IAJCR v2n2021

‫رئيس التحرير‬ ‫كلمة التحرير للمجلد الثاني‪ ،‬العدد الخامس ‪2021‬م‬
‫‪International Arabic Journal of Creative Research‬‬

‫‪Peer Reviewed Academic Quarterly Research Journal‬‬
‫الخّلقة‬
‫المجلة العربية الدولية للبحوث ا‬
‫دورية علمية مفهرسة محکمة في مجاالت العلوم اإلنسانية واالجتماعية‬
‫)‪ISSN: 0132-1133 (Online‬‬
‫)‪ISSN: 0122-4216 (Print‬‬
‫العدد األول‪ ،‬المجلد الثاني ‪2441‬هـ‪1212/‬م‬
‫رئيس التحرير‬
‫أ‪.‬د‪ .‬أبو شعيب عبد األحد إنصاف‬
‫قسم البحوث العربية‬

‫رقم الدولي المعياري (ردمد) ‪2002-4006‬‬
‫‪iajcr.info@gmail.com‬‬
‫‪www.iajcr.com‬‬
‫ا‬
‫ب‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫تعريف المجلة‬
‫(أجسر) اسم اخلاص جمللة العربية الدولية للبحوث اخلالقة‪ ،‬هي اسم املخففة عن إجنليزیة‬
‫)‪ )IAJCR‬مبعنی أجسر مجع جسر وهي نقطة االتصال بني الشيئني‪.‬‬
‫هتدف هذه اجمللة إىل إنتاج املعرفة وتطویر معارفها وخرباهتا يف جمال التخصص واألحباث املتعلقة‬
‫بالظواهر اللغویة واألدبية‪ ،‬فضالً عن البحوث األصلية واجلدیدة يف جمال العلوم واألدب املختلفة‪ ،‬ونشر‬
‫املعرفة واملوضوعات املتخصصة‪ .‬واملشاكل املتعلقة بالظواهر اللغویة واألدبية‪ ،‬واألساليب املتعلقة بالفكر‬
‫والتحليل والتجزیة لقضایا اللغة وظواهرها النقدیة يف األدب العريب‪ ،‬القدمي واحلدیث واملرتبطة يف إطار‬
‫نظریات جدیدة‪.‬‬
‫أهداف المجلة‪:‬‬
‫هتتم اجمللة علی جلب األساتذة والباحثني إىل جمال البحث العلمي مع موضوعات متخصصة لألدباء‬
‫واملثقفني والباحثني‪ ،‬م ّكنت اجمللة نشر االنتاجات العلمية والبحثية‪ ،‬حيث تتوفر شروط البحث العلمي‪،‬‬
‫واملتابعة بسياسة اجمللة‪ .‬تلك اليت تأخذ يف االعتبار ظروف البحث العلمي هلا األسبقية من حيث أصالة‬
‫الفكر ووضوح األسلوبية واألصالة واجلودة املمتازة والكمية املنخفضة واجلدیة يف تقدمي وإعطاء وقت‬
‫للتعدیل‪.‬‬
‫‪Contact Us:‬‬ ‫عنوان المراسلة‬

‫‪Afghanistan، Kabul، Third District، Street#1، Shams Ghaznin‬‬
‫‪Emil: iajcr.info@gmail.com‬‬
‫‪editorJournal.Iajcr@gmail.com‬‬
‫ا‬
‫ج‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫شروط النشر‬
‫‪ ‬المجلة العربية الدولية هي مجلة اللغة العربية واألدب العصرية التي تتعلق بالمقاالت العربية القيمة‬
‫من األساتذة والباحثين وعلماء المعروفين‪.‬‬
‫‪ ‬لغة المجلة هي العربية واإلنجليزية والفارسية والصينية واألردوية‪.‬‬
‫‪ ‬ستكون المجلة فصلية تنشر أربع مرات في السنة‪.‬‬
‫‪ ‬سيتم الحكم على المقاالت من قبل اثنين من الخبراء المعتمدين أحدهما داخل البلد وثانيهما خارج‬
‫البلد‪.‬‬
‫‪ ‬فيما يتعلق بالنشر‪ ،‬ستكون جميع قواعد وأنظمة وزارة التعليم العالي قابلة للتطبيق‪.‬‬
‫‪ ‬هيئة تحرير المجلة هي الجهة الوحيدة المسؤولة عن أي قرار‪.‬‬
‫‪ ‬سيكون للمجلس الحق في تعديل أو إلغاء أو تلخيص المادة المرسلة‪ .‬سيقوم المحرر بإبّلغ الباحثين‬
‫بآراء الخبراء فيما يتعلق بأي تغيير‪.‬‬
‫‪ ‬ليس من الضروري أن يوافق مجلس اإلدارة على آراء الكاتب‪.‬‬
‫‪ ‬مسؤولية المقاالت ستكون فقط على المؤلفين وليس على ‪ IAJCR‬أو هيئة التحرير‪.‬‬
‫‪ ‬بمجرد استّلمها‪ ،‬لن يتم إرجاع المقال سواء تم نشره أم ال‪.‬‬
‫الحقول الدراسية‪:‬‬
‫قضايا تعليم اللغة العربية لغيرالناطقين بها‬ ‫‪‬‬
‫المراجعات العلمية للدراسات والنظريات‬ ‫‪‬‬
‫حوسبة اللغة العربية وأدابها‬ ‫‪‬‬
‫النظرية األدبية واللغوية‬ ‫‪‬‬

‫الدراسات اللسانية النظرية والتطبيقية‬ ‫‪‬‬
‫األدب العربي القديم واألدب العربي الحديث‬ ‫‪‬‬
‫مشكّلت المصطلح والتعريب‬ ‫‪‬‬

‫المقارنة بين األدبين العربية والفارسية‬ ‫‪‬‬
‫األدب المقارن ودراسات الترجمة‬ ‫‪‬‬
‫ا‬
‫د‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫هيئة التحرير العالمية‬ ‫هيئة التحرير المستشارية‬
‫األستاذ الدکتور عمر عبد الرحيم حمزاوي‬ ‫األستاذ الدکتور عبد الکبير محسن‬
‫جامعة األزهر‪ ،‬القاهرة‪ ،‬مصر‬ ‫أستاذ الکلية الحکومية‪ ،‬راوالبندي‪ ،‬إسّلم آباد‬
‫األستاذ الدکتور عبد القاهر عابد‬

‫األستاذ الدکتور مؤيد فاضل‬
‫أستاذ قسم اللغة العربية‪ ،‬جامعة کابول‬
‫الجامعة اإلسّلمية العالمية‪ ،‬إسّلم آباد‬
‫األستاذ الدکتور کفايت اهلل حمداني‬
‫األستاذة الدکتورة نهی األفغاني‬ ‫أستاذ قسم اللغة العربية‪ ،‬جامعة نمل‪ ،‬إسّلم آباد‬
‫أستاذ قسم اللغة العربية‪ ،‬جامعة بروفيسور رباني‬
‫األستاذ الدکتور گل محمد باسل‬
‫األستاذ الدکتور عبد المجيب مجيب‬ ‫أستاذ قسم اللغة العربية‪ ،‬جامعة کابول‬
‫الجامعة اإلسّلمية العالمية‪ ،‬إسّلم آباد‬
‫األستاذ الدکتور دل آقا وقار‬
‫األستاذ الدکتور سامي محمد عبابنة‬ ‫أستاذ کلية الشريعة‪ ،‬جامعة ننجرهار‬
‫رفاد للدراسات واألبحاث‪ ،‬األردن‬ ‫األستاذ الدکتور عبد المجيد البغدادي‬
‫األستاذ الدکتور منتهی أرتاليم زعيم‬ ‫جامعة عّلمة إقبال المفتوحة‪ ،‬باکستان‬
‫الجامعة اإلسّلمية العالمية‪ ،‬ماليزيا‬ ‫األستاذ الدکتور عبد الرحمن شيرزاد‬
‫أستاذ کلية الشريعة‪ ،‬جامعة ننجرهار‬
‫األستاذ الدکتور سميع اهلل زبيري‬
‫جامعة عّلمة إقبال المفتوحة‪ ،‬باکستان‬ ‫األستاذ الدکتور عبد الصبور فخري‬
‫أستاذ قسم اللغة العربية‪ ،‬جامعة کابول‬
‫األستاذ الدکتور فردوس أحمد بت العمري‬
‫األستاذ الدکتور عبد اهلل نورعباد‬
‫جامعة علي کره اإلسّلمية‪ ،‬هند‬
‫أستاذ قسم الدراسات اإلسّلمية‪ ،‬جامعة کابول‬
‫األستاذ الدکتور إسماعيل عمارة عقيب‬ ‫األستاذ المساعد شريف اهلل غفوري‬
‫الجامعة اإلسّلمية العالمية‪ ،‬إسّلم آباد‬ ‫أستاذ قسم اللغة العربية‪ ،‬جامعة تخار‬
‫ا‬
‫ه‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫الخّلقة (دورية‪ ،‬علمية‪ ،‬محكمة‪ ،‬مفهرسة)‬

‫المجلة العربية الدولية للبحوث ا‬
‫اإلصدار الثاني– المجلد الثاني – العدد األول‪Issue 2،0 Vo023 No 2 3(0203/3661): 3661/0203 -‬‬
‫‪Published: 0201-20-21‬‬
‫كلمة التحرير‪...‬‬
‫األستاذ الدكتور عمر عبد الرحيم محزاوي‬
‫نصراهلل مبشر الطرازي‪-‬األفغاني‪ ،‬مدرس اللغة األوزبکية في الجامعات المصرية‬
‫األستاذ املشارك الدكتورة هنى حممد أمحد عثمان‬
‫‪21-1‬‬ ‫األستاذ املساعد جنم الدین یولداش‬
‫اشتراك اللفظ واختّلف المعنى في لغتي العربية والفارسية‬
‫‪83-22‬‬ ‫األستاذ املعيد نور حممد شهریار‬
‫جهود علماء الهند في تطور اللغة العربية وآدابها‬
‫باحثة الدکتوراه سيدة مهبارة بيضاه اهلندي‬
‫‪11-83‬‬ ‫باحثة البکالریوس عائشة کوهيستاين‬
‫نشاندهى فرصتهاى كارى فارغ التحصيّلن زبان وادب عربى در افغانستان‬
‫األستاذ املشارك الدكتور گل حممد باسل‬
‫‪32-12‬‬ ‫األستاذ املساعد شریف اهلل غفوري‬
‫علل وانگيزه دين گريزی جوانان و گرايش به فرهنگ غربی‬

‫مر ّشح الدکتوراه حممد عباسی إیراين‬
‫‪111-38‬‬ ‫الباحث عبد الدیان بن عبد املنان األفغاين‬
‫التطرف علی مهر النساء في النکاح ومضارها االجتماعية في محافظة تخار‬
‫األستاذ املساعد عبد الواحد کرمیي‬
‫‪181-111‬‬ ‫األستاذ املعيد أمني اهلل أمني‬
‫ا‬
‫و‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫کلمة التحرير‬
‫بسم اهلل الرحمن الرحيم‬
‫تتم الصاحلات وبشکره تزداد النعم والربکات‪ ،‬واحلمد هلل الذي أنزل القرآن‬
‫احلمد هلل الذي بنعمته ّ‬
‫عريب مبني‪ ،‬والصلوة والسالم علی أفصح من نطق بالعربية‪ ،‬وعمل علی تطویرها وتوسيع انتشارها‬ ‫ٍ‬
‫بلسان ّ‬
‫بني األمة املسلمة وعلی آله وصحبه أمجعني‪ .‬وبعد! هيئة حتریر اجمللة غری مسؤولة عن األفکار واآلراء‬
‫الواردة بالبحوث املنشورة يف أعدادها وإمنا تقع مسؤليتها يف التقومي والتحکيم العلمي والضوابط‬
‫األکادمیية‪.‬‬
‫فإن عملية التقومي‪ :‬هو منح عالقة أو درجة معينة أو ترتيب معني لشخص ما أو تقدیر أو مالحظة‬
‫وف ًقا للمجهود املبذول أو السلوك القائم والنتائج احملققة باستعمال طریقة منهجية تعتمد معایری وحمکات‬
‫مالئمة‪.‬‬
‫أهم معایری التحکيم‪ ،‬جند التقومي والذي یسمح لنا بالکشف عن مدی حتقق القدرة‪،‬‬ ‫إن من بني ّ‬
‫طبعا يف اجملال األديب‪.‬‬
‫القوة والضعف يف مجيع جوانب منهج البحث العلمي وهذا ً‬ ‫وعن مواطن ّ‬
‫إن کلمة التقييم يف اللغة العربية تعين‪ ،‬إعطاء قيمة بينما من الناحية االصطالحية فيقابل هذا‬
‫أعم وأنسب حيث أنّه‬ ‫املصطلح مفهوم التقومي بإعتبار أهنا اصالح اإلعوجاج‪ ،‬ومن مثة فإن التقومي ّ‬
‫أیضا اختاذ القرارات املالئمة‬
‫باإلضافة إلی کونه حمض یؤدي إلی احلکم علی قيمة الشيء فإنه یشمل ً‬
‫لتصحيح األثار‪.‬‬
‫تعترب مقائيس تقييم هذه اجمللة‪ ،‬من الوسائل الناجحة لتحدید معرفة معایری البحث العلمي للمعایری‬
‫القوة يف البحث بالشکل األفضل‬ ‫املتاحة لدیها‪ ،‬حتسني األداء وتطویره وذلك من خالل حتدید نقاط ّ‬
‫فتتم معاجلتها من خالل التدریب الباحث ومساعيها جلودة البحث‬ ‫واملالئم‪ّ ،‬أما نقاط الضعف البحث ّ‬
‫العلمي‪.‬‬
‫ا‬
‫ز‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫إن اکتشاف معارف ومهارات وقدرات الباحث اليت تنتج عملية التقومي من جهة‪ ،‬ومعرفة امليّسر‬
‫خبصائص الوظائف من جهة أخری‪ ،‬یسمح له بنقل وترقية الکوادر العلمية علی أساس علمي وموضوعي‬
‫حیقق النجاح والفعالية للمجلة‪.‬‬
‫هذا العدد مثرة جهد متواصل ألسرة األجسر فإهنا استطاعت أن جتمع بني موضوعات متنوعة‬
‫أعدادا ممتازة من أول یومها کل ثالثة شهور لتوفر الفرصة‬ ‫ودراسات سردیة خمتلفة‪ ،‬وال تزال تصدر ً‬
‫للباجثني والدارسني لنشر مقاالهتم وأحباثهم يف األعداد الصادرة من اجمللة‪.‬‬
‫اجمللة العربية الدولية للبحوث اخلالقة‪ ،‬هي دوریة‪ ،‬علمية‪ ،‬مفهرسة وحمکمة يف جماالت العلوم‬
‫اإلنسانية واالجتماعية واإلسالمية الفکریة‪ ،‬هي خادمة للغة العربية وقائمة هبا نشاط فقط‪ ،‬وهي دوریة‬
‫رائدة يف جمال اللغة العربية اللغویات اليت تصدر عن مرکز األجسر – فرع کابول‪ ،‬وهي ال تزال تقوم‬
‫بتشجيع الباحثني علی تقدمي مسامهاهتم العلمية األصيلة واملناقشة الفکریة اليت توضح الوعي الشامل‬
‫بشکل مناسب وبشکل سليم‪ ،‬دون أن تکون مفرطة أو جاهدة‪.‬‬
‫منوذجا يف ربط‬
‫دورا مثاليًا يف مستقبل شباب األمة املسلمة وطاملا ً‬‫رجائي الکبری بأن اجمللة ستلعب ً‬
‫الباحثني والشباب احملصلني هبذه اللغة العظيمة والکرمیة اليت تکتسب أمهيتها بکوهنا لغة الدین والثقافة‬
‫واحلضارة إلی جانب أمهيتها يف جماالت احلقوق والزراعة واالقتصاد واألسواق املالية‪.‬‬
‫إن هذه اجمللة تعترب من أفضل اجملالت العلمية يف العامل األديب عامة ويف أفغانستان خاصة‪ ،‬وهي‬
‫أول جملة عربية دولية تصدر يف أفغانستان يف مهدها اإلسالمي‪ .‬وأیضا هي من اجملالت العلمية احملکمة‬
‫املفهرسة يف املواقع املفهرسة العاملية کجوجل أسکالر واألکادمیيا وأسکربيد وریسرج جيت وکوریسریف‬
‫وأسکوبس وغریها‪.‬‬
‫ا‬
‫ح‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫ا‬
‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‬
‫‪E - ISSN 0132-1133, P - ISSN 0122-4216‬‬
‫املجلد‪ ،2‬العدد‪2221 -1‬م ص ‪21-1‬‬
‫‪URL: www.iajcr.com‬‬
‫نصراهلل مبشر الطرازي‪-‬األفغاني‪ ،‬مدرس اللغة األوزبکية في الجامعات المصرية‬

‫يولداش ‪2‬‬‫الدكتورة نهى محمد أحمد عثمان ‪ ،1‬نجم الدين‬
‫‪ .1‬األستاذ املشارك يف کلية اللغات الشرقية‪ ،‬جامعة املنوفية‪ /‬مصر (الکاتب املسؤول)‬
‫‪ .2‬األستاذ املساعد يف قسم اللغة األوزبکية بکلية اآلداب‪ /‬جامعة ختار‬
‫‪0 yunajmudin9@gmail.com‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI:321354310/IAJCR0203v0n0r3 | 2222/21/25 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/25 :‬‬

‫الملَ َخص‬
‫نصر اهلل مبشر الطرازي الذى عاش ىف خدمة آداب الشعوب اإلسالمية وتراثها الزاهر من خالل عمله‬
‫بدار الكتب املصریة والوثائق منذ عام ‪1511‬م‪ ،‬ومن خالل انتدابه أستاذا غری متفرغ لتدریس اللغات‬
‫الشرقية باجلامعات املصریة‪ ،‬وما كان له ذلك لوال إجادته ومتكنه من اللغات الشرقية اإلسالمية الفارسية‬
‫والرتكية العثمانية واحلدیثة وآداهبا فضال عن إجادته للغة العربية واللغة الفرنسية‪ ،‬وهلذا الرجل أعمال‬
‫جليلة أهلته للصدارة ىف خدمة العلم والرتاث وآداب الشعوب اإلسالمية لقرابة اخلمسني عاما‪ .‬هتدف‬
‫هذه املقالة إلی التعرف على حياة نصر اهلل مبشر الطرازي وكذلك مؤلفاته ودراساته وحماضراته ومقاالته‬
‫ىف التاریخ اإلسالمى وقواعد اللغات الشرقية وآداهبا ودراسة الوثائق العلمية وكذلك مؤلفات خاصة‬
‫بتحقيق املخطوطات الفارسية والرتكية والعربية ‪ ،‬وكذلك العدید من املقاالت مت نشرها ىف مصر واإلمارات‬
‫وإیران وباكستان وجرائد اخلليج وأفغانستان باللغات العربية والفرنسية والفارسية والرتكية واألوزبکية‪ ،‬وكذا‬
‫طبيعة وخصائص املكتبة اخلاصة لنصر اهلل واملهداة إىل مكتبة مركز الدراسات الشرقية التابع جلامعة‬
‫القاهر‪.‬‬
‫الكلمات المفتاحية‪ :‬نصر اهلل مبشر الطرازي‪ ،‬حياته وجهوده العلمية‪ ،‬اللغة األزبكية‪ ،‬جامعات املصري‪.‬‬
‫[‬
‫نصرهللا مبشر الطرازي‪-‬األفغاني‪ ،‬مدرس اللغة األزبکیة في الجامعات املصریة‪ ‬د‪ .‬نهی محمد أحمد عثمان ونجم الدین یولداش‬
‫المقدمة‬
‫املكتبة اخلاصة هي املكتبة اليت ینشؤها األفراد يف منازهلم أو مكاتبهم خلدمة أغراضهم الشخصية وخلدمة‬
‫احمليطني هبم من األهل واألصدقاء ‪،‬وتظل يف حوزهتم يف مكان إقامتهم أو مكاتبهم وال تؤول بعد وفاة أصحاهبا‬
‫إىل أي مكتبة رمسية ‪،‬وإمنا تؤول إىل الورثة وجمموعاهتا تدور أغلبها يف نطاق ختصص أصحاهبا واحتياجاهتم‬
‫واهتماماهتم الشخصية‪.‬‬
‫املكتبة اخلاصة تعترب من أهم أنواع املكتبات ألن وجودها ىف املنزل خيلق جوا ثقافيا ألفراد املنزل‪ ،‬وهى‬
‫حب القراءة ىف أفراد املنزل‪ ،‬ولذلك فهى تستحق منا االهتمام الدائم ألهنا من الضروریات‬ ‫تعمل على غرس ّ‬
‫الالزمة لكل منزل واملنزل الذى حیوى ضمن ردهاته غرفة للمكتبة اخلاصة فهو املنزل األمثل الذى یفخر به‬
‫اجملتمع ویكون رمزا لتقدم األمة ورقى اجملتمع‪،‬وبالرغم من أن املكتبات اخلاصة میتلكها أفراد‪ ،‬فقد أدي بعضها‬
‫دوراً مهماً يف إثراء حياتنا الثقافية والفنية والفكریة ولقد كان بعضها ذا أثر بارز يف حياة أصحاهبا واحمليطني هبم‪،‬‬
‫حيث تقدم هذه املكتبات إيل املستفيدین منها واملطَلعني عليها فرصة جيدة لإلطالع على أوعية معلومات قد‬
‫تكون نادرة أو حدیثة وغری متوافرة يف جمال ختصصهم‪.‬‬
‫واملطلع على تاریخ بالد تركستان وخبارى جيد أهنا أجنبت الكثری من العلماء ىف خمتلف جماالت العلم‬
‫واحلدیث والتفسری والفقه واللغة واألدب والعلوم وغریها‪ ،‬وكان كثری من هؤالء العلماء جييدون أكثر من لغة‪،‬‬
‫ویؤل فون هبا كتبهم العلمية وكان هدفهم األول‪ :‬خدمة اإلسالم عن طریق هذه العلوم املفيدة‪ ،‬ومن بني هؤالء‬
‫العلماء عامل باحث عاش ىف مصر‪ ،‬وخدم العلم ىف جامعاهتا‪ :‬بالتدریس والتأليف واإلشرتاك ىف كثری من‬
‫املؤمترات‪ ،‬فأسهم بذلك ىف رفع شأن العلم واإلسالم‪ ،‬وهو األستاذ نصر اهلل مبشر الطرازي خبری املخطوطات‬
‫اإلسالمية ىف العامل اإلسالمى وأستاذ اللغات الشرقية وآداهبا ‪،‬جنل املفكر اإلسالمى املعروف الشيخ مبشر‬
‫الطرازي احلسيىن‪ ،‬وكان األستاذ نصر اهلل یقيم مع أسرته منذ عام ‪1595‬م ىف القاهرة بعد هجرته من أفغانستان‪،‬‬
‫وقد عمل ىف وظائف عدة بدار الكتب املصریة منذ عام ‪1511‬م حىت أصبح رئيسا لقسم الفهارس الشرقية‬
‫بالدار‪ ،‬مث عني خبریا مبركز األحباث للتاریخ والفنون والثقافة اإلسالمية باستانبول برتكيا ‪،‬مث عني أستاذا للغات‬
‫الشرقية وآداهبا جبامعات مصر (القاهرة‪ ،‬عني مشس‪ ،‬األزهر) منذ عام ‪1511‬م حىت عام ‪1532‬م‪ ،‬مث بعد‬
‫إحالته للمعاش من دار الكتب املصریة ىف عام ‪1532‬م‪ ،‬مت اختياره أستاذا متفرغا بدرجة (أستاذ) بكلية اآل‬
‫داب جبامعة عني مشس‪ ،‬وكذلك كان یقوم بالتدریس لطالب الدراسات العليا واإلشراف على رسائلهم‪ ،‬وكانت‬
‫له مكتبة خاصة عظيمة حتتوى على العدید من الكتب النادرة والرتاثية والكثری من الكتب الىت باللغة الرتكية‬
‫ا‬
‫‪2‬‬ ‫‪ISSN:0132-1133‬‬ ‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‪ -‬آذار ‪1212 )5(2‬‬
‫والفارسية وغریها من اللغات‪ ،‬وقد مت إهداء هذه املكتبة إىل مركز الدراسات الشرقية التابع جلامعة القاهرة بعد‬
‫وفاته ىف عام ‪2119‬م لتعم الفائدة للباحثني والدارسني‪.‬‬
‫ومن هنا تسعي هذه الدراسة إيل التعرف على حياة نصر اهلل مبشر الطرازي‪ ،‬وكذا طبيعة وخصائص‬
‫املكتبة اخلاصة به واملهداة إىل مكتبة مركز الدراسات الشرقية التابعة جلامعة القاهرة‪ ،‬واالجتاهات العددیة والنوعية‬
‫ملقتنيات تلك املكتبة إلبراز حمتویاهتا وجمموعاهتا والقيمة العلمية هلذه اجملموعات‪.‬‬
‫أهمية الدراسة ومبرراتها‪:‬‬
‫تعد امل كتبات اخلاصة من أهم أنواع املكتبات ذلك أهنا ختدم ميول واجتاهات شخصية معينة هلا شأن‬
‫معني أو أسرة معينة تعاقبت على ملكيتها‪ ،‬ومهما یكن من أمر الدوافع إيل تكوین هذه املكتبات فقد سدت‬
‫فراغاً شدیداً يف نسيج اخلدمة املكتبية واستفاد منها العدید من الباحثني واملستفيدین‪ ،‬وكذلك فإن أصحاب‬
‫هذه املكتبات كانوا حیافظون عليها ویهتمون هبا ویستخدموهنا استخداماً خفيفاً ولذلك فهي ال تتعرض لسوء‬
‫االستعمال‪ ،‬ومن مث كانت أقل أنواع املكتبات تعرضاً للخطر وهي تؤول يف النهایة إىل اجملتمع سواء بالشراء أو‬
‫اإلهداء أو الوقف أو املصادرة‪.‬‬
‫وإذ ا استعرضنا اإلنتاج الفكري املتخصص عن املكتبات النوعية جند أن كل االهتمام موجه لألنواع‬
‫املختلفة من املكتبات ماعدا املكتبات اخلاصة على الرغم من أمهيتها ألصحاهبا و للمجتمع‪ ،‬ومیكن بلورة أمهية‬
‫الدراسة ومربراهتا فيما یلي‪:‬‬
‫‪ -1‬أهنا الدراسة األويل عن املكتبة اخلاصة بنصر اهلل مبشر الطرازي ‪.‬‬
‫‪ -2‬تعكس مكتبة نصر اهلل مبشر الطرازي ميول واجتاهات صاحبها جتاه القراءة‪ ،‬و أیضا متثل اجتاهات‬
‫فكریة عامة كانت سائدة يف وقت تكوین هذه املكتبة‪.‬‬
‫‪ -8‬تكشف هذه املكتبة مدي تقدم ورقي اجملتمع املصري واملدارس الفكریة السائدة آنذاك‪.‬‬
‫‪ -9‬تساهم هذه املكتبة على إثراء وتنمية اجملموعات مبكتبة مركز الدراسات الشرقية‪ ،‬بأوعية معلومات‬
‫ال میكن احلصول عليها عن طریق أي مصدر آخر‪.‬‬
‫ا‬
‫أهداف الدراسة‪:‬‬
‫هتدف هذه الدراسة إلی رصد حياة نصر اهلل مبشر الطرازي ومدى أنعكاس هذه احلياة على تكوین‬
‫مكتبته الشخصية‪ ،‬وجمموعات مكتبته املهداة ملركز الدراسات الشرقية التابع جلامعة القاهرة‪ ،‬والتعرف على أمهية‬
‫هذه املكتبة‪ ،‬ودورها يف إثراء جمموعات املركز واالجتاهات العددیة والنوعية هلذه املكتبة ‪.‬‬
‫حدود الدراسة ومجالها‪:‬‬
‫تتبلور حدود الدراسة عن شخصية نصر اهلل مبشر الطرازي وسریته الشخصية‪ ،‬ومكتبته اخلاصة الىت مت‬
‫إهداؤها إىل مكتبة مركز الدراسات الشرقية بالقاهرة ‪ ،‬وهى تضم ‪ 1111‬كتابا‪ ،‬و‪ 1‬جمموعات للوحات الفنية‬
‫ىف ‪ 119‬لوحة ‪ ،‬و‪ 15‬دوریة‪ ،‬و‪ 8‬خمطوطات‪ ،‬و رسالة ماجستری واحدة‪.‬‬
‫منهج الدراسة وأدواتها‪:‬‬
‫نظراً لطبيعة هذه الدراسة اليت تتطلب احلصول على املعلومات من الواقع فإن املنهج الذي مت استخدامه‬
‫هو املنهج امليداين‪ ،‬كما مت االستعانة باملنهج التارخيي لتغطية الفرتات الزمنية اليت مت تكوین املكتبة فيها والتعرف‬
‫على اإلجتاهات الفكریة السائدة آنذاك وظروف تكوین املكتبة ‪ ،‬واملنهج الببلوجرايف البيليومرتي بقصد دراسة‬
‫أ دوات الضبط الببلوجرايف للمكتبة حمل الدراسة والفهارس والسجالت وحدود هذا الضبط ومقابلة عينات من‬
‫الكتب على تلك األدوات وكذلك دراسة االجتاهات العددیة والنوعية جملموعات تلك املكتبة‪.‬‬
‫الدراسات السابقة والمثيلة‪:‬‬
‫من خالل اطالع الباحثة على اإلنتاج الفكري يف جمال املكتبات‪ ،‬وكذلك تصفح شبكة اإلنرتنت‪،‬‬
‫وجدت الباحثة عددا من األحباث و الدراسات ذات العالقة مبوضوع البحث‪ ،‬وكانت على النحو التايل‪:‬‬
‫‪ -1‬مكتبة شرقية نادرة ونبذة من سریة جامعها ‪:‬نور الدین بك مصطفى‪ .‬املقتطف‪،‬مج‪( 58‬أكتوبر‬
‫‪1523‬م) ص ص ‪.159-151‬‬
‫تناولت هذه الدراسة نبذة عن حياة نور الدین بك مصطفى‪ ،‬مث تناولت مكتبته والىت تقدر ب ‪ 21‬ألف‬
‫كتاب‪ ،‬ثالثة أرباعها من املخطوطات واآلثار اليدویة املتنوعة ومنها أكثر من مائىت مصحف‪.‬‬
‫‪ -2‬مع عشاق الكتب ىف مكتباهتم اخلاصة ‪:‬كيف تقرأ ‪ ،‬ماذا تقرأ‪،‬وملاذا ‪ .‬عامل املكتبات ‪،‬س‪،1‬ع‪1‬‬
‫(أغسطس ‪1515‬م) ص ‪.81-23‬‬
‫ا‬
‫تناولت هذه الدراسة نبذة عن حياة أمحد شوقى عبد الرمحن‪ ،‬مث تناولت مكتبته اخلاصة وكيفية تكوینها‬
‫وواالجتاهات العددیة والنوعية ملقتنياهتا‪.‬‬
‫‪ -8‬حممد فتحي عبد اهلادي‪ ،‬من اخلزانات اخلاصة يف مصر يف كتابه‪ :‬حبوث ودراسات يف املكتبات‬
‫واملعلومات‪ -‬اإلسكندریة‪ :‬دار الثقافة العلمية ‪ - 2118 ،‬ص ص ‪.211-225‬‬
‫تناولت هذه الدراسة مكتبتني من أهم املكتبات اخلاصة ىف دار الكتب املصریة ‪ ،‬ومها ‪ :‬اخلزانة التيموریة‬
‫ألمحد تيمور باشا ( ‪ 1351‬م‪1581 -‬م) العامل املتميز يف اللغة واألدب‪ ،‬واخلزانة الزكية ألمحد زكي باشا‬
‫(‪1315‬م‪1589 -‬م) الذي كان كاتباً وخطيباً ورائدا من رواد إحياء الرتاث واآلثار العربية ولقب بشيخ العروبة‪.‬‬
‫‪ -9‬هنا حممد عثمان‪.‬املكتبات الشخصية يف حمافظة املنوفية‪ :‬دراسة ميدانية‪.‬إشراف شعبان عبد العزیز‬
‫خليفة‪ ،‬وحسناء حممود حمجوب‪ -‬املنوفية‪ :‬جامعة املنوفية‪ -‬كلية اآلداب‪ 811 -2111 ،‬ورقة (رسالة‬
‫ماجستری)‪.‬‬
‫هتدف هذه الرسالة إيل التعرف علي واقع املكتبات الشخصية ودوافع تكوینها يف مركز شبني الكوم‬
‫وقسمها منذ إنشاء هذه املكتبات وحىت سنة ‪2119‬م واالجتاهات العددیة والنوعية ألوعية املعلومات املقتناة‬
‫يف تلك املكتبات الشخصية‪ ،‬والبيئة والظروف ليت تقوم فيها هذه املكتبات الشخصية‪ ،‬وكذلك دوافع تكوین‬
‫املكتبات الشخصية وكذلك إدارة وتنظيم املكتبات الشخصية وفهرسة وتصنيف جمموعاهتا‪ ،‬والتعرف على مدى‬
‫اإلفادة من هذه املكتبات الشخصية ألصحاهبا أو لألخریني‪.‬‬
‫‪ -1‬لبين أمحد حممود عبد احلفيظ‪ .‬اجملموعات الشخصية يف مكتبات جامعة القاهرة‪ :‬دراسة ميدانية‪،‬‬
‫إشراف شعبان عبد العزیز خليفة‪-‬القاهرة ‪ :‬جامعة القاهرة ‪ -‬فرع بين سویف‪ ،‬كلية اآلداب‪155 -2111 ،‬‬
‫ورقة (رسالة ماجستری)‪.‬‬
‫هتدف هذه الدراسة إيل التعریف مبكتبات جامعة القاهرة مع توضيح أمهية اجملموعات اخلاصة ومصادر‬
‫حصول مكتبات جامعة القاهرة عليها‪ ،‬وكذلك تناولت الدراسة التوزیع الزمين واالجتاهات العددیة والنوعية‬
‫واملوضوعية واللغویة ألوعية املكتبات اخلاصة‪ ،‬واخلدمات اليت تقدم عن طریق هذه املكتبات‪ ،‬والسياسة اليت‬
‫تتبعها مكتبات جامعة القاهرة يف استقبال هذه املكتبات اخلاصة جبامعة القاهرة ‪ ،‬واملشكالت اليت یتعرض هلا‬
‫املتربعون مبكتباهتم اخلاصة للجامعة‪ ،‬وأخریاً وضع مقرتحات بشأن االرتقاء وحتسني اإلفادة من هذه املكتبات‬
‫اخلاصة‪.‬‬
‫ا‬
‫‪ -1‬هنا حممد عثمان‪ .‬املكتبات املهداة يف دار الكتب املصریة ‪ :‬دراسة على عينة منها ‪.‬إشراف شعبان‬
‫عبد العزیز خليفة‪ ،‬وحسناء حممود حمجوب‪ -.‬املنوفية‪ :‬جامعة املنوفية‪ -‬كلية اآلداب‪ 111 -.2115 ،‬ورقة‬
‫(رسالة دكتوراة)‪.‬‬
‫هتدف هذه الدراسة إيل رصد جمموعات املكتبات املهداة كمصدر من مصادر تزوید دار الكتب والتعرف‬
‫على أمهية هذه املكتبات‪ ،‬ودورها يف إثراء جمموعات دار الكتب واالجتاهات العددیة والنوعية للمكتبات املهداة‬
‫حمل الدراسة‪ ،‬والظروف الىت آلت فيها إىل دار الكتب املصریة‪.‬‬
‫خطة البحث‬
‫واشتملت الدراسة على مثانية فصو ؛ یتناول الفصل األول أمهية املكتبات الشخصية املهداة ودورها يف‬
‫إثراء املكتبات الرمسية‪ .‬وتناول الفصل الثاين‪ :‬تاریخ املكتبات اخلاصة يف دار الكتب وترمجة ألصحاهبا‪ .‬أما‬
‫الفصل الثالث فقد تناول املكتبة التيموریة‪ .‬وتناول الفصل الرابع‪ :‬اخلزانة الزكية‪ .‬وتناول الفصل اخلامس‪ :‬مكتبة‬
‫عباس العقاد‪.‬أما الفصل السادس فقد تناول مكتبة عائشة عبد الرمحن‪ .‬ویركز الفصل السابع على إدارة وتنظيم‬
‫املكتبات املهداة‪ .‬وقد كرس الفصل الثامن لرصد أهم نتائج وتوصيات الدراسة‪.‬‬
‫‪ -5‬زینب حممد إمساعيل‪ ،‬مكتبات أسرة حممد على يف دار الكتب القومية ‪ :‬دراسة ميدانية ‪ ،‬إشراف‬
‫عبد الستار احللوجي _ القاهرة ‪ :‬جامعة القاهرة‪ ،‬كلية اآلداب‪2111،‬م (رسالة ماجستری)‬
‫وقد حتدثت الباحثة ىف دراستها عن االجتاهات العددیة والنوعية للمكتبات امللكية ىف دار الكتب واخلاصة‬
‫بأسرة حممد على‪.‬‬
‫ومن الرصد السابق للدراسات السابقة میكن القول بأن الدراسات العربية قد خلت وحىت تاریخ االنتهاء‬
‫من هذا البحث من دراسة تتناول "نصر اهلل مبشر الطرازي " وهو خبری املخطوطات الشرقية اإلسالمية‪ ،‬وخبریا‬
‫مبركز األحباث للتاریخ والفنون والثقافة اإلسالمية باستانبول برتكيا‪،‬و احلاصل على درجة األستاذیة للغات الشرقية‬
‫من جملس األعلى للجامعات عام ‪1551‬م – وهو أستاذ للغتني الفارسية والرتكية وهلجاهتما منذ العام الدراسي‬
‫‪.1515/11‬إىل عام ‪ .2111‬جبامعات مصر(القاهرة ‪ ،‬عني مشس‪ ،‬األزهر )‪ ،‬والذى كان أول من أدخل تعليم‬
‫ودراسة اللغة األوزبکية ىف اجلامعات املصریة ‪ ،‬ولكى نربز هذا الدور العظيم فسوف تتعرض الدراسة حلياته مث‬
‫احلدیث عن مكتبته اخلاصة واالجتاهات العددیة والنوعية واملوضوعية هلذه املكتبة الىت مت إهداؤها ملركز الدراسات‬
‫الشرقية والتابع جلامعة القاهرة‪.‬‬
‫ا‬
‫أوال ‪ :‬نصر اهلل مبشر الطرازي‪ :‬حياته وفكره وأعماله‬

‫نصر اهلل مبشر الطرازي خبری املخطوطات اإلسالمية على املستوى املصري والعريب ‪،‬ولد يف ‪ 11‬مارس‬
‫‪1522‬م ىف مدینة طراز التابعة جلمهوریة قازاقستان(کاظم بگلف ویب‪2111،‬م)‪ ،‬وقد هاجر عام ‪1581‬م‬
‫إىل (أفغانستان) (فایروزاتی ویب‪2111 ،‬م)‪ .‬مع والده هربًا من االضطهاد والسجن والنفي من قبل الروس‬
‫الشيوعيني ردا علي جهاد والده ونضاله يف سبيل حتریر البالد وإعالء كلمة اإلسالم ‪ ،‬وقيام الروس بقتل املئات‬
‫من أقاربه بوحشية بالغة‪ ،‬وطلب ملك األفغان حممد نادر شاه من الشيخ مبشر الطرازي اإلقامه يف أفغانستان‬
‫مبدینة كابول‪ ،‬وعينه كمدیر عام إلدارة التأليف والرتمجة والنشر بالدیوان امللكي‪ ،‬وكلفه بكتابة مقاالت عن‬
‫أفغانستان وقضية تركستان (أسيا الوسطى) يف جرائد وجمالت الدول العربية‪ ،‬وكان السيد نصر اهلل عمره مل‬
‫یتجاوز مثاين سنوات‪ ،‬وقد أمت دراساته االبتدائية واإلعدادیة والثانویة يف ليسه االستقالل الفرنسية بكابول‬
‫بأفغانستان مث التحق يف كلية العلوم جبامعة کابول وخترج منها عام ‪1591‬م‪ ،‬وعني كمدرس للعلوم يف مدرسة‬
‫االستقالل الفرنسية وىف أثناء عملة كمدرس للعلوم انتسب كطالب يف كلية اآلداب جبامعة كابول‪ ،‬وقد تلقى‬
‫الدروس يف العلوم اإلسالمية واللغات العربية والشرقية علي ید والده‪ ،‬مث حصل على الدكتوراه يف اللغة الفارسية‬
‫وآداهبا عام ‪1593‬م‪ ،‬وملا كان یكتب مقاالت وینشرها يف (جریدة إصالح وانيس) األفغانية ویرتجم نصوصا‬
‫أدبية فرنسية ومسرحيه من الفرنسة إىل الفارسية ‪ ...‬نال جائزة اإلعالم من الرئاسة املستقلة لإلعالم األفغانية‪،‬‬
‫ويف عام ‪1595‬م هاجرت العائله الطرازیه إىل مصر‪ ،‬و طلبوا من احلكومة املصریة حق اللجوء السياسي إليها‬
‫(عصام‪1551 ،‬م‪ )21:‬و (الطرازى‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫عائلته‪:‬‬
‫نشأ نصر اهلل ىف أسرة عریقة‪ ،‬والده "مبشر الطرازي حممد غازى سعيد أسعد احلسيىن" الزعيم الروحي‬
‫والسياسي لرتكستان والداعية اإلسالمى املعروف‪ ،‬وهو من أسرة شریفة النسب حيث میتد نسبها إىل سيدنا‬
‫احلسني رضي اهلل عنه وأرضاه حفيد رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم‪ ،‬واألسرة معروفة بالعلم والزعامة الوطنية‬
‫والروحية‪ ،‬وهو من مواليد "طراز" برتكستان الغربية (کاظم بگلف ویب‪2111 ،‬م)‪ .‬وهو االبن األرشد للشيخ‬
‫حممد خان ابن حممد غازي خان احلسيين الذي كان مرجع املسلمني يف الفقة اإلسالمي وعلما من أعالم العلوم‬
‫العربية واآلداب الشرقية وشيخا للطریقة النقشبندیة ىف تركستان حيث یرجع نسبه إىل العرب الفاحتني األوائل‬
‫الذین فتحوا بالد تركستان وأقاموا هبا لنشر الدعوة اإلسالمية (الطرازي‪2111 ،‬م‪ ، )11:‬وكان أخوه الدکتور‬
‫ا‬
‫عبد اهلل مبشر الطرازي (وهو أستاذ احلضارة اإلسالمية واللغات الشرقية جبامعة امللك آل سعود جبده) له عامود‬
‫أسبوعي يف جریدة املدینة املنورة منذ سنوات عدیدة‪ ،‬وله برنامج أسبوعى باإلذاعة‪.‬‬
‫أما عن زوجة نصر اهلل مبشر الطرازي فقد تزوج من البنت الكربي لألمری حممد عامل خان أمری إمارة‬
‫خبارى (أوزبكستان) واألمری حممد عامل خان آخر أمری من أمراء خبارى وأجنب نصر اهلل مبشر الطرازي منها‬
‫مخسة أوالد عاش منهم ثالثة أوالد وهم‪ :‬السيد مبارك نصر اهلل(مدیر عام سابق ىف وزارة التجارة)‪ .‬وثریا نصر‬
‫اهلل (ليسانس لغات شرقية جبامعة القاهرة)‪ .‬ومرمي نصر اهلل (ليسانس آداب قسم اللغة العربية وهى مدیرة ىف‬
‫مركز البحوث الزراعية باجليزة)‪ .‬وقد توىف اثنان ومها‪ :‬فاروق وتوىف وهو ىف عامه األول‪.‬‬
‫‪ -2‬مظفر وتوىف وهو عنده ‪ 5‬شهور‪( .‬الطرازي‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫هذا وقد كان نصر اهلل يف بيته حمباً للنظافة والنظام‪ ،‬ویساعد يف كل جمال يف املنزل ‪ -‬يف األعمال‬
‫الكهربائية والزراعة والسباكة والنجارة والدهانات والكي بل إعداد الطعام‪ ،‬وكان املعلم املاهر ألوالده يف مراحل‬
‫التعليم املختلفة‪ ،‬وكان الطبيب املداوي‪ ،‬والناصح األمني (الطرازي‪2111 ،‬م‪.)191:‬‬
‫سماته الشخصية‪:‬‬
‫كان مبشر یتميز بشخصية جذابة لبقة احلدیث بشوش الوجه دائم االبتسام مع األصدقاء ولكن صارما‬
‫وحادا وقت الشدائد‪ ،‬بسيطاً متواضعاً وحمبا لزمالئه وطالبه وأصدقائه ومعارفة فربغم من مكانته العلمية جنده‬
‫یتحلى بالتواضع اجلم یسارع يف معاونة اآلخرین وال یتأخر يف تقدمي أي مساعدة هلم حيت لو كان علي حساب‬
‫راحته ووقته ‪،‬وكان جنده یتألق يف كافة احملافل ومجيع املناسبات وتتجلى قدرته يف التعامل مع اآلخرین بفن‬
‫االتيكيت والدبلوماسية وكسب حب اآلخرین (الطرازي‪2111 ،‬م‪ ، )58:‬وهو شخص منظم للغایة يف منزله‬
‫ومكتبه‪،‬و كان شاكراً ممتناً لكل أساتذته الذین أخلصوا يف تعليمه وتشجيعه فكانوا قدوة حسنة له يف حياته‬
‫وعمله‪ ،‬حيت إنه كان ینتهج هنجهم يف تعامله مع طالبه يف اجلامعات‪ ،‬فيقدم هلم العلم والنصيحة اخلالصة وال‬
‫یبخل عليهم بأیة مساعدة كانت‪ ،‬سواء بإمدادهم بالكتب واملراجع‪ ،‬أو بشرح أى معلومة تفيدهم‪ ،‬أو بإرشادهم‬
‫إىل عناوین حبوث ورسائل یقوموا بتحضریها‪ ،‬فال یبخل عليهم بعلمه ووقته وصحته ومكتبته‪ ،‬بل یقدم كل ذلك‬
‫بنفس حمبة راضية رغم مشاغله الكثریة (الطرازي‪2111 ،‬م‪.)185:‬‬
‫ا‬
‫المناصب التي تقلدها‪:‬‬

‫تقلد األستاذ نصر اهلل الطرازي املناصب املهمة التالية‪ ،‬داخل مصر وخارجها فقد عني كمفهرس للكتب‬
‫الشرقية اليت تقتنيها دار الكتب املصریة – املخطوطة منها واملطبوعة – وعددها ‪ 28‬ألف كتابا فقام األستاذ‬
‫الطرازي بإعداد فهارس بطاقية هلا بعد الفهرسة والتصنيف – أثناء عملة كمفهرس مث عني كمفهرس أول مثّ‬
‫رئيسا للفهارس الشرقية واخلبری املشرف على الفهارس بدار الكتب املصریة – وقام بعد ذلك بإعداد جملدات‬
‫للفهارس الشرقية (بيبليوجرافيات) وهى اليت مت طبعها يف ‪ 11‬جملدا موسوعيا ‪ ..‬هذا عالوة على انتدابه للتدریس‬
‫يف جامعات مصر (القاهرة واألزهر وعني مشس) وحصوله على درجة األستاذیة للغات الشرقية من جملس األعلى‬
‫للجامعات ىف عام ‪1551‬م – كما عمل أستاذاً للغتني الفارسية والرتكية وهلجاهتما منذ العام الدراسي‬
‫‪1515/11‬م إىل عام ‪2111‬م‪ ،‬وكان بذلك أول من أدخل تعليم ودراسة اللغة األوزبکية ىف اجلامعات املصریة‬
‫(الطرازي‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫مث عني خبریا للمكتبات واملخطوطات مبركز األحباث للتاریخ والفنون والثقافة اإلسالمية باستانبول برتكيا‪،‬‬
‫مث اختری خبریاً عامليا من قبل "منظمة اليونسكو" للتحقق من تاریخ قازان عاصمة تتارستان (الطرازي‪2111 ،‬م‪.)5 :‬‬
‫عضويته باالتحادات والجمعيات‪:‬‬
‫كان عضوا باالحتاد الدوىل للمكتبات‪ ،‬وعضواً عامالً ىف مؤسسة الفرقان إلحياء الرتاث اإلسالمى يف‬
‫لندن‪ ،‬و عضو الـ ‪ COMILS‬مباليزیا ‪،‬وعضوا جبمعية رابطة األدب احلدیث مبصر‪ ،‬وعني خبریا ملركز األحباث‬
‫للتاریخ والفنون والثقافية اإلسالمية باستانبول ‪،‬وعضواً مؤسساً ألربع مجعيات صداقة مبصر وهى‪ (:‬مجعية‬
‫الصداقة املصریة األوزبكستانية‪ ،‬مجعية الصداقة املصریة القازاقستانية ‪،‬مجعية الصداقة املصریة األفغانية ‪،‬مجعية‬
‫الصداقة املصریة اإلیرانية)‪ ،‬وكان أول عضو عريب ینضم لألكادمیية الرتكية للغة والثقافة والتاریخ برتكيا(الطرازي‪،‬‬
‫‪2111‬م‪.)5 :‬‬
‫المؤتمرات والندوات التى حضرها ومحاضراته بها‪:‬‬
‫زار الطرازي العدید من الدول والىت من بينها تركيا سنة ‪1515‬م‪ ،‬وبلغاریا سنة ‪1558‬م‪ ،‬واشرتك يف عدة‬
‫مؤمترات ىف (مصر وتركيا وإیران والسعودیة) وألقى فيها حماضرات ىف مواضيع تارخيية وأدبية خمتلفة ‪،‬فقد كان‬
‫ممثال ملصر ىف املؤمترات الدولية كخبری للفهرسة و التصنيف وكأستاذ للغات الشرقية‪ ،‬ومن أهم هذه احملاضرات‪:‬‬
‫ا‬
‫(حماضرة عن مجال الدین األفغاىن‪ ،‬وحماضرة عن العالقات الثقافية املصریة والرتكية‪ ،‬وحماضرة عن املكتبات‬
‫والفهارس ىف إیران وتركيا‪ ،‬وحماضرة عن التأثری والتأثر بني األدبني الفارسى والعثماىن) (الطرازي‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫مؤلفاته ومقاالته‪( :‬یشتمل على قائمة بأعماله ومؤلفاته وآثاره)‬
‫ولنصر اهلل مؤلفات كثریة تقدر بـ ‪ 19‬فهرسا وكتابا ودراسة وحماضرة ومقالة ىف التاریخ اإلسالمى وقواعد‬
‫اللغات الشرقية وآداهبا ودراسة الوثائق العلمية وكذلك مؤلفات خاصة بتحقيق املخطوطات الفارسية والرتكية‬
‫والعربية‪ ،‬وأیضا العدید من املقاالت مت نشرها ىف مصر واإلمارات وإیران و باكستان وجرائد اخلليج وأفغانستان‬
‫باللغات العربية والفرنسية والفارسية والرتكية واألوزبکية منها(مدیر اجلدیدة‪1551 ،‬م‪:)21 :‬‬
‫‪(-1‬من األدب الشعىب االفغاىن) مقال مت نشرة من جملة (الشعر) بالقاهرة عدد نوفمرب ‪1519‬م ‪.‬‬
‫‪(-2‬روفائيل الشرق كمال الدین هبزاد املصور ‪ -‬عصره‪ ،‬حياته‪ ،‬أسلوبه‪ ،‬وخصائص فنه‪ ،‬أثاره ) مت نشرة‬
‫ىف جملة (اجمللة) القاهریة عدد ‪ 122‬فربایر عام ‪1515‬م‪.‬‬
‫‪(-8‬الكتاب اإلیراىن ىف مصر) مقال منشور ىف كتاب بعنوان "جوانب من الصالت الثقافية بني إیران‬
‫ومصر" الصادر من املركز الثقاىف اإلیراىن مبصر ‪1553‬م‪.‬‬
‫‪(-9‬أثر االدب الفارسى على األدب الفرنسى) مقال مرتجم من الفارسية مت نشرة ضمن كتاب "صفحات‬
‫عن ایران " املطبوع بالقاهرة‪.‬‬
‫‪(-1‬هبزاد ‪ -‬الرسام اهلروى العاملى الشهری) مقال نشر ىف جملة " أفغانستان " بالعددین ‪ 21 ،21‬الصادرین‬
‫يف یوليو وأغسطس عام ‪.1513‬‬
‫‪ (-1‬موقف اإلسالم جتاه الشيوعية والرأس مالية ) مقال منشور ىف جریدة "ترمجان افكار" الصادرة باللغة‬
‫األوزبکية من كراتشى بباكستان‪ ،‬العددان ‪ 1،1‬عام ‪1518‬م‪.‬‬
‫‪(-5‬وحدة تركستان القومية) مقال منشور باللغة األوزبکية ىف جریدة " ترمجان أفكار " الصادرة بكراتشى‬
‫العدد ‪1518/1/21‬م‪.‬‬
‫‪(-3‬خالصة الكالم ىف حقائق اإلسالم) ترمجة أوزبکية من املقال العرىب للعالمة أبو النصر مبشر الطرازي‬
‫_ ترمجان افكار _ كراتشى‪ ،‬االعداد من ‪ 1 : 1‬عام ‪1519‬م ‪1511 ،‬م ‪.‬‬
‫‪(-5‬اإلمام البخارى) مقال باللغة األوزبکية مت نشرة ىف جملة " تركستان " الصادرة من القاهرة عدد‬
‫‪1519/1/11‬م‪.‬‬
‫ا‬
‫‪(-11‬اإلمام امحد بن حنبل) مقال باألوزبکية مت نشرة ىف جملة "تركيستان" الصادرة من القاهرة بتاریخ‬
‫‪1519/9/13‬م‪.‬‬
‫‪(-11‬نداء به جماهدین أفغان) = "نداء اىل اجملاهدین األفغان" وهو نداء موجه هلم عرب اإلذاعة املوجهة‬
‫من القاهرة باللغة الفارسية خالل عام ‪1531‬م‪.‬‬
‫وهناك للطرازى مقاالت وقصص قصریة أخرى مت نشرها ىف اجلریدة األسبوعية "أنيس" الصادرة من کابول‬
‫بأفغانستان قبل هجرته منها (عصام‪1559 ،‬م‪.)11 :‬‬
‫الجوائز التي حصل عليها‪:‬‬
‫هذا ونظرا جلهود الطرازي العلمية الىت بذهلا طوال حياته‪ ،‬فقد كرم من جهات عدة ونال العدید من‬
‫اجلوائز ومن أمهها‪:‬‬
‫‪ -‬جائزة الصحافة من وزارة اإلعالم والصحافة األفغانية ىف عام ‪1598‬م‪.‬‬
‫‪-‬منحه اجمللس األعلى للجامعات املصریة ىف عام ‪( 1551‬درجة األستاذیة) ‪.‬‬
‫‪-‬منحته جامعة مرمرة الرتكية باستانبول عام ‪1551‬م (الدكتوراه الفخریة ىف اللغة الرتكية وآداهبا) ‪،‬نظرا‬
‫جلهوده ىف تدعيم العالقات الثقافية الرتكية املصریة‪.‬‬
‫‪ -‬منحته "أكادمیية اتاتورك للثقافة واللغة والتاریخ بانقرة" (عضویة شرفية) للمركز الثقاىف باألكادمیية عام‬
‫‪1551‬م‪.‬‬
‫‪ -‬أقام السيد األستاذ الدكتور حممود فهمى حجازى رئيس جملس إدارة دار الكتب والوثائق القومية بدار‬
‫الوثائق القومية‪ ،‬حفل تكرمي كبری ىف دیسمرب عام ‪1551‬م دعى إليه كبار العاملني بدار الكتب والوثائق القومية‬
‫ومجع من أساتذة اللغات الشرقية باجلامعات املصریة‪.‬‬
‫‪ -‬منحته جامعة أوزبيكتان احلكومية للدراسات العرقية بطاشکند ىف عام ‪1551‬م بعد انتهاء املؤمتر‬
‫الدوىل لألمری تيمور‪( ،‬الدكتوراه الفخریة ىف الفلسفة) وقدم الرباءة له وزیر التعليم العاىل األوزبيكى ىف حفل‬
‫كبری‪.‬‬
‫‪ -‬وعلى أثر حبث عام عن إثبات تاریخ قازان‪ ،‬دعى األستاذ الطرازي إىل زیارة قازان عام ‪ 1555‬هو‬
‫وجمموعة من زمالئه من أساتذة اللغات الشرقية بكلية آداب عني مشس بصورة رمسية لزیارة قازان‪ ،‬وقد وفق‬
‫الوفد بتحدید تاریخ أنشاء قازان وأكرمهم عمدة قازان إكراما عظيما‪ ،‬واختفت هبم أكادمیية تاتارستان وجامعة‬
‫ا‬
‫قازان وألبسهم العمدة ىف حفل أقيم ىف ‪1555/5/28‬م بدار الضيافة لكبار الزوار مالبس قومية تاتاریة‪ ،‬كما‬
‫منح األستاذ نصر اهلل الطرازي (عضویة شرف) لربملان قازان‪.‬‬
‫‪-‬مث نال (وسام التقدیر لألعمال العلمية ذات املستوى الرفيع) منحة له من فخامة سليمان دمیرییل رئيس‬
‫مجهوریة تركيا سنة ‪1553‬م‪.‬‬
‫‪-‬مث مت منحه لقب (مواطن شرف طراز) مع عضویة شرف ألكادمیية العلوم القازاقستانية وذلك ىف عام‬
‫‪2111‬م من جامعة القاهرة خالل ندوة العالقات املصریة القازاقستانية‪ (.‬الطرازي‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫أهم أعماله وإنجازاته‪:‬‬
‫ومن خالل مدة خدمته بدار الكتب املصریة (الطرازي‪2111 ،‬م) منذ عام ‪1595‬م وعلى مدى ‪81‬‬
‫عاما‪ ،‬قام بفهرسة وتصنيف وحتقيق أكثر من ثالثة وعشرین ألف كتاب مطبوع وخمطوط‪ ،‬وإعداد فهارس بطاقية‬
‫هلا‪ ،‬مث أعد فهارس مطبوعة للمخطوطات واملطبوعات الرتكية والفارسية بدار الكتب املصریة من عام ‪1519‬م‪،‬‬
‫هذا ‪ ..‬وقد اكتشف األستاذ الطرازي أن خمطوطة (بستان سعدى) رقم ‪ 22‬أدب فارسى ومنمنماهتا الست‬
‫للفنان كمال الدین هبزاد ‪ ،‬أهنا خمطوطة نادرة‪ ،‬و اكتشف توقيعه (توقيع هبزاد املطموس مباء الذهب) ىف اللوحة‬
‫األوىل ألول مرة األمر الذى رفع قيمة النسخة النادرة النفيسة إىل أضعا‪ ،‬وقد نشرت جریدة (األهرام) القاهریة‬
‫حتقيقا صحفيا ىف حينه ىف صفحة كاملة عن ذلك كتبه األستاذ مخيس البكرى الصحفى باألهرام‪ ،‬علما بأن‬
‫دار الكتب القومية حتتفظ هبذه النسخة القيمة منذ عام ‪1351‬م ىف رصيدها‪ ،‬وقد قام بدراسة هذه املخطوطة‬
‫ومنمنماهتا كثری من العلماء الباحثني ىف الشرق والغرب( الطرازي‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫وقد كلف األستاذ الطرازي مع أساتذة متخصصني ىف علم املكتبات ودراسة املخطوطات من قبل مؤسسة‬
‫الفرقان إلحياء الرتاث اإلسالمى بلندن إللقاء احملاضرات وتدریب طالب حاصلني على املاجستری والعاملني ىف‬
‫أوال‪ ،‬وىف استانبول‬
‫مكتبات العامل وذلك ىف فرتة دراسية ملدة شهر ونصف ىف املكتبة املركزیة جبامعة القاهرة ً‬
‫ثانيًا‪ ،‬وكانت دراسة املخطوطات والتدریب ىف املرحلة الثانية باستانبول تضم طالبا من دول الكومنولث ىف‬
‫آسيا الوسطى والقوقاز(الطرازي‪2111 ،‬م)‪.‬‬
‫وكان الرجل ضمن أربعة خرباء على مستوي العامل يف عام ‪ 1555‬شاركوا بتكليف من منظمة اليونسكو‬
‫للتحقق من تاریخ (قازان) عاصمة تتارستان‪ ،‬وأن تاریخ نشأهتا یرجع إىل أكثر من ألف عام ‪ ،‬فتوجهت اللجنة‬
‫إىل املواقع التارخيية واألثریة وقامت بدراسة املخطوطات عن العاصمة وكل النواحى والدالئل والشواهد اليت تثبت‬
‫تاریخ عاصمة قازان وذلك مبشاركة العالمة نصر اهلل عام ‪2111‬م واجتمعت اللجنة واتفقت بعد مناقشات‬
‫ا‬
‫ومدارسة كافة النواحي امل تعلقة بالعاصمة وأثبت أن تراخيها یعود إىل ألف عام‪ ،‬ومت توثيق ذلك باليونسكو‬
‫(الطرازي‪2111 ،‬م‪.)31 :‬‬
‫أسفاره الخارجية‪:‬‬
‫وجهت إيل األستاذ نصر اهلل دعوات عدیدة لزیارة البالد يف اخلارج حلضور املؤمترات الدولية‪..‬أال أنه كان‬
‫یؤثر البقاء يف مصر خلدمة ورعایة والده العالمة الشيخ مبشر الطرازي احلسيين‪ ،‬ولذا مل یسافر سوى سفریات‬
‫حمدودة يف حياة والده‪ ،‬فمثال قام بزیارة تركيا عام ‪ 1515‬تلبية لدعوة رمسية من وزارة الثقافة الرتكية‪ ،‬وأیضا زار‬
‫بلغاریا عام ‪1558‬م بدعوة رمسية‪ ،‬مث زار إیران عام ‪ 1555‬بدعوة من وزارة الثقافة اإلیرانية ‪ ..‬وخالل هذه‬
‫الزیارات قام بإلقاء أحادیث وحماضرات هتدف إىل توثيق وتوطيد العالقة بني مصر والدول الصدیقة‪.‬‬
‫ونظرا حلبه الشدید وولعة الدائم ملعرفة كل جدید عن الشعوب وحضاراهتا املختلفة فقد قام بعد وفاة والده‬
‫بزیارات عدیدة على نفقته اخلاصة إىل بلدان عدیدة منها أملانيا وفرنسا وهولندا وإجنلرتا وإیران وبلجيكا والسعودیة‬
‫وغریهم ‪ ،‬مما كان له األثر الواضح يف إثراء معلوماته وخرباته وساعده يف ذلك إجادته لعدد سبع لغات خمتلفة‬
‫ومعرفته الواسعة بتاریخ الشعوب (الطرازي‪2111 ،‬م‪.)55 :‬‬
‫يشتمل على قائمة بأعماله ومؤلفاته وآثاره ‪.‬‬
‫‪ -‬قائمة باآلثار البيليوجرافية لألستاذ ‪ /‬نصر اهلل الطرازى وهى‪:‬‬
‫‪( ‬نور الدین عبد الرمحن اجلامى) فهرس مبؤلفاته املخطوطة واملطبوعة احملفوظة بدار الكتب‪ ،‬مت طبعه وإصداره‬
‫عام ‪1519‬م‪.‬‬
‫‪ ‬نور الدین عبد الرمحن اجلامى‪ :‬فهرس مبؤلفاته املخطوطة واملطبوعة الىت تقتنيها دار الكتب املصریة‪ ،‬متّ‬
‫طبعة ‪1519‬م‪.‬‬
‫‪ ‬فهرس املخطوطات الفارسية‪ :‬الىت تقتنيها الدار حىت عام ‪ 1518‬مت طبعه ‪1513 – 1515‬م ىف ثالثة‬
‫أقسام ‪ +‬كشافات ىف جملد‪.‬‬
‫‪( ‬الفهرس الوصفي للمخطوطات الفارسية املزینة بالصور واحملفوظة بدار الكتب املصریة) القاهرة‪ :‬دار‬
‫الكتب‪ ،‬صدر عام ‪1513‬م بتقدمي بقلم األستاذ ثروت عكاشة وزیر الثقافة املصریة األسبق ونائب رئيس جملس‬
‫الوزراء املصري يف ذلك الوقت‪.‬‬
‫ا‬
‫‪( ‬فهرس املطبوعات الرتكية العثمانية اليت تقتنيها الدار منذ إنشائها حىت عام ‪1515‬م) مت طبعة وإصدارة‬
‫عامي ‪1538 ، 32‬م يف ‪ 8‬جملدات‪.‬‬
‫‪( ‬فهرس ترمجات األحادیث النبویة وأربعنيات النبویة إىل اللغات الشرقية) خمطوطات حمفوظة بدار الكتب‬
‫القومية بالقاهرة ‪ ،‬طبع مركز الدراسات الشرقية جبامعة القاهرة ‪1533‬م‪.‬‬
‫‪( ‬ملحق فهرس املطبوعات الرتكية العثمانية اليت تقتنيها دار الكتب القومية من عام ‪ 51‬حىت عام ‪1531‬م)‬
‫مت إصداره عام ‪1552‬م‪.‬‬
‫‪( ‬فهرس املخطوطات الرتكية العثمانية اليت اقتنيتها دار الكتب القومية منذ عام ‪1351‬م حىت هنایة عام‬
‫‪1531‬م) صدر منة اجمللد األول والثاين والثالث والرابع منذ عام ‪1535‬م إىل عام ‪1552‬م‪ .‬واجلزء اخلامس‬
‫مت طبعة‪ -‬وهو كشافات‪.‬‬
‫‪( ‬فهرس املصادر واملراجع عن األمری تيمور والتيموریني خدماهتم ىف جمال العلوم والفنون املخطوطة احملفوظة‬
‫بدور الكتب املصریة) وهو باللغة العربية وكتب مقدمة له باللغة األوزبيكية سعادة السفری الكبری والوزیر املفوض‬
‫ألوزیكتان ىف مصر الدكتور مشس الدین ضياء الدین بابا خانوف ‪ ،‬طبع سفارة أوزبيكتان سنة ‪ 1551‬مبناسبة‬
‫االحتفال باألمری تيمور ىف أكتوبر ‪1551‬م ‪.‬‬
‫‪( ‬فهرس ترمجات التقاریر ومعاىن القرآن الكرمي املخطوطة واحملفوظة بدار الكتب القومية) هدیة إىل جامعة‬
‫األزهر مبناسبة انعقاد "مؤمتر الرتمجة وتفاعلها مع احلضارات ىف مركز الشيخ صاحل باألزهر الشریف‪.‬‬
‫وهكذا أعد األستاذ نصر اهلل مبشر الطرازى وطبع فهارس المخطوطات والمطبوعات الشرقية بدار‬
‫الكتب فى ستة عشر مجلدا موسوعيا‪.‬‬
‫‪ -‬مؤلفات نصر اهلل الطرازى ىف التاریخ اإلسالمى وقواعد اللغات الشرقية وآداهبا ودراسة الوثائق العلمية‬
‫هي‪:‬‬
‫‪( ‬تاریخ خبارى أليب بكر حممد بن جعفر النرشخى) ترمجها باالشرتاك مع الدكتور ‪ /‬أمني عبد اجمليد‬
‫بدوى من الفارسية إىل العربية مع التحقيق والتعليق واإلضافة ‪ .‬أصدرتة دار املعارف بالقاهرة عام ‪1513‬م ‪،‬‬
‫مث أعيد طبعة عام ‪1551‬م كطبعة ثانية ‪ ،‬وعام ‪1559‬م كطبعة ثالثة ‪.‬‬
‫‪( ‬دستور زبان فارسى) = (قواعد اللغة الفارسية) طبع مطبعة دار السعاده بالقاهرة عام ‪1553‬م‪.‬‬
‫‪( ‬األساليب الفارسية احلدیثة واملعاصرة) طبع القاهرة ‪1531‬م ‪.‬‬
‫ا‬
‫‪( ‬النبذة ىف قواعد اللغة العثمانية والنصوص) طبع بالقاهرة ‪1531‬م‪.‬‬

‫‪( ‬وثائق تركية عثمانية) خمتارات من املنشأت والرسائل الدیوانية والفرمانات السلطانية مع نبذة من‬
‫الفواتح واخلواتيم وجمموعة من صور الوثائق العثمانية ‪ ،‬طبع القاهرة ‪1531‬م طبعة أوىل ‪1531 ،‬م طبعة ثانيه‬
‫‪( ‬الدبلوماتيقا ‪ -‬علم دراسة الوثائق ونقدها‪ :‬دراسة الوثائق العثمانية ) القاهرة الطبعة األوىل عام‬
‫‪1531‬م والطبعة الثانية عام ‪1535‬م‪.‬‬
‫‪( ‬دراسات ىف البالغة الرتكية العثمانية والعروض والقواىف) طبع القاهرة عام ‪1531‬م‪.‬‬
‫‪( ‬أتعلم اللغة االوزبيكية) كتاب ىف تعليم اللغة االوزبيكية مت طبع القسم األول منه (النحو االوزبيكى)‬
‫بالقاهرة ‪ ،‬ومت طبع القسم الثاىن (الصرف االوزبيكى) والقسم الثالث (النصوص) خالل العام الدراسى‬
‫‪2112/2111‬م هذا وقد بدأ الطرازى وألول مرة ىف اجلامعات املصریة تعليم هذه اللغة وهى من هلجات‬
‫اللغة الرتكية ىف آسيا الوسطى بدایة من كلية الدراسات اإلنسانية جبامعة األزهر ‪ -‬فرع البنات وذلك منذ عام‬
‫‪2111‬م‪.‬‬
‫‪ ‬نظم عثمانية (نظام احلكم العثماىن سياسا وإداریا وعسكریا واقتصادیا) حتت الطبع‬
‫‪( ‬تاریخ تركستان ‪ ،‬ماضيها وحاضرها) حتت الطبع بالقاهرة ‪.‬‬
‫‪( ‬أثر اللغة العربية وثقافاهتا على اللغة العثمانية وآداهبا) حتت الطبع ‪.‬‬
‫‪( ‬إسهامات علماء الرتك ىف ارساء الرتاث اإلسالمى) حتت الطبع ‪.‬‬
‫‪( ‬دراسات ىف املخطوطات الرتكية) حتت الطبع ‪.‬‬
‫‪( ‬دراسات ىف املخطوطات الفارسية) مت طبعها بإیران ‪.‬‬
‫‪( ‬دیوان شعر تركى وفارسى وعرىب واوزبيكى) حتت الطبع ‪.‬‬
‫‪( ‬فن اخلط العريب ومدارسه مع النماذج من خمتلف أنواع اخلطوط )حتت الطبع‪.‬‬
‫‪( ‬زنان دانا) ترمجة فارسية ملسرحية هوليری (النساء العاملات) حتت الطبع ‪.‬‬
‫‪( ‬بيام هجران) ‪ -‬رسالة اهلجر ‪ -‬ذكریات وخواطر وطنية ‪ -‬فارسى ‪ ،‬حتت الطبع‬
‫‪( ‬یك قطرة خون) = (قطرة دم) قصة قصریة فارسية منشورة بكابل بأفغانستان‬
‫‪( ‬من هم كریستم) = (أنا أیضا بكيت) قصة قصریة منشورة بكابل ‪.‬‬
‫‪( ‬دلد اده والرام) قصة عاطفية فارسية منشورة بكابل ‪.‬‬
‫ا‬
‫‪( ‬األدب الرتكى املقارن) حتت الطبع ‪.‬‬

‫‪( ‬أدب الدیوان شرح وحتليل ونقد) حتت الطبع ‪.‬‬
‫فهارس وأدلة األستاذ نصر اهلل الطرازى‪:‬‬
‫‪( ‬دليل اآلثار املعماریة العثمانية ىف القاهرة منذ فتح السلطان سليم األول مصر سنة ‪1115‬م إىل‬
‫عهد حممد علي باشا الكبری شاركت ىف إعداده الدكتورة ‪ /‬كوثر أبو الفتوح الليثى مدیر عام مركز البحوث‬
‫األثریة مبصلحة اآلثار املصریة ‪ .‬والدليل مطبوع بالعربية الرتكية هدیة إىل اجملمع احلاىل التاتورك للثقافة واللغة‬
‫والتاریخ برتكيا عند اشرتاك املعدین ىف مؤمتر أثر احلكم العثماىن على الشرق األوسط خبطاى برتكيا ىف أكتوبر‬
‫‪2111‬م‪.‬‬
‫‪( ‬دليل اآلثار العتيقة مبدینة خبارى وخيوة) طبع مبركز الدراسات الشرقية جبامعة القاهرة عام ‪1551‬م‪،‬‬
‫هذا وقد متت ترمجة هذا األثر إىل اللغة األوزبيكية مبعرفة احليدر سلطان‪ ،‬مع صور لبعض اآلثار باأللوان‪.‬‬
‫وفاته‪:‬‬
‫توىف إىل رمحة اهلل تعاىل بتاریخ ‪ 21‬إبریل ‪2112‬م (الطرازي‪2111 ،‬م‪ ،)11:‬وقد خرجت جنازته من‬
‫جامع "صالح الدین" باملنيل بالقاهرة‪ ،‬شارك فيها مندوب سيادة رئيس اجلمهوریة‪ ،‬ومخس سفراء وكبار رجال‬
‫السلك الدبلوماسي املصري واألجنيب‪ ،‬وكبار رجال الدین وأساتذة اجلامعات املصریة وطالهبا ورؤساء مجعيات‬
‫الصداقة املصریة الرتكية واألوزبکية واألفغانية والقازاقية‪ ،‬ومجع غفری من تالميذه النجباء األوفياء‪ ،‬ومجيع أفراد‬
‫العائلة داخل مصر وخارجها ‪ ..‬ومتت إجراءات دفنه جبوار والده الشيخ مبشر الطرازي مبدافن العائلة الطرازیة‬
‫بعمر بن الفارض باملقطم بالبساتني (الطرازي‪2111 ،‬م‪.)118 :‬‬
‫وبعد وفاته أقيمت حفالت تأبني لذكراه وتكرمیه‪ ،‬فمثال أقامت "السفارة األوزبکية" بعد وفاة نصر اهلل‬
‫بأسبوع واحد يف ‪ 23‬أبریل ‪ ،2112‬حفل تأبني بدأ بتالوة آیات من القرآن الكرمي مث كلمات رثاء من سفراء‬
‫أوزبكستان وقازاقستان وتركيا مبصر‪ ،‬وسفراء مصر باخلارج‪.‬‬
‫وقد أقامت "كلية البنات اإلسالمية – قسم اللغات الشرقية جبامعة األزهر" حفل تأبني كبری يف ‪ 21‬مایو‬
‫‪2112‬م‪ ،‬حضره مجع كبری من أساتذة اجلامعات املصریة والسادة السفراء ورجال األدب والثقافة يف مصر‬
‫والطلبة األوفياء واألهل واألصدقاء‪.‬‬
‫ا‬
‫وقد متّ إنشاء "متحف یضم تراث نصر اهلل الطرازي" يف "أستانة" عاصمة قازاقستان‪ ،‬والذي یشمل مجيع‬
‫مؤلفاته وآثاره‪ ،‬وقد صدر كتاب عن هذا املتحف ومت طبعه يف قازاقستان(الطرازي‪2111 ،‬م‪.)119 :‬‬
‫وبعد االنتهاء من احلدیث عن نصر اهلل مبشر الطرازي وعن مولده وتربيته وعالقاته وتدرجه الوظيفي‬
‫وشهرته ومؤلفاته‪ ،‬فسوف أتناول فيما یلي اإلجتاهات الشكلية واملوضوعية واللغویة والزمنية ملكتبته‪ ،‬وتأثری حياته‬
‫وفكره على مكتبته وإجتاهاهتا املوضوعية‪.‬‬
‫ثانيا‪ :‬مكتبة نصر اهلل مبشر الطرازي‬
‫كان نصر اهلل خبریاً ىف املخطوطات اإلسالمية‪ ،‬وكان مشرفًا على فهرسة املخطوطات العربية والرتكية‬
‫والفارسية باملكتبات املركزیة ىف العامل اإلسالمى‪ ،‬وأستاذ اللغتني الفارسية والرتكية وآداهبا ىف جامعات‬
‫مصر(القاهرة‪ ،‬عني مشس‪ ،‬األزهر)‪ ،‬وكانت له مكتبة عظيمة مليئة بالعدید من الكتب النادرة والرتاثية واليت‬
‫ختص الدراسات الشرقية اإلسالمية والكثری من هذه الكتب باللغات الرتكية والفارسية واألردیة‪.‬‬
‫ومكتبة نصر اهلل مليئة بالكثری من الكتب املهداة سواء من هيئات علمية وأدبية ىف العامل ‪،‬أو من مؤلفيها‬
‫أو حمققيها أو مرتمجيها وباقى مكتبته كان یشرتى أوعيتها من خارج مصر وداخلها وخاصة أثناء سفریاته‬
‫اخلارجية‪ ،‬ومن أمثلة الكتب املهداة ىف مكتبته‪:‬‬
‫إهداء من عبد الستار احللوجى عام ‪1559‬م لنصر اهلل مبشر الطرازي وكان هذا اإلهداء متمثل ىف كتاب‬
‫(املخطوط العريب لعبد الستار احللوجى‪ ،‬السعودیة ‪:‬مكتبة مصباح ‪1535 ،‬م)‪.‬‬
‫إهداء من احملقق (عبد القادر شن آر) إىل نصر اهلل مبشر الطرازي وكان هذا اإلهداء متمثل ىف كتاب‬
‫(اإلمجاع ألبو بكر حممد بن إبراهيم بن منذر ؛تقدمي وحتقيق عبد القادر شن آر‪ ،‬أنقره ‪:‬د‪.‬ن‪1538،‬م)‪.‬‬
‫إهداء من املرتجم حممد منری مرسي إىل نصر اهلل مبشر الطرازي وكان هذا اإلهداء متمثل ىف كتاب (ثالث‬
‫أزهار ىف معرفة البحار ألمحد بن ماجد؛ حتقيق ونشر یتو دور شوموفسكى؛ ترمجة وتعليق حممد منری مرسي‪،‬‬
‫القاهرة ‪:‬عامل الكتب‪1515 ،‬م)‪.‬‬
‫إهداء من املؤلف حممد حسن األعظمى إىل نصر اهلل مبشر الطرازي وكان هذا اإلهداء متمثل يف ثالث‬
‫نسخ من كتاب (القائد األعظم وقصة الباكستان حملمد حسن األعظمى‪ ،‬القاهرة‪:‬مكتبة مصر‪1559،‬م)‪.‬‬
‫ومن ذلك كان یلزم دراسة هذه املكتبة لتعریف الباحثني مبحتویاهتا‪ ،‬ولكى یتسىن ذلك فقد قامت الباحثة‬
‫بتقسيم مقتنيات هذه املكتبة إيل أشكاهلا املختلفة‪ ،‬مث معاجلة كل شكل علی حدة من حيث حتدید اإلجتاهات‬
‫ا‬
‫العددیة واملوضوعية (وفقا للخالصة األويل والثانية لتصنيف دیوي العشري)‪ ،‬واالجتاهات الزمنية واللغویة لكل‬
‫شكل‪.‬‬
‫نتائج البحث‬
‫على مدى عدة عقود ظل العالمة نصر اهلل مبشر الطرازي یعمل ىف خدمة املخطوطات الىت كرس هلا‬
‫علمه وحياته ‪ ،‬واحلياة اليومية مع هذه الكنوز النادرة الىت تنفرد هبا احلضارة العربية واإلسالمية‪ ،‬جعلت هذا‬
‫االختصاصي حیيط بكثری من التفاصيل الدقيقة‪ ،‬فقد قام بفهرسة وتصنيف أكثر من ‪ 28‬ألف كتاب مطبوع‬
‫وخمطوط‪ ،‬كما عهد إليه الرئيس عبد الناصر بإعداد فهارس املطبوعات واملخطوطات الرتكية والفارسية‪ ،‬حيث‬
‫كان من أهم أشياء ىف حياته هو إحياء الرتاث اإلسالمى‪ ،‬وقد كان رجل ببليوجراىف أوال وخبریاً باملخطوطات‬
‫اإلسالمية وله ‪ 11‬مطبوعا عن دراسة املخطوطات‪ ،‬ومن الطبيعى أن یكون إهتمامه منصبا على الرتاث‬
‫اإلسالمى الذى رآه أن جسده وإن كان عربيا فإن ذراعيه مها الرتك والفرس‪ ،‬وبدون هذین الذراعني مل یكن‬
‫من املمكن إنتشار الرتاث اإلسالمى أبدا‪ ،‬ومن هذا البد من التعاون كعلماء مسلمني على إحياء هذا الرتاث‬
‫دون حتيز أو عصبية للجسد أو للجناحني‪ ،‬فكان من الواجب علينا أن نعرف هبذا العامل الكبری خبری‬
‫املخطوطات الشرقية اإلسالمية ىف العامل اإلسالمى وأستاذ اللغات الشرقية وآداهبا ىف جامعات مصر‪.‬‬
‫وقد مت العرض ملؤلفات هذا العامل كجزء من سریته الشخصية فاألستاذ نصر اهلل مؤلفات كثریة تقدر بـ‬
‫‪ 19‬فهرسا وكتابا ودراسة وحماضرة ومقالة ىف التاریخ اإلسالمى وقواعد اللغات الشرقية وآداهبا ودراسة الوثائق‬
‫العلمية وكذلك مؤلفات خاصة بتحقيق املخطوطات الفارسية والرتكية والعربية‪ ،‬وكذلك العدید من املقاالت مت‬
‫نشرها ىف مصر واإلمارات وإیران وباكستان وجرائد اخلليج وأفغانستان باللغات العربية والفرنسية والفارسية‬
‫والرتكية واألوزبکية‪.‬‬
‫أما عن مكتبته وهى اجلزء الرئيسى ىف هذا البحث فقد ضمت ‪ 1111‬عنوانا كتاب منها‪ 51 ،‬كتاب‬
‫ىف املعارف العامة‪ ،‬و ‪ 21‬كتاب ىف الفلسفة‪ ،‬و ‪ 291‬كتاب ىف الدیانات‪ ،‬و ‪ 118‬ىف العلوم اإلجتماعية‪،‬‬
‫و‪ 119‬ىف اللغات‪ ،‬و‪ 19‬ىف العلوم البحتة‪ ،‬و ‪ 21‬ىف العلوم التطبيقية‪ ،‬و‪ 81‬ىف الفنون اجلميلة‪ ،‬و ‪ 925‬ىف‬
‫اآلداب‪ ،‬و‪ 152‬ىف التاریخ واجلغرافيا والرتاجم‪ ،‬وقد غطت هذه الكتب الفرتات الزمنية من ‪1511‬م‪2111-‬م‪،‬‬
‫و ‪ 155‬كتاب صدر ىف سلسلة‪ ،‬و ‪ 1982‬كتاب مل یصدر ىف سلسلة ‪ ،‬ومن أكثر أماكن النشر هلذه الكتب‬
‫كانت القاهرة ‪ ،‬ومن أكثر اللغات الىت أقتىن هبا كتب مكتبته كانت اللغة العربية‪ ،‬تليها اللغة الرتكية ‪ ،‬مث اللغة‬
‫الفرنسية‪ ،‬مث اللغة الفارسية‪ ،‬مث اللغة اإلجنليزیة‪ ،‬مث اللغة القازاقية‪.‬‬
‫ا‬
‫وقد اشتملت املكتبة أیضا على ‪ 1‬جمموعات للوحات الفنية ىف ‪ 119‬لوحة ‪ ،‬و ‪ 15‬عنوان دوریة ( جملة‬
‫وصحيفة عربية وشرقية وأجنبية ) منهم ‪ 3‬عناوین ىف املعارف العامة‪ ،‬و ‪ 18‬ىف الدیانات‪ ،‬و ‪ 3‬ىف العلوم‬
‫اإلجتماعية‪ ،‬و دوریة واحدة ىف اللغات‪ ،‬ودوریة واحدة ىف العلوم البحتة‪ ،‬و ‪ 13‬دوریة ىف اآلداب‪ ،‬و ‪ 3‬ىف‬
‫اجلغرافيا والتاریخ والرتاجم ‪ ،‬و جمموع أعداد هذه الدوریات یصل إلی ‪ 221‬عددا وقد اقتين أعدادا من الدوریات‬
‫ترتاوح ما بني العدد الواحد وأكثر من عدد للدوریة الواحدة ‪ ،‬وقد تباینت هذه الدوریات يف فرتات صدورها ما‬
‫بني‪ :‬یومية وأسبوعية ونصف شهریة وشهریة ومرة كل شهرین وفصلية وسنویة‪ ،‬وقد یرجع اقتناءه للدوریات ألهنا‬
‫توفر املعلومات احلدیثة اليت ال تتوافر يف مصادر أخري كالكتب‪ ،‬و تصدر علي فرتات قریبة نسبيا ‪ ،‬ومن أقدم‬
‫دوریتني ىف مكتبة نصر اهلل فرتجع إىل ‪1581‬م‪1585-‬م‪ ،‬ومن أكثر اللغات الىت اقتىن هبا دوریات هى اللغة‬
‫العربية‪ ،‬تليها اللغة الفارسية ‪ ،‬مث اللغة الرتكية ‪ ،‬اللغة اإلجنليزیة ‪ ،‬مث اللغة الفرنسية ‪ ،‬وأخریا اللغة القازاقية‪.‬‬
‫أما عن املخطوطات هبذه املكتبة فهى ‪ 8‬خمطوطات‪ ،‬خمطوطتان منهم باللغة العربية إحدامها مصورة من‬
‫دار الكتب أما املخطوطة الثالثة فهى باللغة الرتكية‪.‬‬
‫أما عن الرسائل اجلامعية مبكتبة نصر اهلل مبشر الطرازي فهو یقتىن رسالة ماجستری واحدة وهى تتحدث‬
‫عن نشأة التذاكر ىف األدب الرتكى‪.‬‬
‫توصيات الدراسة‪:‬‬
‫من أهم توصيات الدراسة‪ ،‬ما یلى‪ :‬إنشاء فهرس تقليدى ملقتنيات مكتبة نصر اهلل مبشر الطرازي حيث‬
‫توقف منو جمموعة مكتبته بوفاته‪ ،‬مث إنشاء قاعدة بيانات مبقتنيات هذه املكتبة‪ ،‬وإتاحة هذه القاعدة على‬
‫اإلنرتنت ليتعرف الباحثني والدارسني على حمتویات هذه املكتبة من الكتب النادرة والرتاثية‪.‬‬
‫جيب على العاملني بقاعة املكتبات اخلاصة مبركز الدراسات الشرقية التابع جلامعة القاهرة‪ ،‬ضرورة إعادة‬
‫ترتيب هذه األوعية على الرفوف باستمرار‪ ،‬لتجنب اختالط أوعية املكتبات اخلاصة ببعضها البعض‪.‬‬
‫ضرورة قيام مسئولني مبركز الدراسات الشرقية عند تسلمهم ألي مكتبة خاصة‪ ،‬بعمل ملف منفصل لكل‬
‫مكتبة خاصة به معلومات وافية عن صاحب املكتبة وتاریخ ورود املكتبة للمركز‪ ،‬وكيفية حصول املركز على‬
‫هذه املكتبة ومعلومات عن مقتنيات املكتبة من ناحية اللغة والشكل والعدد‪ .‬ضرورة تصویر الكتب النادرة‬
‫املوجودة مبجموعات املكتبات املهداة باملركز للحفاظ علي النسخ األصلية‪ .‬ضرورة اإلهتمام باملكتبات اخلاصة‬
‫ا‬
‫املوجودة مبركز الدراسات الشرقية ورعایتها وترميم ما حیتاج من أوعيتها وصيانة أوعيتها والعمل على نظافتها‬
‫باستمرار‪.‬‬
‫ضرورة هتيئة البيئة احمليطة هبذه اجملموعات بااللتزام باملواصفات القياسية يف درجة احلرارة والرطوبة واإلضاءة‬
‫والتهویة‪ ،‬ومقاومة وإبادة القوارض واحلشرات وسواها بشكل سليم‪.‬‬
‫استحقاق األستاذ نصر اهلل مبشر الطرازي أن خيلد امسه بدار الكتب املصریة بإنشاء قاعه بإمسه تضم‬
‫أعماله‪ ،‬نظرا خلدماته اجلليلة ىف فهرسة وتصنيف خمطوطاهتا الشرقية اإلسالمية وإعداد الفهارس البطاقية واملطبوعة‬
‫هلا ونظرا خلدماته هبا ألكثر من ثالثني عاما‪.‬‬
‫احملافظة على الرتاث اهلائل من املخطوطات العربية والفارسية والرتكية القيمة بدار الكتب القومية مبصر‪،‬‬
‫والعنایة هبا وصيانتها ودراستها ونشر فهارس خاصة هبا‪ ،‬حيث یوجد ضمن هذا الرتاث خمطوطات نادرة ونفسية‬
‫مزدانة بنقوش هندسية وزخارف نباتية وصور (منمنمات) تنتمى إىل مدارس فنية عدیدة إسالمية‪.‬‬
‫ا‬
‫المصادر والمراجع‬
‫‪ -1‬أمحد عثمان‪ ،‬د‪ .‬هنی حممد (د‪.‬ت)‪ .‬نصر اهلل مبشر الطرازى‪ :‬حياته ومكتبته الخاصة "دراسة‬
‫بيوجرافية ببليوجرافية ببليومرتیة" جملة حبوث كلية اآلداب‪ :‬القاهرة‪.‬‬
‫‪ -2‬البخاری ویب (‪2111‬م)‪ .‬معلومات عن تركستان الغربية‪ ،‬ویب‪ 12 ،‬إبریل‪2111 ،‬م‬
‫(‪)http://albokhari.4t.com/west%02turkistan1arb1.htm‬‬
‫‪ -8‬اجلوهرى‪ ،‬عبد اللطيف (د‪.‬ت) حدث فى منتدى األدب ‪:‬بّلبل النيل فى واحات النخيل‪،‬‬
‫القاهرة‪ :‬مكتبة اآلداب‪] ،‬د‪.‬ت[ ص ‪ .251‬مطبوع‪.‬‬
‫‪ -9‬اجلوهري‪ ،‬عبد اللطيف (‪1555‬م)‪ .‬للحق والنهضة والجمال في األدب والتربية والثقافة‪ ،‬القاهرة‪:‬‬
‫مكتبة وهبة‪1555 ،‬م‪ ،‬ص ‪ ،215‬مطبوع‪.‬‬
‫‪ -1‬الطرازي‪ ،‬مرمي نصر اهلل (‪2111‬م)‪ .‬أضواء على عالم ‪ :‬نبذة عن سيرة العّلمه الدكتور نصر اهلل‬
‫الطرازي‪ ،‬القاهرة‪ :‬مطبوع‪.‬‬
‫‪ -1‬الطرازي‪ ،‬نصر اهلل (‪2111‬م) سيرة ذاتية بقلم األستاذ الدكتور نصر اهلل مبشر الطرازي‪ ،‬كتبها‬
‫قبل وفاته يف ‪ .2111/2/11‬خمطوطة‪.‬‬
‫‪ -5‬عصام عبد اهلل (‪1559‬م)‪" .‬العّلمة نصر اهلل مبشر الطرازي خبير المخطوطات اإلسّلمية‪:‬‬
‫املخطوطات اإلسالمية أغىن املخطوطات يف العامل" ‪ ،‬أخبار اخلليج (‪ )1559‬ص ‪ ،11-11‬مطبوع‬
‫‪ -3‬عصام عبد اهلل (‪1551‬م)‪" .‬أول عربي ينضم لألكاديمية التركية للغة والتاريخ والثقافة"‪ ،‬جریدة‬
‫اإلحتاد السياسي ع‪ )1551( 12‬ص ‪ ،21‬مطبوع‪.‬‬
‫‪ -5‬فایروزاتی ویب‪2111( ،‬م)‪ .‬معلومات أساسية عن أفغانستان‪ ،‬ویب‪ 21 ،‬مایو ‪2111.‬‬
‫(‪)http://www.fayrozaty.net/vb/t01640.html‬‬
‫‪ -11‬کاظم بگلف ویب (‪2111‬م)كازاخستان‪ :‬الجغرافيا والسكان والحالة الديموغرافي ‪ ،‬ویب‪،‬‬
‫‪ 21‬مایو ‪)http://www.kazembgulf.net/ar/ab1.html( 2111.‬‬
‫‪ -11‬مدیر اجلدیدة (‪1551‬م) "خبير المخطوطات اإلسّلمية"‪ ،‬جریدة العروبة ع‪( 915‬شهر سبتمرب‬
‫‪ )1551‬ص‪ ،21‬مطبوع‪.‬‬
‫ا‬
‫ا‬
‫‪E - ISSN 0132-1133 P - ISSN 0122-4216‬‬
‫املجلد‪ ،2‬العدد‪2221 -1‬م ص ‪73-22‬‬
‫اشتراك اللفظ واختّلف املعنی املراد بین العربية والفارسية‬

‫نور محمد شهریار‪ ،‬األستاذ املعید في قسم اللغة العربیة بکلیة اللغات واآلداب‪ /‬جامعة تخار‬
‫‪shahryar.tu@gmail.com‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ |DOI: 321354310/IAJCR0203v0n0r0| 2222/12/22 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/23 :‬‬
‫األم واللغة املدورسة یساعد الطالب يف إتقاهنا‬
‫إ ّن تبيني أوجه التشابه واالفرتاق بني مستویات اللغة ّ‬
‫بشکل أعمق وأسرع‪ ،‬ومن املعلوم إذا تشاهبت مفردات يف لغتني من حيث الشکل واملعنی والتطبيق‬
‫فيکون حينئذ فهمهما أیسر وأکثر سهولة؛ ولکن إذا تشاهبت الکلمة يف الشکل والنطق وخيتلف يف‬
‫املعنی‪ ،‬یلقي يف ذهن الباحث اإلهبام والشکوك‪ .‬یرجع أمهية املوضوع يف تعليم اللغة العربية لدی الناطقني‬
‫بالفارسية؛ عندما خيطر يف بال بعض األفغانيني فكرته أن الفارسيني یتعلّمون العربية بسهولة ویسر وهذه‬
‫استنادا إلی اشرتاك املفردات لدی اللغتني العربية والفارسية نتيجة التبادل اللغوي‬
‫ً‬ ‫املقارنة بني الکلمات‬
‫بينهما ولکنّهم غافلون عن الفروق الدقيقة ملعاين املفردات بني اللغتني وطرق استعماهلا‪ .‬إن اهلدف الذي‬
‫نتوخاه يف املقال هو إجراء دراسة الکلمات ومقارنتها يف العربية والفارسية‪ ،‬اعتمدنا يف هذه املقالة علی‬
‫ّ‬
‫معتمدا علی الکتب واملصادر واملراجع امل ّدونة القدمیة من خالل عرض‬ ‫ً‬ ‫املنهج االستقرائي والتحليلي‪،‬‬
‫املقالة العلمية وإعدادها موث ًقا من أمهات الکتب واملعاجم العربية‪ ،‬تظهر يف نتائج الدراسة أن التحليل‬
‫یبني لنا الفروق الدقيقة هلذه املفردات يف اللغتني العربيّة والفارسية‪ ،‬ویساعد‬
‫التقابلي للمفردات املشرتکة ّ‬
‫الطالب علی فهم املعاين املفردات يف االتيان مناذج من اجلمل املفيدة وأن یشرح هلم الفروق يف استخدام‬
‫الکلمات املشرتکة يف کلتا اللغتني ومنع وقوعهم عن التداخل املعنوي باستعانة املقارنة‪.‬‬
‫الکلمات المفتاحية‪ :‬اشرتاك اللفظ‪ ،‬فروق اللغویة‪ ،‬مقارنة اللغویة‪ ،‬الکلمات العربية والفارسية‪.‬‬
‫نور محمد شهريار‬ ‫‪‬‬ ‫اشتراك اللفظ واختّلف املعنی املراد بین العربية والفارسية‬
‫انتشرت اللغة العربية يف شرقي العراق بفارس والرتكستان واهلند بانتشار اإلسالم‪ .‬وأصبحت لغة العلم‬
‫أیضا دخل‬‫والدین عند هذه الشعوب املسلمة‪ .‬فنتشر کثری من األلفاظ والرتاكيب العربية يف لغات هذه األمم‪ .‬و ً‬
‫كثری من األلفاظ العربية يف اللغة الفارسية املستعملة حالياً وهي تكتب هبجاء العربية بعد أن تالشت اللغة‬
‫البهلویة واخلط البهلوي‪ .‬منذ ذلك احلني نشأت الصراع بني العربية والفارسية وأدبيهما حتی دافع اللغة الفارسي‬
‫عن حدودها‪ ،‬فإن اللغة الفارسية قد كافحت عن وجودها وانتصرت يف كفاحها وبقيت حية خالدة بعد أن‬
‫دافعت بعنف عن بقائها وحياهتا‪ .‬وال جدال يف أن اللغة العربية من أعظم الينابيع اليت یغرتف منها العامل ثقافة‬
‫وحضارة وعقيدة وتارخياً‪ .‬األصلح أن یستمر تقدم اللغة الفارسية يف طریقها احلاضر مع إحياء املفردات القدمیة‬
‫وحليفها العربية‪.‬‬
‫واجلدیر بالذکر أن اللغة العربية هي اليت یستخدمها مسلمو اهلند والباكستان يف صلواهتم وهي اللغة اليت‬
‫یستطيع هبا العلماء يف إیران وأفغانستان أن یدرسوا التفسری واحلدیث النبوي‪ ،‬وباإلضافة إىل ما تقدم فإن‬
‫احلروف العربية ال تقل انتشاراً عن احلروف الالتينية يف العامل اليوم‪.‬‬
‫فنراه یذكر يف هذا املقال على سبيل املثال مئات األلفاظ العربية اليت یندر العثور على مرادفاهتا يف اللغة‬
‫الفارسية‪ .‬بل ویتعذر على الفارسي أن یعرب عن معاين تلك األلفاظ من دون أن یلجأ إىل استعمال عدة كلمات‬
‫مقابل لفظة عربية واحدة‪ .‬ونراه بعد ذلك خيلص لنفسه برأي خاص وهو أن اللغة العربية أوسع مادة من‬
‫الفارسية وأغزر منها مورداً‪ .‬وجدت يف الکلمات العربية کثری من املفردات ال مرادف هلا يف اللغة الفارسية‪ .‬رغم‬
‫أن ظواهر لغویة مثل التعریب مع الرتكيز على النقل عن الفارسية‪ ،‬والتفریس وكيف نقلت الفارسية عن العربیة‪.‬‬
‫متأم ًال والذي‬
‫استوقفين عدة ترمجات األساتذة الذین ترمجوا الکتب لرتقية "بوهندوي" فقرأت بعض فقراهتا ّ‬
‫جعلين أعيد النظر يف هذا املوضوع وقمت بکتابة هذا املقال وبيان اشرتاك اللفظي للکلمات العربية والفارسيي‬
‫وإیضاح اختالف معانيها والوجوه الواردة يف منوذج‪ ،‬وهي کلمة "اإلقدام" و"القشر" يف املعاجم العربية‪.‬‬
‫وكانت الرتمجة بني العربية والفارسية سنة شائعة بني متأديب املسلمني يف أفغانستان وایران وباکستان وما‬
‫جياورها‪ ،‬وإذا كان األدب الفارسي قد بلغ اشده‪ ،‬وكانت العربية ال تزال لغة العلم واألدب‪ .‬وكثری من شعراء‬
‫هذا العصر وما بعده نظم باللغتني‪ ،‬ولقب ذلك بذي اللسانني‪ ،‬ويف یتيمة الثعاليب أمثلة من هذا‪ .‬وهذه الرتمجة‬
‫هتم دارس األدبني العريب والفارسي‪ .‬ولكن یقلل خطرها أننا جند الرتمجة وال جند أصلها‪ ،‬ومل أعرف من الشعر‬
‫الفارسي الذي ترمجه البدیع إال قطعة أثبتها حممد عويف يف كتاب لباب األلباب يف ترمجة املسطقي الشاعر‬
‫ا‬
‫الفارسي‪ ،‬ویقول عويف ان الصاحب بن عباد أمر البدیع برتمجتها‪ ،‬فقال على أیة قافية؟ فقال الطاء‪ .‬قال ومن‬
‫أي حبر؟ قال أسرع یا بدیع‪ ،‬يف البحر السریع‪ ،‬فرتمجها ارجتاال والصراع بني العربية والفارسية‪ ،‬وإن مل ینته إىل‬
‫تغلب إحدامها قد ترك يف كل منهما آثاراً واضحة من األخرى؛ وخباصة من ناحية املفردات‪.‬‬
‫یرجع اهتمامنا باملقارنة بني املفردات العربية والفارسية إلی أکثر من عشرة أعوام حاولنا خالهلا أن نفتح‬
‫طرقًا جدیدة للبحث‪ ،‬وتلتمس دروبًا نُدلل بارتيادها علی صالحية هذه اآلداب اإلسالمية لتحقيق االصالح‬
‫العلمي للعلماء وحتریك مهتهم وختليق املقاصد اللغویة املتجددة هلم‪.‬‬
‫وکان من بني ما شغلنا يف هذا اجملال أن نفتح أمام الباحثني أبوابًا یطلّون منها علی ما أنتجه اللغویون‬
‫السابقون وغریهم کي ینفسح اجملال الکتابة الصحيح والرتمجة الصحيحة ویتحقق بينهم من التواصل العلمي‬
‫الصحيح ما یدعم عناصر األصالة يف األدب من نسج فکري واحد تشابه مفرداهتا ومعانيها إلی اإلنسان‬
‫واحلياة‪ ،‬وتشابه نظرهتا يف الساحة األدبية‪ .‬ومیثل هذه املقالة خطوة أخری من خطوات اليت خطوناها يف نفس‬
‫الطریق ونشرناها يف سنوات املاضية‪ ،‬لقد أردنا يف هذه الدراسة أن تکون متکاملة تبحث يف النظریة وتطبيقاهتا‬
‫حبيث تتضح‪ -‬من خالهلا‪ -‬تلك االتصاالت احلمية اليت تربط بني العربية والفارسية واحلق أنه ما من علم من‬
‫العلوم احلدیثة أسدی إلی اآلداب اإلسالمية من خدمات ما أسداه علم اللغة التطبيقية‪.‬‬
‫أهمية البحث‪:‬‬
‫ا‬
‫تزداد أمهية املوضوع يف تعليم اللغة العربية لدی الناطقني بالفارسية؛ ومع ذلك هناك اعتقاد خاطيء لدی‬
‫استنادا إلی اشرتاك‬
‫ً‬ ‫بعض األفغانيني وهو أن الفارسيني یتعلّمون العربية بسهولة ویسر أکثر مقارنة باقي الشعوب‬
‫املفردات لدی اللغتني العربية والفارسية نتيجة التبادل اللغوي ینهما ولکنّهم غافلون عن الفروق الدقيقة ملعاين‬
‫املفردات بني اللغتني وطرق استعماهلا‪.‬‬
‫مشکلة البحث‪:‬‬
‫ومن املتوقع أنه إذا تشاهبت مفردتان يف لغتني من حيث الشکل واملعنی والتطبيق فيکون حينئذ فهمهما‬
‫أیسر وأکثر سهولة؛ ولکن من املمکن أن حتدث مشکلتان يف تعلّم هذه املفردات املتشاهبة‪:‬‬
‫املشکلة األولی‪ :‬قد تکون املفردتان يف اللغتني غری متماثلني من حيث الشيوع‪.‬‬
‫املشلکة الثانية‪ :‬قد تکون املفردتان خمتلفتني من حيث النوع ومن الطبيعي أن نقول‪ :‬إن املفردات اليت‬
‫ترسخ معناها يف الذکرة تربز مشاکل عند إسنادها إلی معنی آخر‪ ،‬بعبارة أخری إنّنا نواجه بعض الصعوبة يف‬
‫ا‬
‫إسناد مدلول واحد إلی مفردتني خمتلفتني مقارنة مع إسناد کلمة مشرتکة يف اللغتني إلی مدلولني خمتلفني؛ ألنّنا‬
‫بدال من معناها األصلي‪.‬‬
‫مضطرون عندئذ إلی االنتباه‪ ،‬لکي ال نستخدم الکلمة يف اللغتني يف معنی آخر ً‬
‫تسعی الدراسة إلی اإلجابة عن األسئلة التالية‪:‬‬
‫‪-1‬متی یقع املرتمجني يف اخلطاء وخيتلط بني املعنی احلقيقي واملعنی الکشفي؟‬
‫بدال من معناها‬‫یضطر املرتمجني إلی االنتباه حتی ال یستخدم الکلمة يف اللغتني يف معنی آخر ً‬‫‪-2‬کيف ّ‬
‫األصلي؟‬
‫استنادا إلی التحليل‬
‫ً‬ ‫‪-8‬کيف میکن تعریف املفردات املشرتکة الشائعة بني اللغتني العربية والفارسية‬
‫التقابلي بني اللغتني؟‬
‫أهداف البحث‪:‬‬
‫نتوخاه يف هذه املقالة هو إجراء دراسة الکلمات ومقارنتها يف العربية والفارسية‪ ،‬ومن‬‫إن اهلدف الذي ّ‬
‫املعلوم رکزنا يف هذه الدراسة علی حمور أساسي‪ ،‬وهو بيان اشرتاك اللفظ واختالف املعىن املراد يف لغيت العربية‬
‫والفارسية‪ ،‬لنکشف من خالله عن املدلول احلقيقي يف املعنی بني لغيت العربية والفارسية‪ ،‬ألن الکلمات املشرتکة‬
‫يف اللغتني تشرتك يف الشکل والنطق وختتلف يف الداللة والتطبيق ونطاق املعنی يف أغلب األحيان؛ حبيث إنّه‬
‫ال توجد نقطة اشرتاك بني هذه املفردات يف اللغتني‪ ،‬علی هذا یقع الشخص يف التداخل اللغوي‪.‬‬
‫منهج البحث‪:‬‬
‫معتمدا علی الکتب ‪-‬املصادر واملراجع‪-‬‬
‫ً‬ ‫اعتمدنا يف هذه املقالة علی املنهج االستقرائي والتحليلي‪،‬‬
‫امل ّدونة يف هذا املوضوع من خالل عرض املادة العلمية ونقلها موث ًقا من أمهات الکتب واملعاجم العربيي‪ ،‬مثّ‬
‫عرض مناذج لنصوص األدبية واحملاورات العامية‪ ،‬وحتليلها لغویًّا ومقارنة الکلمات بني العربية والفارسية‬
‫واستخدامها يف اجلملة‪.‬‬
‫اشتراك اللفظ واختّلف المعنى المراد‬

‫وقد نتج عن دراسة اللغة العربية ظواهر لغویّة‪ ،‬مثل املرتادفات واملشرتك اللفظي أو املشرتك اللغوي‪.‬‬
‫فاملرتادفات هي‪ :‬األلفاظ املختلفة الدالّة علی شيء و ٍ‬
‫احد باعتبار واحد‪ .‬واملشرتك اللغوي‪ :‬هو اللفظ‬
‫الدال علی معنيني خمتلفني فأکثر‪ ،‬داللة علی السواء‪.‬‬
‫الواحد ّ‬
‫ا‬
‫کثریا من الکتب يف املشرتك اللغوي‪ ،‬مثل‪ :‬أبی عبيد القاسم بن سالم‬ ‫وقد صنّف العلماء – قدمیًا ‪ً -‬‬
‫املربد (ت‪231‬هـ) يف کتاب "ما اتّفق لفظه واختلف معناه" وغریمها کثری‬ ‫(ت‪299‬هـ) يف کتاب "األجناس" و ّ‬
‫ولکن مل یرتکز العلماء القدمي واحلدیث حول "اشرتاك اللفظ واختالف املعىن املراد يف لغيت العربية والفارسية"‬
‫فلهذا قمنا بإعداد هذه املقالة العلمية‪.‬‬
‫اللفظ المشترك نوعان‪:‬‬

‫أن اللفظ املشرتك نوعان‪ :‬معنوي ولفظي‪ ،‬فاملشرتك املعنوي ما وضع ملعىن واحد مشرتك بني أفراد "كرجل"‬
‫وهذا هو املراد يف تقليل االشرتاك أي‪ :‬تقليل مقتضاه وهو االحتمال‪ ,‬وإال فإن اشرتاك اللفظ بني أفراد مفهومه‬
‫ال یندفع بشيء‪ ,‬واملشرتك اللفظي ما وضع ملعنيني أو أكثر بأوضاع متعددة "كمحمد" فإنه وضع للتاجر‬
‫بوضع‪ .‬وللكاتب بوضع وللخطيب بوضع وهكذا‪ ،‬وهذا هو املراد به يف رفع االحتمال أي‪ :‬االحتمال الذي‬
‫اقتضاه االشرتاك اللفظي‪( .‬عوين‪ ،‬د‪.‬ت‪.)183/9 :‬‬
‫خصائص اللفظ والمعنى وعّلقتهما‪:‬‬
‫أوالً‪ :‬اللفظ طبيعته نطقية مسعية‪ ،‬ومعناه إدراكه فطري‪ :‬فاللفظ مادي بإعتبار أنه نطقي ال یصدر إال عند‬
‫جهاز النطق‪ ،‬ومسعي ال یسمع إال جبهاز السمع‪ ،‬أما طبيعته فنفسية تتمثل يف تصور املعاين فإهنا ال تدرك إال‬
‫بالفطرة وهي أمر نفسي‪.‬‬
‫ثانياً‪ :‬اللفظ تبع للمعىن‪ :‬ویرى ابن تيمية أن املعىن له األسبقية للفظ‪.‬‬
‫ومن خصائص اللفظ واملعىن‪ :‬أن إشرتاك اللفظ یوحي باشرتاك املعاين‪ ،‬حيث أن اللفظ مشرتك فيه أكثر‬
‫من معىن مثل (حيوان)‪ ،‬فریى شيخ اإلسالم يف ذلك أن املعاين احلقيقية املوجودة يف اخلارج خمتلفة غری مشرتكة‬
‫وإن كانت متشاهبة يف اللفظ‪ ،‬واالشرتاك یكون يف املعاين الذهنية‪ ،‬وأن عموم األلفاظ واإلشرتاك فيها هو الذي‬
‫سوغ عموم املعاين الذهنية واإلشرتاك فيها‪.‬‬
‫ثالثًا‪ :‬ضوابط لفهم اللغة وجتنب االختالف‪.‬‬
‫حاول شيخ اإلسالم أن یضبط معاين األلفاظ بضوابط من أجل الوصول إىل احلق فيما اختلف فيه‬
‫العلماء‪ ،‬ومن هذه الضوابط‪:‬‬
‫ا‬
‫‪ -1‬معرفة مدلوالت األمساء واجبة‪ :‬فكل لفظ له داللته املستقلة عن بقية األلفاظ‪ ،‬واأللفاظ یضبط‬
‫معناها بثالثة أمور‪ ،‬لغة القوم عامة‪ ،‬وما تعارف عليه أهل ذلك العصر الذي ورد النص عنهم‪ ،‬وما اصطلح‬
‫عليه كاتب النص‪ ،‬وعدم معرفة مدلوالت األمساء بدقة من أسباب اختالف العلماء‪ ،‬وكتب اخلالف مليئة‪.‬‬
‫معرفة الزمن ضروریة لفهم املعىن‪ :‬املقصود فهم لغة كل عصر يف كل مصر‪ ،‬حيث قال ناصر بن عبد الكرمي العلي‬
‫العقل‪[ :‬ومن مل یعرف لغة الصحابة اليت كانوا یتخاطبون هبا وخياطبهم هبا النيب صلى اهلل عليه وسلم‪ ،‬وعادهتم يف‬
‫الكالم وإال حرف الكلم عن مواضعه‪ ،‬فإن كثریاً من الناس ینشأ على اصطالح قومه وعادهتم يف األلفاظ‪ ،‬مث جيد تلك‬
‫األلفاظ يف كالم اهلل أو رسوله أو الصحابة فيظن أن مراد اهلل أو رسوله أو الصحابة بتلك األلفاظ ما یریده بذلك أهل‬
‫عادته واصطالحه‪ ،‬ویكون مراد اهلل ورسوله والصحابة خالف ذلك‪( .‬دروس صوتية قام بتفریغها موقع الشبكة اإلسالمية‬
‫‪.)www.islamweb.net‬‬
‫‪ -2‬اإلصطالح الفاسد وأثره يف سوء الفهم‪.‬‬
‫فمخاطبة القوم باصطالحهم ولغتهم ليس مبكروه‪ .‬إذا احتيج لذلك‪ ،‬وال مشاحة يف االصطالح إذا مل‬
‫خيالف اللغة والشرع ومل یتضمن مفسدة‪ ،‬مثل الذي ینشأ على اصطالح حادث فيفسر كالم اهلل بذلك‬
‫االصطالح وحیمله على تلك اللغة اليت اعتادها مثل تأویالت الباطنية لكتاب اهلل على مصطلحاهتم‪.‬‬
‫‪ -8‬االبتعاد عن األلفاظ اجململة‪ :‬حيث أن اللفظ البد أن حیمل معناً دقيقاً‪ ،‬وقد نبه شيخ يف ذلك وذكر‬
‫أن كثریاً من اضطراب الناس يف هذا الباب هو بسبب ما وقع من اإلمجال واإلشرتاك يف األلفاظ ومعانيها‪،‬‬
‫وأكثر إختالف العقالء من جهة اشرتاك األمساء وذكر شيخ اإلسالم مثاالً لذلك هو اختالفهم يف قوهلم (لفظي‬
‫بالقرآن خملوق)‪ ،‬ومشهور ما حصل يف ذلك من اإلختالف‪.‬‬
‫‪ -9‬فهم معىن الكالم قدر زائد على جمرد معرفة ألفاظه (أو نظریة السياق) ‪ :‬مثل قوله تعاىل (وكلوا‬
‫واشربوا حىت یتبني لكم اخليط األبيض من اخليط األسود) فاملعىن املتبادر هو احلبال البيض والسود وهذا ما‬
‫فهمه بعض الصحابة‪ ،‬فداللة اللفظ منفردة قد ختتلف عنها إذا دخلت يف سياق ما‪( .‬الشجریي‪،‬‬
‫‪2111‬م‪.)128:‬‬
‫تحليل المفردات‪:‬‬
‫فيما یلي سنقوم بتحليل بعض املفردات املشرتکة بني اللغتني العربية والفارسية وقد جند کلمة تستخدم يف‬
‫اللغة الفارسية تستخدم مبعناها القدمیة يف اللغة العربية علی النحو التايل‪ :‬متّ أخذها من قائمة املفردات املشرتکة‬
‫ا‬
‫بني اللغتني العربية والفارسية اليت قدسطر ها بعض األساتذة باجلامعة األفغانية يف مذکراهتم‪ ،‬بعد ما شاهدوا‬
‫طالهبم یستخدمون ها فی اللغة الفارسية بغری ما یستعمل يف اللغة العربية‪.‬‬
‫ّ‬
‫االختّلف‪ :‬هو عدم املوافقة واالتفاق بني شيئني‪ ،‬جاء يف اللسان‪« :‬ختالف األان واختلفا‪ :‬مل یتفقا‪ّ ،‬‬
‫کل‬
‫ما مل یتساو فقد ختالف واختلف» (ابن منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪ )51/5 :‬ومن معاين االختالف يف اللغة العربية القدمیة‬
‫هو الذهاب واإلیاب إلی مکان ما‪ ،‬یقال «التاجر خيتلف إلی السوق» أی یذهب وجييء إليه‪ ،‬وهذا املعنی‬
‫کما أشرنا حمصور يف االستخدام القدمي للغة العربية وليس له رواج يف العصر احلدیث‪ .‬وقد جاء يف الصحاح‬
‫أیضا القوم خلفة‪ ،‬أي خمتلفون»‬ ‫اللغة‪ « :‬یقال‪ :‬هن میشني خلفة‪ ،‬أي تذهب هذه وجتيء هذه‪ .‬ویقال ً‬
‫(اجلوهري‪1511 ،‬م‪ .)1811 :‬واملعنی نفسه جنده يف القواميس املعاصرة‪ .‬وفی معجم الوسيط‪« :‬اختلف‬
‫الشيئيان‪ :‬مل یتفقا ومل یتساویا‪ ،‬واختلف إلی املکان‪ :‬تردد» (أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪ )211 :‬وفی اللغة الفارسية‬
‫جند مفردة "االختالف" ال تعين سوی اخلالف وعدم املوافقة بني الشيئني ومل نعثر علی معنی الرتدد والذهاب‬
‫واإلیاب إلی موضع أو مکان‪ ،‬فقي القواميس الفارسية یعين االختالف عدم املوافقة‪ ،‬واخلالف (معني‪،‬‬
‫‪1835‬هـ‪( ،)11:‬دهخدا‪1851 ،‬هـ‪( ،)111/1:‬قریب‪1815 ،‬هـ‪( ،)91 :‬صدري أفشار وزمالئه‪،‬‬
‫‪1832‬شـ‪ )12:‬و(عميد‪1852 ،‬شـ‪ .)32 :‬یتّفق املعنی األول مع معنی املفردة يف اللغة العربية يف حني ختتلف‬
‫اللغتان يف املعنی الثاين‪ .‬لقد أضاف حممد معني‪ ،‬دهخدا وقریب معنی الرتدد علی هذه املفردة يف اللغة الفارسية‬
‫ویتفق هذ املعنی مع معادهلا يف اللغة العربية؛ ولکنّنا ال نستعمل اليوم هذا املعنی يف اللغة الفارسية‪ .‬انطالقاً من‬
‫خصص معناها يف اللغة الفارسية؛ علی سبيل املثال يف مجلة « اختالف الليل والنهار» قد‬ ‫ذلك أ ّن املفردة قد ّ‬
‫استعملت کلمة "االختالف" مبعنی الرتدد ولکننا ال نستعمل هذا املعنی يف اللغة الفارسية‪ .‬فی الواقع نستعمل‬
‫هذه الکلمة يف معناها السلبية أي مبعنی عدم املوافقة والنزاع دون سائر معانيها يف اللغة العربية‪.‬‬
‫اإلقدام‪« :‬اإلقدام تعين املضاء حنو الشيء وإلی الشيء وعادة ما یکون مصحوبًا بشجاعة وجرأة‪ .‬کما‬
‫إقداما‪ .‬واإلقدام الشجاعة‪ .‬واملقدام واملقدامة‪ :‬الرجل الثری اإلقدام علی‬
‫جاء يف الصحاح‪ :‬أقدم علی األمر ً‬
‫العدو» (اجلوهري‪1511 ،‬م‪ .)2115 :‬ويف املعاجم احلدیثة جند‪ :‬أقدم فالن‪ :‬تق ّدم وأقدم علی العمل‪ :‬أسرع‬
‫يف إجنازه بدون توقف» (أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪ .)515 :‬و ّأما معنی اإلقدام يف القواميس الفارسية فنری أهنا‬
‫تتفق مع املعاين املذکورة هلا يف اللغة العربية (معني‪1835 ،‬شـ‪( ،)31:‬دهخدا‪1851 ،‬شـ‪ ،)211/1 :‬لکنّها‬
‫ال ت ّدل هذه الکلمة يف الفارسية علی معنی الشجاعة واجلرأة؛ نقول مثلًت‪« :‬دانشجو اقدام به حل مسئله‬
‫ا‬
‫حل املسئلة وهو ما یعين أنه بادر حبّلها‪ ،‬فاإلقدام هنا یعين سوی القيام بالشيء‬
‫کرد» أي أقدم الطالب علی ّ‬
‫أیضا یکون‬
‫وأداء عمل ما‪ ،‬فهو کما يف اللعربية یعين القيام یعمل معني والیعين بالضرورة الشجاعة‪ ،‬ويف العربية ً‬
‫مثال‪( :‬أقدم البّناء علی بناء اجلدار)‪ ،‬فهنا معنی اقدام یعين القيام‬
‫املعنی أحيانًا هبذا الشکل‪ ،‬نقول يف العربية ً‬
‫خصص معنی املفردة يف اللغة‬‫فحسب وهو یرادف "بادر" وال یتضمن معنی الشجاعة واجلرأة‪ .‬علی هذا قد ّ‬
‫الفارسية‪ .‬وقد تکثّر األخطاء لدی الطالب للغة العربية من األفغانيني عند ما یأيت هذا االستخدام يف اللغة‬
‫متضمنًا معنی الشجاعة کأن یأيت علی صيغة مفعال کمقدام أي کثری اإلقدام أو الشجاع‪.‬‬ ‫العربية ّ‬
‫الباعث‪ :‬الباعث‪ ،‬الذي قام بعمل البعث وهو إرسال شيء أو شخص ما‪ .‬کما تعين السبب‪ ،‬جاء يف‬
‫الصحاح‪« :‬بعثه وابتعثه مبعنی أي أرسله» (اجلوهري‪1511 ،‬م‪ .)258 :‬والبعثة اجلماعة من الناس أو ما شابه‪:‬‬
‫ف ـ«البعثة‪ :‬کل قوم بُعثوا‪ :‬یقال بعثة عسکریة وبعثة سياسية أو ثقافية» (معلوف‪1513 ،‬م‪ .)211 :‬ومن معاين‬
‫السبب قولنا «من بواعث شيوع السرقة هو الفقر واحلاجة» فالباعث هنا یعين السبب والدافع‪ّ .‬أما هذه املفردة‬
‫يف املعاجم الفارسية ت ّدل علی املعاين املذکورة هلا يف اللغة العربية (معني‪1853 ،‬شـ‪ .)129 :‬ولکنّها ال ت ّدل‬
‫علی معنی املرسل يف اللغة الفارسية؛ علی سبيل املثال يف ترمجة کلمة "بعث" مجلة "بعث إليه رسالة" نستخدم‬
‫کلمة مفردة "أرسل" بدالً منها‪ .‬وأیضا تدل مفردة الباعث يف الفارسية علی معنی السبب کما هو احلال يف‬
‫العربية‪ ،‬نقول يف الفارسية «جنگ سوریه باعث مهاجرت تعداد زیادی از مردم این کشور گردید» أي إ ّن‬
‫خصص معنی املفردة يف الفارسية‬ ‫احلرب يف سوریة ّأدت إلی نزوح الکثری من س ّکان هذا البلد‪ ،‬علی هذا ّ‬
‫یتم استخدام‬‫واقتصرت علی معنی السبب معنی البعث الذي یقصد هبا اإلرسال‪ .‬وأکثر مواقع اخلطأ عندما ّ‬
‫مثال‪« :‬فالن هو باعث الکتاب» فالطالب هنا یظن أن املفردة هنا‬ ‫الباعث مبعنی املرسل‪ ،‬فإذا ما قرء الطالب ً‬
‫تعين السبب‪.‬‬
‫وإهنما من جنس واحد‪.‬‬ ‫الجنسية‪ :‬من اجلنس وهو نوع من األنواع‪ ،‬یقال هذا جيانس هذا ّ‬
‫أي یشاکله ّ‬
‫لکن يف‬
‫ذکر هذا املعنی صاحب لسان العرب (ابن منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪ )98/1 :‬و(اجلوهري‪1511 ،‬م‪ّ ،)511:‬‬
‫حصرا «الصفة اليت تلحق‬
‫تبني لنا أ ّن استخدام مفردة "اجلنسية" يف املعاجم املعاصرة یعين ً‬
‫حبثنا عن هذه الکلمة ّ‬
‫عرفها املنجد «حالة إو ماهية‬
‫بالشخص من جهة انتسابه لشعب أو أمة» (أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪ )191 :‬کما ّ‬
‫تطورا للکلمة‬
‫اجلنس کاجلنسية اللبنانية وغریها» (معلوف‪1515 ،‬م‪ .)883 :‬وهذا املعنی األخری کما قلنا یعترب ً‬
‫وتوس ًعا يف معناه حيث مل تشتمل عليها املعاجم القدمیة ذلك أ ّن مفهوم اجلنسية يف العصر احلاضر مل یکن‬
‫ّ‬
‫ا‬
‫تتم بني خملوقني‬

‫مألوفًا يف العصور القدمیة للغة العربية‪ .‬کما من معاين الکلمة يف العربية هي عالقة العشرة اليت ّ‬
‫مثال «القضایا اجلنسية تطيح برئيس وزراء األردنية اهلامشية» فاجلنسية هنا صفة وهي‬ ‫من جنس واحد‪ ،‬نقول ً‬
‫تعين وجود اتصال بني خملوقني من جنس واحد‪ّ .‬أما يف اللغة الفارسية هذه الکلمة ت ّدل علی معنی الذکر‬
‫واألنثی (دهخدا‪1851،‬هـ‪ )351/1 :‬و(قریب‪1815 ،‬هـ‪ .)892 :‬فيختلف معنی اجلنسية يف اللغتني وقد‬
‫أي هو من‬ ‫فمثال تستخدم الکلمة يف اللغة العربية‪« :‬جنسية أفغانية» ّ‬
‫تغری معناها وشکلها يف اللغة الفارسية‪ً .‬‬ ‫ّ‬
‫أي إ ّن نوعية‬
‫أهل أفغانستان‪ .‬تستخدم يف اللغة الفارسية‪ .‬يف املثال‪« :‬جنسيت بچه برای والدین مهم نيست» ّ‬
‫ذکرا أو أنثی‪.‬‬
‫املولود ليست مهمة عند الوالدین سواء کان املولود ً‬
‫الخيار‪ :‬تطلق هذه الکلمة يف اللغة العربية علی ع ّدة معان والسياق هو الذي حی ّدد املعنی املقصود من‬
‫أیضا کلمة االسم‬
‫خری واملضاد لکلمة األشرار‪ .‬ومن معانيها ً‬ ‫استخدامها‪ .‬ومن معاين هذه الکلمة مجع کلمة ّ‬
‫أي ال یسمح لك أن ختتار متی تذهب ومتی‬ ‫اخليار يف الذهاب أو اإلیاب» ّ‬
‫من االختيار‪ ،‬نقول «ليس لك ُ‬
‫نوعا من أنواع الفاکهة وهو القثّاء (اجلوهري‪1511 ،‬م‪( ،)111 :‬ابن منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪)215/9 :‬‬ ‫تعود‪ .‬کما تعين ً‬
‫و(أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪ )219 :‬وقد تفردت املعاجم القدمیة ببيان أ ّن اخليار الذي یقصد به القثّاء ليس بعريب‬
‫أي القثاء (معني‪،‬‬
‫وإّمنا معرب‪ .‬ويف املعاجم الفارسية جند هذه الکلمة ت ّدل علی نوع من أنواع اخلضروات ّ‬
‫‪1835‬هـ‪ )912 :‬و(سياح‪1852 ،‬هـ‪ )811 :‬کما أضاف صدري أفشار وزمالئه (صدري‪1832 ،‬هـ‪)929 :‬‬
‫و(عميد‪1852 ،‬هـ‪ )151:‬معنی آخر عليها وهو یعين يف اصطالح القانون االختيار الذي یعطی لطريف البيع‬
‫يف إبطاله‪ .‬قد أضاف (دهخدا‪1851 ،‬ه‪ )1215/1 :‬معنی وصفيًا وهو املصطفی ولکنّنا نشاهد اليوم توظيف‬
‫خصص‬ ‫الکلمة ملعنی القثّاء أکثر من سائر معانيها يف اللغة الفارسية؛ ّأما من حيث معناها االصطالحي فقد ّ‬
‫معنی املفردة يف هذه اللغة‪.‬‬
‫الرقيب‪ :‬من معاين الرقيب احلفيظ واحلارس علی الشيء واملراقب عليه‪ .‬کما ذکرت املعاجم أ ّن املراقب‬
‫مشتق من مصدر الرقيب ویعين «املوضع املشرف» الذي یصعد عليه احلارس والرقيب وحیرس املوضع واألشياء‬
‫اليت حوله (اجلوهري‪1511 ،‬هـ‪( ،)185 :‬ابن منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪ )929/1 :‬و(أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪.)815 :‬‬
‫عما تعين املفردة يف العربية حيث یقصد به يف االستخدام‬
‫وفی املعاجم الفارسية جند هذا االستخدام خيتلف ّ‬
‫الفارسي کلمة املنافس‪ .‬یشری معني يف معجمه (معني‪1835 ،‬هـ‪ )938 :‬ودهخدا وآخرون إلی هذا االستخدام‬
‫عما تعين الکلمة يف العربية حيث یقصد به يف‬ ‫لکن توظيفها اليوم خيتلف ّ‬
‫باإلضافة إلی معنی املنافس؛ ّ‬
‫ا‬
‫االستخدام الفارسي کلمة املنافس دون سائر املعاين املذکورة‪ .‬علی سبيل املثال‪ ،‬نقول بالفارسيّة‪« :‬فالين رقيب‬
‫تغری معنی املفردة وتوظيفها يف اللغة الفارسية‪ .‬وإذا ما‬
‫من است» أي إنه منافس يل‪ .‬انطالقًا من ذلك قد ّ‬
‫حصرا‪.‬‬
‫عريب فإ ّن الطالب األفغاين یفهم منه معنی املنافس ً‬
‫جاءت الکلمة يف نص ّ‬
‫القشر‪ :‬وف ًقا للمعاجم العربية کلمة القشر هو غشاء الشيء وغالفه (اجلوهري‪1511 ،‬م‪( ،)558 :‬ابن‬
‫أي‬
‫منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪58/1 :‬و‪ )59‬و(أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪ .)585 :‬کما نقول‪« :‬قشر الفالح حلاء الشجر» ّ‬
‫کل شيء معنی القشر‪ ،‬ويف الفارسية کلمة القشر تعين "الشرحیة" من اجملتمع‪،‬‬ ‫أزال قشورها‪ .‬ویطلق علی جلد ّ‬
‫کرا‬
‫أي إنه من الشرحیة الدنی يف اجملتمع‪ ،‬ومل جند هلذا املعنی ذ ً‬
‫کما نقول‪« :‬فالنی از قشر پائني جامعه است» ّ‬
‫يف املعاجم العربية‪ .‬إ ّن استخدام الکلمة يف اللغتني خيتلف يف املعنی ویتّفق يف اللفظ والنطق‪ .‬جاء يف املعاجم‬
‫تغری‬
‫الفارسية (معني‪1835 ،‬هـ‪ )521 :‬و(دهخدا‪1851 ،‬هـ‪ .)2151/2 :‬مبعنی الشرحیة وعلی ذلك قد ّ‬
‫ألهنا ال یستخدم اليوم هبذا املعنی وهو غشاء الشيء يف اللغة الفارسية‪.‬‬
‫معنی الکلمة‪ّ ،‬‬
‫الکلفة‪ :‬الکلفة من التکلّف وهو القيام بأمر ّ‬
‫شاق خالفًا لعدتك‪ ،‬جاء يف اللسان‪« :‬تکلّفت الشيء‪:‬‬
‫جتشمته وعلی خالف عادتك» (ابن منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪ .)815 /12 :‬وقد اتّفقت املعاجم القدمیة واحلدیثة علی‬ ‫ّ‬
‫هذا املعنی وهو التکلّف مبعنی القيام بالشيء املصحوب باملش ّقة والتعب (اجلوهري‪1511 ،‬م‪1929 :‬هـ)‬
‫و(أنيس ومنتصر‪ ،‬د‪.‬ت‪ .)551 :‬لکن وجدنا أ ّن معنی التکلفة يف اللغة املعاصرة أصبح یعين لذلك معنی‬
‫مثال «تکلفة هذا الشيء سوف تکون کثریة وقد ال نطيقها»‬ ‫السعر والثمن املبذول يف سبيل شيء ما‪ :‬نقول ً‬
‫تتضمنها‬
‫توسع يف الدالالت اليت باتت ّ‬ ‫فهنا یقصد هبا سعر هذا الشيء ومثنه‪ .‬وإن کان االستخدام املعاصر قد ّ‬
‫الکلمة يف اللغة املعاصرة‪ّ .‬أما معنی الکلفة يف املعاجم الفارسية بنفس املعنی بإضافة معنی آخر وهو اخلادمة‬
‫(معني‪1835 ،‬هـ‪ )553 :‬و(دهخدا‪1851 ،‬هـ‪ .)2813/2 :‬ولکنّنا ال نشاهد استخدامها ّإال يف معنی‬
‫تغریت يف اللغة الفارسية علی أساس املعنی املذکور‬ ‫اخلادمة يف اللغة املعاصرة‪ .‬انطالقًا من ذلك إ ّن داللتها قد ّ‬
‫تغری دورها يف الفارسية ألهنا ت ّدل علی‬ ‫أعاله وإضافة إلی ذلك تعنی يف العربية لونًا ما بني السواد واحلمرة‪ .‬کما ّ‬
‫املهنة خالف العربيّة‪.‬‬
‫ضو ييف الْقطن خلف الربیتون ینقي الدَّم ویفرز الْبَـ ْول ومها كليتان والكلوة لُغَة في َيها مجع كلّي‬‫الکلياة‪ُ :‬ع ْ‬
‫توىل العي َمادةَ"‪.‬عميد‬
‫صب العميد يف اجلامعة "عمادةُ الكلِّيَّة‪َّ -‬‬ ‫ي‬
‫(الزیات وآخرین‪ ،‬د‪.‬ت‪" )555/2 :‬الْ ُكلية" َمْن ُ‬
‫ا‬
‫مدیر الكلِّيَّة يف اجلامعة‪( .‬أمحد‬

‫عم َد لـ‪ُ :‬‬
‫عم َد إىل‪َ /‬‬
‫عم َد‪َ /‬‬
‫[مفرد]‪ :‬جيمع على ُع َمداءُ‪ :‬صفة ثابتة للمفعول من َ‬
‫خمتار عمر‪2113 ،‬م‪.)1111/2 :‬‬
‫الکلية املستخدمة يف العربية والفارسية ینبغي توضيحها مستعينًا بالصور والرسوم التوضيحية‪ .‬ففي الفارسية‬
‫جند ّأول معنی أو صورة یتبادر يف ذهن الطالب هو العضو يف بدن اإلنسان یقال يف الفارسية‪« :‬کليه های‬
‫دوستم بيمار هستند» أي إن کلي صدیقي مریضة‪ ،‬فاملقصود من الکلية هنا مها کليتا اإلنسان املوجودتان يف‬
‫جسمه‪ .‬کما قد تعين يف الفارسية معنی الکل وهو ما یتضمن جمموع األفراد أو األشياء يف اجملموعة الواحدة‬
‫مثل أن نقول‪« :‬کليه کارمندان شرکت با جدیت کار می کنند»‪ ،‬فهنا تعين حتدید معنی الکل کما نقول يف‬
‫العربية «کل أفراد هذه الشرکة جادون يف عملهم»‪ .‬فيما جند أول معنی یتبادر إلی ذهن الطالب العريب هي‬
‫الصورة املشاهدة يف التايل‪.‬‬
‫فالکليّة هنا وتشدید الياء هي مبنی أو قسم من أقسام اجلامعة‪ .‬وقد عثرنا علی هذا املعنی يف معجم‬
‫عرفها بأهنا «مدرسة عالية تعلّم خمتلف العلوم»‪ّ .‬أما إذا جاءت هذه الکلمة دون‬ ‫املنجد مادة کلي فقط حيث ّ‬
‫تشدید حرف الياء فتعين يف اللغة العربية ما تعين يف اللغة الفارسية وهو عضو يف البدن عبارة عن «غدتني مینی‬
‫حد سواء‬‫ویسری الزقتني بعظم الصلب عند اخلاصرتني» وقد ذکر هذا املعنی باملعاجم القدمیة واحلدیثة علی ٍ‬
‫(اجلوهري‪1511 ،‬م‪ )2951 :‬و (ابن منظور‪ ،‬د‪.‬ت‪ .)281/11 :‬انطالقًا من ذلك فإ ّن توظيف الکلمة قد‬
‫تغری شکلها ودورها الصريف‪ .‬وإذن یفهم من ذلك أ ّن ميزان وقوع الطالب األفغاين يف‬ ‫تغری يف الفارسية‪ ،‬کما ّ‬‫ّ‬
‫اخلطأ یتمثّل يف معنی واحد من معاين الکلمة‪ ،‬وهو يف حال ما استخدمت مفردة الکليّة مشددة ومبعنی نوع‬
‫من املدرسة أو معهد تدریس یعادله يف اإلجنليزیة مفردة (‪ )The College‬وهذا املعنی األخری من مفردة الکليّة‬
‫الکل الذي یقابله اجلزء‪.‬‬
‫ال عهد للطالب األفغاين به وهو یفهم منه ّإما معنی عضو يف بدن اإلنسان أو معنی ّ‬
‫یتم توضيح هذه الفروق واملشرتکات‬ ‫املصور؛ حيث من الواجب أن ّ‬ ‫وهذا ما نؤّکد علی ضرورة مراعاته يف املعجم ّ‬
‫وکذلك أوجه اخلالف يف املفردتني املشرتکتني يف العربيّة والفارسية‪ .‬فکما رأینا کلمة واحدة تستخدم يف کلتا‬
‫اللغتني ّإال أ ّن بينهما معاين خمتلفة وإن اشرتکت فتحتاج إلی رعایة الکتابة بشکل صحيح کاالتيان هبا مشددة‬
‫إذا قصد منها معنی معني وجتریدها من التشدید إذا کان املقصود شيئًا آخر‪.‬‬
‫یتم يف مکان‬
‫معني ّ‬ ‫االتفاق‪ :‬کما ّ‬
‫تبني أ ّن أول معنی یتبادر إلی ذهن األفغاين من هذه املفردة هو حادث ّ‬
‫أي وقع حادث سری‬
‫ما‪ ،‬مثل حادث سری کالصورة التالية يف مجلة‪« :‬امروز در جاده تصادف اتفاق افتاد» ّ‬
‫ا‬
‫لکن املفردة نفسها يف العربية تعين شيئًا آخر و أول ما یتبادر إلی ذهن اإلنسان العريب هو‬
‫اليوم يف الطریق‪ّ .‬‬
‫معنی التوافق بني شخصني أو أکثر علی أمر ما‪ .‬ونذکر أمثلة للکلمة‪ .‬مثالً‪ :‬االتفاق النووي يف مجلة «أبرمت‬
‫أفغان االتفاق النووي مع القوي الکربی» والصورة التالية هي أول شيء یتبادر إلی الذهن يف اللغة العربية من‬
‫کلمة اتّفاق إذا ما وردت يف مجلة کالتايل‪« :‬أبرم الطرفان اتفاق سالم وشراکة»‪.‬‬
‫فکما یتّضح من خالل املعنيني هناك فرق کبری بني الصورتني املرتسخني يف ذهن الطالب الفارسي‬
‫مصور ضرورة و واجبًا ینبغي القيام به س ّد هذا‬ ‫والطالب العريب وهذا ما جيعل القيام بکتابة وتصميم معجم ّ‬
‫اهلام‪ ،‬وقد تستعمل بشيء من معناها يف اللغة العربية مثل يف اللغة الفارسية (قوم‬
‫اخللل يف هذا اجلانب التعليمي ّ‬
‫با اتفاق)‪.‬‬
‫االستخدام‪ :‬هذه الکلمة فهي واردة يف اللغة العربية والفارسية ّ‬
‫لکن مبعنی خمتلف وإن ّاحتدت أصوهلا يف‬
‫کلتا اللغتني‪ .‬فإ ّن املعنی يف اللغة الفارسية ینحصر يف معنی "التوظيف" بعبارة أخری إذا ما وردت يف مجلة فإ ّن‬
‫یتم قبول شخص ما للعمل يف مهنة معيّنة‪ .‬فجملة «او‬ ‫األفغاين یفهم من املفردة معنی التوظيف العريب وهو أن ّ‬
‫در شرکت استخدام شد» نرتمجه إلی‪« :‬متّ توظيفه يف الشرکة»‪ّ .‬أما العربية فهي حتمل املعنی العام للهذه الکلمة‬
‫مثال‪« :‬النّجار یستخدم املطرقة» فما یتبادر إلی ذهن‬ ‫وهو االستفادة من الشيء للقيام بعمل ما‪ ،‬فإذا قلنا ً‬
‫تم استخدام کلمة «به‬ ‫املخاطب يف العربية اليت نرتمجه بالفارسية‪ « :‬جنار چکوش را بکار برد»‪ .‬ويف الفارسية ی ّ‬
‫کار بردن» أو «استفاده کردن» بدالً عن کلمة استخدام الذي ینحصر معناها مبعنی التوظيف العريب کما مّر‪.‬‬
‫ویتم استخدامها بعد أن‬ ‫الکثيف‪ :‬هذه الکلمة يف الفارسية تعين الشيء أو املکان ّ‬
‫امللوث وغری النظيف ّ‬
‫نصا عربيًّا جاءت فيه کلمة "کثيف" فإنّه سيفهم منها‬
‫یتم نطق "الثاء" "سينًا" وبالتايل فإذا ما وجد األفغاين ً‬
‫ّ‬
‫امللوث أو الدرن أي غری النظيف وليس املعنی العريب املعروف وهو الشيء الکثيف رمن الکثافة أي‬ ‫معنی ّ‬
‫مثال مجلة «إن شعر الظفل کثيف» فتتبادر إلی ذهن العريب إن شعره مکثف‬ ‫املرتاکم والکثری‪ .‬فإذا ما قلنا ً‬
‫ومرتاکم‪.‬‬
‫فيما یفهمها األفغاين عندما یقرأ اجلملة أ ّن شعر الطفل کثيف (غری نظيف) وتتبادر إلی ذهنه إنه غری‬
‫نظيف‪.‬‬
‫ا‬
‫األنبار‪ :‬مثال آخر من أمثلة التنازع الواقع بني العربية والفارسية‪ .‬وهو كلمة (عنرب) امساً ملخزن الغلة‬
‫والقمح‪ .‬وقد قال بعض الفضالء إن عنرب فارسية األصل حمرفة من كلمة (أنبار) الفارسية بدليل أن الفرس‬
‫القدماء مسوا إحدى مدهنم يف العراق (أنبار)‪.‬‬
‫فقلت‪ :‬ولكن املعاجم العربية وخاصة معجم البلدان لياقوت تذكر أن (أنبار) عربية وأهنا مجع (نرب) مبعىن‬
‫أهلري الذي جيمع على أهراء‪ .‬وهي أي األهراء خمازن الغالل كاألنبار‪.‬‬
‫وأزید على ذلك أن مجاعة من عرب تنوخ يف عهد ملوك الفرس األقدمني املشهورین مبلوك الطوائف نزلوا‬
‫مدینة (األنبار) الفارسية العراقية وكان امسها بالفارسية فریوزسابور فرأى فيها التنوخيون أكوام الغالل مرتفعة هنا‬
‫وهناك فسموا مدینة (فریوزسابور) باسم (أنبار) لكثرة ما رأوا فيها من أنبار الغالل‪ .‬وبقي االسم عليها إىل‬
‫اليوم‪ .‬والنرب يف اللغة العربية مبعىن االرتفاع ومنه املنرب ونربات الصوت‪ .‬مث حرفت كلمة (أنبار) إىل عنرب بالعني‬
‫املهملة‪.‬‬
‫ي‬ ‫سيبويه‪ :‬قال األُستاذ عبد َّ‬
‫السالم هارون يف مقدِّمة حتقيقه لـ «كتاب سيبویه»‪( :‬وقد ألقى العلماءُ‬
‫الفارسي [سيبویه]؛ فذكروا أنَّه مرَّكب من (سيب) مبعىن التفَّاح‪ ،‬و (ویه) مبعىن‬ ‫ِّ‬ ‫األقدمون ضوءًا علَى هذا اللَّقب‬
‫الرائحة‪.‬‬
‫َّ‬
‫فاهتدیت‬
‫ُ‬ ‫الرائحة؛‬
‫تدل على َّ‬
‫بأن (ویه) كلمة ّ‬‫الزعم َّ‬
‫صحة َّ‬
‫كثریا من دارسي الفارسيَّة عن َّ‬ ‫وسألت ً‬‫ُ‬ ‫حبثت‬
‫وقد ُ‬
‫الصحة‪.‬‬
‫أساس له من َّ‬ ‫ي‬
‫إىل بطالن ذلك‪ ،‬وأن ال َ‬
‫أن االسم من (سي) الفارسيَّة‪،‬‬ ‫العسكري‪ -‬یزعم َّ‬
‫ّ‬ ‫وبعض العلماء األقدمني ‪-‬وهو أبو عبد اهلل بن طاهر‬
‫َّالثني رائحة‪.‬‬
‫الرائحة‪ .‬ومعناها‪ :‬الثَّالثو َن رائحة؛ أي‪ :‬ذو الث َ‬ ‫ومعناه‪ :‬ثالثون‪ ،‬و(بوي) أو (بویه)؛ أي‪َّ :‬‬
‫ي‬
‫القدمیة املماثلة‬ ‫غری مطَّ ٍرد فيما نعهد من األعالم‬ ‫ُّ‬
‫الزعم سليم من النَّاحية اللغویَّة الفارسيَّة؛ ولكنَّه ُ‬ ‫وهذا َّ‬
‫أن سيبویه نفسه تكلَّم على (عمرویه)‪ ،‬وهي كلمة ممزوجة بني العربيَّة‬ ‫املختومة بـ (ویه)‪ .‬وقد نذهل حينما َنرى َّ‬
‫صدرها عريبٌّ‪ ،‬وعجزها الحقة فارسيَّة‪ .‬قال سيبویه يف كتابه‪:‬‬ ‫والفارسيَّة‪ُ ،‬‬
‫آخره شيئًا مل یلزم‬ ‫ي‬
‫أعجمي‪ ،‬وأنَّه ضرب من األمساء األعجميَّة‪ ،‬وألزموا َ‬ ‫ّ‬ ‫(و َّأما عمرویه؛ فإنَّه زعم أنَّه‬
‫ألهنم رأوه قد مجع أمرین؛ فحطُّوه درجةً عن‬ ‫الصوت؛ َّ‬ ‫األعجميَّة‪ ،‬فكما تركوا صرف األعجميَّة؛ جعلوا ذا مبنزلة َّ‬
‫كل موض ٍع)‪.‬‬
‫منونة مكسورة يف ِّ‬ ‫(غاق) َّ‬‫إمساعيل وأشباهه‪ ،‬وجعلوه يف النَّكرة مبنزلة ٍ‬
‫ا‬
‫العريب (ویه) الَّيت هي اسم فعل؛ فلذا‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬

‫أن (ویه) الحقة من اللواحق األعجميَّة هلا شبه باللفظ ّ‬ ‫ومعىن هذا َّ‬
‫غاق‪ ،‬ي‬
‫وغاق‪.‬‬ ‫عوملت معاملة أمساء األصوات الَّيت تُ َّنون عند التَّنك يری‪ ،‬وترتك منه عند التَّعریف؛ كقوهلم‪ٍ :‬‬
‫الزائدة باألمساء للتَّمليح‪ ،‬أو للتشبيه‪ ،‬أو للنَّسب؛ فقالوا‪( :‬نفطویه)‬ ‫العجم قدمیًا قد أحلقوا هذه َّ‬ ‫فالعرب و َ‬
‫الفارسي القدمي‬
‫ّ‬ ‫بالقمر‪ ،‬وهو (ماه) بالفارسيَّة؛ كما جند يف األدب‬ ‫من النّفط‪ ،‬وقالوا‪( :‬ماهویه)؛ أي‪ :‬الشبيه َ‬
‫رس (شریویه) ابن أبرویز‪ ،‬ويف أمراء‬ ‫(برزویه) الطبيب الَّذي عقد له باب يف كليلة ودمنة‪ ،‬ويف أمساء ملوك ال ُف ي‬
‫لماء (خالویه) و (مسكویه) و (راهویه)‪ ،‬و (راه) هو الطَّریق بالفارسيَّة‪ ،‬قالوا‪:‬‬ ‫ا ُّلرتك (مخارویه)‪ ،‬ويف أنساب الع ي‬
‫ُ‬
‫یقي)‪.‬‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ي‬ ‫َّ‬
‫ُمسِّي بذلك؛ ألن أ َُّمه ولدتْه يف الطریق؛ فكأن معناه (الطر ّ‬
‫استَـ َعا َن بييه‪( .‬الرازي‪1555 ،‬م‪:‬‬ ‫ي‬
‫استَظْ َهَر بيه ْ‬
‫َّع ُاو ُن َو ْ‬
‫اهُر) التـ َ‬ ‫المظاهرة‪( :‬الْ ُمظَ َ‬
‫اهَرةُ) الْ ُم َع َاونَةُ َو (التَّظَ ُ‬
‫ص َورة مجاعية (مج) (الزیات وآخرین‪ ،‬د‪.‬ت‪)153/2 :‬‬ ‫‪( )155/1‬املظاهرة) إعالن َرأْي أَو إيظْ َهار عاطفة ييف ُ‬
‫نظرا لشيوعها‬‫«املظاهرة» مبعىن إعالن رأي أو إظهار عاطفة يف صورة مجاعية‪ ،‬فقد أجازها جممع اللغة املصري ً‬
‫على األلسنة‪ ،‬وذكرها الوسيط بنفس املعىن‪(.‬عمر‪2113 ،‬م‪ .)515/1 :‬وقد یستخدم يف اللغة العربية بغری ما‬
‫یستخدم يف اللغة الفارسية مبعنی االحتجاج واعرتاض واستنکار عن العاملني الذین یقعدون املناصب احلکومية‬
‫أو غریها‪.‬‬
‫السلطات‪ -‬تبادل االحتجاجات‬ ‫احتجاجا على قرار ُّ‬
‫ً‬ ‫االحتجاج‪ :‬اعرتاض واستنكار "أضرب احملامون‬
‫اضا على حالة راهنة ومطالبًا بتغيریها‪( .‬عمر‪ ،‬د‪.‬ت‪:‬‬ ‫یتضمن اعرت ً‬
‫رمسي‪ :‬بيان مكتوب ّ‬ ‫كتابةً" احتجاج ّ‬
‫‪.)991/1‬کما قيل‪«:‬تكاثرت عليكم االحتجاجات‪ ،‬وزادت املطالبات»‬
‫وهکذا جند أن الفرق بني املعنيني کبری للغایة رغم أن الکلمتني تکتبان بشکل واحد وتنطقان بشکل‬
‫یتم جتنب الوقوع يف أخطأ‬‫یتم تبينها للطالب األفغاين لکي ّ‬ ‫اهلامة ینبغي أن ّ‬
‫واحد‪ .‬ومثل هذه الفروق الدقيقة و ّ‬
‫منت هذا القبيل وحسب رأي هذه الدراسة أ ّن خری وسيلة لتحقيق هذا اهلدف هو إعداد معجم هلذه الغایة‬
‫یتم الرتکيز فيه علی املفردات املشرتکة بني العربية والفارسية واليت حتمل‬
‫ومتخصصا وأن ّ‬
‫ً‬ ‫ماهرا‬
‫وأن یکون املرتجم ً‬
‫معاين خمتلفة وإ ّن اشرتکت يف اللفظ والنطق أحيانًا‪.‬‬
‫ا‬
‫النتيجة‬
‫ومیكننا أن نسهل األمر للقارئ کي یفهم أن هذه الكلمات الكثریة املشرتكة بني اللغات السامية هي‬
‫أصيلة يف كل واحدة منها ال یقال إن إحداهن أخذهتا من األخرى وهذا هو الشأن يف كل جمموعة من اللغات‬
‫ترجع إىل جذر واحد كاللغة العربية والفارسية‪ .‬ومما یؤكد أصالة اللغة العربية وقدمها تلك النسب العالية من‬
‫الكلمات املشرتكة مع اللغات األخرى قدمیا وحدیثا مما یؤكد أهنا مجيعا من أصل واحد‪.‬‬
‫یبني لنا الفروق الدقيقة هلذه املفردات‬
‫تظهر يف نتائج الدراسة أن التحليل التقابلي للمفردات املشرتکة ّ‬
‫يف اللغتني العربيّة والفارسية‪ ،‬ویساعد الطالب علی فهم املعاين املفردات يف االتيان مناذج من اجلمل املفيدة وأن‬
‫یشرح هلم الفروق يف استخدام الکلمات املشرتکة يف کلتا اللغتني ومنع وقوعهم من التداخل املفردايت باستعانة‬
‫املقارنة‪.‬‬
‫ویبدو أ ّن التحليل التقابلي للمفردات املشرتکة یساعدنا يف تبيني وجوه اخلالف والتشابه بني هذه املفردات‬
‫يف املعنی‪ ،‬والشکل واالستعمال؛ کما میکن مساعدة الطالّب من خالل اإلتيان بنماذج يف قالب اجلمل وأن‬
‫یشرح هلم الفروق يف استخدام املفردات املشرتکة يف کلتا اللغتني ومنع وقوعهم من التداخل املفردايت باستعانة‬
‫التحليل التقابلي‪.‬‬
‫أ ّن القيام بتحليل املفردات املشارکة بني اللغتني کلّها ال میکننا أل ّن عددها کثری للغایة ومن جهة أخری‬
‫هذا األمر ليس له اجملال هنا‪ ،‬انطالقًا من ذلك علينا أن نقوم بتحليل احلاجات من األشخاص بعمليّة تعليم‬
‫تليب حاجات‬ ‫اللغة العربية وتعلّمها حتی حنصل علی املفردات املشرتکة الشروریة يف تعلّم اللغة العربية اليت ّ‬
‫یرجح يف هذا‬‫کل لغة کثریة والمیکن حتليلها والوقوف عليها کلّها هلذا ّ‬ ‫ونظرا إلی أ ّن املفردات يف ّ‬
‫الطالب؛ ً‬
‫مر ذکزه من مزایا هذه الطریقة هو‬ ‫یتم حتدید جماالت املفردات ومعرفة األساسيات منها فقط وکما ّ‬ ‫اإلطار أن ّ‬
‫یتحتم علينا إدراکه هو مسئلة األولویة والکيفية‬
‫ّ‬ ‫تسهيل عملية معرفة معاين الکلمات وحفظها يف الذکرة؛ وممّا‬
‫والشيوع هلذه املفردات عند اختيارها؛ إذن فإ ّن تقدمي املفردات الضروریة أو األساسية يف هذا املعجم یوفّر‬
‫للطالب الوقت واجلهد الالزمني لتعلم هذه املفردات و وجوه تشاهبا وفروقها بني اللغتني‪.‬‬
‫ا‬
‫المصادر والمراجع‬
‫‪ -1‬ابن منظور‪ ،‬حممد بن مکرم‪( .‬د‪.‬ت)‪ .‬لسان العرب‪ ،‬بریوت‪ :‬دار صادر‪.‬‬
‫‪ -2‬أنيس ومنتصر‪ ،‬إبراهيم وعبد اهلل‪( .‬د‪.‬ت)‪ .‬المعجم الوسيط‪ ،‬مصر‪ :‬مکتبة الشروق الدولية‪.‬‬
‫‪ -8‬اجلوهري‪ ،‬إمساعيل بن محاد‪1511( .‬م)‪ .‬مختار الصحاح‪ ،‬بریوت‪ :‬دار املالیني‪.‬‬
‫‪ -9‬دهخدا‪ ،‬علی أکرب‪1821( .‬ه)‪ .‬لغتنامه دهخدا‪ ،‬هتران‪ :‬انتشارات دانشگاه هتران‪.‬‬
‫‪ -1‬الرازي‪ ،‬زین الدین حممد بن أيب بكر بن عبد القادر‪1555( .‬م)‪ .‬الصحاح اللغة‪ ،‬ت‪ :‬یوسف‬
‫الشيخ حممد‪ ،‬بریوت‪ :‬املكتبة العصریة ‪ -‬الدار النموذجية‪ ،‬صيدا‪.‬‬
‫‪ -1‬سياح‪ ،‬أمحد‪( .‬د‪.‬ت)‪ .‬فرهنگ جامع نوين عربی فارسی‪ ،‬هتران‪ :‬کتابفروشی اسالم‪.‬‬
‫‪ -5‬الشجریي‪ ،‬هادي أمحد فرحان‪2111( .‬م)‪ .‬الدراسات اللغوية والنحوية يف مؤلفات شيخ اإلسالم‬
‫ابن تيمية وأثرها يف استنباط األحكام الشرعية‪ ،‬اجلهة املاحنة للدرجة‪ :‬جامعة بغداد ‪ -‬كلية اآلداب‪،‬‬
‫بریوت‪ :‬دار البشائر اإلسالمية‪.‬‬
‫‪ -3‬صدري إفشار‪ ،‬غالم حسني ونسرتن حکيمي ونسرین حکيمی‪1832( .‬هـ)‪ .‬فرهنگ گزيده‬
‫فارسی‪ ،‬هتران‪ :‬فرهنگ معاصر‪.‬‬
‫‪ -5‬عمر‪ ،‬أمحد خمتار وآخرین‪2113( .‬م)‪ .‬معجم الصواب اللغوي دليل المثقف العربي‪ ،‬القاهرة‪:‬‬
‫عامل الکتب‪.‬‬
‫‪ -11‬عميد‪ ،‬حسن‪1815( .‬هـ)‪ .‬فرهنگ عميد‪ ،‬هتران‪ :‬امری کبری‪.‬‬
‫‪ -11‬قریب‪ ،‬حممد‪1815( .‬هـ)‪ .‬واژه نامه نوين‪ ،‬هتران‪ :‬بنياد‪.‬‬
‫‪ -12‬معلوف‪ ،‬مستشرق لویس‪1515( .‬م)‪ .‬المنجد األبجدي‪ ،‬بریوت‪ :‬دار املشرق‪.‬‬
‫‪ -18‬معني‪ ،‬دکرت حممد‪1835( .‬هـ)‪ .‬فرهنگ فارسی معين‪ ،‬هتران‪ :‬انتشارات هبزاد‪.‬‬
‫‪ -19‬عوين‪ ،‬حامد‪( .‬د‪.‬ت)‪ .‬المنهاج الواضح للبّلغة‪ ،‬القاهرة‪ :‬املكتبة األزهریة للرتاث‪.‬‬
‫‪ -11‬العلي العقل‪ ،‬ناصر بن عبد الكرمي العلي العقل (‪2121‬م) دروس صوتية اليت قام بتفریغها موقع الشبكة‬
‫اإلسالمية (‪)www.islamweb.net‬‬
‫ا‬
‫ا‬
‫‪E - ISSN 0132-1133 P - ISSN 0122-4216‬‬
‫املجلد‪ ،2‬العدد‪2221 -1‬م ص ‪51-73‬‬
‫جهود علماء الهند في تطور اللغة العربية وآدابها‬

‫‪ ،1‬عايشة كوهيستاني‪2‬‬ ‫سيدة مهبارة بيضاه‬
‫‪ .1‬باحثة الدکتوراه في جامعة اإلسّلمية للعلوم والتقنیة‪ ،‬اونتي فورة بلوامة كشمیر ‪/‬الهند‬
‫‪.2‬باحثة البکالیروس في قسم اللغة العربیة بکلیة اللغات واآلداب‪ /‬جامعة تخار‬
‫‪syedahmahparaa@gmail.com‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI: 321354310/IAJCR0203v0n0r1 | 2222/21/21 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/ 22:‬‬
‫إن اللغة العربية هلا أمهية خاصة لكوهنا لغة القرآن اجمليد ولغة األحادیث النبویة املباركة‪ .‬على هذا االعتبار أن‬
‫عجما خالص‬ ‫اللغة العربية مصدر وحيد للمصطلحات الدینية ىف لغات العامل ولذلك اهتم املسلمون عربًا و ً‬
‫بارزا يف تطور اللغة‬
‫دورا ً‬
‫االهتمام بتعليم هذه اللغة املرموقة يف مجيع أحناء العامل‪ .‬ما زالت‪ ،‬وال تزال اهلند تلعب ً‬
‫العربية وآداهبا منذ ظهور اإلسالم على أفق بالد اهلند وأرجاءها‪ .‬كانت اهلند معروفة لدى العرب منذ أمد بعيد‪،‬‬
‫وأهم أسباب النتشار اللغة العربية وتطورها يف اهلند هي حركة اإلسالمية اليت قادها حممد بن قاسم‪ ،‬ودخل‬
‫خاصا ىف تعليم اللغة العربية وأنشأوا‬
‫إهتماما ً‬
‫ً‬ ‫اهلند بالدین اإلسالم‪ ،‬ومنذ ذلك احلني إن املسلمي اهلند إهتموا‬
‫املدارس واملكتبات واملعاهد الدینية أمثال دار العلوم دیوبند‪ ،‬اجلامعة علي کره اإلسالمية‪ ،‬اجلامعة املليئة‬
‫اإلسالمية‪ ،‬ندوة العلماء لكناؤ وغریذلك‪ .‬وبدأ أهل اهلند كتابة وتدوینات باللغة العربية ىف جمال التفسریواحلدیث‬
‫النبویة وأصول والفقة والشعر وغریهم‪ .‬وظهرت ىف شبه القارة اهلندیة خنبة طيبة من كبار العلماء واألدباء والشعراء‬
‫الذین كان هلم دور مهم ىف خدمة اللغة العربية والدعوة اإلسالمية‪ ،‬وقد تركوا لنا ذخریة ضخمة من كتب الرتاث‬
‫العريب األصيل من كل علم وفن‪ ،‬ومن العلماء اهلند‪ :‬شاه وىل اهلل الدهلوي صاحب كتاب "حجة اهلل البالغة "‬
‫و أنوار شاه كشمریي كاتب "فيض الباري شرح صحيح البخاري" وغالم على آزاد البلكرامي صاحب "سبحة‬
‫املرجان ىف آثار هندوستان " و أبو احلسن على احلسيين الندوي كاتب عدة مؤلفات املشهورة كما "ماذا خسر‬
‫العامل باحنطاط املسلمني " وسواهم‪.‬‬
‫الكلمات املفتاحية‪ :‬اللغة العربية‪ ،‬لغة كتاب اهلل‪ ،‬جهود علماء اهلند‪ ،‬مدارس اهلند‪ ،‬عالقات اهلند والعرب‪.‬‬
‫‪ ‬سيدة مهبارة بیضاه الهندي وسیدة عائشة کوهیستاني‬ ‫جهود علماء الهند في تطور اللغة العربية وآدابها‬
‫وال شك ىف أن اللغة من وسائل االتصال بني الناس ىف هذا العصر وال سيما اللغة العربية فهي تلعب دورا‬
‫هاما ىف بناء األمم واحلضارة احلدیثة ىف مجيع العلوم تنمو مع منو االستكشافات واحلاجات العلمية ىف كل‬
‫اجملال‪ .‬ولذلك جيب على اإلنسان أن یعلم اللغة ألهنا أساس التفاهم و التوصل بني األمم وال خيفى على أحد‬
‫ما للغة العربية من فضل و شرف على سائر لغات العامل‪ ،‬فقد شرفها اهلل حني اختارها لوحيه فجعلها لغة حية‬
‫خالدة إىل أن یرث اهلل األرض ومن عليها‪ ،‬وبذلك صارت جزءا من الدین اإلسالم ال یتجزأ ‪ ،‬حيث تتوقف‬
‫عليها صحة العبادات‪ ،‬كما هي لغة التنزیل ولسان الرسالة الكربى واللوح احملفوظ‪ ،‬وهى لغة القرآن اجمليد‬
‫ودستور الدین احلنيف ولغة الصحابة والتابعني ولغة احلضارة والثقافة ‪ ،‬وهى حتتل رتبة مرموقة بني اللغات العاملية‬
‫فهي تعترب اللغة السادسة ىف العامل‪ ،‬وهى متتاز باستعمال الكنایات واجملازات واإلستعارات وهلا خصائص مجة‬
‫ىف األسلوب والنحو‪ ،‬ليس من املستطاع أن توجد هلا نظائر ىف أي لغة أخرى وهي مع هذه السعة والكثرة‬
‫أفضل اللغات ىف إیصال املعاين وىف النقل إليه كما یقول عارف باللغتني العربية والسریانية ( اخلفاجي ) " أنه‬
‫إذا نقلت األلفاظ العربية احلسنة إىل السریانية قبحت وخست‪ ،‬وإذا نقل الكالم املختار من السریانية إىل العربية‬
‫ازداد طالوة وحسنا‪ ." 1‬تعرف اللغة العربية بعدة ألقاب مثل هى " لغة القرآن الكرمي" و" لغة الضاد" ألهنا لغة‬
‫الوحيدة الىت توجد فيها حرف الضاد كما هى لغة شعرنا و نثرنا و مدحنا و هجائنا وال یوجد التنوین و‬
‫احلركات ىف آخر الكلمات ىف باقى اللغات إال اللغة العربية متتاز اللغة العربية بالدقة و القوة و اجلمال و الوضوع‬
‫و معانيها املتعددة و هي غنية مبفرداهتا ولذلك هى كالقمر بني النجوم بالنسبة لباقى اللغات كما قال الشاعر‬
‫النيل حافظ ابراهيم ىف قصيدته " اللغة العربية "عندما حتدث بلساهنا قائال ‪:‬‬
‫الغواص عن صدفايت‬‫فهل سألوا ّ‬ ‫الدر كامن‬
‫أنا البحر ىف أحشائه ّ‬
‫‪2‬‬
‫وما ضقت عن آ ٍي به وعظات‬ ‫وسعت كتاب اهلل لفظا وغایة‬
‫وال تعترب اللغة العربية لغة مهمة عند املسلمني للضرورة الدینية والسياسية فقط وإمنا ترجع أمهيتها‬
‫الكبریة إىل كوهنا لغة عاملية تكتسح جزءا كبریا من جغرافية األرض كما هي وسيلة قویة للعالقات الثقافية‬
‫واحلضاریة والتعبرییة بني الشعوب الدول اإلسالمية خاصة والشعوب األخرى عامة ‪ .‬محلت اللغة العربية لواء‬
‫‪ 1‬أثر اللغة العربية فى اللغات الحية ‪ ،‬ص ‪1٩١ :‬‬

‫‪ 2‬تاريخ األدب العربي ‪ ،‬أحمد حسن الزيات ص ‪٦٠١ :‬‬
‫ا‬
‫العلوم والفنون الدینية والتطبيقية وفيها جل كتب الرتاث اإلسالمي‪ ،‬وفيها معظم املعارف والعلوم ألهنا لغة‬
‫احلضارة العاملية لقرون عدیدة فهى خازنة ثقافة و حكمة اهلند وحضارة الفرس وفلسفة اليونان‪ .‬تعدها من‬
‫أشهر اللغات ألهنا لغة رمسية لعشرین دولة ویتحدثها أكثر ‪ 922‬مليون نسمة ‪ .‬وتعليم اللغة العربية هى واجب‬
‫على املسلمني ألن تعليمها ليس قضية تعليمية فقط بل هى قضية عقيدیة ورسالة سامية أیضا كما روى عمر‬
‫بن اخلطاب أنه قال " تعلموا العربية فإهنا من دینكم" ولذلك واجب على املسلمني فهم اللغة العربية ألهنا‬
‫یتوقف عليها فهم القرآن و السنة النبوى وال یتم العبادات إال هبا‪ ،‬ال یفهم االنسان القرآن الكرمي و السنة‬
‫ماهرا ىف اللغة العربية ‪ .‬ونظرا هلذه األمهية اعتىن علماء اهلنود وأدبائها ىف مجيع أحناءها باللغة‬
‫النبویة إال إذا كان ً‬
‫العربية وآداهباعنایة فائقة وبذلوا جهودا معينة ىف تعليم اللغة العربية وتدریسها‪.‬‬
‫بدأ تاريخ اللغة العربية منذ دخول العرب إىل اهلند ىف جمالني مها التجارة والفتوحات اإلسالمية ‪ ،‬أن‬
‫القوافل التجاریة من العرب كانت ختتلف إىل املناطق الساحلية للهند والسند عن الطریق الربي والبحري قبل‬
‫قرون عدیدة من ظهور اإلسالم إال سفنهم كانت تلعب دورا ریادیا ىف نقل السلع التجاریة بني العرب وأهل‬
‫اهلند وكانت أسفارهم التجاریة ممتدة إىل خليج البنغال وبالد املالیو وجزر إندونيسيا حىت أنشأوا ألنفسهم‬
‫مستعمرات عربية على املناطق الساحلية ‪ .‬كما یقول السيد سليمان الندوي ىف كتابه " العالقات العربية‬
‫واهلندیة " إن هناك عالقة بني العرب وشبه القارة اهلندیة قبل اإلسالم من خالل التجار العرب ‪ ،‬فاملواين‬
‫والسواحل اهلندیة الغربية واجلنوبية كانت معروفة لدي جتار العرب قبل فجر اإلسالم منذ قرون وهم كانوا‬
‫یصدرون خریات اهلند وإنتاجاهتا إىل اليمن وبالد الشام ‪ ."8‬وهبذا االحتكاك واالمتزاج التجاري بني العرب‬
‫واهلند تأثرت احلياة اهلندیة حضارة وثقافة ولغة‪ ،‬حىت وصلت اللغة العربية إىل شبة القارة اهلندیة قبل ظهور‬
‫اإلسالم بقرون كما جاء ذكره ىف امللحمة " املهاهبارتا " بأهنا كانت لغة التخاطب السري أثناء حرب كورو‬
‫وباندو‪ " ،‬إن سوامي دیا نندجي ‪ ،‬صاحب كتاب (سينهارهتربركاش) كتب ىف الباب ‪ 195‬من اجلزء األول‪،‬‬
‫ىف عصر املهاهبارات وعندما أرادت أسرة الكورو أن تبين مكانا لكي حترق فيه أسرة الباندو حىت ال تقوم هلم‬
‫قائمة بعد ذلك ‪ ،‬كلم ودرجي یدهشرت باللغة العربية ‪ ،‬فأجابة أیضا باللغة العربية ‪ ،‬فلو صح هذا القول لتبني‬
‫لنا مدي قدم العالقات العربية اهلندیة ‪ ." 9‬و من عوامل املهمة اليت كان هلا دور مهم ىف انتشار اللغة العربية‬
‫‪ 3‬السيد سليمان الندوي ‪ ،‬العالقات العربية الهندية ‪ ،‬أعظم جره ‪ ،‬دار املصنفين ‪ ،‬مطبعة املعارف ‪2٠1٠‬م ‪ ،‬ص ‪١ ،‬‬
‫‪ 4‬املرجع نفسه ‪ ،‬ص ‪34 :‬‬
‫ا‬
‫ونيل علمومها رواجا ىف شبه القارة اهلندیة هي ما نتج عن احلركة اإلسالمية اليت بدأهتا الفتوحات اإلسالمية‬
‫العربية ‪ ،‬فإن أول غزو إسالمي للهند كان ىف عام ‪522‬م حتت القائد العريب حممد بن القاسم الثقفي من مدینة‬
‫البصرة ىف العراق‪ ،‬ومتكن من السيطرة على هذه املنطقة بصفة مؤقتة كما نقل سيد حممد منور نينار ىف كتابه‬
‫" تأثری اللغة العربية ىف لغات اهلند " قول ستانلي لني بول " كان هذا الفتح حدثا هاما ىف تاریخ اهلند رغم أنه‬
‫مل حیقق نتائج ملموسة ‪ ،‬ولكنها مل تكن ختلو من منفعة وأمهية‪ ،‬حيث ساعدت ىف االحتكاك الثقايف ‪ ،‬ومت‬
‫بفضله نشر الثقافة اهلندیة ىف اخلارج"‪ .1‬دخل حممد بن قاسم ىف اهلند بالدین اإلسالمي‪ ،‬ومبا أن رسالة اإلسالم‬
‫والتعاليم اإلسالمية مصدرها القرآن اجمليد واألحادیث النبویة باللغة العربية فحسب آنذاك ‪ ،‬ودخلت معه اللغة‬
‫العربية ىف الوقت نفسه ‪ ،‬توجه املسلمون اهلنود إىل اللغة العربية وأعتنوا هبا قراءة وكتابة لكي یتعلموا الدین‬
‫اإلسالم فتدخلت الكلمات العربية ىف مؤلفات العلماء وخطاباهتم سهوا أو غری سه ٍو ‪ ،‬وبذلوا اجلهود ىف سبيل‬
‫نشر دین اإلسالم بطریق املوعظة واإلشاد والقدوة احلسنة ‪ ،‬كما یقول زبری أمحد فاروقي ىف كتابه " اآلداب‬
‫العربية ىف شبه القارة اهلندیة " وقد كان من الطبيعي أن ینقل التجار العرب إىل علماء اهلنود أخبار الدین اجلدید‬
‫ویشرحوا هلم مبادئه وأهدافه خاصة ىف املعامالت التجاریة واالقتصادیة مما كان له أكرب األثر ىف هتيئة العقلية‬
‫اهلندیة لقبول اإلسالم حىت إذا ما جاء حممد بن قاسم لفتح بالد السند سنة ‪52‬ه‪511/‬م ‪ ،‬رحب به أهلها‬
‫ودخلوا ىف اإلسالم أفواجا وتأثروا بالعرب الفاحتني فقلدوهم ىف لباسهم وعاداهتم وأقبلوا على الثقافة اإلسالمية‬
‫ىف شوق ومحاس ‪ . " 1‬وأیضا من عوامل ظهور اللغة العربية ىف اهلند ‪ ،‬أسفار اهلنود إىل املناطق العربية مبا فيها‬
‫العراق‪ ،‬خصوصا بعد سقوط الدولة األمویة وقيام الدولة العباسية ونقل العاصمة من دمشق إىل بغداد ىف عام‬
‫‪188‬ه‪511/‬م ‪ ،‬وقيام اإلدارة العباسية جبلب علماء اهلند من احلكماء واألطباء إىل دار احلكمة لنقل اهلندیة‬
‫إىل العربية‪.5‬‬
‫مث نهض من أرض الهند على مر العصور أدبا وشعراء عرفوا بفصاحة اللسان املبني ‪ ،‬وهلم أدوار رائعة ىف‬
‫عدیدا على الثقافة اإلسالمية وتاریخ األدب العرىب ىف العامل اإلسالمى عامة‬
‫جمال الشعر واألدب‪ .‬وتركوا أثارا ً‬
‫‪ ٦‬تأثير اللغة العربية فى لغات الهند ‪ ،‬سيد محمد منور نينار ‪ ،‬ص ‪.12 :‬‬
‫‪ ١‬اآلداب العربية فى شبه القارة الهندية ‪ ،‬زبير أحمد ‪ ،‬ص ‪( ٦ :‬ترجمة عن اإلنجليزية ‪ ،‬عبد املقصود محم شلقامي ) القاهرة ‪،‬‬
‫نهضة مصر – للطباعة والنشر ‪1٩٩٦‬م ‪.‬‬
‫‪ 7‬مجلة ثقافة الهند ‪ ،‬تاثير اإلسالم واللغة العربية فى تطوير اللغة األردية وآدابها ‪ ،‬عالم األعظمي الندوي ‪،‬ص ‪ ، 143 :‬املجلد‬
‫‪ ،١٦‬العدد ‪. 2٠14 ،3‬‬
‫ا‬
‫حرصا على فهم لغة القرآن‬‫جهودا جبارةً ىف توسع نطاق اللغة العربية ً‬
‫وىف بالد اهلند خاصة‪ ،‬وبذل علماء اهلنود ً‬
‫الكرمي واحلدیث النبویة‪ .‬كما جند ىف تاریخ بدأ إسهام اهلنود ىف آداب اللغة العربية على أیدي أولئك الذین هم‬
‫من أصل عريب وقدموا إىل هذه البالد ىف عهد الفتوح اإلسالمية العربية واستوطنوها‪ ،‬ويف مقدمتهم أبو حفص‬
‫احملدث البصري وهو من أتباع التابعني‪ .‬ویعترب ننكاودهن حسب تعبری إبن الندمي العاملني من اهلند الذین ساعدا‬
‫ىف ترمجة بعض الكتب السنسكریتية إىل اللغة العربية ‪ .3‬مث ظهر ىف اهلند عددا كثریا من العلماء واألدباد والشعراء‬
‫الذین سامهوا ىف إثراء اللغة العربية واألدب العريب وتركوا كتبا كثریا ىف موضوعات املختلفة ‪ .‬كما ىف حكم‬
‫الغوریون اهلند عشرین سنة ‪ ،‬فكان ظهر علمائها الشيخ احلسن بن حممد احلسن الصغاين الذي كتب " العباب‬
‫الزاخر واللباب الفاخر" ىف عشرین جملدا ‪ ،‬و "مشارق األنوار النربیة من صحاح األخبار املصطفویة " ىف علم‬
‫اللغة وعلم احلدیث ‪ ،‬واستمر عصر اخلليج التغالقة بعد العصرالغوري ‪ ،‬وقد برز فيه الشيخ نظام الدین أولياء‬
‫الذي كانت خطبته العربية معروفة ىف باب التصوف والسلوك ‪ .‬وظهر ىف عهد املغول اهلند الشيخ حممد طاهر‬
‫الفتين ومال حممود اجلونفوري صاحب " كتاب مشس البازغة ىف البالغة " وحممد أعلى التهانوي صاحب "‬
‫موسوعة كشاف اصطالحات العلوم الفنون " والعالمة وىل اهلل الدهلوي وحسان اهلند غالم على آزاد البلغرامي‬
‫وفضل حق اخلریآبادي وشبلي النعماين والعالمة محيد الدین الفراهي ونواب صدیق حسن القنوجي ‪ ،‬مث برز ىف‬
‫العصر احلدیث ىف اهلند الشيخ أبو احلسن على الندوي والعالمة مسعود عامل الندوي والعالمة حممد زكریا‬
‫الكاندهلوي وسواهم الكثریون یرجع إليهم ىف تطور اللغة العربية ىف اهلند ‪ .‬وأیضا إهتم علماء اهلنود بالفقة‬
‫واحلدیث والتاریخ إهتماما كبریا وبذلوا كل ما كانوا یقدرونه من كفاءات ىف تطور هذه العلوم ‪ .‬و ظهر ىف اهلند‬
‫شعراء كبار الذین نظموا أشعارهم باللغة العربية كما برز أمری خسرو بن سيف الدین الدهلوى الذى لقب بببغاء‬
‫اهلند بقصائد الغراء و نظم أبيات ال مثيل هلا ىف العربية و قيل أنه أشهر الشعراء ىف اهلند ومل یكن له نظری ىف‬
‫العلم و املعرفة والشعر واملوسيقى‪ . 5‬وال شك يف برز ىف اهلند العدید من العلماء و األدباء والشعراء الذین بذلوا‬
‫جهودهم ىف تطور اللغة العربية وآداهبا ىف بالد اهلند كما یقول د‪ .‬حممود عبد اهلل من مجهوریة مصر العربية ىف‬
‫مقال له " إن الثقافة اإلسالمية أسهمت بنصيب وافرىف ثقافات رجال اهلند وفتحت أبواب املعرفة فاشتد إقباهلم‬
‫على العلوم الدینية واألدبية والثقافية‪ ،‬بل ولغة التخاطب ىف بعض املناطق فضال عن كوهنا لغة الكتابة واإلدارة‬
‫‪ 8‬تاريخ اللغة العربية وواقعها فى الهند ‪ ،‬د‪.‬صهيب عالم ‪ ،‬ص ‪. 383 :‬‬
‫‪ 9‬واقع اللغة العربية فى الهند ‪ ،‬د‪ .‬معراج أحمد معراج الندوي ‪ ،‬تاريخ النشر ‪ :‬منذ ‪ 1‬سنة ‪www.madarisweb.com‬‬
‫ا‬
‫احلكومية ‪ .‬ویضيف قائال إن املنطقة اهلندیة الباكستانية قد أجنبت لفيفا من العلماء واألدباء والشعراء املتضلعني‬
‫ىف اللغة العربية احلائزین على نصيب وافر ىف كل درب من دروهبا وىف كل فن من فنوهنا ‪ "11‬وأذكر هنا باإلجياز‬
‫سری بعض علماء اهلند وأعماهلم وجهودهم ىف تطور اللغة العربية وآداهبا ‪ ،‬كما یلي ‪:‬‬
‫الشاه ولي اهلل الدهلوي – ‪1116‬ه‪1002 /‬م __ ‪1104‬ه‪1042 -‬م ‪.‬‬
‫ولد الشيخ إمام األئمةآخر اجملتهدین شاه ويل اهلل بن عبد الرحيم الدهلوي ىف أسرة علمية ببلدة فلت‬
‫بوالیة أتربردیش‪ ،‬كان من الشخصات الرائدة ىف القرن الثامن عشر اهلجري ال ىف اهلند فقط بل ىف العامل‬
‫اإلسالمي أیضا‪ .‬كان والده عاملا مميزا وشيخا صوفيا ىف زمنه وله املسامهة ىف تدوین ‪ " ،‬الفتاوى العاملكرییة "‬
‫ىف عهد عاملكری‪ ،‬أكمل الشاه ويل الدهلوي علومه الظاهرة والباطنية على ید والده ‪ .‬واشتغل بالتدریس والتحقيق‬
‫بعدما أكمل دراسته ىف باكورة شبابه مث توجه إىل احلجاز وتلقى العلوم من كل اجلوانب ‪ ،‬ومن كل املذاهب‬
‫الفقهية خالل مدة سنة و نصف عاش باحلجاز ‪ ،‬وأحب أساتذته الشيخ أبو طاهر الكردي املدين ممثل املذهب‬
‫الشافعي‪ ،‬وتتلمذه على یده لقد رسم ىف صدره نقوشا عميقة للحدیث إضافة إىل بركات احلرمني الشرفني‪،‬‬
‫وفيوضهما بتعبداته ومناجاته اليت ذكرها ىف كتابه (فيوض احلرمني ) الذي هو مبثابة وثيقة تارخيية ألحوال‬
‫حياته‪ .11‬كان شاه وىل اهلل الدهلوي عامل ومفكر ومفسر و حمدث وصوفيا و شاعرا عربيا جميدا ‪ ،‬فيبدأ من‬
‫شاعریته بالعريب كأمنا اإلعجاز أو السحر ىف رقة اللفظ ومعناه وصفاء املورد ومعناه ‪ .‬ومن أهم أعماله "حجة‬
‫اهلل البالغة" ‪ " ،‬إزالة اخلفاء من خالفة اخللفاء " ‪ " ،‬التفهيمات اإلهلية " وغریها ‪ .‬وكتابه حجة اهلل البالغة‬
‫األعمال الرائعة عن علم أسرار الشریعة ‪ ،‬وهو كتاب العمدة ىف مجيع ما صنف ىف علم أسرار الشریعة قبله‬
‫وبعده ‪ ،‬وقد كتبه باللغة العربية ‪ ،‬وتأيت تسميته من قول اهلل تعاىل (فلله احلجة البالغة) وقد استقى املعاين اليت‬
‫یشتمل عليها الكتاب من القرآن واحلدیث النبوي وأقوال الصحابة والتابعني وكتب املتقدمني مث من فهمه‬
‫وابتكاراته والفيوضات اليت أهلمه اهلل إیاها ‪ .‬وخلف شاه ويل اهلل الدهلوي دیوانا ىف الشعر العريب مجعه ولده‬
‫الشيخ عبد العزیز ورتبه الشيخ رفيع الدین ‪ ،‬وأذكر هناك بعض مناذج من شعره كما یلي ‪:‬‬
‫عيونا األفاعي أو رؤوس العقارب‬ ‫كأن جنوما أومضت ىف الغياهب‬
‫‪ 22‬أساسيات تعليم اللغة العربية للناطقين بلغات أخرى ‪ ،‬الدكتور عبد العزيز إبراهيم العصيلي ‪ ،‬العدد ‪ ، 1٠‬سنة ديسمبر‬
‫‪2٠18‬‬
‫‪ 22‬مجلة دراسة عربية ‪ ،‬جامعة جواهر الل نهرو نيو دلهي ‪ ،‬الشاه ولي هللا الدهلوي نابغة الدهر وعبقري الزمان ‪،‬‬
‫البروفيسور أختر الواسع ‪ ،‬ص ‪14 ،11:‬‬
‫ا‬
‫فأضيق من تسعني رحب السباسب‬ ‫إذا كان قلب املرء ىف األمر خائرا‬
‫رسول إله اخللق جم املناقب‬ ‫فلست أرى إال احلبيب حممدا‬
‫و منتجع الغفران من كل هائب‬ ‫ومعتصم املكروب ىف كل غمرة‬
‫‪12‬‬
‫إذا جاء یوم فيه شيب الذوائب‬ ‫مالذ عباد اهلل ملجأ خوفهم‬
‫أنور شاه الكشميري‪1222 -‬ه ‪1٥٣2 -‬ه‪:‬‬
‫العالمة احملدث أنور شاه بن معظم شاه احلسيين الكشمریي كان من كبار فقهاء احلنفية وعلماء احلدیث‪،‬‬
‫ولد ىف "دودوان " ىف ‪25‬من شهر شوال ‪1252‬ه املوافق ‪ 11‬من أكتوبر ‪1315‬م‪ ،‬ىف قریة من أعمال‬
‫كشمری‪ .‬كان والده أحد العلماء الربانيني ومرشدا معروفا ىف والیة كشمری ونشأ ىف بيت من العلم والدین‪،‬‬
‫ویتعلم قراءة القرأن الكرمي على یدي والده وحىت السابع من عمره أجنز تعلم الفارسية وال حقا قرأ على یدي‬
‫أبيه بعض الكتب الفارسية مثل كلستان وبوستان وغریها‪ .‬وملا بلغ السابعة عشرة من عمره سافر إىل دیوبند‪،‬‬
‫وتلقى هناك الدراسات العليا‪ ،‬ودرس الكتب اهلامة ىف التفسریوالفقة واحلدیث أمثال صحيح البخاري وسنن‬
‫أيب داؤد وجامع الرتمذي واملؤطا إلمام مالك واجلاللني واهلدایا ومشس البازغة وغریها ‪ ،18‬ویصل سنده إىل‬
‫اإلمام الرتمذي والشيخ ابن عابدین احلنفي‪ .‬وملا سافر أستاذه الشيخ اهلند إىل احلجاز عام ‪1888‬ه استخلفه‬
‫نائبا عنه ىف تدریس احلدیث ىف املدرسة دیوبند ‪ ،‬حىت حدثت فتنة ىف املدرسة بينه وبني اإلدارة ‪ ،‬فغادر دار‬
‫العلوم بدیوبند إىل اجلامعة اإلسالمية بـ "داهبيل " بوالیة غوجرات فظل یدرس هبا إىل أن أصيب بداء البواسری‬
‫فعاد إىل دیوبند وتويف هبا‪ .‬كان الشيخ أنور شاه كشمریي شدید االستحضار قوي احلافظة والذاكرة ‪ ،‬شغوفا‬
‫باملطالعة‪ ،‬وسعة اإلطالع على كتب املتقدمني والتضلع من الفقة واألصول والرسوخ ىف العلوم العربية الدینية‬
‫والتفسری وعلوم احلكمة‪ .‬وهو أول عامل بني علماء اهلند طالع مسند اإلمام أمحد بن احلنبل املطبوع مبصر ‪،‬‬
‫فكان یطالع منه كل یوم مائيت صفحة مع نقد أحادیثه وضبط أحكامه ‪ .‬كان إماما ىف علوم القرآن واحلدیث‬
‫النبویة ىف أیامه ‪ ،‬وله مؤلفات كثریة ىف اللغة العربية و منها ‪ :‬فيض الباري (شرح صحيح البخاري ) ىف أربعة‬
‫‪ 21‬تاريخ اللغة العربية وواقعها فى الهند ‪ ،‬د‪ .‬صهيب عالم ‪ ،‬ص ‪٩٠ ، 8٩ :‬‬
‫‪ 13‬مجلة الداعي ‪ ،‬العالمة أنور شاه الكشميري ‪ :‬اضواء على حياته وآرائه فى علم تفسير ‪ ،‬د‪.‬عبيد الرحمن طيب ‪ ،‬نوفمبر‬
‫‪ ، 2٠14‬العدد ‪darululoom-deoband.com ، 2-1 :‬‬
‫ا‬
‫جملدات‪ ،‬عرف الشذى (على جامع الرتمذي )‪ ،‬مشكالت القرآن‪ ،‬ضرب اخلامت على حدوث العامل‪ ،‬خزائن‬
‫األسرار‪ ،‬نيل الفرقدین ىف مسألة رفع اليدین وغریها ‪.19‬‬
‫غّلم علي آزاد البلغرامي – ‪1114‬ه‪1200 -‬ه‪:‬‬
‫یعد العالمة غالم على آزاد البلكرامي من أبرز وأعظم وأكرب الكتّاب والشعراء العربية الذین نبغوا ىف شبه‬
‫القارة اهلندیة ‪ ،‬ویضاهون كالم النبغاء الذین نشأوا ىف الدول العربية ‪ ،‬ولد غالم علي آزاد البلغرامهي عام‬
‫‪ 1111‬ه ىف قریة بلكرام اهلند ونشأ هبا ‪ ،‬وكان أجداده ممن خيدمون امللوك واألمراء وكانت والدته مریعبد اجلليل‬
‫البلكرامي أمحد العلماء البارزین ىف وقته ‪ .‬قرأ الكتب الدراسية على الشيخ طفيل حممد ‪ ،‬وأخذ اللغة واحلدیث‬
‫والسری والشعر عن جده وأخذ العروض والقوايف عن خاله حممد بن عبد اجلليل ‪ .‬مث رحل إىل احلجاز ‪ ،‬فحج‬
‫وزار سنة ‪1111‬ه باملدینة املنورة و قرأ صحيح البخاري على الشيخ حممد السندي وأخذ عنه إجازة احلدیث‬
‫وسائر مقروءاته ‪ .‬مث رجع إىل اهلند عام ‪1112‬ه وسكن مدینة أورنغ آباد ‪ ،‬مث سافر إىل حيدر آباد حيث‬
‫اتصل بالسلطان ناصر جنك بن آصف الذي عرض عليه منصب اإلمارة لكنه أيب أن یتواله وقال " إن هذه‬
‫الدنيا مثلها كمثل هنر طالوت ‪ ،‬غرفة منها حالل والزیادة عليها حرام ‪ ." 11‬مث تويف هذا العامل اجلليل ‪21‬ذي‬
‫القعدة سنة ‪1211‬ه املطابق ‪11‬سبتمرب‪1531‬م ‪ .‬وكان غالم علي آزاد بلكرامي مولعا بتعليم اللغات حيث‬
‫له معرفة تامة باللغات العربية والفارسية واهلندیة والسنسكریتية ‪ ،‬كان غالم على آزاد البلكرامي أحد العلماء‬
‫املشهورین مل یكن له نظری ىف النحو واللغة والتاریخ والسری واألنساب والشعر والبدیع ‪ ، ،‬وكان له ید طوىل ىف‬
‫الشعر العريب حىت لقب " حسان اهلند " نسبة إىل حسان بن ثابت لعالقة املشاهبة ىف مدح النيب صلى اهلل‬
‫عليه وسلم بكالمه ‪ ،‬یعده من أكرب شعراء اللغة العربية ىف بالد اهلند وال ریب يف أن شعره ىف مدح النيب صلى‬
‫اهلل عليه وسلم (فداه أيب و أمي و نفسي ) قد بلغ الغایة واملنتهي ىف حسن التأيت وسالسة النظم وبالغة املعاين‬
‫وروعة األسلوب والبيان ‪ ،‬ومن شعره ىف مدح النيب صلى اهلل عليه وسلم ما ورد ىف مظهر الربكات ‪:‬‬
‫قمر السائرین ىف الظلم‬ ‫رب سلم على ضحى إضم‬
‫مودع النطق مقول العجماء‬ ‫صاحب االصطناع بالعفراء‬
‫‪24‬مقالة محمد أنور شاه الكشميري ‪ ..‬املحد الكبير ‪ ،‬تاريخ النشر ‪ ، 2٠٠٦/٠3/27‬التصنيف ‪ ،‬من أعالم الدعوة ‪،‬‬
‫‪www.islamweb.net‬‬
‫‪ 25‬حسان الهند غالم آزاد البلكرامي وشعره العربي بين عرض ونقد ‪ ،‬محمد محامد حسين ‪ ،‬مجلة الداعي ‪ ،‬العدد‪ ، 4‬مارس‬
‫‪darululoom-deoband.com 2٠12‬‬
‫ا‬
‫و ابتغى شرح صدره كرما‬ ‫فتحىن عليه مبتسما‬
‫ىف املنام املبارك القدم‬ ‫زاد آزاد سيد النسم‬
‫‪11‬‬
‫با لنيب الكرمي ىف الوسن‬ ‫أشكر اهلل حيث شرفين‬
‫كتب غالم على آزاد البلكرامي الدواوین ىف اللغة العربية و من أشهر مؤلفاته ‪ :‬سبحة املرجان ىف آثار‬
‫هندوستان ‪ ،‬السبعة السيارة (دواوینه الشعریة ىف وصف النيب صلى اهلل عليه وسلم) ‪ ،‬مظهر الربكات ‪ ،‬ضوء‬
‫الدراري ىف شرح البخاري ‪ ،‬تسلية الفؤاد ىف قصائد آزاد ‪ ،‬شفاء الغليل ‪ ،‬المية املشرق ‪ ،‬الدر الثمني ىف حماسن‬
‫اليضمني وغریها‪. 15‬‬
‫نواب صديق حسن خان القنوجي‪12٥0 -‬ه‪1٥00 -‬ه‪:‬‬
‫ومن أشهر علماء اهلند شبه القارة اهلندیة وأعالم األدب العريب وأعظم وأكرب كربائه ىف اهلند عبقریة كانت‬
‫مشهورة لدى رجال الدین واملعرفة وىف األدب العريب اهلندي وله إسهامات قيمة ىف شىت اجملاالت‪ ،‬فإنه ما كان‬
‫فقيها وحمدثا فقط بل كان أدیبا بارعا أیضا فهو العالمةأبو الطيب صدیق بن حسن بن على احلسيين البخاري‬
‫القنوجي ولد ببلدة بانس بریلي ىف والیة اترابردیش ىف بيت جده ألمه ىف عام ‪1283‬ه املطابق ‪1382‬م‪ ،‬ونشأ‬
‫هبا يف حجر والدته یتيما فقریا ‪ ،‬توىف والده وهو ىف السادسة من عمره ‪ .‬مث تولت األم احلنون بعد وفاة أبيه‬
‫‪1818‬ه تعليمه وتربيته ووجهته توجيها اسالميا قویا ‪ ،‬وكانت أمه عاملة مثقفة حكيمة مدبرة ‪ ،13‬كان والده‬
‫عاملا كبریا وشهریا بالورع والتقوى ‪ ،‬وكان من تالمذه الشيخ حممد نور والشيخ مرزا حسن على‪ .‬تلقى نواب‬
‫صدیق حسن خان قنوجي الدروس كثرة من مشایخ اهلند واليمن ‪ ،‬وتتلمذ خاصة املفيت صدر الدین خان هبادر‬
‫صدر األفاضل – مفيت القارة اهلندیة آنذاك – قرأ علوم احلدیث كصحيح مسلم وجامع الرتمذي وسنن ابن‬
‫ماجه وسنن نسائي على الشيخ زین العابدین بن حمسن اليماين ‪ .‬سافر النواب صدیق حسن خان عام ‪1215‬ه‬
‫إىل دهلي مث هبوبال ووىل نظارة املعارف فيها ‪ ،‬مث وىل النظارة بدیوان اإلنشاء عام ‪ ،1235‬وخلع عليه ومنح‬
‫لقب "خان " و " النواب"‪ .‬وىف آخر عمره اشتد به املرض وأعياه العالج وتوىف سنة ‪1815‬ه ‪ .‬كان العالمة‬
‫نواب صدیق حسن قنوجي ذهن سليم وذاكرة قویة وفهم ثاقب قليل الكالم حلو املنطق كثري العبادة وحریصا‬
‫أشد احلرص على العقيدة الصافية والدعوة إىل الكتاب اهلل والسنة البنوي وذم التقليد واجلمود وحمارب الشرك‬
‫‪ 26‬تاريخ اللغة العربية وواقعها فى الهند ‪ ،‬د‪ .‬صهيب عالم ‪ ،‬ص ‪٩٦ :‬‬
‫‪ 27‬المرجع السابق ‪ ،‬ص ‪95 ،‬‬
‫‪ 28‬ثقافة الهند ‪ ،‬األمير صديق حسن خان ‪ ،‬د‪ .‬سيد محمد اجتباء الندوي ‪ ،‬املجلد ‪ ، ٦2‬العدد‪. 2٠٠1 ، 2‬‬
‫ا‬
‫والبدع واخلرافات ‪ .‬كما متكن العالمة القنوجي من تأليف أكثر من ‪ 222‬كتابا ورسالة ىف خمتلف العلوم والفنون‬
‫أما مؤلفاته العربية عددها أربعة ومخسون كما أذكر هنا بعض أهم أعماله وهي ‪ :‬فتح البيان ىف مقاصد القرآن‬
‫( تناول ىف هذاتفسری الشهری من املباحث اللغویة ومما یدل على تذوقه األديب)‪ ،‬نيل املرام من تفسری آیات‬
‫األحكام ‪ ،‬السراج الوهاج ىف كشف مطالب صحيح مسلم بن احلجاج ‪ ،‬قطف الثمر ىف عقيدة أهل األثر ‪،‬‬
‫الروضة الندیة ىف شرح الدر البهية ‪ ،‬اإلنشاء العريب ‪ ،‬نشوة السكران من صبهاء تذكرة الغزال ‪ ،‬إحياء امليت‬
‫بذكر مناقب أهل البيت ‪ ،‬التذهيب شرح التهذیب وغری ذلك‪ . 15‬قد أثرى العالمة صدیق حسن خان املكتبة‬
‫العربية إ ثراء ال یصل إليه غریه ویستفيد من أعماله إىل الوقت الراهن املشتغلون باللغة العربية والعلوم الدینية ‪.‬‬
‫أبوالحسن علي الندوي– ‪1216‬م – ‪1222‬م‪:‬‬

‫ولد املفكر اإلسالمي الكبری والكاتب القدیر والداعية اإلسالمي الشيخ أبو احلسن بن عبد احلى بن فخر‬
‫الدین احلسين عام ‪1519‬م بقریة تكية مدیریة رائي بریلي باهلند ‪ ،‬بدأ دراسته اإلبتدائية من القرآن الكرمي ىف‬
‫البيت ‪ ،‬ووالده عالمة عبد احلى بن فخر الدین الذي استحق جبدارة لقب " خلكان اهلند " ملؤلفةاملشهورة‬
‫"نزهة اخلواطر وهبجة املسامع والنواظر" ىف مثاين جملدات عن أعالم املسلمني وعمالقتهم ‪ .‬تويف أبوه وهو ىف‬
‫التاسعة من عمره وكفله أخوه األكرب الدكتور السيد عبد العلي ‪ .‬بدأ السيد أبو احلسن تعلمه من أمه بقراءة‬
‫القرآن الكرمي ‪ ،‬مث بدأ دراسة العربية على الشيخ خليل بن حممد األنصاري اليماين ‪ ،‬وىف سنة ‪1525‬م التحق‬
‫جبامعة لكهنؤو وقرأ احلدیث البنوي صحيح البخاري ومسلم وسنن داؤد وسنن الرتمذي على العالمة احملدث‬
‫حيدر حسن خان الطونكي‪ ،‬ودرس التفسری الكامل القرآن الكرمي على العالمة أمحد علي الالهوري ىف الهور‬
‫عام ‪1582‬م ‪ .21‬كان السيد متواضعا ىف حياته ‪ ،‬یتخفف ىف ثيابه وطعامه وشرابه وكان یكره التكلف والتصور‬
‫وتقليد احلضارة الغربية بال تبصر وقد تأثر بالعلماء السابقني مثل اإلمام أمحد بن حنبل والشيخ ويل اهلل الدهلوي‪،‬‬
‫الشيخ أمحد السرهندي‪ .‬إن الشيخ أبو احلسن علي الندوي قد اهتم اهتماما خاصا بكل فنون األدب العريب‬
‫وأجناسهم وتناول كلها بالبحث والدراسة ‪ ،‬وساهم مسامهة فعالة وعظيمة ىف تطور اللغة العربية وآداهبا كما‬
‫یرى الشيخ أبو احلسن علي الندوي " اخلطأ واجلور على اللغة العربية وآداهبا أن یلتزم الكاتب أو األدیب أو‬
‫‪ 29‬مجلة القسم العربي ‪ ،‬الشيخ صديق حسن خان القنوجي وإسهامه فى األدب العربي ‪ ،‬محمود شفيع ‪ ،‬العدد‪، 2٠1٦ ، 22‬‬
‫ص ‪2٩4، 2٩2 :‬‬
‫‪ 12‬اسمعيات للعالمة اإلمام السيد أبي الحسن علي الحسني الندوي ‪ ،‬سيد عبد املاجد الغوري ‪ ،‬ص ‪٩ ، 7:‬‬
‫ا‬
‫الطالب بنوع معني من أنواع األدب أو جبنس واحد من أجناسه ‪ ،‬أو بفن واحد من فنونه األدبية ‪ .‬كما یظن‬
‫من التقصری والعيب أن حیبس األدیب أو الكاتب أو املتعلم نفسه على نوع معني من األدب أو فن معني من‬
‫فنونه ‪ ،‬یكتب فيه ومیارس عليه ‪ ،‬ویزعمه الطریقة املثلى والنموذج الوحيد لفن الكتابة ‪ .‬وإنه نقد بشدة بعض‬
‫اهليئات التعليمية واملدارس العربية اإلسالمية لنظرهتا حنو املقامات األدبية وأسلوهبا حيث جعلوها مناذج للغة‬
‫اللعربية وآداهبا ‪ ،‬ینبغي لدارس اللغة العربية أن یتبعها ‪ ،‬وأن یلتزم هبا ‪ ،‬وال خيرج عن دائرها ‪ ."21‬وقد شارك‬
‫السيد أبو احلسن علي الندوي عدد من املؤسسات واجلمعيات اإلسالمية ومنها " تأسيس هيئة التعليم الدیين‬
‫" للوالیة الشمالية أترابرادیش سنة ‪1521‬م و حركة رسالة اإلنسانية بني املسلمني واهلندوس عام ‪1511‬م‪،‬‬
‫واجملمع اإلسالمي العلمي بدار العلوم الندوة سنة ‪1511‬م وعضوا ىف اجمللس االستشاري األعلى للجمعة‬
‫اإلسالمية بالدینة املنورة ‪ ،‬وعضوا ىف رابطة اجلامعات اإلسالمية سنة ‪1531‬م ملؤلفه القيم (ماذا خسر العامل‬
‫باحنطاط املسلمني ) و رئيسا عاما لرابطة األدب اإلسالمي العاملية وغریذلك ‪ .‬ومن أهم أعماله ‪ :‬نشر له أول‬
‫مقال بالعربية ىف جملة "املنار" للعالمة السيد رشيد رضا املصري عام ‪1581‬م ‪ ،‬و خمتارات من أدب العرب و‬
‫قصص النبيني والقراءة الراشدة و ماذا خسر العامل باحنطاط املسلمني ورجال الفكروالدعوة (تناول الكتاب‬
‫موضوع اإلصالح والتجدید والتعریف بكبار الرجال ىف جمال الدعوة والعزمیة واجلهاد ىف تاریخ اإلسالم) والعقيدة‬
‫والعبادة والسلوك و األركان األربعة وسواهم ‪ .‬تويف الشيخ أبو احلسن الندوي ىف یوم اجلمعة وذلك ىف شهر‬
‫رمضان املبارك مبسجد قریته تكية مبدیریة رأي بریلي ىف مشال اهلند عام ‪1515‬م‪ ،‬رمحه اهلل رمحة واسعة ‪.22‬‬
‫خاصا ىف‬
‫إهتماما ً‬
‫ً‬ ‫وصل اإلسّلم إىل اهلند القرن األول اهلجرى ومنذ ذلك حني إهتم املسلمني اهلنود‬
‫تعليم اللغة العربية وأنشأو االمدارس والمكتبات واملعاهد الدینية العربية للبنني و للبنات الىت تقوم بتدریس‬
‫اللغة العربية ىف بالد اهلند‪ .‬كما قامت املدارس اإلسالمية ابتداءً بتدریس علوم القرآن واحلدیث والفقة والنحو‬
‫والصرف ‪ ،‬مث جعلت هتتم بتدریس اللغة الفارسية والفلسفة واملنطق والتاریخ مث تأثرت املناهج الدراسية هبذه‬
‫العلوم تأثراًكبریاً على مر العصور‪ ،‬وبدأت مدارس كثریة بإدخال املواد العصریة كاإلجنليزیة واجلغرافية واحلاسوب‬
‫وغریذلك ‪ .‬و جند ىف كتب تاریخ مئات من املدارس اليت أسست ىف أرض اهلند أمثال دارالعلوم بدیوبند‬
‫(أسست هذه املدرسة مجاعة من العلماء الصاحلني بقيادة حممد قاسم النانوتوي ىف قریة دیوبند ‪1311‬م ‪،‬‬
‫‪ 12‬مجلة القسم العربي ‪ ،‬جامعة بنجاب –الهور‪ -‬بالكستان ‪ ،‬السيد أبو الحسن الندوي حياته وإسهاماته العلمية ‪ ،‬شاكر‬
‫عالم شوق ‪ ،‬العدد العشرون ‪2٠13،‬م ‪ ،‬ص‪١8،١٩ :‬‬
‫‪ 22‬اسمعيات للعالمة اإلمام السيد أبي الحسن علي الحسني الندوي ‪ ،‬سيد عبد املاجد الغوري ‪ ،‬ص ‪25 ،22 :‬‬
‫ا‬
‫نتيجة اهلزمیة ضد االستعمار الربیطاين سنة ‪1315‬م ‪ ،‬لالحتفاظ بشوكة اإلسالم وشائره واحلفاظ على عقيدة‬
‫املسلمني ‪،‬أعطت هذه املدرسة خدمات جليلة ىف ميادین خملتف من تزوید الطالب باملعلومات الدقيقة الدینية‬
‫واإلسالمية والثقافة العربية ‪ .‬قام علماء دیوبند بتأليف كثری من الكتب العربية ىف العلوم اإلسالمية ‪ ،‬فلهم كتب‬
‫متعددة ىف علوم القرآن الكرمي وأحكامه وتفسریه ويف قرءات والتجوید كما نشرت عدة مؤلفات ىف احلدیث‬
‫شرحا وحتقيقا وتعليقا وىف علوم احلدیث ومتونة والفقة وأصوله والعقائد والرتاجم والسری ) ‪ ،‬اجلامعة علي غره‬
‫اإلسالمية( أسس هذه اجلامعة سرسيد أمحد خان بناء كلية باسم كلية اإلینجلو‪-‬أورینتيل اإلسالمية ىف عام‬
‫‪ 1351‬مبدینة علي غره ىف والیة أترابرادیش لتعليم أبناء املسلمني اهلنود على أحدث اخلطط ‪ ،‬وهذه اجلامعة‬
‫هلا دور كبری ىف تطور اللغة العربية وآداهبا ىف شبه القارة اهلندیة) ‪ ،‬اجلامعة املليئة اإلسالمية ‪ ،‬و ندوة العلماء‬
‫لكناؤ ( ندوة العلماء هي مجعية إسالمية عظيمة وحركة دعوة تعليمية كبریة ‪ ،‬هتدف هذه املدرسة ‪ ،‬إصالح‬
‫املقررات الدارسية وتنمية العلوم الدینية مع العلوم العصریة وهتذیب األخالق وإنشاء التوازن بني املادیة احلدیثة‬
‫والروحانية القدمیة ) ‪ ،‬ومظاهر العلوم بسهارنفور (أسسها الفقيه املشهور سعادت علي ىف ‪1311‬م بعد ستة‬
‫أشهر من تأسيس دار العلوم بدیوبند ‪ ،‬لقد ساهم علماء مدرسة مظاهر العلوم مسامهة كبریة ىف جماالت خمتلفة‬
‫من العلوم اإلسالمية أمثال تفسری القرآن الكرمي واحلدیث والفقة اإلسالمي وتراجم االعالم والسریة من العلوم‬
‫اإلسالمية ‪ .‬وفيها یتعلق باللغة العربية أن علماء هلذه املدرسة كتبوا كتبا كثریة من جانب الكتب ىف جمال‬
‫احلدیث والرتاجم والسریة ) واجلامعة السلفية ببنارس (تعدها من أهم املدارس العربية اهلندیة اليت قد لقيت‬
‫خلدماهتا العظيمة ىف جمال اللغة العربية وآداهبا قبوال واسعا وإعجابا بالغا ‪ ،‬ومن أهداف اجلامعة تدرس الكتاب‬
‫والسنة باعتبارمها مصدرین أساسني للشریعة اإلسالمية على منهج السلف وتدریس اللغة العربية وآداهبا وتدریس‬
‫العلوم النافعة األخرى ‪ .‬وقد أجنببت اجلامعة منذ إنشائها عددا كبری من العلماء واألدباء الذین هلم دور كبری‬
‫ىف تطویر اللغة العربية وآداهبا) ‪ ،‬ومدرسة اإلصالح ‪ ،‬سرائي مری أعظم جرة سنة ‪ ،1515‬اجلامعة الرمحانية ‪،‬‬
‫موجنری هبار ‪ ،‬ومدرسة الباقيات الصاحلات ‪ ،‬ویلور ‪ ،‬و مدرسة اجلمالية ‪ ،‬بریوم بور وما إىل ذلك من عشرات‬
‫اآلالف من املدارس الصغریة والكبریة اليت أسست ىف أرض اهلند ‪ ،28‬وهى متثل صروحا ثقافية إسالمية للمسلمني‬
‫اهلنود الذین یتجاوز عددهم مأتني ومخسني مليون نسمة ‪ .‬وخترج ىف هذه املدارس مئات و مئات من املفسریین‬
‫واحملدثني والفقهاء واألدباء والشعراء واللغویني والسياسيني وغریذلك ‪.‬‬
‫‪ 23‬تاريخ اللغة العربية وواقعها فى الهند ‪ ،‬د‪ .‬صهيب عالم ‪ ،‬ص ‪3٠٩ ، 287 :‬‬
‫ا‬
‫ومیكن القول األخریا ‪ ،‬تعد اهلند اليوم من أهم املراكز الرئسية للثقافة اإلسالمية ىف العامل األسالمى إذ‬
‫تضم مئات املدارس و املعاهد الىت تقوم لتعليم اللغة العربية وآداهبا و العلوم اإلسالمية وتراثها ‪ .‬وبعد دخول‬
‫العرب ىف أرض اهلند ‪ ،‬ظهرت ىف شبه القارة اهلندیة خببة طيبة من كبار العلماء واألدباء والشعراء عرفوا بفصاحة‬
‫اللسان العريب ‪ ،‬الذین أدوا أدوارا رائعة ىف جمال التصنيف والتأليف ىف هذه اللغة اجلميلة ‪ ،‬وقد تركوا لنا ذخریة‬
‫ضخمة من كتب الرتاث العريب األصيل من كل فن ولون ‪ .‬اليوم فهى ليست لغة رمسية أ و أدبية للعرب‬
‫فحسب و إمنا هى لغة دینية و ثقافية للمسلمني ىف مشارق األرض و مغارهبا ‪.‬‬
‫قائمة المصادر والمراجع‬
‫اآلداب العربية ىف شبه القارة اهلندیة ‪ ،‬زبری أمحد (ترمجة عن اإلجنليزیة ‪ ،‬عبد املقصود حممد شلقامي‬ ‫‪.1‬‬
‫) القاهرة‪ ،‬هنضة مصر – للطباعة والنشر ‪1551‬م ‪.‬‬
‫امسعيات للعالمة اإلمام السيد أيب احلسن علي احلسين الندوي ‪ ،‬سيد عبد املاجد الغوري ‪ ،‬الطبعة‬ ‫‪.2‬‬
‫األوىل ‪2112‬م ‪.‬‬
‫أساسيات تعليم اللغة العربية للناطقني بلغات أخرى‪ ،‬الدكتور عبد العزیز إبراهيم العصيلي‪ ،‬العدد‬ ‫‪.8‬‬
‫‪ ،11‬سنة دیسمرب ‪. 2113‬‬
‫تاریخ األدب العريب‪ ،‬للمدارس الثانویة و العليا‪ ،‬أمحد حسن الزیات‪ ،‬دار هنضة مصر للطبع والنشر‪،‬‬ ‫‪.9‬‬
‫الفجالة – القاهرة ‪.‬‬
‫تأثری اللغة العربية ىف لغات اهلند‪ ،‬الدكتور سيد حممد منور نينار‪ ،‬الطبعة األوىل ‪2111‬م ‪ ،‬وزارة‬ ‫‪.1‬‬
‫الثقافة والرتاث‪ ،‬الدوحة‪ ،‬قطر‪.‬‬
‫تاریخ اللغة العربية وواقعها ىف اهلند ‪ ،‬د‪ .‬صهيب عامل ‪ ،‬اململكة العربية السعودیة – الریاض ‪ ،‬الطبعة‬ ‫‪.1‬‬
‫األوىل ‪1985‬ه ‪2111 ،‬م ‪.‬‬
‫حسان اهلند غالم آزاد البلكرامي وشعره العريب بني عرض ونقد ‪ ،‬حممد حمامد حسني ‪ ،‬جملة الداعي‪،‬‬ ‫‪.5‬‬
‫العدد‪ ، 9‬مارس ‪. darululoom-deoband.com 2112‬‬
‫العالقة العربية اهلندیة‪ ،‬سيد سليمان الندوي‪ ،‬ترمجة وتقدمي أمحد حممد عبد الرمحان ‪ ،‬الطبعة األوىل‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫املركز القومي للرتمجة‪ ،‬القاهرة ‪.‬‬
‫ا‬
‫‪ .5‬جملة ثقافة اهلند‪ ،‬تاثری اإلسالم واللغة العربية ىف تطویر اللغة األردیة وآداهبا‪ ،‬عامل األعظمي الندوي‪،‬‬
‫ص ‪ ، 198 :‬اجمللد ‪ ،11‬العدد ‪.2119 ،8‬‬
‫‪ .11‬جملة دراسة عربية‪ ،‬جامعة جواهر الل هنرو نيو دهلي‪ ،‬الشاه ويل اهلل الدهلوي نابغة الدهر وعبقري‬
‫الزمان‪ ،‬الربوفيسور أخرت الواسع ‪.‬‬
‫‪ .11‬جملة القسم العريب‪ ،‬جامعة بنجاب –الهور‪ -‬بالكستان ‪ ،‬السيد أبو احلسن الندوي حياته وإسهاماته‬
‫العلمية‪ ،‬شاكر عامل شوق العدد العشرون ‪2118،‬م ‪.‬‬
‫‪ .12‬جملة ثقافة اهلند‪ ،‬األمری صدیق حسن خان‪ ،‬سيد حممد اجتباء الندوي‪ ،‬اجمللد ‪ ،12‬العدد‪.2111 ،2‬‬
‫‪ .18‬مقالة حممد أنور شاه الكشمریي… احملدث الكبری‪ ،‬تاریخ النشر ‪ ،2111/18/25‬التصنيف‪ ،‬من‬
‫أعالم الدعوة‪www.islamweb.net ،‬‬
‫‪ .19‬جملة الداعي‪ ،‬العالمة أنور شاه الكشمریي‪ :‬اضواء على حياته وآرائه ىف علم تفسری‪ ،‬د‪.‬عبيد الرمحن‬
‫طيب ‪ ،‬نوفمرب ‪ ، 2119‬العدد ‪.darululoom-deoband.com ، 2-1 :‬‬
‫‪ .11‬جملة القسم العريب ‪ ،‬الشيخ صدیق حسن خان القنوجي وإسهامه ىف األدب العريب ‪ ،‬حممود شفيع ‪،‬‬
‫العدد‪ ، 2111 ، 22‬ص ‪. 259، 252 :‬‬
‫‪ .11‬واقع اللغة العربية يف اهلند‪ ،‬د‪ .‬معراج أمحد معراج الندوي‪ ،‬تاریخ النشر‪ :‬منذ ‪ 1‬سنة‬
‫‪www.madarisweb.com‬‬
‫ا‬
‫ا‬
‫‪E - ISSN 0132-1133 P - ISSN 0122-4216‬‬
‫املجلد‪2‬العدد‪2221 -1‬م ص ‪32-52‬‬
‫إراءة فرص العمل المهني لخريجي اللغة العربية وآدابها في أفغانستان‬

‫‪The Chance of Working Places for Graduate Students of Arabic language in Afghanistan‬‬
‫‪2‬‬
‫الدکتور گل محمد باسل‪ ،1‬شريف اهلل غفوري‬
‫‪.1‬األستاذ املشارك ورئيس الدراسات العليا يف اللغة العربية بكلية اللغات واآلداب‪ /‬جامعة كابول‬
‫‪. 2‬األستاذ املساعد يف قسم اللغة العربية بکلية اللغات واآلداب ‪ /‬جامعة ختار (الکاتب املسؤول)‬
‫‪0 ghafoori@tu.edu.af‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI: 321354310/IACRT0203v0n0r6 |22 22/12/15 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/ 23:‬‬
‫الفرصة أفضل وقت وأنسبه لتقدمي اخلدمات وتلبية حاجات اجملتمع البشري يف العصر احلاضر‪ ،‬يف الواقع‬
‫هي اللحظات احملسوبة من حياة اإلنسان اليت یقضيها يف الليل والنهار‪ ،‬إذا أردت علی حصوهلا‪ ،‬فيُمكن حتویل‬
‫هذه اللحظات إىل فرصة ذهبية‪ ،‬ال شك أن اجملتمع یعاين من مشكلة عدم التوازن بني مصادرها وحاجاهتا‬
‫وشحة فرص العمل خلرجيي اللغة العربية وآداهبا يف أفغانستان قد تؤدي إىل اإلحباط والشعور باخلسران جتاه‬
‫الفرتة الدراسية اليت قضوها يف ذلك احلقل العلمي‪ .‬تتناول هذه املقالة تبيني فرص املهن املتاحة خلرجيي اللغة‬
‫معتمدا علی منهج البحث امليداين‪ -‬التطبيقي جلهودهم‪ ،‬تشری‬ ‫ً‬ ‫العربية وتقدمي احللول التطبيقية ملشاکلهم‪،‬‬
‫النتائج احلاصلة أن خرجيي اللغة العربية يف أفغانستان میكنهم اكتساب املعرفة واملهارات الالزمة‪ ،‬للحصول علی‬
‫عدید من فرص العمل وخاصة العمل يف وزارة اخلارجية وسفارات الدول العربية واإلعالم العريب واملرتمجني يف‬
‫الشركات التجاریة وشركات الطریان وترمجة الوثائق وترمجة الكتب والنصوص العربية والتدریس يف اجلامعات‬
‫وجممع العلوم األفغاين واملدارس الدینية واملعاهد اليت یقدمون أنفسهم‪.‬‬
‫الكلمات المفتاحية‪ :‬اللغة العربية وآداهبا‪ ،‬الفرص‪ ،‬اخلرجيون‪ ،‬فرص املهنية‪ ،‬مرتجم‪ ،‬معلم‪.‬‬
‫نشاندهی فرصت های کاری فارغ التحصيّلن زبان وادب عربی در افغانستان ‪ ‬د‪ .‬گل محمد باسل وشریف هللا غفوري‬
‫نشاندهی فرصتهای اکری فارغ التحصیالن زابن وادب عریب در افغانس تان‬
‫نوع مقاله‪ :‬پژوهشیکاربردی‬
‫‪2‬‬
‫دکتور گل محمد باسل‪ ،1‬شریف اهلل غفوری‬
‫‪.1‬استاد وآمر برنامۀ فوق لیسانس زبان وادبیات عربی‪ ،‬دانشکده زبان وادبیات‪ ،‬پوهنتون کابل‬
‫‪.2‬استاد یار دیپارتمنت زبان وادبیات عربی‪ ،‬دانشکده زبان وادبیات‪ ،‬پوهنتون تخار (نویسنده مسؤول)‬
‫‪0. ghafoori@tu.edu.af‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI:321354310/IAJCR0203v0n3r6 | 2222/12/15 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/ 23:‬‬
‫چکیده‬
‫فرصت یک زمان بهتر ومناسب برای ارایۀ خدمات ورفع نیازمندیهای جامعه بشری است‪ ،‬فرصت‬
‫در واقع لحظههای حساب شدهی از عمر انسان است که در جریان شب وروز سپری میشود‪ ،‬در صورت‬
‫تالش میتوان این لحظهها را به یک فرصت طالیی تبدیل کرد؛ امّا پیامد ناهماهنگی میان فرصتهای‬
‫کاری وتعداد روزافزون فارغ التحصیالن زبان و ادب عربی در کشورمان افغانستان‪ ،‬مشکلی است که‬
‫آنان را دچار سرخوردگی واحساس زیان نسبت به سالهای دوران تحصیل خودکرده است‪ .‬این مقاله بر‬
‫این موضوع پرداخته و بر اساس پژوهش کیفی‪ -‬کاربردی صورت گرفته وسعی شده تا فرصتهای‬
‫کاری از انظار پنهان شده را برای فارغ التحصیالن نشاندهی نموده وراه حلّهای کارشناسانه ارایه نماید‪.‬‬
‫نتایج این پژوهش بیانگر آنست که فارغ التحصیالن زبان عربی با کسب دانش ومهارتهای الزم‬
‫میتوانند فرصتهای شغلی زیادی به ویژه کار در مربوطات وزارت خارجه‪ ،‬سفارتخانههای کشورهای‬
‫عربی‪ ،‬رسانه های عربی‪ ،‬ترجمانی در شرکت های تجارتی و هوایی‪ ،‬ترجمۀ اسناد و وثائق‪ ،‬ترجمۀ کتب‬
‫و متون عربی‪ ،‬تدریس در پوهنتونها‪ ،‬دار العلوم ها‪ ،‬مدارس دینی ومکاتب؛ را برای خود فراهم کنند‪.‬‬
‫کلید واژهها‪ :‬زبان وادب عربی‪ ،‬فرصت ها‪ ،‬فارغ التحصیالن‪ ،‬فرصتهای کاری‪ ،‬ترجمانی‪ ،‬معلمی‪.‬‬
‫ا‬
‫مقدمه‬
‫الحمد هلل وحده والصلوة والسّلم علی من النبي بعده‪ ،‬أما بعد؛ زندگی فرصت است‪ ،‬فرصتی‬
‫که در آن انسان از بدو پیدایش طرز زندگی را میآموزد و درین جریان میکوشد تا فرصتها‬
‫را به کسب وکار تبدیل کند‪ .‬ومیداند که هدف از زندگی خدمت است‪ .‬ودرین مسیر شخصی‬
‫پیشرفت میکندکه به همنوعان خود کمی بیشتر‪ ،‬بهتر وبدون توقع خدمت کند‪ .‬مشکل بسیاری‬
‫از ما انسانها در دنیای کسب وکار اینست که بیش از هر چیز به ثروت میاندیشیم و میخواهیم‬
‫در اندک زمان مهیا شده به ثروت برسیم‪ ،‬از همان آغاز راه را اشتباه میرویم‪ .‬تجربه ثابت کرده‬
‫است اگر شخصی به ارایۀ خدمات در کسب وکار خود باور داشته باشد‪ ،‬نیاز نیست نگران درآمد‬
‫ثروت باشد‪ .‬او بصورت حتمی به ثروت و سرمایه خواهد رسید‪ .‬ولی اندیشۀ خدمترسانی در‬
‫کسب وکار‪ ،‬باالترین تضمین است که برای کسب موفقیت ارایه میشود‪.‬‬
‫فرصتهای کاری عبارت از تحلیل و تجزیه در بین نیازمندی و نا امیدی است‪ ،‬سعی شود‬
‫در میان فرصت کاری ونیازمندی هماهنگی ایجاد گردد‪ .‬یا به عبارت دیگر فرد شکاف نیازمندی‬
‫های جامعه را شناسایی نموده وسعی می نماید که این نیازها را رفع کند وهمچنان دانش‬
‫آموختگان باید در رفع نیاز مندی وارایۀ خدمات باالتر از حد وظیفه عمل کنند‪ .‬این طرز بر‬
‫خورد خالهای جامعه را بهتر از هر روش دیگری پُر خواهد کرد‪.‬‬
‫فرصت چیزی بیش از یک روش بهتر برای ارایۀ خدمات و رفع نیازهای جامعه بشری‬
‫نیست‪ .‬و فرصتکاری برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی بیشتر از هر رشتهی دیگری میّسر‬
‫بوده واین ارزشمندی بر میگردد بر پیشینۀ تاریخی زبان عربی در افغانستان و حضور عربتباران‬
‫در جمعیت کشور که در حد سه فیصد از نفوس کشور را شامل میشوند اما در مورد پیشنۀ‬
‫تحقیق با کتاب ومقالهی بر نخوردم که فرصتهای کاری را برای دانش آموختگان زبان عربی‬
‫در افغانستان نشاندهی کرده باشد‪.‬‬
‫ا‬
‫با تأسف که علیالرغم قدمت این زبان وآشنایی دیرین افغانان با آن‪ ،‬هنوز در شیوۀ‬
‫فراگیری آن با مشکالت جدّی روبرو هستیم و موفقیتکه توقع میشد را بدست نیاورده ایم‪ .‬با‬
‫وجود آن که زبانهای دیگر با توجه به حضور نه چندان دیرپای خود توانسته اند موفقیتهای‬
‫بیشتری در مقاییسه با زبان عربی بدست بیاورند‪.‬‬
‫زبان عربی یکی از پُرگویشترین زبانهای جهان ویکی از شش زبان رسمی سازمان ملل‬
‫متحد است‪ .‬این زبان اکنون لهجه ها وگویشهای مختلفی دارد‪ .‬عربی زبان قرآن وکالم اهلل‪ ،‬به‬
‫عنوان نخستین زبان جهان اسالم‪ ،‬از اهمّیت انکار ناپذیری بر خوردار بوده وآثار علمی‪ ،‬ادبی‪،‬‬
‫دینی‪ ،‬فرهنگی وسیاسی فراوان به این زبان نگاشته شده ومیشود‪ .‬این زبان یکی از پر‬
‫طرفدارترین زبان های جهان‪ ،‬به ویژه در بین کشور های خاور میانه است وتأثیرِ غیر قابل انکار‬
‫بر زبانهای دیگر جهان اسالم مانند‪ :‬فارسی‪ ،‬ترکی‪ ،‬اردو‪ ،‬پشتو و ازبیکی‪ ...‬داشته و یکی از‬
‫عوامل مهم واساسی اتّحاد میان کشورهای اسالمی به حساب میآید‪ .‬عربی زبان رسمی بیش از‬
‫‪22‬کشور جهان وزبان مادری بیش از ‪ 282‬ملیون جمعیت جهان است‪.‬‬
‫اهداف تحقیق‬
‫هدف کلی واساسی این تحقیق عالوه براینکه عربی زبان دین است‪ ،‬رهیافتهای برای‬
‫ایجاد زمینه اتحاد‪ ،‬همدلی وهمزبانی با جهان اسالم وبهره گیری از منابع وسر چشمههای واال‬
‫واصیل اسالمی نیز میباشد‪ .‬یادگیری زبان عربی و تسلط بر آن کامالً یک امر ضروریست‪ .‬مردم‬
‫افغانستان بیش از هر چیز نیاز به آشنایی با زبان وادب عربی دارند زیرا که عربی زبان اول جهان‬
‫اسالم وزبان تمدن و فرهنگ بیشتری از کشورهای غنی جهان است‪ ،‬همچنین تسلط بر زبان عربی‬
‫ما را از ناحیۀ تسلط برزبان و ادبیات فارسی و پشتو مستغنی میسازد‪ ،‬چون زبان وادبیات فارسی‬
‫وپشتو از ادبیات عربی بسیار متأثر است‪.‬‬
‫در پی ارتباطات میان کشورهای عربی و شکل گیری رابطههای فرهنگی‪ ،‬اجتماعی‪ ،‬سیاسی‬
‫واقتصادی در میان کشورهای جهان وکشور ما با توجه به تعامالت سیاست گذاران بخش اقتصاد‬
‫ا‬
‫و سرمایه گذاران وطن میتوان ارزش زبان عربی را بیشتر از گذشته دانست‪ .‬و نقش پوهنتونها‬
‫ومؤسسات تحصیالت عالی در فراهم کردن زمینۀ بهتر فراگیری زبان عربی مهم وارزنده توصیف‬
‫شده است‪ .‬این مؤسسات تحصیلی میتوانند با تربیت فارغ التحصیالن زبان عربی وگرایشهای‬
‫که با نیاز مندیهای جامعه مرتبط است‪ ،‬نقش فزایندهی در رشد وتوسعه کشور ایفاء نمایند‪.‬‬
‫بیان مسئله‬
‫امروزه یکی از چالشهای که از ناحیۀ فرصتهای شغلی برای فارغ التحصیالن زبان وادب‬
‫عربی در افغانستان بمیان آمده است اکثرًا بنا بر ناکارایی کارشناسان و برنامه سازان دولت‪ ،‬عدم‬
‫رغبت مؤسسات خصوصی‪ ،‬کم عالقگی سرمایه گذاران وغیره موارد دیگر منشأ می گیرد‪ ،‬واین‬
‫مشکالت ساحۀ کار را برای نو فارغ التحصیالن پوهنتونهای کشور تنگتر نموده وهمچنان‬
‫نسبت عدم باورمندی به شخصیت خویش به صفت کارآفرین و به مشاغل کوچک مبادرت‬
‫نمیورزند وتیشۀ امید شان نزدیک است به سنگ یأس ونا امیدی اصابتکند‪ ،‬ودلخوش فرصت‬
‫های کاری آماده‪ ،‬وظایف دولتی وغیره هستند که زمان زیادی از عمر آنان را قربانی میگیرد‪.‬‬
‫ضرورت تحقیق‬
‫رشتۀ زبان وادب عربی از آن دست رشتههای است که بیشتر از میزانیکه جامعه بدان بایستی‬
‫نیاز داشته باشد فرصت وجود دارد؛ امّا متأسفانه در نتیجۀ سیاستهای غلط دولت مردان‪ ،‬برنامه‬
‫ریزی غیر منظم وعدم کارشناسی درست در وزارت خانهها وعدم تطابق بازار کار با رشته های‬
‫تحصیلی مهیّا شده در پوهنتونهای کشور باعث شده که بسیاری از فارغ التحصیالن زبان وادب‬
‫عربی صرفًا در انتظار استخدامهای بسیار محدود زمانبر دولتی باشند‪ ،‬بدین لحاظ ضرورت مبرم‬
‫احساس میشد تا تحقیق درین زمینه صورت گرفته وفرصتهای کاری شایسته و مناسب را برای‬
‫فارغ التحصیالن زبان وادب عربی بعد ازمطالعه وتحقیق وکارشناسی نشاندهی نماید‪.‬‬
‫سواالت تحقیق‬
‫‪ -1‬فرصتهای کاری مناسب برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی کدام است؟‬
‫ا‬
‫برای دریافت شغل بهتر کدام دانش ومهارتهای برای فارغ التحصیالن زبان عربی‬ ‫‪-2‬‬
‫ضروری است؟‬
‫‪ -2‬چرا دریافت فرصتهای کاری توأم با تجربه هر چند دیرتر بدست آید‪ ،‬ثروت بیشتر‬
‫خواهد داشت؟‬
‫فرضیههای تحقیق‬
‫رشته های تخصصی زبان وادب عربی متناسب با بازار کار برنامه ریزی شود‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫اهلیت وشایستگی کاری فارغ التحصیالن زبان وادب عربی برای رفع نیازهای جامعه‬ ‫‪-2‬‬
‫فراتر از توقع باشد‪.‬‬
‫‪ -2‬فراگیری رشتۀ زبان وادب عربی میتواند بر طرف کنندۀ نیازهای شغلی افراد باشد‪.‬‬
‫روش تحقیق‬
‫این تحقیق بر اساس پژوهش کیفی ومیدانی‪-‬کاربردی استنادی صورت گرفته ونگارنده‬
‫که سالیان درازی را به صفت معلم واستاد از سال ‪1281‬خورشیدی در مکاتب لیسه‪ ،‬مربوطات‬
‫وزارت معارف ودار العلوم ها وپوهنتونهای کشور تدریس کرده است‪ ،‬با رویکرد کارشناسانه‬
‫این پژوهش را بصورت مشاهدهی ومصاحبهی با استادان این بخش انجام داده است که بر خالف‬
‫تحقیقات دیگر سعی شده چالشهای پیشروی اشتغال زایی‪ ،‬وفرصتهای کاری فارغ التحصیالن‬
‫زبان وادب عربی بدان مواجه اند‪ ،‬بپردازد وساحۀ بررسی را بر ‪ 12‬دیپارتمنت فارغده زبان‬
‫وادبیات عربی در پوهنتونهای مرکز و والیات کشور محدود نموده و هدف این تحقیق قرار‬
‫گرفت‪ .‬این امر سبب شده تا همه به صورت دقیق وکارشناسی شده انجام و راهکارهای عملی‬
‫ارایه شود‪.‬‬
‫مفهوم فرصتهای کاری‬
‫جامعه همانند پیکر انسان‪ ،‬دارای اعضا وسلولهای گوناگونی است که هر کدام از این‬
‫اعضا در حوزۀ کاری خویش نقش خاصی را بر عهده میگیرد؛ ولی این نقش در یک رابطۀ‬
‫ا‬
‫متقابل و هماهنگ بصورت منطقی با دیگر مجموعههای بدن‪ ،‬مسؤلیت را تکمیل و ثمرۀ مطلوب‬
‫را ارایه میدهد‪ .‬که این «انسانها در جامعه براساس موقعیتهای شغلی وحساسیتهای مسؤلیتی‬
‫از لحاظ اثر بخشی واثر گذاری با یکدیگر تفاوت فراوان دارندکه جامعه نیز بر پایۀ همین‬
‫حساسیتها برای فرد به تناسب موقعیت او انتظاری را متوقع می باشد» (دامغانی‪1232 ،‬هـ‪.)212 :‬‬
‫از آنجا که در نظام اجتماعی اسالم فرصتهای کاری وانجام عمل مکلفیت است نه حق‬
‫آدمیت؛ حق و مکلفیت دوکلمۀ متفاوت از هم اند که باید مفهوم هر یک ازین دو را در رابطه‬
‫با شغل وفرصت کاری فهمید تا دیدگاههای مدیران را نسبت به وظیفه (حق مداری) تصحیح‬
‫نمود‪" .‬حق" در فرهنگ زبان بمعنی استفاده‪ ،‬بهره وسود از لحاظ فیزیکی در مکلفیت انسان‬
‫باشد و"تکلیف" بمعنای انجام درست وظیفه واجرای بموقع مسؤلیت میباشد‪ .‬در نظام اسالم‬
‫واگذاری بست و وظیفۀ اجتماعی از طرف معتقدان به این نظام به عنوان مکلفیت انجام میگیرد‬
‫نه حق‪ ،‬ومدیران پرورش یافته در مکتب آسمانی اسالم خدمت در وظیفه را انجام تکلیف شرعی‬
‫میدانند و معتقدندکه مدیریت فن سودجویی نیست بلکه ادای مسؤلیت است که اهلل متعال‬
‫بدوشش نهاده است‪.‬‬
‫«در اسالم احساس مسؤلیت در زندگی افراد وسازمانها دارای اهمیت و فواید مهم و فراونی‬
‫است‪ ،‬وهمۀ جامعه را در بر میگیرد‪ ،‬بطور کلی سالمت وتباهی وضعیت اجتماعی وکلیهی امور‬
‫اجتماعی به احساس مسؤلیت ووظیفهشناسی بستگی دارد» (عبادی‪1282 ،‬هـ ‪.)11 :‬‬
‫آنانی که در وظیفه سودجویی میکنند ویا آنرا بدون انگیزه و هدف انجام میدهند‪ ،‬نه تنها‬
‫فرصت های کاری مهیا شده را تلف میکنند و در انکشاف اداره نقش نمی داشته باشند؛ بلکه‬
‫فرصت سوزیهای مزیدی را هم سبب میشوند‪ .‬فرصتهای کاری زمانی به انسان برابر میشود‬
‫که انسان انگیزۀ شناسایی ودریافت آنرا در خود داشته باشد‪ .‬فرصت کاری در واقع لحظات‬
‫شمارش شدهی از زندگی است وموفقیت در زندگی وابسته به انگیزه و شور واشتیاق بستگی‬
‫دارد‪.‬‬
‫ا‬
‫افرادی که در زندگی موفق نیستند بخاطر آن نیست که استعداد‪ ،‬مهارت یا توانایی ندارند‪.‬‬
‫بلکه بخاطر آنست که انگیزۀ کافی برای کار را ندارند و خیلی زود خسته میشوند ودر انجام‬
‫کار بهانههای مختلفی برای رهایی از آن میآورند؛ چون امید در شرایط سخت زندگی‪ ،‬کار‬
‫آسان وراحتی نیست‪ ،‬بدونشک‪ ،‬هُنر کاری هر انسان امیدوار بودن آن در شرایط دشوار زندگی‬
‫است‪( .‬سعادت‪1232 ،‬هـ‪.)11:‬‬
‫برای شناسایی فرصتهای کاری به انگیزه نیاز است‪ ،‬یعنی انگیزۀ کار کردن در فضای نا‬
‫آرام و پُر تَنش کشور‪ .‬اگر فارغ التحصیل انگیزه برای کار داشته باشد فرصت مهیا شده را غنیمت‬
‫شمرده واز آن استفاده بهتر می نماید‪ .‬چون زندگی انسان هر چند در فضای نا آرام سپری شود‬
‫ارزشمند تر از نا آرامی نیست؛ بلکه هدف برای زندگی وانگیزه برای ادامه آن ارزشمندتر از‬
‫آنست که انسان بیکار‪ ،‬پریشان ودرمانده شود‪ .‬سوالی مطرح میشود که اگر هر قدر برای ما‬
‫محیط سخت شود ما انگیزه برای زندگی کردن را داریم یانه؟ اگر از دست پرخوری شکم درد‬
‫شویم‪ ،‬آیا برای دفعه دیگر ضرورت به نان خوردن را داریم‪ ،‬یا اینکه میگوییم بخاطر شکم‬
‫دردی آن روز دیگر هیچگاه نان نمی خوریم‪ ،‬این که ممکن نیست‪.‬‬
‫رابطۀ فرصت و هدف‬

‫برخی از انسانها در انتخاب اهدافشان اشتباه میکنند و یک عمر حسرت و ندامت آنرا‬
‫میخورند‪ ،‬و میگویند‪« :‬چرا کاری را که دوست داشتم و استعداد دریافت آن را هم داشتم آنرا‬
‫دنبال نکردم واز دستم رفت» و در نتیجهی این شکست یک عمر بی رغبت و بی انگیزه زندگی‬
‫میکنند‪.‬‬
‫هدفیکه آگاهانه انتخاب شده باشد و شما خواستار دریافت آن باشید به شما ایجاد انگیزه‬
‫مینماید تا هر کاری که الزم است برای بدست آوردن آن انجام دهید تا جایی که سماجت و‬
‫قدرت ارادۀ شما برای دیگران شگفتآور و نمونه خواهد بود وآنقدر توانمند خواهید شد تا به‬
‫هدفتان که هر چند با چالشهای فراوان همراه باشد؛ دست یابید‪ .‬آنچه در این میان اهمیت دارد‬
‫ا‬
‫این نیست که اهدافتان را خود بر اساس عالیق واستعدادهای تان انتخاب کنید‪ ،‬بدون اینکه‬
‫اعضای خانواده ودوستانتان برشما تأثیرداشته باشند‪ .‬چون«اهدافی که اطرافیان بر شما تحمیل‬
‫میکنند هیچ تاثیری در ایجاد انگیزۀ شما نخواهد داشت» (سعادت‪1232 ،‬هـ‪.)12 :‬‬
‫برخی از افراد بدون هیچ هدف زندگی میکنند و فرصتهای کاری و چانسهای طالیی‬
‫زندگی خویش را از دست میدهند؛ اگر از آنها پرسیده شود‪ ،‬برنامۀ فردای تان چیست؟‬
‫جواب میدهند‪« :‬نمیدانم‪ ،‬اکنون تا فردا خدا بزرگ است‪ ،‬اصالً تا فردا که مرده وکه‬
‫زنده» یا اگر بپرسید بعد از فارغ التحصیلی رشتۀ زبان وادب عربی‪ ،‬میخواهید چه کاری را شروع‬
‫کنید؟ میگویند‪« :‬هر کاری که پیش آمد‪ ،‬باید ببینم چه میشود‪ ،‬وطن هم اینطوری است»‪.‬‬
‫توصیهی من برای شما اینست که درست نیست که شما بیهدف وبیانگیزه زندگی کنید‪.‬‬
‫اگر نتوانید وضعیت خود را در آینده مشخص کنید و مثل کشتی بدون مقصد روان شوید‬
‫در دریای پرتالطم که اختیارش بدست بادهای موافق و مخالف میافتد ونمیدانید چه می شود‪.‬‬
‫پس چه بهتر که بدانیم هدف مان چیست؟ وفرصت کاری ما در کدام جای است؟ هدف خود‬
‫را معلوم کنیم وبه سُویش در حرکت شویم‪ ،‬داشتن اهداف دقیق‪ ،‬روشن و از پیش تعیین شده‬
‫برای رسیدن به موفقیت ما را کمک میکند وتالش برای آن حتمی و ضروری است‪ ،‬این‬
‫موفقیت است که فرصت کاری را بدست می آورد که از قبل برای آن برنامهریزی شود‪ ،‬انگیزۀ‬
‫مهاراتهای الزم را مهیا میکند‪ ،‬شوق وعالقه موانع را بر میدارد وتخصص فرصت کاری را‬
‫سراغ نموده در تصرف میآورد ودر نتیجه نامش را موفقیت مینهد‪.‬‬
‫اکنون که پیرامون مفهوم فرصتهای کاری‪ ،‬وظیفه شناسی ورابطه فرصت با هدف سخنانی‬
‫گفتیم‪ ،‬ضرورت میشود که فرصت های کاری را شناسایی کنیم‪.‬‬
‫شناخت فرصت های کاری‬

‫بیشتری از فارغ التحصیالن رشتۀ زبان وادب عربی فرصتهای کاری مربوط تخصص‬
‫خویش را بطور درست نمیشناسند‪ .‬به همین دلیل استخدام ایشان با چانس وتصادف همراه‬
‫ا‬
‫است‪ .‬به فرصتهای گماشته میشوند که برایشان پیشکش میشود‪ .‬به جای اینکه خودشان را‬
‫در موقعیتها وفرصتهای بهتر ومناسب قرار دهند به شغل های اکتفا می کنند که برایشان میسر‬
‫می شود ویا اتفاق می افتد ویا هم به شغل های زودگذر خود را قناعت میدهند‪ .‬تعیین هدف به‬
‫فارغ التحصیالن کمک میکند تا آنان مطمئن شوند اعمالی را که روزانه انجام میدهند به آنچه‬
‫در نهایت زندگی خود میخواهند برسند؛ ارتباط مستقیم دارد‪ .‬این باعث میشود تا آنان بتوانند‬
‫سرنوشت زندگیشان را خود بدست گیرند‪ .‬اگر نتوانیم وضعیت خویش را امروز بسنجیم‪،‬‬
‫نمیتوانیم وضعیت خویش را در آینده کنترول کنیم؛ یا به عبارت دیگر اگر امروز مهارتهای‬
‫الزم رشتۀ خود را نیاموزیم نمیتوانیم در آینده به شغل مناسب وشایستۀ برسیم‪ .‬به ناچار محیط‬
‫پیرامون ما وضعیتی را بر ما تحمیل میکند که برای ما نا خوشآیند است‪ .‬برای همین افرادی که‬
‫در مسیر زندگی انگیزه وهدف ندارند ونمی دانند که به کدام جهت بروند‪ ،‬به ناچار هر آنچه‬
‫برایشان پیش میآید را باید بپذیرند‪ .‬وپیش آمد امروز برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی‬
‫اکثرًا بیکاری واز دست دادن چانس های طالیی است که نه تنها باعث فرصت سوزیهای شده؛‬
‫بلکه ضیاع عمر‪ ،‬حوصله‪ ،‬توانایی‪ ،‬شور و شوق و حتی منجر به استهالک فکری و جسمی آنان‬
‫در اندک زمان میشود‪.‬‬
‫فرصت های کاری برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی‬
‫برای دریافت شغل مناسب ودلخواه هر فارغ التحصیل زبان وادب عربی باید فرصتهای‬
‫زیر را هدف قرار داده و برای رسیدن به آن برنامهریزی کند‪ .‬نا گفته نماند که میزان دریافت‬
‫شغل مناسب بستگی بر تسلط بر زبان عربی دارد‪ .‬اگر دانش آموختۀ این رشته به زبان عربی به‬
‫عنوان زبان وحی وکالم اهلل سبحانه وتعالی نگاه کند‪ ،‬با عشق وعالقه بیشتری رشتۀ تحصیلی‬
‫خویش را فرا میگیرد‪ .‬عالقۀ واقعی وتالش مستمر برای یادگیری شرط موفقیت است‪.‬‬
‫خوشبختانه این رشته برای متخصصان خود دارای فرصتهای شغلی زیادی میباشد ومیتوانند‬
‫فارغ التحصیالن در حوزههای گوناگون مشغولیت حاصل کنند‪ .‬امّا فرصتهای کاری همچون‬
‫ا‬
‫بدست آوردن بست کادری به عنوان استاد‪ ،‬برای کسانی میّسر میگردد که در رشته اش‬
‫متخصص واقعی باشد وپشتکار الزم را داشته باشد‪ .‬نیروهای متخصص و فعال هیچگاه بیکار نمی‬
‫مانند و به راحتی جذب میشوند‪.‬‬
‫فرصتهای کاری مرتبط به تخصص فارغ التحصیالن زبان وادب عربی که پس از مطالعه‬
‫وکارشناسی الزم برای ایشان شرح زیر نشاندهی میشود‪:‬‬
‫‪ -1‬بخشهای مرتبط به وزارت خارجه‬

‫ریاست امور فرهنگی وبخشهای دپلوماتیک سفارتخانهها وقنسلگری های افغانستان در‬
‫کشورهای عربی‪ ،‬وسیلهها ومحالت شغل یابی مرتبط به تخصص فارغ التحصیالن زبان وادب‬
‫عربی شمرده میشوند و فرصتهای کاریّ در آنها وجود دارد که اسناد و ارتباطات کشورهای‬
‫عربی‪ ،‬ارسال‪ ،‬حصول اسناد‪ ،‬وثائق و قرارداد نامهها وتفاهمنامه را بدوش دارند‪ .‬درین شعبات‬
‫باید فارغ التحصیالن زبان وادب عربی استخدام شوندکه تعداد از آنان متناسب با وظائف محوله‬
‫زیاد می شوند‪.‬‬
‫بخش امور قنسلی کشورهای عربی خاورمیانه و خلیج فارس‪ ،‬اسنادی راکه عنوانی وزارت‬
‫امور خارجه‪-‬از طریق ایمیل‪ ،‬فکس‪ ،‬پوسته خانه‪ -‬ارسال مینمایند‪ ،‬آنها را ثبت آرشیف وزارت‬
‫امورخارجه نموده و اسنادی را که به تصدیق نیاز دارد‪ ،‬به شعبۀ تصادیق امور قنسلی تحویل‬
‫میدهند‪« .‬در بسیاری از موارد اشخاص غیر متخصص وغیر مسلکی درینجا اجرای وظیفه‬
‫مینمایند» (غیاثی‪2222 ،‬م‪ .)211 :‬که اکثرًا بنا بر روابط و سفارش کارمندان عالی رتبۀ وزارت‬
‫خارجه ویا بنا بر اغراض تباری وسلیقهیی مقرر میشوند که در بسا موارد اسناد شهروندان –بنا‬
‫بر عدم دقت واعتنایی آنان‪ -‬تخریب ویا مفقود میگردد‪.‬‬
‫اگر در بخشهای متذکره وزارت خارجه بنا بر اصل «شایسته ساالری وسپردن کار به اهل»‬
‫مقرریها صورت گیرد و فارغ التحصیالن زبان وادب عربی استخدام گردند‪ ،‬شکی نیست که‬
‫کار بصورت دقیق‪ ،‬درست ومنظم صورت میگیرد واز چالشهای بوجود آمده جلوگیری بعمل‬
‫ا‬
‫میآید‪ .‬وهمچنان فرصت های کاری زیادی برای اوالد تحصیل کرده وطن مهیا شده وفرش‬
‫بیکاری برداشته میشود‪.‬‬
‫‪ -2‬کار در سفارتخانههای افغانستان در کشورهای عربی وقونسلگریها‬

‫علت گشایش سفارت در یک کشور عربی واسالمی ضمن اینکه تقویت روابط سیاسی‬
‫است در ایجاد همگرایی‪ ،‬ایجاد شغل‪ ،‬تحصیالت وتفاهم نامههای همکاری میان کشورها از‬
‫وظایف سفیر وکارکنان آن شمرده می شود‪ .‬باید در یک سفارتخانه اشخاص آشنا با فرهنگ‬
‫وتمدن عرب ومطالعه پیرامون سابقۀ دیرینه و در زمینه فراهم آوری فرصت کاری ومصالح‬
‫کشورش تجربه وتخصص کافی داشته باشد‪ ،‬این سفارتخانههای که امروزه در کشورهای عربی‬
‫ایجاد شده به علت عدم تخصص وایدۀ کارشناسانه‪ ،‬نه تنها در روابط کشوری تغییری آورده‬
‫نتوانستند‪ .‬بلکه فرصتهای مهیا شده وبورسیههای تحصیلی شهروندان افغان را هم از دست‬
‫دادند‪ .‬ونتوانستند تاکنون از بورسیه های کشورهای عربی استفادۀ درست نمایند ونخواستند‬
‫وسیلۀ سودمند ومؤثری برای دریافت همکاری آن کشورها و ایجاد شغل شوند (وکیلی‪2222 ،‬م‪:‬‬
‫‪.)232‬‬
‫طوری که معلوم است در اکثری از کشورهای عربی سفارت خانههای افغانستان گشایش‬
‫یافته وفعالیت دارد‪ :‬از جمله مصر‪ ،‬عربستان سعودی‪ ،‬قطر‪ ،‬امارات متحدۀ عربی‪ ،‬کویت و‪ ...‬و‬
‫بجز پُست سفیر و مشاورین وکارشناسان که سیاسی و انتصابی است دیگر همه کارمندان باید‬
‫بطور تخصصی واز فارغ التحصیالن زبان وادب عربی استخدام شوند و تازمینه اشتغالزایی بهتر‬
‫برای این فارغ التحصیالن فراهم شود وهم کار بصورت درست وتخصصی انجام شود؛ اما‬
‫متأسفانه در اکثریت این سفارت خانهها اکثراً اشخاص عاطل گماشته میشوند که نه تنها به کار‬
‫وارد نیستند وبه زبان عربی آشنایی ندارند؛ بلکه از محیط و تاریخ و تمدن کشورهای عربی‬
‫بیخبر هستند و به بهانۀ یادگیری زبان عربی درامد ملی را حیف ومیل میکنند ومصارف هنگفت‬
‫ا‬
‫که باالی ایشان صورت میگیرد وآنان چند سالی را بطور دورهیی در سفارتخانهها گردش‬
‫میکنند وتأثیری در روابط و ایجاد تفاهم و همکاری آن ملتها به مردم افغانستان ندارند‪.‬‬
‫‪ -3‬کارمند و ترجمان محلی وکار در سفارتخانههای کشورهای عربی مقیم کابل‬

‫بسیاری از کارکنان ومنسوبین سفارتخانههای کشورهای عربی واسالمی درکابل به ترجمان‬
‫وکارکن ساحوی نیاز دارند تا کارهای روزمره وفعالیتهای راهبردی وتحقیقی خویش در‬
‫افغانستان را به کمک ترجمان فنی به پیش ببرند‪ .‬چون اکثریت آنان به زبانهای فارسی وپشتو‬
‫آشنایی ندارند‪.‬‬
‫افغانستان در قلب آسیا در گوشۀ کره زمین در موقعیت استراتیژیک قرار گرفته که دل‬
‫کشورهای اسالمی‪ ،‬معبر وگذرگاه اموال تجارتی آسیای میانه به شبه قاره هند وترکیه واروپا‬
‫است‪ .‬ازین ناحیه مطالعه وتحقیق در این خاک که امپراطورهای بزرگی را به زانو نشانده است‬
‫برای کشورهای جهان و منطقه حائز اهمیت است وهمچنان کشورهای عربی خاور میانه نه تنها‬
‫در همسایگی نزدیگ افغانستان قرار دارند بلکه مشترکات و پیوندهای عمیق آئینی‪ ،‬باوری‪،‬‬
‫فرهنگی‪ ،‬تمدنی وعرفانی دارند (وکیلی‪2222 ،‬م‪ .)281 :‬وازین ناحیه افغانستان جز از خاک های‬
‫خالفت عباسی و عثمانی بوده و از این لحاظ برای کشورهای عربی ومسلماننشین رابطۀ با‬
‫افغانستان حائز اهمیت است‪.‬‬
‫از جانب دیگر کار وفعالیتهای کشوری آنان و معامالت تجارتی وصنعتی کشورهای‬
‫عربی در محوطۀ سفارت نمیتواند انجام شود وآنان بنا بر ضرورت به خارج از محیط سفارت‬
‫و ارزیابی سطح فرهنگ و وضعیت مردم عامه‪ ،‬باید داشته باشند و ازین لحاظ ناگزیرند ترجمان‬
‫داشته باشند تا کار های شان بصورت درست وفنی انجام شود واین ترجمانها چه بهتر که از‬
‫فارغ التحصیالن زبان وادب عربی استخدام شود تا ضمانت کاری وپیشبرد امور بصورت فنی‬
‫انجام شود وهمچنان سبب همزیستی‪ ،‬انسانیت وهمدردی‪ ،‬روابط نیک وحسنه با آنان گردد‪.‬‬
‫ا‬
‫هیچگاه یک کارمند فارغ التحصیل زبان وادب عربی به خود اجازه نمیدهد به اشخاص‬
‫خارجی در ساحه وکار دپلوماتیک خیانت کند وباعث خدشه دار شدن روابط سیاسی شود‪.‬‬
‫چون در چهار سال تحصیل خویش موارد ازین دست را پیرامون تاریخ وفرهنگ عربی و حس‬
‫همجواری آموخته است وهمچنان باعث روان شدن زبان عربی وازدیاد تجربه برای فارغ‬
‫التحصیالن می شود‪ ،‬چه می شود فضای کار ادامه رشته تحصیل وتجربه در رشته مورد تخصص‬
‫باشد‪.‬‬
‫وهمچنان کار به صفت مشاور ومترجم اشخاص بلند رتبه دولتی که به کشورهای عربی‬
‫سفر می نمایند واکثرًا به منظور امضای تفاهم نامه ها وبرنامه های اقتصادی به کشورهای عربی‬
‫سفر می نمایند نسازمند مشاور ومتکلم عربی اند که متأسفانه در کشور ما افرادی به صفت مشاور‬
‫ومترجم با افراد بلند رتبه ودپلوماتیک سفر می نمایند که آگاهی درست از زبان عربی وفن‬
‫ترجمه نداشته وکثرًا افراد غیر متخصص به کار گماشته می شوند‪.‬‬
‫‪ -4‬کار در مربوطات وزارت حج واوقاف وراهنمای ساالنه حجاج‬
‫ضمن اینکه بستهای منظم وثابت در داخل وزارت حج و اوقاف ومربوطات آن وریاست‬
‫های حج و اوقاف در ‪ 21‬والیات کشور‪ ،‬مطابق با تخصص فارغ التحصیالن زبان وادب عربی؛‬
‫وجود دارد‪ .‬بست های غیر ثابت و مقطعی که ساالنه برای ارشاد ورهنمایی حجاج بیت الحرام‬
‫در نظر گرفته شده است به تخصص فارغ التحصیالن زبان وادب عربی تعلق میگیرد‪ .‬چون‬
‫ساالنه تعداد زیادی حاجیان از افغانستان به مقصد ادای فریضۀ حج به عربستان سعودی سفر می‬
‫نمایند که اکثریت از آنان بیسواد ودر کل با زبان عربی آشنایی ندارند وآنان به معلمان با‬
‫حوصله‪ ،‬متخصص وکارکشته وبرومند نیاز دارند‪.‬‬
‫ازینکه حج فرضی با تمویل و مصارف شخصی شهروندان که بیشتر از سه هزار دوالر‬
‫امریکایی هزینه دارد‪ .‬و انجام مناسک حج بصورت درست و مناسب بدوش معلمین حجاج‬
‫سپرده میشود‪ ،‬تا حاجیانی که اکثرًا بیسواد وکم سواد ومُسنّ هستند وادای ارکان وشروط حج‬
‫ا‬
‫از آنان باز نماند وحج آنان بصورت درست انجام شود‪ ،‬معلمان حجاج مکلف به راهنمایی‬
‫وآموزش مکرر آنان هستند که این موارد از حوصله و ظرفیت معلمان انتخابیکه درین سالها‬
‫از طرف حج و اوقاف با امتحان نمایشی واغفال اذهان مردم صورت می گیرد؛ بدور است‪ .‬که‬
‫اکثری از آنان کارمندان برحال وزارت حج و اوقاف ومأمورین دولتی هستند‪ ،‬کارهای خویش‬
‫را نیمه تمام رها کرده وبه سیر وتفریح میپردازند این در حالیست هزاران جوان فارغ التحصیلی‬
‫که سالیان از عمر خویش را صرف یادی گیری زبان وفرهنگ وادب عربی نموده اند بی‬
‫سرنوشت وبیکار در شهرها وقریه مصروف اعمال شاقه هستند وکارشناسان ومشاوران وزارت‬
‫حج واوقاف‪ ،‬کارمندان وکارکنان اداره خویش وکارمندان دیگر ادارات دولتی که با آنان رابطه‬
‫دارند به حیث معلمان حجاج مقرر مینمایند‪ ،‬که از یک طرف رهنمایی حجاج بصورت درست‬
‫انجام نمیشود به گفته دپلومات امین وکیلی «چون آنان برای کمایی وسیر وچکر میروند نه‬
‫انجام وظیفه در حالی که ما ساالنه بیش از سی هزار حاجی به عربستان سعودی می فرستیم‬
‫متأسفانه ازین فرصت برای معرفی درست چهره راستین افغانستان بهره گیری نمیشود ومتأسفانه‬
‫مراسم حج وعمره ازین ناحیه برای افغانستان بیشتر بار منفی داشته است ودلیل آنهمه مواردی‬
‫است که بدان اشاره شد» (وکیلی‪2222 ،‬م‪.)288 :‬‬
‫اگر اعزام کارمندان برحال دولتی بصفت معلم حاجیان انجام درست وظیفه باشد‪ ،‬کارمند‬
‫وزارت حج و اوقاف ویا هر کارمند دیگر مسؤلیت وظیفۀ محوله و استحصالی خود را به که‬
‫وامیگذارد‪ .‬واز طرف دیگر رهنمایی وارشاد حاجیان بصورت درست انجام نمیشود اگر معلم‬
‫حجاج هدفش ادای فریضۀ حج وانجام عبادت وتوبه باشد‪ ،‬باید دست از خیانت وحق تلفی‬
‫بردارد و توبهکند که حق دیگری را تلف نه کند و در وظیفهی محولۀ خویش به بهانهی حج‬
‫خیانت را روا ندارد‪ ،‬این موارد همه باعث آنست که این مشاوران وزارت حج و اوقاف و دولت‬
‫مردان دست از خیانت بر نمی دارند وحق تلفی کار روزمرۀ آنان شده است‪.‬‬
‫ا‬
‫پس اینجاست که این کتلهی مظلوم‪ ،‬تحصیلکرده‪ ،‬بیکار مجبور به انجام کاری وادار‬
‫میشوند که رفاه‪ ،‬آسایش‪ ،‬امنیت وسالمتی را از جامعه میگیرد‪ .‬واز جانب دیگر نه تنها کار به‬
‫اهلش سپرده نه شده واصل شایستهساالری در نظر گرفته نمیشود که این مفتی صاحبان وعلمای‬
‫دربار فرش بی عدالتی را بنام الحاج مولوی مفتی فالنی در وزارت اوقاف پهن کنند‪.‬‬
‫راه حلّ اینست که در صورت رفع نیازمندی وادای مسؤلیت بصورت درست وتسلیم حق‬
‫به حقدار باید بسیاری از معلمان حجاج کشور از فارغ التحصیالن زبان وادب عربی‪ -‬که هم‬
‫معلومات فقهی دارند وهم مهارت گفتگوی عربی‪ -‬استخدام شوند‪ ،‬تا جوابگوی صادقانه برای‬
‫مردم وملت باشند وهم از تراکم بیکاری تقریباً پنج هزار فارغ التحصیل رشته عربی که در سرتاسر‬
‫کشور بسر میبرند جلوگیری بعمل آید وهمچنان این معلمی ورهنمای حجاج نه تنها درس علمی‬
‫وتجربهافزای برای آنان شود؛ بلکه مُکمّل درس های چهارساله ایشان به صفت یک سیر علمی‬
‫در جریان زندگی برای ایشان باشد ودر بسا موارد باعث شکستن مرز بیکاری وبیداری ایشان در‬
‫دنیای کسب وکار میشود وبعد از گذشت چند سال حس کارآفرینی را در آنان بوجود خواهد‬
‫آوردکه زمینه ساز اشتغال زایی برای همنوعان خویش گردند‪ .‬ولی برای بسیاری از معلمان‬
‫حجاجی که کارمندان ادارات دولتی هستند این تنها یک سیر وسفر خواهد بود وبس‪ .‬نه درس‬
‫وتجربه ونه هم عبادت‪ ،‬فریضه حج با دیگر عبادات فرق اش درین است که شخصی میتواند به‬
‫حج برود که شخصاً توانایی مالی داشته باشد درین صورت حج باالیش فرض میشود وپروسه‬
‫حج طوری است که ضمن ادای ارکان ومناسک حج در ضمن توبه وندامت از تمام گناهان‬
‫زندگی اش باشد‪ .‬از دانشمندی پرسیده شد چطور بفهمیم که حج فالنی قبول شده است یا نه؟‪.‬‬
‫در پاسخ گفت‪« :‬در صورتی که توبه نماید وتوبه اش قبول شود‪ .‬وپس از ادای حج نیکوکار‬
‫گردد»‪ .‬پس این کارمند دولتی چگونه توبه اش قبول خواهد شد در حالی که از ظلم وحق تلفی‬
‫توبه نکرده است وبه آن ادامه میدهد‪ .‬واهلل اعلم‪.‬‬
‫ا‬
‫‪ -5‬کار در بستهای کادری وتدریس در پوهنتون های کشور‬

‫فارغ التحصیالن زبان وادب عربی با تحصیل در مقاطع باالتر (مقطع ماستری ودکتورا)‬
‫میتوانند ساحۀ بازار کار خود را وسعت ببخشند وبه صفت معاون استاد بطور رسمی در‬
‫پوهنتونهای که رشتۀ زبان وادب عربی را داشته باشند‪ ،‬بعد از طی مراحل رسمی عضویت هیئت‬
‫تدریس را بدست می آورند‪ .‬در صورت استخدام بطور کلی تمام استحقاق کادر های علمی را‬
‫مستحق میشوند‪ .‬واین شغل بهتر وآبرومند تری است که در افغانستان سراغ میشود‪.‬‬
‫پروسۀ استخدام در پوهنتونها و مؤسسات تحصیالت عالی دولتی به سه روش زیر صورت‬
‫میگیرد‪:‬‬
‫الف‪ -‬استخدام رسمی‪ :‬فارغ التحصیالن زبان وادب عربی در افغانستان میتوانند از‬
‫طریق رقابت آزاد وبصورت رسمی در ‪ 12‬پوهنتون کشور که رشتهی فارغده زبان وادب عربی‬
‫را دارند؛ استخدام شوند‪ .‬البته این سِمت برای فارغ التحصیالن لیسانس مشکلتر از فارغ‬
‫التحصیالن ماستر و دکتور است وپوهنتونها ترجیح می دهند بست کادری خویش را در خدمت‬
‫ماستر ودکتور قرار دهند وآنرا به استخدام رسمی در آورند (فکری‪1231 ،‬هـ‪ .)221 :‬افغانستان‬
‫تنها کشوری است که تحصیل کردۀ لیسانس را بصفت استاد در پوهنتون های کشور استخدام‬
‫میکند‪.‬‬
‫ب‪ -‬استخدام بالمقطع‪ :‬فارغ التحصیالن زبان وادب عربی میتوانند از طریق رقابت آزاد‬
‫وکنفرانس در خدمت تدریس قرار گیرند که کاندیدان از طرف مرجع استخدام کننده به قرارداد‬
‫یکساله موافقه نموده وبه تدریس مشغول شوند ودرین پروسه کارمند بصورت قرار دادی در‬
‫استخدام رسمی بالمقطع قرار گرفته ومعاش اندک همانند معاش یک معلم مکتب را دریافت‬
‫میکند ولی معاش ماستر ودکتور نسبت به لیسانس بیشتر می باشد که تکافوی زندگی اش را‬
‫میکند‪.‬‬
‫ا‬
‫ج‪ -‬استخدام افتخاری(کار آموزی)‪ :‬برخی از پوهنتونها که اعضای کادر علمی‬

‫شان در مقاطع تحصیلی بسر میبرند ویا هم اعضای کادر علمی کمتری دارند وبه آموزگار نیاز‬
‫دارند‪ .‬ضمن این که بصورت رسمی استادان قرار دادی بالمقطع استخدام میکنند‪ ،‬واکثرًا استادان‬
‫قراردادی بخاطر کم بودن معاش بطور افتخاری به تدریس می پردازند بسیاری از آنان نو فارغ‬
‫التحصیالن پوهنتونهای کشور هستند برخی از آنان بصورت افتخاری برای صنوف (سال اول‬
‫ودوم) تدریس میکنند تا حد اقل تنوع استاد در آموزش مضمون صورت گیرد وبرای ایشان‬
‫تجربه تدریس وزمینه کار آموزی درست فراهم گردد‪ ،‬نکتهی مهمی که یک دانش آموختۀ‬
‫کارآموز در آغاز تدریس باید آن را مد نظر داشته باشد اینست که تجربه را بر درآمد وثرت‬
‫ترجیح دهد گاهی پول پاداشی نیست که فوراً بدست آید‪ .‬امّا تجربه میتواند از مثقال های طال‬
‫ارزشمند تر باشد‪.‬‬
‫تدریس در پوهنتونها ومؤسسات تحصیالت عالی اکثراً مستلزم فارغ التحصیالنی می باشد‬
‫که در مقاطع ماستری ودکتوراه بسر می برند وبا باال بردن تحصیالت عالی میزان فرصتهای‬
‫کاری خود را بیشتر نموده ودر اندک زمان میتوانند در استخدام بست کادری در مربوطات‬
‫وزارت تحصیالت عالی در آیند‪ ،‬لحظات بیکاری چنین دانش آموختگان کمتر از انتظار است‪.‬‬
‫‪ -6‬تدریس در پوهنتون ها ومؤسسات تحصیالت عالی خصوصی‬
‫فارغ التحصیالن که به خوبی زبان وادب عربی را فرا گرفته اند وبر آن مسلط هستند‬
‫وهمچنان مهارت های الزم را در رشته خویش بدشت آوردند در اندک زمان به استخدام‬
‫پوهنتونهای خصوصی در آمده ودر پستهای کلیدی آن میتوانند استحصال وظیفه وهمزمان‬
‫به تدریس بپردازند‪.‬‬
‫آنان میتوانند در دانشکده شرعیات‪ ،‬حقوق‪ ،‬تعلیمات اسالمی‪ ،‬تعلیم وتربیه وزبان وادبیات‬
‫در دیپارتمنتهای علوم وفرهنگ اسالمی‪ ،‬زبان وادب فارسی وزبان وادب پشتو وغیره تدریس‬
‫نمایند‪ .‬ازدیاد معاش ومکافات پوهنتونهای خصوصی محدود به دوران خدمت نبوده وبه‬
‫ا‬
‫شایستگی‪ ،‬مهارت وپشت کارکارمند ارتباط میگیرد ودانش آموختگان میتوانند زمینه فراهم‬
‫آوری اقتصادی ودرخش علمی خویش را در اندک زمان مهیا سازند‪.‬‬
‫تدریس فارغ التحصیالن زبان وادب عربی به دانشکده ورشتههای فوق محدود نبوده‬
‫ومیتوانند در رشتههای دیگر علوم انسانی همچون علوم اجتماعی‪ ،‬جامعه شناسی‪ ،‬روانشناسی‪،‬‬
‫تاریخ وسیرت اسالمی تدریس نمایند‪ .‬بطور مثال برنامه های ماستری ودکتورای دیپاتمنت های‬
‫فارسی‪ -‬دری وپشتوی پوهنتون کابل بر عالوه مضمون عربی‪ ،‬مضامین را می خوانند که بجز از‬
‫فارغ التحصالن زبان وادب عربی؛ دیگران نمی توانند بطور شایسته آن را تدریس نمایند‪.‬‬
‫خوشبختانه فارغ التحصیالن زبان وادب عربی می توانند بغیر از آن رشته ها‪ ،‬مضامین ثقافت‬
‫اسالمی وفرهنگ اسالمی را در دانشکدههای دیگر علوم تجربی وطبی تدریس نمایند که به‬
‫وسعت ساحۀ کار وازدیاد فرصتهای کاری آنان میافزاید‪ .‬اگر فارغ التحصیالن با شناسایی‬
‫فرصتهای متذکره اقدام به دریافت شغل وبرای بدست آوردن آن مهارتهای الزم را بخرچ‬
‫دهند نه تنها دائره بیکاری تنگ تر خواهد شد بلکه روزنۀ خوشبختی را برای خویشتن فراهم‬
‫خواهند نمود‪.‬‬
‫ترجمان شرکت های تجارتی وصنعتی‬ ‫‪-7‬‬
‫یکی از فرصتهای که برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی شایسته ومناسب است شغل‬
‫ترجمانی در شرکتهای تجارتی وصنعتی است‪ ،‬شرکتهای که برای اجرای معامالت خویش‬
‫در کشورهای عربی واسالمی به ترجمان ضرورت دارند‪ ،‬نه تنها گسترش معامالت تجارتی آنان‬
‫نیاز به ترجمان دارد بلکه اسناد وقرار دادهای که در بین ایشان تبادله میگردد‪ ،‬ضرورت به فهم‬
‫درست هر دو طرف معامله را دارد‪ .‬خصوصاً زمانی که یک طرف معامله تجارتی عرب باشد‪.‬‬
‫(فکری‪1231 ،‬هـ‪ .)222 :‬به عنوان مثال شرکت مخابراتی اتصاالت در افغانستان‪ ،‬شرکت‬
‫مخابراتی وارد در پارکستان‪ ،‬شرکت مخابراتی ایرانسیل درکشور ایران که اصالً از بن واساس‬
‫ا‬
‫یک شرکت مخابراتی عربی بوده وبه اشخاص مشاور ومتکلمی عربی نیاز دارد که تیم های‬
‫تخنیکی را زیر نظارت داشته باشد‪.‬‬
‫بخش دیگر از فرصت های کاری برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی استفاده از منابع‬
‫اقتصادی کشور های عربی است‪ ،‬طوری که معلوم است یگانه درآمد بسیاری از کشور های‬
‫منطقه استفاده از منابع اقتصادی کشور های عربی است‪ .‬بطور مثال بسیاری از شهروندان هند‪،‬‬
‫بنگله دیش وپاکستان‪ ،‬تحت عنوان قوای بشری در کشورهای عربی کار می کنند وازین منبع‬
‫استفاده می نمایند‪ .‬وهمچنان شرکت های استخدام کننده در پاکستان برای کشورهای عربی‬
‫کاریگر آماده نموده وبه آنجا می فرستد همانند‪ :‬شرکت ترویل سنتر وغیره‪ .‬وهمچنان بسیاری‬
‫از شهروندان چینی غیر مسلمان زبان عربی را برای این منظور فرا می گیرند‪.‬‬
‫این مورد در حالی مطرح میگردد که در سالهای اخیر معامالت تجارتی کشور ما‬
‫باکشورهای عربی وتجاران عرب زبان وشرکتهای صنعتی ایشان بیشتر شده وسرمایه گذاران‬
‫زیادی از کشورهای عربی را عالقمند سرمایه گذاری وصادرات به افغانستان نموده است‬
‫وهمچنان سرمایه داران وشرکت های تجارتی هم در کشور های عربی خلیج فارس از جمله‬
‫امارات متحده عربی‪ ،‬کویت‪ ،‬قطر‪ ،‬عراق‪ ،‬سوریه ولبنان که به استقبال سرمایه گذاران افغانی‬
‫نشسته اند‪.‬‬
‫امروز روابط تجارتی ومعاماتی در کشورما توأم با کشورهای عربی نسبت به هر زمانی دیگر‬
‫بیشتر شده و واردات ما چند برابر صادرات ما از کشورهای عربی خلیج فارس است‪ .‬از جمله‬
‫کاال واجناس وارداتی‪ :‬موترهای نو وچلیده از شهر های دُبی وابوظبی کشور امارات متحده‬
‫عربی‪ ،‬بحرین وسامان آالت موتر وماشین آالت الکترونیکی‪ ،‬اقالم عطاری وتیکه های فیشن‪،‬‬
‫انواع صابون واشیای شستشو و روغنیات موتر وسامات آالت برقی وغیره‪ .‬این همه از کشورهای‬
‫عربی وارد میشود ودر مقابل تنها اقالم صادراتی ما به کشورهای عربی‪ :‬میوه های خشک‬
‫ا‬
‫همچون پُسته‪ ،‬بادام‪ ،‬زغفران‪ ،‬زیره‪ ،‬قالین افغانی‪ ،‬صنایع دستی‪ ،‬پوست قره قل وغیره واز معدنی‬
‫باب‪ :‬الجورد‪ ،‬آهک‪ ،‬سنگ های قیمتی وگرانیت می باشد‪.‬‬
‫کشور ما به غیر از کشورهای عربی روابط تجارتی گستردۀ با کشور های اسالمی از جمله‬
‫مالیزیا‪ ،‬اندونیزیا‪ ،‬بنگله دیش‪ ،‬سریالنکا ونیپال ودیگر کشورهای شبه قاره هند دارد که آنان‬
‫ترجیح می دهند در جریان معامله به عربی سخن بزنند‪.‬‬
‫‪ -8‬کار وشغل معلمی در وزارت معارف‬
‫شغل معلمی وظیفۀ مقدسی است که اکثری از فارغ التحصیالن زبان وادب عربی از گذشته‬
‫های دور بدینسو بدان مشغول ودر خدمت اوالد وطن وتنویر اذهان ایشان قرار دارند‪ ،‬ولی‬
‫متاسفانه به نسبت کم بودن ساعات درسی مضمون عربی وقواعد آن وآغاز مضمون عربی از‬
‫صنوف هفتم الی صنوف دوازدهم لیسه‪ ،‬ساحه کاری راکه زیادتر از توقع است برای فارغ‬
‫التحصیالن زبان وادب عربی تنگ تر شده است‪.‬‬
‫اگر بصورت درست‪ ،‬علمی‪ ،‬منطقی واساسی فکر شود در کشور اسالمی که دستور آن‬
‫قرآن کریم به زبان عربی‪ ،‬احادیث‪ ،‬فقه اربعه وشرایع اسالمی همه به زبان عربی وزبانهای ملی‬
‫یعنی ادبیات فارسی وپشتو وازبکی ما بیشتر از ‪ 22‬فیصد متأثر از ادبیات عربی است‪ .‬وارزیابی‬
‫سطح سواد ودانش علمی تحصیلکردگان ما هم از روزنهی فهم ادبیات واصطالحات عربی‬
‫سنجدیده میشود‪ .‬پس بی انصافی است که کارشناسان ومشاوران وزارت معارف کشور ساعات‬
‫درسی مضمون عربی را در کل هفته دوساعت وآغاز تدریس زبان عربی را از صنوف هفتم‬
‫آغاز؛ الی صنون نهم برنامه ریزی کرده اند که خیلی غیر منصفانه ونا عدالنه است‪ ،‬باید حد اقل‬
‫ساعات درسی زبان وقواعد عربی چهار ساعت در هفته باشد واز صنوف چهارم ابتدائیه الی‬
‫صنوف نهم متوسطه تنظیم شود‪ .‬اگر چنین شود – که ازین نظام بعید توقع نمی رود‪ -‬هم خدمتی‬
‫است که در باال بردن سطح سواد‪ ،‬دانش وفهم اوالد وطن – جوانان ونوجوانان‪ -‬ونسل آینده‬
‫ا‬
‫انجام میشود وهم فرصتهای کاری مناسبِ برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی فراهم می‬
‫شود‪.‬‬
‫علی الرغم آنکه ادعای کارشناسان وزارت معارف شاید آن باشد که مضامین عربی در دار‬
‫العلومها ومدارس دینی دولتی وخصوصی بیشتر است ودر عموم تمام مضامین به عربی تدریس‬
‫می شود‪ ،‬در پاسخ باید گفت که این در حد یک شعار است و درمفردات درسی دار العلومها‬
‫ومدارس دینی بجای مضامین عربی اکثرًا مضامین ساینسی‪ ،‬زبان وادبیات‪ ،‬وعلوم اجتماعی اضافه‬
‫شده است وبرای مضامین عربی تنها نام مانده است که آنهم از طرف کسانی تدریس میشود‬
‫که آگاهی درست از قواعد وزبان عربی ومزایای تاریخ وفرهنگ عربی ندارند‪ ،‬بجز تعداد‬
‫محدودی که آنان انگشت شمار وقابل قدرند‪.‬‬
‫‪ -9‬دار الترجمه رسمی (ترجمه اسناد و وثائق رسمی)‬
‫یکی از فرصت های کاری رسمی وتخصصی برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی‪،‬‬
‫جواز کارگاه ترجمه فنی ویا دار الترجمه است‪ ،‬ساالنه افراد نخبه ومجرب از فارغ التحصیالن‬
‫زبان وادب عربی میتوانند از طریق امتحان ویک سری کار های اداری به دریافت جواز دار‬
‫الترجمه از وزارت عدلیه کشور موفق شوند‪ .‬که توزیع این جوازنامه بسیار محدود بوده وبرای‬
‫افراد کار کشته ومجرب میّسر می گردد‪.‬‬
‫کار دار الترجمه رسمی وفعالیتهای آن با ترجمه اسناد وسوابق تحصیلی (لیسانس‪ ،‬ماستری‬
‫ودکتورا) ترجمه تذکره ها‪ ،‬قباله‪ ،‬اسناد ملکیت های منقول‪ ،‬وغیر منقول‪ ،‬شامل تمام اسناد رسمی‬
‫میگردد که در بدل پرداخت هزینه یعنی فیس ترجمه می شود‪.‬‬
‫و وزارت امورخارجه ترجمه های رسمی ایشان را تصدیق نموده وجهت معامالت تجاری‪،‬‬
‫روابط فرهنگی‪ ،‬اعتماد سازی‪ ،‬تبلیغ عقاید ادیان وتمام فعالیت های انسانی از آن کار گرفته‬
‫میشود وبه کشور های جهان فرستاده می شود‪ .‬از جمله ترجمه دوسیه های پناهندگی برای‬
‫شهروندان افغانی در کشور های اروپا‪ ،‬استرالیا وامریکا که اکثرًا فتوا ها وگذر نامههای شهروندان‬
‫ا‬
‫دین گریز را به زبانهای خارجی ترجمه نموده و وزارت خارجه هم آنرا تایید نموده به سفارت‬
‫ویا بخش پناهندگی کشورهای خارجی جهت اخذ پناهندگی گسیل می شود‪.‬‬
‫چه بهتر که فارغ التحصیالن متدین زبان وادب عربی درین دار الترجمه ها استخدام شده‬
‫ودر آن کار نماید تا از ترجمه کارهای شنیع وغیر دینی شهروندان جلو گیری نموده وآنان را‬
‫عند الموقع به حکمتها وخوبی های دین مبارک اسالم آگاه نموده و برای آنان تذکر بدهد وبرای‬
‫آن اضرار ادیان ومحیط کشور های غربی را بیان نماید‪.‬‬
‫‪ -11‬ترجمه کتب ومتون عربی‬
‫مترجمی نه تنها یک شغل مناسب ونسبتًا کم جنجال است بلکه یک شغل پُر در آمد وتجربه‬
‫افزا نیز است نه تنها معلومات علمی آن را افزایش می دهد بلکه در ارسال نظریات خویش در‬
‫قالب افکار دیگران نقش مهم تری میداشته باشد‪« .‬ترجمه متون وکتابهای عربی در کشور ما‬
‫به افرادی که به زبان عربی تسلط داشته باشند مستلزم فضای کاری در کانون های ترجمه متون‬
‫وکتابهای عربی کامالً احساس میشود چون بازار کتاب ما نیاز مبرمی به ترجمان داردکه به زبان‬
‫عربی وکار ترجمه مهارت داشته باشد» (فکری‪1231 ،‬هـ‪ .)221 :‬مترجمی نه تنها فرصت دیگر‬
‫از فرصت های کاری مهیا شده برای فارغ التحصیالن زبان وادب عربی است بلکه یک شغل‬
‫آزاد وآبرومندی است که نیاز به دفتر‪ ،‬دُکان‪ ،‬مکان وآدرس مشخص‪ ،‬میز کار وتشکیالت ندارد‬
‫واجرای این شغل نیاز به سرمایه گذاری و برنامه ریزی های کالن هم ندارد‪.‬‬
‫مترجم می تواند در پشت یک میز وکمپیوتر بصورت آنالین وغیر آنالین کار ترجمه را‬
‫به پیش ببرد‪ ،‬وضرورت کارگاه ترجمه به زبانهای فارسی‪ -‬دری وپشتو وازبکی‪ ،‬درین اواخر‬
‫بیشتر شده ونیاز های جدی را بوجود آورده است‪ .‬ترجمه متون وکتب عربی در حقیقت انعکاس‬
‫دیدگاه نویسنده عربی زبان به زبان های ملی است‪ .‬برای خوانندگانی که به زبان عربی دسترسی‬
‫ندارند وخصوصاً شاگردان مکاتب ودانشجویان پوهنتون های کشور که به زبان عربی کمتر‬
‫آشنایند‪.‬‬
‫ا‬
‫فرصت مترجمی به کسانی میسر می شود که میزان تسلط ایشان بر این زبان باالتر باشد در‬
‫آن صورت می توانند درین کار درخشش بیشتری داشته باشند‪ .‬سالها قبل در یکی از صفحات‬
‫جراید مطلبی را پیرامون نشر وترجمه کتابها در سطح جهان خوانده بودم؛ نوشته بود هرکتابی‬
‫های که در جهان چاپ ونشر می شود بعد از یک ساعت نسخۀ ترجمه شدۀ آن به زبان جاپانی‬
‫در کشور جاپان نشر می شود وهمچنان دوساعت پس از نشر برگردانی آن به زبان فارسی در‬
‫کشور ایران منتشر میشود‪ .‬البته هر کتاب چانس ترجمه را به این سُرعت نمی داشته باشد چانس‬
‫برای آن کتابهای میسر می شودکه حاوی نظریات جدید در ساحه اقتصاد‪ ،‬انکشاف وبرنامه‬
‫ریزی‪ ،‬ودر پیشرفت وتوسعه دولتها نقش به سزایی داشته باشد‪ ،‬اقبال ترجمه ونشر را در اسرع‬
‫وقت دریافت می کند‪ .‬یعنی کشور های توسعه یافته ویا درحال توسعه از چنین کارگاه ترجمه‬
‫فنی ومجهز برخوردارند که نظریات علمی جدید را که در جهان نشر می شود به مجرد نشر به‬
‫زبان خویش ترجمه نموده وبه دسترس دیگران قرار بدهند‪.‬‬
‫‪ -11‬کار در اکادمی علوم افغانستان وتحقیق وترجمه آزاد‬
‫یکی از فرصت های آزاد ترجمانی برای رسانه های صوتی وتصویری جهان عرب واسالم‬
‫در سطح منطقه است که برخی از فارغ التحصیالن رشته زبان وادب عربی بدان مشغولیت دارند‬
‫ومیتوانند افراد زیادی از آنان به این فرصت های کاری مشغول شوند وبتوانند ازین طریق امرار‬
‫معیشت نمایند‪.‬‬
‫تحقیق وترجمه از دوران گذشتۀ تاریخ بدینسو در افغانستان بصورت آزادانه وجود داشته‬
‫ودرین ساحه کار منظم دولتی که به چشم می خورد‪ ،‬اکادمی علوم افغانستان است که برخی از‬
‫فارغ التحصیالن زبان وادب عربی در دیپارتمان مربوط زبان های خارجی اکادمی علوم افغانستان‬
‫مصروف تالیف وتحقیق وترجمه می باشند‪.‬‬
‫قابل ذکر است که فرصت های شغلی در اکادمی علوم افغانستان ‪ -‬یک مرکز تحقیقات‬
‫منظم علمی وتحقیقی است‪ -‬فقط کادری بوده وبا امتیاز باال وترفیع علمی اعضای آن مرتبط‬
‫ا‬
‫است وهمانند بستهای کادری پوهنتونها ومؤسسات تحصیالت عالی؛ فرصتهای ارزشمندی‬
‫است که تعداد زیادی از دانشمندان ومتفکران عرصهی تحقیقات علمی وطن ما در آن مشغولیت‬
‫دارند‪ .‬وفارغ التحصیالن زبان وادب عربی میتوانند برای دریافت واستخدام بستهای کادری‬
‫اکادمی علوم افغانستان‪ ،‬ضمن درجه تحصیالت باالتر علمی به مهارت های تحقیقی وفکری‬
‫دست یابند برای دریافت آن ضروری است که از قبل باید خود را برای آن آماده کرد‪.‬‬
‫‪ -12‬کار در مجله ها ونشریه ها‬

‫فعالیت فارغ التحصیالن رشته زبان وادب عربی در نشریه ها دفتر روزنامه مجله ها‬
‫ومؤسسات مطالعاتی وتحقیقاتی امروز افزایش چشمگیری داشته است‪ .‬وهمچنان ترجمه ودوبله‬
‫نمایش نامه ها وفیلم های عربی به فارسی وپشتو ویا هر زبان دیگری از فرصت های شغلی است‬
‫که فارغ التحصیالن زبان وادب عربی می توانند در استخدام آن درآیند‪ .‬این مورد در زمان است‬
‫مطرح می شودکه درو دیوار وطن از ناحیه افکار وافالم وارداتی مزخرف غربی وشرقی در امان‬
‫نیست وهر روزه استیشن های تلویزیونی در وطن ما که در خدمت دستگاه های غربی قرار دارند‬
‫ونسل آینده واوالد وطن را تیر های سکوالریستی خویش –و مغزهای آنان‪ -‬را نشانه گرفته اند‬
‫وافکار زهر آگین خویش را توسط امواج تلویزیونی در مغز های ایشان تزریق می نمایند‪ ،‬چه‬
‫بهتر که در کارگاههای دوبله وبرگردانی فلم ها ونمایش نامه ها اشخاص متدین فارغ التحصیل‬
‫زبان وادب عربی قرار بگیرند ودر فضای ترجمه افکار زهر آگین آنان را سانسور نموده‪ ،‬در خط‬
‫اول مبارزه برای نجات اوالد وطن را همکاری بیدریغ نمایند‪ ،‬این عمل در ذات خود نه تنها‬
‫اشغال وپر کردن یک فرصت کاری است بلکه در حقیقت قرار گرفتن در خط اول جبهۀ مبارزه‬
‫وبکار بردن اسلحه ایشان از نوع خودشان است که در واقع ازین طریق رهبری کردن مؤفقانه‬
‫جبهۀ مبارزه در مقابل دشمن وجنگ سرد است‪.‬‬
‫ا‬
‫‪ -13‬فرصت های کاری آنالین وکمپیوتری و برنامه های عربی چینلهای تلویزیونی‬
‫غیر از فرصت های کاری فوق فرصت های شغلی دیگری مانند تدریس آنالین زبان عربی‪،‬‬
‫اکادمی زبان عربی‪ ،‬کار در رسانه های جمعی‪ ،‬حروف چینی آثار کمپیوتری و ویراستاری آثار‬
‫عربی واکادمی آنالین قرآن کریم وآموزشگاه های آموزشی عربی وغیره‪.‬‬
‫از فرصت های کاری آزادی است که فارغ التحصیالن زبان وادب عربی میتوانند بصورت‬
‫آزاد وغیر وابسته به کار آفرینی وایجاد شغل برای خویش ودیگران مبادرت ورزند ومیتوانند‬
‫ازین طریق امرار معاش نمایند‪.‬‬
‫امروزه با همگانی شدن رسانه های جمعی از برکت دنیای مجازی وتکنالوژی وانترنیت‬
‫کار در فضای مجازی بیشتر شده است‪ ،‬ومیتوان تمام کارهای علمی وتحقیقی ومطالعوی را ازین‬
‫طریق انجام داد واستفاده درست ومعیاری را ازین طریق نمود‪.‬‬
‫کار در رسانه های دیداری وشنیداری وبرنامه های عربی در چینل های افغانی از فرصت‬
‫های کاری است که فارغ التحصیالن زبان وادب عربی را بدان فرا می خواند‪ .‬وکار درین برنامه‬
‫های تلویزیونی به زبان عربی از آن جهت مهم است که میتواند در معرفی فضای کشور وبرنامه‬
‫های کشوری وروابط افغانستان با کشورهای عربی می تواند زمینه ساز وکارگر باشد وهمچنان‬
‫معرفی جاذبه های گردشگری افغانستان به عربهای گردشگر وایجاد فضای مناسب برای‬
‫گردشگران بین المللی می توانند فرصت های کاری بیشتری برای شهروندان مهیا کند‪ .‬این‬
‫موضوع ایجاب یک معلومات کامل ومفصل را می نماید وپرداختن به آن از حوصله این مقاله‬
‫خارج بوده وإن شاء اهلل در بحث مستقلی –در آینده نزدیک‪-‬بدان خواهیم پرداخت‪.‬‬
‫ا‬
‫یافته های تحقیق‬

‫ساالنه بیش از صد هزار دانشجو از پوهنتونهای کشور فارغ میشوند که بصورت اوسط‬
‫نزدیک به هزار تن آنان را فارغ التحصیالن زبان وادب عربی تشکیل میدهند وتعداد محدودی‬
‫از آنان جذب میشوند ودیگران همه بیکار میمانند ویا به شغلهای نا مناسب ویا هم اعمال شاقه‬
‫همانند کار در ترانسپورت‪ ،‬موتر شوییها‪ ،‬باربریها‪ ،‬کار بصفت جاروبکش در شاروالی ویا‬
‫نگهبانی شرکتها مصروف میشوند‪ .‬وهمچنان بسیاری از ایشان از فرصتهای کاری مرتبط با‬
‫رشتۀ خویش آگاهی نداشته ویا هم برخی آشنایی داشته باشند چون بستهای کادری وشغل‬
‫معلمی که محدود وزمان بر است! ویا هم به دلیل کم دانشی در ادبیات عربی وعدم مهارت در‬
‫امتحان بستهای استادی پوهنتونها ومؤسسات تحصیالت عالی‪ ،‬اکادمی علوم وریاست تالیف‬
‫وترجمه ویا هم محدود بودن بست های معلمی؛ رد میشوند وفکر میکنند غیر از بستهای‬
‫متذکره دیگر فضای کاری دیگری برای ایشان نیست‪ .‬واین باعث دلسردی وافسردگی هر چه‬
‫بیشتر ایشان میگردد ونا گزیر به شغل های شاقه روی میآورند‪.‬‬
‫در اکثرِ از شغلهای متذکره از طرف وزارت خانهها‪ ،‬مؤسسات وسازمانهای کشور‬
‫ویژگیهای مهارت زبانی ودانشهای آفاقی فارغ التحصیالن زبان عربی‪ ،‬مورد پسند ایشان بوده‬
‫ودر واقع دانشجویان با فراگیری زبان عربی میتوانند به آسانی در این بخشها مشغولیت حاصل‬
‫کنند؛ امّا متاسفانه اغلب از فارغ التحصیالن نمی توانند بطور سلیس وروان به عربی سخن بگویند‬
‫ویا هم به عربی می توانند سخن بگویند ولی معلومات ایشان در راستای ادبیات عربی سطحی ونا‬
‫چیز است که موارد فوق استخدام آنان را در وظایف متذکره با کُندی مواجه کرده ودر بسا‬
‫موارد سبب بیکاری ایشان میگردد‪.‬‬
‫چالش دیگری که به یافتههای تحقیق میافزاید اینست که اکثری فارغ التحصیالن زبان‬
‫عربی مهارت های مورد نیاز را متأسفانه ندارند برای مثال؛ یک فارغ التحصیل زبان عربی بخواهد‬
‫ترجمان یک سفارتخانه کشور عربی یا یک سازمان فرهنگی شود‪ ،‬باید با رشتۀ مترجمی‪،‬‬
‫ا‬
‫فرهنگ‪ ،‬ادبیات عربی‪ ،‬تاریخ وتمدن عربی ومهارت های ارتباطی دیگر آشنا باشد تا بتواند‬
‫ترجمان خوب برای مرجع استخدام کننده شود‪ ،‬در حالیکه آموزشهای رشته عربی در‬
‫پوهنتونها صرفاً مربوط زبان وادبیات عربی میشود وتخصصهای دیگر همچون‪ :‬ترجمهی زبان‬
‫عربی‪ ،‬تمدن وفرهنگ عربی وآموزش اختصاصی مکالمه عربی در مقطع لیسانس وماستری تا‬
‫هنوز نیست‪ .‬برای گذر ازین چالشها‪ ،‬راه حلّ اینست که ظرفیت ها باال برده شود وتخصصهای‬
‫جدید ایجاد وبرای یاد دهی برنامه های الزم روی دست گرفته شود وجهت فراهم کردن مهارت‬
‫های برای دانشجویان زبان وادب عربی تالش های جدّی صورت گیرد‪.‬‬
‫نتیجه گیری‬
‫با توجه به تحلیل یافتههای تحقیق بررسیها نشان میدهدکه افزایش جمعیت وشدت‬
‫فشارهای بیکاری در بین فارغ التحصیالن زبان وادب عربی برخی از آنان نسبت به دوران تحصیل‬
‫ورشتۀ خویش احساس زیان میکنند‪ .‬کارشناسی دقیق نه تنها برای شناسایی فرصتهای کاری‬
‫برای فارغ التحصیالن کنونی‪ ،‬بلکه به لحاظ برنامهریزی برای مهار بیکاری وتحقق اهداف توسعه‬
‫وپیشرفت کاری در سطح کشور کمک شایانی خواهد کرد‪ .‬بدون این که تأثیر نا کار آیی پالن‬
‫گذاران دولت را در زمینه در نظر بگیریم‪ ،‬باال بودن نسبت جمعیت جوانان که ‪ 12‬فیصد نفوس‬
‫کشور را تشکیل میدهند موجب میشود بخش مهمی از فرزندان کشور به عوض اینکه در رفع‬
‫نیازمندی جامعه کار کنند‪ ،‬در خدمت قاچاقبران حرفهی وتروریستان بین المللی قرار میگیرند‪،‬‬
‫ازین لحاظ رفاه‪ ،‬آسایش‪ ،‬سالمتی وامنیت جامعه گرفته میشود‪ ،‬واینک زمینۀ هرج ومرج‬
‫وسردرگمی را در وطن فراهم کرده است‪ .‬اکنون که برخی از پالن گذاران دولت ازین وضع‬
‫آگاه شده وادامه وضعیت را مایه نگرانی خویش دانسته اند‪« ،‬حال آنکه به لحاظ کمبود زمینه‬
‫های اشتغال در بسیاری از کشورهای اسالمی وازدیاد جمعیت‪ ،‬این نگرانی بی اساس می باشد»‪.‬‬
‫(احمدیان‪1282 ،‬هـ‪ .)12 :‬چون افزایش جمعیت مایه نگرانی نیست‪ ،‬بلکه افزایش بیکاری وکمبود‬
‫فرصتهای کاری برای جوانان مایۀ نگرانی است‪.‬‬
‫ا‬
‫واز جانب دیگر مایۀ این نگرانیها همان برنامه سازان هستند گروه زیادی از جوانانی که‬
‫نیروی فعال جامعه هستند وزمینه رشد وتوسعه را در جامعه فراهم مینمایند ومیخواهند در‬
‫پیشرفت وترقی اقتصادی‪ ،‬اجتماعی وفرهنگی کشور؛ نقش داشته باشند‪ .‬آنان را بی سرنوشت‬
‫رها نموده وافراد وابسته به تبار خویش را در پستهای دولتی استخدام مینمایند‪.‬‬
‫در زمینه توزیع فرصتهای شغلی باید گفت که آن فرصتهای که از انظار عموم‬
‫دانشجویان پنهان بوده است نشاندهی وراههای رسیدن به آن ذکر شد‪ ،‬واین راه حلّ هم مطرح‬
‫گردیدکه درین راستای تنویز اذهان دانشجویان اقدام جدّی صورت گرفته وبا گنجانیدن‬
‫گرایشهای متناسب با بازار کار وتقاضای جامعه این نیازمندی مرفوع گردد‪ ،‬در صورت تحقق‬
‫این امر شاهد کاهش نرخ بیکاری ورفاه وآسایش هر چه بیشتر کشور خواهیم بود‪.‬‬
‫برخالف تصور معمول مبنی بر کمبود فرصت های کاری برای فارغ التحصیالن زبان وادب‬
‫عربی نتایج تحقیق نشان میدهد که برخی از دانش آموختگانی که باکسب دانش ومهارتهای‬
‫الزم؛ به فرصتهای شغلی دلخواه خویش زودتر رسیدند‪ .‬وبرخی دیگر با فرصت های معلمی‬
‫وتدریس فرصت ها وچانس های دیگر را کنار زده وبا حصول قناعت زندگی را طبق معمول‬
‫به پیش میبرند وتعداد کمی هستند که در کارهای غیر تخصص ومصروفیتهای حاشیهی‬
‫مشغولند‪.‬‬
‫پیشنهادها‬
‫به وزارت محترم تحصیالت عالی پیشنهاد میگردد تا یک مضمون را بنام «نشاندهی فرصت‬
‫های کاری برای دانش آموختگان علوم انسانی وتجربی» در پوهنتونها ومؤسسات تحصیالت‬
‫عالی درج کاریکولم "مفردات درسی" نموده وبه پوهنتونها ومؤسسات تحصیالت عالی‬
‫هدایت تدریس آن داده شود تا در سالهای اخیر تحصیلی دانشجویان فرصت های کاری مرتبط‬
‫ب ه رشته خود را شناسایی نموده مهارت های الزم را برای حصول آن به کار گیرند‪ .‬وهمچنان‬
‫قبل از فراغت برای آنان سیمینار وکنفرانس های برای شناسایی عرصه های شغلی مرتبط با وظیفه‬
‫ا‬
‫را تدویر نمایند تا بتوانند معلومات کافی در ارتباط به فرصت های کاری رشتۀ خویش دریافت‬
‫کنند‪.‬‬
‫به وزارت محترم کار وامور اجتماعی پیشنهاد میگردد تا سیمینارها وکنفرانسها را تحت‬
‫نام «نشاندهی فرصت های کاری برای دانش آموختگان علوم انسانی وتجربی» برای فارغ‬
‫التحصیالن در تمام والیات –تحت نظر استادان وکارشناسان زبان وادب عربی‪-‬تدویر نموده تا‬
‫زمینۀ هر چه بیشتر جذب ایشان را در ادارات دولتی وخصوصی فراهم نمایند وهمچنان اشتراک‬
‫ایشان در سمینارها وکنفرانسهای کوتاه مدت‪ ،‬نه تنها یک مصروفیت بعد از فراغت برای آنان‬
‫بوده بلکه جهت تکمیل برنامه لسانس برای دانشجویان ضروری ومفید تلقی میگردد ودر ذهنیت‬
‫سازی آنان برای دریافت شغل آبرومند‪ ،‬صبر وحوصله در راه حصول وظیفه‪ ،‬تعهد وقناعت در‬
‫ادای وظیفه برای آنان را آموزش دهد‪ .‬این موارد از ضروریات مبرم دانشجویان افغان درین برهۀ‬
‫تاریخی برای آنان در سرتاسر کشور خواهد بود‪.‬‬
‫فهرست منابع‬
‫‪ -1‬احمدیان‪ ،‬محمد علی‪1282( .‬هـ)‪ .‬ویژگیهای جغرافیای کشورهای اسالمی‪ ،‬مشهد‪:‬‬
‫سخن گستر‪.‬‬
‫‪ -2‬حیدریان شهری ومهدی آواء‪1231( .‬هـ)‪« .‬بررسی فرصت های شغلی مرتبط با رشتۀ زبان‬
‫عربی» «بررسی موردی شهر مشهد» تهران‪ :‬مجله علمی –پژوهشی انجمن ایرانی زبان‬
‫وادبیات عربی‪ ،‬ش‪ ،23‬صص‪.221-212‬‬
‫‪ -2‬دامغانی‪ ،‬سید رضا تقوی‪1232( .‬هـ)‪ .‬نگرش بر مدیریت اسالمی‪ ،‬تهران‪ :‬شرکت چاپ‬
‫ونشر بین الملل‪.‬‬
‫‪ -1‬سعادت‪ ،‬وحید اهلل‪1232( .‬هـ)‪« .‬راه های ایجاد انگیزه برای زندگی»‪ ،‬کابل‪ :‬ماهنامه غضنفر‬
‫بانک‪ ،‬ش ‪ ،113-112‬صص‪.12-11‬‬
‫ا‬
‫‪ -1‬فکری‪ ،‬مسعود‪1231( .‬هـ)‪« .‬الفرص املهنية املتاحة خلرجيي أقسام اللغة العربية وضرورة االنسياق‬
‫التعليمي ملتطلباهتا»‪ ،‬تهران‪ :‬مجله علمی –پژوهشی انجمن ایرانی زبان وادبیات عربی‪،‬‬
‫ش‪ ،28‬صص‪.222-211‬‬
‫‪ -2‬فهیم‪ ،‬نوراحمد‪1238( .‬هـ)‪« .‬کار آفرینی چیست؟» کابل‪ :‬ماهنامه غضنفر بانک‪ ،‬ش ‪-122‬‬
‫‪ ،121‬صص‪.22-21‬‬
‫‪ -2‬عبادی‪ ،‬عبد اهلل عبد الرحیم‪1282( .‬هـ)‪ .‬مسؤلیت در اسالم‪ ،‬مترجم‪ :‬محمود خوشخبر‪،‬‬
‫شیراز‪ :‬انتشارات ایالف‪.‬‬
‫‪ -8‬غیاثی‪ ،‬احمد منیر‪2222( .‬م)‪« .‬گذارش سفر به امارات متحده عربی»‪ ،‬کابل‪ :‬مجله مطالعات‬
‫استراتیژیک مربوط وزارت امور خارجه‪ ،‬ش‪3‬و‪ ،12‬صص‪.211-212‬‬
‫‪ -3‬وکیلی‪ ،‬محمد امین‪2222( .‬م)‪« .‬بررسی زمینه های گسترش همکاری های میان افغانستان‬
‫وکشور های عربی»‪ ،‬کابل‪ :‬مجله مطالعات استراتیژیک مربوط وزارت امور خارجه‪،‬‬
‫ش‪3‬و‪ ،12‬صص‪.232-281‬‬
‫ا‬
‫ا‬
‫‪E - ISSN 0132-1133 P - ISSN 0122-4216‬‬
‫املجلد‪ ،2‬العدد‪2221 -1‬م ص ‪112-37‬‬
‫عوامل هروب الشباب عن الدين وميلهم إلی الثقافة الغربية‬

‫‪2‬‬
‫حممد عباسی إیراين ‪ ،1‬عبد الدیان تفکري‬
‫ا‬
‫‪ .1‬مرشح الدکتوراه في علم االجتماعی السیاس ي جامعة اآلزاد اإلسّلمية ‪/‬إیران‬
‫خریج البکالیروس في قسم اللغة الفارسیة بکلیة اللغات واآلداب‪ /‬جامعة تخار‬ ‫‪ .2‬ا‬
‫‪abdayan.tafakri686@gmail.com‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI: 121156160/IACRT0202v1n4r5 | 2222/21/21 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/ 22:‬‬
‫كان هروب الشباب من الدین وميلهم حنو الثقافة الغربية مصدر قلق للقادة الدینيني واملتدینني والعائالت‬
‫كبریا من العامل يف القرون‬
‫هتدیدا جليل الشباب‪ .‬لقد غطت هذه الظاهرة جزءًا ً‬ ‫الدینية‪ ،‬كما أنه یشكل ً‬
‫األخریة‪ ،‬خاصة يف القرن العشرین‪ ،‬بل إهنا أدت إىل ظهور مدارس فلسفية إحلادیة وإیدیولوجيات معادیة‬
‫للدین أو مرتدة‪ .‬لكن ملاذا یتحول اإلنسان‪ ،‬املتلهف بطبيعته إىل الدین والذي ترتبط طبيعته تطوریًا‬
‫وردا على ذلك‪ ،‬ینبغي أن‬ ‫مبوضوعات الدین‪ ،‬إىل الردة‪ ،‬وملاذا تتجلى الردة أكثر يف جيل الشباب؟ ً‬
‫صحيحا للدین احلقيقي‪،‬‬
‫ً‬ ‫وفهما‬
‫یقال‪ :‬ال یوجد عنصر مراوغ يف الدین اإلهلي؛ إذا حقق البشر معرفة دینية ً‬
‫أبدا من الدین‪ .‬عالوة على ذلك‪ ،‬العقل واحلب كالمها يف سياق الدین‪ .‬الدین یغذي العقل‬ ‫فلن یهربوا ً‬
‫البشري واحلكمة ویعطي احلياة واحلركة واحليویة لقلب اإلنسان‪ .‬لذلك‪ ،‬جيب البحث عن سبب الردة‬
‫دورا يف حدوث‬ ‫خارج نطاق الدین احلقيقي والتعاليم الدینية‪ .‬وال شك أن هناك عوامل عدیدة تلعب ً‬
‫الردة‪ ،‬بعضها مذكور يف هذا املقال‪.‬‬
‫الکلمات املفتاحية‪ :‬الدین اهلارب‪ ،‬الغزو الثقايف‪ ،‬الثقافة الغربية‪ ،‬التغریب‪ ،‬اإلمیان الثقايف بالذات وتدمری‬
‫الذات‪.‬‬
‫‪ ‬محمد عباس ی و عبد الدیان تفکری‬ ‫علل وانگبزۀ دين گريزی وگرايش جوانان به فرهنگ غربی‬
‫علل وانگیزۀ دینگریزی وگرایش جوانان به فرهنگ غربی‬

‫نوع مقاله‪ :‬پژوهشی‬
‫‪2‬‬
‫محمد عباسی ایرانی ‪ ،1‬عبد الدیان تفکری‬
‫‪ .1‬نامزد دانشجوی مقطع دکتورای جامعه شناسی سیاسی‪ ،‬دانشگاه آزاد اسالمی‬
‫‪.2‬دانش آموخته زبان وادب فارسی دانشکده زبان وادبیات ‪ /‬دانشگاه تخار‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI:321354310/IAJCR0203v0n0r5 | 2222/21/21 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/2 2:‬‬

‫چکیده‬
‫دین گریزی وگرایش جوانان به فرهنگ غرب همواره دغدغه هایی را برای رهبران دینی‪،‬‬
‫دین داران و خانواده های متدین به وجود آورده و تهدیدی برای نسل جوان محسوب می شود‪.‬‬
‫این پدیده در سده های اخیر‪ ،‬به ویژه در قرن بیست ویکم‪ ،‬بخش عظیمی از جهان را فرا گرفت‬
‫و حتی موجب به وجود آمدن مکاتب فلسفی الحادی و ایدئولوژی های دین ستیز یا دین گریز‬
‫گردید‪ .‬اما چرا انسان که ذاتاً مشتاق دین است و فطرت او با درون مایه های دین پیوند تکوینی‬
‫دارد‪ ،‬به دین گریزی روی می آورد و چرا دین گریزی در نسل جوان‪ ،‬نمود بیشتری دارد؟ در‬
‫پاسخ‪ ،‬باید گفت‪ :‬در دین الهی هیچ عنصر گریزاننده وجود ندارد; اگر انسان ها به دریافت‬
‫معارف دینی و درک صحیح از دین حق نایل آیند‪ ،‬هرگز از دین نمی گریزند‪ .‬افزون بر این‪،‬‬
‫عقل و عشق ـ هر دو ـ در متن دین جای دارند‪ .‬دین هم ذهن و خرد انسان را تغذیه می کند و‬
‫هم به دل آدمی حیات‪ ،‬حرکت و نشاط می بخشد‪ .‬بنابراین‪ ،‬علت دین گریزی را باید در خارج‬
‫از قلمرو دین حق و آموزه های دینی جستوجو کرد‪ .‬بدون تردید‪ ،‬عوامل متعددی در بروز دین‬
‫گریزی نقش دارند که در این نوشتار به بخشی از آنها اشاره می گردد‪.‬‬
‫کلید واژه ها‪ :‬دین گریزی‪ ،‬تهاجم فرهنگی‪ ،‬فرهنگ غرب‪ ،‬غرب زدگی‪ ،‬خودباوری و خودباختگی فرهنگی‪.‬‬
‫ا‬
‫مقدمه‬
‫هر فردی با مراجعه به زندگی جوانان و مطالعه رفتارهای اجتماعی آنها‪ ،‬این مسئله را به‬
‫صورت ملموس درخواهد یافت که در سال های اخیر و بخصوص پس از پایان خالفت اسالمی‪،‬‬
‫گرایش به فرهنگ بیگانه و فرهنگ غربی در بین جوانان ما رشد صعودی یافته است و گروه‬
‫هایی از جوانان به علل گوناگون از دین و فرهنگ حالت گریز پیدا کرده اند‪ ،‬به گونه ای که‬
‫وقتی در بین برخی از آنها از دین و فرهنگ خودی سخن به میان می آید به صورت علنی بی‬
‫میلی و بی عالقگی خود را به دین اظهار می کنند‪ .‬البته باید اذعان کرد که این انکار و دلزدگی‬
‫از دین به خاطر خود دین نیست‪ ،‬بلکه علل این مسئله بیشتر به رفتارهای دینداران و مدعیان دین‬
‫برمی گردد‪ .‬بخش عمده این رفتارهای انکارگونهی جوانان و گرایش های آنان به فرهنگ بیگانه‬
‫به خاطر تبلیغات کاذب و دروغین درباره دین و القای شبهه در بین جوانان می باشد و چون‬
‫جوانان برای این سؤاالت و شبهات خود پاسخ قانع کننده ی نمی یابند‪ ،‬از دین گریزان شده‪ ،‬به‬
‫فرهنگ بیگانه و غربی گرایش پیدا می کنند‪ .‬البته با وجود همه این شبهات وتبلیغات همواره و‬
‫در همه حال بارقه ی از دین و غیرت و حمیّت دینی در روح و روان جوانان موج می زند; بارقه‬
‫امیدی که سرانجام بسیاری از جوانان را از غوطه ور شدن در فرهنگ مبتذل غربی وبیگانه باز‬
‫می دارد وآنان را به آغوش پرمحبت دین باز می گرداند‪.‬‬
‫آسیب شناسی نسل جوان‬
‫«درک جوان» از جمله مسائلی است که الزم است در مورد جوانان رعایت شود‪ .‬به دلیل‬
‫آنکه جوان خود را در این سنین غریب و تنها می بیند‪ ،‬اغلب سعی می کند علیه سنّت ها وآداب‬
‫و رسوم قیام نماید‪ ،‬از والدین خود وجامعه کناره گیری کند و فقط با همساالن خود تماس‬
‫بگیرد‪ .‬در چنین حالتی‪ ،‬جوان به یک یا چند راهنما نیاز دارد تا او را درک کرده و محرم اسرار‬
‫و همراز او گردند‪.‬‬
‫ا‬
‫حال اگر کسی نباشد که به درد دل های جوان گوش فرا دهد و یا احیاناً پدران و مادران‬
‫در مقابل تفکرات او واکنش شدیدی از خود نشان دهند‪ ،‬روشن است که جوان دیگر والدین‬
‫را محرم اسرار خود نمی داند و مسائل خصوصی را با آنان در میان نمی گذارد‪ .‬پس باید با جوان‬
‫همراز بود و به او گفت که ما تو را درک می کنیم و میتوانی مشکالت و ناراحتی های خود را‬
‫با ما در میان بگذاری‪ .‬وقتی جوان احساس کرد که حرف هایش شنیده می شود‪ ،‬آنها را با پدر‬
‫و مادر در میان خواهد گذاشت‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬او احساس تنهایی می کند و تعادل روانی‬
‫خود را از دست می دهد‪ .‬حال اگر جوانی به هر دلیلی احساس کند درک نمی شود و خود را‬
‫در سطح خانه یا جامعه بیگانه ببیند‪ ،‬علیه تفکر‪ ،‬مذهب و یا نحوه پوشیدن لباس بزرگ ساالن‬
‫طغیان می کند واین مسئله را به شکل های گوناگون از جمله پوشیدن لباس هایی با نماد غربی‬
‫بروز می دهد‪.‬‬
‫دوران نوجوانی و جوانی مهمترین دوران زندگانی انسان محسوب می شود‪ .‬در این دوران‬
‫تحوالت عظیمی در درون فرد رُخ می دهد‪ .‬او در مرز بلوغ و نوجوانی از طفیلی بودن می رنجد‬
‫و می خواهد به خود متکی گردد; نیروی عاطفی در او افزایش می یابد و در عالم دوستی‪ ،‬افراد‬
‫را عاشقانه دوست می دارد و در عالم قهر و نزاع‪ ،‬تا مرز انتقام پیش می رود‪.‬‬
‫در این سنین‪ ،‬افراط و تندروی‪ ،‬غرور‪ ،‬خودشناسی‪ ،‬تردید‪ ،‬اضطراب‪ ،‬خیاالت‪ ،‬تهور‪،‬‬
‫استدالل قوی و هوش در باالترین درجه خود قرار دارد و استعدادها به اوج می رسد‪ .‬از اینرو‪،‬‬
‫فرصتْ یک فرصت طالیی است; گو اینکه ترقّی انسان در این سن شکل می گیرد و انحطاط و‬
‫سقوط نیز در همین سن به وقوع خواهد پیوست‪.‬‬
‫نوجوان وجوانی که در یک خانواده نابسامان و محیطی آمیخته با اختالفات خانوادگی‬
‫پرورش یافته‪ ،‬به سختی در مدرسه قابل تربیت خواهد بود‪ .‬اگر والدین بیش از آنچه که به‬
‫نیازهای مادی فرزندانشان اهمیت می دهند به جنبه های روحی آنان می پرداختند‪ ،‬مشکالت‬
‫کمتری به بار می آمد و بزهکاری ها کاهش می یافت‪ .‬بیشتر کودکان بزهکار‪ ،‬از حاکمیت‬
‫ا‬
‫نداشتن عاطفه در روابط خانوادگی و کمبود محبت گالیه داشته و رنج می برند (موحد نیا‪،‬‬
‫‪1223‬هـ‪21 :‬و‪.)22‬‬
‫شرایط حاکم بر این دوران بیانگر اینست که نوجوان و جوان احتیاج به آرامش روانی بیشتر‬
‫و ارتباط صمیمانه و دوستانه دارد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬او همدم و مونسی می طلبد که وجودش را‬
‫درک کند و همچون او‪ ،‬طعم ناخوشایند انتقاد‪ ،‬تهدید‪ ،‬تحقیر و روابط آمرانه را چشیده باشد‪.‬‬
‫کسی را می خواهد که به دور از روابط آمرانه‪ ،‬حاکمانه و ناصحانه‪ ،‬با او دوستانه و صمیمانه‬
‫سخن بگوید و دیگران وجودش رابه گونه ی که هست درک کنندوبپذیرد‪.‬‬
‫در اهمیت این دوران همین بس که طبق فرموده رسول کریم صلی اهلل علیه وسلم یکی از‬
‫مهمترین چیزها که در قیامت قبل از برداشتن قدم از قدم مورد سؤال قرار می گیرد‪ ،‬دوران جوانی‬
‫است‪ .‬و به همین دلیل‪ ،‬آن حضرت درباره آنان چنین سفارش فرموده است‪:‬‬
‫شبَّهَ بِكهولِنَا‪،‬‬
‫صلَّى اللَّه َعلَْي ِه َو َسلَّ َم‪َ « :‬خ ْي ر َشبَانِنَا َم ْن تَ َ‬ ‫ِ‬
‫ال َرسول اللَّه َ‬
‫ال‪ :‬قَ َ‬‫س‪ ،‬قَ َ‬ ‫« َع ْن أَنَ ٍ‬
‫شبَابِنَا» (هیثمی‪1323 ،‬م‪ )23/1 :‬ترجمه‪ :‬بهترین جوان کسی است که به‬ ‫َو َش ُّر كهولِنَا َم ْن تَ َ‬
‫شبَّهَ بِ َ‬
‫پیران شبیه باشد‪ ،‬وبد ترین کهن سالی ما کسی است که به جوانان ما همانندی کند‪.‬‬
‫صلَّى اللَّه َعلَْي ِه َو َسلَّ َم‪" :‬يَ ْع َجب َربُّك ْم‬ ‫ِ‬ ‫«و َعن ع ْقبةَ بْ ِن َع ِام ٍر‪ -‬ر ِ‬
‫ال َرسول اللَّه َ‬
‫ض َي اللَّه َع ْنه‪ -‬قَ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ص ْب َوةٌ"»‪.‬‬
‫ت لَه َ‬ ‫س ْ‬ ‫اب لَْي َ‬ ‫ِم َن َّ‬
‫الش ِّ‬
‫از عقبه بن عامر رضی اهلل عنه روایت است که رسول اهلل صلی اهلل علیه وسلم فرمودند‪:‬‬
‫پروردگار مان از جوانی که در آن خوی کودکی نباشد تعجب می کند‪.‬‬
‫ویژگی های دوره جوانی‬
‫برای اینکه بتوانیم آسیب شناسی بهتری از جوان داشته باشیم در اینجا به برخی از ویژگی‬
‫های دوره جوانی اشاره می شود‪:‬‬
‫‪ .1‬عالقه به دوستی با همساالن‪ :‬بشر در تمام دوران زندگی خویش همواره نیازمند دوستی‬
‫با دیگران است‪ .‬جوانان نیز در این سنین به گروه همساالن‪ ،‬عالقهی بیشتری پیدا می کنند‪ ،‬با‬
‫ا‬
‫آنان روابط دوستانه و صمیمانه برقرار می سازند و دوست دارند بیشتر اوقاتشان را با آنان‬
‫بگذرانند‪ .‬گاه این عالقه و دوستی تا مرحله عشق ورزیدن پیش می رود‪ .‬آنها به همساالن خود‬
‫پناه می برند; زیرا مشکالتی مشابه دارند‪ .‬جوانان با یکدیگر انس می گیرند و حتی رفتارشان نیز‬
‫در یکدیگر تأثیر می گذارد‪ .‬بنا براین‪ ،‬انتخاب دوست در این دوران از اهمیت زیادی برخوردار‬
‫است; چه اینکه سعادت و خوش بختی نیز در معاشرت و دوستی با مردم بزرگوار است(موحدنیا‪،‬‬
‫‪1223‬هـ‪21 :‬و‪ .)22‬چنانچه پیامبر اعظم اسالم صلی اهلل علیه وسلم می فرماید‪:‬‬
‫ال‪َ « :‬جالِ ِ‬
‫س الْكبَ َراءَ‪َ ،‬و َسائِ ِل‬ ‫صلَّى اهلل َعلَْي ِه َو َسلَّ َم قَ َ‬ ‫ِ‬
‫« َع ْن أَبِي ج َح ْي َفةَ َرض َي اللَّه َع ْنه َع ِن النَّبِ ِّي َ‬
‫الْعلَ َم َاء‪َ ،‬و َخالِ ِط الْح َك َم َاء» (البخاری الحنفی‪1333 ،‬م‪ .)33/1 :‬از ابو جحیفه رضی اهلل عنه از‬
‫نبی کریم صلی اهلل علیه وسلم روایت است که فرمودند‪ :‬با بزرگان نست وبرخواست کنید‪،‬‬
‫واز علماء بپرسید و با حکیمان درآمیزد‪.‬‬
‫نباید احساسات فرد در این سنین‪ ،‬نسبت به دوستانش لکه دار شود‪ .‬باعث مطلب اینکه‬
‫جوان با استفاده مثبت از دوستان خود می تواند بر بسیاری از مشکالتش فائق آید‪.‬‬
‫‪ .2‬عالقه به محیط مساعد برای رشد ذهنی‪ :‬جوان به دنبال محیطی می گردد تا درآن محیط‬
‫رشد ذهنی یابد و خلّاقیت خویش را نشان دهد و رفتارش مورد تأیید قرار گیرد‪.‬‬
‫‪ .2‬افتخار به شخصیت‪ :‬تشخّص طلبی یکی از تمایالت غریزی بشر و در نسل جوان بسیار‬
‫قوی و نیرومند است‪ .‬جوان به نوع لباس‪ ،‬نوع آرایش مو ونوع واکنش هایش در برخوردها‬
‫افتخار می کند و در جمع همساالن خود به ابراز شخصیت و خودنمایی می پردازد‪ .‬او می خواهد‬
‫بفهماند که من هم بزرگ شده ام‪ .‬در این زمینه‪ ،‬والدین با برخورد مناسب و هدایت او در انتخاب‬
‫لباس های مناسب و نوع برخورد هایش ضمن احترام به شخصیت وی‪ ،‬می توانند او را در مسیر‬
‫صحیح هدایت کنند‪.‬‬
‫‪ .1‬عالقه به آزادی بی حد و حصر‪ :‬یکی از تمایالت و خصیصه هایی که در این دوران‬
‫شدت می یابد‪ ،‬عالقه به آزادی بی حد و حصر و بی قید و شرط است‪ .‬او می خواهد مقرّرات‬
‫ا‬
‫اجتماعی را نادیده بگیرد و در راه ارضای تمایالت خویش از آزادی های تند و بی حساب‬
‫استفاده کند‪.‬‬
‫‪ .1‬شدت یافتن غریزه جنسی‪ :‬غریزه جنسی یکی از غرایز نیرومند و حساس در وجود‬
‫انسان است‪ .‬این غریزه در حیات روانی و جسمانی انسان تأثیرات فراوانی دارد‪ .‬بسیاری از اعمال‬
‫و رفتارها حتی بیماری های جسمانی و روانی انسان از این غریزه مایه می گیرد‪ .‬اگر این غریزه‬
‫به نحوی درست و با روش عاقالنه تر پرورش یابد‪ ،‬زندگی را قرین آسایش می گرداند و چنانچه‬
‫در طریق افراط و تفریط واقع شود ممکن است صدها ضایعه جسمانی و روانی به دنبال بیاورد‪.‬‬
‫یکی از دانشمندان چه زیبا تمام دوران جوانی را به تصویر می کشد‪:‬‬
‫جوانی‪ ،‬یک پدیده درخشان و یک فصل بی بدیل و بی نظیر از زندگی هر انسانی است‪.‬‬
‫جوان در دوره جوانی‪ ،‬بخصوص در آغاز جوانی‪ ،‬تمایالت و انگیزه هایی دارد‪:‬‬
‫اوالً‪ ،‬چون در حال تکوین هویت جدید خود است‪ ،‬مایل است شخصیت جدید او به‬
‫رسمیت شناخته شود; که غالباً این اتفاق نمی افتد و پدران و مادران جوان را در هویت و‬
‫شخصیت جدید او گویا به رسمیت نمی شناسند‪.‬‬
‫ثانیاً‪ ،‬جوان احساسات و انگیزه هایی دارد; رشد جسمانی و روحی دارد; به دنیای تازه ای‬
‫قدم گذاشته است که غالباً اطرافیان‪ ،‬خانواده‪ ،‬کسان‪ ،‬افراد در جامعه‪ ،‬از این دنیای جدید بی خبر‬
‫و بی اطالع می مانند‪ ،‬یا به آن بی اعتنایی می کنند; لذا جوان احساس تنهایی و غربت می کند‪.‬‬
‫ثالثاً‪ ،‬جوان در دوره جوانی‪ ،‬چه اوایل بلوغ و چه بعدها‪ ،‬با اشیای نا متعارف روبه رو می‬
‫شود; مسائل جدیدی برای او مطرح می شود که سؤال برانگیز است; در ذهن او شبهه ها و‬
‫استفهام هایی به وجود می آید که مایل است به این شبهه ها و سؤال ها و استفهام ها پاسخ داده‬
‫شود‪.‬‬
‫رابعاً‪ ،‬جوان احساس می کند در وجود او انرژی های متراکمی وجود دارد; توانایی هایی‬
‫را در خود احساس می کند; هم از لحاظ جسمانی‪ ،‬هم از لحاظ فکری و ذهنی‪.‬‬
‫ا‬
‫خامساً‪ ،‬جوان برای اولین بار با دنیای بزرگی در دوره جوانی مواجه می شود که این دنیا را‬
‫تجربه نکرده و از این دنیا چیزهای زیادی نمی داند; بسیاری از حوادث زندگی برای او پیش‬
‫می آید که تکلیف خودش را در مقابل آنها نمی داند; احساس می کند که احتیاج به راهنمایی‬
‫وکمک فکری دارد(خمینی‪1223 ،‬هـ‪ :‬بیانیه)‪.‬‬
‫علل وانگیزه دین گریزی نسل جوان‬

‫الف‪ .‬غفلت‪ ،‬جهل و عدم تفکر جوانان درباره دین‬
‫جوان از نظر شناختی‪ ،‬دارای تفکر انتزاعی است و از نظر ذهنی به حد اکثر کارآیی هوش‬
‫می رسد‪ .‬در این دوره‪ ،‬گرایش جوانان به «فلسفه زندگی»‪ ،‬آنان را به سوی مسائل اخالقی‪،‬‬
‫سیاسی و مذهبی سوق می دهد‪ .‬جوانان تالش می کنند هویت مذهبی خود را شکل دهند‪ ،‬اما‬
‫به دالیل گوناگون ممکن است در فرایند هویت یابی مذهبی با بحران مذهبی مواجه شوند‬
‫ونتوانند این هویت را به خوبب تشخیص دهند; در نتیجه‪ ،‬دچار سردرگمی و در نهایت‪ ،‬حالت‬
‫بی رغبتی وگریز از دین شوند‪ .‬یکی از علل این بحران‪ ،‬ناهمخوانی سطح شناختی جوان با سطح‬
‫معارف دینی است که به او ارایه می شود‪.‬‬
‫جوان به دلیل توانمندی های ذهنی خود‪ ،‬دین صرفاً تقلیدی را برنمی تابد‪ .‬او باورهای دینی‬
‫را که از دوران کودکی به صورت تقلیدی به او القا شده‪ ،‬کنار می زند و می خواهد دینی را‬
‫بپذیرد که با سطح تفکر او متناسب باشد‪ .‬اما بسیاری از اوقات آنچه به عنوان دین به او عرضه‬
‫می شود برایش قانع کننده نیست‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬جوان می خواهد همه آموزه های دینی را با عقل خود بسنجد‪ .‬او فکر می‬
‫کند اگر آموزه های دینی در قالب های فکری او بگنجد صحیح است‪ ،‬وگرنه درست نیست و‬
‫باید کنار گذاشته شود‪ .‬این عوامل موجب می شود هویت دینی جوان به خوبی شکل نگیرد و‬
‫دچار بحران شناختی نسبت به این آموزه ها شود و راه نجات از این بحران را گریز از دین بداند!‬
‫ا‬
‫قرآنکریم نیز یکی از علل عمده گرایش به کفر و بی ایمانی را جهل وضعف معرفتی انسان‬
‫ها می داند‪ .‬حضرت نوح علیه السالم به قوم خود می فرماید‪ ﴿:‬وَلَـکِنِّیَ أَرَاکُمْ قَوْماً تَجْهَلُونَ﴾‬
‫(هود‪ ;)23 :‬شما را مردمانی ناآگاه می بینم‪.‬‬
‫حضرت علی رضی اهلل عنه نیز درباره علت کفر می فرماید‪:‬‬
‫«لو أن العباد حین جهلوا وقفوا‪ ،‬لم یکفروا و لم یضلوا» اگر مردم در موارد ناآگاهی درنگ‬
‫و تأمّل می کردند‪ ،‬هرگز به کفر و گم راهی نمی گراییدند‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬یکی از علل روان شناختی دین گریزی در همه انسان ها‪ ،‬به ویژه جوانان‪ ،‬ضعف‬
‫معرفتی و عدم تفکر درباره دین است‪.‬‬
‫علت دیگر این بی رغبتی و گریز از دین برداشت های غلط و نادرست از معارف دینی می‬
‫باشد‪ .‬بسیاری از اوقات‪ ،‬دین مساوی با معنویت لحاظ شده و در حد یک نیاز معنوی صرف بدان‬
‫نگریسته می شود‪ .‬سپس چنین نتیجه گیری می گردد که نیاز به معنویت‪ ،‬فقط ویژه مواقع سختی‬
‫و بحران های شدید است و دین نقش اساسی در زندگی روزمرّه انسان ندارد‪ .‬این دیدگاه ساده‬
‫انگارانه و کاهش گرایانه نسبت به معارف دینی‪ ،‬به تدریج باعث حذف دین از زندگی انسان‬
‫می شود‪ .‬جوانی که در جستوجوی فلسفه زندگی است‪ ،‬اگر احساس کند دین در معنادهی و‬
‫جهت بخشی به زندگی او تأثیر مثبتی ندارد به تدریج آن را کنار می گذارد و چه بسا آن را‬
‫امری زاید و دست و پاگیر انگاشته‪ ،‬از آن گریزان می شود‪ (.‬شاکرین‪1281 ،‬هـ‪.)212-218 :‬‬
‫ب‪ .‬تهاجم سازمان یافته فرهنگی دشمن‬
‫دشمن برای دور ساختن جوانان از دین‪ ،‬از انواع راه ها و شیوه ها استفاده می کند و به هر‬
‫ترفندی دست می زند‪ .‬در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود‪:‬‬
‫‪ -1‬تضعیف باورها و اعتقادات دینی‪ :‬جوانان آینده سازان کشورند و اگر خوب تربیت‬
‫شوند و باورهای دینی را در قلب پاک خویش بپرورانند‪ ،‬هادیان جامعه خواهند بود‪ .‬شور و‬
‫نشاط جوانان وقتی با فرهنگ پاک و پویای اسالم عجین شد‪ ،‬آن گاه به بار خواهد نشست و‬
‫ا‬
‫همگان از ثمرات آن بهره مند خواهند گردید‪ .‬دشمنان اسالم این نکته را خوب می دانند‪ ،‬از این‬
‫رو‪« ،‬باورهای اسالمی» را مورد هجمه قرار می دهند و می کوشند از هر طریق اعتقادات مذهبی‬
‫را در وجود جوانان سست و کم رنگ کنند; زیرا با وجود فرهنگ اسالمی ـ که با فطرت بی‬
‫آالیش جوانان سازگار است ـ جای هیچ نفوذی برای فرهنگ بیگانه نیست‪.‬‬
‫روح اهلل خمینی رهبرانقالب اسالمی ایران مردم را توطئه های شوم چنین خبر می دهد‪:‬‬
‫یکی از راه های تهاجم فرهنگی این بود که سعی کنند جوانان مؤمن را از پای بندی های‬
‫متعصبانه به ایمان ـ که همان چیزی است که یک تمدن را نگاه می دارد ـ منصرف کنند; مانند‬
‫همان کاری که در قرن های گذشته در "اندلس" کردند; جوان ها را بطرف فساد‪ ،‬شهوت رانی‬
‫و می گساری کشانیدند‪ .‬این کارها در حال حاضر هم انجام می گیرد‪ (.‬روزنامه جمهورى‬
‫اسالمی‪1222 ،‬هـ‪.)2 :‬‬
‫‪ -2‬ارائه معیارهای فرهنگ غرب‪ :‬از دیگر شیوه های عملی دشمن در جهت نابودی‬
‫فرهنگ ملّی و اسالمی کشور ما‪ ،‬ارائه معیارهای ارزشی فرهنگ غرب و القای آن بر افراد جامعه‬
‫است‪ :‬رفاه مادی‪ ،‬بهره جویی و لذت بردن بی حد و لجام گسیخته در زندگی و سرانجام‪ ،‬زندگی‬
‫در چهارچوب حیات مادی و حیوانی به دور از معنویات و اخالق و انسانیت‪ .‬تمام تالش های‬
‫آنان پیرامون محور مادی بودن انسان و به عبارتی‪ ،‬بسیج همه امکانات در مسیر لذت بیشتر‪ ،‬سیر‬
‫می کند‪ .‬از این رو‪ ،‬انسان با معنویت و باتقوا را چنانچه از سرمایه های مادی بی بهره باشد‪ ،‬انسانی‬
‫مرتجع و غیرمتمدّن می دانند; ولی انسان بی بندوبار‪ ،‬رفاه طلب‪ ،‬سودجو‪ ،‬ثروت اندوز‪ ،‬چپاولگر‪،‬‬
‫بی دین و المذهب را انسانی متمدّن‪ ،‬متشخص و هماهنگ با زندگی مدرن امروزی معرفی می‬
‫کنند‪.‬‬
‫‪ -2‬اشاعه فساد‪ ،‬ابتذال و بی بندباری‪ :‬پرورش روح انسان بدون محدودکردن شهوت امکان‬
‫پذیر نیست و انسان وقتی شهواتش عنان گسیخته باشد‪ ،‬مانند حیوانات می شود و در این صورت‪،‬‬
‫راه رشد انسانی برای رسیدن به کماالت مسدود می گردد‪ .‬از این رو‪ ،‬اسالم‪ ،‬بخصوص برای‬
‫ا‬
‫ارضای غریزه جنسی‪ ،‬ضابطه‪ ،‬قاعده‪ ،‬حدود و قیود تعیین کرده است‪ .‬بر همین اساس‪ ،‬یکی از‬
‫راه های آسان و ساده مبارزه با نفس دین در یک جامعه‪ ،‬باز کردن راه عنان گسیختگی شهوات‬
‫است; یعنی همان کاری که انگلیسی ها در ادوار گذشته در ممالک اسالمی انجام دادند و جوانان‬
‫را در عالم فساد و میگساری غرق کردند‪.‬‬
‫همفر‪ ،‬جاسوس انگلیسی در ممالک اسالمی در سال ‪1182‬م‪ ،‬در خاطرات خود راه های‬
‫نابود سازی عوامل نیرومند مسلمانان را چنین برمی شمرد‪:‬‬
‫«ترویج شراب خواری‪ ،‬قمار‪ ،‬فساد‪ ،‬شهوترانی‪ ،‬ترغیب به زیرپا نهادن دستورات اسالم‪ ،‬و‪.»..‬‬
‫مقام معظّم رهبری در این خصوص می فرماید‪:‬‬
‫دشمن از راه اشاعه فرهنگ غلط فساد و فحشا سعی می کند جوان های ما را از دست ما‬
‫بگیرد‪ .‬کاری که از لحاظ فرهنگی دشمن می کند تنها یک تهاجم فرهنگی نیست‪ ،‬بلکه باید‬
‫گفت یک شبیخون فرهنگی‪ ،‬یک غارت فرهنگی و یک قتل عام فرهنگی است‪ .‬امروز دشمن‬
‫دارد این کار را با ما می کند‪ (.‬بیانات مقام معظّم رهبری‪1222 ،‬هـ ‪.)2:‬‬
‫ایشان در فرمایشات دیگری‪ ،‬به ناتوی فرهنگی دشمن نیز اشاره کردند; یعنی همان گونه‬
‫که دشمن در جهت نظامی و اهداف نظامی یک نیرویی به نام ناتو (ناتوی نظامی) در اختیار‬
‫دارد‪ ،‬اهداف فرهنگی خود را نیز با تشکیل یک ناتوی فرهنگی به پیش می برد‪ .‬ایشان در مقابل‬
‫این تهاجم و ناتوی فرهنگی دشمن راه کار مهندسی فرهنگی را مطرح نمودند‪.‬‬
‫‪ -1‬ارائه الگوهای غربی‪ :‬اصوال کارکرد اساسی و وظیفه اصلی استعمار فکری این است‬
‫که افراد و ملت های زیر سلطه شخصیت اصلی خویش را از دست داده و به صورت جزئی از‬
‫کشور استعمارگر درآیند‪ ،‬آن هم جزئی که اصول تفکر و فرهنگ اصیل استعمارگر را به‬
‫صورت بهترین ارمغان و یا حتی به شکل وحی منزل آسمانی پذیرا شده و آن را معلم مطلق‬
‫فرهنگ‪ ،‬دانش‪ ،‬اخالق و همه چیز خود بداند‪ .‬کوتاه سخن اینکه به برتری بی چون و چرای‬
‫فرهنگ و دانش و آداب و رسوم آن اعتراف نماید‪(11.‬موحدنیا‪1223 ،‬هـ‪.)22 :‬‬
‫ا‬
‫بر همین اساس است که استعمار با ارائه الگوهایی برای افراد جوامع‪ ،‬در جهت وابستگی‬
‫فرهنگی آنان می کوشد و فرهنگ خود را به گونه ای القا می کند که ملل استعمارشده فرهنگ‬
‫اصیل خویش را رها کرده و مجذوب فرهنگ او شوند‪.‬‬
‫‪ -1‬تخریب و ترور شخصیت های دینی و مذهبی‪ :‬قهرمانان و شخصیت های واقعی هر‬
‫ملت‪ ،‬از عوامل پویایی و بالندگی آن ملت محسوب می شوند‪ .‬آنان چون قلل رفیع در بین جامعه‬
‫درخشیده و نسل های جدید را به تالش و کوشش و مجاهدت فرا می خوانند‪ .‬دشمنان با گستردن‬
‫دام های گوناگون سعی در تطمیع و تخریب آنان داشته و در صورت عدم موفقیت‪ ،‬با نشر‬
‫شایعات و اکاذیب به ترور شخصیت افراد مؤثر می پردازند و در نهایت‪ ،‬برای تحقق اهداف‬
‫شوم خویش دست خود را به خون پاک برگزیدگان و اندیشمندان و مجاهدان ملت آغشته می‬
‫سازند که تاریخ انقالب اسالمی ما نمونه های فراوانی از این نوع ترفندها در دل خود جای داده‬
‫است‪.‬‬
‫‪ -2‬استفاده ابزاری از گروه های مذهبی‪ :‬یکی از روش های دیرین دشمن برای بسط سلطه‬
‫خویش‪ ،‬استفاده از اعتقادات انحرافی در برابر عقاید و ارزش های اصیل است‪ .‬آنان در تالشند‬
‫تا مذهب را که عامل بیداری‪ ،‬پویایی‪ ،‬ظلم ستیزی‪ ،‬عدالت گستری و تأمین کننده سعادت دنیا‬
‫و آخرت است‪ ،‬به عامل تخدیری‪ ،‬انفرادی‪ ،‬انزواطلبی‪ ،‬ظلم پذیری‪ ،‬واپس گرایی و رهبانیت‬
‫تبدیل نمایند و به تعبیر رهبر انقالب اسالمی ایران روح اهلل خمینی‪ ،‬اسالم ناب محمّدی را به‬
‫اسالم آمریکایی مبدّل سازند‪.‬‬
‫تأکید بر اختالفات مذهبی‪ ،‬تکیه افراطی بر تفاوت های شیعه و سنی‪ ،‬ترویج خرافه گرایی‪،‬‬
‫ترویج مذهب دروغین‪ ،‬تحریف مفاهیم بلند همچون انتظار‪ ،‬توکل‪ ،‬دعا‪ ،‬قضا و قدر و تعبّد همه‬
‫در جهت این هدف شوم سازمان دهی و اجرا می شوند‪.‬‬
‫ا‬
‫ج‪ .‬ناسازگاری میان قول و عمل مدعیان دین‬

‫مسئله دیگری که به عنوان عامل دین گریزی مطرح است اعمال خالف کسانی است که‬
‫نسل جوان به عنوان الگو بدان ها توجه می کنند‪ .‬این امر بسیار مهم و خطرناک است و عامل‬
‫دین گریزی آنها می شود‪.‬‬
‫جوانان با مشاهده کسانی که قول و عملشان یکی نیست و در عین حال‪ ،‬دعوت به دین‬
‫داری می کنند‪ ،‬از خود می پرسند‪ :‬اگر اسالم خوب و ارزشمند است‪ ،‬چرا مدعیان آن بدان عمل‬
‫نمی کنند؟‬
‫آنها می گویند‪ :‬چرا این مدعیان دین فقط ما را به عمل به دستورات دینی توصیه می کنند‪،‬‬
‫حال آنکه خودشان فرسنگ ها با دین و احکام دینی فاصله دارند؟‬
‫جوان چون هنوز از پختگی الزم در مورد دین برخوردار نیست و به آن حد از شناخت و‬
‫عرفان مذهبی نرسیده است تا لغزش افراد را به حساب خود آنها بگذارد نه دین و مذهبشان‪ ،‬به‬
‫محض دیدن خالف و اشتباه در اعمال الگوها و کسانی که به طرف دین دعوت می کنند‪ ،‬آن‬
‫را به حساب دین و اخالق و فضیلت می گذارد و از این رو‪ ،‬تمام دیدگاه ها و آرزوهایش به‬
‫یکباره فرو ریخته‪ ،‬نسبت به همه چیز بدبین می شود‪ .‬از همین روست که می گویند لغزش الگو‬
‫و کسی که به عنوان منادی دین مطرح است خطرناک ترین وضع برای نسل جوان است‪ .‬برای‬
‫افرادی که دین و مذهب کامال برایشان جا افتاده باشد‪ ،‬این مسائل مشکالتی را ایجاد نمی کند;‬
‫زیرا آنها می دانند که هر شخص ممکن است دچار خطا و اشتباه گردد و یا ممکن است هوای‬
‫نفس بر شخص غالب شود و اعمالی را بر خالف دین و مذهب مرتکب گردد‪ .‬از این رو‪،‬‬
‫کارهای چنین فردی را به حساب دین او نمی گذارند‪ .‬ولی جوانی که تازه می خواهد دین را‬
‫انتخاب کند و بدان معتقد شده و به این وسیله از الگوهای مذهبی پیروی نماید‪ ،‬آن را به حساب‬
‫دین گذاشته و چنین تصور می کند که تمام دین همین است‪.‬‬
‫ا‬
‫در این باره می توان گفت که الگوهای زنده و مشهور باید در مورد هدایت نسل نو احساس‬
‫مسئولیت و مواظبت بیشتری کنند و از سوی دیگر‪ ،‬به نسل جوان اصالت دین منهای افراد تفهیم‬
‫گردد تا با فرو ریختن و یا ریزش یک الگو‪ ،‬جوان این را به حساب فرو ریختن دین و اخالق‬
‫نگذارد‪.‬‬
‫جوانان نه تنها رفتار خود مربّی و مدعیان دینی را به دقت می نگرند‪ ،‬افکار و کردار فرزندان‬
‫و بستگاه نزدیک او را نیز می کاوند‪ .‬اگر میان آنان افراد نامناسب‪ ،‬فاسد‪ ،‬و سودجو یافت شود‪،‬‬
‫آن را بر ضعف معلم دینی حمل می کنند‪ .‬بدین روی‪ ،‬مربی دینی باید برای تربیت نزدیکان خود‬
‫نیز اهتمامی ویژه بورزد و با تدابیری‪ ،‬پیشاپیش از آینده تاریک آنان جلوگیری کند‪ .‬قرآن نیز‬
‫تأکید ویژه ای بر توجه به هدایت نزدیکان دارد‪﴿ .‬إِذْ قَالَ لِأَبِیهِ وَقَوْمِهِ مَاذَا تَعْبُدُونَ﴾ (صافات‪:‬‬
‫‪ ;)81‬آن زمان که ابراهیم به پدر و قوم خود گفت‪ :‬آخر این چیست که می پرستید؟ پیامبر‬
‫اکرم(صلی اهلل علیه وسلم) بیان رسالت را از نزدیکان خود آغاز کرد و سپس به دیگران توسعه‬
‫داد‪(.‬ساجدی‪1281 ،‬هـ‪.)222 :‬‬
‫د‪ .‬گرایش طبیعی انسان ها به رهایی از قید و بندها‬
‫انسان به طور طبیعی به دنیاطلبی و راحت طلبی بیشتر عالقه دارد تا حرکت به سوی خدا‪.‬‬
‫این یک امر غریزی است‪ .‬خوردن و خوابیدن برای انسان‪ ،‬راحت تر از این است که کارهای‬
‫سخت انجام دهد‪ .‬میل طبیعی به مادی گری و دنیاطلبی در انسان وجود دارد و هر جامعه ای که‬
‫در این جهت زمینه بیشتری داشته باشد‪ ،‬مردمش به آن سمت بیشتر کشیده خواهند شد‪ .‬در جامعه‬
‫خودمان هم به همین صورت است; اگر چیزهایی که جوانان دوست دارند برایشان فراهم شود‪،‬‬
‫زودتر به آن نزدیک می شوند‪ .‬بنابراین‪ ،‬دنیاطلبی ریشه در طبیعت انسان دارد و این طور نیست‬
‫که غرب کاری عجیب و غریب کرده باشد یا معجزه ای رخ داده باشد که موجب شده همه به‬
‫آن جذب شوند; این طبیعی است که اگر کسانی آن محیط را بپسندند و بخواهند خواسته های‬
‫خودشان را ارضا کنند‪ ،‬وقتی ببینند جای دیگر ارضا نمی شود‪ ،‬به سراغ آنجا بروند‪.‬‬
‫ا‬
‫این نکته نشان می دهد که ما در جامعه خود باید در کنار توجه به رشد معنوی و تعالی‬
‫افراد‪ ،‬سعی کنیم جاذبه های مادی را فراهم کنیم‪ ،‬تفریح های سالم به اندازه کافی ایجاد نماییم‬
‫و زمینه های ارضای نیازهای مادی را فراهم آوریم ‪(.‬ساجدی ونمازی‪1282 ،‬هـ‪.)12 :‬‬
‫هـ ‪ .‬محدودیت های اعمال شده از سوی خانواده‬
‫استقالل طلبی‪ ،‬حرّیت و عدالت جویی‪ ،‬از ویژگی های بارز دوره جوانی است‪ .‬جوانان‬
‫برای اثبات این ویژگی ها‪ ،‬با بزرگ ساالن مقابله می کنند‪ .‬این مقابله نه از سر لجبازی و پشت‬
‫پا زدن به ارزش هاست‪ ،‬بلکه بیشتر جنبه اثباتی برای خود جوان دارد‪ .‬یکی از اشتباهاتی که در‬
‫این زمینه از بزرگ ساالن سر می زند سرزنش و مالمت جوان است‪ .‬این سرزنش ها هم از نظر‬
‫عاطفی برای جوان مضرّ است و هم به روحیه اسقالل طلبی او آسیب وارد می کند و نتیجه آن‬
‫برافروختن آتش لجاجت و طغیان است‪.‬‬
‫حضرت علی رضی اهلل عنه در این باره می فرماید‪:‬‬
‫«االفراطُ فی المالمۀِ یَشبُّ نیران اللجاج»;(حرّانی‪1121 ،‬هـ‪ )82:‬زیاده روی در مالمت‬
‫وسرزنش‪ ،‬آتش لجاجت را شعله وَر می سازد‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬مقابله با روحیه استقالل طلبی جوان و سرزنش کردن افراطی او‪ ،‬پیامدهای‬
‫خطرناکی به دنبال دارد‪ .‬یکی از پیامدهای ناگوار آن‪ ،‬طغیان علیه ارزش های حاکم بر جامعه‪،‬‬
‫گریز از ارزش ها و منبع آنهاست و چون معموال در جوامع دینی منشأ و منبع ارزش ها‪« ،‬دین»‬
‫است‪ ،‬این مسئله به دین گریزی می انجامد‪( .‬شاکرین‪1281 ،‬هـ‪.)212-211 :‬‬
‫و‪ .‬وجود شبهات دینی در بین جوانان و عدم پاسخ صحیح به آنها‬
‫یکی از موارد ضروری‪ ،‬شناخت دردها و دغدغه های فکری نسل جوان است‪ .‬باید دانست‬
‫که این دردها همیشه نشانه بیماری نیست‪ ،‬بلکه نشانه بیداری نیز هست‪.‬‬
‫پس از شناسایی دردها باید به درمان آنها پرداخت و در هنگام درمان باید برخورد مناسب‬
‫و منطقی داشت; زیرا عدم برخورد منطقی و درست‪ ،‬نسل جوان را به انحرافات گوناگون از‬
‫ا‬
‫جمله انحرافات فکری می کشاند و ممکن است آنها را به دامن مکاتب و اندیشه های الحادی‬
‫سوق دهد‪.‬‬
‫استاد مرتضی مطهّری یکی از علل گرایش نسل جوان به مکاتب الحادی‪ ،‬چه در مسیحیت‬
‫و چه در جوامع اسالمی را پاسخ غیر منطقی و غیر معقول به نیازها و سؤاالت این نسل و نیز‬
‫برخوردهای منفی با این نسل می داند‪ .‬از این رو‪ ،‬معتقد است که باید از طرد این نسل دوری‬
‫گزید و تالش کرد تا برای سؤاالت دینی و نیازهای اساسی این نسل پاسخ های معقول‪ ،‬منطقی‬
‫و حقیقی بیابند‪:‬‬
‫فکر اساسی این است که ما درد عقلی و فکری این نسل را بشناسیم‪ .‬بدون شناخت درد این‬
‫نسل‪ ،‬هرگونه اقدامی بی مورد است‪ .‬پس از شناخت درد باید به فکر درمان و چاره بود‪ .‬اتفاقاً‬
‫دیگران از راه شناختن احتیاجات‪ ،‬آرمان ها و دردهای این نسل و پاسخ درست به آنها‪ ،‬آنها را‬
‫منحرف کرده اند; مانند مکتب ماتریالیسم در ایران‪ (. ...‬مطهّرى‪1238 ،‬ق‪.)182-182 :‬‬
‫استاد مطهّری رمز انحرافات نسل جوان را در عدم پاسخ گویی به نیازهای او می داند و می‬
‫فرماید‪ :‬ریشه بیشتر انحرافات دینی و اخالق نسل جوان را در البه الی افکار و عقاید آنان باید‬
‫جست‪ .‬فکر این نسل از نظر مذهبی چنان که باید راهنمایی نشده است‪ ،‬و از این نظر فوق العاده‬
‫نیازمند است‪ (.13.‬مطهّرى‪1221 ،‬هـ‪.)12 :‬‬
‫ایشان زایش و پیدایش سؤاالت جدید و نیازهای تازه را انحراف و انحطاط و زاییده هوس‬
‫ها و شهوت های نسل جوان نمی شمارد‪ ،‬بلکه آن را نشانه رشد و حیات یک جامعه زنده می‬
‫داند; البته به شرط آنکه اندیشمندان و عالمان دینی به وظیفه خود در پاسخ گویی و رفع نیازهای‬
‫این نسل به خوبی عمل کنند‪.‬‬
‫ما کشوری هستیم که اسالم را الگوی خودمان معرفی کرده ایم و از آن دفاع می کنیم‪،‬‬
‫ولی در تبیین و عمل به آن در جامعه‪ ،‬گاهی راه های افراطی یا تفریطی را طی می کنیم‪ .‬همین‬
‫ا‬
‫مطلب موجب می شود که برخی وقتی عدم ثبات را در این زمینه می بینند از اصل دین گریزان‬
‫شده و به فرهنگ دیگری جذب شوند‪.‬‬
‫کسانی که در یک کشور اسالمی‪ ،‬اسالم را ارائه می دهند و به اجرا می گذارند باید یک‬
‫حد متعادل و وسطی را مراعات کنند تا زمینه افراط و تفریط بسته شود و کسانی به فکر گرایش‬
‫به افکار غیر اسالمی نیفتند‪.‬‬
‫عوامل گرایش جوانان به فرهنگ بیگانه‬
‫الف‪ .‬عدم شناخت صحیح فرهنگ غرب‬
‫برخی چنین می پندارند که در پس نظم موجود در غرب ارزشی نهفته است‪ ،‬حال آنکه با‬
‫دقت در زندگی غربی می بینیم که چنین نیست‪ .‬نظام اسالمی حقوق بسیاری برای مردم قایل‬
‫است‪ .‬اسالم سفارش های بسیاری دارد مبنی بر اینکه نباید حق دیگران از بین برود‪ .‬ارزش های‬
‫بسیاری در پس رعایت همین قوانین راهنمایی و رانندگی ما قرار دارد; از جمله حق الناس‪ .‬اما‬
‫در غرب چنین ارزش هایی مطرح نیست; نظم موجود متأثر از پولی است که هم از مردم می‬
‫گیرند و هم صرف این کار می شود; برخی قوانین وضع می شود‪ ،‬فناوری به کار گرفته می شود‬
‫و به تبع آن‪ ،‬رعایت قوانین‪.‬‬
‫ولی نکته حایز اهیمت این است که برخی تصور می کنند واقعاً جامعه غربی یک جامعه‬
‫ارزشمند است; یعنی یک سلسله ارزش های اخالقی‪ ،‬معنوی و دینی باعث می شود که مردم‬
‫قوانین را مراعات کنند‪ ،‬اما چنین نیست‪( .‬ساجدی ونمازی‪1282 ،‬هـ‪.)3 :‬‬
‫مردم غرب تافته جدابافته نیستند و اصالتاً با ما تفاوت ندارند; مثال این گونه نیست که آنها‬
‫اهل صداقت باشند و ما نباشیم و یا در آنها صافی باشد و در ما آلودگی‪ .‬همین ها هم که به‬
‫عنوان نمونه ذکر می کنند مربوط به عوامل نظارتی است که به اینجا منجر شده‪ .‬برای مثال‪ ،‬در‬
‫فروشگاه ها به ظاهر کسی ناظر اعمال مراجعه کنندگان نیست‪ ،‬ولی دوربین های مخفی و عوامل‬
‫غیرمحسوس وجود دارند که اگر کسی مرتکب خالفی شود‪ ،‬برخوردهای شدیدی با او می‬
‫ا‬
‫کنند; افراد مطمئن هستند که تحت مراقبتند و کسانی ناظر آنهایند‪ .‬یا مثال‪ ،‬برخورد خوب همراه‬
‫با روی باز و تبسّم صاحبان مغازه ها با خریداران به این خاطر است که در آنجا پیدا کردن کار‬
‫بسیار سخت است; اگر کسی کار پیدا کند‪ ،‬شغلی به دست آورد‪ ،‬آن را از موفقیت های بزرگ‬
‫خودش می داند; چون در آنجا رقابت شدیدی برای به دست آوردن کار وجود دارد‪( .‬ساجدی‬
‫ونمازی‪1282 ،‬هـ‪.)12 :‬‬
‫ب‪ .‬مشکالت اقتصادی موجود در داخل کشور‬
‫در دوره جوانی غرایز به نقطه اوج می رسد و جوان در پی ارضای آنهاست‪ .‬تأمین به موقع‬
‫این نیازها‪ ،‬نقش بسیار مهمی در تعدیل رفتار و رشد و تکامل او دارد و عدم ارضای آنها نه تنها‬
‫مانع رشد و کمال می گردد‪ ،‬بلکه سبب ناهنجاری های رفتاری زیادی می شود‪ .‬کفر ‪ -‬به عنوان‬
‫یک ناهنجاری اعتقادی ـ همان سان که می تواند معلول جهل و ضعف معرفتی باشد‪ ،‬معلول فقر‬
‫نیز هست‪ .‬از این رو‪ ،‬یکی از امامان فرموده اند‪ :‬یکی از پیامدهای احتمالی فقر‪ ،‬کفر و دین‬
‫گریزی است‪( .‬شاکرین‪1281 ،‬هـ‪.)212 :‬‬
‫پیامبر اکرم(صلی اهلل علیه وسلم) در مورد ازدواج می فرماید‪:‬‬
‫صف الباقی»;( الطبراني‪ ،‬د‪.‬ت‪ )٥٥2/0 :‬آن‬‫صف دينِه فَليت َِّق اللاهَ فی النا ِ‬
‫احرَز نِ َ‬
‫ج فَ َقد َ‬
‫« َم ْن تَ َزَّو َ‬
‫که ازدواج کند‪ ،‬نیمی از دین خود را حفظ کرده است; پس در نیم دیگر پروای الهی پیشه سازد‪.‬‬
‫فراهم نبودن شرایط ازدواج سالم‪ ،‬زمینه ساز گناه و زایل شدن ایمان می شود و به تدریج‬
‫تبدیل به گریز از دین می گردد‪ .‬بنابراین‪ ،‬ارضای نیازهای جسمانی و روحانی‪ ،‬در بهداشت‬
‫روانی جوان مؤثر است و فقدان آن نه تنها سالمتی وی را تهدید می کند‪ ،‬بلکه زمینه ساز بسیاری‬
‫از ناهنجاری هاست‪( .‬شاکرین‪1281 ،‬هـ‪.)212 :‬‬
‫ج‪ .‬آزادی ابتذال و فساد و بی بندباری در غرب‬
‫به طور طبیعی کسی که مایه های اصیل اسالمی در او تقویت نشده این گونه آزادی ها نظر‬
‫او را جلب می کند و تصور می نماید که این آزادی یک نحو اصالتی برای او می آورد و او را‬
‫ا‬
‫در دنیا سعادتمند می کند‪ .‬ولی با نگاهی به جامعه غربی‪ ،‬به راحتی می توان دریافت که این تفکر‬
‫چقدر اشتباه است و به واقع‪ ،‬آنچه اکنون غرب را در بسیاری از مسائل روحی و اجتماعی به بن‬
‫بست کشانده همین آزاد گذاشتن غرایز جنسی است‪ .‬نکته حایز اهمیت این است که به تدریج‬
‫فحشا از ناحیه کسانی صورت می گیرد که وظیفه آنها نجات جامعه از سقوط اخالقی است‪.‬‬
‫رهبران فکری جامعه به عنوان طرف داران آزادی مطلق‪ ،‬مفهوم واقعی «فحشا» را تغییر داده و‬
‫مردم را به ارتکاب آنچه مخالف شرف و فضیلت است تشویق می نمایند‪ .‬ویل دورانت می‬
‫گوید‪ :‬زندگی شهرنشینی در غرب طوری شده که آدمی را از اندیشیدن به ازدواج باز می دارد‪.‬‬
‫(ساجدی ونمازی‪1282 ،‬هـ‪.)8 :‬‬
‫د‪ .‬استقبال کشورهای غربی از نخبگان و ذهن های خلّاق دنیا‬
‫درک نقش و وظایفی که نخبگان یک جامعه در هدایت جامعه و پیشرفت آن دارند‪ ،‬از‬
‫اهمیت بسزایی برخوردار است‪ .‬اگر این مسئله درست درک نشود و برای استفاده بهینه از این‬
‫افراد برنامه ریزی نگردد و جایگاه مناسب اجتماعی و شرایط الزم یک زندگی راحت فراهم‬
‫نشود‪ ،‬خیلی زود این سرمایه ها از دست می رود‪ .‬غرب به دلیل آنکه باید برای رشد صنعت و‬
‫به روز نگه داشتن نوع فناوری های خود از مغزها پیوسته استفاده کند تا بتواند در جهان رقابت‬
‫کامل زنده بماند‪ ،‬در جهت جذب نیروهای کیفی عالم برنامه های بسیار متنوع و جذابی در نظر‬
‫گرفته است‪ .‬در مقابل‪ ،‬از آن رو که ما روزانه فکر می کنیم و در فکر برنامه های دراز مدت‬
‫نیستیم و شاید در بسیاری از موارد‪ ،‬اصال بدون برنامه و نظم کار می کنیم‪ ،‬به طور طبیعی برای‬
‫استفاده از این نیروهای مفید نه تنها برنامه ای نداریم‪ ،‬بلکه گاهی موجبات هدر رفتن آنها را با‬
‫دست خود فراهم می کنیم‪ .‬از این روست که به محض شکوفایی یک استعداد و مطرح شدن‬
‫آن در جامعه‪ ،‬شاهد پذیرش یک طرفه از سوی دانشگاه های اروپایی و آمریکایی هستیم‪ .‬آنها‬
‫مترصدند تا استعدادهای کشورهای شرقی را سریعاً بربایند‪.‬‬
‫ا‬
‫کسانی که از مغز متفکری برخوردارند‪ ،‬به طور طبیعی به سوی مراکزی کشیده می شوند‬
‫که در آنجا از آنها استقبال بیشتری می گردد و تالش های آنان ارج نهاده می شود‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬مدیریت فناوری و شناخت و استفاده از فناوران مؤمن و برنامه ریزی برای توزیع‬
‫صحیح و کارآمد آنان باید در رأس وظایف در مؤسسه یا وزارتخانه ای قرار گیرد تا بتواند به‬
‫موقع از این نیروهای کیفی‪ ،‬مفید و متعهد در هر رشته استفاده الزم را در جهت شکوفایی و رشد‬
‫و تعالی نظام مقدّس جمهوری اسالمی ببرند‪( .‬ساجدی ونمازی‪1282 ،‬هـ‪.)13 :‬‬
‫هـ ‪ .‬تعمیم های بی جا‬
‫تعمیم بی جا مفهومی است که هم در منطق و هم در روان شناسی از آن سخن به میان می‬
‫آید‪ .‬ساختار روانی انسان به گونه ای است که که اگر کسی ـ مثال ـ در بعد اخالقی مورد اعتماد‬
‫او بود‪ ،‬همه نظریات آن فرد را در هر زمینه ای به طور کامل قبول می کند‪ .‬ریشه این تمایل در‬
‫«تعمیم بی جا» است‪.‬‬
‫این ویژگی بخصوص در دوره جوانی‪ ،‬در افراد زیاد دیده می شود; یعنی اگر جامعه «الف»‬
‫ببیند که جامعه «ب» در یک بعد پیشرفت قابل مالحظه ای نموده‪ ،‬دوست دارد که جامعه «ب»‬
‫را در ابعاد دیگر نیز مطلوب بینگارد‪ .‬نمونه این مطلب‪ ،‬نگاه افرادی از جامعه ما به جوامع غربی‬
‫است‪.‬‬
‫برخی چون می بینند کشورهای غربی در صنعت گام های بلندی برداشته اند‪ ،‬ناخودآگاه‬
‫تمایل دارند نتیجه بگیرند که همه ابعاد زندگی در این کشورها درست است و باید الگوی اینها‬
‫باشد‪ .‬می گویند‪ :‬چون این کشورها از نظر فناوری باالتر از همه جا هستند‪ ،‬پس اگر در آنجا بی‬
‫حجابی وجود دارد‪ ،‬بی حجابی ارزش است; اگر در آنجا دین وجود ندارد‪ ،‬دین چیز بی ارزشی‬
‫است!‬
‫انسان منطقی و معقول کسی است که تعمیم بی جا ندهد‪ .‬تعمیم بی جا زمینه ای است که‬
‫انسان را به مغالطه می کشاند‪ .‬بنابراین‪ ،‬باید کارهای افراد را تحلیل و بررسی کنیم‪ ،‬ببینیم تا چه‬
‫ا‬
‫اندازه رفتار یک فرد یا یک جامعه با عوامل گوناگون ارتباط دارد‪ .‬آیا فناوری با بی حجابی به‬
‫دست می آید؟ اگر ما بخواهیم در جامعه خودمان نظم را حاکم کنیم آیا راهش این است که‬
‫نماز نخوانیم و اررزش های دینی مان را زیر پا بگذاریم؟ اینها تعمیم های نارواست‪( .‬ساجدی‬
‫ونمازی‪1282 ،‬هـ‪.)11 :‬‬
‫راه کارهای رفع دین گریزی و گرایش به فرهنگ بیگانه‬
‫الف‪ .‬ارائه الگوهای مناسب‬
‫الگوهای جذاب‪ ،‬برای یادگیری و شکل دهی رفتار انسان ها‪ ،‬به ویژه جوانان‪ ،‬نقش اساسی‬
‫دارد‪ .‬در دوره نوجوانی و جوانی‪ ،‬تأثیرپذیری از خانواده به شدت کاهش می یابد و گاهی بین‬
‫خانواده و جوان تعارض و درگیری به وجود می آید‪ .‬از این رو‪ ،‬جوان برای ساختن نظام ارزشی‬
‫و اعتقادی خود می خواهد از چیزهایی غیر از خانواده و مربیان قبلی استفاده کند‪ .‬از عوامل‬
‫تأثیرگذار در بیرون نهاد خانواده‪ ،‬الگوها و دوستان هستند‪ .‬در این میان‪ ،‬نقش الگوهای مورد‬
‫قبول جوان بسیار زیاد است; چه اینکه دوستان نیز در حال ساختن نظام ارزشی خود و نیازمند‬
‫الگوهای مورد پسند می باشند‪ .‬در این شرایط‪ ،‬اگر الگوهای مناسب و در دسترس وجود نداشته‬
‫باشد‪ ،‬جوان دچار سردرگمی شده و تعادل روانی او از مرز ارزشی خارج می شود‪ .‬در این‬
‫صورت‪ ،‬چه بسا به الگوهای مجازی پناه برده و یا تحت تأثیر دوستان کم تجربه قرار گیرد و یا‬
‫به دام شیادانی بیفتد که در کمین جوانان سردرگم هستند و در نتیجه‪ ،‬شرایط و زمینه های گریز‬
‫از دین برای او فراهم می شود‪( .‬شاکرین‪1281 ،‬هـ‪.)211 :‬‬
‫انسان به فطرت خود‪ ،‬کمال دوست و کامل جو است‪ .‬او به کمال عشق میورزد و در پی‬
‫آن می دود‪ .‬در عرصه تربیت دینی جایگاه الگوجویی آشکارتر است‪ .‬به دلیل پیوند میان آموزش‬
‫و پرورش دینی‪ ،‬جوان درصدد یافتن الگوهایی بشری است که شاهد گویای ثمره عمل به دین‬
‫باشند‪ .‬برای نسل نو ارائه آموزه هایی بدون مصادیق مجسّم و موفق و کمال یافته‪ ،‬چون نظریاتی‬
‫انتزاعی است که با جهان آدمی بی ارتباط است‪ .‬افزون بر آنکه نوجوان و جوان زندگی خویش‬
‫ا‬
‫را با کاوشی از الگوهای انسانی برتر می آغاز (آغاز می کند)‪ .‬اگر آنها را در دین گرایان نیابد‪،‬‬
‫در دین ستیزان می کاود و تا رفع این نیاز هرگز نمی آساید‪ .‬الگوهای دینی نباید به مثابه فوق‬
‫بشر; بلکه باید بشر مافوق تلقّی شوند‪ ،‬زیرا موفق بشر نمی تواند الگوی نیکویی برای آدمی باشد‪.‬‬
‫(ساجدی‪1281 ،‬هـ ‪.)22 :‬‬
‫ب‪ .‬تقویت بینش دینی جوانان و شناساندن فرهنگ غرب به آنان‬
‫در مواردی دین چنان به جوان معرفی می شود که گویی مانع ارضای نیازهای اوست‪ .‬چنین‬
‫تصویری در نهایت‪ ،‬به دین گریزی می انجامد‪ .‬جوان در شرایطی قرار دارد که انواع غرایز‪ ،‬به‬
‫ویژه غریزه جنسی و لذت طلبی‪ ،‬در او به نقطه اوج رسیده و عوامل بیرونی نیز او را احاطه کرده‬
‫و آتش شهوت را در او برافروخته می کند‪.‬‬
‫حال اگر دین به گونه ای ترسیم شود که گویی مانع ارضای غرایز اوست و راه کاری برای‬
‫ارضای آنها ندارد‪ ،‬طبیعی است که نسبت به دین گریزان می شود و دین پذیری را مساوی با‬
‫سرکوب غرایز خود می انگارد‪.‬‬
‫افزون بر آن‪ ،‬روحیه استقالل طلبی‪ ،‬حرّیت و قطع وابستگی‪ ،‬از جمله ویژگی های روحی‬
‫جوان است‪ .‬او یک دوره گذار از وابستگی به استقالل را طی کرده و می خواهد با اراده آزاد‬
‫خود انتخاب کند‪ .‬از نظر اخالقی نیز مرحله اخالق «دیگر پیرو» (تقلیدی) را پشت سر گذاشته و‬
‫وارد مرحله اخالق «خود پیرو» گردیده است‪.‬‬
‫او از هر مانعی ـ هر چند ـ تخیّلی گریزان است و می خواهد در رفتار‪ ،‬گفتار‪ ،‬تفکر و‬
‫انتخاب آزاد باشد‪.‬‬
‫گرچه عدم تربیت صحیح روحیه استقالل طلبی و پیروی بی چون و چرا از غرایز و لذت‬
‫طلبی افراطی‪ ،‬برای جوان بسیار خطرناک است‪ ،‬اما در بدو امر‪ ،‬هر چیزی که بخواهد محدودیتی‬
‫برای او ایجاد کند امری ناخوشایند تلقّی می شود‪ ،‬مگر اینکه راه کارهای دین برای ارضای‬
‫سالم غرایز به خوبی برای او ترسیم شود‪.‬‬
‫ا‬
‫یقین به حقایق با عظمتی همچون آفریدگار جهان‪ ،‬پیامبران الهی و رستاخیز نوعی تعهد در‬
‫انسان پدید می آورد و میزان معنویت او را در برابر یورش فرهنگی بیگانگان افزایش می دهد‪.‬‬
‫به عبارت دیگر‪ ،‬تقویت باورهای دینی و پی ریزی بینشی درست در زمینه مذهب و سیاست می‬
‫تواند همچون سنگری نفوذناپذیر مردم را در برابر بمباران فرهنگی دشمن محافظت نماید و‬
‫سودجویان غرب را ناکام و ناامید سازد‪ .‬بی تردید‪ ،‬چنین ایمانی جامعه را به جهت گیری صحیح‬
‫رفتاری رهنمون می نماید و از کژروی و ناهنجاری ها باز می دارد‪ .‬قرآن کریم در این باره می‬
‫فرماید‪﴿ :‬یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ﴾ (یونس‪ ;)3 :‬پروردگارشان به سبب ایمانشان هدایت می کند‪.‬‬
‫بی تردید‪ ،‬شناسایی دشمن و اهداف وی از الفبای مبارزه به شمار می آید; برای رویارویی‬
‫با یورش فرهنگی نیز باید فرهنگ دشمن و ویژگی های آن مورد بررسی دقیق قرار گیرد‪.‬‬
‫چنین تحقیق وسیع و همه جانبه ای‪ ،‬اندیشمندان را در شناخت درست ردپای انحراف یاری‬
‫می دهد‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬باید اهداف دشمن‪ ،‬ابزار و شیوه های مورد استفاده وی شناسایی شود‪.‬‬
‫آگاهی از ابزار و شیوه های مورد استفاده یورش گران می تواند مسئوالن را در خلع سالح‬
‫مهاجمان کمک کند و نقشه های آنان را خنثا سازد‪.‬‬
‫ج‪ .‬زدودن فقر اقتصادی و اشتغال سازنده و مفید‬
‫تنگدستی را شاید بتوان از پلیدترین پدیده های جامعه به شمار آورد‪ .‬بی تردید‪ ،‬بسیاری از‬
‫ناهنجاری های اجتماعی همچون سرقت‪ ،‬ولگردی‪ ،‬گدایی‪ ،‬خودفروشی‪ ،‬و اعتیاد به علت‬
‫تنگدستی و بی چیزی به وجود می آید‪ .‬نگاهی گذرا به گناه کاران و ساکنان ندامتگاه ها ما را‬
‫به این حقیقت دردآور رهنمون می نماید که شمار بسیاری از آنان در اثر تهیدستی‪ ،‬پای در این‬
‫راه شوم و بدفرجام نهاده اند‪.‬‬
‫ا‬
‫پدیده فقر در هر جامعه ای که چهره کریه خود را به نمایش بگذارد‪ ،‬مانند سیلی بنیان کن‬
‫زیربنای تمامی ارزش های انسانی را از بن ویران می سازد و کاخ های کرامت و شرافت آدمی‬
‫را به بیغوله های ننگ و بدنامی تبدیل می کند‪( .‬مجلسى‪1222 ،‬هـ‪.)111-111/22 :‬‬
‫یکی از عوامل مهم در سالمت فرد و جامعه‪ ،‬اشتغال سازنده و کار مفید است‪ .‬اشتغال‬
‫سازنده زمینه شکوفایی استعدادها و بروز خالقیت ها و ابتکارات را فراهم می آورد و کار و‬
‫تالش‪ ،‬شرایط را برای رشد و پیشرفت جامعه مساعد می سازد‪.‬‬
‫بی کاری موجبات تنبلی‪ ،‬سستی‪ ،‬افسردگی و قساوت قلب را فراهم می آورد‪ .‬گسترش بی‬
‫کاری در جامعه سبب افزایش فقر و ناتوانی و در نتیجه‪ ،‬ازدیاد فساد و فحشا شده و به کفر می‬
‫انجامد‪.‬‬
‫عدم اشتغال ذهنی‪ ،‬تخیّل گرایی منفی‪ ،‬آلودگی فکری‪ ،‬آسیب پذیری سالمت روانی و‬
‫عاطفی را به همراه دارد و عدم اشتغال جسمی رکود و سستی و تنبلی و بیماری جسمی و بدنی‬
‫را دامن می زند و خمودی و ناتوانایی را دنبال می کند‪ .‬به همین دلیل‪« ،‬کار به عنوان یک عامل‬
‫سازنده بسیار مهم در تربیت اسالمی قلمداد گشته و بی کاری و فقر به شدت نفی شده است‪».‬‬
‫(مطهّرى‪1222 ،‬هـ‪.)218 :‬‬
‫د‪ .‬پیش گیری از نفوذ عوامل فرهنگی دشمن‬
‫نگاهبانی از ارزش های الهی‪ ،‬بینشی ژرف می طلبد; بینشی که در سایه آن همه عوامل‬
‫فرهنگی غرب را شناسایی و کنترل نموده و در صورت لزوم طرد و منزوی می سازد‪ .‬از این رو‪،‬‬
‫بر همه مسئوالن امر وظیفه است که به هر شکل ممکن جلوی نفوذ فرهنگی دشمن را بگیرند‪.‬‬
‫چنانچه این کار انجام نشود‪ ،‬همه مسئول می باشند‪.‬‬
‫روح اهلل خمینی(رهبر انقالب اسالمی ایران) در این باره می فرمایند‪:‬‬
‫اکنون وصیت من‪ ...‬آن است که نگذارند این دستگاه های خبری و مطبوعات و مجله ها‪،‬‬
‫از اسالم و مصالح کشور منحرف شوند و باید بدانیم که آزادی به شکل غربی آن که موجب‬
‫ا‬
‫تباهی جوانان و دختران و پسران می شود از نظر اسالم و عقل محکوم است و تبلیغات و مقاالت‬
‫و سخنرانی ها و کتاب ها و مجالت بر خالف اسالم و عفت عمومی و مصالح کشور‪ ،‬حرام است‬
‫و بر همه ما و همه مسلمانان جلوگیری از آنها واجب است‪ .‬و از آزادی های مخرّب باید‬
‫جلوگیری شود‪ ،‬از آنچه در نظر شرع حرام و آنچه بر خالف مسیر ملت و کشورهای اسالمی و‬
‫مخالف با حیثیت جمهوری اسالمی است‪ ،‬به طور قاطع اگر جلوگیری نشود‪ ،‬همه مسئول می‬
‫باشند‪ (.‬مطهّرى‪1223 ،‬هـ‪.)131/21 :‬‬
‫هـ ‪ .‬استفاده از امکانات تربیت بدنی‬
‫تربیت بدنی و سالمت جسمی‪ ،‬نیاز طبیعی فرد سالم و جامعه سالم است که می تواند زمینه‬
‫ساز سالمت روانی و عاطفی آنان شود‪ .‬میزان سالمت جوانان در چگونگی پیشرفت تحصیلی‬
‫آنها مؤثر است‪ .‬هر چه جوان سالم تر‪ ،‬بانشاط تر و شاداب تر باشد فراگیری و رشد‪ ،‬سریع تر و‬
‫متعادل تر صورت می گیرد و زحمات صورت گرفته از سوی والدین و مسئوالن بیشتر به نتیجه‬
‫می رسد و متقابال این گروه هر چه از سالمت کمتری برخوردار باشند کسالت و خمودی بیشتر‬
‫می شود و در نتیجه‪ ،‬افت تحصیلی و مشکالت رفتاری فزون تر می شود‪.‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬نوجوان و جوان سرشار از انرژی فزاینده است که باید به صورت صحیح و‬
‫منطقی تخلیه شود‪ .‬تراکم این انرژی و عدم تخلیه معقول آن می تواند زمینه ناهنجاری های فردی‬
‫و اجتماعی را به همراه داشته باشد‪ .‬چنانچه معموال کودکان در ممنوعیت بیش از حد‪ ،‬برای‬
‫محیط خانه و اجتماع مسئله آفرین هستند و اغلب گناه کاران امکان و شرایط الزم و هدایت‬
‫شده برای تخلیه انرژی خویش را نداشته اند‪.‬‬
‫اگر محتوای آموزه های تربیتی مجموعه ای از سلب ها و ممنوعیت ها‪ ،‬بدون جایگزینی‬
‫مناسب باشد به تدریج متربی را از میدان به در می کند‪ ،‬زیرا‪:‬‬
‫اوال‪ ،‬تربیت در پرتو احساس اشتیاق متربی حاصل می شود و غالب جوانان اشتیاقی به نهی‬
‫و منع ندارند‪ .‬ارائه‬
‫ا‬
‫جایگزین های دلنشین می تواند رغبت آفرین باشد‪.‬‬
‫ثانیاً‪ ،‬بسیاری از ممنوعیت های دینی‪ ،‬لذایذ مادی است که جوان به طور غریزی در پی‬
‫آنهاست; ارتکاب آنها راهی به سوی ارضای نیازهای غریزی و ترک آنها به منزله نبرد با گرایش‬
‫های درونی است‪ .‬بدین روی‪ ،‬هدایت جوان نمی تواند چکّشی انجام گیرد و امیال درونی وی‬
‫به فراموشی سپرده شود; بلکه باید با ارائه طریق مناسب و جایگزین مشروع برای ارضا همراه‬
‫شود‪.‬‬
‫ثالثاً‪ ،‬جوانی که به محرّماتی عادت کرده است‪ ،‬ترک عادت او را به تنش شدید روانی‬
‫دچار می کند‪ .‬در صورتی می توان از این تنش های طاقت فرسا جلوگیری کرد که عادات‬
‫جایگزین حاصل شود‪.‬‬
‫رابعاً‪ ،‬منع ها غالباً وقت آفرین است‪ .‬اگر با ترک رفتارهای مضرّ اوقات فرد خالی می شود‬
‫الزم است که به وجهی نیکو پر شود‪ ،‬وگرنه فرصت اضافی ممکن است برای فرد مشکالت‬
‫جدیدی بیافریند‪.‬‬
‫بر این اساس‪ ،‬اگر تفریحات ناسالم از متربی گرفته می شود‪ ،‬الزم است که امکان تفریحات‬
‫سالم فراهم شود‪ ،‬که استفاده از امکانات تربیت بدنی یکی از این جایگزین ها می باشد‪.‬‬
‫(ساجدی‪1281 ،‬هـ ‪.)222-222 :‬‬
‫نتیجه گیری‬
‫با توجه به مباحث ارائه شده‪ ،‬چنین می توان نتیجه گرفت که از عوامل اصلی دین گریزی‬
‫جوانان ناسازگاری میان قول و عمل کسانی است که به طرف دین دعوت می کنند‪ .‬عوامل‬
‫دیگری از جمله غفلت‪ ،‬جهل و عدم تفکر جوانان درباره دین‪ ،‬و یا تهاجم فرهنگی نیز تأثیر‬
‫اساسی و فراوانی در این فرایند دارند‪ .‬به هر حال‪ ،‬از بهترین و اصلی ترین راه ها برای جلوگیری‬
‫از دین گریزی جوانان نشان دادن یک الگوی مناسب برای جوان می باشد و منادیان دین و‬
‫کسانی که به طرف دین دعوت می کنند باید پیش از اینکه جامعه را تبلیغ کنند به فکر تزکیه و‬
‫ا‬
‫تهذیب نفس خود باشند تا مشمول آیه شریفه ﴿لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾ (صف‪ )2 :‬نگردند‪ .‬البته‬
‫نباید از عوامل دیگر نیز غفلت کرد که هر یک به نوبه خود عامل مهمی برای دین گریزی‬
‫جوانان می باشد‪.‬‬
‫در مسئله گرایش به فرهنگ غرب نیز عدم شناخت صحیح از فرهنگ غرب به عنوان عامل‬
‫اصلی بیا ن شده است و مشکالت اقتصادی در داخل و آزادی ابتذال موجود در غرب در رتبه‬
‫های بعدی قرار دارند‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬با توجه به این عوامل‪ ،‬راه کارهایی که برای جلوگیری از این دو می توان بیان‬
‫کرد‪ ،‬تقویت بینش دینی و سیاسی جوانان و زدودن فقر اقتصادی و ارائه الگوهای مناسب به‬
‫جوانان می باشد و علت های دیگر در اولویت ها و رتبه های بعدی قرار دارند‪.‬‬
‫فهرست منابع‬
‫‪ -1‬ابو القاسم الطبرانی‪ ،‬سلیمان بن أحمد بن أیوب بن مطیر‪( .‬د‪.‬ت)‪ .‬المعجم األوسط ج‪،2‬‬
‫ت‪ :‬طارق بن عوض اهلل بن محمد‪ ،‬القاهرة‪ :‬دار الحرمین‪.‬‬
‫‪ -2‬البخاري الحنفي‪ ،‬أبو بكر محمد بن أبي إسحاق الكّلباذي ( ‪1222‬م) بحر الفوائد المشهور بمعاني‬
‫األخبار ج‪ ،1‬ت‪ :‬محمد حسن إسماعيل ‪ -‬أحمد فريد المزيدي‪ ،‬بيروت‪ :‬دار الكتب العلمية‪.‬‬
‫‪ -٥‬حرّانى‪ ،‬حسن بن شعبه‪1121( .‬قـ)‪ .‬تحف العقول‪ ،‬قم‪ ،‬جامعه مدرسین‪.‬‬
‫‪ -6‬خمینى‪ ،‬روح اهلل (‪1223‬هـ)‪ .‬صحیفه نور ج‪ ،21‬تهران‪ ،‬سازمان مدارک فرهنگى انقالب‬
‫اسالمی‪.‬‬
‫‪ -٣‬خمینی‪ ،‬روح اهلل‪1222( .‬هـ)‪ .‬بیانات مقام معظّم رهبرى ‪ ،‬روزنامه جمهورى اسالمى‪22 ،‬‬
‫مرداد‪.‬‬
‫‪ -4‬خمینی‪ ،‬روح اهلل‪1223( .‬هـ)‪.‬از بیانات معظّم له در دیدار با جوانان‪ ،‬اردبهشت‪.‬‬
‫ا‬
‫‪ -0‬ساجدى و نمازى‪ ،‬ابو الفضل ومحمود‪« .)1282( .‬میزگرد عوامل تضعیف وتقویت‬
‫خودباورى فرهنگى و علل گرایش جوانان به فرهنگ غیرخودى»‪ ،‬ماهنامه معرفت‪،‬‬
‫شماره‪ ،11‬شهریور‪.‬‬
‫‪ -0‬ساجدی‪ ،‬ابوالفضل‪1281( .‬هـ)‪ .‬دین گریزى چرا؟ دین گرایى چه سان؟‪ ،‬قم‪ ،‬مؤسسه‬
‫آموزشى و پژوهشى امام خمینى‪.‬‬
‫‪ -2‬شاکرین‪ ،‬حمیدرضا‪1281( .‬هـ)‪.‬پرسش ها وپاسخ هاى دانشجویى‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬قم‪:‬‬
‫انتشارات معارف‪.‬‬
‫‪ -10‬عباسی‪ ،‬محمّد‪1282( .‬هـ)‪ .‬نتایج نظرسنجى و تحقیقات میدانى از جوانان قمى‪ ،‬قم‪،‬‬
‫اردیبهشت‪.‬‬
‫‪ -11‬مجلسی‪ ،‬محمد باقر‪1222( .‬هـ)‪ .‬بحار األنوار ج‪ ،12‬تهران‪ :‬دار الکتب اإلسالمیۀ‪.‬‬
‫‪ -12‬مطهری‪ ،‬مرتضی‪1221( .‬هـ)‪ .‬مسئله حجاب‪ ،‬تهران‪ :‬صدرا‪.‬‬
‫‪ -1٥‬مطهری‪ ،‬مرتضی‪1222( .‬هـ)‪ .‬تعلیم و تربیت در اسالم ‪ ،‬تهران‪ :‬صدرا‪.‬‬
‫‪ -16‬مطهری‪ ،‬مرتضی‪1238( .‬ق)‪ .‬ده گفتار‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات راه امام خمینی‪.‬‬
‫‪ -1٣‬موحدنیا‪ ،‬فریدون‪1223( .‬هـ)‪ .‬علل گرایش نسل جوان امروز به فرهنگ بیگانه‪ ،‬پایان‬
‫نامه کارشناسى ارشد‪ ،‬قم‪ ،‬مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى‪.‬‬
‫‪ -14‬هیثمی‪ ،‬نور الدين علي بن أبي بكر بن سليمان‪1323 ( .‬م)‪ .‬كشف األستار عن زوائد البزار‬
‫ج‪ ،1‬ت‪ :‬حبيب الرحمن األعظمي‪ ،‬بيروت‪ :‬مؤسسة الرسالة‪.‬‬
‫ا‬
‫ا‬
‫‪E - ISSN 0132-1133 P - ISSN 0122-4216‬‬
‫املجلد‪ ،2‬العدد‪2221 -1‬م ص ‪171-111‬‬
‫التطرف علی مهر النساء في الزواج ومضارها االجتماعية في محافظة تخار‬

‫عبد الواحد کریمي‪ ،1‬أمين هللا أمين‪2‬‬
‫‪ .1‬األستاذ املساعد في قسم الفقه والقانون بکلیة الشریعة ‪ /‬جامعة تخار‬

‫‪.2‬األستاذ املعید في قسم الثقافة اإلسالمیة بکلیة الشریعة‪ /‬جامعة تخار‬
‫‪0.aminullah.amin004@gmail.com‬‬
‫تاريخ استّلم املقالة‪ |DOI: 321354310/IAJCR0203v0n0r4| 2222/12/22 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/27/ 21:‬‬
‫یضمن اإلسالم إقامة اجملتمع البشري وأمنه من خالل قواعد تشریعية إهلية وعملية‪ ،‬حىت أنه من‬
‫خالل تعزیز هذا التقليد الطبيعي وفرض القانون السماوي الذي هو عملية الزواج‪ ،‬فإنه یسعى إىل ضمان‬
‫الرفاهية والسالم والصحة يف اجملتمع‪ .‬مع هذا یصرح علی حق املرأة وهو غری القابل التصرف‪ ،‬وقد نصح‬
‫اإلسالم وشجع أتباعه باعطاء حق املرأة کما یقول‪(:‬وأتوا النساء صدقاهتن حنلة (النساء‪ .)9:‬إن اإلسالم‬
‫هو الذي یشجع الناس على أداء املهر وخيلق جذور الصداقة بني الزوج والزوجة‪ .‬لكن األختام املبالغ‬
‫فيها وإسراف شریاز یزیالن هذا التقليد االجتماعي الطبيعي من اجملتمع‪ .‬وخيلق نوعا من الفوضى يف‬
‫معتمدا علی أسلوب البحث امليداين‬
‫ً‬ ‫اجملتمع وهو ما نتناوله يف هذه املقالة‪ .‬طریقة البحث يف هذا املقال‬
‫الكمي ووف ًقا ملصادر املكتبة‪ ،‬مت توزیع االستبيانات على أكثر من مخسني عائلة ومت حتليل وجهات‬ ‫ّ‬
‫نظرهم‪ .‬وتشری النتائج اإلمجالية إىل أن العدید من اخلالفات األسریة ناجتة عن املهر الثقيل‪ ،‬مما أدى إىل‬
‫تفكك وحدة األسرة يف اجملتمعات اإلسالمية وحرماهنا عوض احملبة والعيش املشرتك‪ .‬وأخریاً یتم االهتمام‬
‫بدور العلماء واملؤثرین يف اختاذ اإلجراءات وإنقاذ عامة الناس‪ ،‬وخاصة الفقراء منهم‪ ،‬الذین یعانون من‬
‫املهور الباهظة والباهظة‪ ،‬حىت ال حیرموا من ممارسة الزواج والتكوي‪.‬‬
‫المفردات المفتاحية‪ :‬النکاح‪ ،‬مهر النساء‪ ،‬التطرف في المهر‪ ،‬الرجال‪ ،‬النساء‪.‬‬
‫ عبد الواحد کریمی وأمین هللا أمین‬ ‫التطرف علی مهر النساء في الزواج ومضارها االجتماعية في محافظة تخار‬
Extreme in the Marriage Portion of Women and Its Social Disadvantages

in Takhar Province
Abdul Wahid Krarimi3, Aninuallah Amin0
3. SeniorTeaching in the Department of Jurisprudence and Law, Faculty of Sharia Takhar
University
0 Teaching Assistant in the Department of Islamic Culture at the Faculty of Sharia / Takhar University
0. aminullah.amin004@gmail.com
Abstract
Islam guarantees the establishment and security of human society through divine and
practical rules of legislation, so that by promoting this natural tradition and enforcing the
heavenly rule which is the practice of marriage, it seeks to ensure that welfare, peace and health
in society. Has regulated, which is the inalienable right of women, and has advised and
encouraged its followers (give their love to women in the words of "it is divine"). It is Islam that
encourages people to pay dowry and creates the roots of friendship between husband and wife.
But the exaggerated seals and extravagant extravagances of Shiraz remove this natural-social
tradition from society. And creates a kind of disorder in society, which is addressed in this article.
Data collection method in this article, quantitative-field research method has been used and
according to library resources, questionnaires have been distributed to more than fifty families
and their views have been analyzed. The overall results indicate that many family disputes are
due to the heavy dowry, and this has led to the breakdown of the family unit of Islamic societies
and has deprived them of the virtue of love and coexistence. Finally, attention is paid to the role
of scholars and influential people so that they take action and save the general public, especially
the poor, who suffer from heavy and exorbitant dowries, so that they are not deprived of the
practice of marriage and formation. Keywords: Marriage, Seal, Adultery, Male, Female.
Key words: Marriage, Dowry, Extra earning, Male, Female.
‫ا‬
002 ISSN:0132-1133 1212 )5(2 ‫ آذار‬-‫املجلة العربية الدولية للبحوث الخّلقة‬
Introduction
‫الحمد هلل رب العالمين والصّلة والسّلم علی سيدنا محمد صلی اهلل عليه وعلی آله واصحابه اجمعين‬
:‫وبعد‬
Surely high dowry and wasteful cost in wedding is one of the most massive
problems for those who are seeking to make family formation for themselves, as
well as continuation of such situation would create instability and insecurity
among families. Therefore, higher cost at marriage will not allow for young people
to get married and their wishes won’t be completed1
Of course, taking heavy and higher dowry could be counted a kind of disobey
from the law of Almighty God and his messenger in order to be proven from risk
of sedition, corruption and travailing to the foreign countries. In such case, Islam
encourages and has a great recommendation for both family of female and family
of male to establish their Marriage. From second point, this is the responsibility
of every Muslim to fear from his creator and must follow the obligation of their
God, more particularly they must recognize the value of wedding of their girls and
father of girls should open the door of wedding along with a short monetary
expenditure because Islam has expressed most blessed married is that married
which will be done with a little cost. From other hand, all Islamic scholars
emphasized more about the bad consequence of high dowry and high cost at
wedding in the community for people may God bless them. If we look at the public
vision and if we consider the reality of the social life, we will discover more
number of young generation have been deprived from right of marriage. This right
which was being delivered through their God but this right of Marriage was never
delivered due to high cost of wedding for demander of marriage. Continuation of
such condition for young generation who are willing to do marriage but they
have economic problems because of high dowry they will remain single and
ultimately the result would bring different diseases of body, mental illness and as
well as would have negative impact on the system of social community.
The main purpose of the research is based on the evaluation and implications of
getting more dowry of women in Takhar Province of Afghanistan and its negative
‫ا‬
results in the community. As well as, it is focused on the collecting of new
perspective of people. Hence, also the view of civilian people were collected
regarding the advantage and disadvantage of getting more dowry. It is
remarkable that also it is discussed from point of Islamic scholar about the final
results of getting more dowry. Please note that we have been tried to achieve the
comments of interviewers through two steps. The research has been done
through sample and analysis.
a. At the research of sample, it is considered the features of people according
their scientific level as well as their level of education.
b. At the second step it is discussed and studied the comments of people which
were distributed the papers of questions on the base of sample research.
Before going to pay our vision to their nice view, it is essential to know the
concept and the definition of dowry and the wisdom of legitimacy of dowry,
and Dowry size from view of Islam and other Islamic scholars.
Definition of Dowry
The Meaning of Dowry in the Word:
Dowry is a specific amount of financial which is belong and it is the absolute right
of a woman while she is going to get religious marriage by her choice. ( Hamawi,
N.D: 580)
According definition of PhD Wahaba Zhuhaili on the book of Alfiqa Islami WA
Adlathu has mentioned.
.‫ هو المال الذي تستحقه الزوجة على زوجها بالعقد عليها أو بالدخول بها حقيقة‬:‫المهر‬
(6658 (Alzuhaily, N.D:
Dowry is a right of financial to the wife, that she will be received during the
exchange of marriage. This right is the gift of God and from other point this right
of wife needs to be paid through her husband. In this case, God said ( ‫وأتوا النساء‬
‫(صدقاتهن نحلة‬Holy Quran: Nysa 4)
‫ا‬
Dowry in Idiom
Islamic Scholars described the dowry like this. ‫(المهر هو مال زائد للزوجة ازاء احتباسها‬
‫عنده بمنزلة النفقة‬means. Dowry is a kind of taking extra property which would be
paid through her husband in the exchange of marriage )60- 60 :12(
If we look at the discretion of dowry from different perspectives, Islamic scholars
would not seem to us any deference regarding meaning of idiom of dowry. :10(
)160
The Wisdom of Dowry Legitimacy
At the book of MawsoaAh Fiqah AL Islami has expressed about the wisdom of
dowry legitimacy. Islam has given a great position and honoured the value of
women as well as the right of compliment and good companionship has been
given to the women. Entirely, God emphasizes that dowry is one of the respective
right of women and this right has honoured by Islam. Consideration of all this
subject is because of to have a welfare life and she must manage the system of
her family along with her husband and she would be much prettier to follow her
husband regulation according Islamic advice. Keeping such situation at the family
would bring happiness among themselves. Therefore dowry would put a kind of
imagination of love to her husband because if you want to achieve some precious
things you must be capable of paying the price of that. Hence, dowry is not only
about connecting of female and male, but it giving a kind of respect for her value
which has given through our creator .)61 :6(
Names of Dowry
There are nine names for dowry as a (Dowry, Honesty, Alms, Nope, Request,
Reward, Favourites, Reason, Haba,)
Some of the names of dowry came in to prophet pbuh and some of those names
have come to the Holy Quran. Those names which are mentioned in the Holy
Quran like, honesty nope, reward, request, duration, As well as there is some
versus in this issue at the Holy Quran )9 :‫﴿وآتوا النساء صدقاتهن نحلة﴾ (النساء‬
means. Pay the women dowry as a title of forgiving of God. Also on the another
‫ا‬
versus has come )26 :‫ ﴿فما استمتعتم به منهن فأتو أجورهن فريضة﴾ (النساء‬means
whoever gets benefit from woman pay their right of dowry as a title of request, on
the other hand God has expressed on the Holy Quran ‫﴿ومن لم يستطع منکم طوال‬
)21 : ‫أن ينکح المحصنات المومنات فما ملکت أيمانکم من فتياتکم المومنات﴾ (النساء‬
means whoever is not capable of getting marriage along with independent
Muslim women due to shortage of financial problem they must do their marriage
with those Muslim girls which they are under slave of some kings.
Those dowry names which are mentioned in the prophet pbuh speech books
which was being copied by Omer from Prophet Messenger ‫ ما‬:‫(أدوا العّلئق قيل‬
)218 :9( )‫ ما تراضی عليه األهلون‬:‫ العّلئق قال‬means return the favourites to the
women. From prophet pbuh has been asked what the meaning of favourites in
this speech is. He said favourites is a kind of agreement between family of man
and woman that they would confirm what need to be paid and what not need to
be paid and their consent would be done successfully 1)002 :33 (
Discount in the Dowry Is Mustahab (well)

It is entirely Mustabab that the family of woman should not put high dowry to the
family of man. They must choose an appropriate dowry to the family of man
because our prophet said, “in a simple wedding there is lots of secret charity and
blessed prophet pbuh said, )51 :9( )ِّ‫ (إن أعظم النکاح برکة أيسره مؤنة‬the most
blessed marriage is that marriage which will be taken short cost. Also prophet
said, ‫ وعسرنکاحها‬،‫ وحسن خلقها و شؤمها غّلء مهرها‬،‫ و يسرنکاحها‬،‫يمن المرأة خفة مهرها‬
)58 :2( »‫وسوء خلقها‬، means however if the wedding is done along with a short
cost that marriage result is happiness for both wife and husband but if the
marriage is done along with a huge cost then the result of this marriage would be
started with negotiation and the wife and husband will not embrace any
happiness together.
‫ا‬
Size of Dowry.
Islam did not determine any particular limitation regarding taking of more or less
dowry and the size of the dowry is optional either by family of girls and family of
boys. Hence, Islam allows people to select and adapt an appropriate path
according to their custom and culture they can determine the size of dowry. In
the source of Islamic religion about dowry size has been explained only about
value of dowry and there is no any versus of Holy Quran about the size or amount
of dowry. Hence, while paying the dowry to the wife it is extremely mentioned
that we must consider payment of dowry in such precious things that has value
like gold as well as confirmation of both is essential. Therefore, the dowry could
be a metal ring, module of dates, or teaching of Holy Quran. In such case, there
is a comment which is copied from Prophet Muhammad pbuh by Hmireen Bin
Rbiya that messenger of God said, while a woman did her marriage from tribe of
Bani Faraza, she determined her dowry only one shoe then prophet Muhammad
pbuh said)911 : 1( )‫ازه‬َ ‫َج‬ ِ ِ‫ك ومال‬
ْ َ‫ك بِنَ ْعلَْي ِن؟ قَال‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫فَأ‬:‫ال‬
َ َ‫ ق‬،‫ نَ َع ْم‬:‫ت‬ َ َ ‫ ) أ ََرضيت م ْن نَ ْفس‬are you
satisfy that your dowry be a shoe? Said. Yes, then prophet messenger
Muhammad allowed her for marriage.
Analysis and discussion.

The above Hadith expresses that however the dowry be less, but has permission.
Minimum and maximum of Dowry.
There is no Islamic source or any certain versus in Holy Quran to justify amount
of less or more of dowry. Therefore, among Islamic scholars there is
disagreement vision. From perspective of Hanafi Fiq, the amount of dowry has
determined ten Durham (currency name) concept of Hanfi statement is based if
a man thefts something at the value of ten Derham then if he is found by the
government, then one of the theft hand will be cut. This example thought us that
when government cut a valuable part of human because of his guilt at the price
ten Durham when a woman delivered herself to her husband, hence Islam has
considered the lowest amount of dowry at the value of 12 Durham1)6664 :9(
‫ا‬
Perspective of Imam Malik about Dowry Size.
The view of this Islamic school is very similar to the Islamic school of Hanafi
religion. Imam Malik believes that the size and amount of dowry is the lowest
amount like four Dinar or three Durham. They have considered same according
to Hanafi concepts. Therefore, the size and amount of dowry most likely be
similar to the size of a person who lost his body part at the price of three Dinar.
Therefore, indeed the paying the mentioned amount of money is the right of
woman because she will deliver her body to her husband this delivering of herself
will be finished through a legal Marriage. Therefore, at least of dowry in Islam
recommend or the lowest amount price is affordable of both of them. 16664 :9()
The jurists of Hanbal and Imam Shafi'ah have said. There is no size for at least
amount of dowry and whatever things have the value of market exchange that
things could be accepted as a title dowry 1)6665 :9( And moreover they have
added, it is Mustahab that the majority of dowry be between 422 up to 522
Durham. 422 Durham is equal to 112 Riyal and 522 Durham is almost equal to
142 Riyal Saudi Arabia because this issue has narrated through Aisha and Am
Habibia (May God blessed them) they said. The dowry amount of Prophet
Muhammad pbuh wife’s was not higher than this mentioned amount because for
being honour of marriage they determined the same amount (6666:9)
A. Features of Sample People.
The distribution of the questionnaire to the sample population was based on all
the variables of the study and in descriptive form and the total sample consisted
of 122 people. Concerning the marital status, about 60 people in the sample are
married, which is a significant increase compared to single marriages, which is
08 tones lower than the consensus hypothesis as can be seen in the chart below.
‫ا‬
GRAPH OF SINGLE AND MARRIED PARTICIPANTS
38%
62%
Single People Married People
If we divide the sample into five classes by education: the first class has a 0%
degree in religion and the second class has a PhD education of about 0% of the
statistical population, and thus the third class with a master's degree. It comprises
about 01% of the statistical population and thus the fourth class with a bachelor's
degree comprises about 64% of the statistical population and the fifth class with
a secondary education accounts for about 0% of the statistical population. Here
the charts are categorized from first to fifth.
fifth Fourth Third class Second First class
class class class
Religion
backloria Bachelor Master PhD
scholars
%0 %64 %01 %0 %1
‫ا‬
And the following is observed
THE SIZE OF THE INTERVIEWER'S
KNOWLEDGE 74
21
1 2 2
Religious PHD/Doctor Master Bachelor High School

Scholar Graduate
As can be seen, the average grade level of the sample group is the bachelor's
level, which accounts for about 64% of the total sample size and is a
complementary knowledge. From this scale, it can be deduced that they are the
preferred and deserving sample group.
In terms of social status and cultural level, 06% of the sample is comprised of
public and private law professors who teach in the fields of law, law, and social
science, and 00% of the sample is comprised of public and private civil servants
mostly in universities and institutes. They are engaged in work and constitute
51% of the sample population in the world of religion and college education. This
chart shows.
‫ا‬
PERCENTAGE OF SAMPLE PEOPLES
51
27
22
Scholars and Graduates Public and private sectors' Public and private
staff universities' teachers
In terms of the level of information and sometimes the topic of "overcrowding in

the community" overall, individuals are exemplary human beings whose views
and opinions can be examined.
B. Analysis of perspective which was being expressed about extra taking
of dowry and the impact of that in the community
First question.
As noted in the questionnaires, the majority of responses to the level of public
awareness of Mehrarya overcrowding in Takhar Province were the fact that this
accounts for about 94% of the sample population and a handful of Mehr
overcrowding in the province. Negatives have been stated as shown in Fig. (4).
Second question.
The second question was, what is the lowest and highest value of the dowry?
The average of the sample views was analysed, indicating that the lowest Mahar
in Takhar Province was Afghan 016/622 and the median was the highest in
Takhar Province. The sum is AFS 658/622 as shown in the graph below (5).
‫ا‬
The Community Individuals THE AVERAGE GRAPH OF THE

Information Level About Taking LOWEST AND HIGHEST
Extra Dowry in Marriages DOWRY AMMOUNT IN THE
SOCIEITY
6%
AFN
217,600
94% AFN
658,400
People who have information The average of lowest amount of dowry

People who don't have information The average of highest amount of dowry
Figure (4) Figure (5)
Third question.
In this question (in your opinion, in the habits and habits of the local people in
which you reside, is there a percentage increase in overtime?
Sample people who chose the option of 122% are in 0% and people who chose
the option of 65% they are 40% and people who have chosen option of 52%
‫ا‬
PERCENTAGE OF EXTRA TAKING OF DOWRY OVER

LIMITATION
42% 42%
13%
3%
The people who The people who The people who The people who
selected 25% selected 50% selected 75% selected 100%
they are also 40% and people who have chosen the option of 05% they
composed 10%, but it is seen that some people in Takhar Province have
exceeded over the current customs and determine the high and heavy dowry as
it is shown in the graph below.
Fourth question
Does non-Mehr extra use include dowry money? ) 61 people selected sample
(yes) which represents 61% percent, while others selected some (no) which
represents 09% percent according to the statistics cited in most Takhar areas. It
can be seen that the extra costs will be counted in October if both figures appear
to be blue to blue.
Figure 6
36%
29%
16% 19%
40%
20%
0%
‫ا‬
Does non-Mehr extra use include dowry money?
29%
71%
Yes No
Fifth Question
How many percent of the extra expense (including dowry) is justified?) Number
of people who chose the 122% option to 19%, number of people who chose the
65% option to 16%, and number of people who chose the 05% option to 06. The
percentages show Ama Ray, but most of the man's ideas are that if the extra
expense is accounted for, it is justified as shown in the graph below.
Sixth question
If a married woman agrees to get a good dowry that is not more than the same
dowry, how many hundred percent would you consider helpful? The number of
people who chose the 122% option reaches 02%, the number of people who
chose the 65% option reaches 06%, and the number of people who chose the
52% option reaches 01%, and thus the number of people who 05% chose the
option of 11% and most of the comments favored the agreement of both sides
in determining the dowry.
‫ا‬
Percentage of observance of Islamic

Sharia law in marriage in society
26% 27% 27%

30%
20%
20%
10%
Series1
0%
How many percent of the dowry agreed between

the girl and her parents that is no more than the
dowry like her?
40% 31% 30%

27%
30%
20% 11%
10%
Series1
0%
‫ا‬
Question seven
Question Seven: In your society, how many percent of Islamic Sharia laws are
respected? Number of people who have chosen 122% to 06%, number of options
65% to 06%, number of people 52% to 02% and others 05% to 06%, the following
statistics are shown clearly.
Question eight
Question 8: (Do you think that taking extra dowry at what limitation will impact
to the number of couples in the community? The sample below shows that the
number of those who have chosen 122% to 15% has chosen 65% to 65%. 41%
and 52% to 04% and 05% to 12%. However, after sampling, it appears that
heavy marriages have reduced marriages in the province.
Percentage of marriages decline in the
community as a result of overcharging of dowry
rate
60% 41%
34%
40%
15%
10%
20%
Series1
0%
The people who selected
The people
25% who selected
The people
50% who selected
The people
75% who selected 100%
Question Nine
How much do you think the rate of corruption is due to non-marriage because of
its high cost? 09% of the interviewees have considered the rate of non-marriages
due to the cost of marriage and have chosen 65% and 09% of the population
have chosen the rate of corruption due to the high cost of stamp duty in the
community. The following figures are clearly visible.
‫ا‬
Percentage of corruption due to non-

marriages and due to high costs
39%
40% 29%
15% 17%
20%
Series1
0%
The Harm and Consequence of Heavy Dowries in the Society

The undergraduates and lecturers were asked a question and completed a
questionnaire and the information analyzed below was analyzed1 Some peoples’
views were similar, but I would refrain from repeating them and I would like to
point out some important points:
2- Inability of youth in terms of getting marriage will lead to the crime in the
community
1- Getting infected of youth to the mentality problems
3- Fulfilling of our joys through illegally way would remove the Islamic law from
live
4- Leaving and migration of youth to the other countries as a propose of
earning of money
5- Going upper of the age of boys and girls.
6- complicated relationship will go higher among family of boys and family of
girls due to an appropriate dowry
7- skipping of girls from their parents’ house
8- Threatening of the married lady in the family of husbands
9- Inability of husband to provide his life stuffs after married
‫ا‬
22- Staying long time on the engagement period would destroy the relationship
of some even on the engagement period women take their divorce due to
economic settlement
22- deprived form blessed of God
21- as a result of illegal relationship would bring illegal birth in the
community
23- family violence will be raised and the meaning of compaction and
sympathetic will remove from family relationships
24- promotion of unlike customs and habits
25- became borrower of husband after married
26- due to inability of youth to arrange his lives costs, they will accept
the hard and the dangerous work
27- expanding of corruption and sexual acts among youth
28- outbreak of sickness like Aids which is out treatment
29- remaining of girls over long period of time at house of her parents
12- staying of family on the illness of poverty
12- Embracing girls and boys with abusive acts
11- Enhancing girls' comradeship with foreigners, and fostering the dignity of
fathers and mothers
13- Young people die due to dangerous trips to neighboring European countries
14- Remaining of girls at house of their parents because the parents must take
decision of the time of their daughters marriage that would be a kind of
oppression against their daughters
15- Addicted of boys due inability of paying his marriage cost, they prefer to go
to the foreign countries for earning of money that such decision will lead to
become addict to drugs
16- Kidnapping of girls by boys will go enhance.
17- Heavy dowry will lead to divorce between family
18- Stopping of generation birth in the society
‫ا‬
19- Forcing and imposing of girls for getting marriage with their dislike person,
such action mostly happened through their family,
32- Increasing of single women and skipping of them from parents house due to
lack of marriage
32- Staying of single women
31- The Islamic law will not follow by parents
33- Preferring of youth to the corruption and theft
34- Self-killing of youths because of imposing of their parents decision and no
one respect their love
35- Young generation both from girls and boys suffer from being alone and they
burn on the fire their joys due to incapability of boys, they cannot make family
for themselves.
There Are Many Steps for Ending of High Dowry
2- Strengthening of people spirituality do more pray?
1- Informing the public about religious values and Islamic values through
public programs, religious scholars, professors, teachers and cultural
activists.
3- Establishment of marriage institutions for new weddings and mass
marriages.
4- Observance of Islamic Law and Regulations.
5- Fighting the custom of ignorant habits.
6- Giving girls the right to marry, such as choosing any and every dowry
amount
7- Determination of the amount of money allocated by the government and
competent authority.
8- The consensus of the religious scholars and the government's methods of
establishing a competent body to reduce the excessive dowries.
9- The attention of the competent authorities, especially the local authorities,
and its supervision to all provinces and districts.
22- Creating a dowry over-the-counter law at least and most.
‫ا‬
22- Raising awareness of schools, universities, civil society institutions of
women affairs, scholars, promote pluralistic divorces and select marriages.
21- The opinions of girls should be taken into consideration because there
are girls who do not want to be paid dowry or determine their dowry.
23- Establishment of ethnic commissions consisting of benevolent,
conscientious elites, and pressure from government agencies to reduce
excessive dowries.
Conclusion
From above discussion, some great conclusion like bellow is found.
2- Islam has condemned the overcrowding phenomenon of Mehriyah
which has led to the corruption of society, as our prophet pbuh
said ‫ وعسر‬،‫ وحسن خلقها وشؤمها غّلء مهرها‬،‫ ويسرنکاحها‬،‫«يمن المرأة خفة مهرها‬
»‫ وسوء خلقها‬،‫نکاحها‬:2) 58 :2 means the beauty of the women is depend
on their less dowry that would provide love and good moral between them
but if the dowry be high, the relationship will not create for them love and
respect
1- Dowry is the pure right of women. The father or their parents do
not have the right to seize it unless they are satisfied. Marriage in
Islam was a religious law, but together with the marriage the most
blessed marriage is a marriage in which there is little cost.
3- In the amount of Mahriyah, whether or not Islamic law has been adopted,
but at least its jurisprudents have different views. The Hanafi jurisprudents
have determined at least ten Derham. The jurisprudents of Imam Malik set
the minimum amount of dowry or quadruple Dinars. Shafi'i and Hanbali
scholars say there is at least no dowry for anything that the sabbatical can
be worth buying and selling and has the ability to be traded as a dowry.
4- 41% of those surveyed cited the reason for youth's reluctance to marry
expensive dowries.
‫ا‬
5- 09% of people in Takhar believe that the high cost of dowry lead to
corruption and morality.
6- Survey respondents have identified as the only way to end high-dowry by
paying attention to increase the public awareness programs, through
religious scholars, teachers, and cultural activists.
References
2- Holy Quran Karim
1- Shahdah Abry bent-e- Ahmad (1994), Alaumdah menalfawayeed
walathar alsehah Chapter1, Egypt, Maktabatulkhaangy.
3- Zainuddin EbN-e- Nujaim (N.D), Albahrurrayeq, Egypt, Dhrulkutub
Aleslamy.
4- Ahmad EbN-e- Hanbal (1999), Almusnad Chapter1, Bayrot,
Muasseturresalah.
5- Muhammad Ebn-e- eisa Turmezy (1998), Bayrot, Darulfekruleslamy.
6- Muhannad tuwaigary (0229), Mawsoatulfeqhuleslamy, Saudi, baitulafkar
aldawleah.
7- Ahmad EbN-e- Muhammad Hamawi (N.D), Mesbahulmunir, Bayrot,
almaktabatuelmeeah.
8- Ahmad EbN-e- Hesain Khurasani (1991), Marefatulsunan Walaasar
Chapter12, Karachi, Dare Qutbeah.
9- Wahba Alzuhaily (N.D), Feqhuleslamy WA Adellathu Chapter0,
Demashq, Darul fekr1
‫ا‬

IAJCR v2n2021

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

IAJCR v2n2021

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫رئيس التحرير‬ ‫كلمة التحرير للمجلد الثاني‪ ،‬العدد الخامس ‪2021‬م‬

‫‪International Arabic Journal of Creative Research‬‬

‫العدد األول‪ ،‬المجلد الثاني ‪2441‬هـ‪1212/‬م‬

‫قسم البحوث العربية‬

‫‪Contact Us:‬‬ ‫عنوان المراسلة‬

‫حوسبة اللغة العربية وأدابها‬ ‫‪‬‬

‫النظرية األدبية واللغوية‬ ‫‪‬‬

‫األدب العربي القديم واألدب العربي الحديث‬ ‫‪‬‬

‫مشكّلت المصطلح والتعريب‬ ‫‪‬‬

‫هيئة التحرير العالمية‬ ‫هيئة التحرير المستشارية‬

‫األستاذ الدکتور عبد القاهر عابد‬

‫الخّلقة (دورية‪ ،‬علمية‪ ،‬محكمة‪ ،‬مفهرسة)‬

‫علل وانگيزه دين گريزی جوانان و گرايش به فرهنگ غربی‬

‫نصراهلل مبشر الطرازي‪-‬األفغاني‪ ،‬مدرس اللغة األوزبکية في الجامعات المصرية‬

‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI:321354310/IAJCR0203v0n0r3 | 2222/21/25 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/25 :‬‬

‫أوال ‪ :‬نصر اهلل مبشر الطرازي‪ :‬حياته وفكره وأعماله‬

‫المناصب التي تقلدها‪:‬‬

‫‪( ‬النبذة ىف قواعد اللغة العثمانية والنصوص) طبع بالقاهرة ‪1531‬م‪.‬‬

‫‪( ‬األدب الرتكى املقارن) حتت الطبع ‪.‬‬

‫اشتراك اللفظ واختّلف املعنی املراد بین العربية والفارسية‬

‫اشتراك اللفظ واختّلف المعنى المراد‬

‫اللفظ المشترك نوعان‪:‬‬

‫تتم بني خملوقني‬

‫مدیر الكلِّيَّة يف اجلامعة‪( .‬أمحد‬

‫العريب (ویه) الَّيت هي اسم فعل؛ فلذا‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬

‫جهود علماء الهند في تطور اللغة العربية وآدابها‬

‫‪ 1‬أثر اللغة العربية فى اللغات الحية ‪ ،‬ص ‪1٩١ :‬‬

‫أبوالحسن علي الندوي– ‪1216‬م – ‪1222‬م‪:‬‬

‫إراءة فرص العمل المهني لخريجي اللغة العربية وآدابها في أفغانستان‬

‫رابطۀ فرصت و هدف‬

‫شناخت فرصت های کاری‬

‫‪ -1‬بخشهای مرتبط به وزارت خارجه‬

‫‪ -2‬کار در سفارتخانههای افغانستان در کشورهای عربی وقونسلگریها‬

‫‪ -3‬کارمند و ترجمان محلی وکار در سفارتخانههای کشورهای عربی مقیم کابل‬

‫‪ -5‬کار در بستهای کادری وتدریس در پوهنتون های کشور‬

‫ج‪ -‬استخدام افتخاری(کار آموزی)‪ :‬برخی از پوهنتونها که اعضای کادر علمی‬

‫‪ -12‬کار در مجله ها ونشریه ها‬

‫یافته های تحقیق‬

‫عوامل هروب الشباب عن الدين وميلهم إلی الثقافة الغربية‬

‫علل وانگیزۀ دینگریزی وگرایش جوانان به فرهنگ غربی‬

‫تاريخ استّلم املقالة‪ | DOI:321354310/IAJCR0203v0n0r5 | 2222/21/21 :‬تاريخ قبول املقالة‪2221/22/2 2:‬‬

‫علل وانگیزه دین گریزی نسل جوان‬

‫ج‪ .‬ناسازگاری میان قول و عمل مدعیان دین‬

‫التطرف علی مهر النساء في الزواج ومضارها االجتماعية في محافظة تخار‬

‫‪ .1‬األستاذ املساعد في قسم الفقه والقانون بکلیة الشریعة ‪ /‬جامعة تخار‬

Extreme in the Marriage Portion of Women and Its Social Disadvantages

Discount in the Dowry Is Mustahab (well)

Analysis and discussion.

GRAPH OF SINGLE AND MARRIED PARTICIPANTS

Single People Married People

Religious PHD/Doctor Master Bachelor High School

PERCENTAGE OF SAMPLE PEOPLES

In terms of the level of information and sometimes the topic of "overcrowding in

The Community Individuals THE AVERAGE GRAPH OF THE

People who have information The average of lowest amount of dowry

Figure (4) Figure (5)

PERCENTAGE OF EXTRA TAKING OF DOWRY OVER

Does non-Mehr extra use include dowry money?

Percentage of observance of Islamic

26% 27% 27%

How many percent of the dowry agreed between

40% 31% 30%

Percentage of corruption due to non-

The Harm and Consequence of Heavy Dowries in the Society