e x + +
2 8 2 24
x2 x5 1 x2 x2 x 2 x3
+C1 + C2 x + C3 . 6. y = − sin 3 x + C1 + C2 x + C3 . 7. y = ln x − + +
2 60 27 2 2 4 6
238
5x 3x x2
+C1x + C2 . 8. y= + x 3 + C1 x + C 2 . 9. y = 3
− sin x + C1 + C2 x + C3 .
2 (ln 3) 2
(ln 5)
x 2
4 1 1 x ln 2 x
10. y = − sin 3x + cos5 x + C1 + C2 x + C3 . 11. y = + C1 ln x + C2 .
(ln 4)3 27 125 2 2
( )
12. y = C1 x − e − x + C 2 . 13. y = arcsin 2 x +C 1 arcsin x + C 2 . 14. y = C1e 5 x + C 2 .
15. ln C1( y + 1) − 1 = C1( x + C2 ), C1 ≠ 0; y = C3; y = −x + C . 16. e y + C1 = = (x + C2)2 .
2
17. 1 + C1 y 2 = C1 x + C 2 . 18. y = C 2 e C1x . 19. x + C 2 = ( y − 2C1 ) y + C1 ).
3
1 20e y + C1 − C1
20. x + C 2 = ln . 21. Лінійно залежні. 22. Лінійно залежні.
C1 20e y + C1 + C1
23. Лінійно незалежні. 24. ( x 2 − 2 x + 2) y′′′ − x 2 y′′ + 2 xy′ − 2 y = 0 . 25. y′′ − y′ ctg x = 0 .
sin x cos x 1
26. y = C1 − C2 . 27. y = C1 ln x + C2 x . 28. y = C1x3 + C2 . 29. y = C1 x + C2 e x .
x x x3
⎛ 1⎞ ⎛ 1 2(x + 1) ln x + 1 ⎞⎟
30. y = C1 ⎜1 + ⎟ + C 2 ⎜ x + 1 − − .
⎝ x⎠ ⎜ x x ⎟
⎝ ⎠
2.3.1. yy ′′ = ( y ′) 2 . 2.3.2. 2 yy ′′ + ( y ′) 2 = 0 .
2.3.3. yy ′′ = 2 y ′ + ( y ′) 2 . 2.3.4. yy ′′ + 2( y ′) 2 = 0 .
2.3.5. yy ′′ − 2( y ′) 2 = 2 y 3 y ′ . 2.3.6. y 3 y ′′ + 2 y ′ = 0 .
2.3.7. yy ′′ = 3( y ′) 2 . 2.3.8. y ′′ = ( y ′) 2 + 2 y ′ .
240
2.3.9. y ′′y 3 = 2 y ′ . 2.3.10. 33 y 2 y ′′ = y ′ .
2.3.11. y ′′ = 2 yy ′ . 2.3.12. 2 y 2 y ′′ = y ′ .
2.3.13. y 3 y ′′ = 6 . 2.3.14. y 2 y ′′ = y ′ .
2.3.15. y ′′ − 2 yy ′ = 0 . 2.3.16. y ′′ = y ′ + ( y ′) 3 .
2.3.17. 4 y y ′′ = 1 . 2.3.18. 2 yy ′′ − ( y ′) 2 = y ′ .
2.3.19. yy ′′ + ( y ′) 2 + 1 = 0 . 2.3.20. 2 yy ′′ + ( y ′) 2 + y ′ = 0 .
2.3.21. yy ′′ = 2( y ′) 2 − ( y ′) 3 . 2.3.22. y ′′ = 2 y ′( y + 1) .
2.3.23. yy ′′ − ( y ′) 2 = y 2 y ′ . 2.3.24. yy ′′ − 2 yy ′ ln y = ( y ′) 2 .
2.3.25. 3 y ′′ = y −5 / 3 . 2.3.26. yy ′′ = 2( y ′) 2 + y ′ .
2.3.27. y ′′ = ( y ′) 2 + y ′ . 2.3.28. y ′′y 3 + 9 = 0 .
2.3.29. y ′′ + ( y ′) 2 = 2e − y . 2.3.30. y ′′( y + 1) = ( y ′) 2 + y ′ .
Кількість лінійно
Властивість кореня незалежних Частинні розв’язки,
№ характеристичного рівняння розв’язків, які які відповідають
відповідають даному кореню
даному кореню
k = α ± βi — пара комплексно-
3 два eαx cos βx, eαx sin βx
спряжених простих коренів
242
Розглянемо рівняння другого порядку
a 0 y ′′ + a1 y ′ + a 2 y = 0 . (3.26)
a0 k 2 + a1 k + a2 = 0 . (3.27)
Залежно від значення дискримінанта D = a12 − 4a0 a2 маємо такі три ви-
падки, зведені у табл. 3.3.
Таблиця 3.3
k1 = α + βi , k2 = α − βi — комплексно-спря-
3
жені ( D < 0) y = eαx (C1 cos βx + C2 sin βx)
Рівняння вигляду
243
3.2.1. Метод невизначених коефіцієнтів. Цей метод застосовують до
розв’язання лінійних рівнянь зі сталими коефіцієнтами і правою частиною
спеціального вигляду
або яка є сумою функцій такого самого типу. Тут α і β — сталі, Pn (x) і
Qm (x) — задані многочлени змінної x степеня n і m відповідно. Число
z = α + β i будемо називати характеристичним (контрольним) числом
правої частини рівняння.
Частинний розв’язок рівняння (3.28) з правою частиною (3.29) шукають
у вигляді
z = α — корінь характерис-
1.2 e αx тичного рівняння кратності r Ax r eαx
z = 0 — не корінь характе- Pn ( x ) ≡ A0 x n +
2.1 Pn ( x )
ристичного рівняння + A1 x n − 1 + ... + An
z = 0 — корінь характерис-
2.2 Pn ( x) x r Pn ( x)
тичного рівняння кратності r
αx z = α — не корінь характе- αx
3.1 Pn ( x ) e Pn ( x ) e
ристичного рівняння
244
Закінчення табл. 3.4
r αx
αx z = α + β i — корінь характе- x e ( Pn ( x ) cos β x +
5.2 e cos β xPn ( x )
ристичного рівняння кратності r + Q n ( x ) sin β x )
⎧⎪C1′( x) y1 + C2′ ( x) y2 = 0,
⎪⎨ (3.32)
⎪⎪C1′( x) y1′ + C2′ ( x) y2′ = f ( x).
⎩
Використовуючи формули Крамера, знаходимо
y1 y2 0 y2 y1 0
Δ= ; Δ1 = ; Δ2 = ;
y1′ y2′ f ( x) y2′ y1′ f ( x)
245
Δ1 Δ2
C1′ ( x ) = ; C 2 ( x) = ;
Δ Δ
∫ ∫
C1 ( x) = C1′ ( x)dx + C 3 ; C 2 ( x) = C 2′ ( x)dx + C 4 .
k 2 − 2k − 3 = 0 ,
його корені k1 = −1 , k2 = 3 . Цим кореням відповідають лінійно незалежні
частинні розв’язки y1 = e− x , y2 = e3 x . Тоді
y = C1 e− x + C2 e3 x —
загальний розв’язок даного рівняння.
2. y ′′ − 6 y ′ + 13 y = 0 .
Розв’язання. Характеристичне рівняння
k 2 − 6k + 13 = 0
має два комплексно-спряжені корені — k1 = 3 + 2i , k 2 = 3 − 2i . Тоді
k 2 + 8k + 16 = 0
і знаходимо його корені k1 = −4 , k 2 = −4 , тобто характеристичне рівняння
має корінь k = −4 кратності два. Загальний розв’язок даного рівняння за-
писуємо у вигляді
y = e−4 x (C1 + C2 x) .
246
4. y ( 4) − 4 y (3) + 4 y ′′ = 0 .
Розв’язання. Складаємо характеристичне рівняння
k 4 − 4k 3 + 4k 2 = 0
і розв’язуємо його:
k 2 ( k 2 − 4k + 4) = 0; k1 = k 2 = 0, k 3 = k 4 = 2 .
y1 = 1 , y2 = x , y3 = e 2 x , y4 = xe 2 x .
y = C1 + C2 x + e 2 x (C3 + C4 x) .
5. y ′′′ − 2 y ′′ − y ′ + 2 y = 0 .
Розв’язання. Характеристичне рівняння має вигляд
k 3 − 2k 2 − k + 2 = 0 .
Розклавши ліву частину рівняння на множники, дістанемо
k 3 − k − 2(k 2 − 1) = 0; (k 2 − 1)(k − 2) = 0 ;
(k − 1)(k + 1)(k − 2) = 0 ; k1 = 1, k2 = −1, k3 = 2.
y = C1e x + C 2 e − x + C 3 e 2 x .
6. y ( 4) − y = 0 .
Розв’язання. Складаємо і розв’язуємо характеристичне рівняння:
Загальний розв’язок:
y = C1 sin x + C 2 cos x + C 3 e x + C 4 e − x .
247
Розв’язання. У кожному випадку права частина має спеціальний вигляд
(порівняйте з формулою (3.29)). Маємо:
а) z = 0; б) z = 0; в) z = 4; г) z = 2 + 7і; д) z = 2і; е) z = і.
8. Знайдіть загальний розв’язок неоднорідного рівняння
y ′′ − 3 y ′ − 4 y = x .
−3 A − 4( Ax + B ) = x , −4 Ax − 3 A − 4 B = x .
y ′′ − 4 y ′ = 48 x 2 − 2 .
248
Розв’язання. Характеристичне рівняння k 2 − 4k = 0 має два дійсні ко-
рені k1 = 0, k2 = 4 . Тоді 1, e 4x — фундаментальна система;
y = C1 + C2 e 4 x —
y* = x ( Ax 2 + Bx + C ) = Ax3 + Bx 2 + Cx ,
y ′* = 3 Ax 2 + 2 Bx + C , y ′′* = 6 Ax + 2 B .
6 Ax + 2 B − 4(3 Ax 2 + 2 Bx + C ) = 48 x 2 − 2 ,
−12 Ax 2 + (6 A − 8 B) x + 2 B − 4C = 48 x 2 − 2 .
x 2 : −12 A = 48 , x1 : 6 A − 8 B = 0 , x 0 : 2 B − 4C = −2 ,
y = C1 + C2 e 4 x − 4 x3 − 3 x 2 − x .
y ′′ − 4 y ′ + 5 y = e 2 x .
249
Розв’язання. Характеристичне рівняння k 2 − 4k + 5 = 0 має пару ком-
плексно-спряжених коренів k1 = 2 + i , k2 = 2 − i . Тоді e 2 x cos x , e 2 x sin x —
фундаментальна система;
y = (C1 cos x + C2 sin x)e 2 x —
y* = Ae 2 x .
y * = x( B0 + B1 x)e x = ( B0 x + B1 x 2 )e x .
250
Підставимо y * , y ′* і y ′′* у вихідне рівняння:
e x (2 B1 + 2( B0 + 2 B1 x) + ( B0 x + B1 x 2 )) −
− 7e x ( B0 + 2 B1 x + ( B0 x + B1 x 2 )) + 6( B0 x + B1 x 2 )e x = ( x − 2)e x .
x1 : ⎧−10 B1 = 1, 1 9
⎨ звідси B1 = − , B0 = .
x 0 : ⎩2 B1 − 5 B0 = −2, 10 25
y = C1e 2 x + C 2 e 3 x .
тобто контрольне число правої частини z = 0 + 3i = 3i, крім того, для да-
ного випадку у формулі (3.29) Pn ( x) = 0, Qm ( x) = 13. Оскільки z = 3i не є
коренем характеристичного рівняння, то частинний розв’язок шукаємо у
вигляді
y * = A0 cos 3 x + B0 sin 3x .
Знаходимо похідні:
⎧−3( A0 + 5 B0 ) = 0 5 1
⎨3(5 A − B ) = 13 ⇔ A0 = , B0 = − .
⎩ 0 0 6 6
Отже,
5 1
y* = cos 3 x − sin 3x —
6 6
частинний розв’язок неоднорідного рівняння. Загальний розв’язок даного
рівняння запишеться так:
1
y = y + y * = C1e 2 x + C 2 e 3 x + (5 cos 3x − sin 3 x).
6
Переходимо до конкретизації сталих C1 і C2 . Умова y (0) = 1 набуває
вигляду
5
1 = C1 + C2 + .
6
Оскільки
1
y ′ = 2C1e 2 x + 3C2 e3 x − (5sin 3 x + cos 3 x),
2
то умова y ′(0) = 0 рівносильна рівнянню 0 = 2C1 + 3C2 − 0,5.
Розв’язавши лінійну систему
⎧
⎪ 5
⎪
⎪C1 + C2 + = 1,
⎨ 6
⎪
⎪
⎪ 2
⎩ 1C + 3C 2 − 0,5 = 0,
1
дістанемо C1 = 0, C2 = .
6
Таким чином, розв’язок задачі Коші має вигляд:
1 3x 1
y= e + (5 cos 3x − sin 3x).
6 6
13. Запишіть загальний вигляд частинного розв’язку рівняння
y ′′ − 4 y ′ + 20 y = xe 2 x sin 4 x.
252
Розв’язання. Характеристичне рівняння k 2 − 4k + 20 = 0 має пару ком-
плексно-спряжених коренів k1,2 = 2 ± 4i . Контрольне число правої части-
ни — значення z = 2 + 4i (α = 2, β = 4), яке збігається з коренем характе-
ристичного рівняння. Тому r = 1 і частинний розв’язок слід шукати у
вигляді
y* = xe 2 x (( A1 x + B1 ) cos 4 x + ( A2 x + B2 ) sin 4 x).
y ′′ − 2 y ′ + 5 y = e x cos 2 x + sin 2 x + x .
1
y ′′ + 5 y ′ + 6 y = .
1+ e 2x
y = C1e −2 x + C 2 e −3 x .
253
Оскільки y1 = e −2 x , y 2 = e −3 x , y1′ = −2e −2 x , y 2′ = −3e −3 x , то для відшу-
кання функцій C1 ( x) і C 2 ( x ) складаємо і розв’язуємо систему рівнянь
вигляду (3.32):
⎧
⎪ C1′e−2 x + C2′ e−3 x = 0,
⎪
⎪
⎪
⎨
⎪C1′(−2e−2 x ) + C2′ (−3e−3 x ) = 1 ;
⎪
⎪
⎪
⎩ 1 + e2 x
0 e−3 x
e−2 x e−3 x −5 x e−3 x
Δ= = −e , Δ1 = 1 =− ,
−2e−2 x −3e−3 x 2x
−3e−3 x 1 + e2 x
1+ e
e −2 x 0 e −2 x e 2x e 3x
Δ2 = −2 x 1 = ; C1′ = , C 2′ = − ;
− 2e 2x 1+ e 2x 1+ e 2x 1+ e 2x
1+ e
2x 2x
e 1 d (e + 1) 1
C1 = ∫ = ln(1 + e2 x ) + C3 ;
2 ∫ e2 x + 1
2x
dx =
1+ e 2
e3 x dx ex = t t 2 dt
C2 = −∫ 2x
= = −∫ 2
= −(t − arctg t ) + C4 = − (e x − arctg e x ) + C4 .
1+ e x
e dx = dt 1+ t
Отже,
⎡1 ⎤
y = e−2 x ⎢ ln(1 + e2 x ) + C3 ⎥ − e−3 x ⎡⎢ e x − arctg e x + C4 ⎤⎥ —
⎢⎣ 2 ⎥⎦ ⎣ ⎦
Відповіді
255
+ C2 cos x + C3 sin 2 x + C4 cos 2 x . 12. y = C1 + (C2 + C3 x ) cos 2 x + (C 4 + C5 x ) sin 2 x .
5
13. y = C1e + C2e cos x + C3e sin x + C4 xe x cos x + C5 xe x sin x . 14. y = C1e3x + C2e4x +
x x x
.
12
1
7 5 − x 3 3 3
15. y = C1e x + C2e6 x + cos x + sin x . 16. y = e 2 (C1 cos x + C2 sin x) + e 2 x .
74 74 2 2 7
3 97 1126
17. y = C1e x + C 2 e −3 x − e − x . 18. y = C1e x + C 2e 7 x + x 2 + x+ .
7 49 343
( ) ⎛1
19. y = C1 cos 3 x + C2 sin 3 x e x + e3 x ⎜ x +
⎝ 7
10 ⎞
49
2x 1 4 1 3
⎟ . 20. y = C1 + C2e − 8 x − 4 x −
⎠
7 2 3 3x 14cos x + 5sin x
− x − x . 21. y = e (C1 cos 4 x + C2 sin 4 x) + . 22. y = 3sin x + 4cos x +
8 8 102
9 x2 + 9 x + 28 x+2
+(C1 cos 2 x + C2 sin 2 x) e− x . 23. y = C1 cos x + C2 sin x − cos 2 x − sin 2 x .
27 9
1 1
24. y = C1 cos 2 x + C2 sin 2 x − x cos 2 x . 25. y = C1e x + C2 + C3 x + x3 + x2 . 26. y =
4 2
1
= (C1 + C2 x)ex + 2x2ex . 27. y = C1 cos x + C2 sin x + e− x + ( x − 1)e x . 28. y = (C1 + ln sin x ) ×
2
ex x
× sin x + (C2 − x)cos x . 29. y = + C1 + C2 e x . 30. y = 1,5x2e−2x . 31. y = − cos 2 x +
x 4
1
+ sin 2 x .
8
257
3.2.23. y ( 4) − 2 y ′′′ + 2 y ′′ − 2 y ′ + y = 0 . 3.2.24. y ( 4) − 7 y ′′′ + 6 y ′′ = 0 .
3.2.25. y ′′′ + 3 y ′′ − 4 y ′ − 12 y = 0 . 3.2.26. y ( 4) − 2 y ′′′ + 2 y ′′ = 0 .
3.2. 27. y ( 4) + 2 y ′′′ + 2 y ′′ + 2 y ′ + y = 0 . 3.2.28. y ( 4) − 3 y ′′ − 4 y = 0 .
3.2.29. y ( 4) − y ′′′ − 3 y ′′ + y ′ + 2 y = 0 . 3.2.30. y ′′′ − 2 y ′′ + 9 y ′ − 18 y = 0 .
258
3.4.8. y ′′ − 2 y ′ + 2 y = 3 x − 2 , y (0) = −2 , y ′(0) = 2 .
4x
3.4.9. y ′′ + 5 y ′ − 6 y = e , y ( 0) = 3 , y ′(0) = 2 .
2
3.4.10. y ′′ + 2 y ′ + 10 y = x − 4 , y (0) = 0 , y ′(0) = 4 .
2
3.4.11. y ′′ − 4 y ′ = x − 5 x + 2 , y (0) = 0 , y ′(0) = −1 .
x
3.4.12. y ′′ − 2 y ′ + y = e , y ( 0) = 3 , y ′(0) = 5 .
3.4.13. y ′′ + 9 y = sin 3 x , y ( 0) = 2 , y ′(0) = −1 .
3.4.14. y ′′ + 2 y ′ + 2 y = e x sin 3 x , y ( 0) = 1 , y ′(0) = 3 .
−x
3.4.15. y ′′ + 2 y ′ + y = e , y ( 0) = 4 , y ′(0) = 0 .
2x
3.4.16. y ′′ + y ′ − 2 y = e sin x , y (0) = −5 , y ′(0) = 1 .
−3 x
3.4.17. y ′′ + 6 y ′ + 9 y = e , y (0) = −3 , y ′(0) = 2 .
3.4.18. y ′′ + 4 y ′ + 5 y = e 2 x , y (0) = 2 , y ′(0) = 6 .
2
3.4.19. 4 y ′′ − 16 y ′ + 15 y = x − 1 , y ( 0) = 3 , y ′(0) = −1 .
x
3.4.20. 4 y ′′ + 4 y ′ + 5 y = xe , y ( 0) = 4 , y ′(0) = −1 .
2x
3.4.21. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = e , y ( 0) = 1 , y ′(0) = 0 .
2
3.4.22. y ′′ + 4 y ′ + 5 y = x + 2 x , y ( 0) = 1 , y ′(0) = 4 .
x
3.4.23. y ′′ − 2 y ′ + 2 y = e cos x , y (0) = 2 , y ′(0) = −5 .
3.4.24. y ′′ − 6 y ′ + 9 y = 2 x 2 + 5 , y (0) = 0 , y ′(0) = 3 .
x
3.4.25. 2 y ′′ − y ′ − y = e + x , y (0) = 0 , y ′(0) = 0 .
3.4.26. y ′′ − 2 y ′ + 10 y = cos x , y (0) = −1 , y ′(0) = −3 .
3.4.27. 4 y ′′ − 8 y ′ + 5 y = xe x , y (0) = 2 , y ′(0) = −4 .
x
3.4.28. 3 y ′′ − 12y ′ + 4 y = e sin 2x , y ( 0) = 1 , y ′(0) = 5 .
2
3.4.29. y ′′ − 4 y ′ = 2 x + 3 x − 1 , y ( 0) = 6 , y ′(0) = −2 .
4x
3.4.30. y ′′ − 8 y ′ + 16 y = e , y ( 0) = 3 , y ′(0) = 8 .
259
3.5.7. y ′′ − 4 y ′ + 4 y = e 2 x ln( x 2 + 1) . 3.5.8. y ′′ + 2 y ′ + y = e− x ln( x 2 + 4) .
1 1
3.5.9. y ′′ + 4 y = . 3.5.10. y ′′ + y = .
3 + cos 2 x 2
sin 3 x
1 e3 x
3.5.11. y ′′ + y = 2
. 3.5.12. y ′′ − y = .
sin x + 2 1 − e2 x
e 3x
3.5.13. y ′′ − 2 y ′ + 2 y = e x tg x . 3.5.14. y ′′ − 2 y ′ = .
1 − e 2x
ex
3.5.15. y ′′ − 2 y ′ + 2 y = . 3.5.16. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = sin(e− x ) .
sin x
e2 x sin x x 2x
3.5.17. y ′′ − 4 y ′ + 5 y = . 3.5.18. y ′′ − 4 y ′ + 4 y = e .
2
sin x + 1 x +1
e2x
3.5.19. y ′′ − 4 y ′ + 5 y = . 3.5.20. y ′′ + 2 y ′ + y = e − x arctg x .
2
1 + sin x
−x
e ex
3.5.21. y ′′ + 2 y ′ + y = . 3.5.22. y ′′ − 3 y ′ + 2 y = .
x2 −1 ex +1
3.5.23. y ′′ + 3 y ′ + 2 y = cos(e x ) . 3.5. 24. y ′′ + 4 y ′ + 3 y = arctg(e x ) .
sin x
3.5.25. y ′′ + 5 y ′ + 6 y = e − x ln(1 + e x ) . 3.5.26. y ′′ + y = .
cos 2 x − 2
3.5.27. y ′′ + 2 y ′ + y = e − x ln x . 3.5.28. y ′′ + 2 y ′ + y = 3 x e − x .
cos 3x
3.5.29. y ′′ + 9 y = 2
. 3.5.30. y ′′ − 2 y ′ + y = e x 1 − x .
sin 3x + 1
260
Т.4 ОСНОВНІ ТЕОРЕТИЧНІ ВІДОМОСТІ
⎛ y1 ⎞ ⎛ y (1) ⎞ ⎛ y (2) ⎞
1 1
⎜ ⎟ = C1 ⎜ (1) ⎟ + C2 ⎜⎜ (2) ⎟⎟ ,
⎜ ⎟
y
⎝ 2⎠ ⎝ y2 ⎠ ⎝ y2 ⎠
де y1(1) , y2(1) та y1(2) , y2(2) — лінійно незалежні частинні розв’язки даної системи.
Частинний розв’язок системи шукаємо у вигляді
y1 = p1e kt , y2 = p2 e kt , (3.36)
⎛ y1 ⎞ ⎛ p1(1) ⎞ k t ⎛ p (2) ⎞
= C ⎜ ⎟ e 1 + C ⎜ 1 ⎟ e k2 t .
⎜ ⎟ 1
⎜ p (1) ⎟ 2
⎜ p (2) ⎟
⎝ y2 ⎠ ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
d2 y dy
2
=5 + 8 y + 12 z + 4t. (3.39)
dt dt
Із першого рівняння системи знаходимо
1 dy
z= ( − 5 y) (3.40)
4 dt
1 ⎛ dy ⎞
і підставимо у рівняння (3.39) замість z значення ⎜ − 5 y ⎟ . У результаті
4 ⎝ dt ⎠
дістанемо лінійне рівняння другого порядку
d2 y dy
2
−8 + 7 y = 4t. (3.41)
dt dt
Складаємо і розв’язуємо характеристичне рівняння:
k 2 − 8k + 7 = 0; k1 = 1, k2 = 7.
y = C1 et + C2 e7t .
y* = At + B .
264
Підставивши y * у рівняння (4.41), дістанемо співвідношення
−8 A + 7( At + B) = 4t ,
⎧7 A = 4, 4 32
⎨ або A= , B= .
⎩− 8 A + 7 B = 0, 7 49
Його корені — k1 = 1 , k 2 = 7 .
При k = 1 система (3.37) рівносильна одному рівнянню
4 p1 + 2 p 2 = 0 .
яке визначає власний вектор (1; 1) . Тоді y1(2) = e7t , y2(2) = e7t — також час-
тинний розв’язок даної системи.
Загальний розв’язок даної системи записуємо у вигляді
⎛y ⎞ ⎛1⎞ ⎛ 1⎞
y1 = C1 et + C2 e7t , y2 = −2C1 et + C2 e7t , або ⎜ 1 ⎟ = C1 ⎜ ⎟ et + C2 ⎜ ⎟ e7t .
⎝ y2 ⎠ ⎝ −2 ⎠ ⎝ 1⎠
4. Знайдіть загальний розв’язок системи
⎧ dy1
⎪⎪ dt = y1 + y2 ,
⎨
⎪ dy2 = −2 y + 3 y .
⎩⎪ dt
1 2
266
Розв’язання. Як і в попередньому прикладі, застосуємо узагальнений
метод Ейлера.
1− k 1
Характеристичне рівняння = 0 , тобто k 2 − 4k + 5 = 0 має
−2 3−k
пару комплексно-спряжених коренів k1, 2 = 2 ± i . У цьому випадку для по-
будови розв’язку даної системи достатньо знати лише розв’язок, що відпо-
відає значенню k = 2 + i .
При k = 2 + i система (3.37) перейде в рівняння (−1 − i) p1 + p 2 = 0 .
Якщо p1 = 1 , то p 2 = 1 + i . Отже, кореню 2 + i відповідає власний вектор
(1; 1 + i ) і відповідний частинний розв’язок
⎛ 1 ⎞ (2 +i )t ⎛ 1 ⎞ 2t
Y =⎜ ⎟e =⎜ ⎟ e (cos t + i sin t ) =
⎝1 + i ⎠ ⎝1 + i ⎠
⎛ cos t ⎞ 2t ⎛ sin t ⎞ 2t
=⎜ ⎟e + i⎜ ⎟e .
⎝ cos t − sin t ⎠ ⎝ cos t + sin t ⎠
Тоді
⎛ y1 ⎞ ⎛ cos t ⎞ 2t ⎛ sin t ⎞ 2t
⎜⎜ ⎟⎟ = C1 ⎜ ⎟ e + C2 ⎜ ⎟e —
y
⎝ 2⎠ ⎝ cos t − sin t ⎠ ⎝ cos t + sin t ⎠
загальний розв’язок системи.
5. Розв’яжіть задачу Коші
⎧ dx
⎪⎪ dt = 3 x + y,
⎨ x(0) = 1, y(0) = 0.
⎪ dy = − x + y,
⎪⎩ dt
Розв’язання. Характеристичне рівняння даної системи має вигляд
3−k 1
=0,
−1 1− k
звідки
(3 − k )(1 − k ) + 1 = 0 , k 2 − 4k + 4 = 0 , k1 = k 2 = 2 .
Оскільки власні числа рівні, то розв’язки даної системи шукаємо у ви-
гляді
x = (α + γt )e 2t , y = (β + δt )e 2t .
Підставивши ці вирази в дану систему, дістанемо
γ + 2(α + γt ) = 3(α + γt ) + β + δt , δ + 2(β + δt ) = −α − γt + β + δt .
267
Ці рівності виконуються при довільному t тоді і тільки тоді, коли ви-
конуються рівності α − γ + β = 0 , γ + δ = 0 . Звідси дістаємо два лінійно не-
залежні розв’язки, наприклад, α = 1 , β = −1 , γ = δ = 0 і α = 1 , β = 0 , γ = 1 ,
δ = −1 .
Отже, записуємо лінійно незалежні розв’язки системи:
x1 (t ) = e 2t , x 2 (t ) = (1 + t )e 2t ;
y1 (t ) = −e 2t , y 2 (t ) = −te 2t .
x = C1e 2t + C 2 (1 + t )e 2t , y = −C1e 2t − C 2 te 2t .
C1 + C 2 = 1 , 0 = −C1 ,
розв’язок якої — C1 = 0 , C 2 = 1 .
Отже,
x = (1 + t )e 2t , y = −te 2t —
268
Розв’яжіть системи диференціальних рівнянь, використовуючи метод
виключення або узагальнений метод Ейлера.
⎧ dx ⎧ dx y ⎧ dx
= −3 x + y , =− , = x + 4 y,
⎪⎪ dt ⎪⎪ dt 2 ⎪⎪ dt
4. ⎨ 5. ⎨ 6. ⎨
⎪ dy = −20 x + 6 y. dy
⎪ = 2 x. ⎪ dy = y − 3 x.
⎪⎩ dt ⎪⎩ dt ⎪⎩ dt
⎧ dx ⎧ dx ⎧ dx t
⎪⎪ dt = 2 x + y, ⎪⎪ dt = 4 x + 6 y, ⎪⎪ dt = y + 2e ,
7. ⎨ 8. ⎨ 9. ⎨
⎪ dy = 3 x + 4 y. ⎪ dy = 2 x + 3 y + t. ⎪ dy = x + t 2 .
⎪⎩ dt ⎪⎩ dt ⎪⎩ dt
⎧ dx ⎧ dx
⎪⎪ dt = 2 x − y, ⎪⎪ dt = 2 x + y + cos t ,
10. ⎨ 11. ⎨
⎪ dy = 2 y − x − 5e t sin t. ⎪ dy = − x + 2 sin t.
⎪⎩ dt ⎪⎩ dt
⎧ dx ⎧ dx 2t
⎪⎪ dt = 3 x + y + t , ⎪⎪ dt = 3 x + 2 y + 3e ,
12. ⎨ 13. ⎨
⎪ dy = − x + y + t 2 . ⎪ dy = x + 2 y + e2t .
⎪⎩ dt ⎪⎩ dt
⎧ dx ⎧ dx
⎪ dt = x − y + z , ⎪ dt = 3x − y + z ,
⎪ ⎪
⎪ dy ⎪ dy
14. ⎨ = x + y − z , 15. ⎨ = − x + 5 y − z ,
⎪ dt ⎪ dt
⎪ dz ⎪ dz
⎪ dt = 2 x − y. ⎪ dt = x − y + 3z.
⎩ ⎩
Відповіді
2 1 2 t
1. x = C2eC1t , y = e−C1t . 2. x2 − y2 = C1, 2x + ( x − y)2 = C2 . 3. x = + 2,
2C1C2 3
2t
y= + 4 . 4. x = C1e2t + C2et , y = 5C1e2t + 4C2et . 5. x = C1 cos t + C2 sin t , y = 2C1 sin t −
3
⎧ x = x − y − t − 2, ⎧⎪ x = −3x + 4 y + et ,
4.1.21. ⎨ 4.1.22. ⎨
⎩ y = 2 x + 3 y + 2t. t
⎪⎩ y = −5 x + 5 y + 3e .
⎧ x = 2 x + 3 y + sin t , ⎧⎪ x = −6 x − y + e−t ,
4.1.23. ⎨ 4.1.24. ⎨
⎩ y = −3 x + 2 y + cos t. −t
⎪⎩ y = 17 x + 2 y − e .
⎧⎪ x = −5 x + 5 y + t 2 , ⎧⎪ x = 2 x + 2 y + t 2 ,
4.1.25. ⎨ 4.1.26. ⎨
⎪⎩ y = −5 x + y + t − 4. ⎪⎩ y = −2 x − 3 y.
⎧⎪ x = − x − 2 y + et , ⎧⎪ x = −3x − 2 y + e−t ,
4.1.27. ⎨ 4.1.28. ⎨
⎪⎩ y = x − 3 y + t. ⎪⎩ y = 2 x + y.
⎧⎪ x = −3x − y − e −2t , ⎪⎧ x = 3 x + 17 y + t 2 ,
4.1.29. ⎨ 4.1.30. ⎨
⎪⎩ y = x − y + 1. ⎪⎩ y = −2 x − 3 y − t.
271
4.2.10. a11 = 2, a12 = 1, a 21 = 3, a 22 = 4 .
4.2.11. a11 = −2, a12 = −1, a 21 = 1, a 22 = −4 .
4.2.12. a11 = 5, a12 = −1, a 21 = 17, a 22 = −3 .
4.2.13. a11 = 2, a12 = 4, a 21 = 1, a 22 = 5 .
4.2.14. a11 = 7, a12 = 9, a 21 = −1, a 22 = 1 .
4.2.15. a11 = 3, a12 = 13, a 21 = −1, a 22 = −1 .
4.2.16. a11 = 6, a12 = 5, a 21 = 1, a 22 = 2 .
4.2.17. a11 = 7, a12 = −1, a 21 = 1, a 22 = 5 .
4.2.18. a11 = −3, a12 = −2, a 21 = 4, a 22 = 1 .
4.2.19. a11 = −2, a12 = 2, a 21 = 2, a 22 = −5 .
4.2.20. a11 = 8, a12 = 4, a 21 = −1, a 22 = 4 .
4.2.21. a11 = −5, a12 = −5, a 21 = 5, a 22 = 1 .
4.2.22. a11 = 7, a12 = 2, a 21 = 3, a 22 = 2 .
4.2.23. a11 = −9, a12 = 9, a 21 = −1, a 22 = −3 .
4.2.24. a11 = −4, a12 = 2, a 21 = −5, a 22 = −2 .
4.2.25. a11 = −6, a12 = 2, a 21 = 5, a 22 = −3 .
4.2.26. a11 = 4, a12 = −3, a 21 = 3, a 22 = −2 .
4.2.27. a11 = 5, a12 = −1, a 21 = 2, a 22 = 3 .
4.2.28. a11 = −7, a12 = −6, a 21 = 4, a 22 = 3 .
4.2.29. a11 = −3, a12 = −2, a 21 = 2, a 22 = 1 .
4.2.30. a11 = −7, a12 = −3, a 21 = 6, a 22 = −1 .
272
ДОДАТКИ
І. Основні правила диференціювання. Нехай u(x), v(x) — диференці-
йовні в точці х функції, С — стала. Тоді справджуються формули:
1
1. (C ) ′ = 0 11. (tg x) ′ =
cos 2 x
1
2. ( x n ) ′ = nx n−1 12. (ctg x) ′ = − 2
sin x
1 1
3. ( x ) ′ = 13. (arcsin x) ′ =
2 x 1− x 2
⎛ ⎞ ′ 1
4. ⎜⎜ 1 ⎟⎟⎟ = − 1 14. (arccos x) ′ = −
⎜
⎝x⎠ 2
x 1− x 2
1
5. (a x ) ′ = a x ln a 15. (arctg x ) ′ =
1+ x2
1
6. (e x ) ′ = e x 16. (arcctg x ) ′ = −
1 x2
+
1
7. (log a x) ′ = 17. (sh x) ′ = ch x
x ln a
1
8. (ln x) ′ = 18. (ch x) ′ = sh x
x
1
9. (sin x) ′ = cos x 19. (th x) ′ =
ch 2 x
1
10. (cos x) ′ = − sin x 20. (cth x) ′ = − 2
sh x
274
ЗМІСТ
Вступ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Модуль 1. ДИФЕРЕНЦІАЛЬНЕ ЧИСЛЕННЯ ФУНКЦІЇ
КІЛЬКОХ ЗМІННИХ. КОМПЛЕКСНІ ЧИСЛА . . . . . . . . . 4
Тема 1. Функція кількох змінних. Основні поняття, границя
та неперервність . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
Тема 2. Похідні та диференціали функції кількох змінних . . . . . . . . 19
Тема 3. Деякі застосування частинних похідних . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Тема 4. Комплексні числа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Додатки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Список рекомендованої і використаної літератури . . . . . . . . . . . . . 274
275
Навчальне видання
ВИЩА МАТЕМАТИКА
Модульна технологія навчання
Навчальний посібник
У чотирьох частинах
Частина 2