ქართული სამართლის ისტორიის საკითხები

1)დანაშაულთა კატეგორიები ძველ ქართულ სისხლის სამართალში

___ადრეფეოდალური სამართლის ანალიზით ირკვევა, რომ ერთმანეთისგან არის
განსხვავებული დანაშაულთა სახეები.სამართალდარღვევათა კლასიფიკაციის
საფუძვლად ამა თუ იმ ქმედების სირთულე,მრავლსახეობა და არსის გათვალისწინება
იყო მიჩნეული.პასუხიმგებლობის განსაზღვვრისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა
დამნაშავის ასაკსს. ბერძენი ავტორის მითითებით, დანაშაულის კლასიფიკაციისათვის
გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო დანაშაულის ყველა გარემოება როგორც
დამნაშავის ფიზიკური და ფსიქიკური მდგომარეობა, ისე დანაშაულის ჩადენის ადგილი,
დრო და სხვა პირობები თუ გარემოებები.

ივანე ჯავახიშვილი ამ საკითხის კვლევისას იმ დასკვნამდე მიდის,რომ

ადრეფეოდალური ქართული სამართალი, ბერძნული და ბიზანტიური სამართლის
მსგავსად,დანაშაულის სამ სახეს იცნობდა,სამსახოვან დაყოფას მისდევდა: „დიდი
დანაშაული“, „საშუალო“ და „მცირე“ . მაგრამ არც ბიზანტიურსა და არც ბერძნულ
სამართალში არ არის მიკვლეული ის კრიტერიუმი,ის საზომი,რაც გვაძლევს
დანაშაულის სამ სახედ დაყოფის საშუალებას. ივ.ჯავახიშვილი აქვე მიუთითებს , რომ
მართალია, დანაშაულის სამსახოვანი დაყოფა ქართულ სამართალსაც ჰქონდა , მაგრამ
თითოეული ჯგუფისათვის განკუთვნილი ზუსტი არც ქართულ სამართალში ჩანს: „
შეცოდება და დანაშაული ყველა ჯგუფისათვის განურჩვევლად
იხმარებოდა,იმგვარადვე,როგორც გარდამავლობითი მოქმედებაა... ბოროტმოქმედება
თავისი შინაარსით დანაშაულზე უფრო მძიმე შეცოდების გამომხატველი უნდა
ყოფილიყო... ივ.ჯავახიშვილის მითითებით,დანაშაულის კლასიფიკაცია დამყარებული
ყოფილა ბრალზე. მაგრამ ბრალის შესახებ ზოგადი მოძღვრება გვიან ,XVIII საუკუნეში
ყალიბდება . სახელოვან ქართველ მეცნიერს ექვთიმე მთაწმინდელს კი ეს მოძღვრება X
საუკუნეში შეუქმნია.

ამრიგად, ძველ ქართულ სამართალში დანაშაულის კლასიფიკაციისას აუცილებელ

მოთხოვნას წარმოადგენდა ბრალის გათვალისწინება, დანაშაულის გამომწვევი
მიზეზები და სხვა.

საინტერესოა ცნობილი ქართველი საეკლესიო მოღვაწის ექვთიმე მთაწმინდელის

მოსაზრებანი დანაშაულის კლასიფიკაციის საკითხზე.ექვთიმე მთაწმინდელს
უსარგებლია ბასილ კესარიელისა და იოანე მმარხველის თხზულებით ( კანონებით ) და
მიუკვლევია დანაშაულის ზოგადი შინაარსისთვის. ექვთიმე მთაწმინდელი არ
მსჯელობს სხვადასხვა სახის დანაშაულებათა ბუნების გასარკვევად, არამედ ეხება
მხოლოდ მკველობას,როგორც დანაშაულს და მეტად ღრმამეცნიერულ დასკვნებს
აყალიბებს.

მკველობის შინაარსის გასარკვევად , მისი მისი თვისების შესაცნობად ექვთიმე

მთაწმინდელი დამნაშავის ნებას აქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას. მისი მითითებით
, თუ ვინმემ „ ნებსით თვისით და განზრახვით კაცი მოჰკლას“ – ეს იქნებოდა „ ნებსითი
კაცისკულაი“ მაგრამ შეიძლებოდა ვინმეს შემთხვეოდა „ არა თვისითა ნებითა,არამედ
უნებლიედ შემთხუას კაცის კულაი“ და ეს იქნებოდა „ უნებლიეთა კაცის კულაი“
ამასთანავე „შემთხვევითიც“

ექვთიმე მთაწმინდელი ამაზე არ ჩერდება. მისი აზრით , ნებსითი და უნებლიე

მკველობები, თავის მხრივ , სხვადასხვა თვისებიდა და სხვადასხვა სახისაა.ნებსით ანუ
განზრახვით მკველობის მაგალითად იგი ასახელებს მკველობას მახვილით ან შუბით, ან
ცულით. გარდა ზემოთ აღნიშნული ნებსით ანუ განზრახ მკველობად თვლის ექვთიმე
მთაწმინდელი თუ „ მისცემენ წამალთა, ჩვილის მკვლელთა საშოსა შინა“ . აქ , ექვთიმეს
აზრით , მკვლელები არიან როგორც წამლის მიმცემი,ისე წამლის მიმღები.წამლის
მიმცემი იმიტომ,რომ მას გამოცდილი აქვს,რომ ასეთ ქმედებას ჩვილის სიკვდილი
მოჰყვება, ხოლო წამლის მიმღები დედა იმისთვის,რომ იგი დათანხმდა ჩვილის
სიკვდილს.

ექვთიმე მთაწმინდელი განზრახ , ნებსით მკველობად თვლის „ უკუთუ ვინ წამალი ვის
შეასვას სასიკუდინე“ . ისეთ მკველობას იგი უწოდებს „ ნებსით და ბოროტ მკველობას“ ,
ხოლო რაც შეეხება ასეთ შემთხვევას : თუ ქალმა მამაკაცს შეასვა წამალი სიყვარულის
ტრფიალების შესაქმნელად და ამით მამაკაცი გარდაიცვალა, ექვთიმეს აზრით, ასეთი
მკველობა „ კაცის კულათა თანა არის“ , ე.ი. განზრახი მკველობის სახეა , რადგან წამლის
მიმცემის „ გულის სიტყვა“ ე.ი. შეყვარების სურვილი „ უჯერო და საეშმაკო“ იყოო და
ამის გამოა ნებსითი მკველობა.ექვთიმე მთაწმინდელი ასევე მსჯელობს
გაუფრთხილებლობით ჩადენილს მკველობებზე. მისი აზრით უნებლიე კაცის კვლაც
სხვადასხვა სახისა შეიძლება იყოს.ერთ–ერთი ასეთი არის „ სრულიად უნებლიე და
გარეშე გინებისა და განზრახვისა მოქმდებისა“ ასეთის მაგალითად იგი ასახელებს:
უკუთუ სტყორცნის ქვას ან შეშას ძაღლს,ხის ნაყოფის ჩამოსაყრელად და მოხვდეს ქვა
კაცს და მოკვდეს იგი.აქ მტყორცნელს არათუ განზრახვა ჰქონდა, არამედ ფიქრადაც არ
მოუვიდა,რომ კაცს მოკლავდა, ამიტომ ასეთ ქმედებას ექვთიმე უწოდებს „ უნებლიეთა
და გარეშე გონებისა“ ზემოთ აღნიშნული უნებლიე დანაშაულის მსგავს დანაშაულად
თვლის ექვთიმე მთაწმინდელი ასეთ დანაშაულს: „ უკუთუ ვინ სწუართოს მონა
თვისი,ან მოწაფე შოლტითა,გინა კუერთხითა არაფირცხლითა და შეემთხვიოს მას
სიკვდილი“
ამრიგად მთაწმინდელმა დანაშაულის კლასიფიკაციის საფუძვლად აიღო
ნება,განზრახვა და სურვილი,რომელთაგან უპირატებოსას ანიჭებს განზრახვას და
დანაშაულის სამწევროვანი დაყოფა მოგვცა: დიდი დანაშაული, საშუალო და მცირე
დანაშაულები.

2)დანაშაულთა კატეგორიები ვახტანგ VI –ს სამართლის წიგნის მიხედვით

___ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის თანახმად, გასახვავებდნენ სახელმწიფო
დანაშაულის 3 სახეს. ესენი იყო: 1. სამშობლოს ღალატი; 2. სამხედრო საიდუმლოების
გაცემას; 3. ქვეყნისა და ქრისტეს რჯულის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული.

სამშობლოს ღალატი გამოიხატებოდა მტრის მხარეზე გადასვლაში. ამისათვის

კანონმდებელი აწესებდა სიმბოლურ ტალიონს - ფეხის მოკვეთას. შესაძებელი იყოს
მეფის გადაწყვეტილებისამებრ ფეხის მოკვთა შეეცვალათ ქონების კონფისკაციით.
თუმცა, ორივე სახის სასჯელი ერთდროულად არ გამოიყენებოდა.

სამხედრო საიდუმლოების გაცემა მძიმე დანაშაულად ითვლებოდა და მისი

გადასახადით (ფულით) გამოსყიდვა არ დაიშვებოდა. ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნში
ფართოდ იყო წარმოდგენილი პიროვნების სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის წინააღმდეგ
მიმართული დანაშაულები: მკვლელობა, სხეულის დაზიანება, ცემა. ვახტანგ VI-ის
სამართლის წიგნის მიხედვით, მკვლელობა ფულადი ანაზღაურებით ისჯებოდა, მაგრამ
ფულადი ანაზღაურება არ გამოიყენებოდა ზოგიერთი სახის მკვლელობისათვის,
მაგალითად, მეფის, დედმამიშვილის და სხვათა მკვლელობისათვის. ვახტანგ VI-ის
სამართლის წიგნი იცნობს მკვლელობის მაკვალიფიცირებელ (დამამძიმებელ)
გარემოებებს. ასე, მაგალითად, კვალიფიციურია მკვლელობა, თუ იგი ჩადენელია
ქვეშვრდომის მიერ თავისი მებატონის ან უფროსის მოკვლის მიზნით. მკვლელობის
მაკვალიფიცირებელ გარემოებად მიიჩნეოდა მოწამვლით მკვლელობა. ცოლის მიერ
ქმრის მკვლელობა მაკვალიფიცირებელ გარემოებად ითვლებოდა, თუ ქმარი უბრალო
იყო, ე. ი. ცოლს არ ჰქონდა რაიმე გამამართლებელი საბუთ ქმრის მოკვლისათვის.
მაკვალიფიცირებელ გარემოებებში ჩადენილ მკვლელობად ითვლებოდა ასევე ძმის
მკვლელობა. დედმამიშვილის მკვლელობა იმდენად მძიმე დანაშაულად ითველობოდა,
რომ განაჩენი მეფეს ან კათალიკოსს უნდა გამოეტანა. ვახტანგ VIის სამართლის წიგნის
მიხედვით, მკვლელობის მაკვალიფიცირებელ გარემოებად მიიჩნეოდა მოდავეთა თუ
მოჩხუბართა გაშველებისას მკვლელობა. ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მიხედვით,
მკვლელობის მაკვალიფიცირებელ გარემოებებად ითვლებოდა აგრეთვე მკვლელობა
დაყაჩაღებისას და მკვლელობა თანამდებობის პირისა. ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი
პასუხისმგებლობას აწესებს ცეცხლის წაკიდებით მკვლელობისთვის, სასაფლაოზე
თავდასხმისათვის, როდესაც სასაფლაოზე მყოფი მკვიდრი პატრონი მოკვდა, საკუთარ
სახლში თავდასხმისას მკვლელობისთვის, იმ გლეხის მკვლელობისთვის, რომელიც
ბატონთან ცხოვრობდა, დაზარალებულის მამულში ჩადენილი მკვლელობისათვის,
შუამავლის მკვლელობისათვის, გინების ნიადაგზე მკვლელობისათვის, ნასვამ
მდგომარეობაში ჩადენილი მკვლელობისათვის, ვალის გადაუხდელობის ნიადაგზე
ჩადენილი მკვლელობისათვის, ბატონის მიერ ყმის მკვლელობისათვის, ფათერაკით
(გაუფრთხილებლობით) ჩადენილი მკვლელობისათვის. ვახტანგ VI-ის სამართლის
წიგნში დიდი ყურადღება ექცეოდა სხეულისა და ჯანმრთელობის დაზიანებას.
ზოგიერთ მუხლი ეხებოდა ოჯახის წინააღმდეგ მიმართულ დანაშაულებს. დიდი
ადგილი ეჭირა ეკონომიკური დანაშაულების მიმოხილვას. აგრეთვე დანაშაულად
ითვლებოდა: თვითგასწორება, ვაზის აკაფვა, ნერგის მოჭრა, ყანის ვენახის, ღობის, ბჯის
ან თივის ცეცხლის განზრახ წაკიდება, უკანონოდ გადასახადის შეწერა, საფლავისთვის
მიწის უკანონოდ მიტაცება, გინება, დასმენა, მუქარა, ცრუმოწმეობა, სიგელის წართმევა
და დახევა, ჯადოქრობა, მოსამართლის უპატივცემულობა.

3)სასჯელის მიზნები და სახეები ძველ ქართულ სამართალში

___იმისათვის რომ გავარკვიოთ სასჯელის მიზნები და სახეები ამისათვის აუცილებელია
შევეხოთ ორ ეტაპს. პირველი, როგორი იყო სასჯელი უძველესი პერიოდიდან
მონღოლთა შემოსევამდე და მეორე როგორი იყო ეს ინსტიტუტი შემდგომ პერიოდებში.
პირველი პერიოდის გასარკვევად დიდად გვეხმარება ივ.ჯავახიშვილის
ნაშრომები,ხოლო მეორე პერიოდის შესახებ ვსარგებლობთ რამდენიმე ქართველი
ავტორის ,მათ შორის ალ.ვაჩეიშვილის გამოკვლევებით.
ივანე ჯავახიშვილი ასახელებს ოთხ მიზანს დანიშნულებისას,რომელიც არსებობდა
მინღოლთა შემოსევებამდე:
1.დამნაშავის დასჯის დროს სასჯელის მიზანი იყო მისი ზნეობრივი გამოსწორება. მამა
ექვთიმე სასჯელის დანიშნულებად თვლიდა წვრთნას. ის დასჯილ ბერებთან მიდიოდა
და ნუგეშს სცემდა,სიტყვით და საქმით ეხმარებოდა მათ.თუ მას წინანდელი
დანაშაულის მსგავსი აღარაფერი ემჩნეოდა,ნუგეშს სცემდა და ასაჩუქრებდა ყოფილ
დამნაშავეს, რათა გულში მტრობა არ დარჩენოდა.
2.სასჯელის მეორე მიზანს როგორც საეკლესიო, ისე საერო სამართალში წარმოადგენდა
დამნაშავე პირთა მიმართ ხორციელი და ფიზიკური ვნების მიყენება. ამ სახის
სასჯელები გამოიყენებოდა იმ ბოროტმოქმედთა მიმართ, რომელთა გამოსწორება არ
ხერხდებოდა წვრთნით ანუ ჰუმანური აღზრდის მეთოდებით. შესაბამისად ეს სასჯელი
გამოიყენება უკიდურეს შემთხვევაში.
3.თუ დამნაშავეს დანაშაულისადმი მიდრეკილება აქვს, წვრთნამ და ფიზიკურმა
სატანჯველმა შედეგია არ გამოიღო, მაშინ ასეთი ადამიანის მიმართ გამოიყენებოდა
ექსორია და გაძევება. ასეთ სასჯელს მიზნად ჰქონდა საზოგადოებრივი მშვიდობის
დამყარება, დამნაშავე პირთაგან საზოგადოების გაწმენდა.
4.სასჯელის მიზნების, დანიშნულების შესახებ შედარებით გლობალურად მსჯელობს
ცნობილი საეკლესიო მოღვაწე და მეცნიერი ეფრემ მცირე. მისი აზრით განვითარებულ
სახელმწიფოში მისი მიზანი და დანიშნულება უნდა იყოს კანონიერებისა და
სამართლიანობის დაცვა.
გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში მონღოლთა შემოსევებამდე ასეთი
სასჯელებია:
1.სიკვდილით დასჯა,როგორიცაა თავის მოკვეთა,ჩამოხრჩობა,შეეფარდებოდა მხოლოდ
სახელმწიფო დანაშაულისთვის,მეფის პირადი შეურაწყოფისთის, მეკობრეობისათვის. ამ
სასჯელს იშვიათად იყენებდნენ და თამარის მეფობისას საერთოდ აღარ გამოიყენებოდა.
2.სხეულის დამაზიანებელი(დამასახიჩრებელი) სასჯელები და ასოთმოკვეთა, მათ
შორის დასაჭურისება, თვალთა დაწვა ანუ დაბრმავება, ენის მოჭრა, ხელისა და ფეხის
მოჭრა.
3.ექსორია და გაძევება.ექსორიის სახეებია მუდმივი და დროებითი და ნიშნავს
კონკრეტულ ადგილას გადასახლებას,ხოლო გაძევებისას კონკრეტული ადგილი არ იყო
მითითებული.
4.თავისუფლების აღკვეთა.საპყრობილის სამი სახე არსებობდა:დილეგი,საკანი და
საპატიმრო.დილეგში ბორკილგაყრილი პატიმრები არიან მოთავსებულები,საკანი
საპატიმროს ქვედასართულია,ბნელი ადგილია,ხოლო საპატიმრო არის ადგილი,სადაც
დაკავებული პირიუჯაჭვოდ იმყოფება.
5.მტკივნეული სასჯელი ანუ გვემითი სასჯელები გამოიყენება ფიზიკური ტანჯვის
მიყენების მიზნით.მტკივნეული სასაჯელები ხორცილედება ჯოხის ცემით,მათრახით და
სხვა იარაღებით.
6.ქონების კონფისკაცია ანუ „მამულის დაჭირვა“ გამოიყენებოდა გამგებლის
მოკვლისთვის.
7.მოქალაქეობრივი უფლების დროებითი ან სამუდამოდ ჩამორთმევა და
გამაწბილებელი სასჯელები.ამაში იგულისხმება არმიაში მონაწილეობის აკრძალვა და ეს
ფაქტობრივად ნიშნავს თავის თანამოძმეებთან თანასწორობის ჩამორთმევას.ასეთი
სასჯელი მკვლელობისა და სამშობლოს ღალატისათვის იყო დაწესებული.
8.ქონებრივი საზღაური,დანაშაულის ჩადენისათვის,რომელსაც დამნაშავე უხდიდა
დაზარალებულს,სასამართლოს,ფეოდალსა და სახელმწიფოს.ასეთი სასჯელის კარგი
მაგალითია ე.წ. „შუიდეულის“ ისტორია ნაქურდალისთვის
9.დაკრულვა და სხვა საეკლესიო სასჯელები,რაც ძირითადად რელიგიური
დანაშაულებისათვის ინიშნებოდა.ეკლესია დაკრულვას იყენებდა სქესობრივი და
ზნეობრივი .
მონღოლთა შემოსევის შემდგომ პერიოდიდან სისხლის სამართლის დარგში
სახელმწიფო საჯარო საწყისი სუსტდება,რადგან თვით სახელმწიფო უძლური ხდება
ებრძოლოს დანაშაულს და მის მის ადგილს იჭერს მხარეთა შორის მორიგება,
თვითგასწორება თუ მოლაპარაკება, სასჯელის ძირითად სახედ კი იქცეა დანაშაულის
გამოსასყიდი ანუ ქონებრივი ანაზღაურება.
პირველ რიგში,უნდა აღვნიშნოთ,რომ ვახტანგ მე–6–ის სამართლის რამდენიმე მუხლი
პირდაპირ მიუთითებს სასჯელის მიზანზე,რომ მან უნდა დააშინოს დანაშაულის
ჩამდენი და გარეშე პირებიც.
ვახტანგ მე–6–ის სამართლის წიგნში მრავალი მუხლი ეძღვნება სასჯელის,როგორც
სამაგიეროს მიზღვის საშუალებას.მასში მოცემულია,რომ დამნაშავეს ეკუთვნის დასჯა
მის მიერ ჩადენილი ქმედების სამაგიეროდ.
სასჯელის სახეები ვახტანგ მე–6–ის სამართლის წიგნში:
1.სიკვდილით დასჯა,რაც ვახტანგის სამართლის წიგნში როგორც სასჯელი პირდაპირ არ
არის გათვალისწინებული,თუმცა შეგვიძლია ივარაუდოთ რომ იგი გამოიყენებოდა
მეფის,კათალიკოსის ან უფლისწულის მოკვლისას,ასევე ძმისა და დის
მკვლელობისას,ქვეყნისა და ქრისტეს რჯულის ღალატისას.
2.დამასახიჩრებელი სასჯელებიდან ვახტანგ მე–6–ის სამართლის წიგნში ვხვდებით
ნასაღს(ასოთმოკვეთა),რომელიც გამოიყენება ცრუმორწმუნეობისას,ტყვის
გაყიდვისას,ქვეყნისა და რჯულის ღალატისას,მისნობისა და კუდიანობისას,ბატონის
გაჯავრებისა თუ ხელით
ცემისას.ცნობილია ერეკლე მეორემ შეთქმულებისათვის ალექსანდრე ამილახვარი
ცხვირის მოჭრითა და ფეხის ძარღვის გადაჭრით დასაჯა.
3.ტკივილს მიმყენებელი სასჯელები(ცემა) ცოტაა და მკრთალადაა მოცემული ვახტანგის
სამართლის წიგნში.მაგალითად,თუ ცოლი ქმარს ცემს ან დაჭრის დიდი გვემა და ტანჯვა
უნდა მიუსაჯოს კათალიკოსმა.
4.თავისუფლების აღკვეთაა დაწესებული კაცისთვის,რომელიც ქალს ტანჯავს და ცუდად
ეპყრობა.
5.გამაწბილებელ სასჯელად ითვლება პიროვნების დამცირება და ზნეობრივი ტანჯვის
მიყენება.ვახტანგის სამართლის წიგნი ითვალისწინებს მაჭანკლის დასჯას
გამაწბილებელი სასჯელით–ყელზე საბლის მობმითა და ტიტველს მთელ სოფელში
შემოტარებით.
6.ქონებრივ სასჯელში იგულისხმება ჯარიმა,რომელსაც სახელმწიფოს სასარგებლოდ
იხდის დამნაშავე და კონფისკაცია.
7.საეკლესიო ხასიათის სასჯელები–დაკრულვა,შეჩვენება.შეჩვენება ძალზე მძიმე
სასჯელი იყო.ვისაც ეს სასჯელი შეეფარდებოდა,მას ზიარების ქორწინებისა და
გვირგვინთა კურთხევის უფლება აქ ჰქონდათ,ხოლო სიკვდილის შემდეგ ქრისტიანული
წესით არც ანდერძი აეგებოდა და არც დასაფლავება არ შეიძლებოდა.შეჩვენებას
მოჰყვებოდა შერისხვა ანუ საერო საერო ხასიათის სასჯელი.შერისხულს მამული უნდა
ჩამორთმეოდა და ლაშქრობაში მონაწილეობის უფლებაც ეკრძალებოდა,იგი
სამშობლოდან უნდა გაედევნათ.ამაზე მძიმე სასჯელი ეკლესიას არ ჰქონდა.

4)საკუთრების უფლება. საკუთრების უფლების შეწყვეტა; საკუთრების უფლების

სახეები
___ქართული სამართლებრივი და ლიტერატურული ძეგლების ანალიზით
შესაძლებელი ხდება გაირკვეს საკუთრების დაკარგვის (შეწყვეტის) ფორმალური
(იურიდიული) და მატერიალური საფუძვლები თუ გზები.ცნობილია საკუთრების
დაკარგვის შემდეგი პირობები:
1.სათანადო დაწესებულებაში საკუთრების უფლების დამადასტურებელი საბუთის
წარუდგენლობა.
2.თუ საბუთი არ იყო სრულფასოვანი და ჰქონდა ფორმალური ნაკლი.
3.მესაკუთრის ან მქონებლის გარდაცვალება და მემკვიდრეთა არარსებობა
4.ხანდაზმულობის ვადის გასვლა.მაგალითად,თუ მესაკუთრე 30 წლის მანძილზე არ
სარგებლობდა თავისი უფლებით და არ ეპატრონებოდა თავის ქონებას და ასეთ ქონებას
დაეპატრონა გარეშე პირი არა ძალით,მძლავრობით,არამედ რაიმე იძულების
გარეშე,კეთილსინდისიერად.
5.თუ მესაკუთრე არღვევდა იმ პირობებს რომელიც დადებული იყო ადრინდელ
მესაკუთრესა ან მქონებელთან.
ქართული სამართლის მიხედვით დოკუმენტის შედგენის ფორმალურ მხარეს დიდი
მნიშვნელობა ენიჭებოდა.დოკუმენტში ნათლად უნდა ყოფილიყო ფიქსირებული
მხარეების ვინაობა,მხარეთა უფლება-მოვალეობები,საკუთრეის უფლების ობიექტების
რაობა,მათი ნიშან-თვისებები,ზომა,წონა.საბუთებში მოცემული უნდა ყოფილიყო
მოწმეები და მხარეთა ხელრთვა.საბუთებში აუცილებლად ფიქსირდებოდა საბუთების
შემდგენთა ვინაობა.
პროფესოი ი.დოლიძე იხილავს საკუთრების უფლების დაკარგვის(შეწყვეტის) გზებს
ბექა- აღბუღას სამართლის მიხედვით. იგი ასახელებს:ხელშეკრულების ფორმის
დაუცველობა,ბატონის სამსახურის შეუსრულებლობა,ღალატი,მკვლელობა და სხვა
მძიმე დანაშაულებები,ვალის ან სისხლის ფასის გადაუხდელობა.

სამეფო საკუთრება:მეფე,როგორც უმაღლესი ხელისუფალი,ყველაზე დიდი

მესაკუთრე იყო.მეფე მოიაზრებოდა ,როგორც მთელი ქვეყნის მესაკუთრედ და
მეპატრონედ.მაგრამ ეს სრულიადაც არ ნიშნავს იმას,რომ მეფე იყო მთელი
საქართველოს მიწა-წყლის კერძო მესაკუთრე.მეფე უნდა მივიჩნიოთ როგორც მთელი
ქვეყნის პოლიტიკური მესაკუთრე და არა კერძო მესაკუთე-მფლობელი.საქართველოს
მეფეს კერძო საკუთრების უფლებით ჰქონდა სამეფო დომენი,რომელიც გულისხმობდა
როგორც საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ სამეფო მიწებს ,მამულებს,ასევე
დაპყრობილ ტერიტორიებს.მეფეს შეეძლო გარკვეული წილი დომენი გადაეცა
აზნაურებისა და სხვა კატეგორიის წარმომადგენლებისათვის სამსახურის ან კერძო
საკუთრების უფლებით.ქვეყნის ტერიტორიაზე მდებარე სხვა მიწებს (ფეოდალთა
მიწებს ) მეფე ვერ ეხებოდა .მეფის მიერ სამსახურის უფლებით გაცემულ მიწებს
„საკარგავი’’ ეწოდებოდა,რომელსაც თავისი იურიდიული რეჟიმი ჰქონდა
დაწესებული.საკარგავი კერძო საკუთრება არ იყო.საკარგავის ინსტიტუტი შეერწყა
მამულს და XIII საუკუნიდან ისინი იდენტური ცნებები გახდა.მეფეს როგორც საჯარო
ხელისფლების მფლობელს.ემორჩილებოდა ქალაქები და ციხეები.მეფეებს თავისი
მოხელეები ჰყავდათ ჩაყენებული როგორც ქალაქებში ისე ციხეებში.ამ მოხელეთა
მეშვეობით კრეფდნენ ბაჟსა და სხვადასხვა სახის გადასახადებს.სამეფო საკუთრებები
მემკვიდრეობით გადადიოდა შვილზე თუ იგი მეფე გახდებოდა.
აგარაკი არის მიწის ნაკვეთი რომელიც კერძო მფლობელობაში აქვს მესაკუთრეს.აგარაკი
არ შედის სათემო მიწათმოქმედებაში.მოაგარაკეს მიწის გაყიდვა-გასხვისება
თავისუფლად შეეძლო.აგარაკის გადაცემა მოაგარაკეს არ შეეძლო მსგავსად
ფეოდალისა,თუ ფეოდალი თავის მამულს გადასცემდა თავის ვასალს,ვასალი კი თავის
ვასალს და ა.შ. აგარაკი ის მიწის ნაკვეთი იყო რომელიც უშუალოდ ექვემდებარებოდა
მოაგარაკეს და რომელიც არ გადაეცემოდა ბენეფიციუმის სახით.ის შეიძლება ყოფილიყო
დასახლებულიც და დაუსახლებელიც,ანუ საყანე თუ სხვა სახის სამეურნეო მიწის
ნაკვეთი.ქართულ წყაროებში აგარაკი ხშირად მოიხსენიება ეკლესიაზე შეწირულ
ობიექტად.გვიანფეოდალურ პერიოდში კი აგარაკი დასასვენებელ საზაფხულო
ქალაქგარე ადგილად გვევლინებოდა.
სათემო მიწათმფლობელობა როგორც საკუთრების სახე:სათემო მიწათმფლობელობა წინ
უძღვის მიწაზე კერძო საკუთრებას,როგორც სახელწოდებიდან ჩანს იგი კოლექტიური
საკუთრება,თემის საკუთრება იყო.სათემო მიწათმფლობელობა უფრო ადრეულია,ვიდრე
სხვა სახის მიწათმფლობელობა.მას ახასიათბს კოლექტიური მფლობელობისა და
სარგებლობის სახე მიწაზე,ტყეზე,წყალზე,საძოვრებზე.ის ყალიბდება გვაროვნული
წყობის დაშლის შედეგად,რომელიც გაცილებით ძლიერი(ფართო) იყო ახალი
წელთაღრიცხვის დასაწყისში,მაგრამ შემდგომში იგი სუსტდება სხვა სახის
მიწათმფლობელობის გაჩენის გამო.
მამული როგორც საკუთრების სახე:მამული მიწის საკუთრების გამომხატველი ტერმინი
იყო.ილია ჭავჭვაძე მამულს სამშობლოს უწოდებს.იგივე მნიშველობისაა ეს ტერმინი
მრავალ ქართულ საერო თუ საეკლესიო წყაროებში.ამჯერად ჩვენ „მამულს“ვეხებით
როგორც მიწაზე კერძო საკუთრების სახე.სიტყვა მამული მამისეულიდან მოდის.იგი
შეიძლებოდა ყოფილიყო მიწაც და სხვა ქონებაც.მისი სპეიფიკურობა იმაში
გამოიხატებოდა ,რომ იგი რადგან მამისეული ქონება იყო,მემკვიდრეობით
გადაეცემოდა.მამული გასხვავდებოდა სამეფო მიწისაგან.მამული შეიძლება ქონოდა
ყველას :მეფეს,გლეხს,ეკლესიას,ფეოდალს...
მამულის რაობის შესახებ საუბარია ქართულ საკანონმდებლო
ძეგლებში.მაგალითად:ძეგლიდების მე-3,მე-5,მე-6,მე-7,მე-9,მე-11 მუხლებში.რომლებშიც
მამული მიწის ნაკვეთის მნიშვნელობით არის წარმოდგენილი.
ბექა-აღბუღას წიგნის მე-2,მე-3,მე-4 მუხლებშიც მამულის ოდენობაზეა საუბარი.აქაც
მამული მიწის ნაკვეთია ,რომლის სიდიდეც განსაზღვრავს ფასს. ამავე წიგნის 36-ე,42-
ე,44-ე მუხლებში მამულის ცნებაზე იგულისხმება არა მარტო მიწა არამედ სხვა
ქონებაც.მემამულე ნიშნავს ამ მიწის მეპატრონესაც და ამ მიწაზე აგებულ შენობებსა თუ
სხვა ნაგებობებს.
მამულზე საუბარია ასევე ვახტანგ VI სამართლის წიგნშიც.110-ე მუხლში
აღნიშნულია,რომ „ნაბიჭურის წილი არ არის მამულში“.სხვა მუხლების მიხედვით
მამული ყველგან მიწის ნაკვეთია,რომელიც ეკუთვნის
ფეოდალს,მფლობელს,ბატონს,აზნაურს,საყდარს,გლეხსა და ბუშსაც კი.

5)საკუთრების უფლების წარმოშობის გზები ძველ ქართულ სამართალში

___ სამოქალაქო სამართლის თეორია საკუთრების წარმოშობის თავდაპირველ და
ნაწარმოებ გზებს იცნობს. საკუთრების უფლების თავდაპირველი გზაა, როდესაც ნივთს
ან ქონებას , ანუ საკუთრების ობიექტს არ ჰყოლია მესაკუთრე და საკუთრება წარმოიშვა
პირველად. საკუთრების უფლების თავდაპირველ გზებს ეხება ვახტანგის სამართლის
წიგნის 170-183 მუხლები. საკუთრების უფლების წარმოშობის პირველადი გზაა,
მაგალითად, უპატრონო ნივთის დასაკუთრება, გარეული ცხოველებისა თუ
ფრინველების ან ნანადირევის მისაკუთრება.
საკუთრების უფლების წარმოშობის ნაწარმოები გზაა, როდესაც ნივთს ან ქონებას ,ან
საკუთრების უფლების ობიექტს ჰყავდა მესაკუთრე და სხვადასხვა მიზეზით გამოვიდა
ეს ქონება ან სიკეთე მისი საკუთრებიდან და გადავიდა ახალი მესაკუთრის ხელშ, ასეთი
გზებია: ჩუქება, ყიდვა-გაყიდვა, გაცვლა, მემკვიდრეობა, მზითვი სასამართლო
გადაწყვეტილება , შეწირულობა, გირავნობა, შეწირულობა.
ჩუქების შესახებ ვახტანგ გორგასლის სამართლის წიგნში არაფერი არ არის მოცემული.
სამაგიეროდ ჩუქების შესახებ საუბარია ბექა-აგბუღას სამართლის წიგნში. მისი
მიხედვით მჩუქებელს არ შეუძლია ნაჩუქრის კან დაბრუნება, ნაჩუქრის უკან დაბრუნება
მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი როდესაც ისპობა ჩუქების მიზეზი. ეს მიზეზებია:
მოყვრობის მოშალა, რის მიხედვითაც მჩუქებელს ნაჩუქარი მთლიანად „დაუკლებლად“
უბრუნდება.
საკუთრების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გზა იყო ყიდვა-გაყიდვა. ეს საკუთრების
უფლება ძალიან მტკიცე იყო. ვახტამგის სამართლის წიგნის მიხედვით „ნასყიდობის“
მოშლა მხოლოდ მეფის პრეროგატივა იყო. მიუხედავად ასეთი უფლებისა მეფე მაინც
თავს იკავებდა ამ უფლების ჩამორთმევისგან, ვახტანგის სამართლის წიგნის მიხედვით
ქონება წერილობით უნდა იყოს შესრულებული, რათა სხვისი მამული არ იყოს
გაყიდული „შეტყუებით“ და საზღვარი არ იქნეს დარღვეული.
საკუთრების წარმოშობის ერთ-ერთი გზა იყო მზითევი. გაყრის შემთხვევაში მზითევი
ცოლსა და მის ნათესავს რჩებოდა. საკუთრების წარმოშობის ერთ-ერთი საშუალება იყო
გაცვლა. ქართული სამართლის ძეგლების ანალიზით ირკვევა , რომ არსებობდა
საკუთრების უფლების წარმოშობის სხვა საშუალებებიც. მათ შორის:
ა)მემკვიდრეობით მიღებული საკუთრება. ამის აღმნიშვნელი ტერმინი იყო
„მკვიდრობაი“. ის წარმოიშვა , მამულზე დამკვიდრებისგან. დამკვიდრება ხდებოდა ან
კანონით ან ანდერძით.
ბ)განჩინებით ანუ საერთო საკუთრებაში თავისი, საკუთარი წილის გამოყოფით
მიღებული ქონება.
გ)განთავისებით ანუ განცალკევებით, სხვისთვის მიღებული ქონება.
დ)შოვნითი ანუ „ნაშოები“ ქონება. ამ გზით შეიძლება როგორც მამულის ასევე ნივთის
დაუფლება. შოვნა შეიძლებოდა ასევე ომით, ხანგრძლივი ფლობით და მიტოვებული
ადგილების დაუფლებით.
ე)ნაჭირნახულევი ანუ უხმარის სახმარად გაქცევა, გაკეთილშობილება, რაც საკუთრებად
ხდებოდა.

6)ქორწინება და განქორწინება ძველი ქართული სამართლის მიხედვით;

___ქორწინება ძველი ქართული სამართლის მიხედვით-ქორწინების პრინციპები ძველ
ქართულ სამართალში ასეთი იყო: ქორწიების და ოჯახის წოდებრივ პრინციპებზე აგება,
ოჯახში მამაკაცია გაბატონებული მდგომარეობა ცოლზე და მისი გაბატონებული
მდგომარეობა შვილზე (როგორც ქონებრივად ისე პირად ურთიერთობებში). ქორწინება
გარკვეულ საფეხურებს გაივლის. ქორწინების უძველესი წესი ყოფილა მოტაცებით
ქორწინება, თუმცა შემდგომში მან ადგილი დაუთმო მოლაპარაკების გზით ანუ ნიშნობის
საშუალებით ქორწინებას. ქორწინების წინაპირობა იყო ნიშნობა, თუმცა ამასაც წინ
უძღვოდა საცოლის შერჩევა ანუ გაჩხრეკა, შეზვერვა, მაჭანკლობა, შუაკაცობა და სხვ.
საცოლის მოძებნაში აქტიურობდნენ მშობლები, არსებობდა ასევე აკვანში დანიშვნის
პრაქტიკაც. საცოლის შერჩევა ხდებოდა მშობლების და ახლობლების გაკითხვით, ან
სახალხო და რელიგიურ დღესასწაულებზე დათვალიერებით. ყურადღება ექცეოდა
საცოლის ვინაობას, გარეგნობას, მშობლებს, ოჯახის საქმიან მხარეს, ჯანმრთელობას,
გენეალოგიას და სხვ. საცოლის დათვალიერების შემდეგ ოჯახი მის ოჯახში გზავნიდნენ
შუაკაცს და ატყობინებდა საქმროს ოჯახის სურვილს, შემდეგ საცოლის ოჯახი
აგროვებდა ცნობებს საქმროს შესახებ. მექორწინეთა სურვილი მხედველობაში არ
მიიღეობდა, რადგან მშობლები წყვეტდნენ ნიშნობისა თუ ქორწილის საკითხს.
თავდაპირველად შუაკაცები თუ მაჭანკლები უსასყიდლოდ მონაწილეობდნენ, თუმცა
შემდგომში სასყიდლიანი გახდა და ასევე საძრახისიც. ამას კანონმდებლობაც ებრძვის.
საცოლის შერჩევის და თანხმობის მიღების შემდეგი ეტაპია ნიშნობა. იმდროინდელი
სამართლებრივი ნორმების ანალიზით ირკვევა, რომ ნიშნობა ატარებდა სამართლებრივი
გარიგების, ხელშეკრულების სახეს, მისი დარღვევისთვის დაწესებული იყო
იურიდიული პასუხისმგებლობა. უძველესი დროიდანვე ცოდნიათ დაწინდვა
მცირეწლოვანი ქალ-ვაჟის, თუმცა ეს რუისურბნისის საეკლესიო კრებამ აკრძალა. აკვანში
დანიშვნა ხდებოდა მშობელთა ინიციატივით, არსებობს ცნობები იმის შესახებაც, რომ
მშობლები ჯერ კიდევ ბავშვბების დაბადებამდე შეთანხმდნენ. ნიშნობის რიტუალის
შესრულებისას ორივე მხარე ვალდებული იყო მიეტანათ ნიშანი ანუ წინდი. ქორწინების
ფორმა მამამძუძეობა, ვაჟი შედის ცოლის გვარში შვილების გაჩენის მიზნით და ამ გვარში
გაჩენილი ბავშვი აქ იზდეება, მხოლოდ წამოზრდილი შედის მამის სახლში. არსებობდა
საცოლისათვის გამოსასყიდის გადახდის ფორმა, ანუ ცოლის ყიდვა. ნებაყოფლობითი
ქორწინება, ანუ მხარეთა თანხმობა, ოღონდ არა ქალ-ვაჟის არამედ მშობლების. 1003
წლის რუის-ურბნისის საეკლესიო კრებით დადგინდა საქორწინო ასაკი, ქალებისთვის 12
წელი, მამაკაცებისთვის კი განისაზღვრებოდა სქესობრივი მომწიფებით 15-16 წელი. ამ
კრებაზე ასევე აიკრძალა წარმომადგენლობითი ქორწინება. ქორწინების
დამაბრკოლებელი გარემოებებია: სქესობრივი მოუმწიფებლობა (უასაკობა), მხარეებს
შორის თანხმობის არარსებობა, ნათესაობა, ქორწინებაში ყოფნა, სულით ავადმყოფობა,
რელიგიისადმი დამოკიდებულება, წოდებრიობა, ტერიტორიული პრინციპი.
განქორწინება ძველი ქართული სამართლის მიხედვით-უძველეს პერიოდში
განქორწინება მამაკაცის ნებაზე იყო დამოკიდებული და გამოიხატებოდა ცოლის
მოშორებით, გაგდებით. ქართ. სამართლის მიხედვით განქორწინების ერთ-ერთი
საფუძველია მრუშობა, რისთვისაც არა მხოლოდ განქორწინება, არამედ სხვა სახის
სასჯელის შეფარდებაც იყო. ცოლის მრუშობის შემთხვევაში ქმრის ღირსების დამცირება
იყო და 15 წლით უზიარებლობით ისჯებოდა, ხოლო ქმრის მრუშობა განქორწინების
საფუძველი მხოლოდ იმ შემთხვევაში გახდებოდა თუ მამაკაცი გათხოვილ ქალთან
დაიჭერდა ურთიერთობას. ქმარს ქონდა უფლება მოღალატე ცოლი ადგილზე მოეკლა
თუ ის სხვასთან წაასწრებდა ამისთვის პასუხს არ აგებდა. ადათობრივი სამართლის
მიხედვით ქმარს უფლება ჰქონდა მოღალატე ცოლი ვირზე შეესვა და ისე გაეგზავნა
მშობლებთან. ვირზე შესმა უმკაცრესი გამაწბილებელი სასჯელია. განქორწინების
საფუძვლად ითვლებოდა ასევე ცოლის დასნებულება. თუ ქალი ქორწინებამდე
დასნეულდა მარტივად განქორწინდებოდა, ხოლო თუ ქორწინების პერიოდში ქმარს
უნდა დაემტკიცებინა რომ მას მისი დაავადების გამო ეყრებოდა და ნახევარი სისხლის
ფასიც უნდა გადაეხადა. ქართ. სამართალში არ შეიძლებოდა განქორწინების მიზეზი
ყოფილიყო ქორწილამდე ორსულობა, თუ ქალს ერთი წლის განმავლობაში ყავდა ქმარი
და ხელახლა გათხოვდა ან თუ იცოდა ცოლის ორსულობის შესახებ ან თუ თვითონ
დააორსულა. განქორწინების მიზეზი შეიძლებოდა ყოფილიყო ცოლის ქეიფი უცხო
მამაკაცთან ან აბანოში მასთან ერთად ტანის დაბანა, ან საცირკო სანახაობის დასწრება
ქმრის უნებართვოდ. განქორწინების მიზეზი შეიძლებოდა ყოფილიყო ერთ-ერთი
მეუღლისგან სახელმწიფო ღალატი. კანონიერ საფუძვლად ითვლებოდა ასევე
იმპოტენცია, ან მეუღლის მონაზვნად აღკვეცა, რომელიმეს მოწამლით მოკვლის
მცდელობა ან სოდომური ცოდვები(მამათმავლობა, ცხოველთმავლობა). ვახტანგის
სამართლის წიგნის რამდენიმე მუხლის მიხედვით მეუღლეთა შორის კონფლიქტიც
შეიძლებოდა გამხდარიყო განქორწინების საფუძველი. ქალის უშვილობა ვახტანგის
სამართლის წიგნით განქორწინების საფუძველი ვერ გახდება.
7)მეუღლეთა შორის ქონებრივი ურთიერთობები; მშობლებსა და შვილებს შორის
პირადი და ქონებრივი ურთიერთობანი;
___მონათფლობელობის პერიოდის საქართველოში მეუღლეთა შორის პირადი
ურთიერთობების შესახებ ცნობები არ გაგვაჩნია. ამ პერიოდის შესახებ შეიძლება ითქვას,
რომ მეუღლეთა პირადი ურთიერთობები რეგულირდებოდა ქრისტიანული რელიგიის
დამკვიდრების პარალელურად და ამ რელიგიის მოძღვრების შესაბამისად, რომლის
მიხედვითაც ქალი წარმოადგენს მამაკაცის საკუთრებას, იგი უუფლებოა თავისი
მეუღლის წინაშე და ისე უნდა ემორჩილებოდეს ქმარს, როგორც უფალს.
რაც შეეხება მომდევნო პერიოდს, მეუღლეთა შორის პირადი ურთიერთობები
ქრისტიანული მოძღვრების სრული შესაბამისობით ვითარდება, რომლის მიხედვითაც
ცოლი მთლიანად ემორჩილება ქმარს. ქმარს შეეძლო ფიზიკურად დაესაჯა ცოლი
დაუმორჩილებლობისათვის, ხოლო მრუშობისათვის ფიზიკურად გაენადგურებინა იგი.
საქართველოში მეუღლეთა შორის პირადი ურთიერთობის ხასიათსა და შინაარსის
გასარკვევად მოვიშველიოთ ი.ცურტაველის თხზულებას „შუშანიკის მარტვილობა“.
მოცემულ ნაწარმოებში შედარებით მცირე ცნობებია მეუღლეთა ქონებრივი
ურთიერთობების შესახებ. ყურადღებას იპყობს მეუღლეთა შორის ის ქონებრივი
ურთიერთობა, რაც საჩუქრებში გამოიხატება.
რაც შეეხება VI-VII საუკუნეების ცნობებს მეუღლეთა პირადი და ქონებრივი
ურთიერთობის შესახებ, ისინი თითქმის არ არსებობს, მაგრამ ის უნდა აღინიშნოს, რომ
ქალი ღებულობდა მზითევს, ჰქონდა მემკვიდრეობის უფლება და გვევლინება როგორც
ქონებრივი ურთიერთობის სუბიექტი.
X-XIII საუკუნეებში ცოლის პირადი და ქონებრივი უფლებების შესახებ ცნობებს
გვაწვდის საკანონმდებლო ძეგლები. მაგალითად, გიორგი ბრწყვინვალეს
სამართალი_“ძეგლისდადება“ ძირითადად სისხლის სამართლის ძეგლია, რომლიდანაც
ირკვევა, რომ საოჯახო ქონებაში ქალს სრული წილი არ გააჩნდა. რაც შეეხება ბექასა და
აღბუღას სამართლის წიგნს, მასში უფრო ფართოდაა მოცემული მეუღლეთა უფლებრივი
ურთიერთობები. აქ აღნიშნულია, რომ ქალის მზითევი, რომელიც მოძრავი ქონების
სახით ჰქონდა წაღებული ქალს მშობლების ოჯახიდან, ქალის უპირობო, ხელშეუვალი
საკუთრება იყო.
ამრიგად, XII-XVIII საუკუნეების საქართველოში მეუღლეთა პირად და ქონებრივ
ურთიერთობათა სამართლებრივი რეგლამენტაცია გარკვეულ ცივილიზებულ
ჩარჩოებრია მოქცეული. ქალი, როგორც მეუღლე, არ წარმოადგენს საკუთრების
ობიექტს. იგი თვითონვეა სამართლებრივი ურთიერთობის სუბიექტი. სრუწლოვანი
ქალი, როგორც მეუღლე, დამოუკიდებლად განაგებდა საკუთარ ქონებას, ცოლი და ქმარი
ერთმანეთთან შედიან სხვადასხვა ქონებრივ გარიგებაში_გააჩუქონ, გაჰყიდონ, გაცვალონ
საკუთარი "მიუდევარი" ქონება. ქმარი ვერ გაასხვისებდა ცოლის ქონებას მისი
ნებართვის გარეშე. საქართველოსთვის უცხო იყო აღმოსავლეთ ქვეყნებისთვის
დამამცირებელი ცოლის სრული უუფლებობა. მას არ განიხილავდნენ როგორც ქმრის
საკუთრებას. თუ აღმოსავლეთის ქვეყნებში ცოლის მიერ რაიმე ნივთის გარეთ გატანა
ქურდობად ითვლებოდა და ცოლი სასტიკად ისჯებოდა, ან ქმარს შეეძლო იგი ვალებში
დაეგირავებინა_საქართველოში ამის მსგავსს ვერ შევხვდებით.
ფეოდალიზმისათვის არ არის დამახასიათებელი ქალისა და მამაკაცის სრული
თანასწორუფლებიანობა და ამას ვერც საქართველოში შევხვდებით, მაგრამ ჩვენს
ქვეყანაში შეინიშნება და არ არსებობდა ცივილიზებული ქვეყნებისათვის
დამახასიათებელი პირადი და ქონებრივი ურთიერთობების სამართლებრივი
მოწესრიგება.
მშობლებსა და შვილებს შორის პირადი ურთიერთობის შესახებ VI საუკუნამდე ცნობები
არ შემონახულა. სამაგიეროდ ამ საკითხზე ცნობებს გვაწვდის ჰაგიოგრაფიული
მწერლობის ძეგლი "ცხრათა ძმათა კოლაელთან მარტვილობა"

მშობლებსა და შვილებს შორის ქონებრივი ურთიერთობის გასარკვევად დიდი

მნიშვნელობა აქვს მემკვიდრეობის წესების დადგენას.

ვინაიდან IX-X საუკუნეების საქართველოში ქალებს ჰქონდათ მემკვიდრეობის უფლება,

მათ მზითევის მიეცემოდათ, უმთავრესად სამემკვიდრეო წილიდან. ამრიგად, მზითევი
ის ქონება იყო, რომელიც ახლად გათხოვილ ქალს მიჰქონდა თავისი ქმრის ოჯახში.
თავდაპირველად მზითევი მოძრავი ქონება იყო, მოგვიანებით მზითვად უძრავი ქონებაც
ხდება და ამ ქინებას, მიწას "დედული" ეწოდა.

გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოს საკანონმდებლო ძეგლების მიხედვით, კერძოდ,

ვახტანგიდ სამართლის 257_ე მუხლის მიხედვით ქალს მზითვად მამული არ უნდა
მიეცეს.

როდესაც ვმსჯელობთ მშობლებსა და შვილებს შორის ქონებრივი ურთიერთობის

შესახებ, უნდა დავასკვნათ, რომ შვილები თანასწორუფლებიანი მემკვიდრეები არ იყვნენ
მშობლების ქონებაზე. ზაქართველოში არსებობდა საუხუცესო ანუ საუფროს, საშუალო
და მინორატი ანუ საუმცროსო, რომელთა შესახებ მსჯელობა გვექნება ქართული
სამემკვიდრეო სამართალში. მშობლებსა და შვილებს შორის ქონებრივი ურთიერთობის
საკითხთან მჭიდროდაა დაკავშირებული შვილობისა და ზესიძის უფლებები.

ქართული სამართლის მიხედვით ისეთი ოჯახები, რომლებსაც მხოლოდ ქალიშვილი

ჰყავდათ, ცდილობდნენ, რომ ქალიშვილი სახლში დაეტოვებიათ, ე.ი შემოეყვანათ
შვილად სიძე.

ქართული საკანონმდებლო ძეგლებში შვილებული სიძე შეიძლებოდა ყოფილიყო

"წიგნით შესული" ან "უწიგნოდ შესული", ასევე "მამულ დაწერილი".
ოჯახის წევრთა ქონებრივი ურთიერთობის საკითხები სხვა პირთა შორის, მაგალითად,
უკანონოდ შობილთა უფლებები, განიხილება ქართული მემკვიდრეობითი სამართლით
და მათ არ შევეხებით.

8)მემკვიდრეობითი სამართლის ობიექტები; კანონისმიერი მემკვიდრეობა;

___მემკვიდრეობის ობიექტები იგივე საკუთრების ობიექტებია. ისტორიულად
მემკვიდრეობის უფლება ჯერ მოძრავ, ხოლო შემდეგ უძრავ ქონებაზე გაჩნდა.

მემკვიდროების ობიექტებიდან, პირველ ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ უძრავი ქონება,

უძრავი ქონებიდან მამული. ჯავახიშვილის მიხედვით, მამული მამისაგან
მემკვიდრეობით მიღებული უძრავი საკუთრება იყო. ზოგიერთი მეცნიერი ,,მამულის”
ცნობაში მარტო მიწას კი არ გულისხმობს, არამედ ყოველგვარ ქონებას, რომელიც
მამისაგან არის დატოვებული. ,,მამულის” ერთგვარ განშტოებას, სახეს წარმოადგენდა ,,
საკარგავი” საკარგავი არის პირობითი, დროებითი მიწის მფლობელობა
სამსახურისათვის, რომლის ყიდვა ან გაყიდვა არ შეიძლებოდა. მემკვიდრეობის იბიექტს
წარმოადგენდა ,,ნასყიდი” ქონება. ისტორიულად საქართველოში ნასყიდობის
თვისუფლება არსებობდა, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ მცირე გამონაკლისებს.
მეცნიერთ აზრით, აქ ბიზანტიის მსგავს მოვლენასთნ გვაქვს საქმე, სადაცმამულის
ყიდვა-გაყიდვა შეზღუდული იყო საჯარო საწყისების სასარგებლოდ.

მემკვიდრეობაში შვილები მშობლების ოირდაპირი მემკვიდრეები იყვნენ. ვაჟიშვილის

უპირატესობა იმით იყო განპირობებული, რომ ვაჟიშვილები იყვნენ გვარის
გამგრძელებლები. გარდა ამისა ვაჟიშვილი წინაპართა საკულტო წეს-ჩვეულებების
შემსრულებელია, მეომარი, დამცველი, სისხლის ამღები და სხვ. უვაჟიშვილო ოჯახი
მოიხსენიებოდა, როგორც ,,დავსებული”.

მშობლების ქონების მემკვიდრეებად გამოდიან ვაჟიშვილები. ქართული სამართალი

შვილებს თანასწორად არ ანიჭებს მემკვიდრეობას, არამედ
აწესებს ,,საუფროსოს”, ,,სასაშუალოს” და ,,საუმცროსოს”. საუფროსო არის
მემკვიდრეობაში დამატებითი წილი უფროსი შვილისათვის. მისი თანაბარი ტერმინი
იყო სახუცესო, ეს ტერმინი უფრო ძველია. ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნში
აზნაურების გაყრისას, რომელსაც გლეხები ჰყავს სახუცესო არის ერთი გლეხი,
დიდებულთა გაყრისას - 1 სოფელი. ვახტანგის სამართლის წიგნით დადებულთა
გაყრისას, ყოველი ოცი კონლიდან, უფროსი ერთს უკეთესს თვითონ ირჩევს და მეორეს
უარესს ძმები აძლევენ, გლეხთა გაყრისას უფროსისაა დარბაზი დერეფნით. საუფროსოს
არსებობა ქართული სამართლით უნდა აიხსნას იმით, რომ უფროსი წინაპართა კულტის
სამსახურის მოთავეა, ხარჯები აწვება.

კანონისმიერი მემკვიდრეობა საფუძველს იღბს ზნეობიდან, ამიტომაც კანონისმიერი

მემკვიდრეობის წესები შეიცავს ხალხის ზნეობის შესაბამის ნორმებს მეორე მხრივ,
კანონისმიერი მემკვიდრეობის წესები ადათობრივ ნორმებსაც ეყრდნობა. ადათი
შეიძლება საფუძვლად დაედოს სამემკვიდრეო კანონს და ადათი იქცეს კანონად.

მემკვიდრეობის ფარგლებზე მსჯელობისას უნდა გაირკვეს, ვინ შეიძლებოდა ყოფილიყო

მემკვიდრე საქართველოში უძველესი პერიოდიდან ვისი მემკვიდრე უნდა ყოფილიყო
ისა თუ ეს პირი

მემკვიდრეობის საფუძველს შეადგენდა სისხლით ნათესაობა შეინიშნება ასევე

ხელოვნური ნათესაობის მემკვიდრეობაც, მაგრამ შეზღუდულად.

ნათსაობის აღსანიშნავად ქართულში მრავალი ტერმინი გამოიყენებოდა: შვილი,

მშობელი, მკვიდრი, თვისი... ფეოდალურ საქართველოში უძველესი დროიდან
მემკვიდრეობდა გადადიოდა და იქვე რჩებოდა შედარებით მოგვიანებით
მემკვიდრეებად გამოდიან ოჯახიდან გაყრის შედეგად გასული ნათსავები.

ქართული სამართლის მიხედვით კანონით მემკვიდრეთა წრეში, პირველ ყოვლისა,

შედიოდნენ შვილები, უპირატესობა ენიჭებოდათ ვაჟიშვილებს.

საუმცროსო არის უმცროსი ძმის დამატებითი წილი სამემკვიდრეო ქონებაში. იგი ისევე
ძველია, როგორც საუფროსო ვახტანგის სამართალის წიგნის მიხედვით საუმცროსოდ
გათვალისწინებულია სასახლე, გაყრისას კალო-საბძელი უმცროსს ეძლეოდა.

მეტად საინტერესოა საუმცროსოს ანუ მინორტის ახსნა: ქონების დამტოვებლის

გარდაცვალების დროისათვის უმცროსი ძმა ხელმოკლედაა უფროს ძმებთნ შედარებით.

Საშუალო არის შუათნა ძმის წილი მემკვიდრეობაში, იგი შედარებით გვიანდელი წესია,
შემოღბულია გიორგი XI- ის მიერ. Ვახტანგის სამართლის წიგნის 102-ე მუხლის
მიხედვით, შუათანას ერთს რამეს მაინც მისცემდნენ.

საჭირნახულო - ჭირნახულისათვის, გარჯილობისათვის განკუთვნილი წილია იგი

შეიძლებოდა მიეღო როგორც უფროსს, ისე საშუალო ან უმცროს ძმას. ყოფილა შემთხვევა
როცა ერთდროულად გამოუყვიათ საუფროსოც, საუმცროსოც, სასაშუალოც და
საჭირნახულოც.

ქართული სამემკვიდრეო სამართალი იცნობს ავადმყოფი შვილის წილს

მემკვიდრეობისას, ასევე ქართული სამართალი არეგურილებს ქალიშვილების
სამემკვიდრეო საკითხებსაც, ქართული კანონმდებლობა ქალიშვილსაც ცნობს
მემკვიდრედ, მაგრამ არ უთანაბრებს ვაჟიშვილს.

მემკვიდრეობის ობიექტი იყო მონაგები. ჯავახიშვილის განმარტებით, ,, მონაგები “ იყო

ისეთი ქონება რაც მოგებული იყო. სხვანაირად მონაგები შრომა - გარჯით მოპოვებული
ქონება იყო. მემკვირეობის დროს ასეთი ქონება მეტად მყარ და მიუდევარ ქონებად
ითვლებოდა.

მემკვიდრეობის ობიექტი იყო ასევე ,,ნასიხხლი” ქონება ანუ ,,სისხლის ფასში” მიღებული
ქონება როგორც მოძრავი, ისე უძრავი ქონება. მემკვიდრეობის ობიექტიც შეგვიძლია
დავასახელოთ ასევე ნამზითვი ქონებაც.

კანონისმიერი სამართალი

კანონისმიერი მემკვიდრეობის არსის გასარკვევად თვით სახელწოდებაც ,,კანონისმიერი

მემკვიდრეობა” გვეხმარება, რომლის ძალითაც აქ კანონი მბრძანებლობს და არა
მამკვიდრებელი. Კანონისმიერი მემკვიდრეები მაშინ გმაოდიან ასპარეზზე, როდესაც არ
არსებობს ანდერძი ან არის იგი, მაგრამ სრულიად უსამართლო კანონსაწინააღმეგო. ასეთ
შემთხვევაში ადგილი აქვს კანონისმიერი და ანდერძისმიერი მემკვიდრეობის
დაპირისპირებას, რაც საბოლოოდ კანონისმიერი მემკვიდრეობის წესის გამარჯვებით
მთავრდება. კანონისმიერი მემკვიდრეობა არ ანიჭებს აბსოლიტურ თავისუფლებას
მოანდერძეს.

გაუთხოვარი ქალიშვილიც მემკვიდრე გამოდის, გათხოვილ ქალს მემკვიდრეობა არ

ეძლევა, მხოლოდ მზითვები. ნაშვილები, როგორც მემკვიდრე გათანაბრებულია ღვიძლ
შვილებთნ. ნაშვილები ძირითადად ქმრის ნათესავია, მაგრამ შეიძლება არანათსავიც
ყოფილიყო. ნაშვილებს ქონება ეძლეოდა შვილების თანაბრად კანონი, ასევე ანდერძით.
ნაშვილები ქონებას კარგავს თუ იგი გაძევებულია ოჯახიდან. Რაც შეეხება უკანონოდ
მობილთა სამემკვიდრეო უფლებებს, ისინი სარგებლობენ შეძღული უფლებებით.
სასამართლო პრაქტიკის ანალიზით ირკვევა, რომ ბუშის მემკვიდრეობის საკითხის
გადაწყვეტისას ითვალისწინებდნენ მისი პიროვნულ თვისებებს. აღმავალი და
გვერდითი ხაზის სამემკვიდრეო უფლებებზე მსჯელობისას უნდა ითქვას შემდეგი:
ქართულ სამართალში მკვეთრად არ არის გამოხატული მშობლების სამემკვიდრეო
უფლებები. რაც შეეხება გვერდითი ხაზის ნათსავებს - ძმებს, ძმიშვილებსა და
დიშვილებს - თუმცა მათი კანონისმიერი მემკვიდრეობა საკანონმდებლო ძეგლებში არ
ჩანს, ისინი მემკვიდრეობას მაშინ იღბენ როდესაც არ არსებობს მემკვიდრეთ პირველი და
მეორე რიგი. კანონით მემკვიდრეთა წრეში შედიან ქვრივებიც. აღბუღს სამართლის
მიხედვით თუ ქვრივი უშვილოა, მას რჩება თავისი მზითები, მამული კი ბატონს. ქვრივი
მამაკაცი, თავისი ცოლის ქონების მემკვიდრეა. თუ ახალი დაქორწინებულია და ისე
გარდაცვლილია ცოლი - ქმარს ცოლის მზითევის მესამედი ერგება. ბოლოს, საინტერესოა
უპატრონო ანუ ბეითალმანი ქონების მემკვიდრეობის საკითხი, მისი ბედი. ბეითალმან
ქონებას ეპატრონებოდა სახელმწიფო, საქართველოში - მეფე ან ბატონი.

რაც შეეხება საეკლესიო და სასულიერო პირებს, თუ მას მემკვიდრე არ დარჩა ქონება

რჩება ეკლესიას თუ საეკლესიო ყმა ქალი იყო, მას შეეძლო ზედსიძე მოეყვანა და ის
გახდებოდა მემკვიდრე, თუ გათხოვდებოდა მხოლოდ მზითევი რჩებოდა.

9)ანდერძით მემკვიდრეობა ძველ ქართულ სამართალში; ლეგატი და ფიდეოკომისი

___ანდერძი იყო სამკვიდროს დამტოვებლის სიტყვიერი ან წერილობითი მითითება,
ნების გამოცხადება, მისი ქონების ბედის შესახებ, თუ ვის უნდა მიკუთვნებოდა ეს
ქონება . ტერმინი ანდერძი ქართული არ არის, იგი სპარსულიდანაა ქართულში
შემოსული და დამკვიდრებული. ქართული წყაროების ანალიზით ირკვევა, რომ
ანდერძის ინსტიტუტი ადრეფეოდალიზმის ხანაში იყო ცნობილი . ანდერძის შესახებ
ცნობებს გვაძლევს “ ქართლის ცხოვრება”, კერძოდ, მირიან მეფისა და ვახტანგ
გორგასლის ანდერძები. მნიშვნელოვანია ,, დიდი სჯულის კანონი” , ძალზედ
მნიშვნელოვანია ასევე დავით აღმაშენებლის 1123 და 1125 წლების ანდერძები. როგორც
ბ. ზოიძე მიუთითებს , ფეოდალური ხანის ქართული ანდერძები კომპლექსური
ხასიათიაა, იმდენად, რამდენადაც მათში მხოლოდ ქონების ბედზე კი არ არის საუბარი,
არამედ ხშირად სხვა საკითხებზედაც, მაგალითად , ტახტის მემკვიდრეობის, საოჯახო ,
ურთიერთობის სხვადასხვა საკითხებზე. ანდერძის თავისუფლებასთან დაკავშირებით
საინტერესოა საკითხი მემკვიდრეობაში სავალდებულო წილის შესახებ, უნდა
ვივარაუდოთ, რომ ქართული სამართალი არ იცნობს მემკვიდრეობაში სავალდებულო
წილს. ანდერძით მემკვიდრეობის საკითხის გარკვევისას საჭიროა გაირკვეს ანდერძის
სუბიექტები ანუ სამკვიდროს დამტოვებელი და მისი მიმღები პირები. მოანდერძე 14-15
წლისა საკს მიღწეული პირი შეიძლებოდა ყოფილიყო . დავით ბატონიშვილის
სამართლის წიგნის მიხედვით , მოანდერძე უნდა ყოფილიყო 18 წლისა. ქალის, როგორც
მოანდერძის ასაკი 12 წელი უნდა ყოფილიყო . მოანდერძისთვის წაყენებულ
მოთხოვნათა შორის , გარდა გარკვეული ასაკისა , აუცილებელი იყო მისი შერაცხადობა .
სულიერი ავადმყოფობა განიხილებოდა როგორც მოანდერძის უფლებაუნარიანობის
შემზღუდავი ან გამომრიცხავი გარემოება. გარდა სულიერი ჯანმრთელობისა ,
მოანდერძეს ანდერძის შედგენისას ნების თავისუფლად გამოვლენა უნდა შეძლებოდა ,
სხვა შემთხვევაში ანდერძი ბათილად ჩაითვლებოდა . დაუშვებელი იყო ანდერძის
შედგენა იძულებით, დაშინებით, მოტყუებითა და სხვა გზით. ანდერძით
მემკვიდრეობის საკითხის განხილვისას აუცილებელია გაირკვეს ანდერძის ფორმის
საკითხი. ისტორიულად ჯერ გაჩნდ ანდერძის ზეპირი ფორმა, შემდგომ კი
წერილობითი. ანდერძის შედგენა შეეძლო თვით მოანდერძეს ან სხვა პირს. ანდერძებს
ძირითადად სასულიერო პირები ადგენდნენ. იმ შემთხვევაში, როდესაც ანდერძი
დგებოდა სხვისი ხელით, მოანდერძეს მასზე ხელი უნდა მოეწერა ან რაიმე ნიშანი
დაესვა, რითაც დაადასტურებდა თავის ნება-სურვილს. ანდერძის ნამდვილობის
დასადასტურებლად საჭირო იგი მოწმეთა დასწრება. წერილობითი ანდერძის წიგნები
ეკლესიებში ინახებოდა . სასულიერო ანდერძებიდან ჩანს, რომ მათში ასახულია ზრუნვა
მოანდერძის სულისათვის, რისთვისაც მოანდერძე მიმართავდა ქონების შეწირვას .
რომის სამართალი იცნობს საანდერძო დანაკისრის ორ ფორმას, რომელიც უნდა
შეესრულებინა ქონების მიმღებს : 1) ლეგატი 2)ფიდეოკომისია. ლეგატი იყო საანდერძო
დანაკისრის ისეთი სახე, რომლის ძალითაც მემკვიდრეს ქონების მიმღებს ქონების
გარკვეული ნაწილი უნდა გადაეცა მესამე პირისათ ის, ხოლო ფიდეოკომისიის ძალით
მემკვიდრეს უნდა შეესრულებინა ესა თუ ის მოქმედება . წყაროებით ირკვევა, რომ
მოანდერძეს შეეძლო უკვე შედგენილი და მიცემული ანდერძი შეეცვალა თავისი
შეხედულებისამებრ. ასეთ შემთხვევაში ძველი ანდერძი ძალას კარგავდა და ახალი
ანდერძი მოქმედებდა. ანდერძის აღმასრულებლად მოანდერძე სპეციალურად
ასახელებდა პირს, რომელსაც იგი ენდობოდა და რომელიც აღასრულებდა ამ ანდერძს
მისი სურვილის შესაბამისად. ქართული სამართალი იცნობს ანდერძის მოწმის ცნებასა
და შინაარსს. ანდერძის მოწმის ხელწერილის გარეშე ძალა არ ჰქონდა , იგი ბათილი იყო.
ქართული სამართალი მოითხოვს მოწმის მორალური მხარის გათვალისწინებას .
ბერძნული სამართლის ქართული ვერსიის თანახმად ყველა მოწმე ანდერძით
მემკვიდრეობის დროს არ გამოდგებოდა, არ დაიჯერებოდა, თუნდაც ბეჭედი ჰქონოდა
და მისი საშუალებით დაედასტურებინა თავისი მოწმობა .
10)სასამართლო ორგანიზაცია გაერთიანებულ საქართველოში
___სასამართლო საქმის ორგანიზაცია და სასამართლო წარმოება იურისპრუდენციის
კარდინალური პრობლემაა იმდენად, რამდენადაც სწორედ სამართალწარმოებაში
მჟღავნდება მატერიალური და პროცესუალური კანონმდებლობის ავკარგი. ხდება
სასამართლო ნორმების შეფარდება, მათი დაცვა, რეალიზება, გამყარება. ქართული
სამართალი სასამართლო ორგანიზაციასა და პროცესის საკითხებს განსაკუთრებულ
ყურადღებას უთმობდა.
ძველი ქართული სასამართლო ორგანიზაციისა და პროცესის საკითხებზე
შესრულებულია მრავალი ნაშრომი. ამ საითხებს იკვლევდნენ ივ. ჯავახიშვილი, ნ.
ხიზანეიშვილი და სხვა.
სამართალწარმოება სათავეს იღებს ჯერ კიდევ წინასახელმწიფოებრივ ეპოქაში.
სასამართლოების უძველესი ფორმა სამედიატორო სასამართლო იყო. ასეთი
სასამართლოები მოქმედებდა გვაროვნული წყობილების პერიოდში.
სასამართლო ორგანიზაციამ უფრო დახვეწილი და ჩამოყალიბებული სახე მიიღო
გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, საქართველოს
სახელმწიფოს მთელი მოსახლეობა ორ მთავარ სასამართლო უწყებას ექვემდებარებოდა:
სამეფო სასამართლო დაწესებულებებსა და საკათალიკოსო სასამართლო
დაწესებულებებს. ეს უკანასკნელი იხილავდა ქართული ეკლესიის ყველა
დაწესებულებაში შემავალ პირთა საქმეებს.

გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში მართლმსაჯულების

განსახორციელებლად მწყობრი სასამართლო სისტემა არსებობდა. აქ უზენაეს
მართლმსაჯულებას მეფე ახორციელებდა. მეფის სასამართლოს ,,სასამართლო
სამეუფეო’’ ეწოდებოდა. მას შემდეგ, რაც გაერთიანდა და გაძლიერდა ფეოდალური
საქართველო, მეფე ვეღარ განიხილავდა უშუალოდ სასამართლოს ყველა საქმეს,
ამიტომაც იგი მხოლოდ რთულ, გახმაურებულ და მნიშვნელოვან საქმეებ განიხილავდა.
ხოლო სხვა კატეგორიის საქმეებს, მათ განსახილველად დავით აღმაშენებელმა
ჩამოაყალიბა სპეციალური სასამართლო დაწესებულება, სადაც დანიშნა ,, კაცნი
მართლად მცნობელნი და განმკითხველნი’’ . მათ უნდა განეხილათ ის საჩივარი,
რომლებიც მეფესთან შევიდა და მეფემ მათ გადასცა განსახილველად. ასეთ
სასამართლოებს ივ. ჯავახიშვილის მითითებით ,, სამსჯავრო სახლი’’ , ,,საბჭო’’ და ,,
სააჯო კარი’’ ეწოდებოდა.

ისტორიულ წყაროებში ჩანს, რომ გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში ,,სააჯო

კარი’’ არის სასამართლო დაწესებულება, რომელსაც სათავეში უდგას მეფის შემდეგ
ყველაზე დაწინაურებული, ყველაზე მაღალი მოხელე - მწიგნობართუხუცესი
ჭყონდიდელი, რომელიც კვირაში მხოლოდ ერთ დღეს, ორშაბათს, იხილავდა საკითხებს.
სხვა დღეებში მოსამართლეები ახორციელებდნენ მართლმსაჯულებას.

,,ხელმწიფის კარგის გარიგებიდან’’ ჩანს, რომ მწიგნობართუხუცესი/ჭყონდიდელი

სააჯო კარში საქმეებს ერთპიროვნულად არ განიხილავდა, არამედ კოლეგიალურად.
სამი წევრის შემადგენლობით. მწიგნობართუხუცესს ეხმარებოდნენ საწოლის
მწიგნობარი და ზარდახანის მწიგნობარი.

გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში სასამართლო ფუნქციები ჰქონდა ასევე

სახელმწიფო საბჭოს ანუ დარბაზსაც. მეფე მეტად რთული სამქეების განსახილველად
დარბაზის სხდომას იწვევდა, სადაც იხილავდა და წყვეტდა ამ მეტად რთულ საქმეებს
სამართლის სპეციალისტების ანუ ,,მეცნიერნი საბჭოს საქმეთანი’’თა მეშვეობით.

საქართველოში ასევე დაარსებული ყოფილა განსაკუთრებული სასამართლოებიც, მათ

შორის მპარავთმძებნელთა ანუ ,,სამართალი სამპარავთმძებნნელთა’’. გიორგი მესამის
1170 წლის სიგელით ირკვევა, რომ სამპარავთმძებნელო სასამართლოს დანიშNულება
იყო ქურდების ძებნა, მათი აღმოჩენა და გასამართლება. ამ საქმეს ემსახურებოდნენ
მოხელეები ანუ ,, ჩენილნი’’. ,,ჩენილთა’’ მიერ ხდებოდა ქურდების გასამართლება,
ზოგჯერ ჩამოხრჩობა თუ ,,განპატიჟება’’. ივ. ჯავახიშვილის აზრით, მპარავთმძებნელნი
უფროსი მოხელეები იყვნენ ,, ჩენილნი’’ კი მათი ხელქვეითნი.

იურიდიულ ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ საქართველოში

არსებობდა წოდებრიობის მიხედვით აგებული სასამაღტლოები. ივ. ჯავახიშვილი
იხილავს ბაგრატ კურაპალატის სამართლის მე100 მუხლს და დაასკვნის, რომ ამ მუხლის
მიხედვით საქართველოში წოდებრივი სასამართლოები არსებობდა.

პროფ. ივ. სურგულაძის აზრით, საქართველოში არსებობდა ასევე ცალკეულ

ფეოდალთა სასამართლოები, ფეოდალს თავის მამულში სასამართლო ჰქონდა, იგი
უშუალოდ ან თავისი მოხელეების მეშვეობით ასამართლებდა ყმებს.

ამრიგად, გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოში არსებობდა შემდეგნაირი

სასამართლო სისტემა.

1.უმაღლესი მოსამართლე იყო მეფე, რომელიც უშუალოდ ან სპციალურ პირთა

მეშვეობით იხილავდა საქმეებს.

2.სასამართლო ფუნქციები გააჩნდა დარბაზს.

3.არსებობდა ,,სააჯო კარის’’ ანუ უმაღლესი ინსტანციის სასამართლო, რომელსაც

მწიგნობართუხუცსი ჭყონდიდელი ხელმძღვანელობდა.
4.არსებობდა საკათალიკოსო სასამართლო, ეს სასამართლო იხილავდა ეკლესიებში
დააქმებულ პირთა ანუ საეკლესიო მსახურთა და საეკლესიო ყმების საქმეებს.

5.არსებობდა ,,სამპარავთმძებნელი’’ სასამათლო.

6.არსებობდა წოდებრივი სასამართლოები

7.არსებობდა ფეოდალთა სასამართლოები, სადაც ფეოდალი ახორციელებდა

მართლმსაჯულებას.

11)სასამართლო ორგანიზაცია გვიანფეოდალურ ხანაში; მდივანბეგთა სასამართლო

___მონღოლთა ბატონობის შედეგად საქართველოს ერთიანობა დაირღვა.ქვეყნის
დაქუცმაცებულობა სასამართლო ორგანიზაციაზეც აისახა.ყველა სამეფო-სამთავროს ამ
სფეროში მტნაკლები თავისებურება ახასიათებდა.ამიტომ სასამართლო ორგანიზაცია
გვიანფეოდალურ საქართველოში სამეფო-სამთავროების მიხედვით უნდა განვიხილოთ.
ასეთიიყო სასამართლო ორგანიზაცია ქართლ- კახეთში,იმერეთში, და დასალეთ
საქართველოს სამთავროებში.
გვიანფეოდალურ საქართბელოში სასამართლო დაწესებულებას დივანს
უდოდებდენ,რაც სპარსული სიტყვაა და სახელმწიფო
კრებას,კანცელარიას,დაწესებულებას ნიშნავს.გვიანფეოდალური საქართველოს სამეფო-
სამთავროებში სასამართ₾ო ორგანიზაციის ძირითადი,სპეციალიზებული
დაწესებულება იყო ცენტრალურ ხელისუფლების მდივანბეგის
სასამართლო.მდივანბეგი სპეციალიზირებული სასამართლო მოხელეა,მოლოდ
სასამართლო ფუნქციით აღჭურვილი მდივანბეგის სახელი შემოვიდა მე-17 საუკუნეში.
მდივანბეგის სასამათლო კოლეგიალურია.ვახტანგ მე-6 ის კანნების მიხედვით
მდივანბეგი ეწოდებოდა სასამართლოს უფროსს,რომელიც უფროსი მოსამართლე
იყო.სავარაოდოდ სასამართლოს შემადგენლობაში 3 კაცი უნდა ყოფილიყო.
მდივანბეგი,მსაჯულები ანუ მოსამართლეები და მდივანი,რომლის ფუნქციას შეადგენდა
ორივე მხარის ჩვენების ჩაწერა აგრეთვე სამართლის წიგნების წაკითხვა,რომლებიც
განსახილველ საქმეებს ეხებოდნენ და იასულნი,რომლებიც ორ ჯგუფად იყოფოდნენ
ა)მართლის მთქმელი უქრთამო იასულნი , რომლებსაც ევალებოდათ საგამოძიებ
ფუნქციის შესრულება
ბ)გაწყრომისა და დაჭერის იასულნი,რომელთაც ევალებოდათ დამნაშავეთა შეპყრობა და
განაჩენის სისრულეში მოყვანა.
 მე-17 საუკუნის ქართლის სამეფოში რამდენიმე მდივანბეგი არსებობდა.მე-18 საუკუნის
პირველ მეოთხედში არ იყო სამზე ნაკლები მდივანბეგი,თუმცა შესაძლოა მეიც
ყოფილიყო.მე-18 სუკუნეში ეს ინსტიტუტი გაძლიერდა და 60 - იან წლებში და მათი
საერთო რაოდენობა 28 წევრს შეადგენდა.აღმოსავლეთ საქართველოში მდივანბეგთა
სასამართლო მოქმედებდა როგორც გართიანებული,ისე მხარეებისა და ცალკეული
რეგიონების მიხედვით.

მდივანბეგი არის მხოლოდ მეფის ესეიგი კარის მოხელე.ის არგავდა არცერთ სხვა
ფეოდალს და მისი კომპეტენცია მეფის ხელისუფლების სიძლიერით
განისაზღვრებოდა.მდივანბეგს ხელი მიუწვდებოდა სისხლისა და სამოქალაქო ხასიათის
ყოველგვარ საქმეთა განხილვაზე,მაგრამ არ არჩევდა ყველა საქმეს,რადგან ეს საქმეები
სხვა მოხელეების განხილვის კომპეტენციაში შედიოდა.სისხლისა და სამოქალაქო
სამართლის მნიშვნელოვანი და რთული საქმეები ამოღებული იყო ადგილობრივი
მოხელეებისა და ფეოდალების იურისდიქციიდან და ისინი მდივანბეგს ან კიდევ მეფესა
და დარბაზს ქემდებარებოდა.მეფის ხელისუფლება ცდილობდა,რომ ადგილობრივი
მოხელეებისა და ფეოდალების იურისდიქციიდან ამოეო განსაკუთრებით
მნიშნველოვანი საქმეები. „ დასტურალამალის „ მიხედვით ზოგი სისხლის სამართლის
საქმე მდივანბეგის განსაკუთრებულ კომეტენციას შეადგენდა.მაგალითად,მკვლელობის
საქმე ადგილობრივი მოხელებისა და მემამულეების იურისდიქციიდან ამოღებული იყო.
ასეთ საქმეზე კარზე უნდა გამოჩენილიყო მდივანბეგის მიერ,ასევე,როგორც
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი სისხლის სამართლს საქმეები - ღალატ,სალაროსა და
ეკლესიის გაძარცვა, დარბაზის კონპეტენციაში შედიოდა.

შეიძლებოდა მკვლელობის საქმე მისი თავისებურებების გამო მეფის ან დაბაზის

გარჩევის საგანიც ყოფილიყო,მაგრამ ვეუელბრივ ამ საქმეს მდივანბეგი იხილავდა.
სისხლისსამართლის ცალკეულ საკითხებს ადგილობრივ ფეოდალს , მოხელეს ან
ხევისბერს ექვემდებარებოდა. მაგალითად „ დასტურლამალისა „ და სხვა წყაროეის
მიხედვით თავის გატეხა,კბილების ჩამტვრება,ხელის მოტეხა და სხვა მოურავის
ნაცვლისა და ფოდალის ქვემდებარე იყო. მდივანბეგის განსაკუთრებულ ომპეტენციას
მიეკუთნებოდა „ დიდი საქმე „ . ეს შეიძლება ყოფილიყო როგორც სისხლის,ისე
სამოქალაქო სამართ₾ის საქმე.ის გარემოება,რომ მკვლელობა მდივანბეგის
განსაკუთრებულ კომპეტენციას შეადგენდა,არ ნიშნავს,რომ მას არ შეეძლო გარჩია
მკვლელობაზე უფო მცირე მნიშვნელობის დანაშაულები. მკვლელობის გარდა
არსებობდა სხვა დავები რომლებიც სამეფო კარზე მეფესა ან დარბაზს უნდა გარჩა.

ყველა საქმე,რომელიც არ ითვლებოდა „ დიდ საქმებს“ როგორც წესი ადგილობრივ

ფეოდალებსა და მათ მოხელეებს ექვემდებარებოდა . მდივანბეგს ასე ქვემდებარებოდა ის
საქმეებიც,რომელთა მონაწილე მხარეები პირადად მას იმართადნენ.კანომდებლობის
მიხედვით,მოქალაქეთა საჩივარო მოურავს უნდა გაერჩია,სადედოფლოს სასამართლო
საქმეები - დედოფლუს სხავლთუხუესს,მაგრამ თუ მხარეები თავისი სურვილით
მიმართავდენ მდივანბეგს,იგი უფლებამოსილი უყო გაერჩია საქმე.

12)სასამართლო პროცესი. პროცესის სახეები ძველ ქართულ სამართალში

___უძველესი დროიდან საქმის გამრჩევი ყველა პირი იწოდებოდა მსაჯულად, ბჭედ ან
მოსამართლედ. ქართული სამართლის ძეგლები განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევენ
მოსამართლისათვის აუცილებელ თვისებებს. ბაგრად კურაპალატის სამართლის წიგნში
ხაზგასმულია, რომ მოსამართლე უნდა იყოს ღვთისმოშიში, სამართლიანი,
მოუსყიდველი, მიუდგომელი, რომელიც არავის ხათრით უსამართლობას არ ჩაიდენს.
ზოგ შემთხვევაში დასაშვებია მოსამართლის გაწყრომაც, როცა ეს საჭიროა საქმის
განხილვისას. სასამართლო პროცესში მონაწილე მხარეებს „მოდავეები“ ეწოდებათ,
მოსარჩლეს „მოჩივარი“, ხოლო მოპასუხეს „მოადი“. ურთიერთდავას „ცილება“ ერქვა.
ისტორიულად ცნობილია სასამართლო პროცესის სამი ფორმა: 1) საბრალდებო, 2)
ინკვიზიციური ანუ სამძებრო, 3) შერეული. საბრალდებო პროცესი სასამართლო
პროცესის უძველესი ფორმაა. მისთვის დამახასიათებელია მთელი რიგი პრინციპები.
ესაა შეჯიბრებითობის პრინციპი, რაც იმით გამოიხატება, რომ მხარეებს საქმის
წარმოებისას თანასწორი უფლებები ჰქონდათ. ისინი საქმის დაწყების ინიციაორები
იყვნენ, აგროვებდნენ დამამტკიცებელ საბუთებს და განსახილველად აძლევდნენ
მოსამართლეებს. მოსამართლეებს მხოლოდ უნდა შეესწავლათ წარმოდგენილი
მასალები და გამოეტანათ განაჩენი. წინასწარი გამოძიება არ ტარდებოდა მხოლოდ
საქმის სასამართლო განხილვას ჰქონდა ადგილი. სხვა პრინციპებია ზეპირობა და
საჯაროობა.

ფეოდალიზმის პერიოდში წარმოიშვა პროცესის მეორე ფორმაინკვიზიციური ანუ

სამძებრო. საქმის აღძვრა უკვე აღარ ხდებოდა მხარეთა კერზო ინიციატივით, არამედ
სახელმწიფო თავისი მოხელეების ინიციატივით იწყებდა პროცესს. აღარ იყო
დამახასიათებელი შეჯიბრიანობის პრინციპი. მხარეები თანასწორუფლებიან
სუბიექტებად აღარ გვევლინებოდნენ. ორივეს ფუნქციებს სასამართლო ასრულებდა. ის
იწყებდა საქმეს, აგროვებდა მტკიცებულებებს. პროცესი წერილობით და საიდუმლოდ
მიმდინარეობდა, გამოიყოფილია წინასწარი გამოძიების სტადია, როცა
ხორციელდებოდა მტკიცებულებათა შეკრება. ყველაზე სრულყოფილ საბუთად
ითვლებოდა ბრალდებულის მიერ ბრალის აღიარება. ამ პერიოდის სასამართლო
პროცესი ძირითადად შეიძლება ჩაითვალოს სამძებროდ, საბრალდებო პროცესის
ელემენტებით.

13)სასამართლო მტკიცებულებები ძველ ქართულ სამართალში

___საპროცესო სამართალში დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სასამართლო მტკიცებულებებს.
ქართულ მტკიცებულებით სამართალში სასამართლომტკიცებულებას ზოგადად
საბუთი ეწოდებოდა, მიუხედავადიმისა, იგიფიციიქნებოდა, წერილობითი დოკუმენტი
თუ მოწმისჩვენება.ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მე-6 მუხლში ჩამოყალიბებული
დამამტკიცებელ საბუთთა სისტემა ექვსიმტკიცებულებისაგან შედგება: ფიცი,
შანთი,მდუღარე,ხმალი,მოწმე,ცოდვისმოკიდება.ვახტანგისეულ სასამართლო
მტკიცებულებათა სისტემაში საერთოდ არაა მოხსენიებული წერილობითი
დამამტკიცებელი საბუთები. ისინიკი საკმაოდ დიდროლს ასრულებდნენ ქართულ
პროცესუალურ სამართალში, განსაკუთრებით ნივთზე საკუთრების უფლებასთან ან
სახელშეკრულებო ურთიერთობებთან დაკავშირებული დავებისდროს. ასერომ,
ვახტანგისმიერ ჩამოყალიბებულ მტკიცებულებათა სისტემა არასრულყოფილია და
ზუსტად არასახავს ამათუიმ მტკიცებულების მნიშვნელობას
სამართალწარმოებისათვის.ახლაგანვიხილოთთითოეულიმტკიცებულებანი:

ა)ფიცი როგორც სასამართლო მტკიცებულება თითქმის ყველა ხალხის

სამართალწარმოებისთვისაა ცნობილი უძველესი დროიდან გვიანშუასაუკუნეებამდე
პერიოდში. გამონაკლისი არც საქართველოა. მას ვხვდებით ქართული სამართლის
არაერთ ძეგლში. ვახტანგის სამართლის წიგნი მას პირველხარისხოვან მტკიცებულებად
აღიარებს.ფიცის ფორმულის შინაარსი საქმის არსიდან გამომდინარეობდა.ფიცის
რიტუალი ეკლესიაში ტარდებოდა. ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნი განასხვავებს
ერთმანეთისაგან „შეგდებულ“ და „შეუგდებელ“ თანამოფიცარს.ბ) მოწმის ჩვენება.
სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ IX-XIV საუკუნეებში,
როდესაც ქართული სახელმწიფოებრიობა განვითარების მაღალ საფეხურზე იდგა და
სამართლებრივი კულტურაც მისი ადეკვატური იყო, მოწმის ჩვენებასა და წერილობით
საბუთებს დიდი პროცესუალური მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ცნობილია, რომ ვახტანგის
სამართლის წიგნის ძირითადი წყარო ქართული ადათობრივი სამართალიაგ)
ცოდვისმოკიდება. ცოდვისმოკიდებას ეხება ვახტანგის სამართლის წიგნისმე-14
მუხლი.მუხლიდან ირკვევა, რომ ცოდვის მოკიდება მცირე მნიშვნელოვან საქმეზე
გამოიყენებოდა.შეწამებულმა შემწამებელი ზურგზეუნდამოიკიდოს და წარმოთქვას
ფიცი სგანმსაზღვრელი ფორმულა, რომლისარსიც „ცოდვისმოკიდებაში“
მდგომარეობსდ) აღიარება-აღიარებას, როგორც მტკიცებულებას არცერთი მოქმედი
სამართლის ძეგლი საქართველოში არიცნობს, თუმცა პრაქტიკაში
მასუდიდესიმნიშვნელობაენიჭებოდა. აღიარება როგორც მტკიცებულება, კარგად ჩანს
სასამართლოხასიათის დოკუმენტებში. აღიარებითშეწამებული დანაშაულს
ადასტურებდა, ხოლო მოპასუხესარჩელს, ე.ი. აღიარება დანაშაულის შემამსუბუქებელ
გარემოებადითვლებოდა. აღიარებას გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა
სასამართლოსათვის.ე) ნივთიერი მტკიცებულებები. პიროვნების ბრალეულობა
სრულიად შესაძლებელია ნივთიერი საბუთებითაც დამტკიცებულიყო. მოპარული
საქონელი თუ ნივთები ეჭვმიტანილის სახლში, ნაქურდა ლის კვალი და სხვა სრულიად
შესაძლებელია სასამართლოს გა ეთვალისწინებინა, როგორც მტკიცებულება, რასაც
მნიშვნელობა ექნე ბოდა განაჩენის გამოტანისასვ) ექსპერტიზა. XVIII საუკუნის II
ნახევარში საკმაო დმოგვეპოვება დოკუმენტები, რომელთა მიხედვითაც სასამართლო
სპეციალური ცოდნით აღჭურვილ პირებს ავალებდა, შეესწავლათ ესათუის საკითხი და
წარედგინათ წერილობითი დასკვნა. ასეთი პირები ექსპერტებად წარმოგვიდგებიან,
ხოლო მათ მიერშედგენილი დოკუმენტი – ექსპერტიზისდასკვნად.ზ) დოკუმენტი.
ვახტანგ VI სასამართლო მტკიცებულებათა სისტემაში წერილობით საბუთს არიხსენიებს,
თუმცა სამართლის წიგნის სხვამუხლებითაც და სასამართლო დოკუმენტებითაც აშკარაა,
რომ წერილობითი დოკუმენტი მნიშვნელოვანი მტკიცებულება იყო ქართულ
სამართალწარმოებაში, გვიანიშუასაუკუნეებისპერიოდში. ხელშეკრულების დადების
ფაქტის დადასტურების ყველაზე უფროძლიერი გარანტი კი სათანადოდ შედგენილი
წერილობითი დოკუმენტია ნუ „წიგნია“.ცხადია, წერილობითი დოკუმენტის, წიგნის
შედგენა გამორიცხავს შემდგომში ხელშეკრულების მოშლის შესაძლებლობას.თ)
ორდალები. ორდალი ნიშნავს „ღვთისმსჯავრს“.არსებობა სასამართლო
მტკიცებულებათა სისტემაში დაბალი სამართლებრივი კულტურის მაჩვენებელია.
ორდალებს თითქმის ყველა ხალხის სამართალ წარმოებაი ცნობს.
ორდალთაინსტიტუტი, როგორც სასამართლო მტკიცებულება, დაფუძნებულია
წარმოდგენაზე, რომლის მიხედვითაც ადამიანებს შორის წარმოშობილი დავების
გადასაწყვეტად შესაძლებელიაღვთაებისმონაწილეობა. ორდალი იყო მიმართვა
ღმერთისადმი.

14)დანაშაულის სუბიექტი ძველ ქართულ სამართალში; ბრალის შემამსუბუქებელი და

დამამძიმებელი გარემოებები
___ქართული სამართლის მიხედვით,დანაშაულის სუბიექტის ერთ-ერთი ძირითადი
მოთხოვნა იყო ქმედების ჩამდენის სათანადო ასაკი.ძველ ქართულ სამართალში
ზუსტად არ ჩანს თუ რა ასაკიდან დგებოდა სისხლის სამართლის
პასუხისმგებლობა,ამასთნავე არსებობს ივ.ჯავახიშვილის მოსაზრება იმის შესახებ,რომ
ქართულ სამართალს არ უნდა გაეზიარებინა იოვანე მმარხველის მიერ დანაშაულის
ჩადენაში 30 წლის ასაკიდან პასუხისმგებლპბის დაწესება.სხვა ასაკთან დაკავშირებული
ზუსტი ცნობები არ მოგვეპოვება.ვახტანგ VIის სამართლის წიგნის ერთ-ერთ მუხლში
ნახსენებია 10წლიდან პასუხისმგებლობის საკითხი,თუმცა ნათქვამია,რომ 10 წლამდე
ასაკის ბავშვებს პასუხისმგებლობა არ დაეკისრებათ,მათი ქმედება უბრალოდ
შემთხვევასთან არის გათანაბრებული,დაზარალებულს კი მიეცემოდა მშობლებისგან
სამარხი ან დაჭრილისთვის სააქიმო.ესეიგი,დანაშაულის სუბიექტისვის სათანადო ასაკი
10წელი იყო,10წლიდან სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა წესდებოდა.
დანაშაულის სუბიექტის მეორე მოთხოვნა იყო შერაცხადობა,შეურაცხადი პირი
პასუხისმგებლობისგან თავისუფლდებოდა.ეს ისეთი მდგომარეობაა,როცა დამნაშავეს არ
შეუძლია გაიაზროს საკუთარი ქმედება,თუ არის ფსიქიკურად დაავადებული ან
სულიერად,აქედან ვასკვნით,რომ პირი,რომელსაც გონებრივი აზროვნება შეზღუდული
აქვს,არ დაეკისრებოდათ შედეგის საშიშროება და პასუხისმგებლობა არ
დაეკისრებოდათ.ამ საკითხთან დაკავშირებით ვახტანგ VIარ საუბრობს,რაც არ
მოჰპარვიათ პროფესორებს და უკვირდათ კიდეც,თუ როგორ იყო უცნობი ეს ცნება
მისთის. ინტერესის საკითხს წარმოადგენს რამოელოდა პირს,რომელმაცსიმთვრალეში
ჩაიდინა დანაშაული,ვახტანგის სამართლის წიგნის 93ე მუხლში ამბობს,რომ თუ მთელ
სისხლზე მეტი არა,ნაკლები არ მიეცებოდა დამნაშავეს,მსგავსი მკაცრი სასჯელი
გამოწვეულია იმით,რომ დამნაშავეს შეეძლო გაეაზრებინა,რომ მსგავსი აჩქარებული
ქცევის ჩადენა შეეძლო და არ დაელია ღვინო,ანუ სიმთვრალე არ ითვლება
პასუხისმგებლობის გამომრიცხავ თუ შემამსუბუქებელ გარემოებად. სისხლის
სამართლის სუბიექტებად არამხოლოდ ფიზიკური,არამედ იურიდიული
პირებიც,თემი,ქალაქი,კორპორაცია მიიჩნეოდნენ შუა საუკუნეების კანონმდებლობასა
და სამართალში.ადრეულ პერიოდში თემის ერთი წევრის მიერ ჩადენილი
დანაშაულისთვის პასუხს მთელი თემი აგებდა.ვახტანგის სამართალში შემორჩენილია
კოლექტიური პასუხისმგებლობის ნიშნები,მაგალითად მთლიანად ოჯახისთვის
დაკისრებული სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა,როცა დამნაშავე მხოლო ოჯახის
უფროსია. ნ.ურბნელი ამბობმდა,რომ საათაბაგოში სისხლის დაურვების მოვალეობა
ეკუთვნოდა პირდაპირ დამნაშავეს თუ არა და მის ოჯახს.ვახტანგის წიგნის 39-ე მუხლში
მოცემულია ოჯახისთვის დამნაშავის გადასახდელი თანხის
დაკისრება,კერძოდ,დამნაშავე სისხლის ფასის გადაუხდელობის შემთხვევაში ცოლ-
შვილით უნდა გადაეცეს მეორე მხარეს,ასეთ დროს დანაშაულის სუბიექტია დამნაშავეც
და მისი ოჯახიც,რადგან ოჯახიც მმიეცემა ვალში.მკვლელობის შემთხვევაშიც
ანალოგიური ხდება.ქურდობის დროს,ქურდმა დაზარალებულს ზარალზე შვიდმაგი
ღირებულება უნდა გადაუხადოს,ასევე ,,ნახევარ-ნახევარი სისხლი სხვა
გარდაუხადოს“,თუ ვერ გაწვდება ქურდი ამას,თავისი ცოლ-შვილით და საქონლით
მეორე მხარეს მიეცემოდა. მოგვიანებით ერეკლე II-მ მიიღო დადგენილება გლეხის
მკვლელისთვის პასუხისმგებლობის დაწესების შესახებ.აქ მოცემული იყო არამხოლოდ
სუბიექტის,არამედ დამნაშავის ნათესავებისა და თანასოფლელების
პასუხისმგებლობაც,თავიდან გლეხის მკვლელობისთვის დაწესებული იყო 12,შემდეგ
24,ბოლოს კი 30 თუმანი თუშის,წუხის ან ქართლელის მოკვლისთვის.იმ
შემთხვევაში,თუ მკვლელი დაიმალებოდა,პსუხს ნათესავები და სოფელი აგებდნენ.

15)ვალდებულებითი სამართალი, ვალდებულების ცალკეული სახეები.

___

16)ვალდებულების უზრუნველყოფის საშუალებები ძველ ქართულ სამართალში

___ვალდებულებითი სამართალი სამოქალაქო სამართლის სფეროში შედის.
ვალდებულებითი სამართლის თეორიაში კრედიტორსა და დებიტორს ვალდებულების
სუბიექტებს უწოდებენ. ქართული სამართალი მსგავსად რომაული სამართლისა, იცნობს
ვალდებულების შესრულების უზრუნველყოფის საშუალებებს: პირგასამტეხლოს, ბეს,
გირავნობასა და თვდობას. ქართული წყაროების მიხედვით ბესა და პირგასამტეხლოს
აღსანიშნავად გამოიყენებოდა ტერმინი წინდი. წინდი ნიშნავდა გირაისაც, ნივთს,
საჩუქარს, ნიშანს ქალწულის დანიშვნისას. ივ. ჯავახიშვილის მითითებით წინდი
ნიშნავდა ბეს, ასევე ვალის ამოღების ანუ სესხის გადახდის უზრუნველყოფის საშუალება
ქონებრივი სახსარი იყო. ივ. ჯავახიშვილის მითითებით წინდი არა მარტო ვალს, არამედ
ყოველგვარი ვალდებულებისა და ხელშეკრულების უზრუნველყოფის საშუალება იყო.
ივ. ჯავახიშვილი არ ეთანხმება მ. კოვალევსკის მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც
ქართული ,,წინდი” სომხურიდან უნდა იყოს შემოსული და მიუთითებს, რომ თვით
სომხებს ამ ცნებისათვის საკუთრი ტერმინი არ აქვს და სპარსულიდან ნასესხები არ არის.
მეცნიერების აზრით, ,,წინდი” წინასწარ მიცემული ქონება იყო ვალდებულების
შესასრულებლად.
წინდი, როგორც საცოლის დანიშვნის გამომხატველი სიტყვა „დაწინდვა“, გულისხმობდა
საცოლისათვის ნივთების მიტანას, სამკაულის, ბეჭდისა და სხვა სახით, რითაც მხარეები
ადასტურებდნენ მომავალი ქორწინების უზრუნველყოფას. ქართული სამართლის
ძეგლების მიხედვით საწინდარს გირაოს მნიშვნელობა ეძლევა. რაც შეეხება ტერმინ
„პირგასამტეხლოს“, იგი ქართული სამართლის ან სხვა სახის ძეგლებში არ გვხვდება,
მაგრამ მისი შინაარსი გაიგივებულია წინდთან. ეს ტერმინი ძალზე ახალია. რაც შეეხება
ტერმინ „ბე“-ს, ისიც არ მოიპოვება ძველ წყაროებში, მაგრამ მას ვხვდებით ვახტანგის
სამართალში, სომხურისა და ბერძნული სამართლის ქართულ ვერსიებში. ამრიგად,
ვალდებულების უზრუნველყოფის საშუალებების პირგასამტეხლოს, გირაოსა და ბეს
შინაარსის გამომხატველი იყო ტერმინი „წინდი“, „წინდთან“ სიახლოვეს
იჩენს ,,დახუთვა“. ვალდებულების უზრუნველყოფის ანუ შესრულების საშუალებად
ქართული სამართალი იცნობს ასევე თავდებობას. თავდებობის ინსტიტუტი რომის
სამართლიდან იღებს სათავეს. იგი ვალდებულების შესრულების უზრუნველყოფის
საშუალება იყო. სამართლის ისტორია იცნობს როგორც წერილობით, ისე სიტყვიერ
თავდებობას. ქართული სამართლის მიხედვით ტერმინი „თავდებობა“ გულისხშობდა
ხელშეკრულებაში (ვალდებულებაში) მესამე პირის ჩართვას და მის მიერ
ვალდებულების შესრულების ,,თავს დებას“, თავის თავზე აღებას, უზრუნველყოფას.
ხშირად თავდებობის გზით ვალდებულების შესასრულებლად თავდების ქონებაც
გამოიყენებოდა. ისტორიულად თავდებობა მჭიდრო კავშირში იყო წინდთან. ხშირად
წინდი თვით თავდები იყო. თავდებობა ერთგვარად უკავშირდება მძევლობასაც.
ზოგჯერ თავმდები და მძევალი ერთი და იგივე პიროვნებაა.თავდებობის შესახებ
უძველესი საკანონმდებლო წყაროები არ მოგვეპოვება.

ბერძნული სამართლის მიხედვით, დედაკაცი თავდებად არ შეიძლება დადგეს, მაგრამ

თუ მაინც დაიყენეს თავდებად, მას სასამართლოში მისვლის უფლება არა აქვს.
ბერძნული სამართლის მიხედვით, თუ ქალი თავდებად დადგა და ვალი გადაუხადა
მევალეს, ის ამ ვალს მევალისაგან ვეღარ დაიბრუნებს, იმიტომ, რომ დედაკაცი თავდებად
არ უნდა დამდგარიყო.

გირაო. სამოქალაქო სამართლის მეცნიერებაში აზრთა სხვადასხვაობაა იმის შესახებ,

გირავნობა სანივთო სამართალს განეკუთვნება თუ ვალდებულებითი სამართლის
სფეროს. გირავნობას ჩვენ განვიხილავთ როგორც ვალდებულების შესრულების
უზრუნველყოფის საშუალებას, ე.ი. მივაკუთვნებთ მას ვალდებულებითი სამართლის
სფეროს.თუ გირაო დაიკარგა მტრის თავდასხმის შედეგად, ამ შემთხვევაში ზარალდება
გირაოს ჩამდები, დამგირავებელი. თუ გირაო დაზიანდა, ზარალდება გირაოს ამღები.
თუ დაგირავებული პირუტყვი დაავადდა ან მოკვდა გირაოს ამღების მიზეზით,
პასუხისმგებლობა ეკისრება კრედიტორს, ხოლო თუ პირუტყვი დაზიანდა ან მოკვდა
კრედიტორის ბრალის გარეშე, მაშინ ზარალდება გირაოს ჩამდები.