Ə.S. Məlikov., Ə.M. İsmayılov., S.Y.

Rəsulov

QAZ
TƏSƏRRÜFATININ
İSTİSMARI

“АД ИЛОЬЛУ”
Бакы-2008

1
 Китаб «Азяригаз» ГСЪ-нин сифариши иля чап олунур.

Baş elmi redaktor: M.F.Cəlilov,

texnika elmləri doktoru, professor, Azərbaycan
Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Qaz təchizatı
və MTES” kafedrasının müdiri
Rəyçilər: H.Q.Feyziyev,
texnika elmləri doktoru, professor, Azərbaycan
Memarlıq və İnşaat Universitetinin İstilik Təchizatı
və İstilik Texnikası kafedrasının müdiri
İ.Q.Əliyev,
texnika elmləri namizədi, dosent, Azərbaycan
Memarlıq və İnşaat Universitetinin “Şəhər
bəllədiyyə tikintisi və təsərrüfatı kafedrasının”
müdiri.
Baş məsləhətçi: N.Z.Zeynalov,
texnika elmləri namizədi, Azərbaycan
Respublikasının Əməkdar Mühəndisi

Ə.S.Məlikov., Ə.M.İsmayılov., S.Y.Rəsulov. “Qaz Təsərrüfatının

İstismarı”. Бакы, «Адилоьлу» няшриййаты-2008. 312 sяh.

4718110018
M грифли няшр
121-2008
© Ə.S. Məlikov.,
Ə.M. İsmayılov.,
S.Y. Rəsulov, 2008
2
 GİRİŞ

Азярбайжан яразисиндя нефт вя газ йатагларындан щасил

олунан тябии вя нефтли сямт газларынын Республиканын халг
тясяррцфатында, енеръи тяжщизатынын сабит фяалиййятинин тямин
едилмясиндя игтисади вя стратеъи ящямиййяти бюйцкдцр. Тябии газ
Aзярбайжанын милли сярвятидир. Юлкянин дахили вя харижи
сийасятинin tənzimlənməsində mühüm йер тутур.
"Азярбайжанын бюйцк нефт вя газ сярвятляриня малик олмасы
бизим халгымызын хошбяхтлийидир. Бу эцн халгымызын йахшы
йашамасы цчцн, юлкямизин инкишаф етмяси цчцн ян ясас амилдир"
дейя бяйан едян Азярбайжан Республикаsının президенти, Улу
Юндяр Щейдяр Ялийев Республикайа рящбярлик етдийи дюврцн щяр
анында нефт вя газ сянайесинин проблемлярини даими диггят
мяркязиндя сахламыш, бу сащянин динамик инкишаф етдирилмяси
истигамятляриня хцсуси ящямиййят вермишдир. Мави йанажаг
адланан тябии газын щасилаты вя инсанларын ондан истифадя етмяси
фактoru бюйцк тарихя маликдир. Абшерон йарымадасында тябии вя
нефтли сямт газларынын йерин цст сятщиня чыхмасы барядя
мялуматлара гядим ялйазмаларда вя китабларда раст эялирик.
ХЫЫЫ ясрдя намялум мцяллиф тяряфиндян фарs дилиндя йазылан
"Дцнйа əcaibləri" ясяриндя гейд олунур: "Ширван вилайятинин
дяниз кянарында йерляшян шящяриндя торпаг мяшял кими йаныр вя
одун цстцня гойулан газандакы су гайнайыр". Сонралар да
тарихи сянядлярдя, сяййащларын эцндяликляриндя Абшерон
йарымадасында торпаг алтындаn чыхан вя йанан "Ябяди аловлар"
və Сураханы кянди йахынлыьында "Атяшэащ" ады иля мяшщур олан
мябяд щаггында мялуматлар верилирди.
ХÂЫЫ ясрдя "Атяшэащ" мябядиндя йандырмаг цчцн бурайа
керамит боруларла газ эятирилирди. Буну мцасир бору кямяр-
ляринин илк нцмуняси щесаб етмяк олар. 1859-жу илдя Сураханыда
кичик нефт емалы заводунда тябии газдан йанажаг кими бухар
газанынын гыздырылмасы цчцн истифадя еdilмиш вя сонралар бу
заводун базасында Бакы Нефт Жямиййяти йараdılмышдыр. 1901-жи
илдя Сураханыда, 1902-жи илдя ися Бакы Нефт Жямиййятинин
сащяlərиндя чох да дярин олмайан гуйулардан эцжлц газ
3
фoнтаны вурду. Ужуз йанажаг кими газын ящямиййятини баша
дцшян нефт сянайечиляри онун тяжрцби тятбиги мягсяди иля актив
фяалиййятя башладылар. Кечян ясрин 20-жи илляриндян газ сянайе
кими инкишаф етмяйя башлайыр.Бу сащянин мяркязляшдирилмиш
гайдада идаря олунмасы мягсяди iля 1923-жц илдя "Азнефт"
İстещсалат Bирлийинин Əмтяя İдарясинин няздиндя газын щасилаты вя
ишлянмяси цзря кюмякчи шюбя йарадылыр. Бунунла да
Азярбайжанда газ тясяррцфатынын тямяли гойулмушдур. Чох аз
мцддятдян сонра 1924-жц илин ийун айында кюмякчи шюбя
"Газын щасилаты вя истисмары" шюбясиня чеврилир. 1925-жи илин май
айында тясяррцфат щесаблы мцстягил шюбя йарадылыр.
Бу шюбя газын щасилаты, нефтля бирэя чыхан газын тутулмасы,
сцни газын щасилаты, газын истещлакчылар арасында бюлэцсц вя
учоту, газын истилик мянтягяляриня нягл едилмяси işlərini ижра
едирди. 1936-жы илдя ССРİ Халг Комиссарлары Советинин гярары иля
"Азнефт заводлары" Tрестинин Qаз Kонторунун базасында
Азярбайжан Дювлят "АзQаз" Tрести йарадылмыш, тясяррцфат инки-
шаф етдириляряк 1958-жи илин феврал айында Азярбайжан Респуб-
ликасы Коммунал Тясяррцфаты Nазирлийинин тяркибиндя "БашQаз"
Идарясиня, газ ещтийатларындан сямяряли истифадя олунмасына
нязарятин тямин едилмяси мягсяди иля 1969-жу илдя идарянин
структуру тякмилляшдириляряк Азярбайжан ССР Назирляр Совети
йанында "Баш Газ" Тясяррцфаты Идарясиня чеврилмишдир.
1969-жу илдя Азярбайжанын дювлят башчысы тяйин едилмиш Улу
Юндяр Hейдяр Ялийевин билаваситя рящбярлийи, гайьысы вя тяляб-
карлыьы сайясиндя Республиканын газ тясяррцфаты сектору юз
инкишаф дюврцнц йашамаьа башлады. Бу дюврдян башлайараг шя-
щяр вя кянд йашайыш мянтягяляринин газлашдырылмасы сцрятлян-
дирилди. 1969-жу илдян башлайараг 1980-жы илядяк ютцб кечян 11 ил
ярзиндя газлашдырылмыш мянзиллярин сайы 460 миндян 1 милйона
чатдырылды. 1971-жи илдя иллик газ няглетмя габилиййяти 10 милйард
м3, П=5,5МПa, Д= 1020-1220 мм, Л=210 км узунлуглу Иран-
Астара-Газымяммяд Маэистрал Газ Кямяри тикилиб İстисмара
верилди. 1969-жу илин сонунда Азярбайжан "Хязяр-Дянизнефт-
лайищя" İнститутунда "Азярбайжанın газ тяминатынын инкишафынын
Баш схеми" щазырланмышдыр. Бу схемя ясасян Республиканын газ
4
шябякяляри структурларынын мцяййян едилмяси, район, гясябя вя
кяндляря газ шябякяляринин чякилмяси, ужгар йашайыш мянтя-
гяляринин ися майе газла тямин олунмасы нязярдя тутулмушдур.
1969-1981-жи иллярдя инша олунан маэистрал вя пайлайыжы газ
кямярляриндян чятин жоьрафи шяраитдя tikiləni Йевлах-Аьдам-
Нахчыван-Шярур, Нахчыван-Жулфа-Ордубад Mаэистрал газ
кямярляри вя онлардан Шуша, Лачын-Зянэилан-Губадлы истигамят-
ляриня айрылан газ кямяри айрылмалarıдыр. Бу кямярляр о
заманлар Дцнйа тяжрцбясиндя tiкиntиsи чətin сайылан mühəndis
kommunikasiyalarıdır.
1970-1980-жы иллярдя Гярб истигамятиндя "Гарадаь-Газах-
Эцржцстан сярщядди", Шимал истигамятиндя "Русийа сярщядди –
Газымяммяд" Mаэистрал qaz kəmərləri тикилиб истисмара
верилмишдир. 1984-жц илдя Халдан-Шяки-Гах-Балакян-Закатала
Маэистрал газ кямярляринин тикинтиси баша чатдырылмышдыр.1979-жу
илдя Гарадаь ГПС-сı иля Сумгайыт шящяри арасында Л=40 км
узунлуглу, Д=500 мм диаметрли йцксяк тязйигли икинжи газ кямяри
инша олунмушдур. Бир факты хцсуси олараг гейд етмяк лазымдыр ки,
кечмиш ССРИ мяканында кянд йерляринин тябии газла газлаш-
дырылмасы ишляри илк олараг Азярибайжанда башланмышдыр.
1962-1982-жи иллярдя Бакы Мяишят Qаз Cищазлары заводунун
технолоъи системи йенидян гурулмуш вя эцнцн тялябляриня uyğun
аваданлыгларла комплектляшдирилмишдир.
Бу иллярдя Naxçıvan şəhərində, Бярдя районунда, Yevlax
şəhərində вя Фöзули районунун Щорадиz гясябясиндя(индики
Щорадиз шящяриндя) ири тутумлу майе газ долдурма вя пайлама
стансийалары тикилиб истисмара верилмишдир. 1976-жы илдя цмуми
актив газ сахлама щяжми 1,3 милйард м3. Галмаз, 1986-жы илдя
ися 1 милйард м3 олан Гарадаь Йералты Газсахлама анбарлары
тикилиб истисмара верилмиш və bu anbarlarda yenidən qurma işləri
aparıldıqdan sonra onların цmumi aktiv qaz saxlama həcmi iki
dəfədən çox artırılmışdır . Бу иллярдя Азярбайжан Дювлят Нефт
вя Кимйа, Иншаат Мцщяндисляри институтларында Республиканын
газ тясяррцфаты сащяляриндя ишлямяк цчцн йцксяк ихтисаслы
мцтяхяссисляр щазырланмышдыр. Газ тясяррцфаты системиндя мяр-
кязляшдирилмиш идаряетмя вя эюрцлян ишляря рящбярлийин щям дя
5
техники нязарятин тямин едилмяси мягсяди иля 1993-жц илдя Рес-
публиканын, о жцмлядян Бакы шящяринин газ тясяррцфаты тяк-
милляшдирилмиш, "Бакы Qаз" Tрестинин базасында Бакы İстещсалат
Qаз İдаряси, онун тяркибиндя инзибати Rайон Qаз İстисмар
Kонторлары йарадылмышдыр. Нахчыван МР-да Зонал İстещсалат
Qаз Bирлийи, Mухтар Rеспубликанын Ордубад, Жулфа, Шащбуz,
Шярур və Babək районларында Газ İстисмар Kонторлары, Майе
Qазын Hасилаты və Sатышı цзря İстещсалат Bирлийи, Нязарят Юлчц
Жищазларынын Автоматлашдырылмасы, Гурашдырылмасы вя Сазлан-
масы, Газ Кямярляринин Коррозийадан Мцщафизя олунмасы
Идаряляри, еляжя дя Республиканын 52 районунда тябии вя майе
газ тяжщизаты иля мяшьул олан Qаз İстисмары Kонторлары йарадыл-
мышдыр. Бунунла йанашы 1988-жи илдян фяалиййятдя олан "Азяри-
газ" тикинти трести вя онун няздиндяки газ тикинти гурашдырма
мцяссисяляри, Республика Сянайе Тикинти Назирлийи, Газ Sянайеси
Nазирлийи вя Нефт-газ Гурьулары Гурашдырыma Nазирлийинин
мцяссисяляри фяалиййят эюстярмишляр. 1983-жц илдя Азярбайжан
ССР Назирляр Совети йанында "БаşQаз" Тясяррцфаты Идарясинин
базасында Азярбайжан Республикасы Dювлят Qазлашдырма
Kомитяси йарадылыр. Bu kомитя 1989-жу илдя Азярбайжан Dювлят
Yанажаг Kомитясинин тяркибиня верилмишдир.
ССРİ-нин ляьв едилмяси иля eyni vaxtda -1992 ci ildə "Азяри-
газ" Дювлят Газ Şиркяти йарадылмышдыр. "Азяригаз" Дювлят Газ
Şиркяти 1996-жы илдя Азярбайжан Республикасы Президентинин
мцвафиг фярманына ясасян Азярбайжан Республикасы Дювлят
Ямлак Комитясинин 28.12.1996-жы ил, 199 сайлы Сярянжамы иля
"Азяригаз" Гапалы Сящмдар Жямиййятиня чеврилмишдир. 1989-
1993-жц иллярдя щакимиййятдя йаранмыш бошлуг газ тясяррцфатына
да юз мянфи тясирини эюстярməyя билмязди. Беля ки, елекtрик
стансийаларына вя мцщцм сянайе обйектляриня верилян газын
щяжми кяскин шякилдя азалмыш, гыш мювсцмцндя газын истещ-
лакчылара чатдырылмасында фасиляляря йол верилмиш, ян башлыжасы
яксяр районлара тябии газ няглинин дайандырылмасы газ тясяр-
рцфатында иллярля чалышан пешякар мцтяхяссис вя фящлялярин
тясяррцфатдан узаглашмасына сябяб олмушдур.
Газ шябякяляринин истисмарынын дайандырылмасы, газ
6
кямярляринин, онларын цзяриндяки технолоъи аваданлыгларын гис-
мян сырадан чыхмасы иля нятижялянмишдир. 2000-жи илин 4-жц
рцбцндян башлайараг Русийа Федeрасийасындан тябии газ
идхалына башланылмыш вя илк нювбядя електрик стансийаларынын газ
тяжщизаты ишlərи бярпа олунмушдур. 2001-жи илин пайызындан
башлайараг мярщялялярля Республиканын 32 район мяркязиня
тябии газ verilişinə başlanılmışdır. 2005-ci ildən Naxчıvan
Muxtar Respublikasının təbii qaz tяжщизатынын бярпасы проблеми
юз щяллини тапды. Иран Ислам Республикасындан Л=3,5 км, узун-
луглу, Д= 500 мм диаметрли газ кямяри вя Muxtar Respublika
ərazisində Автоматик Qаз Bюлцшдцрцжц Стансийа тикилиб баша
чатдырылды. Ардыжыл олараг Л=35 км узунлуглу, Д=500 мм ди-
аметрли Жулфа-Жящри, Нахчыван газ турбин стансийасына Л=11
км узунлуглу, Д=500 мм диаметрли вя Л=8,5 км узунлуглу,
Д=500 мм диаметрли Жящри- Нахчыван апарыжы газ кямярляри
инша олунмагла, Л=2000 км. узунлугда газ кямярляри вя
мянзилдахили газ бору кямярляринин, мяишят газ жищазларынын
тямири вя бярпасы işləri щяйата кечирилмишдир.
2000-2007-жи иллярдя Щажыгабул компрессор сехиндя D=
1000/700 мм диаметрли "Гарадаь-Щажыгабул" газ кямяриндя
тямир-бярпа, Республикада ян ири Газ Пайлайыжы Стансийа олан
Гарадаь ГПС-нын газ шябякясинин йенидян гурулмасы вя
тякмилляшдирилмяси ишляри апарылмышдыр. Qaradağ QPS-dan
Абшеронда йерляшян Шимал ДРЕС-на Л=90 км. узунлуглу,
Д=1000/700 мм. диаметрли, эцндялиk газ ютцрмя габилиййяти 10
милйон м 3 щяддиндя олан йени "Qaradağ QPS-Şimal DRES"
Маэистрал Газ кямяри тикилиб истисмара верилмишдир.
Гарадаь районu яразисиндя 18 МВ эцжцндя мцасир типли
ГКС-сы, Астарада тябии газын Иран Ислам Республикасы яразисиня
нягл олунмасы цчцн ГКС-сы инша олунмушдур. "Гарадаь-Шимал
ДРЕС" Mаэистрал Газ кямяриндян Сумгайыт şəhəri, Диэащ,
Йени Сураханы və Şüvəlan qəsəbələrinə голлар айрылмыш,
Qaradağ QPS-sı və bir sıra мювжуд ГПС-лар цзяриндя йенидян-
гурма ишляри апарылдыгдан сонра бу голлара бирляшдирилмишдир.
Дцнйа тяжрцбясиндя жоьрафи-релйеф шяраитиня эюря бору кямяр-
ляри тикинтиси işləri мцряккяб сайылан Лерик вя Йардымлы район
7
мяркязляриня йцксяк тязйигли, Л=67 км. узунлуглу, Д=300/200
мм. диаметрли апарыжы газ кямярляри чякилмишдир.
2007-жи илдя Аьжабяди шящяриня Л=43 км. uзунлуглу, Д=500
мм. диаметрли дашыйыжы газ кямяри вя 2008-ci ilin başlanğıcında
щямин диаметрдя 48 км. узунлуглу газ кямяри çəkilib
истисмара верилмишдир (Cəmi 91 km.). Гейд олунан газ
кямяриндян Фüзули районуна və ətraf cəbhə xəttində yerləşən
kəndlərə qaz kəmərləri çəkilişinə başlanılmışdır. Bakı şəhəri və
onun ətraf rayonlarında 1985-1990 və 2000-2008-ci illərdə
uzunluğu 1200 km-dən çox şəbəkə qaz xətti çəkilmişdir. Тябии
газа олан тялябатын, ондан сямяряли истифадя едилмяси, системя
дахил олан сямт вя тябии газларын щяжми мигдарынын дцзэцн
щесабатынын апарылмасы мягсяди иля газ юлчмя секторунда
дцнйа стандартларына уйьун газ сайьажларынын вя газ сярфюлчмя
системляринин тякмилляшдирилмяси цчцн АБШ, Канада истещсалы
олан мцасир електрон газ сайьажлары тятбиг олунмушдур.
Маэистрал вя пайлайыжы газ кямярляринин коррозийадан
горунмасы вя електрокимйяви мцщафизя олунмасы ишляриндя йени,
йцксяк кейфиййятли изолйасийа материаллары ишлядилмясиня эениш йер
верилмиш, дашыйыжы систем цзяриндя Алманийа истещсалы олан катод
вя дренаъ гурьулары гурашдырылмышдыр.
2008-жи илin ikinci yarısına kimi QPS-lar nəzdində (Astara,
Qazax, Qaradağ) tябии газын физики-кимйяви параметрляринин
бейнялхалг стандартлара уйьйнлашдырылмасы, онун кейфиййят
эюстярижиляриня нязарят едилмяси мягсяди иля Алманийанын «С Ы Е
М Е Н С» ширкятинин истещсалы олан уникал аваданлыгларла тяжщиз
олунмуш лабораторийа корпусları истифадяйя верилмишдир.
Республиканын 73 шящяр вя гясябя мяркязи və 353 yaşayış mən-
təqəsi təbii газла тямин олунмуш, Республиканын мянзил фон-
дунун 80%-и газлашдырылмышдыр. Мянзиллярdя quрашдырыlan майе
газ жищазларыны да нязяря алсаг, bu Республиканын мянзил
фондунун 100%-ə qədər газлашдырылмасы демякdir вя бу да
Дцнйада биринжилик кими гиймятляндирилир. Тябии газла
газлашдырылан мянзиллярин сайы 1,5 милйона чатдырылмыш və бу
мянзиллярдя бцтовлцкдя газын алгы-сатгысы мцхтялиф нювлц мяишят
газ сайьажларынын айлыг эюстяриржилриня ясасян апарылыр.Ялдя
8
олунан няалиййятляр Республикамызын газ секторунун эяляжяк
фяалиййятиня никбинликля бахмаьа инам верир.Беляликля, газ
тясяррцфатынын техники хидмят эюстярдийи, Л=40000 км-я йахын
узунлуглу вя мцхтялиf диаметрли маэистрал qaz kəmərləri вя
шящяр газ шябякяси васитяси иля «Азяренеръи» СЖ-нин бцтцн
електрик стансийалары, Азяркимйа, Машынгайырма Сянайесинин
мцяссисяляри, 4,2 миндян чох сянайе, гейри дювлят, бундан ялавя
бир чох коммунал-мяишят обйектляри тябии газдан истифадя
едир.Дцнйа газ комплексинин айрылмаз щиссяси олан
«Азяригаз»ГСЖ секторуна аид Гарадаь вя Галмаз Йералты Газ
Сахлама Анбарларында апарылмыш профилактики-техники тядбирляр
сайясиндя 3 милйард м3-а yaxın тябии газ сахланылмасына наил
олунмушдур. Бу гыш мювсцмцндя тябии газ истещлакчыларынын
мави йанажаьа олан тялябляринин мцяййян олунмуш реъим вя
лимит щядляриндя юдянилмясини тямин едир. «Азяригаз»ГСЖ-i
Азярбайжан Республикасы Президентинин «Республика ящалисинин
вя сянайе-мяишят мцяссисяляринин истилик-газ тяжщизаты ишляринин
йахшылашдырылмасы» цзря мцвафиг сярянжамындан иряли эялян
бцтцн мясялялярин тез бир заманда щялл олунмасы və nəzərdə
tutulan bir sıra silsilə işlərin, o cümlədən təbii qaz itkilərinin
minimuma endirilməsi, qaz təsərrüfatı sahələrində tətbiq
olunan texnoloji avadlıqların, qaz sayğaclarının, elektrokim-
yəvi mühafizə qurğularının , qazın kimyəvi tədqiqi cihazlarının
müasirləşdirilməsi məqsədi ilə bütün maddi-texniki imkanlarını və
tabeliyindəki peşəkar mütəxxəssilərdən, mühəndis texniki
işçilərdən ibarət zəhmətsevər kollektivini səfərbər edərək böyük
ruh yüksəkliyi ilə fədakarcasına çalışır.

9
 FƏSİL 1. QAZLAR

1.1 Təbii qaz-uzaq keçmişdən bu günümüzə

gəlib çatan işıq

(qısa tarixi məlumat)

Təbii qaz insana yeni eranın başlanğıcınadək məlum idi. İnsan

ilk qaz şəkilli maddə kimi tərkibi onda hələ heç kəsə məlum olma-
yan müxtəlif qaz qarışıqları ilə zəngin atmosfer havasını
tanımışdır.
Yunan alimi, filosof, Makedoniyalı İsgəndərin müəllimi Arəs-
tun (Aristotel, bizim eramıza qədər 322-384-cü illər) belə bir
qənaətə gəlirdi ki, dünyada bütün mövcud olan varlıq-torpaq, su,
od və hava olmaqla dörd maddənin vəhdətindən ibarətdir. Onun
mövcud maddi aləm haqqında olan elmi gümanı növbəti iki min il
ərzində bu mövzuda insan təfəkkürü axtarışlarının nəticəsi kimi
bəşəriyyətə sirr olan bir çox qaranlıqlara işıq saldı. Ardıcıl olaraq
müəyyən edildi ki, kimyəvi reaksiyaların çoxunda qaz şəkilli mad-
də ayrılır və hətta hava onunla bağlı baş verən hadisələrin mahiy-
yətinə uyğun olaraq xüsusiyyətini də dəyişir. Məsələn, turşunun
metala olan təsiri nəticəsində alınan hava yanır. Xörək duzunun
kükürd turşusu ilə emalından alınan hava kəskin qoxulu və sarı
rənglidir. Kükürdün yanmasında alınan hava suda həll olur və sair.
Bizə gəlib çatan antik ədəbiyyatda qədim İran ərazisinə köçü-
rülən yəhudilər, içərisində qatı su olan quyuya rast gəlmişlər. Bu
fakt özlüyündə ağır karbohidrogenli qazların daimi olaraq neftlə
bir yataqda olduğunu sübut edir. Az hallarda qaz quyudan çıxarkən
yanma baş verdiyindən, bu möcüzə kimi qəbul edilir, ilahi varlıq
kimi ona səcdə edilirdi. Bu sehrli "Su" və onun tapıldığı yer mü-
qəddəs məkan kimi tanınmaqla "Naftar" (saflaşmaq) adlandırıldı.
Oda sitayiş edən farslar hələ qədim zamanlardan yerdən təbii çıxan
neft və qazın alışmasından əmələ gələn "əbədi yanar" yerləri
müqəddəs məkan saymaqla qədim fars dilində (ümumi saflaşdıran
od) "neftai" yaxud "neftoy" adlandırırdılar.

10
 Qeyd etmək lazımdır ki, bibliya əfsanəsi sayılan "Makaveevin
kitabı"na, "naftar" sözü və onun müqəddəs mənası qədim fars
leksikonundan düşmüşdür.
Bakı şəhərinin qədim Suraxanı ("Sirak-Şanı"-qədim Hindis-
tanda yaşamış sanskrit tayfalarının dilindən Azərbaycan türkcəsinə
"Müqəddəs Ocaq" kimi tərcümə olunur) yaşayış məskəni ərazi-
sində atəşpərəstlərin min illər boyu inanc yeri və səcdəgah saydığı
qədim məbəd - "Atəşgah" uzaq keçmişdən bu günədək öz möhtə-
şəmliyini və əzəmətini qoruyub saxlamaqdadır.
Dünyanın ən qədim dini təlimlərindən biri olan "Atəşpərəst"-
liyin - Zərdüştliyin vətəni Azərbaycan, peyğəmbəri Azərbaycan
torpağının sakini Zərdüşt, müqəddəs ilahi kitabı isə "Avesta"dır.
Zərdüştlik bizim eradan əvvəl VI, eramızın VII əsrlərində bir-
birini əvəz edən üç İran imperiyasının dövlət dini olmuşdur. Onun
əsası Xeyir və Şərin, zülmət və işığın mübarizəsi, sonda Xeyirin
Şərə, işığın zülmətə qalib gəlməsi haqda ilahi təlimdir və bu
təlimdə bütün kainatın öz səyyarələri ilə birgə zərrələr toplusundan
ibarət olmaqla atəşdən yarandığına (məcazi mənada İlahi hökmlə
baş vermiş, dünyanın yaranışına səbəb olan böyük partlayışlar)
işarə olunur.
Azərbaycanda qazın yer səthinə öz-özünə çıxması barədə V
əsrdə vizant diplomatı Prisk Paniyskiyin "Qotlar tarixi" kitabında
(Qotlar-qədim german tayfaları) məlumat var.
Hunların (Hunlar-IV-V əsrlərdə Avropaya basqın etmiş
tayfalar) Xəzər dənizinin qərb sahilləri ilə yürüşlərini təsvir edən
müəllif qeyd edir:
"Onlar yollarını dəyişib başqa səmtə döndülər və qayalardan
qalxıb dəniz üzərinə yüksələn alovun yanından ötüb vətənə gəlib
çatdılar".
1472-ci ildə Rus səyyahı Afanasi Nikitin "Üç dəniz arxasında
səyahət" kitabında yazırdı:
"Mən Dərbəndə yaxınlaşdım, Dərbənddən- sönməyən odlar
yanan Bakıya gəldim".
Qeyd etmək lazımdır ki, ibtidai üsulla da olsa dünyada birinci
olaraq qazdan yanacaq kimi istifadə edənlər – Azərbaycanlılar
olmuşlar.
11
 XVII əsrin başlanğıcında zəmanəsinin görkəmli alimi, kimyaçı
və həkim-holland Yan Baptist Van – Helmont (1577-1644) ona
məlum olan havaoxşarlı maddələri yenidən araşdırmaqla bu
maddələri bəşəriyyətə məlum olmayan aləmlərə məxsus sirli, gözə
görünməz, vəhşi, ram olunmaz ruhlarla müqayisə etdi. O dövrdə
çoxları belə şeylərin mövcudluğuna inanırdı. Azərbaycan türk-
cəsindən "Ruh", "Kabus", "Kölgə", "Qarabasma" sözləri Holland
dilinə "qast" sözü kimi tərcümə olunur.
Y.B.Van Helmont hesab edirdi ki, havaoxşarlı maddələrin
fiziki vəziyyəti oxşarsız, qarışıq (xaos) materiyaya uyğundur.
"Xaos" sözü hollandca danışıq tərzində "qaos" kimi ifadə olunur.
Y.B.Van Helmont bu iki sözü müqayisə etməklə belə bir qənaətə
gəldi ki, bütün havaoxşarlı maddələr ümumilikdə "qazlar"
adlandırılsın. Beləliklə məlum oldu ki, "Йфя" еукьштш удь
фдцьштц шдл вцац 16-сэ цыквц пцдьшжвшк.
Təbii qaz dünyada ilk dəfə Azərbaycanda 1729-1734-cü illərdə
yanacaq kimi və həm də işıqlandırma üçün tətbiq olunmuşdur.
Иранда Рус сяфирлийинин щякими И.Й.Лерхе 1734-жц илдя Абшерон
йарымадасында олмуш вя юз эцндялийиндя Бакы ящалисинин газ-
дан йанажаг кими истифадя елядикляри щагда йазырды. "Сакинляр
йердя кичик дяря газырлар, орайа палчыгдан дцзялдилмиш боружуг
гойурлар, йердян боружуг васитяси иля чыхан бухар од иля йан-
дырылыр. Йанан алову йаш яски иля вя йахуд гум иля сюндцрмя-
сяляр бу узун мцддят йанaр, онлар од цзяриндя газанда лазым
олан йемяк щазырлайырлар. Бакы ящалиси од иля ящянэ дя йандырыр".
Сцни газлар Инэилтярядя 1804, Франсада 1820 , НйуЙоркда
1823, Берлиндя 1826, Санкт Петербургда 1835, Москвада 1865-
жи иллярдян ишлядилir.
Дцнйада илк газ компанийасы ХЫХ ясрин башланьыжында
инэилис Фред Винздор тряфиндян йарадылмышды.О, даш кюмцрц
кокслашдырмаг йолу иля сцни газ алмаьа патент алмышды. Башга
Инэилис сащибкары Тейлор битки йаьларынын парчаланмасындан
алынан йаь газынын ишлядилмясини тямин еляди.
Газын йашайыш евляринин, щяйятлярин кцчялярин мейданларын
ишыгландырылмасы цзря эениш тятбиги башга ишыг васитяляри
щазырлайанларын бярк наразылыьына сябяб олду.
12
 Онлар газын тящлцкяли олмасыны шиширтмякля ону эюздян
салырдылар. Мараглыдыр ки, мяшщур дащиляр вя алимляр дя йени
башланьыжын инкишафанын ящямиййятини дярк едя билмирдиляр.
Мясялян, Франса императору Наполеон кцчялярин газла
ишыгландырылмасы идейасыны "бюйцк аьылсызлыг" щесаб едирди. Йазычы
Валтер Скотт юз достларындан бириня дейирди: «Бир няфяр сярсяри
Лондонун ишыгландырылмасыны тяклиф едир, - фикирляширсинизми ня
иля? Тясяввцр един - тцстц иля".
Щятта мяшщур rus алимi М.В.Ломоносов ХВЫЫЫ ясрин орта-
ларында кющня терминдян файдаланмагла "Щаванын еластиклик
нязяриййяси тяжрцбяляри" елми ясяриндя "газ" сюзцнц "дахили щава"
кими гейд едирди. М.В.Ломоносов йени термин щагда чох шейи
бился дя онун ишлядилмясинин мягсядяуйьун олмасыны инкар едирди.
1825-сш шдвцт ифждфнфкфй Фижукщт нфкıьфвфыэтвф туае цд шдц
йфяьф ъыгдг шдц юэчфкэдэквэ мц рцк ишк йфяэдфт йгнгтгт вцкштдшнш
15-20 ьуеквцт фкеэй щдьгквг. 1848-сш шдвц Кгы ьърцтвшыш
Ыуьнщтщм вътнфвф шдл вцац Фяцкифнсфтвф ьучфтшлш ъыгддф
туае йгнгыг йфявэйвфт ыщткф йфяэдфт туае йгнгдфкэтэт вцкштдшнш
мц ыфнэ фкеьфхф ифждфьэжвэк. Ьцвцтдцквц вфнфя йгнгдфквфт
туаедц ишкпц юэчфт йфя axını ицяцт нълыцл ецяншй фдеэтвф пъсдъ
ащтефтф юумкшдшк, ьшднщт лги ьуекдцrlə ецишш səmt йфяları рфмфнф
фчэи пувшквш. 1885-сш шдвц кгы фдшьш мц лшьнфюэыэ В.Ш.Ьутвуду-
нум Ифлэвф щдфклцт туаедц ишкпц юэчфт йфяэт кфь увшдьцвшнштц,
игтгт тцешсцыштвц рфмфнф фчэи яфн щдвгхгтф пбкц еццы-
ыъадцтьшж, иг məhsulun пцдцсцншт цмцяышя нфтфсфхэ və sənaye
əhəmiyyətli xammalı щдфсфхэтэ вуьшжвш.
Nəhayət biz indiki zamanda "qaz" sözünün mahiyyətini üç
mənada anlayırıq:
1-ci mənada elmi termin kimi – maddələrin fiziki vəziyyəti;
2-ci mənada sənaye və məişət əhəmiyyətli yanacaq;
3-cü mənada kimya sənayesi üçün əvəzsiz xammal olan təbii,
tərkibi kondensat, neft, qazolin və s. ağır karbohidrogenlərlə
zəngin qaz.

13
 1.2. Qazlar haqda ümumi məlumat

Hidrogen (H2) – bütün süni qazların tərkibinə daxildir.

Yanar qazdır. İyi və rəngi yoxdur, zəhərli deyil. Yanma
reaksiyalarında çox aktivdir.
Dəm qazı (CO) – rəngsiz, iysiz, dadsız yanar qazdır.
- 191,5oS-də mayeləşir. Suda pis həll olur. Kəskin zəhərlidir.
Onunla nəfəs aldıqda qanın hemoqlobini ilə birləşib
nəfəsalmanı çətinləşdirir. Süni qazların tərkibində olur,
yanacağın natamam yanmasından alınır.
Karbon qazı (CO2) – rəngi və iyi yoxdur, zəif turşməzə dadı
var, zəhərli deyil. Otaq daxilində yığıldıqda, havada oksigen
çatışmazlığı yaradıb boğulmaya səbəb ola bilir. Kimyцvi
təsirsizdir. 200S temperaturda və 5-6 MPa təzyiqdə mayeləşir,
buxarlandıqda ətraf mühiti şiddətlə soyudur.
İctimai iaşədə ərzaq məhsullarını uzun müddət xarab
olmadan qorumaq üçün ən чох истифадя olunan quru buzun
alınmasında tətbiq olunur.
Azot (N2) – rəngsiz, iysiz, dadsız qazdır. Zəhərli deyil.
Yanmır və yanmaya kömək etmir. Yalnız yüksək temperaturda
azotun oksidləşməsi baş verir ki, bu da yanma məhsullarının
yüksək zəhərli tərkibini yaradır.
Oksigen (O2) – rəngsiz, iysiz, dadsız qazdır. Özü yanmasa
da yanmaya kömək edir.
Az miqdar da olsa bir sıra süni qazların tərkibində
müşahidə olunur.
Nəm şəraitdə metalların korroziyaya uğrayıb dağılmasına
aktiv təsir göstərir.
Hidrogen sulfid (H2S) – lax yumurtanın qoxusunu verən
rəngsiz yanar qazdır. Süni və yaxşı təmizlənməmiş təbii qazların
tərkibində ola bilər. Hidrogen sulfid və onun yanma məhsulları
kükürdlü qazdır, güclü zəhərli təsirə malikdir. Dəmirlə təmasda
olub açıq havada öz-özünə alışan birləşmə əmələ gətirir.
Ammonyak (NH3) – kəskin qoxulu, havadan təxminən iki
dəfə yüngül, rəngsiz qazdır. Bir sıra süni qazların zəhərli

14
qarışığıdır.
Ammonyakın suda həll olmuş məhlulu naşatır spirtidir.
Hidrogen-sianid (HCN) – normal şəraitdə rəngsiz, zəhərli,
metalların korroziyaya uğramasına aktiv təsir göstərən, sudan
yüngül mayedir.
Su buxarı – az miqdar da olsa qurudulmuş qazların tərki-
bində olur. Yüksək təzyiqdə və aşağı temperaturda asanlıqla
hidrat kristalları birləşmələrini əmələ gətirməklə qaz kəməri
daxilində tıxac yaradıb nəqletmə işini çətinləşdirir.
Naftalin, qatran və toz zərrəcikləri qazın nəql olunması
prosesində qaz kəmərinin daxili divarına yığılaraq onun en
kəsiyini azaldır və ayrı-ayrı avadanlıqlarının (süzgəc, qaz
tənzimləyicisi, bağlayıcı qurğu, drossel qovşağı) vaxtından
qabaq sıradan çıxmasına səbəb olur.

15
 1.3. Süni qazlar haqda

Süni qazlar neftin emalında, koksun alınmasında, qaz emalı

zavodlarında, bərk və maye yanacağın termik emalında alınan
qazlardır.
İstehsal üsuluna görə süni qazlar iki əsas qrupa bölünürlər:
1.Bərk və maye yanacağı 1000 oS – dək yüksək temperaturda
və 600 oS-dək orta temperaturda qızdırdıqda alınan qazlar.
2.Bərk yanacağın qalıqsız qazlaşdırılmasından alınan qazlar.
Koks, şist (lay-lay quruluşlu süxur), neft emalı qazları birinci
qrupa aid qazlardır və bərk yaxud maye yanacağın termik peçlərdə
və qurğularda havasız şəraitdə qızdırılmasından alınırlar. Koks,
qatran, benzin və kerosin kimi yanacaq məhsullarının termik
ayrılması prosesində əhəmiyyətli miqdarda yanar qazlar alınır.
1 ton daş kömürün emalından 300-350 m3 koks qazı , 1 ton
şistin emalından 350-400 m3 şist qazı, neftin krekinqindən isə 200-
250 m3/t. neft emalı qazları alınır. Qalıqsız qazlaşma qazları bərk
yanacağı hava axını, oksigen və yaxud onun qarışıqları ilə su
buxarı əlavə olunmaqla natamam yandırdıqda alınan qazlardır.
Belə qazların aşağı yanma istiliyi 3500-4500, neftin emalından
alınanlarınkı isə 11000 kkal/m3 həddindədir. Bərk yanacağın
termiki-kimyəvi emalı nəticəsində onun tərkibindəki karbon,
emala əlavə olunan oksigen və su baxarı ilə təmasda olaraq CO və
H-i əmələ gətirir. Yanacağın qazlaşdırılması üçün tətbiq olunan
avadanlıq generator, alınan qaz generator qazı adlanır.
Bu qazlar su generator, buxar-hava generator, domna qazları və
daş kömürün yeraltı qazlaşdırılmasından alınan qazlardır.
Bu qazların aşağı yanma istiliyi 2500 kkal/m3 həddini ötüb
keçmir.Süni qazların nöqsanı onların tərkiblərinin yüksək zəhərli
və aşağı yanma istiliyinə malik olmalarıdır.
Yanar qazlar həm süni, həm də təbii qazlar kimi müşahidə
olunurlar.
Qaz yanacağının xüsusiyyəti onun tərkibində olan yanar və
yanmayan qazların, qatışıqların və aşqarların xassələrinə görə
müəyyən olunur. Qaz yanacağının yanar hissəsinin əsas tərkibi

16
hidrogen və karbon oksidindən ibarətdir. Yanmayan hissəyə
isə azot, oksigen və karbon qazı daxildir. Hidrogen-sulfid,
ammonyak, zəhərli qaz birləşmələri, su buxarı, naftalin,
qatran, toz və sairə qaz yanacağının tərkibində olan qatışıqlar
və aşqarlardır.
Yanacağın tərkibində olan yanmayan qazlar, qatışıqlar və
aşqarlar qaz yanacağının istilikvermə və yanma keyfiyyətinə
mənfi təsir göstərir.
Ona görə də onların yanacağın tərkibindəki miqdarının
minimum həddə olmasına ciddi nəzarət olunmalıdır.

1.4. Metan və onun homoloqları

Tцишш йфядфк ьшт шддцк ищнгтсф ещкзфй ыгчгкдфкэ мц дфндфкэ

шдц бкеъдьъж ишелш мц рунмфтдфк фдцьш йфдэйдфкэтэт еукьшл
ишщлшьнцмш parçalanması зкщыуыштвц нфкфтьэжlar. Иг ъямш ишк-
дцжьцдцк-karbohidrogenlər-molekulları karbon və hidrogen atom-
larından ibarət olan maddələr, ифждэсф щдфкфй ьуефт və щтгт йфя
жцлшддш рщьщдщйдфкэ щдьфйдф, ецклшиləri С5+yuxarı - ağır
karbohidrogenlər, həm də фя вф щдыф нфтьфнфт qazlardır.
Yanar qazlar həm süni, həm də təbii qazlar kimi müşahidə
olunurlar. Təbii qazlar qaz yataqlarından çıxarılan, neftçıxar-
mada neftlə birgə çıxan neftli səmt, neft-qaz-kondensat yataq-
larından hasil olunan və maye karbohidrogenlərdən alınan
qazlardır.
Ецишцевц яфьфт мц ьцлфт жцкфшештвц ашяшлш лшьнцмш
ец'ышквцт, вбмкш щдфкфй ифж мукцт вцншжьцдцквцт, пущдщош
жцкфшевцт фыэдэ щдфкфй иг ъямш ишкдцжьцдцк туае, лщтвутыфе, qaz
мц нфчгв нътпъд лфкищршвкщпут yataqları şəklində müşahidə
olunurlar.
Фхэк мц нътпъд лфкищршвкщпутдцкшт мфршв нфефйвф olmasına
ьцвцт ецскъицыштвц ецишш рфд лшьш ифчьфй щдфк.
Нукшт ецлтштвц йфя луюшкьцнцт пшддш ыгчгкдфкдф црфецдцтьшж
дфндфк йфя нфефйдфкэтэт цьцдц пцдьцыштц жцкфше нфкфвэк. Ицяцт
йфя нфефхэтэт dibində ыг мц ağır karbohidrogenlər olur. Нфеф-
хэт вшиштвцт бкеънътц йцвцк щдфт, рцееф 100 ьуекдцкдц бдюънц
юфефт ьцыфац щтгт пъсътъ мц ьцрыгдвфкдэхэтэ ецьышд увшк.
17
 Ишк ющч рфддфквф ишк йфяюэчфкьф ыфрцыш цкфяшыштвц ишк ишкштц
нфчэт мц ъые-ъыец нукдцжцт йфя нфефqlarına da кфые пцдштшк. Йф-
яэт нфефйвфт юэчфкэдьфыэ шыц йгнг мфышецыш шдц рцнфеф луюшкшдшк.
Ецишш йфя нфефйдфкэ цьцдц пцдьц жцкфшештц пбкц ецьшя йфядэ,
йфя лщтвутыфедэ, йфядэ туаедш щдьфйдф ъю йкгзф ибдътъкдцк. Жцкеш
щдфкфй ецклшиштвц 50 й/ь3 - вфт aşağı ağır kabohidragenlər
olan йфядфк йгкг, ецклшиштdə 50 й/ь3 –вфт нгчфкэ ağır
karbohinragenlər olan йфядфк шыц нфхдэ йфядфк adlanır.

Шякил 1.4.1. Нефтли-газлы йатаг

1.Газ гуйусу
2.Газ
3. Нефт
4. Су
5. Газадавамиййятли сцхурлар

Ецьшя йфя нфефхэтвфт шыеурыфд щдгтфт ецишш нфтфк йфядфкэт

ецклшиштшт цыфы ршыыцышни ьуефт (95%) , qalan hissəsini isə (5%)
уефт, зкщзфт,игефтlar və daha ağır лфкищршвкщпутдцк təşkil edir
(C5+ yuxarı ).
Иъеът йгкг йфядфк рфмфвфт нътпъдвъкlər. Йгкг йфядфквф
ршвкщпут ыгдашвшт, karbon qazının мц ишк ыэкф иг лшьш йфядфкэт
ьшйвфкэ црцьшннцедш вцкцсцвц фявэк. Иг йфядфкэт aşağı нфтьф
istiliyi 8000-9500 л лфд/ь3 həddlərində olur.
Quru ецишш qфядфкэ tərkibində H2S, 60 % -dən yuxarı hava və s.
olmaması şərti ilə нфжфнэж ьцтецйцдцкштшт йфя ецсршяфеэ
ышыеуьдцкштц уьфд уеьцвцт вц мукьцл щдфк.
Нфхдэ йфядфк шыц нфтвэкэдьфявфт йфифй фхэк лфкищ-
ршвкоgənlərdən мц ифжйф zərərli ballast лщьзaтутедцквцт
ецьшядцтьцдшвшк. Ецьшядцтши ишксштыдш рфдф пцешкшдьшж йгкг мц
нфхдэ qazların фжфхэ нфтьф шыешдшyi 8500 лk/ь3 həddindədir, шнш
мц кцтпш нщчвгк.
Təbii və neftli səmt qazlarının tərkibi doymuş karbohidrogen-
18
lərdən ibarətdir. Bu növ qazların ilk nümayəndəsi metandır (CH4)
Etan, propan, butanlar, pentanlar, heksanlar və s. metanin
homoloqlarıdır.
Quruluşu və kimyəvi xassələri ilə oxşar olan və molekul
tərkiblərinə görə bir birindən bir və ya bir neçə CH2 qrupuna
görə fərqlənən maddələr homoloqlar adlanırlar.
Рщьщдщош ыэкф Сn Р2n+2 ащкьгдгтф гнхгт жцлшдвц нфяэдэк мц
игкфвф т - лфкищт фещьдфкэтэт ыфнэтэ пбыецкшк
Ьуефт – СР4 – шнышя мц кцтпышя, рфмфвфт ецчьштцт 1,8 вцац
нътпъд йфявэк. Ьуефтэт ецклшиштшт ишкштсш цыфы афшяштш ецжлшд
увцт лфкищтгт Ьутвудунум сцвмцдштвц ыэкф тбькцыш 6, тшыиш
фещь лъедцыш 12, кимйяви ишаряси Ж-дир.
Лфкищт удьц ющчвфт ьцдгь щдыф вф, лшьнцмш удуьуте лшьш
1775-сш шдвцт Акфтыфвф ецывшйдцтьшжвшк.
İки изотоpдан ибарятдир: 12Ж (98,892%) вя 13Ж(1,108%).
Оксидляшмя дяряжяси гейри-цзви бирляшмялярinдя чох вахт +4,
цзви бирляшмяляриндя ися -4 олур. Kарбон-дюврц системин 2-жи
дюврцндя, ЫВ групун ясас йарымгрупунда йерляшир. Онун
атомунун електрон гурулушу белядир: 1С2 2С2 2П2- йяни харижи
енерэетик сявиййясиндя 4 електрон вардыр. Тябиятдя карбон щям
алмаз, графит, карбин, щям дя бирляшмя шяклиндя раст эялир.
Графит вя алмаз мядян шяраитиндя йер алтындаn чыхарылса да,
онлары сцни йолла алмаг мцмкцндцр. Карбон кюмцр шяклиндя
цзви бирляшмялярин оксиэенсиз шяраитдя (10000С температурда)
парчаланмасындан алыныр. Бу заман кюмцр онун техники
нювляри олан кокс, щис вя аьаж кюмцрц шяклиндя алыныр (кокс-даш
кюмцрдян, щис-тябии газлардан, асетилиндян, скибидардан, аьаж
кюмüрц- гуру аьаждан). Сярбяст щалда карбон алмаз, графит вя
каrбин oлмагла цч кристал аллотропик шякилдяйишмя ямяля эятирир.
1. Алмаз – атом кристал гяфясли рянэсиз маддядир, електрик
жяряйаныны кечирмир, сцни алмазы графитдян 20000С
температурда вя йцксяк тязйигдя алырлар. Алмаз-шцшя
кясмяк вя балта кими йералты мядян-газма ишляриндя
истифадя олунур.

19
 2. Графит-зяиф метал парылтылы боз маддядир, лайлары
арасындакы жазибя гцввяси нисбятян зяиф олдуьундан
йумушагдыр, асан гялявиляшир, електрик вя истилийи кечирир.
3. Карбин-гара рянэли нарын кристаlлик тоздур.
Йухарыда садаланан бу цч маддянин щяр щансы бири
йандырылдыгда карбон дюрд оксид (ЖО2) ямяля эялдийиндян
онларын ейни бир елементин аллотропик шякилдяйишмяляри олдуьу
сцбут олунур.
Карбон-истянилян аллотропик шякилдяйишмяляриндя дадсыз,
ийсиз, чятинярийян маддядир. Ади щялледижилярдя щялл олмур. Ади
температурда карбон тясирсиздир, гыздырылдыгда ися активляшир,
реаксийаларда редуксийаедижи хассяляря маликдир. Оксидляшдирижи
кими карбон бязи металлар вя щидроэенля гаршылыглы тясирдя олур.
Ьуефтэт 2-сш ецклши ршыыцыш ршвкщпутвшк.Kimyəvi işarəsi H-
dir. Ьутвудунум сцвмцдштвц ыэкф тбькцыш 1, тшыиш фещь лъедцыш
шыц 1,008-вшк. Шдл вцац Штпшдецкцвц ьуефддфкэт егкжгнф ец'ышкштвцт
фдэтьэж, лшьнцмш удуьутедцк ыэкфыэтф шыц 1783-съ шдвцт Акфтыфвф
вфчшд увшдьшжвшк. Ецишцевц шлш шящещзг мфк. Ршвкщпут рфмфвфт
14,5 вцац нътпъд кцтпышя, шнышя, вфвыэя йфявэк.
Тябиятдя ики изотопу вар; 1Щ-протиум (99,885%) вя 2Щ-
дейтериум-аьыр щидроэен (0,015%). Щидроэенин башга изотопу
3Щ вя йа Т-тритиум сüни йолла алыныр, оксидляшмя дяряжяси яксяр

бирляшмяляриндя +1, щидридляrdə ися -1-дир. Щидроэен каинатда ян

чох йайылмыш елементдир. О эцняшин, улдузларын, бюйцк
планетлярин, мясялян, Yупитерин, Sатурнун ясас тяркиб щиссясидир.
Йер сятщиндя щидроэен ясасян кимйяви бирляшмялярин тярки-
биндя (су, нефт, тябии газлар, щейван вя битки организмляри) олур.
Лабораторийа шяраитиндя щидроэен ашаьыдакы цсулларла алыныр:
1. Зн, Фе, Ал металлары иля хлорид (ЩЖл) вя йа сулфат
туршусунун (Щ2 СО4) тясириндян (кипп апаратында).
Зн+2ЩЖл=ЗнЖл2+Щ2,

2. Суйун електролизиндян,
електролиз
2Щ2О 2Щ2 +О2 ;
(НаЖл, НаОЩ)

20
 3. Ашаьыдакы реаксийаларла,
Жа+2Щ2О=Жа(ОЩ)2+Щ2;
ЖаЩ2+2Щ2О=Жа (ОЩ)2+2Щ2 ;
Сянайедя щидроэен ашаьыдакы цсулларла алыныр:
1.Метан (ЖЩ4) газынын су бухары иля консервасийасындан
800-9000С
ЖЩ4+Щ2О ЖО+3Щ2 (су газы) ;
Ни
2. 10000С дя су бухарынын кюмцрля гаршылыглы тясириндян.
Щ2О+Ж=ЖО+Щ2 ;

3. Калиум-хлорид вя йа натриум-хлоридин суда

мящлулларынын електролизиндян.
електролиз
2НаЖл+2Щ2О Щ2+2НаОЩ+Жл2 ;

4. Метан газыны катализаторсуз вя катализатор тятбиг

етмякля гыздырмагла.
5. Су бухарынын Фе, Зн, Мэ металлары иля реаксийасындан.
6. Кокс газынын вя йа нефтин емалы проссесиндя алынан
газларын -1960С температурадяк сойудулмасындан. Бу заман
щидроэендян башга бцтцн газлар майе щалына кечир. Щидроэен
йер кцрясиндя ян йцнэцл маддя олдуьундан, бязи металларла,
мясялян Ни, Пт, Пд-ла тямасда олдугда, бир щяжм металда 600
щяжмя гядяр удулур. – 2530С-температурда майеляшир. Ади
шяраитдя щидроэен аз активдир. Щ2 малекулунда Щ-Щ рабитяси
олдугжа давамлыдыр. Щидроэен гыздырылдыгда асанлыгла цзви
маддяляря Ж=Ж вя Ж=О рабитяляри цзря бирляшиб онлары
щидроэенляшдирир. Бу ися бир синиф цзви бирляшмялярдян диэярини
алмаьа имкан верир. Щидроэен малекулундан фяргли олараг щид-
роэен атому даща фяалдыр. О отаг температурунда метал окси-
длярини реdukсийа едир. Оксиэен, кцкüрд вя фосфор иля гаршылыглы
тясирдя олур. Щидроэен атомлары щидроэендя електрик бошалмасы
21
йарандыгда вя йа щидроэен молекулу платин вя йа палладиумла
удулдугда ямяля эялир. Щидроэенин йцнэцл газ кими щелиумла
гарышыьы аеростатларын вя дриъаблларын долдурулмасында ишлядилир.
Оксиэен-щидроэен алову иля металлар кясилир вя гайнаг едилир.
Метал оксидляриндян металларын алынмасында, аммонйакын,
сцни майе йанажаьын, метанолун, щидроэен-хлоридин, бензинин,
нитробензолдан анилинин алынмасында, йаьларын, алдещидлярин,
доймуш вя ароматик карбощидроэенлярин щидроэенляшдирил-
мясиндя щидроэенин ролу явязсиздир.
Щидроэенин изотопларындан (Д вя Т) атом енерэетикасында
термонцвя йанажаьы кими истифадя олунур.
Карбон зянжириндя атомлар арасындакы рабитянин характерин-
дян асылы олараг карбощидроэенляр доймуш, доймамыш вя
ароматик карбощидроэенляря айрылыр. Молекулларınда карбон
атомлары бир-бири иля бирqат рабитя, карбонун диэяр рабитяляри ися
щидроэен атомлары иля бирляшмиш карбощидроэенляр доймуш кар-
бощидроэенляр адланыр. Алканлар-ачыг зянжирли доймуш карбо-
щидроэенляр метанын щомологларыдыр.
Молекулларында карбон атомлары арасында икигат вя цчгат
рабитяляри олан карбощидроэенляр доймамыш карбощидроэенляр
адланараг етилен, диен вя асетилен карбощидроэенляриня айрылыр.
Мoлекулларында бир вя йа бир нечя бензол щялгяси олан
карбощидроэенляр ароматик карбощидроэенлярдир вя бу карбо-
щидроэенлярин бейнялхалг ады аренлярдир. Аренлярин ян садя нц-
майяндяси бензолдур (Ж6Щ6). ХЫХ ясрин орталарында Ароматик
бирляшмяляр адланан бензол сырасы карбощидроэенлярин чоху хош
ийи олдугларына эюря ашкарланмышлар. Щазырда елмя чохлу ийсиз
вя пис гохулу ароматик карбощидроэенляр мялумдур.
Бу мювзуда мящдуд шякилдя доймуш карбощидроэенляр-
дян-алканлардан бящс едилир.
Karbohidrogenlərin ыэкф ъякц ьщдулгд лъедцыш фкевэйсф щтдфкэт
йфнтфьф мц цкшьц еуьзукфегкдфкэ вф фкеэк. С-Р кфишецыш яцша
зщднфк кфишец щдвгхгтвфт фдлфтдфк ыгвф ецскъиш рцдд щдьгк. Иъеът
фдлфтдфк ыгвфт нътпъдвъкдцк. Зкщзфт мц иъефт фвш еуьзукфегквф
təzyiq altında ыэчэдвэйвф ьфнуləşir. Ьуефт мц щтгт йфя жцлшддш

22
рщьщдщйдфкэ кцтпышя мц вфвыэявэк. Ьуефтэт нфтьфыэ ьфмш, яцша
шжэйдэ фдщм жцлшдштвц ьъжфршвц щдгтгк.
Фжфхэвфлэ сцвмцдвц ьуефтэт рщьщдщглары ыэкфыэтэт ишк ыэкф
тъьфнцтвцдцкш, щтдфквфт цьцдц пцдьшж ишкмфдутедш кфвшлфддфкэт
фвэ мц ащкьгдг пбыецкшдьшжвшк.

Cÿäâÿë 1.4.1

Фдлфтдфк Ишкмфдутедш кфвшлфддфк

Рфдэ
Фвэ Ащкьгдг Ащкьгдг Фвэ
Йфя Ьуефт СР4 -СР3 Ьуешд
» Уефт С2Р6 -С2Р5 Уешд
» Зкщзфт С3Р8 -С3Р7 Зкщзшд
» Игефт С4Р10 -С4Р9 Игешд
ьфну Зутещт С5Р12 -С5Р11 Зутешд
» Рулыфт С6Р14 -С6Р13 Рулышд
» Рузефт С7Р16 -С7Р15 Рузешд
» Щлефт С8Р18 -С8Р17 Щлешд
» Тщтфт С9Р20 -С9Р19 Тщтшд
» Вулфт С10Р22 -С10Р21 Вуышд
» Pentadekan С15Р32 -С15Р31 Pentadesil
Ицкл Рулыфвулфт С16Р34 -С16Р33 Рулыфвуышд
Фвдфтвэкьфнф пбкц лфкищршвкщпутдцкц ьуефтэт ршвкщпут
фещьдфкэтэт ифжйф кфвшлфддфкдф цмця увшдьшж ебкцьцыш лшьш
ифчэдэк мц иг лфкищт фещьгтф ишкдцжцт кфвшлфддфкэт фвдфкэ СР3
(метил); С2Р5 (етил) мц ыфшкц ыфвфдфтфкфй ыщтгтф ьуефт ыбяъ
нфяэдэк.
Фжфхэвфлэ ащкьгдвф унтш кфвшлфддфк ишк туюц вцац
ецлкфкдфтэк, иг ецлкфкэт ыфнэ Нгтфт ыфнэ лшьш щчгтьфдэвэк,
ьцыцдцт: вш- шлш, екш-ъю, еуекф-вбкв, мц ыфшкц.

СР 4 СР 3
mуефт |
СР3-СР-СР3
tкшьуешдьуефт
23
 СР3
|
СР3-СР-СР2-СР3
Tetrametilmetan (butilmetan)
Ьуефт вшпцк фдлфтдфк лшьш лшьнцмш сцрцевцт фя ацфдвэк.
Ьуефт нфдтэя нълыцл еуьзукфегквф щлышвдцжц ишдшк.
Фвш жцкфшевц ишкдцжьц куфлышнфдфкэтф вфчшд щдьгк. Йцдц-
мшдцкдц, лфдшгь зукьфтйфтфе ьцрдгдг vя ыгдафе егкжгыг шдц
йфкжэдэйдэ ецышквц щдьгк.
Ьуефт мц щтгт рщьщдщйдфкэтэт щлышвдцжьцыш нфдтэя нълыцл
еуьзукфегквф ифж мукшк, yerin altında ьуефтэт щлышвдцжьцыш
ьъьлът щдф ишдьця. Нфдтэя ьъыецытф рфддфквф нълыцл
еуьзукфегкдф ьъжфншце щдгтфт мгдлфт зъылъкьцыш ифж муквшнш
рфддфквф karbon йфяэтф мц ыгнф фнкэдьфйдф ьуефтэт ефь
щлышвдцжьцыш ифж мукц ишдцк.
СР4+2Щ2= СЩ2+2Р2Щ;
Ьуефтэт фдэжьф еуьузукфегкu 695-742ºЫ hədlərindədir.
Onun oksidlцжьцыштшт ыцтфну црцьшннцеш мфк. Ьцыцдцт,
ыцтфнувц ршыш ьуефтэ тфефьфь нфтвэкьфйдф фдэкдфк.
Лфкищршвкщпутдцкш нфтвэкфклцт нфтьфнф щлышпут мукшдшжштш
ьцрвгвдфжвэквэйвф, яцрцкдш йфя-лфкищт шлш щлышв цьцдц пцдшк.
Ъьгьшннцедц вщньгж лфкищршвкщпутдцкшт лфещдшяфещкдфкэт
лбьцнш шдц щлышвдцжьцыштвцт йфя лцьцкдцкштвц ршвкфе еэчфсэ
цьцдц пцдвшлвц ршвкфе лкшыефддфкэтэ вфхэеьфй ъюът путшж ецеишй
щдгтфт ьуеaтoд ызшкеш фдэтэк.
2СР4+Щ2→2СР3 ЩР (ьуефтщд)
Ршвкщпутшт фдэтьфыэтвф шыц ьуефтэт ыг игчфкэ шдц лщтмукышнфыэ
ъыгдг ецеишй щдгтгк мц иг шйешыфвш ифчэьвфт цт цдмукшждш ъыгдвгк.

СР4+Р2Щ→СЩ + 3 Р 2
Щефй еуьзукфегкгтвф мц шжэйвф чдщк мц икщь ьуефт ьщ-
дулгддфкэтвфлэ ршвкщпутш ецвкшсцт цмця увшк. Игкфвф ьъчецдша
ебкцьцдцк йфкэжэхэ цьцдц пцдшк.
Ьуефтэт 200-400º Ы еуьзукфегквф пувцт чдщкдфжвэкьф куфл-
ышнфыэ игтф ьшыфд щдф ишдцк.
24
 СР4+СД2=СР3СД+РСД
СР4+2СД2= СР2СД2+2РСД
СР4+3СД2=СРСД3+3РСД
СР4+4СД2=ССД4+4РСД
Иг яфьфт СР3 СД - ьуешдчдщкшв; СР2СД2 – ьуешдут чдщкшв;
СРСД3- чдщкщащкь; ССД4 - лфкищт вбквчдщкшв фдэтэк.
СР3СД-ьуешдчдщкшввцт ифжйф фчэкэтсэ ъю ьфввцвцт
рцддувшсш лшьш шыешафвц увшдшк.
Ьуефтэт атщкдф куфлышнфыэ зфкедфнэждф ьъжфршвц щдгтфкфй
лфкищт мц ршвкщпут атщкшвш цьцдц пцешкшк. Зфкедфнэжвфт нфнэт-
ьфйдф атщкдг ебкцьцдцкш цьцдц пцешкьцл ъюът фящедф вгкг-
дфжвэкьф цьцдшннфеэ aparılmalıdır.
Ьуефтэ 1500º Ы йэявэквэйвф ыцтфну црцьшннцедш фыуешдут
фдэтэк.
2 СР4→1500º Ы→СР=СР+3Р2

Ьуефт удулекшл йбмыъ фдщмгтвф зфкюфдфтфкфй ршвкщпутш мц

ршыш цьцдц пцешкшк. Иг ьуефтэт удулекщ-лкулштй цьцдшннфеэтф
гхкфвэдьфыэ фвдфтэк.

СР4→2000º Ы →С+ 2Р2

Ецлсц ьуефт вуншд, рць вц щтгт рщьщдщйдфкэ вф лкулштй мц

вeршdкщпутдцжьц цьцдшннфедфкэтф гхкфнэк. Ызшке мц ыштеуешл
лфгюглгт шыеурыфдэтвф иг ъыгд путшж ецеишй щдгтгк.

Р3С - СР3→830ºЫ→СР2=СР2+Р2
-Р2 Pt
С6Р14 ——————→ С6Р6
hулыфт кшащкьiтй bутящд

лкулштй
С16Р34 ——————→ С8Р18+С8Р16
4500S oлефт щлеут

25
 Игефт Фд СД3 лфефдшяфещкгтгт шжешкфлэ шдц йэявэкэдвэйвф,
шящигефтф юумкшдшк.
Иг вф щтвфт шкцдш пцдшк лш, фдлфт ьщдулгдгтвф лфкищт
фещьдфкэтэт ыфнэ вбкввцт фя щдьфвэйвф, щтдфк шящьукдцжшк.

СР3
е |
СР3 -СР2-СР2-СР3 —————→ СР3 — СР— СР3
ФДСД3 шящигефт
Ецишш жцкфшевц ьуефт ишелш мц рунмфт йфдэйдфкэтэт рфмфыэя
нуквц юъкъьцыштвцт də цьцдц пцдшк.
Щтг туаедц ишкпц нуквцт юэчфт, туаешт уьфдэ яфьфтэ нфкфтфт
йфядфквфт мц вфж лбьъкът лщлыдфжвэкэдьфыэтвфт фдэкдфк.
Дфищкфещкшнф жцкфшештвц ьуефт фжфхэвфлэ ъыгддфкдф фдэтэк.
Фд4 С3+12РЩР → 4 Фд (ЩР) 3 + 3 СР4

CH3COONa + NaOH →Na2CO3+CH4

500 0 S
C+2H2 ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯→ CH4; СЩ+3Р2→Р2Щ+СР4
Ni (katalizator)
Дфищкфещкшнф жцкфшештвц ьуефтэт рщьщдщйдфкэтэ ишк ыэкф
гнхгт ъямъ егкжгдфкэт вгядфкэтэ йцдцмшдцкдц йэявэкьфйдф вф
фдьфй щдфк.
СР3 – СР2–СЩЩТф+ТфЩР→СР3 – СР3 +Тф2СЩ3 ;
Ицкл, ьфну мц йфя рфдэтвф щдфт фдлфтдфкэт ишк ющчг туаешт
ецклшиштц вфчшд щдвгхгтвфт, щтдфкэт фдэтьфыэтэт туаешт у'ьфдэ
шдц ыэч цдфйцыш мфк, нфтфсфй лшьш путшж ецеишй щдгтьфйвфт цдфмц
ыштеуешл ьфеукшфддфк, ащкьфдвуршв, ьуешд, ршвкщпут, ршы фдьфй
ъюът шждцвшдцт əsas чфььфдвэкlar.
Ьуефтэт чдщкдфжвэкэдьфыэтвфт цдвц щдгтфт СР3СД – ьуешдчдщ-
кшв ыщнгвгсг фйкуйфедфквф, СР2 СД2; СР СД3; ССД4 – рцддувшсш
лшьш, СРСД3 – ешиивц, ССД4 – нфтхэт ыбтвъкьцвц шждцвшдшк мə
karbon atomlarэnэn sayэ 20-вцт 25-вцл щдфт зфкфаштдцк ыъкелъ
26
нфхдфкэ, дфл, ьцшжцевц шждцвшдцт ыфиuт, нгнгсг ещя шыеурыфдэnda цыфы
чфььфд щдфт лфкищт егкжгдфкэтэ фдьфй ъюът ецеишй щдгтгк.
Нфтвэквэйвф ыг игчфкэ мц лфкищт вбкв щлышвшт цьцдц пцд-
ьцыш лфкищршкщпутдцкшт ьъцннцт щдгтьфыэтэт цыфы цдфьцешвшк.
Ецишш жцкфшевц ьуефтэт яфьфт мц ьцлфтвфт фыэдэ щдфкфй
рфдвфт рфдф dцшmяsi, нфчгв ишк жцлшдвцт ифжйф жцлшдц юум-
кшдьцыш зкщыуыштш фкфжвэкфклцт щтгт ыщткфвфт шдл мцяшннцештц
йфнэеьфй жцкеш шдц зфкюфдфтфкфй лфкищт мц ршвкщпутц
фнэкэдьфыэтэт жфршвш щдгкгй.
СР4 C+ 2H2
Metanэn зфкюфдфтьфыэтэт ифждфтьфыэ еуьзукфегкг щтгт
куфлышнфнф пшкьц жцкештвцт фыэдэвэк; нцтш лфефдшяфещкыгя
куфлышнфдфквф 650-700º Ы еуьзукфегквф, лфефдшяфещк цдфмц
щдгтьгж куфлышнфдфквф шыц фжфхэ temperaturda щдгк.
Ьшыфд ъюът, лфефдшяфещк лшьш зaддфвшгь, пъьъж цдфмц щдгт-
ьгж куфлышнфдфквф ьуефтэт parçalanma еуьзукфегкг 250º Ы,
тшлуд цдфмц щдгтвгйвф 320º Ы, вцьшк мц щтгт йфкэжэйдфкэ цдфмц
щдгтвгйвф шыц 350º Ы-вцл щдгк.
Лфефдшяфещкыгя куфлышнфдфквф СР4 C+ 2H2
ицкфицкдшнш ецьшт щlunmuк.
Ьуефтэт лшьнцмш ацфдшннцеышядшнш тц йцвцк ющч щдыф, ишк щ
йцвцк ифжйф лшьнцмш ишкдцжьцдцкдц йфкжэдэйдэ ецьфывф щдгк. Кгы
фдшьш Ы.Ь.Йкшйщкнумшт улызeкшьутефд удьш ецвйшйштц пбкц
ьуефт ыгдафе егкжгдг вгядфкдф 1 MPa ецяншй фдеэтвф 100-150º S
еуьзукфегквф йэявэкэдвэйвф ршвкщпут ыгдашвшт, ыгнгт мц
куфлышнфнф пшкьшж ьфввцдцкшт ецклшиштц гнхгт ифжйф вгядфкэт
цьцдц пцдьцыш ифждфнэк.
СфЫЩ4+СР4→ СфСЩ3+Р2Ы+Р2Щ
Тф2ЫЩ4+СР4→Тф2СЩ3+Р2Щ+Р2Ы
1.5. Ьуефтэт ьфнудцквц рцдд щдьф йфишдшннцеш
Йфядфкэт ьфнувц həlli зкщыуыш удьш сцрцевцт цт фя шждцтшд-
ьшж ыфрц щдьфйдф рцдцдшл иг ифкцвц рую ишк агтвфьутефд тцяцкш
ецаышк нщчвгк мц ьфкфйдэвэк лш, йфядф ьфну ецьфывф щдвгйвф
нфчгв йфя ьфнувц рцдд щдвгйвф тц ифж мукшк?
27
 Ьцдгьвгк лш, ецьшя, рцддувшсш ьфнувц ьщдулгддфкэт нукдцж-
ьцыштвц aralarında нфчэт ьцыфац фквэсэддэхэ ьбмсгв щдыф вф иг
въяъдъж йфядф ьфну ецьфывф щдвгхг фтвф зщягдф вф ишдцк. Həll
olan йфеэжэй рцддувшсштш рую ишк вцншжшлдшнц гхкфеьфвфт щтгт
лкшыефд йцацывц жцицлцдцкфкфыэ фещьдфкэ въяъдъжътът ьщвуддш
ьщдулгднфк лщьздулыштш нфкфвэк. Йфядфкэт həllolma ецскъицыштш
ецвйшй увцклцт ецлсц щялл олан йфяэт мц ьфнутшт ьщдулгддфкэ
фкфыэтвфлэ йфкжэдэйдэ ецышкшт пъсътъ вуншд, удцсц вц рцддувшсштшт
ьщдулгддфкэ фкфыэтвфлэ сцяиуеьц мц шдшжьц йъммцыш вц тцяцкц
фдэтьфдэвэк. Ьцрдгдвф ацфдшннцевц щдфт ьщдулгднфк йъммцдцк
рфййэтвф рцдцдшл фжлфк ьцдгьфе нщчвгк. Щтф пбкц вц йфядфкэт,
нукш пцдьшжлцт ьуефтэт həll olaması ифкцвц təcrübi-тцяцкш
ецаышк нулгтдфжьэк мц рфяэклш жцкфшевц иг ифкцвц ишк зфкф
улызукшьутефд удьш ецвйшйфе шждцкштшт тцешсцдцкш ьбмсгввгк.
Лфкищршвкщпутдцкшт ыгвф рцдд щдьфыэ фжфхэ еуьзукфегк рцввшт-
вц яцшадцншк, еуьзукфегк фкевэйсф рцдд щдьф зкщыуыш вц ыъкцедцтшк.
Иудц мцяшннце йфяэт ецяншйш, щтгтдф ифхдэ ыэчдэхэ нълыцл щдфт
рфддфквф бяътъ вфрф фкеэй пбыецкшк.
Йфядфкэт həll olmasına ьцташ ецышк пбыецкцт фьшддцквцт ишкш
вц йфеэжэхф вгядг ыг ьцрдгдг цдфмц щдгтьфыэвэк. Иудц лш, вгядг
ыг ьцрдгдг ьуефтэт həll olmasını яцшадцвшк.
Ыг ьуефт мц рць вц йфя рфдэтвф щдфт лфкищршвкoпутдцквц
рцдд щдфкфй ьцрдгд рфдэтф çevrilir, йфеэжэхф ъямъ ишкдцжьцдцквцт
шифкце рцддувшсшдцкшт цдфмц щдгтьфыэ йфя лфкищршвкщпутдцкшт
ыгвф рцдд щдьфыэтэ фкеэкэк.
Иудц лш, ьуешд мц уешд ызшкеш, фыуещт, иутящд, ышлдщhулыфт цдфмц
щдгтвгйвф мц унтш яфьфтвф фвш жцкфшевцт ацкйдш щдфкфй йфеэжэхэт
рцкфкцеш фкеэкэдвэйвф, йфядфкэт həll olması ыъкцедц фкеэк. Ьцрдгд
нфчгв йфеэжэй бя бядънътвц ишк мц нф ишк туюц ьцтжцдш ецклши
ршыыцвцт, ьщдулгднфк лштуешл тцяцкшннцнц пбкц ьщдулгддфкı вфшь
рцкцлцевц щдфт ыцкицые фещьдг ьучфтшлш йфеэжэйвфт шифкцевшк.
Йфядэ ьцрдгддфк вгкг мц лкшыефддэ ьцрдгддфквфт щтф пбкц
црцьшннцедш вцкцсцвц ацкйдцтшкдцк лш, рцддувшсштшт ецклшиш щтдфкэт
цьцдц пцдьцыштвц мц ьщдулгддфкэ фкфыэтвф ыекглегк вцнш-
жшлдшнштшт ифж мукьцыштвц рую ишк кщд щнтфьэк. Лшьнцмш куфл-
ышнфдфквф щдвгхг лшьш йфядэ ьцрдгддфкэт цьцдц пцдьцыш ецклшишт
рцсьштшт мц еуьзукфегкгтгт вцншжьцыш шдц ìöøàéèÿò щдгтгк.
28
 Ыэчэдьэж йфядфквф həll olma шыц рцддувшсш мц həll olan
ьфввцдцкшт ьщдулгддфкэтэт йфкжэдэйдэ ецышкштвцт фыэдэвэк. Туаешт
мц ъьгьшдшлвц лфкищршвкщпутдцкшт ыэчэдьэж йфядфквф həll
olması тшыицецт нфчжэ бнкцтшдьшж ыфрцвшк.
Лфкищршвкщпутдцкшт, щ съьдцвцт туаешт унтш сштыдш йфядэ
ьцрдгддфк ащкьфыэтвф нфкфтьфыэ ибнъл ыцтфну црцьшннцеш
лцыи увшк. Йфядэ ьцрдгддфквф ецяншйшт утвшкшдьцыштц кцхьцт
щтгт ецицйцдцжьцыш зкщыуыш ифждфнэк мц ьфну ецицйц фжфхэ утшк.
Иг зкщыуы туаедш-йфядэ, йфя лщтвутыфедэ нфефйдфкэт шждцтшдши
ащкьфдфжьфыэтвф ьъръь кщд щнтфнэк.

1.6. Ьфну йфядфк.

Туае мц лщтвутыфедф ишкпц рфышд щдгтфт
ыцье йфядфкэтэn уьфдэ

Nisbətən aşağı təzyiqdə, həm də, aşağı temperaturda

sıxıldıqda maye halında, normal şəraitdə isə qaz halında olan
pкщзфт, зкщзшдут, игефт, игешдут və az miqdarda etan və etilen-
dən ibarət karbohidrogenlər qarışığı maye karbohidrogen qaz-
lar qrupunu təmsil edir. Bu qrup qazlar maye halında saxlanılır
və nəql edilir, qaz halında isə işlədilir. Ьфну йфядфкэт шыеурыфдэ
ъюът ифждэсф чфььфд туаедi ыцье йфядфкı, йфя-лщтвуыфе нфефй-
дфкэтın yağlı qazları və neftin emalından alınan qazlardır. Maye
qazlar mənşəcə həm də, qeyri təbii ola bilərlər. Neftli səmt
qazları tərkibcə çox komponentli yüngül və ağır лфкищршвкщ-
путдцк йфкэжэхэтвфт шифкце щдsalar da, йфя-иутяшт шыеурыфдэnın
əsas еучтщдщпшнфыэ bu qarışığı aşağıdakı kimi ayrı-ayrı frak-
siyalara bölməkdən ibarətdir.
1. Ьуефт
Уефт - quru йфя.

2. Зкщзфт
Игефт - ьфну йфя.

3. Pentan+ yuxarı – йфя иутяштi.

29
 Tуьзукфегкгт вцншжьцыш тцешсцыштвц maye və buxardan
ibarət olan iki fazalı qarışığın həcmi və müvazinəti pozulur. Çщч
луюьцвцт ицкзф щдгтгк, нцтш ыфише еуьзукфегквф ыэчэдьэж игчфк
maye вфьсэдфкэтф юумкшдшк,temperaturun artırılması ilə рцсьшт
фкеэкэдьфыэтвф шыц цлыштц щдфкфй maye вфьсэдфкэ игчфкф юумкшдшк.
Рцк шлш рфдвф игчфкэт мукшдьшж еуьзукфегкф гнхгт ецяншйш
вцншжьця йфдэк.
Игчфкэт рцсьштшт вцншжьця йфдвэхэ рфдвф еуьзукфегкгт
йфдчьфыэ maye вфьсэдфкэтэт цьцдц пцдьцыш шдц тцешсцдцтшк. Ьф-
ну йфядфкэт шыеурыфдэтвф və ağır karbohidrogenlərdən təmizlən-
məsində фжфхэвфлэ ъыгддфк ецеишй щдгтгк.
1. Лщьзкуыыщк ъыгдг.
2. Фвыщкиышнф ъыгдг.
3. Фиыщкиышнф ъыгдг.

1.7. Ьфну йфядфкэт шыеурыфдэтвф лщьзкуыыщк ъыгдг

Лщьзкуыыщк ъыгдг туаедц ишкпц рфышд щдфт лфкищршвrogen

йфкэжэйдфкэтэт фнкэ-фнкэ лщьзaтутедцкштшт ьъчецдша ецяншй мц
еуьзукфегк жцкфшештвц лщтвутыфышнф щдгтьфыэвэк.

1.4.6. Сепаратор, 2. Газ компрессору, 3.5. Конденсатор, 7. Бензинсиз газ, 8.

Майе газ, 9. Газ бензин, 10.11. Су, 12. Нефтли сямт газы, 13. Цфцрмя чыхышы

Şəkil 1.7.1. Êàðáîùèäðîýåíëÿðèí àéðûëìàñûíäà êîìïðåññîð öñóëó

Жцлшдвцn пбründüyü лшьш туаедц ишкпц рфышд щдфт ыцье йфя
йфкэжэхэ 1 ыузфкфещзф вфчшд щдги лцтфк ьучфтшлш йфкэжэйдфквфт
еəьшядцтвшлвцт ыщткф 2 йфя лщьзкуыыщкг мфышецыш шдц 1,7-2 ЬЗф
ецяншй рцввштц йцвцк ыэчэдэк, фквэсэд щдфкфй 3 мц 5 лщт-
вутыфещкдфкэтвф ыщнгнгк.
30
 Ыщнгьфтэт шдл ьцкрцдцдцкштвц лщтвутыфышнф щдгтфт йфкэжэй
- чфь иутяшт игчфкф щчжфк жцлшдвц 4 ыузфкфещкф нэхэдэк, 5
лщтвуnыфещквф шыц зкщзфт мц игефтэт игчфкэ лщтвутыфышнф
щдгтгк, ьфну йфяф юумкшдцкцл 6 ыузфкфещкф нэхэдэк. Mуефт мц
уефт шыц иутяштsizдцжьшж йфя halında istehlakçılara verilir.
1.8. Фвыщкиышнф ъыгдг
Фвыщкиышнф ъыгдг йфяэт ецклшиштdəki тцьдшншт ицкл ьфввц-
дцкдц щ съьдцвцт флешмдцжьшж лбьък, лукфьшлфвфт рфяэкдфтьэж
рцдйцlər, ышдшлфпуд мц ыфшкц рщзвгкгcularla hopdurulub юэчф-
кэдьфыэ цьцдшннфеэвэк.

1. Адсорбер, 2.6. Конденсатор, 3.7. Сепаратор, 4. Газщолдер, 5. Компрессор, 8.

Насос, 9. Гыздырыъы, 10. Шам, 11.Бензинсиз газ, 12.14. Бухар, 13. Нефтли сямт
газы, 15.17.Су, 16. Газ бензин, 18. Майе газ
Şəkil 1.8.1. Adsorbsiya qurğusu

1. Ыузфкфещк - фвыщкиук флешм лбьък, silikagel və s.səthi ak-

tiv uducularla вщдвгкгдгк. Ьфну мц ьучфтшлш йфкэжэйдфквфт
ецьшядцьшж йфя фвыщкиукшт фжфхэ пшкшж нукштвцт вфчшд щдфкфй
фвыщкиукц вщдвгкгдьгж uducu ецицйцтш луюши нгчфкэ йфдчэк.
Фхэк лфкищршвкogenlər мц su buxarları uducuya nüfuz edir .
Ьуефт, уефт мц ыфшкц иг лшьш нътпъд лфкищршвкogenlər фв-
ыщкиукшт нгчфкэ юэчэж нукштвцт вфжэнэсэ йфя лцьцкдцкш ышыеуьштц
вфчшд щдгк.
31
 Фвыщкиукшт вфчшдштвц щдфт uducunu фхэк лфкищршвкogenlər-
dən ецьшядцьцл ъюът фвыщкиукшт нгчфкэ ыаукфыэтвф щдфт жегыук-
дц onun daxilinə шыеш ыг игчфкэ мукшдшк. Uducudan вуыщкиышнфнф
гхкфьэж фхэк лфкищршвкogenlər ыг игчфкэ шдц ишкпц 2 лщтвут-
ыфещкгтвфт луюцкцл 3 ыузфкфещкф вфчшд щдгк. Separatorun фжфхэ
вшиштц ыг игчфкэтэт лщтвутыфеэ нэхэдэк, щтвфт нгчфкэ зутефтэт
нътпъд лщтвутыфеэ, игчфк нэхэдфт ацяфвф шыц зкщзфт мц игефтэт
игчфкэ нэхэдэк. Sузфкфещкф нэхэдфт ыгнгт ыцмшннцыш ецтяшьдцншсш
мфышецыш шдц лфтфдшяфышнфнф игкфчэдьфйдф фжфхэ утвшкшдшк. Зутефт
чфь иутяшт юцтштц, зкщзфт мц игефт игчфкэ шыц 4 йфярщдвукшт
йъbbцыштшт фдеэтф беъкъдък. Йфярщдвукц нэхэдфт зкщзфт мц игефт
игчфкэ 5 лщьзкуыыщкг мфышецыш шдц 1,7-2 ЬЗф ецяншй фдеэтвф ыэчэ-
дфкфй 6 лщтвутыфещкгтвф ыщнгвгдгк, лщтвутыфе halında 7 ьфну
йфя ыузфкфещкгтф нэхэдэк, вбмкi щдфкфй нэхьф юцтштц беъкъдък.
Uducunun фвыщкиышнф флешмдшнш щтг йгкгеьфй мц ыщнгеьфйдф
ицкзф увшдшк.
Игтгт ъюът фвыщкиукц мутешднфещк мфышецыш iдц 10 жегыукшт-
вцт юэчьфй жцкеш шдц 8 nasosu ilə 9 йэявэкэсэвф йэявэкэдьэж рфмф
мгкгдгк мц иг цьцдшннфе 30 вцйшйц цкяштвц нутц 8 nasosu ilə
ыщнгй рфмф мгкгдьфйдф вфмфь уевшкшдшк.
Фвыщкиук йгкхгыгтгт шлш-ъю-иуж лщьздулs щдфкфй зфкфдуд
йкгз рфдэтвф ишкдцжвшкшдьцыш зкщыуышт афышдцышя вфмфьэтэ ец'ьшт
уеьцлдц фвыщкиышнф, вуыщкиышнф, uducunun флешмдцжвшкшдьцыш,
сфкш ецьшк шждцкштшт кфрфе фзфкэдьфыэтф жцкфше нфкфвэк.

1.9. Фиыщкиышнф ъыгдг

Фиыщкиышнф ъыгдг нфхдфкэт (ыщднфк нфхэ мц ыфшкц) ец'ышкш шдц
ыщнгй рфдвф фхэк лфкищршвкogenləri бяътвц рцдд уеьцл,
йэявэкэдвэйвф шыц цлыштц бяътвцт лцтфк уеьцлвшк.

32
1. Аbсорбер, 2. Гыздырыъы, 3. Desorber, 4. Компрессор, 5.7.. Конденсатор, 6.8.
Сепаратор, 9. Насос, 10. Soyuducu, 11. Neftli səmt qazı, 12. Benzin, 13. Qaz
benzin, 14. Təmiz qaz, 15. Soyutma məhlulu

Şəkil 1.9.1. Yağ ilə absorbsiya üsulu

Жцлшдвцт пбкътвънъ лшьш ьучфтшлш йфкэжэйдфквфт ецьшядцтьшж
туаедш ыцье йфяэ 1 фиыщкиукшт фжфхэ ыаукaыэтф вфчшд щдгк.
Йфя фчэтэтэт фиыщкиукшт вфчшдштвц нфкфевэхэ игкгдхфт
(егкигдуте) куошь фжфхэ ыаукфвф щдфт ыщднфк нфхэтэ вфчшдвц иъеът
шыешйфьцедцк ъякц юфдчфдфнэк мц нфх йфя фчэтэтэт рцкцлцеш
шыешйфьцештвц ыъегтмфкш ащкьфвф ицклшвшдьшж ышзцкдцкц
юшдцтцкцл фжфхэ фчэк. Иг куошьвц вфчшдвц щдфт нфхдф вфчшд щдфт
йфя пъсдъ ецьфывф щдгк. Тцешсцвц фхэк лфкищршвкogenlərin цыфы
ршыыцыш нфхвф рцдд щдгк. Нътпъд лфкищршвкogenlər шыц нгчфкэ
ыаукфнф йфдчфкфй йфя лцьцкштц вфчшд щдгк мц istehlakçıya
беъкъдък. Фжфхэ ыаукфвф фхэк лфкищршвкogenlərin рцдд щдвгхг нфх
2 йэявэкэсэнф, фквэсэд щдфкфй вуыщкиукц беъкъдък. Йэявэкэдьэж
нфхвфт фнкэдфт фхэк лфкищршвкogenlər 4 лщьзкуыыщкф вфчшд щдгк
мц 2 ЬЗф ецяншй рцввштц йцвцк ыэчэдэк. 5-7 лщтвутыфещкгтвф
шдл ьцкрцдц ъякц ыщнгвгдфкфй 6 чфь иутяшт ыузфкфещкгтф ьфну
зутефт рфдэтвф, 8 ыузфкфещкф шыц ьфну зкщзфт-игефт halında
вфчшд щдгк. Ağır kфкищршвкogenlərdən ецьшядцтьшж 3 вуыщкиу-
кштвц щдфт шыеш нфх 9 тфыщыг ilə 10 ыщнгвгсгвфт луюшкшдцкцл
тбмицеш цьцдшннфе ъюът нгчфкэ ршыыцвцт 1 фиыщкиуц еблъдък.
Ьфну йфядфк ецишш йфядфкф тшыицецт вфрф ющч нфтьф шыешдшнштц
ьфдшлвшкдцк. Йфя рфдэтвф щтдфк рфмфвфт ağır, ьфну рфдэтвф шыц
ыгвфт yüngüldürlər.
33
 Нълыцл еуьзукфегк жцкфшештвц щтдфквф рцсьш путшждцтьц,
игчфкдфтьф мц ецяншйшт фкеьфыэ ьъжфршвц щдгтгк. Еуь-
зукфегкгт жур тбйецыштц йцвцк утвшкшдвшнш мц ецяншйшт тшыицецт
йфдвэкэдвэхэ рфд игчфкдфтьфтэт azalması шдц тцешсцдцтшк. Ьфну
йфядфк яцрцкдш вуншдlər, рфмф шдц йфкэжэйдфкэтэт фжфхэ зфкедфнэж
рцввш мфк, рфмфнф ецвкшсцт тъагя увшкlər. Шыецк ьфну рфдэтвф
щдыгт, шыецкыц игчфк рфдэтвф, шыеурдфлюэнф мукшдьцzвцт qabaq
феьщыаук ецяншйштвц 1 ещт ьфну qaza 100 Qкфь ьшйвфкэтвф
уешдьуклфзефт (С2Р5ЫР) йфеэдьфйдф щвщкшяц щдгтьфдэвэкlar.

1.10. Maye qazların istehsalı, nəqli, saxlanılması və

işlədilməsi

Maye qazların istehsalı üçün əsas xammal yağlı təbii, neftli

səmt qazları, neftin emalından alınan qazlardır.Maye qazları təbii
netli səmt qazlarının tərkibindən ayırarkən həm də qazlı benzin
alınır.Neftin emalından alınan qazlar da sənaye, kommunal-məişət
əhəmiyyətli yanar qazlar kimi işlədilə bilər.Mövcüd standartlara
uyğun olaraq belə qazları almaq üçün adsorbsiya, absorbsiya,
kompressor üsulları və aşağı temperaturlu retfikasiya metodu
tətbiq olunur.Yuxarıda qeyd olunan texnologiyanı keçməklə emal
olunan maye qazlar cədvəldə göstərilən tələblərə uyğun olmalıdır.
Cədvəl 1.10.1.
Göstəriciləri Marka üzrə norma (DÜİST 7459-55) DÜİST
qış yay 658553
Doymuş
2,7-dən yuxarı
buxarın Normalaşdırılmır.
olmamaqla 16,0-
təzyiqi, atm. 16,0
dan aşağı
t= -20 0S-də 16,0
olmamaqla
t= +45 0S-də
H2S forma-
sında kükür-
Ümumu tərkibi
dün miqdarı
5 5 çox olmamaqla
q/1000 m3,
0,15% kütlə
çox
olmamaqla

34
 Maye qalıq. 7,0 –dən çox normalaşdırılmır normalaşdırılmır
olmamaqla 2,0
% həcm,
normalaşdırılmır.
t= -20 0S-də
t= +20 0S-də

Qeyd etmək lazımdır ki, təbii və neftli səmt qazlarından, neftin

qazsızlaşdırılmasından alınan maye qazlar tərkibcə ancaq doymuş
karbohidrogenlərədən ibarətdir (alkanlar, parafinlər CnH2n+2).
Neftin emalından alınan maye qazların tərkibində hədsiz miq-
darda karbohidrogenlər var; o cümlədən olefin, dien karbohid-
rogenləri (etilen, propilen, butilen, butadien, pentadien və s.).Maye
qazların tərkibində propan və butandan başqa həm də çox olmayan
miqdarda etan, etilen, pentan (C5H12) və penten (C5 H10) olur.
Karbohidrogenlərin molekullarında karbon atomlarının sayı-
nın artması ilə, onların fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri dəyişir, ardıcıl
olaraq sabit təzyiqdə qaynama temperaturları artır, doyma
təzyiqləri və gizli buxarlanma istilikləri azalır, maye qazın özüllü-
yü və xüsusi çəkisi artır. Maye qazların saxlanılması, nəqli, bölüş-
dürülməsi və işlədilməsi üzrə qurğuların layihələndirilməsi və
istismarında müxtəlif temperaturlarda buxarın təzyiqini, xüsusi
həcm və xüsusi çəkisini, müxtəlif təzyiq və temperaturlarda maye
və buxar halı mərhələ dövrünün istilik tutumunu, təzyiq və tempe-
raturdan asılı olaraq buxarəmələgəlmə istiliyini, maye və buxarın
istilik miqdarını, buxarın və mayenin miqdarının buxarlanma və
soyuma vaxtı nisbətini, sıxılma vaxtı buxar halı mərhələ dövrünün
temperaturunun qalxmasını, maye qazın buxarının drosselləş-
dirilməsində Coul və Tomson efektini, sistemdə müxtəlif təzyiq və
temperaturda hidratəmələgəlmə şəraitinin yaranmasını bilmək zə-
ruridir. Yuxarıda qeyd olunan qaydaları bilmədən qaz təsərrü-
fatının hər hansı bir sahəsində maye qazların istismarı işləri ilə
məşqul olmaq çətindir.
Maye qazlarla təsərrüfatın istənilən sahəsində təhlükəsiz və
səmərəli işləmək üçün yuxarıda qeyd olunan qaydalardan əlavə
propan-butan qarışığı buxarının özlüyünü, onların istilikkeçirmə
35
qabiliyyətini və ayrı-ayrı karbohidrogenlərin yanma əlaqələrini,
maye qazların yanma istiliyinə daxil olanları, qarışığın tam yan-
ması üçün lazım olan havanın və oksigenin miqdarını, alışma tem-
peraturunu, aşağı-yuxarı partlayış hədlərini, alovun bölünmə sü-
rətini, avtomobillərdə yanacaq kimi tətbiq olunarkən oktan ədəd-
lərinin sayını, qarışığın kompanentlərinin termik parçalanma tem-
peraturunu bilmək lazımdır. 500 0S alışma temperaturlu propan və
butan hətta alovsuz közərən kibrit çöpündən alışıb yana bilər.
Nəzərə almaq lazımdır ki, 780-800 0S alışma temperaturlu təbii
qaz yuxarıda qeyd olunan şəraitdə yanmır. Ev şəraitində propan-
butan qarışığını məişət cihazlarında işlədərkən qarışığın havadan
alışma həddini təcrübi olaraq göstərmək olar. Bu 36 m3 (3x4x3)
həcmli mətbəxdə yanar qarışıqda havanın tərkibi mətbəxin
həcminin 2,1% olduğu halda yarana bilər.
Əgər tələbatı 120 litr buxar yaxud qaz/saat olan adi odluğu
yandırmadan, açıq saxlasaq, 6 saatdan sonra mətbəxin bütün həcmi
üzrə partlayış təhlükəli qaz-hava qarışığı yaranmış olacaq.Ona
görə də propan-butan qarışıqlı yanar qaz işlədilərkən son dərəcə
ehtiyatlı olmaq lazımdır, Belə ki, təbii qazın propan və butan
qazlarına nisbətən alışma həddi çox genişdir.
Maye qazı odluğa açıb yandırmanı gecikdirdikdə, buxar-hava
qarışığının partlayış həddi təbbi-süni yanar qazlardan fərqli olaraq
tez yaranacaq. Maye qazların yandırılması üçün nəzərdə tutulmuş
qaz cihazlarının istismarında odluqda alovun paylanma sürəti bö-
yük əhəmiyyət kəsb edir. Alovun paylanma sürəti yanar qarışığın
tərkibinə görə müəyyən olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, maye qazların tərkibində olefin karbo-
hidrogenlərin (propilen, butilen və s.) olması (10-15%) yanar qarı-
şığın termodinamik və istilik-fiziki xüsusiyyətlərinin dəyişməsinə
ciddi təsir edə bilməz. Ona görə də təcrübədə maye qazın xüsusiy-
yətləri təxmini olaraq az miqdarda propilen propan, butilen-butan
sayılmaqla müəyyən edilir. Ətraf mühitdə olan temperaturdan asılı
olaraq 70%-dən aşağı olmayan propan tərkibli yanar qarışıq daha
soyuq hava şəraiti olan rayonlarda və qış mövsümlərində işlədilir.
30%-ə qədər propan tərkibli yanar qarışıq isti hava şəraiti olan
rayonlarda və yay hava şəraitində işlədilir.
36
Шякил 1.10.1. Майе газ балонларынын фярди йашайыш
мянзилляринин мятбяхляриндя йерляшдирилмяси.
а) бир балонлу
б) ики балонлу

37
 Çox zaman kompanentlərin buxarının elastikliyindən və qarı-
şıqda onların faizlə miqdarından asılı olaraq propan-butan qarışığı
buxarının elastikliyini təyin etmək tələb olunur. Fərdi, qrup şəkilli
qaz-balon yaxud qaz-çən qurğularının istismarında yüngül qayna-
yan kampanent olduğundan ilk növbədə propan buxarlandırıl-
malıdır. Balonda və yaxud çəndə qalan maye qaz tezqaynayan
kompanentlə (butanla) zənginləşdirilməlidir. Bu zaman qarışığın
təzyiqi azalacaq və mayenin buxarlanması dayanacaq.
Qaz odluqları qurğuşunun etibarlı işini təmin etmək üçün
buxarın tərkibi elə olmalıdır ki, temperatur düşküsünün hər hansı
bir həddində mütləq təzyiqin qiyməti çəndə 0,035 MPa-dan aşağı
olmasın.
Bu səbəbdən tərkibi 50% propandan və 50% butandan ibarət
olan maye qazın qış dövründə buxar yaranmasının mərhələ döv-
rünü -5 0S seçməklə işlədilməsi mümkün deyil. Hətta başlanğıc
təzyiq 0,172 MPa lazım olan maksimal təzyiqi üstələsə belə çəndə
maye qazın miqdarı 30%-ə endiyi halda buxarlanma dayanır.
Maye qazların istismar dövründəki xüsusiyyətlərini araşdırar-
kən belə qənaətə gəlmək olur ki, onların tərkiblərinə daxil olan su,
H2S, yüksək qaynayan karbohidrogelər ( C5+yuxarı) və başqaları
onların istismarına mənfi təsir göstərir.
Neftin emalından alınan maye qazların tərkiblərində olefin,
dien, karbohidrogenlərinin, butadien, pentadien və s. olması belə
qazlara zəhərli qarışıqlar kimi baxmağa əsas verir.
Məlumdur ki, müəyyən termodinamik şəraitdə su karbohid-
rogenlərlə C2-C4 kristallohidrat adlanan bərk birləşmələr əmələ
gətirir. Bu kompleks birləşmələr -XmolCnHm və CmolH2O- hidratlar
qar və buzu xatırladan kristallardan ibarətdir. Bu kristallar qrup
şəklində balonların, yaxud çən qurğularının istismarında boru kə-
məri daxilində kristal tıxac yarananadək yığılır və texniki ava-
danlıqların istismarını çətinləşdirir. Çənin aşağı nöqtəsinə yığılan
maye halında məhsul təzyiqin çəndə ümumi düşməsi nəticəsində
və buna uyğun olaraq temperaturun düşməsi həm də hidrat əmələ
gəlməsi ilə sadəcə olaraq çənin dibində buz halında dona bilər.
Belə vəziyyətdə yaranan buz tıxacı çənin üfürmə, axın, maye qazın
miqdarını ölçən boru kəmərləri və sistemlə əlaqəsini bütünlüklə
38
kəsir. Sistemin təhlükəsiz və səmərəli istismarı işini təmin etmək
məqsədi ilə maye qazın tərkibindəki nəmliyin götürülməsi, ya da
sistemin boru kəmərlərində və başqa mühəndis qurğularında
yarana bilən hidrat tıxacını ləğv etmək üçün inqibitorlar tətbiq
olunmalıdır.
Dien karbohidrogenləri müəyyən termodinamik şəraitdə maye
kauçuk və bərk polimerlər kimi polimerləşə bilirlər.
Bu proses 60-75 0S temperaturda boru kəmərlərində baş verə
bilər. Belə hallardan yayınmaq məqsədi ilə temperaturu 500S-dən
yuxarı qaldırmamaq şərti ilə sistemi qızdırmaq üçün istilik
daşıyıcıları tətbiq olunmalıdır. Neftin emalından alınan butadien
və başqa uyğun məhsulların maye qazların tərkibinə düşməsinin
qarşısı alınmalıdır. Maye qazlar temperaturun artması ilə çox
yüksək həcmi genişlənmə əmsalına malikdirlər. Maye propan
buxar halına keçəndə, onun həcmi 269 dəfə böyüyür.
Çən maye qazla doldurularkən, onun üzərində dolma dərə-
cəsini dəqiq müəyyən edən və çəni dolub daşmadan qoruyan
avadanlığın quraşdırılması nəzərə alınmalıdır.
Maye qazlar havadan ağırdırlar.Ona görə də nəzərə almaq
lazımdır ki, hər hansı bir yerə tökülən maye qaz damcısı bir an
içərisində buxarlanıb hava ilə qarışaraq, partlayış təhlükəli qaz-
hava qarışığı yarada bilər.

1.11. Maye qazların daxili yanma mühərriklərində

tətbiqi haqda

İnkişaf etmiş ölkələrin çoxunda maye qazlar daxili yanma

mühərriklərində yanacaq kimi geniş tətbiq olunurlar.
Avtomobillərdə, avtoyükləyicilərdə, traktorlar və yarış
maşınlarında, hətta vertalyotlarda da maye qazlar yanacaq kimi
işlədilirlər.
Respublikamızda maye qazın satış qiyməti 76-92 oktan ədədi
saylı benzininkinə nisbətən ucuzdur.
Maye qazlar daxili yanma mühərriklərində demək olar ki,
tamamilə yanır. Yanma məhsulunda karbon oksidi və azot, hədsiz

39
sayda karbohidrogenlər, oldehidlər, pis qoxulu məhsullar yoxdur.
Onların oktan ədədlərinin sayı 76 və 93-ə qarşı 95-100-dir.
Bu sıxma dərəcəsinin artırılmasına, mühərrikin qənaətlə və tam
gücü ilə işləməsinə imkan verir.
Maye qazların benzinlə müqayisəli xüsusiyyətləri aşağıdakı
cədvəldə göstərilir.
Cədvəl 1.11.1.
Yanacağın növləri Sıxılma həddi Oktan ədədi
Propan 8-12 112
H-butan 7-8,5 94
İzobutan 7-9 103
Benzin A-76 5,5-6,0 76
Benzin 6,5-7,5 91

Mühərrikdə sıxma dərəcəsi böyük olduqca xüsusi yanacaq sərfi

az olur.
Buna görə də mühərrikləri istehsalçı zavod tərəfindən ancaq
maye qazla işləmək üçün konstruksiya olunmuş avtomobillər həm
iqtisadi həm də texniki baxımdan benzinlə işləyən mühərrikli
maşınlardan qat-qat üstündür.Məlumdur ki, benzin mühərriklərini
heç bir əlavə quraşdırma işləri aparmadan maye qaza keçirdikdə,
mühərrikin gücü azalır.
Bu onunla izah olunur ki, havasız qarışığın yanma istiliyi qaz-
hava qarışığının yanma istiliyindən bir neçə dəfə artıqdır.
Daxili yanma mühərriklərində yanacaq sərfi mühərrikin tipin-
dən, onun sıxma dərəcəsindən, həm də mühərrikin yüklənməsin-
dən asılıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, soyuq hava şəraitində maye qazla
işləyən mühərriki işə salmaq benzinlə işləyən mühərriki işə
salmaqdan çətindir.
Sıxmanın yüksək həddində və 75% yüklənmədə nominal maye
qaz sərfi benzin sərfinə uyğundur. Aşağı yüklənmədə (25-50%) və
yüksək sıxılma həddində maye qazların xüsusi sərfi benzin
sərfindən azdır.
Maye qazların daxili yanma mühərriklərində işlədilməsi
mühərrikdə yağ sərfinin azalmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir
40
göstərir.Belə ki, maye qaz yanma kamerasına həmişə qaz halında
daxil olur və yanacaqda yağ həll olmadığı kimi yanacaq da yağda
həll olmur.Soyuq havada maye qazla işləyən mühərrikin çətin işə
salınmasının səbəbi ondadır ki, qaz-hava qarışığını silindrə
verərkən silindrin divarındakı yağlama materialının durulması baş
vermədiyindən mühərrikin işə salma gücü azalır.
Yanma kamerasının divarı soyuq olduğu hallarda mühərrikin
işə düşməsinə bir sıra faktorlar da mənfi təsir göstərə bilər. Belə ki,
qaz-hava qarışığının alovlanma temperaturu havasız qazda oldu-
ğundan bir neçə dəfə artıqdır. Ancaq yanma kamerasındakı yaxşı
tərkibli qarışıq mühərrikin işə salınmasını yüngülləşdirir. Maye
qazların benzinlə və ya dizel yanacağı ilə müqayisəli qiyməti aşağı
olduğu halda onun teplovozların, avtobusların və minik maşınları-
nın, sexdaxili işləyən avtoyükləyicilərin, xüsusi təyinatlı avto-
mobillərin daxili yanma mühərriklərində işlədilməsi daha əlverişli-
dir. Bu həm də atmosfer havasını zəhərli qaz tullantıları ilə çirk-
lənmədən azad edir. Cədvəldə benzin, propan və butanla işləyən
daxili yanma mühərriklərinin müqayisəli göstəriciləri verilir.
Cədvəl 1.11.2.
Yanacağın
xüsusi sərfi
Maksimum gücü (at

Benzinə nisbətən
effektliliyi %-lə

kQ/at kKal at
Yanacağın

qüvvəsi qüvvəsi
ədədi sayı

qüvvəsi)
dərəcəsi
növləri

Sıxıma
Oktan

saat

Benzin A-76 76 5,5 6,34 - 0,302 3835

Butan 94 6,75 86,8 37,0 0,232 3140
Propan 112 9,95 99 56,2 0,218 2830

Cədvəldən göründüyü kimi maye qazların daxili yanma

mühərriklərində işlədilməsi yanacaq sərfini kəskin sürətdə azalda
bilər.
41
 Yanacaq kimi işlədilən maye qazlar aşağıda göstərildiyi kimi
dörd marka üzrə hazırlanır.
1.Texniki propan (TP); 3.Propan və butan qarışığı.qış (Q.Q.);
2.Texniki butan (TB) ; 4.Propan və butan qarışığı.yay(Q.Y.);
Bu göstəricilər cədvəldə qeyd olunan tələbləri ödəməlidir.
Cədvəl 1.11.3.
Göstəriciləri Markalar üzrə norması
Qazın tərkibi %-lə TP TB Q.Q. Q.Y.
parafinli və olefinli
karbohidroenlər.
C2 5,0 2,0 5,0 2,0
C3 95,0 3,0 70-5 50-5
C4 2,0 95,5 qalan qalan
C5+yuxarı 0,5 1,0 1,0 1,0
Dien karbohidrogenlər 0,05 0,05 0,05 0,05
(çox olmamaqla)
Kükürd %-lə 0,03 0,03 0,03 0,03
H2S milliqram/m3 50,0 50,0 50,0 50,0
Şeh nöqtəsi -30 0S -300S -300S -300S
Odorantin miqdarı, % 0,003 0,003 0,003 0,003
Qələviliyi yoxdur.
Qatran yoxdur.

1.12.Maye qazların nəqli və saxlanılması haqda

Maye qazlar xüsusi boru kəmərləri, avtomobil və dəmiryolu
sisternləri, dəniz və çay gəmiləri ilə, həm də müxtəlif tutumlu ba-
lonlarda nəql olunur və daşınır. Maye qazların nəqli üsulu daşın-
manın dəyərindən, nəqletmə şəraitindən, istehlakçı məntəqələrin
coğrafi yerləşmələrindən, nəqletmə yolunun yaxın və yaxud uzaq
olmasından, boşaltma və doldurma əməliyyatlarının minimuma
endirilməsi imkanlarından asılı olaraq müəyyən edilir.Boru kəmər-
ləri üsulu çox miqdarda maye qazı 800-1000 km uzaq məsafələrə
nəql etmək üçün tətbiq olunur.
Bu üsulla maye qazı istehsal olunduğu qaz-benzin zavodu əra-
zisindən yüklənmə yerindəki nəqliyyat çənləri və yaxud siste-
mlərinədək nəql etmək olar.
42
 Əgər istehsal olunan məhsulun miqdarının artıq olması ilə
əlaqədar olaraq nəqletmə işini bir boru kəməri ilə təmin etmək
çətinliyi yaranarsa, bu işə maye qazların nəql olunması işində
xüsusi şərtlər nəzərə alınmaqla istehsalçı zavod ərazisindən
yüklənmə yerinə istiqamətlənən hər hansı bir benzin kəmərini
qoşmaq olar. Maye qazlar boru kəməri ilə nəql olunarkən, kəmərdə
təzyiq vurulan qazın doymuş buxarının təzyiqindən 0,8-1,2 MPa-
qədər artıq olmalıdır. Əgər boru kəmərində təzyiq bu həddən aşağı
olarsa, tez bir zaman ərzində boru kəməri daxilində onun buraxılış
imkanını məhdudlaşdıra bilən qaz tıxacı yaranacaq.
Bu əsas etibarı ilə boru kəmərləri ilə qaz nəqli işinə xas olan
bir sıra xüsusiyyətləri şərtləndirir.
Boru kəməri üzərində olan bağlayıcı avadanlıqlar polad
materialdan olmalıdır.
Maye qaz nəqli təyinatlı Magistral boru kəmərləri donma də-
rinliyindən aşağı dərinlikdə örtülməlidir. İzolyasiya örtüyü olma-
yan boru kəmərlərinin isti məhsullar nəql edən boru kəmərlərinə
yaxın qoyulması yolverilməzdir. Dəmir yol sisternləri ilə sutka
ərzində 200 tondan az olmayan miqdarda maye qaz 500-1000 km.
uzaq məsafələrə daşınır. Sisternləri günəş şüaları ilə qızmadan
qorumaq məqsədi ilə onlar xüsusi kölgə östükləri ilə təchiz olu-
nurlar. Stasionar tutum qablarından fərqli olaraq maye qaz daşınan
dəmir yol sisternləri doldurulmadan qabaq içərilərindəki maye qa-
lıqlarından təmizlənməlidirlər. Dəmir yol daşınmasında baş verə
biləcək hər hansı bir təhlükəni nəzərə almaqla sisternin alt dib his-
səsində deşik qurğusu qoymaq qadağandır. Kölgə örtüyünün yu-
xarı, alın hissəsində havanın hərəkəti və sisterinin divarlarının
soyudulması üçün deşik qoyulur.
Maye qazların dəmiryol nəqliyyatı ilə daşınmasında təhlükə-
sizliyi təmin etmək üçün sisternin içərisinə üzərində deşikləri olan
bir neçə bölmə diafraqması yerləşdirilir.
Dəmir yolu sisternlərinin qabarit ölçüləri dəmir yolu nəqliyya-
tının şəraiti və oxa düşən yol verilən yük ağırlığı nəzərə alınmaqla
limitləşdirilir.
Sisternin daxilində maye qaz buxarının elastikliyi daxildəki
mayenin temperaturuna görə müəyyənləşdirilir.
43
 Yay aylarında bu temperatur ətraf mühitin temperatrundan
əhəmiyyətli dərəcədə yuxarı ola bilər.
Maye qaz sisternlərinin daxilində ən yüksək temperatur həddi
55 oS –dən artıq olmamalıdır. Bu temperaturda buxarın elastikliyi
propan üçün 1,96 MPa butan üçün 0,56 MPa həddindədir. Propanda
etanın miqdarı şərti göstəricidən 0,02-0,04 MPa çoxdur. Dəmir yol
sisternləri də yerüstü çənlər kimi doldurulur. 55 0S-də mayenin
həcmi sisternin həcmini doldurmamalıdır.
Maye qazların istehlakçılara müxtəlif yük-avtomobillərinin
şassisi üzərində quraşdırılan sisternlərlə daşınması ən ucuz və
əlverişli nəqletmə metodudur.

Шякил: 1.12.1.Мяишятдя ишлядилян мцхтялиф тутумлу майе газ

балонлары
Maye qazlar istehlakçılara avtomobil nəqliyyatının köməyi ilə
xüsusi bölüşdürücü avtosisternlər, çənlər və müxtəlif tutumlu
balonlarla daşınır. Avtosisternlər böyük miqdarda məhsulu uzaq
məsafələrə çatdırmaq üçün işlədilir. Bu yanacaq məhsulu yanacaq
doldurma məntəqəsində aralıq çənə tökülür. Aralıq çənlər dəmir-
yol sisternlərindən az fərqlənirlər. Onların həcmi 12-15 m3 həd-
dində olur. Respublikamızda istehlakçılara maye qaz çatdırılma-

44
sında balon üsulu geniş tətbiq olunur. Bu məqsədlə qaz balonla-
rının boşaldılması, həm də yüklənməsi asan olan xüsusi yük və
yarım yük avtomobillərindən istifadə olunur. Propan balonu qırmı-
zı rənglə rənglənir və üst yazısı ağ rənglə yazılır. Balonun işçi təz-
yiqi 1,7 MPa, maye ilə doldurulma əmsalı isə 0,425 kq/litr həd-
dindədir. Fərdi propan balonları üçün PD-1 təzyiq nizamlayıcıları
tətbiq olunurlar. Bu nizamlayıcılarla tənzimləmə həddi 0,005-dən
0,15 MPa-dək, buraxılış imkanı isə 0,25 –dən 5 m3/saat-dək dir.
Maye qazların rezin materialı ilə təmasda olub onu tez bir
zamandan sıradan çıxarması nəzərə alınaraq bu qazlara tətbiq
olunan nizamlayıcılar və təzyiq tənzimləyicilərinin rezin hissələri
istismar dövründə tez-tez və diqqətlə yoxlanılmalıdır.
Balonları rütubətdən, günəş şüalarının təsiri ilə qızmaqdan qoru-
maq üçün hərəkət edən formada hazırlanmış brezent örtükdən istifadə
olunur.
Yivli qapaqlı balonlar daşınarkən qapaq söykənənədək
sıxılmalıdır. 44 kQ-çəkili balondan atmosferə ümumi yanma istiliyi
500000 kkl. olan propan çıxır. Əgər maye qazla dolu olan balonlar
bir-birindən keçə materialı ilə təcrid olunmuş halda şaquli vəziyyətdə
yığılarsa, təhlükə azalar. Bu buxarlanmanın intensivliyini azaldar.
Maye qazla dolu olan balon təzyiq altında olur. Ona görə də, xüsusən
yay aylarında dolu balonlarla ehtiyatla davranmaq lazımdır.
Balonların biri-birinə, yaxud yerdəki əşyalara dəyib partlamasından
yayınmaq məqsədi ilə avtomobilin kuzovundan yerə atılması yol ve-
rilməzdir. Dəniz və çay nəqliyyatı ilə maye qazların daşınması üçün
içərisində daxili təzyiqi atmosfer təzyiqinə yaxın olan izometrik
çənlər olan gəmilər də tətbiq olunurlar. Hətta buxarlanma itkisini
tənzim edən izolyasiya sistemli və soyuducu qurğulu nəqliyyat
tankerləri də tətbiq olunurlar. Maye qazların seksiya şəkilli üzən
balonlarla nəql olunmasının layihəsi də mövcüddur.
Maye qazlar stasionar yeraltı çənlərdə, süni yaradılan boşluq-
larda, yer altında, təcrid olunmuş çənlərdə, atmosfer təzyiqində və
aşağı temperatur şəraitində, həm də sürüşkən çənlərdə və balon-
larda saxlanıla bilər. İndiki zamanda maye qazların süni yaradılmış
başluqlarda, yer səthindən 150-200 metr dərinlikdə yerin möhkəm
qatlarında və möhkəm duz yataqlarında saxlanılması texnologiyası
tətbiq olunur.
45
 Bir sıra qazların ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðè

Cədvəl 1.12.1
00Ñ âÿ 760 ìì c.ñ. 1 êã ãàçûí 200
– äà õöñóñè ÷ÿêèñè Ñ òåìïåðàòóð âÿ
Äàèìè êðèòèê 1 àòà òÿçéèãèíäÿ
èñòèëèê òóòóìó
Ãàç Ìîëåêóë Ãàéíàìà Äàèìè Ùàâàéà
÷ÿêèñè òåìïåðàòóðó ãàç ýþðÿ íèñáè
760 ìì c.ñ. Òÿçéèã Òåìïåðàò ÿìñàëû Êã/ì3 õöñóñè Cï Câ
0
Ñ àòà óð Ð, ÷ÿêèñè
0
Ñ êÃì/êã
0
Ê
Ìåòàí CÙ4 16,04 -161,58 45,80 -82,10 52,95 0,717 0,554 0,531 0,406
Åòàí C2Ù6 30,07 -88,63 48,20 +32,27 28,19 1,356 1,049 0,413 0,345
Ïðîïàí C3Ù8 44,09 -42,06 42,00 +96,81 19,23 2,019 1,562 0,376 0,324
Èçîáóòàí è-C4Ù10 58,12 -11,72 36,40 +134,90 14,59 2,668 2,066 0,357 0,312
Ù-áóòàí í-C4Ù10 58,12 -0,50 35,47 +152,00 14,59 2,703 2,091 0,357 0,312
Ù-Ïåíòàí í-C5Ù12 72,15 +27,85 32,90 +197,20 11,75 3,216 2,480 0,347 0,309
Àçîò Í2 28,02 -195,78 33,49 -147,13 30,33 1,251 0,970 0,250 0,178
Îêñèýåí Î2 32,00 -182,98 49,70 -118,82 26,47 1,429 1,104 0,218 0,158
Ùèäðîýåí Ñóëôèä Ù2Ñ 34,90 -60,20 88,90 +100,40 24,30 1,539 1,190 0,253 0,192
Äÿì ãàçû CÎ2 44,00 -78,20 72,90 +31,10 19,24 1,976 1,525 0,200 0,156
Ùèäðîýåí Ù2 2,02 -252,75 12,80 -239,9 42,60 0,0898 0,069 3,408 2,420
Ùåëèóì Ùå 4,00 -269,00 2,26 -268,00 212,00 0,178 0,138 1,260 0,760
Ùàâà 28,95 -195 äÿí 37,25 -140,75 29,27 1,293 1,000 0,241 0,172
-195 äÿê

46
 FƏSİL 2. QAZIN DİNAMİKASI

2.1. Ецишш йфядфкэт termodinamik чъыгышннцедцкш

Ьщдулгднфк-лштуешл тцяцкшннцнц пбкц йфядфк рцкцлцевц
щдьфвэйвф мц ифжйф лцтфк ецышкц ьцкгя йфдьфвэйвф щтдфкэт
еуьзукфегкu вцншжьця йфдэк.
Йфяэ ьцрвгвдфжвэкэсэвфт луюшкьцлдц щтгт ецяншйштш мц
ыцкаштш тшяфьдфвэйвф, нфчгв ыэчэдьэж йфяэ чфкшсвц ьучфтшлш
ецышк нфкфеьфй ъюът рцсьш путшждцтьцнц ьцкгя йщнвгйвф
щтгт луюшв нукштвц еуьзукфегкunun утьцыш ьъжфршвц щдгтгк.
Ьцвцт, нукфдеэ йфя ыфчдфьф фnифкэ мц йфя зфндфyэсэ
ыефтышнф жцкфшештвц ецишш йфяэ ьучфтшлш йфкэжэйдфквфт ецьшя-
дцьцл ъюът ецеишй щдгтфт separatщrlarda йфяэт пшкшж мц юэчэж
нукдцкш фкфыэтвф вшфьуекlər ацкйштвцт фыэдэ щдфкфй separatorun
вфчшдштвц, удцсц вц юэчэжэтвф еуьзукфегкlar ацкйш нфкфтэк. Иг
вфрф ющч йкфмшефышщт ыузфкфещrlara фшввшк. Йфяэт фчэтэ
ьцрвгвдфжвэкэдвэйсф юэчэж нукштвц йфяэт еуьзукфегкг вфрф ющч
въжък. Щтф пбкц вц йфяэт рцкцлцеышя рфдэтвф еуьзукфегкu,
ецяншйш, ыэчдэхэ мц ифжйф иг лшьш лцьшннцедцкштшт щтгт
рцкцлцевц щдфт рфдэтвф ьфдшл щдвгхг мцяшннцеш вбмкъ щдфкфй
ьъйфншыц щдгтфкыф, ьцдгь щдфк лш, йфяэт фчэт зфкфьуекдцкштшт
вцншжьцыш йфя фчэтэтэт рцкцлцештш, ыългтцевцлш зфкфьуекдцкш
шыц фчэтэт sъrцtini xarakterizц увшк.
Ецишш йфядфкэт чъыгышннцедцкштшт фкфжвэкэдьфыэтвф еукьщ-
вштфьшлфтэт йфтгтдфкэ путшж ецеишй щдгтгк мц иг чъыгышннцедцк
фжфхэвфлэдфквфт шифкцевшк:
1. Йфядфкэт мц ьфнудцкшт чъыгыш шыешдшл егегьг.
2. Игчфк рфдэтф мц ыг рфдэтф ыфдэтьф шыешдшнш.
3. Утефдзшнф.
4. Утекщзшнф мц ыфшкц.
Йфяэт шыешдшл егегьг (Сщгд/Л); C = dQ ; шдц шафвц oдгтгк
dt
мц иг ьъцннцт еукьщвштфьшл зкщыуывц ыцка увшдьшж
вЙ шыешдшл ьшйвфкэтэт onun еуьзукфегкгтгт фкеьфыэтф щдфт
тшыицештвцт шифкцевшк.
Куфд йфядфкэт шыешдшл егегьг йфяэт ецклшиштвцт, щтгт
47
еуьзукфегк мц ецяншйштвцт фыэдэ щдфкфй вцншжшк.
Cз-1kq qazыn 20 0S temperatur vя 1 ata tяzyiqdя istilik
tutumu, Cv-sabit hяcmdя istilik tutumudur. Sabit tяzyiqdя
istilik tutumu atmosfer tяzyiqindя sabit hяcmdяki istilik
tutumundan чoxdur.

2.2. Чъыгыш шыешдшл егегьг

Ыфише ецяншйвц куфд йфядфкэт чъыгыш шыешдшл егегьг щтдфкэт
ецяншйдцкштвцт вфрф ющч фыэдэвэк.
Нълыцл ецяншйдш йфя йфкэжэхэтэт шыешдшл егегьгтг ецншт уе-
ьцл ъюът цммцдсц мукшдьшж йфя йфкэжэхэтэт феьщыаук ецяншйштвц
шыешдшл егегьг ьъцннцтдцжвшкшдшк мц щтф феьщыаук ецяншйштвц
ьъцннцтдцжвшкшдцт шыешдшл егегьг рцввш цдфмц щдгтгк.
сз=с1з+Δсз ;
Игкфвф с1з - феьщыаук ецяншйштвц йфкэжэхэт шыешдшл егегьгвгк.
Йфя йфкэжхэтэт шышешдшл егегьг фжфхэвфлэ въыегкдф руыфидфтэк.

Сйфкэжэй = с1ч1+с2ч2+ с3ч3 + .. + ст чт ;

100
Игкфвф с1,с2,с3… ст йфкэжэхэт фнкэ-фнкэ лщьзaтутедцкштшт
шыешдшл егегьгтг;
ч1, ч2 , ч3 … чт йфкэжэхэт ецклшиштвц щдфт лщьзфтутедцкшт афшядц
ьшйвфкэтэ ецьышд увшк.
2.3. Утефдзшнф
Ецишш йфядфкэт еукьщвштфьшл чъыгышннцедцкштшт удьш ецскъиш
ецвйшйш шждцкштвц цммцддцк ецвйшйфеюэ фдшь Йшииышт ''шыешдшл агтл-
ышнфыэ'' нфчгв ''шыешдшл егегьг'' фвдфтan утефдзшнф йфядфкэт цт
црцьшннцедш мц ифждэсф еукьщвштфьшл чъыгышннцедцкштвцт
ишкшвшк.
Еукьщвштфьшл ышыеуьə цыфыцт ьъцннцт həcm йфяэт шыешдшл
ьшйвфкэ (вг) вфчшдш утукоштшт фкеьфыэтф мц тцешсцвц рцсьш
путшждəтьцнц ыцици щдгк.
Ыфише ецяншйвц ишкдцжьшж цдфйцдш ышыеуьвц утефдзшнфтэт
48
вцншжьцыш шыешдшл ьшйвфкэтэт вцншжьцыштц гнхгтdur.
Куфд йфядфкın ецяншйштin вцншжьцыштвцт фыэдэ щдфкфй утефдзш-
нфтэт вцншжьцыштвц ыэчэдьф цьыфдэтэт тцяцкц фдэтьфыэ ецяфрък
увшк. (я)
Qфя ыэчэдвэйвф щтгт утефдзшнфыэ фяфдэк мц цлыштц рцсьш
путшждцтьц мфчеэ утефдзшнф фкеэк. Иг рць вц еуьзукфегкгт
фкеьфыэ вуьцлвшк. Tучтщдщош куошьдцкц луюшв, йфя лцьцкдцкштшт
нълдцтьцыш мц йфяэт ецнштфеэ ъякц ифжйф шыешйфьцедцкц беъкъд-
ьцыш, нфчгв шыеурыфдфе яцкгкцеш шдц əlaqədar olaraq ышыеуьвц еця-
ншйшт фтш щдфкфй фжфхэ въжьцыш ьъжфршвц щдгтгк. Bг афлещк
еуьзукфегкгт вцншжьцыштц ыцици щдгк. Вкщыыуддцжьц мц нфчгв
тшяфьдфьф фвдфтфт иг зкщыуы йфя фчэтэ ыцкаштш руыфидфьфй
ъюът ецеишй щдгтфт ьцрвгвдфжвэкэсэ йгкхгдфквф, йфя ецтяшьдц-
ншсш və ифхдфнэсэ avadanlıqlarda, separatorların пшкшжштвц вфрф
ющч бяътъ пбыецкшк. Тшяфьдфьф зкщыуыштвц еуьзукфегкгт
вцншжьцыш Сщгд-Ещьыщт уааулеш фвдфтфкфй тшяфьдфьфтэт
штешйкфд мц вшаукутышфд уаауледцкш щдьфйдф ацкйдцтвшкшдшк. Штеуйкфд
уаауле йфяэт ецяншйштшт вфрф ющч въжвънъ фтдфквф, вшаукутышфд
уаауле шыц цт фя ецяншй вцншжьцыштц кцхьцт еуьзукфегкгт
вцншжьцыш шдц бяътъ ишкгяц мукшк.
0,1MPa ецяншйшт въжьцыштц гнхгт еуьзукфегкгт вцншжьц
рцввш Сщгд- Ещьыщт цьыфдэ фвдфтэк.
Пшядш игчфкдфтьф шыешдшнш - утефдзшнф ьфввцдцкшт мфршв
еуьзукфегк мц ецяншйвц игчфкдфтьфыэ ъюът дфяэь щдфт утукош
мфршвшвшк. Qızdırıldıqda maddələrin entalpiyasının artması mц-
шahidя olunur. Ьфввцдцкшт шыешдшл луюшкьцыш δ йфдэтдэйдэ, рцк шлш
ецкцаштвц (е1-е2) ьъчецдша еуьзукфегк ацкйш щдфт, А вшмфкэтэт
ыфрцыштвцт τ яфьфтэтвф луюцт Й шыешдшл ьшйвфкэ шдц ьъцннцт
щдгтгк,
k .F .τ .(t1 − t2 )
Q= ;
δ

Л-шыешдшл луюшкьц цьыфдэвэк.

Ецишш йфяэт нфтьф шыешдшнш ьъцннцт жцкфшевц мфршв рцсьвц мц
лъедцвц щдфт йфяэт нфтьфыэтвфт фнкэдфт шыешдшлвшк.
00 Ы еуьзукфегквф мц феьщыаук ецяншйштвц ьуефтэт нфтьф
шыешдшнш 37200 к Л Сщгд/ь3 =8890 л.К/ь3; Нфтьф шыешдшнш нфтфт
49
ьцрыгддфкэт 00 Ы еуьзукфегкф йцвцк ыщнгьфыэтвф мц тцьдшл
цьцдц пцдцтц йцвцк ыщнгьфыэтвф фнкэдфт шыешдшншт ьшйвфкэ шдц
ьъцннцт щдгтгк.
Йфя йфкэжэхэтвф ец'ышкышя йфядфкэт (CО2, N2, О2 vя s. ) щдьфыэ,
щтгт istilik tюrяtmя qabiliyyətini aşağı ыфдэк.

2.4. Ецишш йфяэт ашяшлш - лшьнцмш xъыгышннцедцкш

Ишк мц нф ишк туюц удуьутеш бяътвц ишкдцжвшкцт фещьдфквфт

шифкце щдфт ьщдулгддфк нэхэтэ сшыьшт ецклшиштш, рць вц щтгт
лцтфк ецышкдцквцт вцншжьцыштшт чъыгышннцедцкштш бяътвц ыцсшн-
нцдцтвшкшк. Акфлышнф ецклшиш ьъчецдша лщьзaтутедцквцт шифкце
щдфт ецишш йфядфк фнкэ-фнкэдэйвф ацквш чъыгышннцедцкц ьфдшлвшкдцк.
Йфя фещьдфкэ мц ьщдулгддфкэ лъедцдцкштшт бдюъ мфршвш щдфкфй
лфкищт шящещздфкэтэт 1/12 фещь лъедцыш йцигд увшдьшжвшк. Лфк-
ищт мфршвш шдц шафвц щдгтфт удуьуте фещьгтгт лъедцыш, уду-
ьутешт фещь лъедцыш фвдфтэк.
Ьщдулгддфкэ нфкфвфт фещь лъедцдцкштшт фещьдфкэ сцьш сшышь-
дцкшт ьщдулгднфк лъедцыш фвдфтэк. Ишк ьщд-0,012 лй. лъедцдш лфк-
ищт фещьдфкэ ыфнэтф ицкфицк ьщдулгд мц фещьдфквфт шифкце
ьффввц ьшйвфкэвэкыф, щтвф шыецтшдцт ьффввцтшт ьщдгтвф унтш
ыфнвф фещь мц ьщдулгддфк мфквэк. Йфяэт ыэчдэхэ щтгт ьщднфк
лъедцыштшт ьщддфкдф рцсьштц щдфт тшыицеш шдц шафвц щдгтгк.
M
P= kq / m3 ;
22,4
Игкфвф Ь-ишк ьщд ьшйвфкэтвф йфяэт ьщднфк лъедцышвшк.
Ьщдулгднфк-лштуешл тцяцкшннцнц пбкц йфядфк йункш ьцрвгв
бдюъвц путшждцтьц мц ыэчэдьф шьлфтэтф ьфдшлвшкдцк, ыэчэдьф
яфьфтэ ьщдулгддфкэ ишк-ишкштш ыэчьэк, нфдтэя фкфдфкэтвфлэ щкеф
ьцыфац фяфдэк. Ишк йфнвф щдфкфй удьш-tяcrцbi ецвйшйфе шждцкштвц
швуфд йфя фтдфнэжэтвфт путшж шыешафвц щдгтгк. Швуфд йфядфкэт
ьщдулгддфкэ фкфыэтвфлэ йфкжэдэйдэ ец'ышк йъммцыш тцяцкц
фдэтьфнфсфй вцкцсцвц фжфхэвэк.
Ецишш йфядфкэт тшыиш ыэчдэхэ рфмфнф, ьфнудцкшт мц ицкл
сшышьдцкштлш шыц ыгнф тшыиш щдфкфй руыфидфтэк.
Тщкьфд жцкфшевц 1 лй ьщд. ьъчецдша йфядфкэт рцсьдцкш 22,4

50
ь3-ə ицкфицквшк мц иг Фмщйфвкщ ыфишеш фвдфтэк. Унтш еуь-
зукфегк мц ецяншй жцкфшештвц ишк йкфььщд ьъчецдша йфядфк ъюът
Фмщйфвкщ цвцвштшт йшньцеш 6,06. 10 23ь3-ə ицкфицквшк. Тщкьфд
жцкфшевц ( е=00 Ы, з=760 ьь c.s. =101325 Зф = 1013 рулещ
Зф=100 лЗф. - иг ифкщьуекдц мц нфчгв фтукщшвдц бдюъдцт
феьщыаук ецяншйшвшк, ыфише вуншд ишк тбм рфмфтэт вцншжьцыштвцт
фыэдэ щдфкфй фкеэр вя йа фяфдэк) рфмфтэт ыэчдэхэтэт 1,293 лй/ь3
щдьфыэ тцяцкц фдэтьфйдф йфяэт тшыиш ыэчдэхэ фжфхэвфлэ лшьш
руыфидфтэк:

ρ M M
δ = = = ;
1 , 293 22 , 4 • 1 , 293 29

т ыфндэ лщьзaтутедцквцт шифкце щдфт ецишш йфяэт тшыиш ыэчдэхэ

фжфхэвфлэ лшьш руыфидфтэк:

δ =
M n + M n + M n + ... + M n
1 1 2 2
29
3 3 n n = ∑ M n

29
i i
;

Игкфвф Ьш-лщьзщтутедцкшт ьщдулгднфк ыэчдэхэ, тш рцсьш

ецклшишвшк.

2.5. Qaz halının qanunları və real qazların sıxılma əmsalı

Йфя рфдэтэn dяyiшmяsini чфкфлеукшяц увцт иъеът руыфи-

дфьфдфк тщкьфд (t= 00 Ы; З=760 ьь с.ы.) жцкфшевц фзфкэдэк.
Müsbət temperatur və 0,8-1 MPa-dək olan təzyiq hədlərində
bütün qazların hallarını xarakterizə edən kəmiyyətlərin dəyiş-
məsi ideal qazlara aid qanunlara uyğun olaraq baş verir.Qaz
halının qanunları aşağıdakı kimi şərh olunur:
Boyl-Mariott qanunu sabit temperaturda verilmiş qaz
kütləsinin həcmi və təzyiqi arasındakı asılılığı müəyyən edir.
P1/P2=V2/V1, yaxud P1V1=P2V2=const
Sabit temperaturda verilmiş qaz kütləsinin təzyiqi ilə həcmi
51
hasili sabit kəmiyyətdir.
Beləliklə sabit temperaturda qazın xüsusi həcmi onun
yerləşdiyi mütləq təzyiqlə tərs, sıxlığı ilə düz mütənasibdir.
Gey-Lüssak qanunu sabit təzyiqdə verilmiş qaz kütləsi
həcmi ilə onun temperaturu arasındakı asılılığı müəyyən edir.
V1=V0 (1+ αt).
Şarl qanunu sabit həcmdə verilmiş qaz kütləsi təzyiqinin
onun temperaturundan asılılığını müəyyən edir.
Pt=P0(1+ β t)
yuxarıdakı bərabərliklərdə V0, Vt - 00S və t 0S-də qazın
həcmi, m3 ; P0, Pt, isə 00S - və t0S-də qazın mütləq təzyiqidir,
MPa,
α - qazın həcmi genişlənməsinin termik əmsalı
β -qazın təzyiqinin dəyişməsinin termik əmsalıdr
α və β ölçüsüz əmsallarının hesabi əhəmiyyəti eynidir: α= β
=1/273, 15=0,0366.
α və β əmsallarının qiymətlərini mütləq temperatur və
təzyiqin yuxarıda qeyd olunan bərabərliklərinə tətbiq etməklə,
həm də temperaturu Beynəlxalq təcrübi şkala üzrə mütləq
temperaturla əvəz etməklə, aşağıdakı asılılığı alırıq:
V1/V2=T1/T2 və P1/P2= T1/T2
Yəni sabit təzyiqdə qazın həcmi və sabit həcmdə qazın
təzyiqi onun mütləq temperaturu ilə düz mütənasibdir.
Avoqadro qanunu eyni temperatur və təzyiqdə bərabər
həcmli müxtəlif qazların tərkiblərindəki malekullarının sayının
bərabər olduğunu müəyyən edir.Bir qram molukul üçün bu say
6,06 •1023 – dən ibarətdir və Avoqadro ədədi adlanır.Normal
şəraitdə bir qram molukul müxtəlif qazların həcmi bərabər
olmaqla22,4 litr-dən ibarətdir.
Йфя рфдэтэт йфтгтдфкэ швуфд йфядфкф гнхгт щдфкфй фжлфкдфт-
ьэжвэк. İdeal qazların molekulları arasındakı qarşılıqlı cazibə
qüvvələri nəzərə alınmayacaq dərəcədə zəifdir. Molekulların
itələmə qüvvələri yalnız bir-biri ilə toqquşduqda meydana çıxır
və bütün toqquşmalar elastikdir. Onun molekullarının ümumi
həcmi bütünlüklə yerləşdiyi qabın həcmindən kiçikdir.İdeal

52
qazı istənilən qədər sıxmaq olar. Molekullarının sürətləri ixti-
yarı qiymətlər ala bilir və hər bir molekulun hərəkəti klassik
mexanikanın qanunlarına uyğundur.
Швуфд йфядфквфт ацкйдш щдфкфй куфд йфядфкэт ьщдулгддфкэ
фкфыэтвф йфкжэдэйдэ ецышк йъммцыш mövcuddur.
Удьш - tяcrübi шждцкшт шскф щдгтьфыэтвф швуфд йфядфкф куфд
йфядфкэт ашяшлш ьщвудш лшьш ифчэдэк.
Ашяшлш мц еучтшлш жцкфшевцт фыэдэ щдфкфй куфд йфядфкэт рцкцлце
ецкяш йфя рфдэтэт йфтгтдфкэтвфт ьуншддцтшк. Иг ьуншддцтьц
ецяншйшт йфдчьфыэ, еуьзукфегкгт въжьцыш фтдфкэтвф вфрф фнвэт
пбкътък мц игтф гнхгт ыэчэдьф цьыфдэ вуншдцт вцншжцт лцьшн-
нцешт тцяцкц фдэтьфыэтф урешнфс нфкфтэк. Qazların sıxılmasının
mяrhяlя dюvrцnцn araшdыrыlmasы яhяmiyyяtli məsələdir. Rus
alimi M.V.Lomonosovun bir sыra elmi tяdqiqat iшlяrinin nяti-
cяsi olaraq mцяyyяn olunmuшdur ki, qaz halыnыn яsas qanunu
sayыlan Boyl-Mariott qanununun real qazlara tяtbiqi qeyri-
dяqiq nяticяlяrə gяtirib чыxarыr. Nяzяrя almaq lazыmdыr ki, qaz-
lar tяzyiq vя temperaturun dяyiшmяsindяn asыlы olaraq xarak-
tercя dяyiшkяn olurlar. Tяdqiqatчы alimlяrin real qazlarыn xa-
rakterik parametrlяrindяn asыlы olaraq daha dяqiq ifadя almaq
cяhdlяri ona gяtirib чыxardı ki, sonuncu yцz ildя iki yцzя yaxыn
buna uyьun bяrabяrlik tяklif olundu. Lakin bu bяrabяrliklяrin
heч birindя real qazlarыn mцxtяlif tяzyiq vя temperaturda
hяrяkяt tяrzi яks olunmadы. Daha чox yayыlanы Vander-Vaals
bяrabяrliyinя nяzяr salaq:
a
(p + 2 )(v – b)=RT, burada p-tяzyiq; v-xüsusi hяcm.
v

a və b sabitlяri aшaьыdakы nisbяtdяn mцяyyяn olunur.

Tkr 2
2
a= 27R və b= RTkr ,
64Pkr 8Pkr

burada R-universal qaz

sabiti, Tkr-mцtlяq kritik temperatur 0K-lя, Pkr-kritik tяzyiq.

53
 Belяliklя, Van-der-Vaals bяrabяrliyi цzrя hesablamalarыn
nяticяlяri daha dяqiqdir, nяinki Klapeyron-Mendeleyev
bяrabяrliyi цzrя olan hesablamalarыn nяticяlяri. Qazыn sыxыlma
яmsalы z qazыn tяrkibinin, tяzyiq vя temperaturun dяyiш-
mяsindяn, elяcя dя onun yerlяшdiyi шяraitdяn daha чox asыlыdыr.
Ищнд-Mфкшщее мц Gун Lъыыфл ишкдцжьшж йфтгтг isə бяътвц
йфяэт цыфы зфкфьуекдцкш щдфт ецяншй, еуьзукфегк мц чъыгыш
рцсьш ишкдцжвшкцкцл, швуфд йфядфкэт рфдэтэт лцтфк ецышкдцквцт
вцншжьцыштш ьъцннцтдцжвшкшr. Лдфзуyкщт ецкцаштвцт ецвйшй
щдгтфт 1 лй. йфя ъюът иг ицкфицкдшл иудц нфяэдэк:
ЗМ=КЕ. нфчгв ЗМ/Е=К.
Игкфвф З- йфяэт ецяншйш MPa ilə; V - йфяэт чъыгыш рцсьш
kq/ь3, Е –ьъедцй еуьзукфегк, 0Л, К- йфя ыфишеш. Куфд йфядфкэт
рфдэтэт кшнфяш ецвйшйштвц Kдфнзукщт- Ьутвудунум ишкдцжьшж
ицкфицкдшнш путшж ецеишй щдгтгк. Иг ицкфицкдшлdя куфд йфядфкэт
ыэчэдьф мц путшждцтьц фтдфкэтвф йфя рфдэ йфтгтдфкэтвфт
ьуншддцтьцыштш чфкфлеукшяц увцт ыэчэдьф цьыфдэ вуншдцт
лцьшннце тцяцкц фдınarsa, təcrübi hesablamalarda daha uyьun
nяticяlяr яldя etmяk olar:

Зм= я ьКЕ

Я - ыэчэдьф цьыфдэ, ь-йфяэт лъедцыш лй, З-ецяншй MPa; К-

universal йфя ыфишеш - Сщгд/лй•Л; Е- Л-дцкдц еуьзукфегкг.
Íÿãë îëóíàí ãàçûí òÿðêèáè, òåìïåðàòóð âÿ òÿçéèãè ìÿëóì
îëìàãëà Cÿdvÿl 1.12.1-dÿn Òêð âÿ Ïêð-in ãèéìÿòëÿðèíè ÷ûõàðûá
àøàüûäàêû áÿðàáÿðëèêlÿräÿí òÿçéèã âÿ òåìïåðàòóðóí îðòà êðèòèê
ãèéìÿòëÿðèíè ùåñàáëàìàã îëàð.

Порта критик = Σ Хи · Пкр,

Торта критик = Σ Хи · Ткр,

54
 1
Ýÿòèðèëìèø òÿçéèã (ÏÝ) âÿ òåìïåðàòóðäàí (ÒÝ) àñûëû îëàðàã ìåòàí ãàçû ö÷öí -èí ãèéìÿòëÿðè. Cÿäâÿë 2.5.1
Z

55
 Áóðàäà Õè- ãàçûí òÿðêèáèíäÿ îëàí àéðû-àéðû êîìïàíåíòëÿðèí ùÿcì
öçðÿ âàùèäëÿðëÿ èôàäÿ îëóíàí ìèãäàðûäûð. Àðäûcûë îëàðàã ýÿòèðèëìèø òÿçéèã
(ÏÝ) âÿ ýÿòèðèëìèø òåìïåðàòóðóí (ÒÝ) ãèéìÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëèð.

P T
PG = , TG =
Porta kritik Torta kritik

Alûnan nÿticÿlÿrÿ gþrÿ àøàüûäàêû ãðàôèêäÿí sûxûlma ÿìñàëûíûí

óéüóí ãèéìÿòè òàïûëûð.

Øÿêèë. 2.5.1. ÏÝ âÿ ÒÝ- äÿí àñûëû îëàðàã ìåòàí ãàçûíûí ñûõûëìà ÿìñàëûíûí
äÿéèøìÿñè

à – òÿçéèãèí äÿéèøìÿñè б- òåìïåðàòóðóí дяйишмяси

Øÿêèë.2.5.2 Ãàç ãàòûøûüûíûí ùàâàéà ýþðÿ íèñáè õöñóñè ÷ÿêèñèíäÿí (Δ)

àñûëû îëàðàã îðòà êðèòèê òÿçéèã âÿ òåìïåðàòóðóíóí äÿéèøìÿñè
56
 ÏÝ âÿ ÒÝ ãèéìÿòëÿðèíèí åéíè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëäóüó èêè ãàçà ãàç
ùàëû ãàíóíóíó òÿòáèã åòìÿêëÿ áåëÿ áèð íÿòècÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, îíëàð
åéíè õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ ãàçëàð
ãàòûøûüûíûí ñûõûëìà ÿìñàëûíû òÿéèí åòìÿê ö÷öí ìåòàí ãàçûíà ýþðÿ
òÿðòèá îëóíìóø ãðàôèêäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð.( Şÿkil 2.5.1.)
Ýÿòèðèëìèø òÿçéèãèí âÿ òåìïåðàòóðóí äÿéèøìÿëÿðèíÿ óéüóí
1
-in ãèéìÿòëÿðè ìåòàí ãàçû ö÷öí òÿðòèá îëóíìóø cÿäâÿl 2.5.1-
z
äÿ âåðèëìèøäèð.
Áó èøëÿð öçðÿ ùåñàáëàìàëàðû ñàäÿëÿøäèðìÿê ö÷öí Ïîð,êð âÿ Tîð, êð
ãèéìÿòëÿðèíè ãàç ãàòûøûüûíûí ùàâàéà gþrÿ õöñóñè ÷ÿêèñèíè áèëìÿêëÿ
ãðàôèêäÿí (Şяkil 2.5.2.) òàïìàã îëàð. Sûõûëìà ÿìñàëûíûí ãèéìÿòèíè
ùåñàáëàìàã ö÷öí àøàüûäàêû ìöõòÿëèô äöñòóðëàð òÿêëèô îëóíìóøäóð:
1. Qàçûí ñûõûëìà ÿìñàëûíû âÿ òåìïåðàòóðóí ÿùÿìèééÿòñèç äÿðÿcÿäÿ
äÿéèøìÿñèíäÿ éàðàíàí òязéèãèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí öìóìè áÿðàáÿðëèê
1
Z=
1+ K p

áóðàäà Кп- ãàòûøûüûíûí òÿðêèáèíäÿ CО2 , Н2 êîìïaíåíòëÿðè

îëìàéàí, õöñóñè ÷ÿêèñè 0,7228 кг/м3 îëàí ãàçëàðäà òÿçéèãèí ùåñàáè
êîìïëåêñ ÿìñàëûäûð. Qaz qфtэжэхэтэт ецклшиштвц СЩ2, Т2
лщьзщтутедцкш щдьфнфт, чъыгыш юцлшыш 0,7228 лq/ь3 ицкфицк щдфт
йфядфквф gətirilmiş шяфаш ецяншйшт (Лз) мц еуьзукфегкгт (ЛЕ)
руыфиш лщьздулы цьыфдэ ецишш йфя ыцкаштшт руыфидфтьфыэ
ецдшьфеэтф пбкц фжфхэвфлэ жцлшдвц йцигд увшдьшжвшк.

26,1082
Kp = = 1; K p = 1;
26,831 − ρ nom

1,286 KT = 1;
KT = = 1;
0,56364 + ρ nom

Иг яфьфт ыэчэдьф цьыфдэ gətirilmiş шяфаш ецяншйшт мц

еуьзукфегкгт гнхгт мцяшннцештц пбкц ьъцннцт щдгтгк. Газ

57
qфtэжэğэтэт ецклшиштвц СЩ2,Т2 лщьзщтутедцкш щдфт, чъыгыш
юцлшыш 0,7228 лq/ь3 ицкфицк щдьфнфт йфядфквф Лз ≠ 1; ЛЕ≠1;
щдгк. Иг рфдвф шыц руыфидфьфдфкэт тцешсцlərштц гнхгт ецяншйшт
мц еуьзукфегкгт фдэтьэж йшньцедцдцкi ъякц ецкеши щдгтьгж
чъыгыш сцвмцдвцт ыэчэдьф цьыфдэтэт йшньцеш ыуюшдши руыфифеda
nяzяrя alыnыr.
2. 120 àòà ùÿääèíÿ ãÿäÿð òÿçéèãëè ãàçëàðın ñûõûëìà ÿìñàëûíûí
ãèéìÿòèíè ùåñàáëàìàã ö÷öí áÿðàáÿðëèê:
1
Z=
1 + ( 24 − 0,27T ) • 10 − 4 • P

áóðàäà Т – ãàçûí òåìïåðàòóðó , 0S

Ï – ãàçûí òÿçéèãè, àòà
3. Ãóðó òÿáèè ãàçëàðûí ñûõûëìà ÿìñàëûíû ùåñàáëàìàã ö÷öí
áÿðàáÿðëèê:
100
Z= 1,15
100 + 0,2 • P

4. Òÿìèz ñÿìò ãàçëàðûíûí ñûõûëìà ÿìñàëûíû ùåñàáëàìàã ö÷öí

áÿðàáÿðëèê:
100
Z= 1, 25
100 + 0,16 P
Ï-ãàç êÿìÿðèíäÿ îðòà òÿçéèã-àòà
Áó áÿðàáÿðëèêëÿð Áðàóíóí òÿäãèãàò ìàòåðèàëëàðû ÿñàñûíäà
àëûíìûøäûð âÿ Ï = 8-dÿn 70 àòà òÿçéèã ùÿääèíÿdÿk àïàðûëàí íÿçÿðè –
òÿcðöáè èøëÿðèí íÿòècÿëÿðèíÿ uéüóíäóð.

2.6. Йфяэт еуьзукфегкг

Йфяэт еуьзукфегкг - щтгт шыешдшл ефкфядэхэ рфдэтэ чфкфл-

еукшяц увшк мц иг рфдвф тбмътвцт фыэдэ щдьфнфкфй иъеът йфядфк
унтш еуьзукфегкф ьфдшл щдгк. Мукшдьшж лъедцдш йфяэт ецяншйш мц
рцсьш шыешдшл ефкфядэхэ рфдэтвф ьъцннцт ыфише йшньцец ьфдшл
щдвгйвф, ьщдулгддфкэт щкеф лштуешл утукошыш вц еуьзукфегкг
лшьш ьъцннцт вцйшй йшньцец ьфдшл щдьфдэвэк. Ьъедцй еуь-
зукфегкгт шыецтшдцт йшньцеш Ыудыш жлфдфыэтвф е еуьзукфегкгтвфт
58
2730 нълыцлвшк.
Ьщднфк рцкцлцешт лцышдвшнш ьъедцй ыэаыквфт ифждфнфn Е
ьъедцй еуьзукфегкг Лудмшт вцкцсцдцкш шдц шафвц щдгтгк мц bu
сшыьшт йэяьф вцкцсцышвшк.

Е=е+273;

Ьъедцй еуьзукфегкгт вцншжьцыш Ыудыш жлфдфыэтвф еуь-

зукфегкгт е вцншжьцыштц ицкфицквшк.

ΔЕ=Δе; нфчгв Е0 Л=е0 Ы+273,15;

Лудмшт жлфдфыэтэт фжфхэ рцввш ьъедцй ыэаıк тбйецыш фвдфтэк.

Ыудыш жлфдфыэтвф təcrübi руыфидфьфдфк фзфкьфй ъюът ьъедцй
ыэаıк - 273°Ы-нц ифкцицквшк. Еуьзукфегкг бдюьцл ъюът Ыудыш мц
Лудмшт жлфдфдфкэтвфт ифжйф Афкутйунше (°А) мц Кущьнгк(°К)
еуьзукфегк жлфдфдфкэ вф мфквэк.
Cədvəl 2.6.1
Еуьзукфегк Ыгнгт йфнтфьф Ыгнгт вщтьф
жлфдфдфкэтэт фвэ еуьзукфегкг еуьзукфегкг

Ыудыш 100°Ы 0°Ы

Лудмшт 373,16°Л 273,16°Л
Афкутпунше 212°А 32°А
Кущьнгк 80°К 0°К

Cяdvяl 2.6.1-dя Ыудыш, Лудмшт, Акфтпунше мц Кущьнгк

жлфдфдфкэ ъякц ыгнгт йфнтфьф мц вщтьф вцкцсцдцкштшт
йшньцедцкш пбыецкшдьшжвшк. Йфяın рцк рфтыэ ишк ецяншйdə ьфну
рфдэтф çevrilməsi цчцn ьъьлът щдьфнфт еуьзукфегк-ибркфт
еуьзукфегкu фвдфтэк. Иудц рфдвф йфяэ ьфну рфдэтф пцешкьцл
ъюът еуьзукфегкг фжфхэ ыфдьфй дфяэьвэк.

59
 Belяliklя, qazın temperaturu щтгт ьщдулгддфкэтэт щкеф
лштуешл утукошыш бдюъыъвък мц иг ьъедцй еуьзукфегкф гнхгтвгк.
2.7. Йфяэт ецяншйш

Йфяэт ецяншйш - ыэчэдьф яфьфтэ щтгт ьщдулгддфкэтэт

нукдцжвшнш йфиэт вшмфкэтф мгквгхг яцкицдцкшт тцешсцышвшк.

F N
P= = 2 ,
S m
1
F= kQ = 102 Qram = 1N ,
9,8
Ецяншй мфршвш щдфкфй 1 Тъещт йъммцтшт 1 ь2 ыфрцнц
ецышкштвцт нфкфтфт ецяншй йцигд увшдьшжвшк мц Fкфтыэя фдшьш
Зфылфlэт жцкцаштц Зф шдц шжфкц щдгтфкфй Pфылфд фвдфтвэкэдэк.
N
Pa = 1 2 ,
m
Yer körÿsinin buxar vÿ havadan ibarÿt olan atmosfer þrtöyö þz
kötlÿsinin hÿcmi vÿ aüûrlûüû ilÿ nÿzarÿt þl÷mÿ yerınin dÿniz
sÿviyyÿsindÿn hansû höndörlökdÿ yerlÿømÿsindÿn, havanûn tempe-
raturundan vÿ nÿmliyindÿn asûlû olaraq yerÿ möxtÿlif qiymÿt
hÿdlÿrindÿ (735-760 mm.c.st) tÿzyiq gþstÿrir.
Normal atmosfer tÿzyiqi, yaxud barometrik tÿzyiq adlanan bu
kÿmiyyÿtin qiymÿti dÿniz sÿviyyÿsindÿ,
OoS temperaturda 760 mm.c.st=101300 Pa=1013
hPa=10330 mm.su st=1,033 kQ/sm2. bərabərdir.
Dəniz səviyyəsindən yuxarı qalxdıqca hər 12 metrdən bir
təzyiq 1 mm c.st. qədər azalır.(1 mm c.st=133,3 Pa) Atmosfer
təzyiqini ilk dəfə XVII əsrdə Qalileyin tələbəsi İtalyan alimi
Toriçellinin təcrübəsində tətbiq olunan içi civə ilə doldurulmuş
barometr adlanan cihazla ölçmək mümkün olmuşdur. Təcrü-
bədə atmosfer təzyiqini ölçmək üçün aneroid adlanan mayesiz
metal barometirlər də tətbiq olunurlar. Bu cihazlar meteoroloji
müşahidələrdə, aviasiyada və dağlara qalxarkən ən çox istifadə
olunan zəruri avadanlıqlardır. Normal atmosfer təzyiqində
həcmi 1 m3 olan havanın kütləsi 1,033 kq-dır. Hər hansı bir
60
qabdan havanı çıxarmaq üçün onun daxilində atmosfer təzyi-
qindən aşağı boşalma təzyiqi yaradılır və bu zaman qabdakı
təzyiq sıfıra enir. Sıfırdan ölçülən təzyiq mütləq təzyiq
(Pmütləq) , atmosfer təzyiqini üstələyən təzyiq isə izafi təzyiq
(Pizafi) adlanır və manometrlə ölçülür.
Pmütləq=Pbar+Pizafi;
Vakuum boşalma şəraitində isə bu bərabərlik aşağıdakı
kimi yazılır:
Pmütləq=Pbar-Pvakuum;

Бдюьц мц руыфидфьф шждцкштшт вфрф вцйшйдшлдц шскф щдгт-

ьфыэтвф ецяншйшт фжфхэвфлэ мфршвдцкш путшж ецеишй щдгтгк.

1 Зф = 0,001 лЗф
1 лЗф= 1000 Зф.
1 рулещ Зф = 100 Зф.
100 лЗф = 0,1 ЬЗф. = 1 лQ/ыь2 ецяншй рцввш.

Сшмцтшт чъыгыш юцлшыштц пбкц 1 ьь рътвъкдълвц сшмц

ыъегтгтгт ецяншйштш руыфидфнфй : З=п.з.р.

N kq
P = 9,8 . .13600 3 .0,001 m = 133 ,3 Pa .
kq m
1 ьь с.ые. = 133,3 Зф.

61
 Ецяншйшт еучтшлш бдюъ мфршвдцкш фкфыэтвфлэ цдфйц фжфхэвфлэ сцвмцдвц пбыецкшдьшжвшк.
Cədvəl 2.7.1
Бдюъ 1 фе. 1 феь. 1 ьь 1 ьь с.s 1 внъь 1 внъь
мфршвдцкш ыг ыъе su.ыüt c.süt
1 фе. 1,0 0,968 10 000 735,6 393,7 28,96
1 феь. 1,0332 1.0 10332 760 406,81 29,92
1 ьь. 0,0001 0,0000968 1,0 0,07355 0,03937 0,00289
ыг ыъе
1 ьь 0,001359 0,001316 1,0 0,03937
сшмц 13,596 0,5353
ыъе
1 внъь 0,00254 0,00248 25,4 1,868 1,0 0,0735
ыг ыъе
1 внъь 0,0345 0,0334 345,44 25,4 13,6 1,0
сшмц ыъе

62
 2.8. Təbii qazın kimyəvi tədqiqi haqda
Təbii qazın kimyəvi tədqiqi onun fraksiya tərkibini, nəm-
liyini, şeh nöqtəsini, nisbi çəkisini və xüsusi çəkisini, sıxlığını,
kalorimetrlə yanma istiliyini laboratoriya şəraitində müəyyən
etməkdən ibarətdir ki, bu da qaz sərfinin düzgün hesablan-
masına, həm də qaz nəqli işinin texnoloji baxımdan səmərəli
təşkil olunmasına xidmət edir.
Kimyəvi tədqiqin nəticəsinin qənaətbəxş olması tədqiq üçün
qaz nümunəsi götürülməsinin müəyyən olunmuş qaydaya uyğun
olmasından daha çox asılıdır. Tədqiqin növündən asılı olaraq
nümunə götürmək üçün yer, onun qaydası və cihazlar seçilir.
Qazın nəmliyi, qazda tozun, kondensatın olması tədqiqat
avadanlığını bilavasitə qaz kəmərinə, təmizləyici qurğulara, qu-
yuya birləşdirməklə müəyyən edilir.
Təbii qazda karbon qazını, az miqdarda olsa da azotu,
oksigeni, hidrogen-sulfidi təyin etmək üçün quru qaz nümunəsi
bunun üçün müəyyən olunmuş boş, təmiz balonlara doldu-
rulur. Karbohidrogenlərin və quru təbii qazların fraksiya tərki-
bini təyin etmək üçün isə nümunə qaz pipetkalarına doldurulur.
Nümunəni götürməzdən əvvəl qablar üflənməli və qaz aşağı
təzyiqli axınla qablara verilməlidir.Tərkibində buxar olan ağır
səmt qazlarının farksiya tərkibini təyin etmək üçün qaz nümu-
nəsi quru nümunə qablarına doldurulur və nümunə götürüləndə
onun malik olduğu temperaturu tədqiqə qədər saxlanılır. Qaz
nümunəsi götürmək üçün istifadə olunan metal bloklar 0,5-40
litr həcmində hazırlanır və 35 MPa təzyiq həddinə hesablanır.
Səmt və təbii qazların mədəndən və yaxud YQSA-dan
alınmasından asılı olmayaraq qaz axını prosesində hər bir
yatağın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə uyğun tərkiblərinin hər
an dəyişmələri nəzərə alınmaqla (sıxılma əmsalının qiymətini
hesablamaq üçün qazın tərkibində olan CO2 və N2-un miqda-
rının müəyyən olunması da daxil olmaqla) təbii qazın kimyəvi
tədqiqi sutka ərzində dövrü aparılmalıdır. Xüsusi çəkinin sut-
kalıq orta qiyməti, qaz uçotu işinin düzgün qurulması baxı-
mından qaz sərfinin hesablanması düsturuna sutka ərzində bir
dəfədən az olmayaraq daxil edilməlidir.

63
 Cədvəl 2.8.1
Нormal şəraitdə (t= 0oS, P=760 mm.cs.) bir sıra qazların sıxlığı.
Qaz kq q
sıra ρ, ρ,
3
№ si m sm3
1 Xlor 3,210 0,00321
2 Karbon qazı 1,980 0,00198
3 Oksigen 1,430 0,00143
4 Hava 1,290 0,00129
5 Dəm qazı 1,250 0,00125
6 Azot 1,25 0,00125
7 Təbii qaz 0,8 0,0008
8 1000S-də su buxarı 0,590 0,00059
9 Helium 0,180 0,00018
10 Hidrogen 0, 09 0,00009

Cədvəl 2.8.2
Aşağıdakı cədvəldə nümunə balonlarının təyinatlarına
görə rəngi və üst yazısı göstərilmişdir.
sıra Balonun üst yazısı Balonun rəngi Üst yazısının
№ si rəngi
1. Azot qara sarı
2. Arqon qara göy
3. Asetilen ağ qırmızı
4. Ammonyak sarı qara
5. Hidrogen tünd yaşıl qırmızı
6. Helium narıncı ağ
7. Oksigen mavi qara
8. Metan qırmızı ağ
9. Etan qırmızı ağ
10. Propan qırmızı ağ
11. Butan qırmızı ağ
12. Karbon qazı qara ağ
13. Hidrogen-sulfid ağ qırmızı
14. Sıxılmış hava qara ağ
15. Dəm qazı qara sarı

64
 20oS temperaturda bir sıra mayelərin sıxlığı

Cədvəl 2.8.3.
kq q
Sıra ρ, ρ,
Maye m 3
sm3
N -si
1 Civə 13600 13,6
2 Sulfat turşusu 1800 1,8
3 Dəniz suyu 1030 1,03
4 Saf su 1000 1,0
5 Maşın yağı 900 0,9
6 Kerosin 800 0,8
7 Spirt 800 0,8
8 Neft 800 0,8
9 Asetщn 790 0,79
10 Efir 710 0,71
11 Benzin 710 0,71

2.9. Йфядфкэт бядъдънъ

Бядъдъл, йфя molekullarının ишкш-ишкштц тшыиш щдфкфй рцкц-

лцевц щдфт йфедфкэтэт йфкжэдэйдэ нуквцншжьцыш яфьфтэ ьъйфмшьце
нфкфеьфыэ йфишдшннцешвшк. Иг лцьшннце йфядфкэт чфыыцдцкштвцт,
еуьзукфегк мц ецяншйдцкштшт вцншжьцыштвцт фыэдэ щдфкфй фкеэи
фяфдэк мц йфя фчэтэтэт ршвкщвштфьшл щчжфкдэхэ лшьш бяътъ ишкгяц
мукшк.
Йфядфкэт бядъдънъ ьъедцй, вштфьшл мц лштуьфешл щдьфйдф ъю
йкгзвфт шифкцевшк.
Йфя йфкэжэхэ ецклшиштш ецжлшд увцт лщьзфтутедцк мц щтвф щдфт
ишк ыэкф йфядфкэт бядъдънъ aşağıdakı kimi hesablanır:
n

∑ μι X ι
i =1
Mι
μ йфкэжэй = n ;
∑
i =1
Xι. M ι

65
 Игкфвф μ йфкэжэq - йфкэжэхэт ьъедцй бядъдънъ, μш- ш
лщьзщтутедцкшт бядъдънъ, Чш-ш лщьзщтутедцкшт йфкэжэйвф
ьщднфк зфнэ, Ьш - ш лщьзaтутедцкшт ьщднфк лъедцыш, т-шыц
ыфнэвэк.
Феьщыаук ецяншйштвц бядъдънъ ьщдулгднфк лъедцвцт фыэдэ
щдфкфй ец'ншт уеьцл щдфк.
Йфкэжэхэт еуьзукфегкгтгт фкеьфыэ шдц бядъдънъ фкеэк.
Вштфьшл бядъдъл рць вц йфкжэдэйдэ рцклцешт ьъецтфышидшл
цьыфдэвэк мц μ ш -шдц шжфкц щдгтгк.
Лштуьфешл бядъдъл вштфьшл бядъдънът ыэчдэхф щдфт
тшыицешвшк.

273 + C T 8/2
μ = μ0 i •( ) ь2 /ыфтшнц
T +C 273

Игкфвф μ - мукшдьшж еуьзукфегквф йфяэт бядъдънъ, μ0 – 00Ы

еуьзукфегквф йфяэт бядъдънъ, С-йфяэт чъыгышннцештвцт фыэдэ
щдфт ыфише, С-ыфишеш ьуефт ъюът Сь=170, уефт ъюът Су=280;
зкщзфт ъюът Сзк=318, karbon qazı üçün СCO2=240; фяще ъюът
Сфя = 110, рфмф ъюът Ср=124.
Ецишш йфявф Р2Ы, СЩ2 мц Т2 щдьфыэ шдц щтгт бядъдънъ ишк
туюц вцац фкеэк.

2.10. Ецишш qazların nəmlik tutumu

Дфн жцкфшештвц ецишш йфядфк ыг игчфкдфкэ шдц вщньгж рфдвф
щдгк. Иг рфдвф щдфт йфя юэчфкэдэи тцйд увшдцклцт ьфпшыекфд мц
зфндфнэсэ йфя лцьцкдцкштвц, щтгт йщмжфйдфкэтвф, еучтщдщош
фмфвфтдэйдфкэтвф ыг вфьсэдфкэтф юумкшдцкцл фмфвфтдэйдфкэт вф-
чшдвцт пъсдъ лщккщяшнфнф гхкфьфыэтф ыцици щдгк.
Иг, ецклшиш вфрф ющч Р2 Ы; СЩ2 лщьзaтутедцкш шдц яцтпшт
щдфт ецишш йфя нфефйдфкэтвфт фдэтфт йфяэт тцйд щдгтьфыэ шжштвц
ьъжфршвц щдгтгк.
Ецишш йфяэт тцйд щдгтьфыэ зкщыуыштвц лщтвутыфышнф щдгт-
ьгж ыг вфьсэдфкэ ьъцннцт еуьзукфегк мц ецяншй рцвдцкштвц
66
йфядф ишкдцжши ршвкфе лкшыефддфкэтэт цьцдц пцдьцыштц ыцици щдгк.
Йфя лцьцкштшт ыцке вбтпцдцкштвц мц еучтщдщош фмфвфтдэйдфкэт
ьцрвгв луюшвдцкштвц ршвкфе еэчфсэ цьцдц пцешкши, лцьцкшт
ьцрыгдвфкдэхэтэ фжфхэ ыфдэк. Ишк ющч рфддфквф нфкфтфт еэчфс
щтгт вфчшдш бдюъыътъ ефьфьшдц црфец увши, йфяэт рцкцлцештш
вфнфтвэкэк.Qazın nəmliyi, yaxud su tutumu onun fiziki-kimyəvi
xüsusiyyətindən irəli gəlir. Bütün real qazlar mütləq quru
deyillər, tərkiblərində su buxarı var.Qazın nəmliyini mütləq və
nisbi olmaqla fərqləndirirlər. Mütləq nəmlik vahid miqdarda
qazın tərkibində olan su buxarı kütləsidir. q/m3, yaxud q/kq.
Nisbi nəmlik φ- qazda olan faktiki su buxarı miqdarının
verilmiş təzyiq və temperaturda yarana bilən maksimum
mümkün su buxarı miqdarına olan nisbətidir. Nisbi nəmlik %-
lə ifadə olunur.
φ=( Gf/Gd) •100

Burada Gf-qazda olan su buxarının faktiki miqdarı q/m3;

Gd-verilmiş təzyiq və temperaturda qazın su buxarı ilə doyma
miqdarıdır, q/m3;
Mayenin doymuş buxarının elastikliyi dedikdə təzyiqin elə
həddi nəzərdə tutulur ki, həmin həddə və verilmiş tempera-
turda maye və onun buxarı tarazlıq halında olur. Aşağıdakı
cədvəldən göründüyü kimi, temperaturun qalxması ilə su
buxarının elastikliyi artır.
Su buxarı ilə doymamış qazı soyutduqda, onun nisbi
nəmliyi artır, müəyyən temperaturda isə su buxarı ilə doymuş
halda olur. Qazın soyudulmasının davam etdirilməsi, qazda
olan su buxarının kondensasiya olunmasına – su damcılarına
çevrilməsinə səbəb olur.
Verilmiş təzyiqdə kondensasiyanın başlanması temperatu-
ru-şeh nöqtəsi adlanır.
Cədvəldən qazın nisbi nəmliyini bilməklə onun mütləq
nəmliyini və qazı müəyyən temperaturadək soyutduqda kon-
densasiya olunan nəmliyin miqdarını hesablamaq mümkündür.

67
 Qazın tərkibində su buxarının elastikliyi və doymuş halda
nəmlik tutumu.
Cədvəl2.10.1
Su Su Su Su
Temperatur buxarının buxarının Temperatur buxarının buxarının
0
S elastikliyi miqdarı 0
S elastikliyi miqdarı
m.m.c.süt. q/m3 m.m.c.süt. q/m3
-25 0,47 0,55 5 6,54 6,84
-20 0,77 0,88 10 9,21 9, 4
-15 1,24 1,38 15 12,79 12,8
-10 1,95 2,14 20 17,54 17,8
-5 3,01 3,24 25 23,76 23,0
0 4,58 4,84 30 31,82 30,3

Ыг игчфкэ шдц вщньгж йфяэт къегицеш 100 %-ц ицкфицквшк.

Ецишш йфяэт nəmlik егегьг йфяэт ецклшиштвц щдфт suyun
ьшйвфкэтвфт, ецяншй мц еуьзукфегквфт удцсц вц щтгт шыеурыфд
щдгтвгхг дфн жцкфшештшт ыuчгкдг мц ьцыфьцдш щдьфыэтвфт вфрф
ющч фыэдэвэк.

2.11. Йанма
Йанма-юзлцйцндя кимйяви реаксийадыр. Бу реаксийа заманы
йанаcаг мящсуллары температур артдыгcа ани олараг оксидляшир,
просес ишыг вя истилийин айрылмасы иля давам едир.
Нормал шяраитдя (00С, 760 мм c.с.) 1 киломол щяр щансы бир газын
щяcми мигдарынын тяхмини олараг 22,4 м3 олдуьуну нязяря алсаг,
метан газынын йанма реаксийасы бярабярлийини беля йазмаг олар:
1ì3 ÆÙ4 + 2ì3 Î2= 1ì3 ÆÎ2+ 2ì3 Ù2Î
Йяни, 1м3 метан газынын там йанмасы заманы 2м3 оксиэен
ишлядилмякля, 1м3 карбон газы вя 2м3 су бухары айрылыр. Йанма
реаксийаларыны бу реаксийалар цчцн ясас катализатор олан оксиэенсиз
тясяввцр елямяк мцмкцн дейил. Оксиэен йанмайа истяр одлугла-
низамланмыш шякилдя верилсин (газ-оксиэен гарышыьы иля кясмя вя

68
гайнаг ишляри истисна олмагла), истярся атмосфердян тябии олараг
гатылсын, -щяр ики щалда тяркиби мцхтялиф cинсли, о cцмлядян башлыcа
олараг 78,8% азотдан, 21% оксиэендян, 0,12% ЖО2–дян вя саиря
компанентлярдян ибарят олан атмосфер щавасы иля дахил олур.
Нязяри олараг 1м3 метан газынын йанмасы цчцн 9,52 м3.hава
тяляб олунса да азотун йанмада ролу истиснадыр.
Молекулйар-кинетик нязяриййяйя эюря газларын йанма ре-
аксийалары заманы онларын молекулларынын хаотик олараг тоггушмасы
баш верир вя бу дахили молекулйар ялагянин позулмасы иля нятиcя-
лянир. Щяр бир реаксийанын эетмя сцряти реаксийайа дахил олан мящ-
сулларын тяркибиндян, реаксийанын щансы температур вя тязйиг
шяраитиндя апарылмасындан, молекулларынын щярякят тезлийиндян асы-
лыдыр. Метан газынын мцяййян тяркибдя щава иля гарышыьы щяжмини
йцксяк температурда гыздырдыгда алышма баш верир вя бу температур
щядди газын алышма температурудур. Газ-щава гарышыьынын алышмасы
ашаьыдакы ики цсулла апарылыр:
1. Газ-щава гарышыьы щяжмини алышма температуру щяддиня гядр
гыздырмагла (Дахили йанма мцщяррикляриндя щава-йанаcаг гарышыьы
сыхылдыгда алышма температуруна гядяр гызыр).
2. Гарышыьа йцксяк температурлу хариcи истилик мянбяйиндян
истилик вермякля.
Газ-щава гарышыьынын алышма щядди гарышыьа ялавя олунан
компонентлярин вя тязйигин артмасы иля мящдудлашыр.
Стандарт шяраитдя (200С вя 760 мм ъ.с.) метанын щава иля
гарышыьынын партлайыш щяддляри ашаьыдакы кимидир:
Ашаьы партлайыш щядди – 5 %,
Йухары партлайыш щядди – 15 %,
Temperatur artdıqca qaz-hava qarışığının partlayış həddi
genişlənir və aşağıdakı kimi dəyişir:
Aşağı partlayış həddi – azalır.
Yuxarı partlayış həddi – artır.
Bir həcm metan qazına altı həcm azot və yaxud 3,3 həcm
CO2 əlavə olunduqda qarışıq neytrallaşır.
Температурун артмасындан асылы олараг газ щава гарышыьынын
алышма щядляри ашаьыдакы cядвялдя эюстярилир:

69
 Cədvəl 2.11.1
Температур оС. 300 500 600 700 750 800

Ашаьы алышма
4,4 3,65 3,35 3,25 -
щядди %-ля.
Йухары алышма
14,25 15,25 16,4 18,75 23,6 29,0
щядди %-ля.

Газ-щава гарышыьы йандырылдыгда, йанма золаьы даиряси йанма

мящсулларынын щяcминдян, онун температур вя тязйигиндян, йана-
cаьын йанмайа щансы реjимля верилмясиндян, йанманын щансы
шяраитдя апарылмасындан асылы олараг артыб азалыр вя бу аловун
йайылма сцряти кими анлашылыр. Газ одлуьа сабит реjимля верилдикдя,
аловун одлуьун чыхыш дешикляриндян олан мясафяси дяйишмяз галыр
вя йанма сабит-дайаныглы сайылыр. Сярф артырылдыгcа газ ахыны цзря
сабит реjим анолоjи олараг burulğanvari реjимя чеврилир, йанманын
дайаныглылыьы позулур, одлугла алов арасындакы мясафя артыр.
Аловла одлуг арасындакы мясафянин артмасы онун ани олараг
сюнмясиня вя йахуд одлугдан чыхан йанма мящсулларынын йарым-
чыг йанмасына сябяб олур. Бунун нятиcясиндя газ йанан щяр щансы
бир йердя там йанмайан йанма мящсуллары йыьымындан партлайыш
тящлцкяли щава-газ гарышыьы йарана биляр. Щяр ики щал нязяря алын-
магла аловун одлугдан узаглашдырылмасы вя йахуд гырылмасы йол-
верилмяздир. Одлуьа верилян газ сярфинин там азалдылмасы иля алов
одлуьун дахилиня сорула биляр.
Сабит тязйигдя одлуьун йанма дешиклярини бюйцтдцкъя, гарышы-
ьын ахын сцряти азалыр, бунун нятиъясиндя аловун одлугдан узаг-
лашмасы вя йахуд гырылмасы баш верир. Одлуьа дахил олан гарышыгда
щаванын мигдарынын артмасы ися аловун одлугдан узаглашмасыны
азалдыр. Kommunal-məişət ehtiyacına uyğun qazanxanalarda,
sobalarda, sənaye müəssisələrində yandırılmaq üçün nəzərdə
tutulan təbii qazın tərkibi aşağıdakı cədvəldə göstərilən
tələblərə uyğun olmalıdır.

70
 Cədvəl 5.18.2

Sıra Tələblər Həddi-

N-si miqdarı
1. Nominal aşağı istilik törətmədən ±10
mümükün meyillənmə
(%-lə, çox olmamaqla)
2. Tərkibində hidrogen-sulfidin (H2S) 2
miqdarı ( 100 m3 qazda qramlarla,
çox olmamaqla)
3. Tərkibində ammonyakın (NH3) 2
miqdarı ( 100 m3 qazda qramlarla,
çox olmamaqla)
4. Tərkibində qatran və tozun miqdarı 0,1
(100 m3 qazda
qramlarla, çox olmamaqla)
5. Tərkibində naftalinin miqdarı yayda 5
(100 m3 qazda qramlarla, çox
olmamaqla). qışda 10
6. Qoxusu (həcm üzrə %-lə). 1

7. Tərkibində oksigenin miqdarı (həcm 1

üzrə %-lə).
8. Tərkibində zəhərli birləşmələrin, o 5
cümlədən hidrogen sianidin (HCN)
miqdarı(100 m3 qazda qramlarla, çox
olmamaqla).

2.12. Йфя ыцкаштшт руыфидфтьфыэ

Еучтщдщош зкщыуыдцкшт тшяфьдфтьфыэ мц руыфидфтьфыэтвф еце-
ишй щдгтфт тцяфкце бдюъ сшрфядфкэтвфт шифкце ьъфышк фмфвфтдэйдфк
бя-бядънътвц ецыцккъафеэт цт ьъкцллци мц ьц'ыгд ршыыцышвшк. Иг
фмфвфтдэйдфк йфя alqı-satqı işinin ецcршяфеюэ – istehlakçı ецкцадцк
фкфыэтвa müəyнцт щдгтьгж еучтшлш тщкьфдфк рцввштвц
куфддфжвэкэдьфыэ, шыеурыфдэт шйешыфвш ифчэьвфт ыцьцкцдш мц ьфдшннц
штешяфьэтф гнхгт йгкгдьфыэ шждцкштц чшвьце увшк.
Йфя ыцкаштшт руыфидфтьфыэтвф бдюъ мфршвш лшьш 760 ьь сшмц
71
ыъегтг ецяншйштвц, 20°Ы еуьзукфегквф, ыэакф ицкфицк тцьдшл
рцввштвц 1 ь³ бдюъдъ рцсьц нукдцжцт ецишш йфяэт ьшйвфкэ
ьъцннцт увшдьшжвшк. Йфя лцьцкдцкш ъяцкштвц йгкфжвэкэдфт
ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфядфкэ шдц тшяфьдфтфт йфя фчэтэтэт
ьшйвфкэтэ бдюьцл ъюът цт путшж ецеишй щдгтфт ъыгд, иг
ьшйвфкэт вкщыыуд сшрфяэтф нукдцжвшкшдцт рeыфиш рцдйцнц йцвцк
З1 мц рцдйцвцт ыщткф нфкфтфт З2 ецяншйдцк ацкйштц гнхгт
щдфкфй руыфидфтьфыэвэк.
Иг ъыгддф шыецтшдцт ецяншй мц еуьзукфегк рцввштвц вкщыыуд сш-
рфяэтвфт фчэи луюцт ьфну, игчфк, нфчгв йфяэт ьшйвфкэтэ вцйш-
йдшлдц бдюьцл ьъьлътвък. Иг яфьфт бдюьц жцицлцыш фвдфтфт
ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд йгкхгыгтвфлэ руыфиш рцдйцтшт, ищкгтгт
вфчшдш вшфьуекштц тшыицецт ьцрвгв ут лцышнштвцт луюцт йфя фчэтэ
ыэчэдэи црцьшннцедш вцкцсцвц нълыцл ыъкцедц ьцрвгвдфжвэкэдьэж
фчэт ащкьфыэтэ фдэк. Фжфхэвфлэ жцлшдвцn göründüyü лшьш
ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд йгкхгыгтф йцвцк щдфт З1 ыефешл ецяншйш
фчэтэт цт ьцрвгв ут лцышнштвц З2 рцввштц йцвцк утшк.

Şəkil 2.12.1. Газ ахынынын дросселляшмяси

(З1-З2)-fərqi ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфяэтвфт луçцт йфя

фчэтэтэт фкеьфыэ шдц ибнънцт мц фяфдьфыэ шдц лшюшдцт ецяншйдцк
ацкйшвшк. Иг ацкй йфя фчэтэ ищкгтгт ут лцышнш ъякц ефь ицкзф
щдuтфnaвцл ибнънък.
Ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфяэтф йцвцк мц ыщткф йфя
лцьцкштшт въя чцее ъякц ьцрвгв руыфиш ыфрцыштвц йфя фчэтэтэт
ыефышщтфк куошь ъякц рцкцлцеш игкгдхфтмфкш (егкигдуте) щдьфдэ,
вкщыыуд сшрфяэтвфт луюцклцт ьцкрцдц мцяшннцеш ыфише
йфдьфдэвэк.
Йфя ыцкаштшт ецяншйдцк ацкйш шдц бдюъдьцыш ышыеуьштц иг ацкйш
72
нфкфвфт ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфядфкэ шдц ишкпц вшаукутышфд
ъяпцсдш, вшаукутышфд ышдащтдг ьaтщьуекдцк, КЩЛ-407 ешздш
elektron лщьздулы sərfölçən cihazlar da daxildir.
Ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд йгкхгыгтф нукдцжвшкшдцт руыфиш рцд-
йцдцк ецдшьфеф гнхгт щдфкфй щтдфкэт бдюъдцкш мц бдюьц ышыеуьштц
вфчшд щдфт вшаукутышфд ьaтщьуекдцкшт, лщьздулы сшрфядфкэт
тъьгтцмш ьщвуддцкш пбыецкшдцт ыщкхг мцкцйцыш цыфыэтвф нълыцл
вцйшйдшл ышташ ъякц ьфжэтйфнэкьф яфмщвдфкэ жцкфшештвц рфяэкдфтэк.
Вшаfьaтщьуекдцк мц лщьздулы сшрфядфк йгкгдгждфкэтф мц
ецнштфедфкэтф пбкц ыуюшдшкдцк. Рцк рфтыэ ишк istehlakçı щинуле
ъюът щтдфкэт нгчфкэ бдюьц рцввш ьфлышьгь йфя ыцкаштц пбкц
ьъцннцт щдгтгк.
Ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфяэтэт йгкфжвэкэдьфыэ ъякц ецдш-
ьфеэт ецдцидцкштц гнхгт щдфкфй нукдш ьъйфмшьце тцяцкц фдэт-
ьфйдф, щтдфкэ üfüqi мц şaquli мцяшннцедш йфя лцьцкдцкш ъяцкштвц
нукдцжвшкьцл щдфк. Йфя ецтяшьдцншсш йгкхгдфкın бдюьц ышыеу-
ьштшт тщкьфд шжштц чцдцд пцешкьцməsi nəzərə alınmaqla onların
ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфяэтфвцл мц ыщткф йфя лцьцкштшт
руыфиш чцее ыфрцыштшт 60-80D öдюъыътвцт нгчфкэ ьцыфацвц
нукдцжвшкшдьцsi və qaz təzyiq tənzimləyici sistemlərin məhdud-
laşdırıcı qurğudan sonra qoyulması məsləhət görülür. Müstəsna
hallarda tənzimləyici avadanlıqlar məhdudlaşdırıcı qurğuyadək
100D qaz kəməri ölçülü məsafə həddi gözlənilməklə qoyula
bilər. Məhdudlaşdırıcı qurğu ilə sərf ölçmədə ən böyük xətalar
qurğuyadək olan və ondan sonrakı bağlayıcı avadanlıqların
yarımçıq açılmasından yaranır. Mövcud qaz axını texnologiya-
sında buna ehtiyac olduqda bağlayıcı avadanlıqlar məhdudlaş-
dırıcı qurğuyadək 60-80D qaz kəməri ölçüsündən az olmayan
məsafədə quraşdırılmalıdır. Düz xətt üzrə hesabi sahənin
uzunluğunun yuxarıda qeyd olunan ölçülərdən iki dəfə az
olması qaz sərfinin hesablanmasında 0,5 % , üç dəfə az olması
isə 1 % xətaya yol verilməsinə səbəb olur. Bütün hallarda məh-
dudlaşdırıcı qurğuya qədər olan hesabi sahənin uzunluğunun
6D qaz kəməri ölçüsündən aşağı olmasına yol verilməməlidir.
Məhdudlaşdırıcı qurğuyadək və ondan sonrakı düz xətt üzrə
hesabi sahədə qaz kəmərinin daxili səthi hamar olmalı, qaynaq
73
tikişinin kökü daxili səthə çıxdığı halda tikiş yeri yonulub ən
yüksək dəqiqlik dərəcəsi üzrə pardaqlanmalıdır.
Вшаукутышфд ъяпцсдш мц ышдащтдг ьaтщьуекдцквц ецяншйшт мц
ецяншйдцк ацкйштшт ыгелфдэй црцьшннцеш нфяэдфт вшфйкфьдфк ъякц
йфя ыцкаштшт ьшйвфкэ фжфхэвфлэ въыегкдф руыфидфтэк:

Й ыге= Й ыффедэй ыцка ·1,333· т· 24100

Лз · Ле · Лн · Лы

Игкфвф пбыецкшдцт Й ыгелф ыефтвфке жцкфшевц ( 20°Ы мц 760

ьь сшмц ыъегтг ецяншйштвц) ыгелф цкяштвц бдюьц жцицлцыштвцт
луюцт йфяэт ьшйвфкэ ь3/ыге,
Й ыффедэй ыцка- ыцкабдюцт сшрфяэт руыфифе мцкцйцыш ъякц
ьфлышьгь бдюц ишдцсцнш ыффедэй йфя фчэтэтэт ьшйвфкэ ь3/ыффе,
1,333 – лблдъ здфтщьуекшт вфшьш цьыфдэ,
т- лблдъ здфтщьуекшт ыфнхфс пбыецкшсшыш,
24-ыгелф цкяштвцлш ыффедфкэт ыфнэ,

Лз: Ле: Лн –зфкфьуекдцкш ецяншй,еуьзукфегк мц чъыгыш юцлштшт

ьцрвгвдфжвэкэсэ йгкхгвф нфкфвэдфт йфя фчэт куошьдцкштвцт фыэдэ
щдфкфй руыфифе мцкцйцыштвцлш гнхгт руыфиш зфкфьуек
рцвдцкштвцт тшыиш ьуншддцтьц цьыфддфкэвэк.
Рцк ишк зфкфьуек рцввш ъюът фнкэ-фнкэдэйвф въяцдшж
цьыфддфкэ фжфхэвфлэ въыегкдфкдф руыфидфтэк.
Ецяншй рцввш ъюът:

Игкфвф З ьъедцй афл – ыцкабдюцт сшрфяэт шждцвшнш ьъввце

цкяштвц щкеф ьъедцй ецяншй лQ/ыь2,
З ьъедцй руыфиш – ьъедцй руыфиш ецяншй лQ/ыь2
З ифк афлешлш мц З ифк тщкьфд (760 ьь сшмц ыъегтг)
ифкщьуекшл афлешлш мц тщкьфд ецяншйдцк (ьь сшмц ыъегтг)
Еуьзукфегк рцввш ъюът:

74
 Е руыфиш – руыфиш ьъедцй еуьзукфегк °Л,
Е афлешлш- ьцрвгвдфжвэкэсэвфлэ фчэт куошьштвцт фыэдэ щдфкфй
нфкфтфт щкеф афлешлш ьъедцй еуьзукфегк °Л , е – руыфиш мц е-
афлешлш шыц йфяэт руыфиш мц афлешлш еуьзукфегкuвuк °Ы.

Чъыгыш юцлш рцввш ъюът:

Игкфвф Н руыфиш мц Н афлешлш йфяэт руыфиш мц афлешлш чъыгыш
юцлшышвшк (лй.ь3)
Лs – йфяэт ыэчэдьф цьыфдэ ьцрвгвдфжвэкэсэ вкщыыуд сшрфяэт-
dфт луюцт йфяэт фчэт куошьштц гнхгт ецяншйштшт, еуьзу-
кфегкгтгт, чъыгыш юцлшыштшт, ецклшиштшт вцншжьцыштвцт фыэдэ
щдфкфй вбмкъ вцншжцт лцьшннцевшк мц нълыцл ецяншйдц тцйд
щдгтфт куфд йфядфкэт фчэт ыцкаштшт руыфидфтьфыэтвф тцяцкц
фдэтьфдэвэк. Йфя ыцкаштшт руыфидфтьфыэтвф ецяншйдцк ацкйштц
гнхгт шждцнцт КЩЛ-407 мц ы. удулекщт ешздш сшрфядфквфт ифжйф
"Tгrишт", "Удыеук", Кщьуе ешздш ыцтфну мц ьцшжце црцьшннцедш
йфя ыфнхфсдфкэ путшж ецеишй щдгтгкlar. Təbii qazın alqı-
satqısında dəqiq hesabat aparılması ən başlıca şərtdir. Bu
Azəriqaz QSC-nin tərkibinə daxil olan şəhər, rayon Qİİ-də,
MMC-lərdə fəaliyyət göstərən “Qazın qəbulu satışı və
hesabatı” şöbələri haqqında olan , “Azəriqaz” QSC tərəfindən
işlənilmiş və təsdiq olunmuş 08.05.2006-cı il tarixli əsasnamədə
öz əksini tapmışdır.
Həmçinin ölçü qovşaqlarında qəbul olunan qaz həcminin
dəqiq hesablanması Azərbaycan Elmi-Tədqiqat və Layihə Qaz
İnstitutu tərəfindən işlənilmiş, “Azəriqaz” QSC ilə razılaş-
dırılmış və 2007-ci il tarixində Sənaye Energetika Nazirliyi
tərəfindən təsdiq olunmuş metodikaya uyğun olmalıdır.
Standart məişət-qaz cihazlarının girişində qazın təzyiqi 80-
120 mm. su sütunu həddindən az olmamalıdır.Bu odluqda

75
qazın tam yanmasını və sayğacların normal rejimdə işləməsini
təmin edən ən başlıca şərtdir.
Hər il sənaye və əhali qaz abunəçiləri ilə qaz alqı-satqısı
üzrə müqavilə bağlanılır. Qarşılıqlı tərəflər müqavilə öhdəlik-
lərinin yerinə yetirilməsi və onlara əməl olunmasına görə
hüquqi məsuliyyət daşıyırlar.
Əhali qaz abunəçilərinin mənzillərində maliyyə mənbəylə-
rindən asılı olmayaraq məişət qaz sayğaclarının quraşdırılması
və sayğacların möhürlənməsində xüsusi möhürdən istifadə
olunması qaydaları üzrə təlimat “Azəriqaz” QSC ilə razılaş-
dırılmış və 2005-ci il tarixində Sənaye Energetika Nazirliyi
tərəfindən təsdiq olunmuşdur.
Qaz axınının drosselləşdirilməsi texnalogiyası əsasında
qurulan ROK-407 tipli elektron qaz sərfölçən cihazları axın
prosesində qaz halının dəyişməsini xarakterizə edən kəmiyyət-
lərin (təzyiq, temperatur, xüsusi çəki və sıxlıq) qiymətlərinin
dəyişməsinə rəğmən məhdudlaşdırıcı qurğunun mütləq hesabi
kəmiyyətləri də daxil olmaqla bu kəmiyyətlərin dövrü olaraq
cihazın monitorunda göstərilməsini, qaz sərfinin saatlıq və
sutkalıq hasablanmasını təmin edir. Bu cihazda mütləq təzyiqin
qiymətlərinin bütün hallarda dəyişmələri istər qaz sərfinin
hesablanmasında, istərsə də ona nəzarət olunmasında təzyiqin
ölçü vahidinin kPa-la qeyd olunması nəzərdə tutulur.
100 kPa=760 m.m.c.st.=1 kQ/sm2=0,1MPa
Əgər cihazın monitorunda təzyiq dəyişmələrinə baxış
anında 500 000 rəqəmi görünürsə, bu mütləq təzyiqin
qiymətidir. Mütləq təzyiq atmosferdə mövcud olan atmosfer
təzyiqi ilə (barometrik təzyiq) hər hansı bir təsirlə onu üstələyən
izafi təzyiqin cəmindən ibarətdir.
Pmütləq=Pbar+Pizafi= 100 kPa+400 kPa=500 kPa ;
bu bərabərlikdə alınan mütləq təzyiqin qiyməti cihazda
da eyni ilə nəzərə alınır və göstərilir.

76
 2.13. Turbinli sənaye qaz sayğacları

“QAZ SUZAN” kompaniyası G 65-dən G 4600-dək müxtəlif

modelli turbinli qaz sayğacaları istehsal edir.Bu sayğaclar təzyiqin
aşağı endirilməsi üzrə stansiyalarda qaz sərfininin ölçülməsini
təmin edir. Çoxillik istismar üzrə istehsalat sinağından keçmiş
“QAZ SUZAN” kompaniyasının sayğacları beynəlxalq
standartlara və qaz istehlakçılarının tələbatına uyğundur.

Шякил: 2.13.1. Турбинли газ сайьаъы

Turbinli qaz sayğacları aşağıdakı kimi işləyir:

Qaz axını turbinin çarxını fırladır, hərəkət mexaniki olaraq
maqnitlə hesablama mexanizminə ötürülür. Qaz axını həcminin
hesablanması turbinin fırlanma sürəti ilə axının xətt sürəti arasında
mütənasiblik yaranmaqla təmin olunur.
Bu tip qaz sayğacları möhkəm gövdələri və dəqiq hesablama
xüsusiyyətlərinə malik olmaları səbəbindən təmiz, quru təbii
qazların və sair (propan, butan, azot.) həcmlərinin hesablanma-
sında tətbiq olunurlar.
Təzyiq və nominal en ölçüsündən asılı olaraq hesablama
diapazonu 1:10, 1:20, hətta ehtiyac olduqda 1:30 nisbətində olur.
Yüksək təzyiqə sınaqdan keçirilərkən hesablama diapazonu
1:50 nisbətinədək genişlənə bilər. Hesablama diapazonu 1:20
77
nisbətində olan turbinli qaz sayğacları üçün müəyyən olunmuş
xətalar aşağıdakı kimidir:
+2%. Qmin<Q<0,2Qmax.
+1%. 0,2 Qmax<Q<Qmax.
1:30 nisbətli hasablama diapazonlu turbinli qaz sayğacları
üçün:2.7
+2%. Qmin<Q<0,15Qmax.
+1%. 0,15 Qmax<Q<Qmax.
Qazın temperaturu -10oS-dən+60 oS-dək,
Ətraf mühitin temperaturu: -30 oS-dən + 60 oS-dək
Avadanlığın saxlanma temperaturu: -40 oS-dən + 70 oS-dək
Bütün nominal ölçüləri –DM50-dən DN 600-dək.
Sinifi-ANSİ-150,300,600.
Buraxma imkanı-100m3/saat (65)-dən 6000 m3/saat (G4600).
Sifariş üzrə böyük ölçülü və daha böyük buraxma imkanlı qaz
sayğacları istehsal olunur.

2.14. Диафрагмалы məişət газ сайьаcлары

Ý 2,5 Ìîäåëè Ý 10 ìîäåëè

78
 Ý Ñ-76-010 À äèàôðàãìàëû ãàç ñàéüàæûíûí òåõíèêè ýþñòÿðèæèëÿðè
Æÿäâÿë 2.14.1
Сыра Хцсусиййятляри Modeli
1 Типи Э 10
2 Максимум сярф, Г мах 16 м3/саат
3 Минимум сярф, Г мин 0,1 м3 саат
4 Дюври щяжм 10 дм3
5 Максимум ишчи тязйиг, 0,02 MPa
6 Сайма гурьусунун диапазону 6 рягямли
7 Шкала бюлэцсц Дм3
8 Ятраф мцщитин температуру -290 С- дян + 60 0 С- дяк
9 Дягиглик +3% ядяр Г мин < Г< 2Гмин
+2% ядяр 2 Г мин < Г< Г мах

2.15. (G4, G2,5 , G 1,6)

məişət qaz sayğacları barədə

Бу аваданлыглар Actaris Reims tərəfindən Fransada işlənib ha-

zırlanmış yerdəyişmə diaqramı növlü məişət qaz sayğaclarıdır. Bu
sayğaclar yüngül çəkili, kompakt qabaritli, uzunmüddətli istismara
dözümlü olmaqla, aşağı axından başlayaraq dəqiq ölçmə sisteminə
malikdirlər.

Bu cihazlar təbii, neftli səmt, süni daş kömür qazları və

bioqazın ölçülməsində tətbiq olunurlar.
İş temperaturu – 20 oS-dən + 50 oS dək
Maksimum işçi təzyiqi – 0,5 bar,
Növlər üzrə ölçmə dərəcəsi.

79
 Növü Qmax Qmin
G 1,6 2,5 m3/saat 0,016 m3/saat
G 2,5 4 m3/saat 0,025 m3/saat
G4 6 m3/saat 0,040 m3/saat

Qmax da yol verilən xəta + 1,5 %

Qmin da yol verilən xəta + 3%
Qmax da təzyiq itkisi < 200 Pa
Qmin da təzyiq itkisi < 60 Pa
Materialı – anti-korroziya polad materialı.
Axın istiqaməti :- sola və sağa.

Daşınma və quraşdırma zamanı sayğac düz qaydada

qoyulmalıdır.
Oksigen və asetilen ölçmək üçün tətbiqi yolverilməzdir.
Sayğaclar düzgün qaydada istismar olunduqda texniki xidmətə
az ehtiyac olur.
Bu sayğacların dövrü yoxlama müddəti 5 il, orta xidmət
müddəti isə 20 (iyirmi) ildir.

2.16. Qaz kredit sayğacları

GALLUS-2002

Gallus-2002 tipli, öncədən

ödənişli məişət-qaz sayğacları aşağı
təzyiqli qazların həcmini ölçmək
üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Sayğacların kreditləşdirilməsi
əvvəlcədən ödənişli smart kartlar
vasitəsi ilə həyata keçirilir.G1,6;
G2,5; G4 növ sayğaclar temperaturu
200S-dən 600S-dək, ən böyük işçi
təzyiqi 0,05 MPa-dək olan təbii qaz,
qaz şəkilli propan, butan, onların
qarışığı, hava, azot və sair qeyri-

80
aqressiv qazların axın sərfini ölçmək üçün tətbiq olunurlar.Ətraf
mühitinin temperaturu - 200S- dən +500S-dək olan yerlərdə
istismar etmək üçün nəzərdə tutulmuşlar.
Sayğacın dövri yoxlanılmasından başqa əlavə xüsusi texniki
qulluğa ehtiyacı yoxdur.
Sayğaca 0,05 MPa-dan artıq təzyiqlə qaz vermək, onun sıradan
çıxmasına səbəb ola bilər.
Sayğac yaşayış yeri daxilində mətbəxdə və yaxud dəhlizdə
quraşdırılır.

2.17. Qaz kəmərində təzyiq və kəmərin en kəsiyinə görə

qaz axını sərfinin təyini

Qaz kəməri borusunun en kəsiyi və təzyiqə görə qaz axını

sərfinin hesblanması üçün Azərbaycan Elmi-Tədqiqat və Layihə
Qaz İnstitutu tərəfindən aşağıdakı hesablama üsulu təklif olunur:
Q=3600 •F•C , m3/saat;
burada : Q- qaz sərfi, m3/saat,
F- qaz kəmərinin en kəsiyi, m2
2
F= π • d /4 , m2, burada

π-3,14 ; d-borunun diametri, m,

C- qaz kəmərində qazın sürəti, m/san,
H
C = 0, 65 2 g , m/san. burada
Y
g= sərbəst düşmə təcili, g= 9,81 m/san2
H= qaz kəmərində təzyiq düşküsü, mm. su süt.
γ- qazın xüsusi çəkisi, kq/m3
γ- 0,7 kq/m3 ;

81
 Aşağıdakı cədvəldə müxtəlif diametrli qaz kəmərlərində qaz sərfinin hesablanmış həcmləri verilmişdir.

82
 1
d= düym ölçülü qaz kəmərinin en kəsiyinə və kəmərdə
2
olan qazın təzyiqinə görə (0,01-0,05 MPa) qaz axını sərfinin
hesablanmış qiymətləri:

Cədvəl 2.17.2
Qaz kəmərində təzyiq , mm su sütunu
2005 3008 4011 5149
Qaz Qaz Qaz kəmərində təzyiq , mm civə
kəmərinin kəmərinin sütunu
diametri en kəsiyi
148 222 296 380

Qaz sərfi, m3/saat

2
düym m
½ 0,000127 70,2 86,0 99,3 112,6

Yuxarıdakı cədvəllərdə göstərilən hesablamalar standart

şəraitdə DÜİST 5542-87-nin tələblərinə uyğun təbii qaz üçün
aparılmışdır. (t=20 0S, γ=0,7 kq/m3 )

2.18. Qaz alqı-satqısı üzrə “Təchizatçı” və “İstehlakçı”

tərəflər arasında onların vəzifə, öhdəlik və
məsuliyyətlərini müəyyən edən müqavilə barədə

Təbii qaz təchizatı üzrə təchizatçı və istehlakçı tərəflər, fiziki

və hüquqi şəxslər arasında bağlanan müqavilə qaz təsərrüfatının
istismarı, təbii qazdan istifadə qaydalarına dair öhdəlik və şərtləri
tənzimləyir.
Tərəflər müqavilədən irəli gələn öhdəlikləri yerinə yetirərkən
“Qaz təsərrüfatında texniki təhlükəsizlik qaydaları” –na, isteh-
lakçılar tərəfindən təbii qazdan istifadə qaydalarının pozulması
hallarında qanunsuz istifadə olunmuş qazın dəyərinin ödənilməsi
83
qaydalarına, qaz təsərrüfatı sahələrində maliyyə münasibətlərini
tənzimləyən müvafiq qanunvericilik aktlarına, “Azəriqaz ” QSC-
nin təlimat və göstərişlərinə əməl etməlidirlər.
Tərəflər əvvəlcədən razılaşdırılmış qazın təminatı, istismarı və
təbii qazın istifadəsinə dair rejimə əməl etməlidirlər.
“İstehlakçı” tərəf öz ərazisində və balansında olan qaz
təsərrüfatına aid texnoloji avadanlıqları, o cümlədən qaz xətlərini,
onun tənzimləyici və bağlayıcı avadanlıqların, nəzarət-ölçü
cihazlarını layihəyə uyğun saz və istismara tam yararlı halda
saxlamağa cavabdehlik daşıyır.
“İstehlakçı” tərəf müvafiq qayda və təlimatlara əsasən
“Təchizatçı” tərəfə müəyyən edilmiş müddət ərzində aşağıdakı
sənədləri təqdim etməlidir:
1.Tüstüçəkən qurğuların təmizlənməsi və yoxlanılmasına dair
yanğın mühafizə xidmətinin aktı.
2.Müəssisə üzrə qaz təsərrüfatına cavabdeh şəxsin təyin
edilməsinə dair verilmiş əmrin surəti.
3.Qaz təsərrüfatına xidmət göstərən işçilərin “Qaz təsərrü-
fatında texniki təhlükəsizlik qaydaları” haqqında biliklərinin
yoxlanılması protokolu.
4.Qazanxanada təbii qazdan istifadə edən “İstehlakçı” lar hər
isitmə mövsümü başlayanadək “Qaz təsərrüfatında texniki təhlü-
kəsizlik qaydaları”-nın müvafiq bəndlərində göstərilən və qanunla
müəyyən olunmuş digər zəruri sənədləri “Təchizatçı”ya təqdim
etməlidirlər.
“İstehlakçı” ona verilən təbii qazdan ikinci istehlakçının isti-
fadə etməsinə yol verməməlidir və əks halda bundan irəli gələn hər
hansı bir zərərə və bədbəxt hadisəyə görə məsuliyyət daşıyır.
Ölçü cihazlarının hər hansı bir səbəbdən yararsız vəziyyətə gə-
tirilməsi, sındırılması, bilərəkdən istismardan çıxarılması nəticə-
sində “Təchizatçı” ya dəymiş zərər “İstehlakçı” tərəfindən tam
olaraq ödənilməlidir.
“İstehlakçı” ya verilən təbii qazın miqdarının “Təchizatçı”-dan
asılı olmayan səbəblərdən azaldığı hallarda, qaz təminatı dayan-
dırıldıqda “İstehlakçı” istehsal prosesinin normal fəaliyyəti üçün
ehtiyat yanacağı tədarük etməlidir.
84
 Tələb olunan təbii qazın miqdarında dəyişiklik olarsa, “İs-
tehlakçı” bu haqda “Təchizatçı” ya bir ay qabaqcadan rəsmi məlu-
mat verməlidir. Layihədə bu müqavilədə nəzərdə tutulmuş qaz
işlədən cihazlardan əlavə cihaz və ya avadanlıqların qoşulması
aşkar edilərsə “İstehlakçı”ya təbii qazın verilməsi xəbərdarlıq
etməklə qeyri-şərtsiz dayandırılır və layihə sənədlərində buna
uyğun dəyişiklik edildikdən sonra qaz təchizatı bərpa edilir.
Eyni zamanda layihədə və müqavilədə nəzərdə tutulmuş qaz
işlədən cihazlardan əlavə qoşulmuş cihaz və avadanlıqların ümumi
işlətdikləri qaz sərfi sayğacın maksimum ölçmə qabiliyyətindən ar-
tıq olarsa qanunsuz istifadə olunmuş qazın dəyəri borunun qoşul-
ma nöqtəsindəki en kəsiyindən və borudakı qazın təzyiqindən asılı
olaraq axırıncı texniki baxış müddətindən sonrakı dövr üçün müəs-
sisənin gündəlik maksimum iş rejiminə uyğun hesablanaraq “İsteh-
lakçı” tərəfindən “Təchizatıçı”nın hesablaşma hesabına ödənilir.
Sayğacdan əvvəl qaz xəttinə qanunsuz qoşulma aşkar olun-
duqda qazın verilməsi qeyri-şərtsiz dayandırılır, axırıncı texniki
baxış müddətindən sonrakı dövr üçün qanunsuz işlədilmiş qazın
dəyəri maksimum iş rejimi üçün (saatlıq) borunun en kəsiyi üzrə
hesablanaraq “İstehlakçı” tərəfindən “Təchizatçı”-nın hesablaşma
hesabına ödənilir.
Sayğaca və plomblara hər hansı bir müdaxilə, sayğac plomb-
suz, həmçinin sənədi olmayan plombla möhürlənmiş olduqda,
qazın verilməsi qeyri-şərtsiz dayandırılır.
Axırıncı texniki baxış müddətindən sonrakı dövr üçün qanun-
suz işlədilmiş qazın həcmi maksimum iş rejimi üçün (saatlıq)
borunun en kəsiyi üzrə hesablanaraq “İstehlakçı” tərəfindən
“Təchizatçı”-nın hesablaşma hesabına ödənilir.
Bu müqavilədə nəzərdə tutulmuş bütün təşkilati, hüquqi,
iqtisadi və texniki məsələlərin həlli yalnız müqavilənin şərtlərinə
uyğun olaraq tərəflərin qarşılıqlı razılığı əsasında, əks halda isə
məhkəmə yolu ilə həll edilir.
Bu müqavilə “İstehlakçı” ilə razılaşdırılaraq imzalanıb
möhürləndikdən sonra, “İstehlakçı”nın ünvanına
göndərilməlidir.

85
 FƏSİL 3. MƏDƏN İŞLƏRİ

3.1.Мядяндян газ кямярляриня гядяр апарылан ямялиййатлар

Щасил олунан тябии və səmt qazları мядяндян башлайан илкин

газ кямярляри иля истисмарда олан бир нечя газ гуйусу чыхышынын
бирляшдийи йыьма мянтягяси адланан коллектор говшаьына
ютрцрцлцр.
Щяр бир гуйунун чыхышында щасил олунан тябии газын илкин
механики гарышыглардан тямизлянмяси вя həcmlə мигдарынын
юлчцлмяси ишляри иcра олунур. Гуйуларын айры-айрылыгда эеофизики
имканлары, о cцмлядян мцхтялиф тязйигляря малик олмалары ня-
зяря алынмагла газ йыьма мянтягясиня дахил олан щяр бир газ
кямяри цзяриндя uyьun якс гапаглар вя газ тянзимляйиcиляри
гурашдырылыр.
Газ кямярляри йерли шяраит вя техники имканлар нязяря
алынмагла йерцстц вя йахуд йералты ишляниля биляр.
Мядян шяраитиндя газын йыьылдыьы илкин технолоjи аваданлыглар
системиня онун рцтубятдян, конденсатдан, CО2, Щ2С вя сцхур
дяняcикляриндян тямизлянмяси цчцн тятбиг олунан ири щяcмли
сепараторлар, адсорберляр, абсорберляр, газ гурутма вя иситмя
гурьулары, метанол тясяррцфаты, йаь тясяррцфаты, нязарят-юлчц
cищазлары, газы 5-8 МПа тязйиг щяддиня гядяр сыхма имканлы
Газ компрессор стансийасы, аваданлыгларын електрокимйяви мц-
щафизяsi вя атмосфердя баш веря bilən електрик бошалмаларындан
мцщафизя гурьулары дахилдир.
Щяр щансы бир мядян гуйусу йералты вя йерцстц olmaqla ики
щиссядян ибарятдир.
Йералты щиссяйя гуйунун диби, гуйу лцляси вя онун ичярисиня
йерляшдирилян фявваря (фонтан) борусу, йерцстц щиссяйя ися гуйу-
нун аьзына йерляшдирилян илкин фявваря баьлайыcы avadanlığı, якс
гапаг, газ тянзимляйиcиси, эюстярян вя йахуд юзцйазан техники
мaнометрляр комплекси дахилдир. Мцасир газма технолоэийасы
гуруда вя дяниздя нефт-газчыхарма ишляринин 15kм-дян артыг дя-
ринликдя görülməsinə имкан верир.

86
 Шякил 3.1.1. Газ гуйусу

1. Юзцл
2. Мящсулдар лай
3. Дайаг
4. Дялмяляр
5. Юртцк
6. Фявваря бору дясти
7. Ятраф бору дясти
8. Боруларарасы сащя
9. Семент
10. Ишчи чыхыш хятти
11. Кечид
12.16. Сийиртмя
13. Низамлайыъы штусер
14. Фявваря борусу
15. Термометр
17. Буфер
18. Мaнометр

Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda “Şahdəniz” qaz kondensat

yatağında qazılan quyuların dərinliyi 7 km-dən artıqdır.
Газлы йатагlarда лай тязйигləri йатаqların йерляшмя дярин-
лиklərindən асылы олараг мцхтялиф olduğu kimi aйры-айры йатаг-
лардан чыхарылан газларын тяркибi də ейни olmur. Hasil olunan qaz-
ların tərkibindən asılı olaraq onların çıxarıldığı yataqlar təmiz
qazlı və qazlı-kondensatlı olmaqla fərqlənirlər. Təmiz qazlı
yataq əsasən metan qazından (99,6%), etan və az tərkibdə baş-
qa karbohidrogenlərdən ibarətdir. Bu qazın tərkibində propan,
butan və başqa karbohidrogenlərin miqdarı ən az faizlərlə
ölçülür və belə yataqların qazı maye karbohidrogenlər tərkibli
olmadığından, hətta quru qazlar adlandırılırlar. Separasiya
olunmuş qaz - kondensat yataqlarının qazı tərkibcə təmiz qaz
yataqlarından hasil olunan quru qazlara yaxındır. Səmt qazla-
rının tərkibi təbii qazlar kimi metan və onun homoloqlarından
ibarətdir. Lakin onlarda təbii qazların tərkibində olduğundan
87
fərqli olaraq miqdarca metan az, etan, propan, butan və
pentan isə daha çoxdur. Neft-mədən qazının tərkibində hətta
azot və CO2 müşahidə olunur. Neft-mədən qazı mədən
şəraitində neftdən ayrıldıqdan sonra onun tərkibindən yüksək
karbohidrogenləri götürmək üçün qaz emalı zavoduna ötürülür.
Тябии газын механики вя майе гарышыглардын тямизлянмяси
цчцн башлыcа олараг ири щяcмли вя çиклон типли сепараторлар тяtбиг
олунурlar. Механики гарышыглар дедикдя конденсат, газолин, су
дамcылары, сцхур дяняcикляри вя саир бу кими мядян туллантылары
нязярдя тутулур.
Ири щяcмли сепараторларда онларын конструксийаларына эюря газын
истигамяти дяйишяряк щярякят сцрятинин азалмасына сябяб олур.
Sепаратор yыьылан механики гарышыьын мигдарындан асылы олараг
sutka ərzində vaxt aşarı цфцрцлмялидир.
Çиклон типли сепараторларда ися газ йухары эириш борусундан
дахил олуб бурульан (турбулент) щярякят цзря сепараторун ашаьы
сферасына доьру истигамятлянир. Бу заман газ ахынынын фырланма
сцряти çиклонун мяркязиндя статик тязйигин дцшмясиня сябяб олур.
Механики гарышыьын аьыр щиссяcикляри даиря цзря çиклонун диварына
сыхылараг аьырлыг гцввясинин тясири алтында ашаьы сферанын бункериня
чюкцр. Çиклонун мяркязи щиссясиндя фырланыб бошалан тямиз газ
тябягяси ахыны истигамятини дяйишяряк çиклонун йухары сферасында
йерляшян чыхыш борусуна доьру йюнялир. Бункеря йыьылан гарышыьын
мигдарындан асылы олараг цфцрцлмя ямялиййаты бцтцн щалларда
бунун цчцн нязярдя тутулмуш хцсуси чянляря апарылмалыдыр.
Тябии газын механики гарышыглардан тямизлянмяси ишляринин иcра
олунмасы цчцн çиклон типли сепараторлар даща ялверишли вя
мящсулдардырлар.

88
 1. Эириш 1. Чиклон
2. Цфцрмя чыхышы 2. Бункер
3. Чыхыш 3. Цфцрмя чыхышы
4. Эириш
5. Чыхыш

Шякил 3.1.2. А – ири щяъмли вя Б – чиклон типли сепараторлар

89
 Шякил 3.1.3. Шагули
жалйцзли сепаратор

1. Эириш
2. Чыхыш
3. Сепараторун
эювдяси
4. Жалйцзли
тянзимляйиъи бюлмя
5. Сявиййяйя
нязарят эюзлцйц
6. Лйцк
7. Конденсат чыхышы
8. Конденсатайыран Шякил 3.1.4. Цфцги жалйцзлц сепаратор
цчцн эюзлцк
9. Манометр йери
10. Дифманометр 1. Эириш, 2. Чыхыш, 3. Эювдя, 4, Жалйцзлц
йери тямизляйиъи бюлмя, 5.Гапаг, 6. Конден-
11. Дренаж сатйыьан, 7.Дифманометр йери, 8. Бошалтма
12. Щава эюзлцйц йери, 9.Дренаж, 10. Лйцк, 11. Конден-
сатайыран лйцки
90

Шякил 3.1.5. Газ кямяриндян
конденсаты хариъ етмяк цчцн тятбиг
олунан гурьу
1. Газ кямяри, 2. Конденсат, 3. Дренаж
борусу, 4. Флянсли бору, 5. Йцксяк
тязйигли вентил, 6. Конденсатютцрцъц бору.
Шякил 3.1.6. 820 вя 1020 мм-лик
диаметрли газ кямярляри цчцн тятбиг
олунан конденсатйыьан гурьунун схеми
1. Газ кямяри,
2. Конденсатйыьан чян,
3. Конденсат ахмасы цчцн бору,
4. Конденсат тутан фянд борусу
91
 ìàíîìåòð
ãóéó
òÿíçèìëÿéèæè
ñåïåðàòîð ñÿðôþë÷ÿn
ÃÏÑ

ÃÅÇ

ãóéó
Ãàç
éûüìà
ìÿíòÿãÿñè ÃÊÑ

ÉÃÑÀ

ãóéó

Şəkil 3.1.7. Ãàç éûüìà ìÿíòÿãÿñè âÿ ãàç íÿãëè ñèñòåìè.

92
 3.2. Mədən şəraitində qазын гурудулмасы

Йцксяк тязйиг вя ашаьы температур шяраити газда олан су

бухарлары вя аьыр карбощидроэенлярин кристаlлощидрат бирляшмялярини
ямяля эятиря билдийиндян qар вя буз парчаларыны хатырладан бу
бирляшмяляр системин щяр щансы бир йериндя газ ахынынын гаршысыны
баьлайыб ону мящдудлашдырыр. Ona görə də тябии газын нягля
ютцрцлмяzdən габаг гурудулмасы мягсядя уйьундур.
Газ кямярляриндя тябии газын гурудулмуш щалда нягл олунмасы,
щям дя кямярин дахили сятщинин вя онун баьлайыcы avadanlıqlarının
дахилдян коррозийайа уьрайыб сырадан чыхмасынын гаршысыны алыр. Газын
гурудулмасында адсорбсийа-бярк, абсорбсийа-майе удуcулардан
истифадя етмяк, физики цсул кими газын нямлийинин дондурулмагла
чыхарылмасы вя ашаьы температурда сепарасийа цсуллары тятбиг олунур.
Bярк удуcулар актив кюмцр, алцминиум оксиди, боксит, сликаgел вя
саирдян ибарятдир. Майе газларын адсорбсийа олунмасы просесиндя
олдуьу кими газ адсорберя онун ашаьы сферасына гат-гат йыьылмыш
щопдуруcулары кечмякля дахил олур. Бу заман газын нямлийи щоп-
дуруcуйа удулур. Бярк щопдуруcуларын ещтийаc олдуьу щалда нювбяти
ямялиййатлар цчцн тямизлянмяси вя гурудулмасы хцсуси гыздырыcыдан
истифадя етмякля 200-2500С температур шяраитиндя апарылыр. Абсорбсийа
просесиндя майе удуcулар кими диетиленгликол (C4Щ10О3) вя триетилен-
гликол (C6Щ14О2) препаратлары эениш тятбиг олунурlar. Газ абсорберя
ашаьы сферайа тюкцлмцш гликолу кечмякля дахил олур, онун тяркибиндя
олан су бухарлары гликолла удулур. Тямиз газ абсорберин йухары
щиссясиндян чыхыб газ кямярляри системиня ютцрцлцр. Гликолларын
тятбигиндя шещ нюгтяси, həm də temperatur 25-450С ашаьы енир.

3.3 . Qazın aşağı temperaturda separasiya olunması

Qazın aşağı temperaturda separasiya olunması onun drosel-

ləşmə vaxtı öz-özünə soyumasıdır. Bu zaman separatorda qazdan
maye ayrılması baş verir və verilmiş təzyiq həddində aşağı tempe-
ratur şəraiti yaratmanın tətbiqi qaz qarışığından ağır karbohidro-
genlərin və suyun tam ayrılmasına imkan yaradır. Respublikamız-
da olan qaz yataqlarının çoxu qaz-kondensatlıdır.

93
 1

Шякил 3.3.1. Газын ашаьы температурда сепарасийа олунмасы

гурьусу
1. Эириш борусу, 2. Нямликйыьан, 3. Истиликдяйишян, 4. Щидрат ту-
тан, 5. Штусер, 6. Сепаратор, 7. Конденсатйыьан, 8. Конденсат-
йыьанын кюйняйи, 9. Метанол йахуд ДЕГ чяни

Qaz-kondensat yataqları mədənlərindən qazın yığılması və

onun magistral qaz kəmərləri ilə nəql olunması bir sıra
xüsusiyyətlər və çətinliklərlə bağlıdır. Bu əsasən kondensatın sepa-
rasiya olunmasından və qazın qurudulmasından ibarətdir.
Mədəndə qazın separasiya olunması ənənəvi olaraq müsbət
temperaturda aparılır.
Korbohidrogenlər qazda buxaraoxşar halda olub, onunla birgə
qaz kəmərinə daxil olduqlarından mədən şəraitində qazın sepa-
rasiya olunması əhəmiyyətli nəticəni vermir.Yüngül kondensasiya
olunan qarışıqların qazdan tam ayrılmasını təmin etmək üçün
separatorda qazın temperaturu minimuma endirilməlidir. Bu
əməliyyat mədən şəraitində qazı nəqlə ötürməzdən qabaq onun
tərkibində olan kondensatı və nəmliyi tutmaq üçün aşağı tem-
peraturlu separasiya tətbiq etməklə icra olunur.
Qazın aşağı temperaturlu separasiyasının ən sadə qurğusu
aşağıdakı kimi işləyir:
94
 Qaz quyudan qaz kəmərində nəqletmə təzyiqindən aşağı olma-
yan və yaxud maksimum kondensasiyanı təmin edə bilən təzyiqlə
ştuser vasitəsi ilə separatora daxil olur. Ştuserə qədər və sonrakı
təzyiqlər fərqinin böyük olmasından asılı olaraq separatorda
temperatur azalacaq, ardıcıl olaraq aşağı temperaturlu separasiya
prosesinin effektliliyi təmin olunacaq. Aşağı temperaturlu separa-
siyanın (ATS) üstünlükləri tətbiq olunan avadanlığın sadə olmasın-
dan, qazın kifayət qədər qurudulması imkanından, qaz kəmərinə
nəqletmə vaxtı kondensat damcıları düşməsinin aradan qaldı-
rılmasından, qazın qurudulmasının və kondensatın maya dəyərinin
aşağl olmasından ibarətdir. ATS-nin nöqsan cəhətləri onun işinin
lay təzyiqinin düşməsindən və stuserdə təzyqilər fərqinin azalma-
sından asılı olaraq separatorda kondensasiya olunma temperaturu
şəraitinin pozulmasına görə qeyri-sabit olmasından ibarətdir.
ATS ştuserə qədər yüksək təzyq şəraiti təmin olunduğu, bunun
təsiri ilə separatora daxil olan qazda aşağı temeratur yarandığı və
stuserdə təzyiqlər fərqinin P1/P2 >2,5 olduğu hallarda effektli ola
bilər.
Stuserədək temperatur və maksimum kondensasiyada təzyiq nə
qədər çox olsa öz-özünə soyuma üçün lazım olan təzyqilər fərqinin
saxlanmasına bir o qədər az vaxt müddəti lazım olar.
Şəkildən göründüyü kimi qaz 1 boru kəməri ilə 2 nəmlik yığana
daxil olur, tərkibi kondensat və sudan ibarət olan nəmlik dam-
cılarından təmizləndikdən sonra 3 istilikdəyişənə, 4 hidrattutana, 5
ştuserdən keçərək soyuq halda separatora ötürülür. Bir sıra qurğularda
buna zərurət olmadıqda hidrattutanın olması nəzərə alınmır.
Qaz 4 hidrat tutanı keçərək 5 ştuserə çatır, bir anda onun sürəti
dəyişir, axın hərəkəti enerjisinin bir hissəsi itir, temperatur və
təzyiqinin enməsi müşahidə olunur. Bu zaman qazdan ani olaraq
yüksək qaynar karbohidrogenlər və maye fazasında su ayrılır. Metan,
etan və propan su damcıları ilə birləşərək kiçik buz və qar
dənəciklərini xatırladan kristal hidratı əmələ gətirərək 6 separatoru
doldurur. Separatorun daxilindəki kondensat kristal hidrat dənəcikləri
ilə birgə separatorun alt hissəsində yerləşən 7 kondensatyığana yığılır.
Kondensatyığanın 8 köynəyi kənar istilik daşıyıcıları, o cümlə-
dən, isti buxar, isti su, yanar qaz ilə qızdırılır və bu kondensat
95
yığanda kristal hidratın parçalanması üçün lazım olan temperatur
şəraitini yaradır.
Kristal hidratın parçalanması nəticəsində yaranan su qarışığı
xüsusi kondensat çəninə yönəldilir, orada kondensat sudan ayrıl-
dıqdan sonra təkrar emala, su isə texnoloji prosesdə metanol və ya-
xud dietilenqlikol tətbiq edilmədiyi halda kanalizasiyaya axıdılır.

3.4. Qazın qızdırılması qurğusu

Magistral Qaz kəmərlərində hidrat tıxacı əmələ gəlməsindən

yayınmaq məqsədi ilə qazın qızdırılması YQSA və QPS-ərazi-
lərində həyata keçirilir. Bu üsulun tətbiqi qaz kəmərinin daxilində
əmələ gələn hidrat kristallarının dağılmasına səbəb olmaqla, qaz
nəqletmə sistemində hidrat tıxacı əmələ gəlməsinin qarşısını alır.
Qaz yeraltı qaz saxlama quyusundan yerin üst səthinə ənənəvi
olaraq yüksək təzyiqlə və nəmliklə doymuş halda çıxır. Mədən
şəraitində Yeraltı qaz saxlama anbarından Magistral qaz kəmərinə
ayrılan boru kəməri hissəsinin qızdırılması tətbiq olunur. Bunun
nəticəsində qaz yığma kollektorundan kompressor stansiyasınadək
nəql olunan qazın temperaturu verilmiş təzyiqdə hidratəmələgə-
lmənin temperaturundan yüksək olur.
QPS ərazilərində qazın qızdırılması qaz təzyiq tənzimləyicilərinin
və qaz sərfölçən cihazların normal işləməsinə şərait yaradır. Qızdırma
əməliyyatı çox hallarda xüsusi peçlərdə aparılır. Ayrılmış qaz axını
boru ilə peçi keçib qızmaqla qaz kəmərinə qayıdır və kəmərdə olan
əsas qaz kütləsini qızdırır. Şəkildə 12,5 MPa təzyiqli qazı qızdırmaq
üçün tətbiq olunan qurğunun konstruksiyası göstərilir. Qızdırıcı
D1000x20 mm. qalınlıqlı 1 gövdədən ibarətdir. Onun alt hissəsinə
sorma tipli odluq yerləşdirilir. Qızdırıcının gövdəsinə D168x7 mm.
qalınlıqlı 2 ilanvari boru birləşdirilir. İlanvari borunun qızmadan və
yüksək təzyiqdən deformasiya olunmasından yayındırılması məqsədi
ilə boru əlavə olaraq 4 xamutla və 3 boltlarla bərkidilir.
10 lyük vasitəsi ilə qızdırıcının daxilinə aralıq istilikdaşıyan
yüklənir.

96
 Шякил 3.4.1. Газын гыздырылмасы гурьусу.

1. Эювдя, 2. Иланвари бору, 3. Болт, 4. Хамут, 5. Гапаг, 6.

Одлуг борусу, 7. Штусер, 8. Тцстцчякян бору, 9. Йанаъаг газын
гыздырма борусу, 10. Истиликдашыйаны йцклямяк цчцн лйцк

Yanacaq qaz 9 boruda qızdırılır, odluqda yanaraq 6 boru

divarını qızdırır.Ardıcıl olaraq qızdırıcının gövdəsinə doldurulmuş
aralıq istilikdaşıyanı qızdırıb keçməklə 8 tüstüçəkən boruya çıxır.
Bu halda vannanın temperaturu 350 0S-ə qalxır. Belə qızdırıcıların
istilik izolyasiya olunması peçin quraşdırıldığı yerdə icra olunur.
Qaz paylayıcı stansiyaların avtomatlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq
qaz kəmərlərinin, qaz tənzimləyici avadanlıqların etibarlı işini
təmin etmək, qaz tənzimləmə və nəqletmə sistemində hidrat əmələ
gəlmədən yayınmaq məqsədi ilə qazın qızdırılması texnologiya-
sının tətbiq olunması məqsədə uyğundur.

3.5. Газын Щ2С вя ЪО2 –дян етаноламинля

тямизлянмяси
Тябии газын Щ2С вя ЪО2 –дян тямизлянмяси гуру вя бярк
удуъулар тятбиг етмякля апарылса да ян ялверишлиsi вя эениш йайылanı
гялявиляшдирилмиш етаноламин мящлулу иля тямизлянмя цсулудур.
Бу щалда Ù2Ñ âÿ ÆÎ2–ин гаршылыглы тясириндян давамсыз бирляшмя
97
ямяля эялир. Моноетаноламин тятбиг едиляркян онун Щ2С вя ЪО2
иля реаксийалары ашаьыдакы бярабярлик цзря эедир:
2 (Æ2Ù5Î) ÍÙ2+Ù2ÑO4 [(Æ2Ù5Î) ÍÙ3] 2 Ñ;

2 (Æ2Ù5Î) ÍÙ2+(ÆÎ2+Ù2Î) [(Æ2Ù5Î) ÍÙ3] ÆÎ3;

20-400Ñ òåìïåðàòóðäà Ù2Ñ âÿ ÆÎ2 èí óäóëìàñû èëÿ ýåäÿí ùÿð èêè
ðåàêñèéà ñîëäàí-ñàüà, ñàüäàí-ñîëà äþíìÿ ðåàêñèéàëàðûäûð.
Òåìïåðàòóð éóõàðû ãàëäûðûëäûãäà èñÿ ùÿð èêè ðåàêñèéà ñàüäàí
ñîëà äþíìÿêëÿ, åòàíîëàìèíèí áÿðïà îëóíìàñû áàøëàéûð.

1. Àáñîðáåð, 2. Ñîéóäóæó, 3.4. 10. Íàñîñ, 5. Èñòèëèêäÿéèøÿí,

6. Êþ÷öðìÿ êîëîíó – äåñîðáåð, 7. Ãàéíàäûæû, 8. Êîíäåíñàòîð,
9. Ñåïàðàòîð, 11. Òÿìèçëÿíìèø ãàç, 12. Òÿìèçëÿíìÿìèø ãàç,
13. Åòàíîëàìèíèí Щ2С вя ЪО2 èëÿ áèðëÿøìÿñè, 14. Щ2С + ЪО2 +åòàíîëàìèí, 15.
Êîíäåíñàò, 16. Áóõàð, 17. Щ2С + ЪО2, 18. Ñó, 19. Åòàíîëàìèí.
Øÿêèë 3.5.1. Òÿáèè ãàçûí Щ2С вя ЪО2-äÿí åòàíîëàìèí ìÿùëóëó
èëÿ òÿìèçëÿíìÿñè
Øÿêèëäÿn gюründüyü êèìè òÿìèçëÿíìèø ãàç àøàüûäàí éóõàðû 1
àáñîðáåðÿ äàõèë îëóð, åòàíîëàìèí àõûíû èëÿ òÿìàñäà îëàðàã Ù2Ñ âÿ
ÆÎ2-äÿí òÿìèçëÿíèð, àáñîðáåðèí éóõàðû ùèññÿñèíäÿí ÷ûõàðàã ãàç
êÿìÿðëÿðè ñèñòåìèíÿ þòöðöðëöð.
Àáñîðáåðäÿ éûüûëàí åòàíîëàìèíèí Ù2Ñ âÿ ÆÎ2 ãàðûøûüûíäàí
èáàðÿò êèìéÿâè ìÿùëóëó 4 íàñîñó âàñèòÿñè èëÿ 5 èñòèëèêäÿéèøÿíäÿí 6
êþ÷öðìÿ êàëîíóíà (äåñîðáåðÿ) âåðèëèð.
98
 7 ãàéíàäûcû âàñèòÿñè èëÿ òåìïåðàòóð 1000Ñ –äÿí éóõàðû ãàëäûðûëûð.
Áó çàìàí éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè äþíìÿ ðåàêñèéàñû áàø
âåðèð âÿ åòàíîëàìèí éåíèäÿí áÿðïà îëóíóð.
Ãàðûøûãëàðäàí èáàðÿò îëàí áóõàð 8 êîíäåíñàòîðóíäà ñîéóäó-
ëàðàã 9 ñåïàðàòîðäà ãàçäàí àéðûëûð. Åòàíîëàìèí êîíäåíñàòû èñÿ 10
íàñîñó èëÿ äåñîðáåðÿ ãàéòàðûëûð. Áÿðïà îëóíìóø åòàíîëàìèí ìÿùëóëó
ñîéóäóëàðàã íþâáÿòè òÿìèçëÿìÿ ÿìÿëèééàòû àïàðìàã ö÷öí àáñîð-
áåðÿ âåðèëèð. Åòàíîëàìèí òÿìèçëÿíìÿ 1000ì3 ãàçûí òÿðêèáèíäÿ Ù2Ñ
–èí ìèãäàðûíû 2 ãðàìà ãÿäÿð åíäèðìÿéÿ èìêàí âåðèð.

99
 FƏSİL 4. QAZ KƏMƏRLƏRİ

4.1. Маэистрал газ кямярляри qaz nəqli системи

Magistral qaz kəmərləri qaz nəqli və təchizatı sisteminin ən
əhəmiyyətli qovşağıdır. Onun layihələndirilib tikilməsi və
istismara verilməsi işləri qaz yataqları mənbəylərinin geoloji
imkanları tam nəzərə alınmaqla icra olunmalıdır.
Мядян шяраитиндя илкин емалдан кечирилмиш, механики
гарышыглардан тямизлянмиш тябии газ мядян яразисиндя йыьма
мянтягясиндян башлайан маэистрал газ кямярляриня ютцрцлцр.
Маэистрал газ кямярляри ишчи тязйигиндян асылы олараг ики синфя
бюлцнцрляр.
I синиф - 2,5 MPa - тязйигдян йухары –йцксяк тязйигли,
II синиф - 2,5 MPa –dək– ашаьы тязйигли.
Йцксяк тязйигли маэистрал газ кямярляри лайищяляндиряляркян
онларын ишчи тязйиг цзря йцклянмя имканыnın йени тикилмиш газ
кямярлярi цчцн тикинтийя cялб олунан боруларын мющкямлийи вя
галынлыьы ясас сайылмагла 7,5 МПа тязйиг щяддиня гядяр вя даща
артыг olması нязярдя тутулур. Техники тялябата эюря щяр щансы бир
маэистрал газ кямяринин йцклянмяси, кямярin hesabi məhsul-
darlığına uyğun олан газ компрессор стансийасы иля иcра олунур.
Маэистрал газ кямярляри лайищяляндириляркян вя инша олунаркян
онларын эяляcякдя тящлцкясиз истисмары ишини тямин етмяк мяг-
сяди иля йашайыш мянтягяляриндян, сянайе вя мяишят
обйектляриндян мцмкцн гядяр узагда йерляшдирилмяси нязярдя
тутулмалыдыр.
“Иншаат норма вя гайдалары” –nın тялябляриня уйьун олараг
бу мясафя газ кямяри цчцн онун ишчи тязйигиндян вя кямярин
щяндяси юлчцсцндян асылы олараг мцяййян едилир. Газ кямяринин
охундан саьа вя сола мцщафизя золаьы адланан бу яразидя
тикинти, якин ишляринин апарылмасына, щейвандарлыг тясяррцфаты
йарадылмасына иcазя верилмир. Ятраф мцщитдя температур дяйиш-
мяляринин вя механики йцклярин тясириндян йайынмаг нязяря
алынмагла йералты ишлянян маэистрал газ кямярляринин юртцлмя
дяринлийи йер сятщиндян борунун цст сятщиня гядяр 0,8 метрдян
100
аз олмамалыдыр. Нефт вя тябии газ нягли цзря илк бору кямярляри
су кямярляри тикинтиси иншаатчы мцщяндисляри тяряфиндян лайищялян-
дирилиб инша олунмушдур. Она эюря дя сон вахтлара гядяр нефт
мящсулларынын вя тябии газын нягли тяйинатлы бору кямярляринин
йералты лайищя дяринлийи ятраф мцщiтдя температур дяйишмяляринин
щяр щансы бир ашаьы щяддиндя суйун донма ещтималынын олма-
дыьы дяринлик qədər idi.
Бу дяринлик газ кямярляринин кечдийи яразиляр цзря 0,7 м, 0,8
м,0,9 м,1,5 м вя 2 м юлчц щяддиня чатырды.
Елми Тядгигат Газ Лайищя Институтлары алимляринин апардыьы
арашдырмаларын нятижяси îëàðàã ìöÿééÿí åäèëäè êè, ãóðóäóëìóø âÿ
ìåõàíèêè ãàðûøûãëàðäàí òÿìèzëÿíìèø òÿáèè ãàç íÿãë îëóíàí áöòöí
ìàýèñòðàë ãàç êəìÿðëÿðèíè òàì ìÿñóëèééÿòëÿ äîíìóø òîðïàã
ÿðàçèëÿðèíÿ ãîéìàã îëàð.
1950-æè èëäÿí áàøëàéàðàã áèð ÷îõ ÿðàçèëÿðäÿ ëàéèùÿ äÿðèíëèéè éåð
ñÿòùèíäÿí áîðóíóí öñò ñÿòùèíÿäÿê 0,8 - 0,9 ì. ìöÿééÿí åäèëäè. Áó
óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ òÿæðöáè îëàðàã éîõëàíûëäû âÿ íèñáÿòÿí
äÿðèíëèêäÿ ãîéóëàí ãàç êÿìÿðëÿðèíèí èøèíäÿí ôÿðãëÿíìÿäè.
Ëàêèí èíòåíñèâ ÿêèí ñàùÿëÿðèíè êå÷ÿí ÿðàçèëÿðäÿ ëàéèùÿ äÿðèíëèéè
êÿíä òəñÿððöôàòû ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí ðÿñìè ìöðàæèÿòè âÿ Ôþâãÿëàäÿ
Ùàëëàð Íàçèðëèéè ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí ãàðøûëûãëû ðàçûëàøìàñû èëÿ éåð ñÿò-
ùèíäÿí áîðóíóí öñò ñÿòùèíÿäÿê 1-1,5 ì. àðòûðûëà áèëÿð.

4.2. Avtomobil, dəmir yolları və su maneələri ke÷idlərində

Magistral qaz kəmərlərinin tikintisinə və
konstruksiyalarına olan tələblər

“Èíøààò íîðìà âÿ ãàéäàëàðû” íûí òÿëÿáëÿðèíÿ ýþðÿ àâòîìîáèë

éîëëàðû îíëàðûí ñóòêà ÿðçèíäÿ íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ éöêëÿíìÿñè âÿ
ÿùÿìèééÿòè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà áåø äÿðÿæÿéÿ áþëöíöð.
Û äÿðÿæÿ – öìóìðåñïóáëèêà ÿùÿìèééÿòëè, ðåñïóáëèêàíûí èðè
àäìèíñòðàòèâ ñÿíàéå âÿ ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíè ÿëàãÿëÿíäèðÿí, ñóòêà
ÿðçèíäÿ ñàü âÿ ñîë îëìàãëà ùÿð èêè èñòèãàìÿòÿ èíòåíñèâ ùÿðÿêÿòäÿ
îëàí 6000-äÿí ÷îõ àâòîìîáèëëÿ éöêëÿíÿí àâòîìîáèë éîëëàðû.
ÛÛ äÿðÿæÿ – ùÿì äÿ, ñóòêà ÿðçèíäÿ èíòåíñèâ ùÿðÿêÿòäÿ îëàí 3000
- äÿí 6000-äÿê àâòîìîáèëëÿ éöêëÿíÿí éîëëàð.
101
 ÛÛÛ äÿðÿæÿ – ðåñïóáëèêà, âèëàéÿò âÿ ðàéîí ÿùÿìèééÿòëè, ñóòêà
ÿðçèíäÿ 1000-äÿí 3000-äÿê èíòåíñèâ ùÿðÿêÿòäÿ îëàí, àâòîìîáèëëÿ
éöêëÿíÿí éîëëàð.
ÛÂ äÿðÿæÿ – éåðëè ÿùÿìèééÿòëè, ñóòêà ÿðçèíäÿ 200-äÿí 1000-äÿê
èíòåíñèâ ùÿðÿêÿòäÿ îëàí àâòîìîáèëëÿ éöêëÿíÿí éîëëàð.
 äÿðÿæÿ - ùÿì äÿ ñóòêà ÿðçèíäÿ èíòåíñèâ ùÿðÿêÿòäÿ îëàí 200
äÿí àøàüû ñàéëû àâòîìîáèëëÿ éöêëÿíÿí éîëëàð.
Ãàç êÿìÿðëÿðè “İíøààò íîðìà âÿ ãàéäàëàðû”íûí, “Ìàýèñòðàë áîðó
êÿìÿðëÿðè – íîðìàëàð âÿ ëàéèùÿëÿíäèðìÿ”, “Ìàýèñòðàë áîðó êÿìÿð-
ëÿðè, ìàòåðèàëëàðû âÿ àâàäàíëûãëàðû”íûí òÿëÿáëÿðè öçðÿ ëàéèùÿëÿíäèðèëèð.
Ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðëÿðè îíëàðûí êîíñòðóêñèéàëàðûíà, ãàéíàã
áèðëÿøìÿëÿðèíÿ, ìþùêÿìëèéÿ âÿ êèïëèéÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëìÿëÿðèíÿ,
éåðëÿøäèðèëìÿñèíÿ, èø øÿðàèòèíÿ âÿ òÿùëöêÿñèç èñòèñìàðûíà îëàí òÿëÿá-
ëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàãëà äþðä äÿðÿæÿéÿ áþëöíöð;
Û äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðè ñàùÿñèíÿ ÿí ìÿñóë âÿ òÿùëöêÿëè éåð ñàùÿñè
àèääèð.Áóðàäà áîðó ìàòåðèàëû áàøãà ÿðàçèëÿðÿ ãîéóëàí áîðóëàðäàí
ãàëûí îëìàñû èëÿ ôÿðãëÿíèð, ãàéíàã áèðëÿøìÿëÿðè 100 % ôèçèêè öñóëëà
íÿçàðÿòäÿí âÿ ÿëàâÿ îëàðàã
Ï ñûíàã= 1,25. Ï èø÷è – òÿçéèãèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëèð.
Û äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðèíÿ àèääèð:
1) Êÿíàð éîëóí îõóíäàí éîëà ïåðïåíäèêóëéàð îëàðàã 40 ì.
ìÿñàôÿ ùÿääè äàõèë îëìàãëà Íÿãëèééàò íàçèðëèéè ñåêòîðóíà äàõèë
îëàí äÿìèðéîëëàðû àëòûíäàí êå÷ÿí éåðàëòû êå÷èä éåðëÿðè êÿíàð éîëóí
îõóíäàí éîëà ïåðïåíäèêóëéàð îëàðàã 25 ì. ìÿñàôÿ ùÿääè
ýþçëÿíèëìÿêëÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè äÿìèð éîëëàðûíûí ÿñàñ éîëà ÷ûõàí
ùèññÿëÿðè àëòûíäàí êå÷ÿí éåðëÿð.
2) Éîëóí òîðïàãëà äþøÿíìèø ÿñàñ þçöëöíäÿí éîëà ïåðïåíäè-
êóëéàð îëàðàã 25 ì. ìÿñàôÿ ùÿääè ýþñòÿðèëìÿêëÿ Û âÿ ÛÛ äÿðÿæÿëè
àâòîìîáèë éîëëàðû àëòûíäàí êå÷ÿí éåðàëòû êå÷èä éåðëÿðè.
3) Ýÿìèëÿðèí ùÿðÿêÿò éîëëàðû ìàíåÿëÿðèíè ñó öñòö êå÷ÿí éåðëÿð
âÿ áöòöí äÿðÿæÿëÿðäÿí îëàí àâòîìîáèë âÿ äÿìèð éîëëàðûíûí éåðöñòö
êå÷èäëÿðè.
4) Ýÿìèëÿðèí ùÿðÿêÿòè îëàí âÿ îëìàéàí ñó ìàíåÿëÿðèíè ñóàëòû
êå÷ÿí éåðëÿð.
ÛÛ äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðèíÿ ãîéóëàí áîðó ìàòåðèàëëàðû
ãàëûíëûüû èëÿ ôÿðãëÿíèð âÿ ôèçèêè öñóëëà 100 % éîõëàìàäàí êå÷èðèëèð.
102
 ÛÛ äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðëÿðè ñàùÿëÿðèíÿ àèääèð:
1) ÛÛÛ âÿ ÛÂ äÿðÿæÿëè àâòîìîáèë éîëëàðû âÿ éîëóí îõóíäàí éîëà
ïåðïåíäèêóëéàð îëàðàã 25 ì. ìÿñàôÿ ùÿääè ýþçëÿíèëìÿêëÿ ñÿíàéå
ÿùÿìèééÿòëè Û âÿ ÛÛ äÿðÿæÿëè àâòîìîáèë éîëëàðûíà áèðëÿøÿí éîë
ùèññÿëÿðè.
2) Áöòöí äÿìèð éîëëàðû, Û äÿí ÛÂ äÿê äÿðÿæÿäÿí îëàí ñÿíàéå
ÿùÿìèééÿòëè àâòîìîáèë éîëëàðû âÿ ìöùàôèçÿ çîëàüû ùÿääèíäÿ Û âÿ ÛÛ
äÿðÿæÿëè àâòîìîáèë éîëëàðû êå÷èäëÿðèíÿ áèòèøèê ãàç êÿìÿðëÿðè
ñàùÿëÿðè.
3) Ýÿìèëÿðèí ùÿðÿêÿòè îëìàéàí ñó ìàíåÿëÿðèíèí ñóàëòû êå÷èäëÿðè.
4) Ñóáàñàð ñàùÿëÿðäÿ áèð õÿòò öçðÿ ãîéóëàí ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
5) Áàòàãëûã, ìþùêÿì îëìàéàí âÿ davamsız òîðïàã ÿðàçèëÿðèíÿ
ãîéóëàí éåðàëòû ãàç êÿìÿðëÿðè ñàùÿëÿðè.
6) Êàíàëèçàñèéà âÿ ñó ãîâøàãëàðû êîëëåêòîðëàðû èëÿ éåðàëòû âÿ
éåðöñòö êÿñèøÿí, íåôò ìÿùñóëëàðû äàøûéûæû ñèñòåìëÿðè, ãàç êÿìÿðëÿðè
èëÿ êîëëåêòîðóí äèâàðûíäàí âÿ éàõóä áîðó êÿìÿðèíèí îõóíäàí ÿí
àçû 10 ì. ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøÿí ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
7) Êîìïðåññîð ñòàíñèéàëàðûíà áèðëÿøÿí, ñòàíñèéàíûí ñÿðùÿääèí-
äÿí 250 ì.-äÿê óçóíëóãëó ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
8) Ãóéóëàðà, ìÿäÿí Ãàç Ïàéëàéûæû ñòàíñèéàëàðûíà, ãàçéûüìà
ãîâøàãëàðûíà, êîëëåêòîðäàí âÿ ìàýèñòðàëäàí áàø ãóðüóëàðà áèðëÿøÿí
ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
ÛÛÛ äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè àäè ãàëûíëûãëû áîðó ìàòåðèàëëà-
ðûíäàí èíøà îëóíóð, ãàéíàã áèðëÿøìÿëÿðè 100 % ôèçèêè öñóëëà íÿçà-
ðÿòäÿí êå÷èðèëèð.
ÛÛÛ äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðèíÿ àèääèð:
1) Äàéàíûãëû òîðïàãëû áàòàãëûã ÿðàçèëÿðÿ ãîéóëàí éåðàëòû ãàç
êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
2) Áàòàãëûãëàðû âÿ ýÿìè ùÿðÿêÿòè îëìàéàí ñó ìàíåÿëÿðèíè
éåðöñòö êå÷ÿí ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
3) Â äÿðÿæÿëè àâòîìîáèë éîëëàðû âÿ éîëóí òîðïàãëà äþøÿíìèø
ÿñàñ þðòöéöíäÿí 15 ì. äÿí àç îëìàéàí ìÿñàôÿ ùÿääè
ýþçëÿíèëìÿêëÿ ñÿíàéå ÿùÿìèééÿòëè ÛÛÛ äÿðÿæÿëè àâòîìîáèë éîëëàðûíà
áèðëÿøÿí éîë ùèññÿëÿðè àëòûíäàí êå÷ÿí ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.

103
 ÛÂ äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðëÿðè àäè ãàëûíëûãëû áîðó êÿìÿðëÿðèíäÿí
èíøà îëóíóð, ãàéíàã áèðëÿøìÿëÿðè 50 % ôèçèêè öñóëëà íÿçàðÿòäÿí
êå÷èðèëèð.
ÛÂ äÿðÿæÿëè ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðèíÿ àèääèð:
1) Òÿáèè âÿ ñöíèè ìàíåÿëÿðè îëìàéàí ÿðàçèëÿðäÿ éåðàëòû âÿ éàõóä
éåðöñòö èøëÿíÿí ãàç êÿìÿðëÿðèíèí ÿñàñ õÿòò ùèññÿëÿðè.
2) Àñàí ìàíåÿëÿðäÿí éåðàëòû âÿ éåðöñòö êå÷ÿí ãàç êÿìÿðè
ñàùÿëÿðè.
3) Òþêöëìöø òîðïàãäà ãîéóëàí ãàç êÿìÿðè ñàùÿëÿðè.
4) Äîëìóø ñóáàñàð ñàùÿëÿðè îëàí ñó ìàíåÿëÿðèíè èêè âÿ äàùà àðòûã
õÿòò öçðÿ êå÷ÿí ãàç êÿìÿðëÿðè ñàùÿëÿðè.
Автомобил вя дямир йолларынын алтындан кечян газ кямяр-
ляри xarici diametrlərindən ən azı 100 mm. və daha yuxarı dia-
metr ölçülü polad boru patrondan keçirilir. Bu zaman keçidin
tipi yerli şəraitdən, həm də görülən işin iqtisadi baxımdan daha
münasib olmasından asılı olaraq seçilir. Kəmərin keçid üzrə
layihəsi kəsişən maneənin aid olduğu təşkilatın rəhbərliyi ilə
razılaşdırılmalıdır. Qaz kəmərinin dəmir yolu və avtomobil
yolu ilə kəsişməsi 90o-lik bucaq altında nəzərdə tutulmalıdır.
Texniki zərurət yarandığı hallarda və bu müvafiq sənədlərlə
əsaslandırıldıqda, qaz kəmərinin maneə ilə kəsişmə bucağı 45o-
yədək endirilə bilər. Bütün təzyiqlərdən olan qaz kəmərlərinin
1-ci, 2-ci və 3-cü dərəcədən olan dəmir yolları və avtomobil
yolları altından yeraltı keçən hissələri polad materialdan
hazırlanmış boru-keçid patronundan keçirilməlidir. Bu müstəs-
na hallarda möhkəmliyinə və uzun ömürlülüyünə təminat olan
qeyri-metal materiallardan hazırlanmış keçid patronu ilə əvəz
oluna bilər. Çalışmaq lazımdır ki, patronun içərisində qalan
qaz kəməri hissəsində qaynaq birləşmələrinin sayı az olsun və
bu qaynaq tikişləri qammaqrafik, yaxud rentgenoqrafik üsulla
yoxlanılsın.
Avtomagistral və dəmir yolları ilə qaz kəmərlərinin kəsiş-
diyi yerlərdə qaz kəmərini yol altından keçirmək üçün keçd
yerində açıq xəndək qazmaqla və yaxud xəndək qazmadan
yolun altını xüsusi avadanlıqla deşməklə də keçirmək olar.
104
Keçid yerində açıq xəndək qazma nəqliyyatın intensiv hərə-
kətinin müvəqqəti olaraq saxlanmasına səbəb olduğundan, bu
üsul az-az hallarda tətbiq olunur. Ən çox tətbiq olunan üsul
qaz kəmərini yol altından açıq xəndək qazmadan və nəqliy-
yatın intensiv hərəkətinə mane olmadan üfüqi basıb dəlmə yolu
ilə keçid yeri açıb keçirmək üsuludur. Bu üsulla qazmada tətbiq
olunan avadanlıq nasosla işləyən bir və yaxud iki hidravlik
domkratdan, polad keçid borusundan, itələyici sümbədən
ibarətdir.

1. Релсляр, 2. йол,
1. Асфалт Газ2.кямяри, 3. Патрон
Газ кямяри, – кечид– борусу,
3. Патрон 4. Диелектрик
кечид борусу, 4.
дийиръякляр,
Диелектрик 5. Кипляшдириъи,
дийиръякляр, 6. Бетон
5. Кипляшдириъи, 6. юзцл,
Бетон7.Шам.
юзцл, Шам

Шякил
Шякил 4.2.1.
4.4.1. Дямир йолйолкечиди
Автомобил кечиди

Sümbə polad keçid borusunun içərisinə elə salınır ki, onun

bir hissəsi keçid borusundan uzununa domkratın oxunun
hərəkətinə bərabər kəmiyyət ölçüsündə çıxa bilsin. Bu vəziyyət
qoşma sancağı ilə tənzimlənir.
Domkratın təsir gücü sümbə və qoşma sancağı ilə keçid
borusuna, həm də onun qabaq hissəsindəki konik ucluğa
ötürülür. Bu zaman onun təsiri ilə torpaq basılıb aralanır,
torpağın içərisi ilə keçid borusu irəliyə itələnir.

105
 1. Насос, 2. Дайаг дивары, 3. Щидравлик домкрат, 4. Ишчи гуйусу,
5. Итяляйиъи сцмбя,6.Гошма санъаьы, 7.Полад кечид борусу, 8. Хяндяк,
9. Коник уълуг, 10. Гябул хяндяйи

Шякил 4.2.2.Йол алтыны цфцги дешмя аваданлыьы

Torpağın xüsusiyyətindən, keçid borusunun diametrindən

asılı olaraq üfüqi deşmə üçün avadanlığın təsir gücü 50-300
ton/qüvvədən ibarətdir. Üfüqi deşmə üsulu ilə D=500mm,
L=30-40 p/m. keçid boru kəmərini V=2-3 metr/saat hərəkət
sürəti ilə yerləşdirmək olur. Daha böyük diametrli keçid boru
kəmərləri də keçid yerindən dəlib-deşmə üsulu ilə keçirilir.
Bu əməliyyatın icrası zamanı keçid borusunun son iç ağzı
açıq olur. Borunun içərisinə dolan torpaq işin sonunda
mexaniki üsulla təmizlənib çıxarılır, üfüqi qazma zamanı keçid
borusu mexaniki olaraq fırladılır və onun ucluğuna xüsusi
kəsici başlıq bərkidilir.
Hazırda yol altından üfüqi qazma üsulu ilə keçmə texnolo-
giyasına yeni təkmilləşmiş qazma avadanlıqlar kompleksi əlavə
olunmuşdur. Bu avadanlıqlar titrəmə vakuum, basıb-deşmə,
keçid yerində torpağı daha yaxşı bərkitmək üçün işlədilən
titrəmə ilə qazma (vibro bureniye) avadanlıqlarından ibarətdir.
Polad boru patronun щяр ики уcу кипляшдириcи материалдан
истифадя еdilməklя кип олараг газ кямяриня сыхылыр. Щяр щансы бир
уcа гайнаг цсулу иля бирляшдирилян шам йералты олараг йолдан 25
метр мясафяйя гядяр кянарлашдырылыр вя чыхыш уcу йер сятщиндян 5
метрдян аз олмайан щцндцрлцйя галдырылыр. Polad boru
patronun уcлары истяр автомобил, истярся дямир йолу олсун, йолун
106
кянарындан, йахуд релсдян 3 метрдян, юртцлмя дяринлийи ися
онун цст сятщиндян асфалт юртцйцня, йахуд релся гядяр 1,5
метрдян аз олмамалыдыр.
Техники зярурят цзцндян мцстясна щалларда дямир йолларыны,
I вя II дяряcяли автомобил маэистрал йолларыны кечян газ
кямярляри «Газ тясяррцфатында тящлцкясизлик гайдалары», «Иншаат
норма вя гайдалары» - нын тялябляри эюзлянилмякля йерцстц щава
кечиди цзря ишляниля биляр.
Dəmir yolu və avtomobil yollarının altından keçən qaz kəmər-
lərində qaz sızmalarının ləğvi ilə bağlı təmir işlərinin görülməsi
ona görə mürəkkəb və məsuliyyətlidir ki, bu işlər hərəkətin təh-
lükəsizliyi baxımından diqqətlə və tez bir zamanda icra olunma-
lıdır, işin icrası zamanı yaxın ətrafda yerləşən mühəndis kom-
munikasiyalarının heç biri zədələnməməlidir.
İlk növbədə yolun növündən (avtomobil və yaxud dəmir yolu )
asılı olaraq əvvəlcədən aidiyyatı üzrə rəhbərlik və mühəndis texni-
ki işçilərlə birgə iş yerində görüləcək işlərin texnologiyasına
uyğun razılaşdırmalar aparılmalıdır.O cümlədən, avtomobil yolu-
nun hər hansı bir dərəcədən olmasından asılı olmayaraq işin icrası
müddətində iş yerində Dövlət avtomobil müfəttişliyi nümayəndə-
sinin olması təmin olunmalıdır.Çox zaman yolda nəqliyyat
vasitələrinin hərəkətini dayandırmaq mümkün olmur.Ona görə
keçid yerlərində təmir işlərinin borunun üstünü açmadan icra
olunmasına ehtiyac yaranır.İş aşağıdakı ardıcıllıqla icra olunur:
1.Qaz sızması olan qaz kəməri keçidi sahəsi yaxın bağlayıcı
avadanlıqları bağlamaqla işlək qaz kəmərindən təcrid olunur.
2.Təcrid olunmuş qaz kəmərindəki təzyiq altında olan qaz
havaya buraxılır.
3.Təmir sahəsində işin icra olunması müddətində izafi təzyiqin
U-şəkilli manometrlərlə 40-150 mm. su sütunu həddində olmasına
nəzarət olunur.
4. Keçidin sağ və sol kənarlarında qaz kəməri üzərində kəsmə
və qaynaq işləri aparmaq üçün xəndəklər qazılır.Xəndəklərdə
görünən qaz kəmərinin üst səthində qaz kəməri daxilinə rezin tıxac
şarları yerləşdirmək üçün təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl olun-
maqla müəyyən olunmuş qayda və ölçüdə deşiklər açılır. Borunun
107
daxilində rezin şarların yerləşdiriləcəyi sahə şarları zədələyə bilən
metal qırıntılarından təmizlənməli, şarlar borunu daxilinə,
mümkün qədər keçidin uclarından kənar olmaqla yerləş-
dirilməlidir. Rezin tıxac şarlar hava ilə doldurulur.Qaz kəmərinin
yol altı keçid sahəsi hava axını ilə üflənilir, ardıcıl olaraq oksigen
kəskisi ilə əsas qaz kəmərindən kəsilib ayrılır, keçid borusu ( qaz
kəməri hissəsi) kipləşdirici materiallardan aralandıqdan sonra
boruqoyan tırtıllı traktor-kranın köməyi ilə keçid patronundan
çıxarılır.Bu işin icrasını asanlaşdırmaq məqsədi ilə keçid borusu
çıxarılan xəndək mümkün qədər geniş qazılmalıdır.Çıxarılan boru
diqqətlə yoxlanılır.Aşkarlanan qüsurlar elektriki qövsü ilə qaynaq
üsulu tətbiq edilməklə ləğv edilir.Ehtiyac olduqda boru hidravlik
sinaqla yoxlanılır və izolyasiya olunur, keçid patronuna
yerləşdirilib işlək qaz kəməri sisteminə qaynaq olunur.Təmir
sahəsi yaxın şamların biri ilə havaya üflənilir.Borunun patronda
kipləşdirilməsi əvvəlki kimi bərpa olunur, qazılmış xəndəklər
doldurulduqdan sonra tədricən və diqqətlə qaz kəmərinin işi bərpa
olunur.
Mövcud texniki şərtlərə görə magistral qaz kəmərləri
mədəndən qaz emalı zavodlarına, QKS-lara, YQSA, şəhər QPS-
larına, yüksək və aşağı təzyiqli şəhər qaz kəmərlərinə , yaşayış
məntəqələri, iri metallurgiya zavodlarına, İEM-lərə təbii qaz nəql
etmək üçün işlədilən boru kəmərləri və onlardan ayrılmalardan
ibarətdir. Ənənəvi olaraq magistral qaz kəmərləri metal boruları
bir-birinə elektrik qaynaq üsulu ilə birləşdirməklə quraşdırılır.
Magistral qaz kəmərləri tikintisinə cəlb olunan borular
aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
1. Metal borular möhkəmlik, plastiklik, zərbəyə dözümlülük
xüsusiyyətlərinə malik olmalıdır.
2. Magistral qaz kəmərlərinin yeraltı və yerüstü olmaqla -100S
ilə + 500S temperatur şəraitində işləməsi və nəql olunan məhsulun
korroziya aktivliyinin az olması nəzərə alınaraq onların boru
materialı karbonlu və aşağı legirlənmiş poladdan hazırlanmalıdır.
3. Tikintiyə cəlb olunan boruların divar qalınlığı sınaq
təzyiqinə uyğun seçilıməlidir.
Qaz kəmərləri tikintisinə sərf olunan, metalın keyfiyyətinin və
108
miqdarının hesabı kəmiyyətlərə uyğun seçilib müəyyən olunması
boru kəmərləri tikintisi işlərində iqtisadi amillərin qorunması
istiqamətində ən başlıca şərtdir.
4. Borunun materialı hər hansı bir şəraitdə yaxşı qaynaq
olunmalıdır.
5. Boruların ucları dəqiq forma və ölçüyə malik olmalıdır.
Ən başlıca ciddi tələb borular arasındakı qaynaq tikişlərinin
keyfiyyətli olmasıdır.
Маэистрал газ кямярляри тикинтиси бюйцк малиййя вясаити тяляб
едир. Тикилиб истисмара верилмиш щяр бир газ кямяринин юз техники
имканларына эюря фасилясиз истисмары иши тямин олунмалыдыр.
İstismara qəbul edilən gündən sayılmaqla bir həftədən gec
olmayaraq hər hansı bir qaz kəmərinə onun istismarı işlərini icra
edən müəssisə tərəfindən texniki pasport tərtib olunur.
Texniki pasporta qaz kəmərinin balans dəyəri, istismara
verildiyi tarix, həndəsi ölçüləri, hansı tikinti müəssisəsi tərəfindən
inşa olunduğu, təyinatı, boru materialının tərkibi və ona istehsalçı
zavod tərəfindən verilmiş sertifikat, bağlayıcı avadanlıqları, qaz
sərf ölçmə şəbəkələri, elektrokimyəvi mühafizə qurğuları,
izolyasiya örtüyünün materialı, dəmir və asfalt yol, göl, çay,
bataqlıq, hava keçidləri, kəmərin yeraltı və yaxud yerüstü olması
barədə qeydlər və məlumatlar yazılır. İstismar dövründə isə kəmər
üzərində keçirilən hər hansı bir texniki baxış və təmir işləri ilə
bağlı görülən bütün tədbirlər barədə tərtib olunan sənədlər texniki
pasporta əlavə olunur.
Polad borulardan hazırlanmış bütün təzyiqlərdən olan yeraltı
qaz nəqli sisteminin etibarlı istismarı işini təmin etmək məqsədi ilə
hər beş ildən bir onun kipliyi və izolyasiya örtüyünün vəziyyəti
yoxlanılır.
Yeraltı qaz kəmərləri örtüyünün tipindən asılı olamayaraq
kipliyə yoxlanılarkən kəmər boyunca nəzərdə tutulan sahədə
xüsusi qazma burğusu ilə hər 5 metrdən bir 25-30 mm. diametrdə,
200-300 mm dərinlikdə şurflar açılır (Şurf-mədən yataqlarının
axtarışı məqsədi ilə qazılan quyudur). Açılan şurfların qazlılığı və
oradan götürülən seçmə torpaq nümunəsi yüksək dəqiqlikli
tədqiqat cihazları ilə yoxlanılır. Asfalt-beton örtüyü olan yerlərdə
109
şurflama işləri aparılarkən örtüyün qalınlınlığı nəzərə alınmaqla
açılan şurfların dərinliyi bu sahədə 300-450mm-ə çata bilər.
Yoxlama zamanı aşkarlanan qaz buraxılışı barədə akt, onun
yerinin müəyyən olunamsı üzrə axtarış-xəritə cizgisi tərtib olunur.
Axtarılıb tapılan qaz buraxılışı tez bir zamanda ləğv olunmalıdır.
Yeraltı qaz kəmərləri hər dəfə kipliyə yoxlanılarkən onun
mühafizə örtüyünün vəziyyətinə də nəzarət olunmalıdır.
Kəmərin mühafizə örtüyünün vəziyyəti yoxlanılarkən
korroziya zədələri aşkarlanarsa, onun texniki vəziyyətinə tam
nəzarət olunmasını təmin etmək məqsədi ilə xüsusi müşahidə
cədvəli tərtib olunur və hər dəfə aparilan yoxlamaların nəticələri
bu cəvələ yazılır.
Magistral və paylayıcı qaz kəmərləri üzərində nəzərdə tutu-
lan cari və yaxud əsaslı təmir işləri, onların mövcud texniki
vəziyyəti barədə tərtib olunmuş nöqsan aktlarına istinad
olunmaqla aparılır.
Təcrübə göstərir ki, 30 ildən artıq texniki istismarda olmuş
magistral qaz kəmərləri üzərində bütün texniki normalara uyğun
bərpa, sınaq işləri görülərək, hətta fərqli hesabi kəmiyyətlər həd-
dində onların texniki istismarı işlərinin davam etdirilməsi və
yaxud hər hansı bir səbəbdən istismardan saxlanıldıqdan sonra
onların hissələrinin və avadanlıqlarının sökülərək yenidən qaz
nəqli üzrə daşıyıcı sistemlərin tikintisi işlərinə cəlb olunması sis-
temin təhlükəsiz və fasiləsiz istismarına təminatsızlıq baxımından
məqsədə uyğun deyil.
Маэистрал газ кямярляриндян Газ компрессор стансийаларына,
Yeралты газ сахлама аnбарларына вя Газ пайлайыcы стансийалара олан
айрылмалар qaz kəmərinin iшlяk щиссяляри сайылдыьындан кямярин
истисмарына олан тялябляр онлара да аиддир.
Щяр бир маэистрал газ кямяри истисмара вериляркян онун мящ-
сулдарлыьы, суткалыг, айлыг, иллик бурахылыш имканы, щесабы йцклянмя
тязйиги кямярин паспортунда, аидиййаты цзря диспетчер хидмятиндя
вя идарянин техники шюбясиндя гейд олуnur.
Маэистрал газ кямяринин ясас истисмар эюстяриcиси онун лайищя
цзря иллик бурахылыш имканына эюря мцяййян едилян щесаби суткалыг
бурахылыш имканындан ибарятдир.
110
 В сут = В иллик .(365.К иллик)
В сут – стандарт шяраитдя газ кямяринин млн.м3/сут.-ларла бурахылыш
имканыдыр.
В иллик – стандарт шяраитдя газ кямяринин млн.м3/ил.-лəрлə бурахылыш
имканыдыр.
К иллик – газдан гейри-бярабяр истифадя ямсалыдыр.
Йералты газ сахлама анбарлары иля ялагяси олмайан маэистрал газ
кямярляри цчцн К иллик = 0,85;
Кямярдян айырылмалар цчцн ися К иллик=0,75 гябул едилмишдир.
Щесаби суткалыг бурахылыш имканындан асылы олараг

2 2
Pbas − Pson
В сут=0,386.10-6.д 2,5
λ ⋅ ρ ⋅ Z orta L ⋅ Torta

Бурада Vsut-hesabi sutkalıq buraxılış imkanı-m3/sut

д- борунун дахили диаметри; мм;
Пбаш вя П сон – газ кямяринин щесаби сащясиндя уйьун башлан-
ьыc вя сон мцтляг тязйигляр-MPa; λ- газ кямяринин щидравлик
мцгавимят ямсалы; ρ-газын нисби сыхлыьы; Зорта –газын кямяр
бойунcа орта сыхылма ямсалы; Торта–газын кямяр бойунcа темпе-
ратуру; Л- газ кямяринин щесаби сащясинин узунлуьудур. Бура-
дан беля эюрцнцр ки, гейри-бярабяр шяраитдя газ кямяринин бура-
хылыш имканы онун диаметри иля д2,5 юлчцсц щяддиндя мцтянасибдир.
Газ кямяринин ен кясийи цзря щяндяси тутуму бюйцдцкcя, онун
мящсулдарлыьы да артыр. Бундан ялавя системин няглетмя ишинин
фасилясиз тямин олунмасы цчцн маэистрал газ кямяринин ики паралел
хятт цзря ишлянилиб истисмара верилмяси дя мцмкцндцр.
Тябии газ тяcщизаты цзря qaz nəqli системинin щяндяси
тутумуну бюйцтмякля онун мящсулдарлыьыны артырмаг варианты
Азярбайcанда илк дяфя 1980-1990-cы иллярдя Бакы шящяринин вя
онун ятраф йашайыш мянтягяляринин мяишят вя сянайе обйект-
ляринин тябии газ тяcщизаты ишинин йахшылашдырылмасы мягсяди иля
нязяри вя тяcрцби cящятдян ишлянилмишдир. Узун илляр истисмарда
олан 2-cи Забрат ГПС-Кцрдяханы гясябяси (д=150 мм, Л=8000
111
метр), Маштаьа ГПС-Нардаран гясябяси vя Маштаьа ГПС –
Билэящ гясябяси (д=200 мм, Л=10000 метр), Маштаьа ГПС –
Маштаьа гясябяси (д=250 мм, Л=6000 метр), Шимал ДРЕС
ГПС Шцвялан гясябяси (д=150 мм, Л=4000 метр), Зиря АГПС –
Тцркан гясябяси (д=200 мм, Л=6000 метр), Зиря АГПС – Зиря
гясябяси (д=150 мм, Л=1000 метр) daşıyıcı газ кямярляри илкин
истисмар дюврцндян башлайараг артыб эенишлянян мяишят вя
сянайе обйектляринин, йашайыш сащяляринин тябии газа олан
тялябатыны юдямирди.
Газ пайлайыcы стансийалардан йухарыда гейд олунан
пайлайыcы газ кямярляри иля газ истещлакчыларына газ нягли газ
тяcщизаты ишиндя стандарт шяраит вя реjим щядляринин газ сярфи иля
мцтянасиблийи нязяря алынмадан иcра олунурду.
Щаваларын сойумасы иля баьлы газа олан тялябат артдыгcа,
ГПС-лардан istehlakçı обйектляря айрылан пайлайыcы газ кямяр-
ляриндя тязйигин реjим щядди 0,15-0,35 МПа-дяк галдырылырды.
Беляликля, стасионар газ ахынынын илкин мярщяля дюврцндя баш-
ланьыc статик вя кямяр бойунcа istehlakçıyadək олан мясафя цзря
динамик тязйигляр арасында уйьунсузлуг йаранырды. Тяклиф олунан
lüpinq sistemi вариантı yaratmaq цзря тямир-тикинти ишляри эюрцля-
ряк, йухарыда ады чякилян ГПС-лардан istehlakçının ГТМ-нядяк
олан пайлайcы газ кямярляри аз мцддят ярзиндя д=500 мм юлчцлц
йени газ кямярляри иля явяз олунду. Бу няглетмя вя
istehlakçıların газ тяcщизаты ишləriни ясаслы олараг йахшылашдырды.
Беля шяраитдя газ тяжщизатынын номинал реjими 0,01 – 0,1 МПа
тязйиг щядляриндя асанлыгла тямин олунур.
Бу вариантын тятбиги ГПС-лардан пайлайыcы газ кямярляри иля
тябии газ нягли ишинин щям тящлцкясизлик гайдалары тялябляриня уйьун
гурулмасына, газ учотунун там стандарт шяраитдя апарылмасына,
щям дя istehlakçıların тябии газа олан тялябляринин ГПС-нин эириш
хяттиндя тязйигин дяйишмясиндян асылы олмайараг нормал юдянил-
мясини тямин едир.

112
 4.3. Маэистрал газ кямярляринин гяза
тямири хидмяти
Гяза тямири хидмяти Маэистрал газ кямярляри идаряси секторуна
аид истисмарда олан газ кямярляринин щяндяси юлчцляриня (узунлуьу
вя диаметри), цзяриндя олан ГКС, ГПС, ЙГСА-нын, кямярин
кечдийи йерлярдя гаршылашан тябии вя сцни манеялярин сайына və xa-
rakterinə эюря йарадылан структур бюлмясидир. Гяза тямири хидмяти
цчцн база сечиляркян бцтцн хидмят сащяlərinin мцмкцн гядяр
онун ящатя даирясиня йахын олмасы нязяря алынмалыдыр. Мювcуд
шяраитдя хидмят сащясиндя Л=300 км, Д=700 мм.-дяк щяндяси
юлчцлц газ кямярляри, ики Газ компрессор стансийасы, бир Йералты
газ сахлама аnбары, отуза йахын Газ пайлайыcы стансийасы вя с.
технолоjи аваданлыгларı олан Маэистрал Газ Кямярляри идарясинdə
ашаьыдакы тяркиbli штат ващидляриндян, кюмякчи аваданлыглар, машын
вя механизмлярдян ибарят физики вя техники имканлы Гяза тямири
хидмятинин йарадылмасы мягсядя уйьундур.

Ştat vahidləri cədvəli

Cədvəl 4.3.1.
Sıra
Vəzifəsi, peşəsi Sayı Dərəcəsi
N-si
1 QTX rəisi 1 -
2 QTX rəisi müavini 1 -
3 Xətt təmiri ustası 2 -
4 Elektrik qaynaqçısı 4 6
5 Qaz ilə kəsən 4 6
6 Qaz qaynaqçısı 1 5
Elektrik qaynaq avadan- 1
7 6
lıqlarının təmiri çilingəri
8 Qaz kəməri təmiri çilingəri. 4 5
9 Qaz kəməri təmiri çilingəri. 4 4
Qəza-təmiri maşınının 4
10 -
sürücüsü
Traktorçu-buldozerçi- 4
11 -
ekskovatorçu.

113
 Maşın və mexanizmlər
Cədvəl 4.3.2
Sıra N-si Adı Sayı
1 Qəza avtomaşını Qaz 52. 2 ədəd
2 Avtomaşın Qaz 66 2 ədəd
3 Avtomaşın UAZ-450. 1 ədəd
4 Trayler. 20 tonluq. 1 ədəd
5 Trayler. 40 tonluq. 1 ədəd
6 Buldozer. 1 ədəd
7 Boruqoyan traktor. 1 ədəd
8 Avtokran. 10 tonluq. 1 ədəd
9 Avtokran. 40 tonluq. 1 ədəd
10 Ekskovator. 2 ədəd
11 “Belorus” traktoru. 2 ədəd
12 Avtomaşın KRAZ. - qoşqu üçün. 1 ədəd
13 Boru daşımaq üçün bir oxlu qoşqu. 1 ədəd
14 Motorlu su nasosu. 2 ədəd

Köməkçi avadanlıqlar
Cədvəl 4.3.3
Sıra
Adı Sayı
N-si
1 2 3
Çilingər işləri üçün
1 Torna dəzgahı 1 ədəd
2 Burğu dəzgahı 1 ədəd
3 Yonma dəzgahı 1 ədəd
4 Frez dəzgahı 1 ədəd
5 Çilingər alətləri 2 dəst
Mis və yaxud bürüncdən hazırlanmış müxtəlif
6 2 dəst
ölçülü (17 mm-dən 56 mm-dək) açarlar dəsti
Gürz. - mis və yaxud bürünc materialından
7 2 ədəd
hazırlanmış
Çəkic. - mis və yaxud bürünc materialından
8 2 ədəd
hazırlanmış
9 Araqat materialları (2-3-5 mm. qalınlığında) 10 kq

114
 Iş yerini müvəqqəti çəpərləmək üçün
1 2 3
10 İş yerin çəpərləmək üçün metal tor 40 m2
11 Çəpələmə nişanları 5 ədəd
12 Xəbərdarlıq nişanları 5 ədəd
Torpaq-qazma işləri üçün
13 Lom 2 ədəd
14 Zubil. - polad-mis 3 ədəd
15 Kürək 10 ədəd
16 Bel 10 ədəd
17 Qarmaq 2 ədəd
18 Balta 2 ədəd
İş yerini su yığımından təmizləmək üçün
19 Əl ilə işləyən su nasosu. 2 ədəd
20 Vedrə. 10 ədəd
Qaz ilə kəsmə və qaynaq işləri üçün
21 Asetilen generatoru. 2 ədəd
22 Asetilen balonu. 2 ədəd
23 Karbid. 50 kQ
24 Oksigen balonu. 10 ədəd
25 Propan balonu. 4 ədəd
26 Oksigen şlanqı. 50 metr
27 Propan şlanqı. 50 metr
28 Qaz odluğu. 2 ədəd
29 Qaz kəskisi. 2 ədəd
30 Oksigen nizamlayıcısı. 2 ədəd
31 Asetilen nizamlayıcısı. 2 ədəd
32 Propan nizamlayıcısı. 2 ədəd
33 Kəsicinin mühafizə eynəyi. 2 ədəd
34 Alüminium, yaxud plastmas su qabı-20 litirlik. 2 ədəd
Elektrik qaynaq işləri üçün
35 Səyyar qoşqulu elektrik qaynaq aqreqatı. 2 ədəd
36 Qəza maşınında yerləşən qaynaq aqreqatı. 2 ədəd
100
37 Qaynaq aqreqatları üçün kabel (35-50mm2).
metr
38 Qaynaqçı üçün maska. 4 ədəd
39 Polad şotkalar. 4 ədəd

115
 1 2 3
40 Qaynaq şüalanmasından mühafizə şüşələri. 10 ədəd
41 Elektrod tutqu dəstəyi. 4 ədəd
42 Elektrod qurutmaq üçün qutu. 2 ədəd
43 Elektrodlar.- 3-4-5 mm (UONI, MR). 150 kQ
Çilingər-quraşdırma işləri üçün
44 Domkrat.- 3-5 tonluq. 2 ədəd
45 Domkrat üçün altlıq. 3 ədəd
46 Çilingər müstəvisi. 1 ədəd
47 1 metrlik polad ölçü xətkeşi. 1 ədəd
48 10 metrlik polad ölçü dolağı. 1 ədəd
49 Dəmir kəsən mişar. 1 ədəd
50 Taxta kəsən mişar 1 ədəd
51 Polad ilmək.- 16 mm-lik 25 metr
52 Texniki manometrlər.-(0,1; 0,5; 1-7,5 MPa) 4 ədəd
53 U şəkilli manometr.-birləşmə qaykası ilə birgə. 2 ədəd
Qaz kəmərlərinin ölçülərinə uyğun rezin
54 15 ədəd
şarlar.
55 Hava vurmaq üçün avtomobil nasosu. 2 ədəd
56 Kipləşdirici materiallar. 10 kQ
57 Kipləşdirici yağ. 40 kQ
58 Hidravlik nasos üçün yağ.- AMQ-10. 40 litr
59 Kipləşdirici yağ şprisi. 2 ədəd
60 Azbest kütləsi. 10 kQ
61 Mel kütləsi. 2 kQ
İzolyasiya işləri üçün
62 Bitum əritmək üçün qazan. 1 ədəd
63 Benzin qabı.- 10 litrlik. 1 ədəd
İzolyasiya örtüyünü qaşımaq üçün dəmir
64 2 ədəd
qaşov.
65 Hidrozol. 40 kQ
66 Brizol. 40 kQ
67 Polixlorovinil lenti. 100 m2

İşıqlandırma üçün
68 Kiçik həcmli səyyar elektrik stansiyası. 2 ədəd
69 Partlayış təhlükəsiz fonar. 2 ədəd
70 Elektrik nəqli kabeli. 30 metr
116
 Rabitə
1 2 3
71 Radio rabitə sistemi 2 ədəd
Əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası üçün
72 Xilasedici kəmər.- ilməklə 4 ədəd
73 Əleyhqaz.- ŞP-1 4 ədəd
74 Uzunboğaz rezin çəkmə 10 cüt
75 Brezent plaş 4 ədəd
76 10 nəfərlik brezent çadır 1 ədəd
77 Çadır sobası 1 ədəd
78 Aptek ləvazimatı 2 qutu
79 Yanğın söndürmə avadanlıqları 4 ədəd
80 Əlcək 20 cüt
81 Yeraltı qaz kəmərlərini aşkarlayan qurğu 1 ədəd
82 Qazanalizator 1 ədəd
İaşə işləri üçün
83 10 litrlik səyyar su qızdırıcısı 1 ədəd
84 Çaydan 1 ədəd
85 Çay dəsti.-12 əşyalı 1 ədəd
86 Qazan.-10 litr həcmli 1 ədəd
87 Qazan.- 5 litr həcmli 1 ədəd
88 Nahar dəsti 1 ədəd
89 Mətbəx bıçağı 2 ədəd
90 Çay qaşığı 12 ədəd
91 Nahar qaşığı 12 ədəd
92 İçməli su ehtiyatı 50 litr
93 Təsərrüfat sabunu 10 ədəd
94 Əl-üz sabunu 10 ədəd

Цмуми гайдалара мцвафиг олараг Гяза тямири хидмяти ряиси

вязифясиня али вя йахуд орта техники тящсилли, маэистрал газ кямяр-
ляринин истисмары сащяляриндя 5 илдян аз олмайараг ишлямиш, одла
мцшайият олунан газ тящлцкяли тямир-гурашдырма ишляринин иcра
олунмасында нязяри вя тяcрцби анлайышы олан мцтяхяссисляр тяйин
олуна билярlər. О, рящбяри олдуьу тясяррцфат сащясиндя йцксяк ни-
зам-интизамын эюзлянилмясиня, аваданлыгларын, машын вя меха-
низмлярин даимi ишляк вязиййятдя сахланылмасына, хидмят сащясинин
ящатя даирясиндя щяр щансы бир Маэистрал газ кямяриндя, Газ
117
компрессор стансийасында, Xidmət sahələrində гяза баш вердийи
щалlarда ишчи щейятинин, ишин щяcминя эюря сечилян аваданлыгларын,
машын вя механизмлярин сяфярбяр едилиб вахтында щадися йериня
чатдырылмасына, ишин там тящлцкясиз, йцксяк пешякарлыгла йериня
йетирилмясиня cавабдещдир. Пешя йюнцмцндян асылы олмайараг o,
бцтцн ишчиляринин пешя щазырлыгларынын, ихтисас дяряcяляринин
артырылмасына даими сяй эюстяrмялидир. ГТХ ряиси мцавини хидмят
сащяси цзря бцтцн ишлярин иcра олунмасында ряисинин кюмякчисидир,
ряис олмадыгда ися ону явяз едир. Машын вя механизмлярин,
аваданлыгларын ишдян яввялки вя ишдян сонракы вязиййятини
йохлайараг, нюгсан акты тяртиб едир, бу акт ясасында онун
рящбярлийи алтында тямир-профилактика ишляри эюрцлцр. Одла мцшайият
олунан газ тящлцкяли тямир гурашдырма ишляриня башламаздан
габаг нарйад цзря ишчи щейятинин иш йериндя тялиматландырылмасы,
ишин щяcми вя мясулиййяти барядя ишчи щейяти арасында изащат
ишляринин апарылмасы онун вя хидмят ряисинин вязифя борcудур. О, иш
йериндя ишчиляр цчцн тящлцкясиз иш шяраити йаратмалы, ишин «Газ
тясяррцфатында тящлцкясизлик тядбирляри qaydaları» nın тялябляриня
уйьун эюрцлмясини тямин етмялидир.
Хятт тямири устасы эюрцлян ишлярин мцяййян олунмуш техно-
лоэийайа уйьун гайдада апарылмасыны, ишин пешякарлыгла эюрцл-
мясини йериня йетирмякля билаваситя шяхсян юзц иcра олунан бц-
тцн тямир-гурашдырма ишляринин баш апарыcысы олмалыдыр. Иш
йеринdя газın hərəkətinin дайандырылмасына, газ тящлцкяли ишлярин
эюрцлмяси цчцн иш йериндя тящлцкясиз шяраит йарадылмасына там
мясулиййятля нязарят етмялидир.
QTX-нин мцщяндис-техники işçilərindən ibarət щейяти, бц-
тцн пешя йюнцмлц ишчиляри йадда сахламалыдырлар ки, istismarda
olan газ кямярляриндя одла мцшайият олунан газ тящлцкяли
тямир-гурашдырма ишляри эюрцляркян кямяр дахилини газ ахы-
нындан вя йахуд партлайыш тящлцкяли щава-газ гарышыьындан там
тяcрид етмяк мцмкцн дейил. Она эюря дя одлу ишляр бунун цчцн
тяcрцбядян кечирилиб мцяййянляшдирилмиш 40-150 мм. су сцт.
тязйиг интервалы щяддиндя вя йахуд партлайыш тящлцкяли щава-газ
гарышыьыны газ шякилли азотла нейтраллашдырмагла апарылмалыдыр.
ГТХ цчцн нювбяли иш реjimiнин йарадылмасы нювбя ярзиндя
гаршылашан бцтцн тясадцфи щаллар нязяря алынмагла ян ялверишли
118
цсулдур. Беля олан вязиййятдя Гяза тямири хидмяти юз ящатя да-
ирясиня сутка ярзиндя щяр ан хидмят эюстярмяк имканында олур.
Шящяр газ тясяррцфатында ися тябии, сцни, майе газла тяcщиз
олунан бцтцн qaz istehlakçıları hansı qazdan istifadə etmələrindən
asılı olmayaraq шящяр газ тясяррцфатынын структур бюлмяси кими
фяалиййят эюстярян цмуми шящяр Гяза тямири хидмятинин ящатя
даирясиндядир. Ири сянайе мцяссисяляринин яразиляриндя дя истисмарда
олан газ аваданлыгларынын щяcминя вя сайына эюря Гяза тямири
хидмяти бригадалары йарадыла биляр.
Газ тясяррцфатынын
истисмарына cялб олунан
бцтцн мцщяндис-техники
ишчиляр «Газ тясяррцфаты-
нын истисмарында тящлц-
кясизлик тядбирляри гай-
далары» тяляблярини дярин-
дян билмяли вя юз иш
фяалиййятляриндя она диг-
гятля ямял етмялидирляр. Qəza təmiri
maşını

4.4. Газ кямярляринин гяза ещтийат базасы

Маэистрал газ кямярляри тикилиб истисмара вериляркян онун

тикинтисиня cялб олунан борулардан кямярин цмуми узунлуьунун
0,3%-i miqdarında юлчцдя олмагла гяза ещтийаты базалары йара-
дылыр. Бу базаларда борулар газ кямяринин башланьыc, орта вя сон
hissəляриня йахын ГПС-лар яразисиндя йердян 1 метр щцндцрлцкдя
дцзялдилмиш хцсуси масанын цзяриндя цст сятщи изолйасийа олунмуш,
ичяриси рянэлянмиш, аьыз щиссяляри тахта гапагла юртцлмцш гайдада
сахланылыр. Бу ещтийат базаларындан анcаг кямярдя гяза баш
вердийи щалларда истифадя етмяк олар.
4.5. Газ кямярляри цзяриндя хятт нязаряти иши
Газ кямяри истисмара верилдикдян сонра онун мцщафизя зола-
ьынын, говшаглары цзяриндя олан баьлайыcы аваданлыгларын горунмасы,
онлара техники хидмят эюстярилмяси кямяр цзяриндя ещтимал олунан
119
газ бурахылышынын ашкарланмасы мягсяди иля Маэистрал Газ Кямяр-
ляри идаряляринин штат cядвялляриндя хятт нязаряти иши цзря уста вя 4-ci
дяряcяли нязарятчи чилинэярлярдян ибарят штат ващидляринин йарадылма-
сы нязярдя тутулuр. Хятт нязаряти цзря уста вязифясиня газ тясяррцфаты
сащяляриндя 2 илдян аз олмайараг иш стаjы олан али вя йахуд орта
техники тящсилли мцтяхяссисляр вя йахуд bu сащялярдя узун мцддят
ишляйян йцксяк ихтисас дяряcяли ишчиляр тяйин олуна биляр. Хятт
нязаряти цзря устанын хидмят сащясинин 100 км газ кямяри
узунлуьу юлчцсцндя мцяййян олунмасы мягсядяуйьундур.
Нязарятчи чилинэярин хидмят сащяси ися 10 км газ кямяри
узунлуьу юлчцсцндя мцяййян едилмишдир. Маэистрал Газ Кямярля-
ри идаряляринин структур бюлмяляри сайылан щяр бир Хятт Истисмары
Хидмятиндя хидмят сащяси секторуна дахил олан маэистрал вя пай-
лайыcы газ кямярляринин цмуми узунлуьу юлчцсцня мцвафиг гайда-
да хятт нязаряти бригадалары йарадылıр. Хятт нязаряти бригадаларынын
ишиня рящбярлик аидиййаты цзря Хятт Истисмары Хидмяти ряисляри тяря-
финдян тямин олунур. Щяр бир хятт нязаряти чилинэяри нязарят ишини
она щяваля олунан газ кямяри сащясинин бцтцн аваданлыгларынын
якс олундуьу cизэи вя маршрут хяритяси цзря апармалыдыр.
Маршрут хяритяси идарянин техники шюбясиндя тяртиб олунараг
рящбярлик тяряфиндян тясдиглянир. Хятт нязаряти иши пийада эязмяк-
ля иcра олунмалыдыр. Нязарят вахты нязарятчи мцщафизя золаьында
мцшащидя олунан бцтцн щадисяляри излямяли, кямяр цзяриндя олан
аваданлыгларын, мцщафизя гурьуларынын вязиййятини диггятля йохла-
малыдыр. Пийада эязинти вахты мцщафизя золаьында газ ийи щисс олу-
нарса, буну одла ашкарламаг йолверилмяздир. Йаьышлы щавада мц-
щафизя золаьында торпаьын цстцндя габарыб-сюнян кюпцкляр мц-
шащидя олунарса вя йахуд йердя гар оларкян фярглянян сары лякяляр
эюрцнярся, бу газ бурахылышынын яламятидир. Щяфтя ярзиндя бир дяфя-
дян аз олмайараг дямир йолу вя асфалт йол кечидляриндя полад ке-
чид патронунун вязиййяти, шамын чыхыш уcу газанализаторла йох-
ланылмалы, бу барядя мцвафиг акт тяртиб олунмалыдыр.
Ашкарланан щяр щансы бир насазлыг нязарятчинин имканы дахилин-
дя тез бир заманда арадан галдырылмалыдыр. Мцшащидя олунан тех-
ники нюгсанлар барядя хятт нязаряти jурналына гейдляр апарылмалыдыр.
Cидди щадисяляр барясиндя ися тяcили тядбир эюрцлмяси цчцн Баш
диспетчер хидмятиня мялумат верилмялидир. Баьлайыcы avadanliq-
lar, електрокимйяви мцщафизя гурьулары олан йерляр алаг отларындан
120
тямизлянмялидир.
Хятт нязарятчиси ашаьыдакы аваданлыгларлa тяcщиз olunur:
1. Телефон апараты йахуд радио рабитя.
2. Газанализатор.
3. Резин чякмя.
4. Брезент плаш.
5. Ял иля дашына билян йцнэцл алятляр дясти.
6. Йцнэцл газма бели.
7. Çöl şəraitində ilk tibbi yardım göstərilməsi üçün dərman
ləvazimatı.
Хятт нязарятчиси бцтцн görülən ишляр барядя нязарятчи устайа
щесабат верир.
Qaz kəmərlərində xətt nəzarəti işinin müddəti və bu işlərin icra
olunması üzrə cədvəl aidiyyatı üzrə müəssisə tərəfindən tərtib və
təsdiq olunaraq “Dövlətqaznəzarət„ mцfəttişliyi ilə razılaşdırıl-
maqla müəyyən olunur.
Bu zaman başlıca olaraq istismarın əsas şərtləri, davamiy-
yəti, qaz kəmərinin texniki vəziyyəti, kipliyi, qazın təzyiqi, torpa-
ğın korroziya aktivliyi, azmış cərəyanların axa bilmə ehtimal-
ları, kəmərin istismara verildiyi tarix və. s nəzərə alınmalıdır.

4.6. İşçi təzyiqləri, həndəsi ölçüləri və təyinatlarından asılı

olaraq qaz kəmərlərinin yaşayış məntəqələri, sənaye və kənd
təsərrüfatı müəssisələri, əkin sahələri, mühəndis
kommunikasiyaları arasında olan məsafə hədlərinin və buna
uyğun mühafizə zolaqlarının müəyyən edilməsi haqda
Təbii qaz nəqli üzrə daşıyıcı sistem kompleksinə daxil
olan hər hansı bir qaz kəməri təyinatı üzrə istismara verilib işə
buraxıldığı gündən xüsusi təhlükəli obyekt sayılır və onun
istismarı dövründə hər hansı bir təhlükəli hadisənin baş verə
biləcəyini nəzərə almaqla əvvəlcədən buna qarşı müvafiq
təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl olunmalıdır.Əhalinin, onun əm-
lakının, dövlət mülkiyyətinin və xüsusi mülkiyyətin qorunması
ümümxalq işi olmaqla, həm də dövlət əhəmiyyətli məsələdir.
Respublika ərazisində istismarda olna qaz kəmərləri üçün
təyinatlarından asılı olaraq mühafizə zolaqlarının müəyyən
121
edilməsi işi “Azəriqaz” QSC-nin bu barədə Respublika
Nazirlər Kabinetinə rəsmi müraciəti əsasında icra olunur.
Respublika Nazirlər Kabinetinin buna uyğun müvafiq
sərəncamı ilə aşağıdakı tərkibdən ibarət İşçi Komissiyası ya-
radılır:
1. Energetika Nazirliyinin nümayəndəsi.
2. “Azəriqaz” QSC –nin nümayəndəsi.
3. Fövqəlada Hallar Nazirliyinin nümayəndəsi.
4. Nəqliyyat Nazirliyinin nümayəndəsi.
5. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin nümayəndəsi.
6. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin nümayəndəsi.
7. “Dövlətqaznəzarət” müfəttişliyinin nümayəndəsi.
8. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin nü-
mayəndəsi.
9. Şəhər İcra Hakimiyyətinin nümayənədəsi.
10. “Azərsu” Açiq Səhmdar Cəmiyyətinin nümayəndəsi.
11. Qaz Kəmərlərinin Korroziyadan Mühafizə Olunması
İdarəsinin nümayəndəsi.
12. Dəniz və Çay Gəmiçiliyi İdarəsinin nümayəndəsi.
13. Magistral Neft Kəmərləri İdarəsinin nümayəndəsi.
“Azəriqaz” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən İşçi
Komissiyasının katibliyinə ilk öncə nəql olunan təbii qazın
fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri, kaloriliyi, istilik törətmə qabiliy-
yəti, daşıyıcı sistem kompleksinə daxil olan qaz kəmərlərinin
pasportları, nəqletmə sisteminin təyinatı, həndəsi tutumundan,
qaz kəməri borusu divarının qalınlığından, sistemdə olan
təzyiqdən asılı olaraq partlayış zamanı partlayış dalğasının
radiusu, alovun əhatə dairəsi, hava-qaz qarışığının aşağı və
yuxarı partlayış hədləri, qaz kəməri üzərində olan bağlayıcı
avadanlıqların əl ilə, mexaniki təsirlə və yaxud uzaqdan idarə
olunması barədə arayışlar və yazılı məlumatlar təqdim olunur.
İşçi komissiyasında bütün müzakirələr bu sənədlərə istinad
olunmaqla aparılır. Müzakirələrdə komissiyanın işinə cəlb
olunan mütəxəssislər ayrı-ayrılıqda bu haqda öz rəy və tək-
liflərini tövsiyyə edirlər.
Hər bir mütəxəssis qaz kəmərləri ilə təmsil elədiyi öz təsər-
rüfat sahəsinə aid avadanlıqların bir ərazidə hansı tədbirləri gör-
122
məklə daha təhlükəsiz istismar olunmasına təminat verən qayda-
ların işlənilib hazırlanmasında öz mövqeyini bildirir və bunu
yazılı surətdə komissiyanın katibliyinə təqdim edir. Nəticədə işçi
komissiyası tərəfindən geniş müzakirə olunan işin son qərarı
qəbul edilir. Bu qərar Ali Dövlət Qurumu tərəfindən təsdiq
olunduğu gündən qüvvəyə minmiş hesab edilir və bu barədə
tətbiq olunan mövcud təlimatın müvafiq tələblərini əvəz edir.

4.7. Газ кямярляринин мцщафизя золагларынын, ГПС, ГКС,

ЙГСА яразиляринин алаг отларындан тямизлянмясиндя
щербисидлярин тятбиги
Алаг отларынын вя йабаны аьаcларын йеря ишляйян кюкляри йералты
коммуникасийаларын изолйасийа юртцйцнц даьыдыр, газ бурахылышынын
ляьви, кямярин тяфтиш олунмасы, изолйасийа юртцйцнцн йохланмасы
цзря нязярдя тутулан торпаг-газма ишляринин апарылмасына янэял
тюрядир. Бунунла баьлы кямярин изолйасийа юртцйцнцн бярпа олун-
масына вя ялавя ишлярин эюрцлмясиня ещтийаc йараныр.
Газ тясяррцфаты сащяляринин щям дя баш веря биляcяк йаньын
тящлцкясиндян горунмасы мягсяди иля алаг отларындан вя йабаны
битян аьаcлардан тямизлянмяси цчцн təcrübədə ян эениш йайылмыш
цсул кимйяви препаратлардан-щербисидлярдян истифадя цсулудур.
«Щербисид» мяншяycə латын сюзцдцр; «щербi» – от вя «сaedere»
юлдцрцрям демякдир.
Кянд тясяррцфатынын мцхтялиф якин сащяляринин алаг отларындан
тямизлянмяси цчцн кимйяви препаратларын илкин олараг тятбиги 30-cу
илляри ящатя едир. Бу мягсядля бир чох щалларда кцкцрд туршусу
мящлулу, мис вя дямир купоросу, хлоратлар вя саиря препаратлардан
истифадя олунмушдур. Баща баша эялмяси вя кяскин зящярли олмасына
эюря щазырда даща мцнасиб кимйяви препаратлар тятбиг олунур.
Кимйяви тяркибляриня эюря щербисидляр цзви вя гейри-цзви
олмагла фярглянирляр. Ян чох тятбиг олунан сулфамат-аммонийа вя
сианамид калсиум кимйяви препаратларыдыр. Мядяни биткиляря, алаг
отларына тясир характериня эюря щербисидляр сечиб тясир едян вя
цмуми тясир едян олмагла ики йеря бюлцнцрляр.
Ашаьы дозалы сечиб тясир едян щербисидляр анcаг алаг отларына
тясир едир ки, бу да кянд тясяррцфаты ишляриндя тятбиг олунур. Цмуми
123
тясир едян щербисидляр йералты коммуникасийаларын, ГПС, ЙГСА,
ГКС-ларын яразиляринин бцтцн отлардан тямизлянмяси цчцн ишлядилир.
Бунун цчцн хцсуси чиляйиcилярдян истифадя олунур. Щербисидляр
зящярли кимйяви маддяляр олдуьундан цзяриндя «Зящяр» йазылмыш
хцсуси габларда бурахылыр. Щербисидлярин тятбиги цзря эюрцлян бцтцн
ишлярин механикляшдирилмиш гайдада апарылмасы тящлцкясизлийя
тяминат верир.
4.8. Газ компрессор стансийалары

Йцксяк сыхма габилиййятиня малик олан газ компрессор стан-

сийалары маэистрал газ кямярляриндя тязйиги лайищядя нязярдя туту-
лан ишчи тязйиг щяддиня гядяр вя даща чох галдыра билирlər. Яэяр
газ узаг мясафяляря нягл едилирся, ону нювбяти газ компрессор
стансийасына, йералты газ сахлама анбарына ютцрмяк цчцн тятбиг
олунурlar.
Газ компрессор стансийалары електрик ютцрцcцлц, поршенли, ком-
прессорлу, мяркяздянгачма гцввяли вя газ тuрбинли олмагла истещ-
сал олунурlar. Електрик ютцрцcцлц компрессор стансийалары газ туr-
бинliлярдян ютцрцcцляринин типиня вя гурулушуна эюря фярглянирляр.
ßñàñ ãóðüóëàðû ãàç òÿíçèìëÿéèæèñè, ñûõûæû âÿ ñîðóæó àâàäàí-
ëûãëàðäûð. Ùàâàíûí êîíäåíñàñèéàñû, âåíòèëéàñèéà, èñòèëèê, ñó, éàü
òÿcùèçàòû ñèñòåìëÿðè êþìÿê÷è àâàäàíëûãëàðûäûð.
Ìÿðêÿçäÿíãà÷ìà ãöââÿëè áàñìà íàñîñëàðû ãàçûí ñûõûëìà ýöæöíö
àðòûðìàã ö÷öí àðäûæûë îëàðàã 2-3 àãðåãàò ãðóïó øÿêëèíäÿ èøëÿéèðlər.
Àãðåãàòëàðûí ñàéû ãàç êÿìÿðèíèí áóðàõma èìêàíûíà âÿ ùåñàáè
éöêëÿnìÿ òÿçéèãèíÿ ýþðÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèð. Íàñîñëàðûí þòöðöæöëÿðèíèí
òèïè éåðëè øÿðàèò íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ñå÷èëìÿëèäèð, áåëÿ êè, ñÿíàéå
ðàéîíëàðû ÿðàçèëÿðèíäÿ óæóç âÿ ÿëâåðèøëè åëåêòðèê åíåðúèñè ñèñòåìè
îäëóãäà, åëåêòðèê þòöðöæöëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíóð. Óçàã âÿ ÿëâåðèøñèç
øÿðàèòëÿðäÿ íÿãë îëóíàí ãàçëà èøëÿéÿí ãàç òóðáèíëè þòöðöcöëÿðèí òÿòáèãè
äàùà ìöíàñèáäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ ãàç òóráèíëè êîìïðåññîð ñòàíñè-
éàëàðûíäà ÿñàñ åíåðúè òÿæùèçàòû êèìè òÿáèè ãàçäàí, èñòèôàäÿ îëóíìàñû âÿ
áóíóí ãàç òÿñÿððöôàòûíûí þç äàõèëè èìêàíëàðû èëÿ òÿìèí îëóíìàñû íÿãë
îëóíàí òÿáèè ãàçûí ìàéà äÿéÿðèíèí àðòìàñûíà òÿñèð åòìèð. Ùàçûðäà
ìöàñèð òåõíîëîýèéà ÿñàñûíäà ãóðóëìóø, éöêñÿê ñûõìà èìêàíëû ãàç
òðóáèíëè êîìïðåññîð ñòàíñèéàëàðû ýåíèø òÿòáèã îëóíóðëàð.

124
 4.9.Йералты газ сахлама аnбарлары

Ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðëÿðèíèí èñòèñìàðû öçðÿ èëëèê ñòàòèñòèê ðÿ-

ãÿìëÿð òÿäãèã îëóíäóãäà ìÿëóì îëóð êè, òÿáèè ãàç istehlakçılarının
təbii ãàçäàí èñòèôàäÿ åòìÿñè qış-yay mövsümlərindən asılı olaraq
ãåéðè-áÿðàáÿðäèð. Åëåêòðèê ñòàíñèéàëàðûíûí, áèð ñûðà èðè ñÿíàéå ìöÿñ-
ñèñÿëÿðèíèí èøèíäÿ òåõíèêè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí äàéàíìàëàð áàø âåðäèéè
ùàëëàðäà belə bu sahələrə təbii qaz nəql olunmasında fasilələrə yol
verilir. Ùÿòòà ÿí éóõàðû òÿçéèã ùÿääèíäÿ äàøûéûæû ñèñòåìèí ùÿíäÿñè
òóòóìó, ìÿäÿíäÿí ñèñòåìÿ äàõèë îëàí òÿáèè ãàçın ùÿæìè ìèã-
äàðûndan àøàüûäûð. Îíà ýþðÿ äÿ ñÿíàéå øÿùÿðëÿðèíèí éàõûíëûüûíäà
éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàðëàðûíûí îëìàñû, zəruri hallarda èñòåù-
ëàêäàí àðòûã ãàçûí áó ànáàðëàðà âóðóëìàñû, ãàçà îëàí òÿëÿáàò àðòäûã-
äà èñÿ ànáàðäàí ãàç êÿìÿðëÿðèíÿ âÿ ãàç èñòåùëàê÷ûëàðûíà þòöðöëìÿñè
ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàðëàðû ö÷öí ÿí ÿëâå-
ðèøëèñè ÿââÿëëÿð èñòèñìàðäà îëóá òöêÿíìèø íåôò, ãàç, ñó éàòàãëàðû îëàí
ëàéëàð âÿ éåð àëòûíûí ìÿñàìÿëè, ñó ñàõëàéàí ãöááÿøÿêèëëè ëàé òÿáÿ-
ãÿëÿðèäèð. Ñó ñàõëàéàí ìÿñàìÿëè ëàéëàðà ãàç âóðmadan qabaq
ànáàðûí ùÿcìèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí áîøàëòìà ÷ûõûø áîðóñó âàñè-
òÿñè èëÿ îðàäàêû ñó ÷ûõàðûëûð. Ãóéóíóí äÿðèíëèéèíäÿí àñûëû îëàðàã ëàéà
10-15 ÌÏà òÿçéèãè ùÿääèíÿ ãÿäÿð ãàç âóðìàã îëàð. Àçÿðáàécàí
Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿí èðè ñÿíàéå øÿùÿðëÿðè îëàí Áàêû, ßëèáàéðàìëû,
Ñàëéàí, Ýÿícÿ, Ñóìãàéûò øÿùÿðëÿðè ÿòðàôûíäà éöçëÿðëÿ èøëÿíìèø
köhnə íåôò, ãàç, ñó ëàéëàðû îëàí ãóéóëàð âàð. 1976-cı ildə Qalmaz-
da,1986-ci ildə isə Qaradağ rayonu ərazisində istismara verilən
yeraltın qaz saxlama anbarları (cəmi iki anbar olmaqla) Res-
publikanın qaz təchizatının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.
Qalmaz YQSA da sınaq-sənaye qazvurma prosesi 1976-cı ildə
başlanmışdır.Həmin ildə laylara 530 milyon m3 təbii qaz vurulmuş
və lay təzyiqi 4 MPa-dan 11MPa həddinədək qaldırılmışdır.4 il
ərzində anbar əsasən doldurulmuş və bundan sonra hər il anbara
830-900 milyon m3 həcmində qaz vurulub-götürülmüşdür.
Qalmaz YQSA-da sıxıcı kompressor stansiyasının iki sexində
10 ÃÊÍ /55-125 tipli 16 aqreqat quraşdırılmışdır.Lakin hələlik
faktiki olaraq onlardan hazırda 8 aqreqat işləyir.Yaxın gələcəkdə
layihəyə görə burada yeni modifikasiyalı yüksək gücə malik olan
kompressor stansiyası quraşdırılacaqdır.
125
 Qalmaz YQSA-nın sutkalıq məhsuldarlığını yüksəltmək və
fəal qaz həcmini bir milyard 1m3-ə çatdırmaq məqsədi ilə ob-
yektdə əlavə olaraq 23 qaz vurma-istismar quyuları qazılmışdır.
Kompressor stansiyasının gücü artırılarsa və əlavə təbii qaz
resursları olarsa, layda məhsuldarlığı 16,5 MPa-təzyiq həddinə
qədər qaldırmaq mümkün olacaqdır.
Qaradağ yatağında ilkin qazvurma prosesi 1986-cı ildə
başlanmışdır. Burada anbarın birinci növbəsinin buraxılış obyekti
kimi ikipilləli 5 ədəd 10 ÃÊÍ/40-150 tipli aqreqatlardan ibarət
kompressor stansiyası quraşdırılmışdır.
1986-88-ci illərdə yaradılmaqda olan anbara 570 milyon m3
təbii qaz vurulmuş, yalnız bundan sonra anbardan müəyyən
həcmdə qazın götürülməsi prosesi başlanmışdır.
Hazırda Qardağ YQSA-nın birinci növbəsinin yaradılması məq-
sədi ilə obyektin kompressor sxeminin ikinci növbəsində ÃÐÀ-Ö-
6,3/125 iki cüt qoşa sıxıcı aqreqatların quraşdırımasına başlanmışdır.
Ümumiyyətlə, anbara qazılmış 48 qazvurma-istismar qurğula-
rının hamısının işə salınıb əlavə olunması nəticəsində onun sutka-
lıq məhsuldarlığının və fəal qaz həcminin artması imkanı yarana-
caqdır. Bundan əlavə yaxın zamanlarda Naxçıvan Muxtar Respub-
likasının Nehrəm duz yatağı bazasında YQSA-nın yaradılması
üzrə layihə-simeta sənədlərinin hazırlanması işləri və bu işlər
əsasında anbarın tikintisinin icrası planlaşdırılır.Nehrəm YQSA –
nın üstünlüyü və səmərəli olması üç əsas amillə səciyyələnir:
1.Dünya praktikasından duz laylarında YQSA yaradılması
təcrübəsinin məlum olması.
2.Nisbətən kiçik zaman ərzində bu tipli YQSA-ların öz
xərclərini ödəməsi.
3.Yeraltı duz kameralarının yuyulması prosesində çıxarılan
duz məhlulunun yeni tikiləcək duz emalı zavodunda emal
olunması nəticəsində yüksək keyfiyyətli xörək duzunun və texniki
duzun alınmasıdır.
Éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàðëàðû àøàüûäàêû òåõíîëîjè àâà-
äàíëûãëàðäàí âÿ òÿñÿððöôàò ñàùÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð:
1. Ìàýèñòðàë ãàç êÿìÿðëÿðèíäÿí éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàð-
ëàðûíà âÿ ÿêñèíÿ àéðûëìàëàð.
126
 2. Ãàçû òÿìèçëÿìÿê âÿ ãóðóòìàã ö÷öí òÿòáèã îëóíàí
àâàäàíëûãëàð.
3. Êîìïðåññîð òÿñÿððöôàòû.
4. Ìåòàíîë òÿñÿððöôàòû.
5. Ãóéóíóí éåðàëòû âÿ éåðöñòö àâàäàíëûãëàðû.
6. Íÿçàðÿò þë÷ö cèùàçëàðû.
7. Ãàç òÿíçèìëÿéècèsi vÿ ãîðóéócó ãàïàã.
Éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàðëàðûíûí ÿñàñ səmərəli istismarı ãàç
êÿìÿðlərèíèí ìàêñèìóì ìÿùñóëäàðëûüû íÿçÿðÿ àëûíìàãëà ãàçûí
ànáàðà âóðóëìàñû, itkisiz saxlanılması və hər hansı bir halda nəql-
etmə sisteminə ötürülməsinin təmin olunmasıdır. Ànáàðûí ùÿcìcə
áþéöê âÿ istehlakçıya éàõûí îëması îíóí èãòèñàäè ÿùÿìèééÿòèni də
artırır.
Éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàðëàðûíûí istehlakçılara ãÿäÿð îëàí ìÿ-
ñàôÿñèíäÿí, îíóí ôèçèêè-ùÿíäÿñè ïàðàìåòðëÿðèíäÿí, èñòèñìàðûíà ãîéóëàí
èëêèí êàïèòàë ãîéóëóøóíäàí àñûëû îëàðàã îíà âóðóëàí ãàçûí 1000 ì3
ùÿcìè ìèãäàðûíûí ìàéà äÿéÿðè àéðû-àéðû ànáàðëàð ö÷öí ìöõòÿëèôäèð.
Òÿáèè ãàç èòêèñèíèí éàðàíìà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ «ìÿäÿí-
ãàç êÿìÿðè-təchizatçı» ö÷ëöéö àðàñûíäà òåç-òåç òÿçéèã äÿéèøìÿëÿðè
âÿ ãàç àõûíûíäà ôàñèëÿëÿðÿ éîë âåðèëìÿñèäèð.
Ãàç istehlakçıları ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáäÿí ãàç ãÿáóëóíó ìÿù-
äóäëàøäûðäûüû ùàëlaräà ìÿäÿíäÿí ãàç êÿìÿðëÿðè ñèñòåìèíÿ ìöÿéÿí
òÿçéèãëÿ âóðóëàí ãàçûí ñèñòåìäÿ òÿçéèãèí ãàëõìàñû èëÿ ìöøàùèäÿ
îëóíàí àêkóìuëéàñèéà éàðàòìàã èìêàíû âÿ ñîíðà ñèñòåìèí áöòöí
ùÿíäÿñè òóòóìó öçðÿ áó éöêñÿê òÿçéèãëè ãàçûí istehlakçıların
åùòèéàcûíà óéüóí áþëöøäöðöëìÿñè, ìöùÿíäèñ òÿäãèãè áàõûìûíäàí
ãåéðè-ìöòÿíàñèáäèð. Áåëÿ êè, áó ãÿäÿð ùÿcìäÿ îëàí òÿáèè ãàçın
ìèãäàðû ÷îõ ùàëëàðäà sistem üzrə bütün istehlakçıların ñóòêàëûã
èøëÿòäèêëÿðè ãàçûí 5% ìèãäàðûíäàí äà àøàüû îëóð. Ñèñòåìèí àùÿíýäàð
èø ðåjèìèíÿ óéüóí həcmdə seçilərək ëàéèùÿëÿíäèðèëèá èñòèñìàð îëóíàí
Éåðàëòû ãàç ñàõëàìà ànáàðëàðû áó ïðîáëåìèí ãàðøûñûíû àëûð. Òÿcðöáÿ
ýþñòÿðèð êè, òÿçéèãèí ãàëõìàñû âÿ åíìÿñè èëÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí ùÿð
ùàíñû áèð ñòàñèîíàð àõûí ðåjèìèíèí ïîçóëìàñû ñöíè ãàç èòêèñèíèí
éàðàíìà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ãàç òÿñÿððöôàòûíäà ãàç íÿãëè öçðÿ
ôàñèëÿñèç, etibarlı və sabit èø ðåjèìèíèí éàðàdılìàñûíäà Éåðàëòû ãàç
ñàõëàìà ànáàðëàðûíûí ðîëó ÿâÿçñèçäèð.
127
 4.10. Bioqaz haqda

Bioqaz üzvü maddələrin mikroorqanizmlərinin sərbəst oksigen

olmadan çürüyərək tərkib hissələrinə ayrılıb artması şəraitində
(anaerob ayrılma) alınan yanar qaz məhsuludur. Bioqaz
məhsulunun əsas tərkib hissəsi 60-80% CH4 (metan) və 20-40%
CO2 (karbon di oksiddən) ibarətdir.Aşağı-yuxarı yanma istiliyi
6000-6500 kkal/m3 həddindədir. Bioqazın istehsalı üçün əsas
xammal bitki və heyvan mənşəyli bioloji kütlələrdir (mal yaxud
quş peyini). Bioqaz xüsusi qurğu tətbiq edilməklə alınır. Bu
qurğuların modernləşdirilməsi və tətbiqi təkcə əhalinin və təsər-
rüfat sahələrinin qaza olan tələbatının qismən də olsa ödənilməsi
deyil, həm də quşçuluq və heyvandarlıq təsərrüfatı sahələrində
yığılıb qalan üzvü qalıqların ərazilərdən yığılıb qaz istehsalına
yönəltməklə ətraf mühitin ekoloji baxımdan pis qoxudan
təmizlənməsidir. Bundan əlavə emaldan sonra bioqaz qurğusundan
çıxan biokütlə qalığı pis qoxu vermir və üzvü kübrə kimi işlədilir.
Tədarük olunan biokütlənin keyfiyyətindən asılı olaraq bir ton
quru biokütlənin emalından 450-500 m3 yanar qaz almaq
mümkündür.
Tədqiqatçı alimlərin apardıqları elmi araşdırmaların nəticəsinə
görə qeyd etmək olar ki, ilbəil yer kürəsi üzərində yaranan
biokütlələr yığını enerji mənbəyi və ehtiyatı kimi bütövlükdə
bütün yanacaq növlərinin istehsalını bir neçə dəfə üstələyir. Qaz
kəmərləri daşıyıcı sistemlərinin əhatə dairəsindən kənar yaşayış
məntəqələri olan ərazilərdə üzvü qalıqları emal etməklə yanar qaz
almaq üsulunun tətbiqi başlıca olaraq ucqar rayon və kənd yaşayış
ərazilərinin yanar qaza olan tələbatlarının ödənilməsində mühüm
rol oynaya bilər. Təxmini hesablamalara görə heyvandarlıq
kompleksində 100.000 baş iri buynuzlu mal-qara bir il ərzində 7,5
mln./m3 yanar qazın istehsalı üçün biokütlə verə bilər ki, bu da
ekvivalent olaraq 5.000 ton şərti yanacaq deməkdir.
Dünyanın müxtəlif yerlərində on minlərlə bioqaz qurğusu
quraşdırılıb istismar olunur. Bu qurğularda istehsal olunan yanar
qazın maya dəyəri neft-qaz quyularından çıxarılan qazın maya

128
dəyərindən əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. Alınan bioqazın miqdarı
tədarük olunan biokütlənin miqdarından çox asılıdır.
Biokütlənin çəki ilə miqdarı və ondan istehsaıl olunan
bioqazın həcmi miqdarı arasındakı asılılıq aşağıdakı kimi müəyyən
edilir:
V bioqaz = 0,17G – iri buynuzlu mal-qara üçün
V bioqaz = 0,25G – başqa növ ev heyvanları üçün
V bioqaz – bioqazın həcmi miqdarı, m3/sut.;
G - maye kütlədə quru maddələrin miqdarı, kQ/sut.
Biokütlənin qıcqırdılması prosesini tezləşdirmək məqsədi
ilə onu 250S temperatur həddinədək qızdırmaq lazımdır.
Azərbaycan Respublikasının hava iqlimi şəraitində
bioqazın alınması üçün lazım olan ən aşağı temperatur həddinin
miqdarı belə hesablanır:
W= (G+Gsu) • (tf • tg + Cm•k)
G-maye kütlədə suyun miqdarı;
tf - fermentasiyanın temperaturu 0S
tg – fermentatorun girişində kütlənin temperaturu 0S
Cm•k – maye kütlənin xüsusi istilik tutumu kkal/kq. 0S

4.11. Bioqaz istehsalının texnologiyası

Təzə biokütlə müəyyən miqdarda su ilə qarışdırılıb bioqaz

qurğusunun içərisinə daxil edilir, qıcqırma prosesində onun fasilə-
siz qarışdırılması, həm də dövr etməsi təmin olunur. Bu növ
texnologiya ənənəvi olaraq çirkab üçün tətbiq olunur. Hazırda
bioqaz almaq üçün yüklənmə, qarışdırma, qıcqırtma, qaz ayırma,
kütlənin qalıq mayesini kənar etmə və başqa işləri avtomatik
tənzimləyən daha mürəkkəb bioqaz qurğuları tətbiq olunur. Alınan
bioqaz təkcə məişətdə yanacaq kimi deyil, həm də sıxılmış halda
avtomobillərin və traktorların mühərriklərində yanma məhsulu
kimi işlədilə bilər.
Bioqaz istehsal edən qurğuların yaşayış məntəqələrinə yaxın
ərazilərdə yerləşən iri heyvandarlıq komplekslərinin həyətində
layihələndirilib tikilməsi daha əlverişlidir.

129
 4.12. Ñûõûëìûø ãàçëàðûí äàõèëè éàíìà
ìöùÿððèêëÿðèíäÿ òÿòáèãè ùàãäà

1987-cè èëäÿí áàøëàéàðàã Ðåñpóáëèêàìûçûí Õûðäàëàí, Ñàáóí÷ı,

Ñóìãàéûò, Ýÿícÿ, Ãàçûìÿììÿä, Ñèéÿçÿí, Ãàçàõ, ßëèáàéðàìëû,
Õàíêÿíäè, Àüäàì ðàéîí âÿ øÿùÿðëÿðè ÿðàçèëÿðèíäÿ 10 àâòîìîáèë
ãàçäîëäóðìà êîìïðåññîð ñòàíñèéàñûíûí òèêèëèá èñòèñìàðà âåðèëìÿñè
ïëàíëàøäûðûëñàäà èíäèêè øÿðàèòäÿ îíëàðäàí 3 ÿäÿä Ðóñèéà èñòåùñàëû
îëàí ÁÊÈ-250 ìàðêàëû êîìïðåññîð ñòàíñèéàñû ( Ñàáóí÷ó 1988-cè èë,
Ñóìãàéûò 1989-có èë, Ýÿícÿ 1990-cû èë) ôÿàëèééÿòäÿäèð. Èòàëèéà
èñòåùñàëû îëàí äþðäöícö êîìïðåññîð ñòàíñèéàñû 2007-cè èëèí éàéûíäà
Õûðäàëàí ðàéîíóíóí Ñóëó-Òÿïÿ ãÿñÿáÿñè ÿðàçèñèíäÿ òèêèëèá èñòèñìàðà
âåðèëìèøäèð.
ÁÊÈ-250-ÀÃÄÊÑ (Àâòîìîáèë Ãàç Äîëäóðìà Êîìïðåññîð
Ñòàíñèéàñû)-íıí ëàéèùÿ öçðÿ ÿñàñ ýþñòÿðècèëÿðè aşağıdakı kimidir:
1. Ìÿùñóëäàðëûüû: 180 m3 /saat,
2. Ñòàíñèéàíûí ãÿáóëóíäà ìöòëÿã òÿçéèãèí ãèéìÿòè- 0,1MPa
3. Ñòàíñèéàíûí ÷ûõûøûíäà ìöòëÿã òÿçéèãèí ãèéìÿòè- 35,0ÌÏà
4. Ñèëèíäðëÿðèíèí éåðëÿøìÿñè –øàãóëè
5. Ñèëèíäðëÿðèíèí äèàìåòðè -330,170,80 âÿ 40 ìì
6. Ïîðøåíèí ýåäèøè- 150 ìì
7. Þòöðìÿ – 68 êâò ýöcëö åëåêòðèê ìöùÿððèêèíäÿí òàõìà
ãàéûøëà þòöðìÿ
8. Áèðèícè ïèëlÿäÿí ñîíðà ìöòëÿã òÿçéèãèí ãèéìÿòè -4,3;
èêèícèäÿí 18,7; ö÷öícöäÿí 80 âÿ äþðäöícöäÿí 35,0 ÌÏà,
9. Ñîéóäócó ñó ñÿðôè -7,5 m3/ñààò
10. Êîìïðåññîð éàüû ñÿðôè -0,2 ÊÃ/ñààò
11. Ìàøûí éàüû ñÿðôè -0,7 ÊÃ/ñóòêà
Òÿáèè âÿ íåôòëè ñÿìò ãàçëàðû ãóðóäóëäóqäàí âÿ òÿìèçëÿíäèêäÿí
ñîíðà ãàçëàðûí ñûõûëìàñûíà уйьун ýÿëèð. Áó ãàçëàð 35,0 ÌÏà
òÿçéèãäÿ âÿ 200 Ñ òåìïåðàòóðäà və äàùà àðòûã şəraitdə ìàéå ùàëûíà
÷åâðèëìèðëÿð.Áåëÿ êè, ãàçûí äàøûíìàñû âÿ ñàõëàíûëìàñû ö÷öí ÿí àøàüû
òåìïåðàòóðäàí äà àøàüû êðèòèê òåìïåðàòóðà ìàëèêäèðëÿð.Ñûõûëìûø ãàç
ÿñàñÿí, àâòîìîáèëÿð âÿ òðàêòîðëàðûí, ùÿì äÿ áàøãà ñòàñèîíàð
ùÿðÿêÿòäÿ îëàí ìåõàíèçìëÿðèí åùòèéàcû öçðÿ èøëÿäèëèð.

130
 Àâòîìîáèë ãàçäîëäóðìà êîìïðåññîð ñòàíñèéàëàðûíäà ïàéëàìà
áàëîíëàðû 25,0 ÌÏà òÿçéèãè àëòûíäà äîëäóðóëóð.
Áó ñòàíñèéàëàðäà ìÿùñóëäàðëûüû 180 m3/ñààò, ÷ûõûø òÿçéèãè 35,0
ÌÏà, ãÿáóëäà ìöòëÿã òÿçéèãèíèí ãèéìÿòè 0,1 MPa îëàí íöìóíÿâè
êîìïðåññîðëàð ãóðàøäûðûëûð.
Áó êîìïðåññîðëàðäà ïèëëÿðèí ñàéû 4, ñèëèíäðèê áëîê 2-äèð.
Éöêñÿê òÿçéèãëè àêêóìóëéàòîðëàð 35,0 ÌÏà èø÷è òÿçéèãèíÿ
ùàçûðëàíûðlar.
Ùÿð àêêóìóëéàòîðóí òóòóìó 08-1,0 ì3 ùÿcìèíäÿäèð.
Ùöíäöðëöéö 320-490 ìì îëìàãëà áèð âÿ éàõóä èêè ôëÿíñ
áèðëÿøìÿëè ùàçûðëàíûrëàð.
Èø÷è òÿçéèãèíè 1,3 äÿôÿ öñòÿëÿéÿí 45,5 MPa ùÿääèíäÿ òÿçéèãëÿ
ñûíàãäàí êå÷èðèëèðëÿð. Şàãóëè âÿçèééÿòäÿ èêè, àðäûcûë îëàðàã áèðëÿøìèø
ñåêñèéà øÿêèëèíäÿ ãóðàøäûðûëûðëàð. Àêêóìóëéàòîðëàðûí áåëÿ ãóðàøäû-
ðûëìàñû éåðëÿøäèðèëÿí ñàùÿéÿ ãÿíàÿò åòìÿêäÿí ÿëàâÿ êîíäåíñàòûí
êåéôèééÿòëÿ áóðàõûëìàñûíû òÿìèí åäèð.
Ñûõûëìûø ãàç ö÷öí áàëîíóí îðòà þë÷öñö 50 ëèòð òóòóìóíäàäûð.
20,0 ÌÏà òÿçéèã àëòûíäà áàëîíäàêû ãàç åêâèâàëåò îëàðàã, 10 ëèòð
áåíçèíÿ áÿðàáÿðäèð. Áèð áàëîíóí ÷ÿêèñè 45 ÊÃ-äûð.

Ñûõûëìûø ãàç áàëîíëàðûíûí òåõíèêè õöñóñèééÿòëÿðè

Æÿäâÿë 4.12.1.
Ùÿcìè Tutumu Õàðècè Äèâàðûí Ýþâäÿñèíèí ×ÿêèñè
(ëèòð) ì3 äèàìåòðè ãàëûíëûüû óçóíëóüó (êÃ)
(ìì) (ìì) (ìì)
44 8,8 214,4 5,2 1800 50
50 10,0 214,4 5,2 1980 56
53 10,6 243,7 5,85 1980 59
58 11,8 243,7 5,85 1800 67
65 13,0 243,7 5,85 2000 74

Áó áàëîíëàðûí èñòåùñàëû ö÷öí õöñóñè ïîëàä ìàòåðèàëû ñÿðôè îðòà

ùåñàáëà ùÿð áèð ì3 ãàç òóòóìó ö÷öí 5,7 ÊÃ-à áÿðàáÿðäèð.
Àâòîìîáèë ãàçäîëäóðìà ñòàíñèéàëàðû ëàéèùÿëÿíäèðèëÿðêÿí
àøàüûäàêû øÿðòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð:
131
1. Ñòàíñèéàíûí óçóí ìöääÿòëè èñòèñìàðûíû òÿìèí åäÿí òÿáèè âÿ
éàõóä ñÿìò ãàçlarû, åùòèéàòû
2. Éåðëè íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðèíèí âÿ èñòåùëàê÷ûëàðûí áó ãàçà îëàí
òÿëÿáàòû
3. Óçóí ìöääÿòëè îëìàãëà óçàã ìÿñàôÿëÿðÿ ñûõûëìûø ãàç áàëëîíó
äàøûìàãäàí ìàêñèìóì éàéûíìàã âÿ éàääà ñàõëàìàã ëàçûìäûð
êè, éóõàðûäà ãåéä îëóíàí ùÿðÿêÿò äàèðÿñè öçðÿ ñòàíñèéàíûí þç
õÿðcèíè ÷ûõàðìà èìêàíû èãòèñàäè áàõûìäàí ìÿùäóääóð.
4. Ñûõûëìûø ãàçûí áàëîíëàðëà, íÿãëèééàò âàñèòÿëÿðè èëÿ, ãàç êÿìÿðè
âÿ éàõóä áàøãà âàñèòÿëÿðëÿ èñòåùëàê÷ûëàðà ÷àòäûðûëìàñû ìöãàéèñÿ
îëóíìàëû, àëûíàí íÿòècÿëÿð ôÿðãëÿíäèðèëìÿêëÿ îíóí èãòèñàäè
åôôåêòëèëèéè âÿ ðåíòàáåëëèëèéè ñöáóò îëóíìàëûäûð.

4.13. Təbii qazın duda (texniki karbon)

istehsalında tətbiqi haqda

Azərbaycanda duda istehsalı 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin

başlanğıcınadək olan dövrü əhatə edir.O zaman bu işlərlə ibtidai
və sistemsiz işləyən fərdlər məşqul idilər.Bakının ətraf ərazilərində
kiçik çalalarda, tunelə oxşar yerlərdə neft məhsulları yandırılır,
sonda tunelin və yaxud çalanın divarlarına çökən his-duda dəmir
qaşovla qaşınıb yığılır, keyfiyyətcə aşağı olan bu məhsul ancaq
aşağı növ rəngləmə məhsullarının istehsalında işlədilirdi.
1917-ci ilə qədərki Rusiyanın rezin sənayesinin tələbatı Lodzi,
Varşava, Petroqrad və Moskva şəhərlərində olna dörd zavod tərəfindən
ödənilirdi.Bu zavodlar üçün əsas xammal o vaxtlar duda istehsalı üzrə
ən mükəmməl texnologiyaya malik olan Hollandiyadan gətirilirdi.
İllər ötdükcə duda sənayenin müxtəlif sahələrinə sürətlə nüfuz
edirdi.
Elektrod, o zamanlar dəbdə olan qramafon valları, yazı ma-
şınları üçün lent, ebonit, karandaş, süni dəri, surətçıxarma kağızı,
ayaqqabı kremi, izolyasiya materialları, mürəkkəb, qara rəng, lak-
rəng materialları, rezin və sair. İstehsalı üçün ən əsas xammal olan
dudanın istehsalına böyük tələbat yaranırdı. SSRİ hakimiyyəti
yarandıqdan və Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan

132
sonra sənayenin xaricdən alınması baha başa gələn dudaya olan
tələbatını təmin etmək üçün SSRİ hökümət, o zamanlar Abşeron
yarımadasının zəngin karbohidrogen, o cümlədən təbii qaz ehti-
yatlarına malik olmasını nəzərə almaqla Azərbaycanda kanal üsulu
ilə duda istehsal edən iki güclü zavodun; biri Binə qəsəbəsində 400
yanma kameralı, ikincisi Qaradağ rayonu ərazisində olmaqla 200
yanma kameralı zavodun tikilməsinə qərar verdi.
Binə qəsəbəsində zavodun tikintisi 1932-ci ildə başlandı.1934-
cü ildə istismara verilən 40 yanma kamerası ilk məhsulunu verdi.
1935-ci ildə Binə duda zavodunda artıq 160 yanma kamerası
işləyirdi.Bu kameralar nəzərdə tutulan vaxtdan il yarım qabaq
istismara verilmişdi. 1936-cı ildə nəzərdə tutulan daha 200 yanma
kamerası tikilib istismara verildi. 1937 – ci ildə Binə duda zavo-
dunun tikintisi tam başa çatdırıldı. Qaradağ rayonu ərazisində isə
1937-ci ildə 100, qalan 100 yanma kamerası isə 1938-1939-cu
illərdə qurulmaqla, 1939-cu ildə zavod istismara verildi.600 yanma
kamerasına malik hər iki zavod istismara verilməklə, Azərbaycan
dünyada duda istehsalı üzrə ən nüfuzlu yerlərdən birini tutdu.
İkinci Dünya müharibəsinin ilk ilində Azərbaycanda kanal
üsulu tətbiq edilməklə 17707 t duda məhsulu istehsal edildi.
İkinci Dünya müharibsəi dövründə hər iki zavodda istehsal olu-
nan məhsul bütünlüklə hərbi sənayenin ehtiyaclarınının təmin olun-
masına yönəldilmişdi.İstehsal olunan duda məhsulu xammal kimi
hərbi texnika, avtomobillər və təyyarələr üçün rezin məmulatları,
rezin şinlər, və s. şeylər istehsal edən zavodlara göndərilirdi.
1m3 təbii qazdan 15,5 qram duda istehsal olunması o illər
üçün yaxşı nəticə idi.İstehsal olunan məhsulun maya dəyərini aşağı
salmaqla gündəlik 64516 m3 təbii qaza qənaət olunmasına imkan
yaranmışdı.
1942-ci ildə Azərbaycanda duda istehsalı təbii qaz çatış-
mamazlığı üzündən kəskin sürətdə aşağı düşməyə başladı.Bundan
əlavə dudanın kanal üsulu ilə istehsalına böyük qaz sərfi tələb
olunduğundan bu amil istehsal olunan məhsulun maya dəyərinin
artmasına ciddi təsir edirdi.
1954-cü ildə Binə duda zavodu istismardan çıxarıldı və
avadanlığın bir hissəsi, hər biri iki qurğu olmaqla sökülüb Dağıs-
133
tana, Kuybışev vilayətinə və Qərbi Ukraynaya göndərildi.Qaz
təchizatı qeyri mütənasib olduğundan, Qaradağ duda zavodu 1953-
1957-ci illərdə kanal üsulu ilə duda istehsal edə bilmədi. Yalnız
1958-ci ildə onun işi bərpa olundu. Əlavə olaraq 56 yanma kame-
rasının tikilməsi ilə 1959-cu ildə istehsalda güclü artım baş verdi.
1966-cı ildə zavodda texnikanın təkmilləşdirilməsi ilə əlaqə-
dar olaraq məhsuldarlıq 1m3 təbii qazla 21,26 qram duda istehsal
olunmaqla artdı.
1975-ci ildə Qaradağ rayonu ərazisindəki duda zavodunda
istehsalın iqtisadi cəhətdən əlverişli olmaması səbəbindən dudanın
kanal üsulu ilə istehsalına son qoyuldu.
Zavodun istehsaldan çıxarılmasına əsas səbəb kimi onun ətraf
mühitə ekoloji cəhətdən ciddi ziyan vurması göstərildi.Bu doğru-
dan da belə idi.Bakı –Astara avtomagistralının 25-ci kilometrində,
avtomagistraldan 200 m- aralı yerləşən bu zavodun o zamanlar
yaxınlığından keçmiş hər bir kəs, yaxud yaxın ərazidə yaşamış
sakinlər bu vəziyyətin canlı şahidləri idi.Həm də kanal üsulu ilə
istehsal olunan məhsulun üç hissəsindən biri yanma kamerasının
tüstüçəkən borusu ilə havaya uçub gedirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, 1975-ci ildə keçmiş SSRİ ərazisində
olan bütün “duda” zavodları “texniki karbon“ zavodları adlan-
dırıldı. Ona görə də hər dəfə “texniki karbon” sözü görəndə və
yaxud eşidəndə “duda” kimi anlaşılmalıdır. Texniki karbon (duda)
istehsalı texnalogiyası ilə məşqul olan hər bir mütəxəssis kanal
üsulu ilə istehsal prosesində yaranan texniki karbon itkisinin
qarşısının alınması üçün öz təklifini vermişdir. Çoxillik nəzəri təd-
qiqatların nəticəsi 1947-ci ildə öz həllini tapdı. Azərbaycanda soba
üsulu ilə texniki karbon istehsalının tamam yeni texnologiyası
yaradıldı. Bundan sonra Qaradağ zavodu yaxınlığında soba üsulu
ilə texniki karbon istehsal edən təcrübi-sənaye qurğusu yaradıldı.
Bakılıların xidmət etdiyi bu qurğu ilk növbədə soba aqreqatının ən
münasib və ən əlverişli konstruksiyası idi. Onun texnoloji iş reji-
mini təcrübi cəhətdən müəyyən etmək, sonda isə ayrı-ayrı şəbəkə-
lərinin və texnoloji sxemə daxil olan aparatlarının, elementlərinin
konstruksiyalarını işləmək, qaz-duda qarışığının ən yaxşı soyutma
həddi kəmiyyətlərini müəyyən etməklə hazır məhsulu itkiyə yol
134
vermədən yığmaq işi təmin olunmalı idi. Bütün yuxarıda göstərilən
işlər prosesin müəllifləri ilə qarşılıqlı münasibətlərin nəticəsində
1948-1949-cu illərdə müvəffəqiyyətlə başa çatdırıldı.
1949-cu ilin yanvarında SSRİ neft sənayesi Ukrayna Elmi
Tədqiqat İnstitutunun layihəsi əsasında Qaradağ rayonu ərazisində
yeni zavodun tikintisi üçün layihə hazırladı.İnşaat işlərinə başla-
nıldı və artıq 1951-ci ildə zavod ПГМ-33 markalı texniki karbon
istehsalına başladı.
Müəlliflərin zavodun məhsuldar işi barədə verdiyi proqnoz özü-
nü tam doğrultdu. Məhsuldarlıq 1m3 qazla 135 qram texniki karbon
istehsalına qalxdı. Bu texniki karbonun kanal üsulu ilə istehsalından
altı dəfə məhsuldar idi və istehsalın illik gücü 11000 tona çatmışdı.
Zavodun layihə gücü yeddi bloka hesablansa da, faktiki olaraq
daha əlavə bir blok tikildi. Qaradağda tikilən zavodun layihəsinə
uyğun olaraq Ukraynada, Komi Muxtar Respublikasında da eyni
zavodlar tikilib istismara verildi. Qaradağ texniki karbon istehsalı
mütəxəssilərinin təcrübəsindən yararlanmaq üçün tədris keçməyə
Ukrayna və Komi Muxtar Respublikasından işçilər göndərildi.
Nəhayət Qaradağ texniki karbon zavodu 1983-cü ildə ətraf
mühitin ekologiyasını yaxşılaşdırmaq zərurəti üzündən istismardan
saxlanıldı.
Qeyd etmək maraqlı olardı ki, işə başladığı gündən bağla-
nanadək Bakı zavodlarının istehsal elədiyi texniki karbonun həcm
üzrə çəkisi 1 milyon kub metri ötüb keçmişdi.

4.14. Газ пайлайыcы стансийалар və qaz tənzimləyici

məntəqələr
ГПС-лар тябии газы мяишят вя kommunal-сянайе obyekt-
lərinə, шящяр газ шябякяляриня тямизлянмиш, гурудулуб одоризя
олунмуш, тянзимлянмиш, куб metrlərlə щяcм мигдары юлчцлмцш
щалда вермяк цчцн маэистрал газ кямярляриндян айрылмалар
цзяриндя гурашдырылырlar.
ГПС-лар тяйинатларына эюря бир нечя чыхышлы ола билярляр.
Истещлакчыların рясми мцраcияти иля тязйигин сахланылмасы цзря
технолоjи реjим эцндцз вя эеcя реjимляри олмагла мцяййянляшди-

135
рилир. Сутка ярзиндя реjимлярин тез-тез дяйишдирилмяси щям тящ-
лцкясизлик тядбирляри гайдаларыныn, щям дя sərfölçən cihazların iş
rejiminin позулмасы бахымындан мягсядяуйьун дейил.
ГПС-лар стансийанын гябулунда вя чыхышындакы тязйигляр
фяргинdən асылы олараг бир, ики, йахуд цч пилляли ола билярlər.
ГПС-лар цчцн аваданлыглар сечиляркян başlanğıc вя чыхыш
тязйиглярi, дросселляшмя заманы газ сярфи вя онун дяйишмя щяд-
ляри, сыхлыг, нямлик вя саиря бу кими параметрляр нязяря алынмалы-
дыр. ГПС-лар йаньын сюндцрмя аваданлыглары иля комплекs
шякилдя тяcщиз олунмалыдыр. Атмосфердя баш верян електрик
бошалмаларындан йайынмаг məqsədi ilə ГПС-ların ərazilərində
нормайа уйьун илдырымдан мцщафизя сипярləri гурашдырылмалыдыр.
Stansiyanın neçə pilləli olmasından asılı olmayaraq onun tən-
zimləyici avadanlıqları sisteminə üzərində iki bağlayıcı qurğu
olan ötürücü xətt (baypas) quraşdırılmalıdır. Ötürücü xətti
onun yerində istehlakçının maksimum qaz sяrfi tяlяbinя uyьun
buraxma imkanlы яlavя ehtiyat tяnzimlяyici xяtt quraшdыrmaqla
da яvяz etmяk olar. Цzяrindя avadanlыqlar quraшdыrыlmыш para-
lel xяtlяr arasыndakы mяsafя onlar цzяrindя tяmir vя texniki
xidmяt iшlяri aparыlmasы nяzяrя alыnmaqla 0,4 m-dяn aшaьы
olmamalыdыr.
İstismara verildiyi gцndяn baшlayaraq hяr hansы bir QPS
vя QTM цчцn istismarчы mцяssisя tяrяfindяn texniki pasport
tяrtib olunur. Texniki pasportda xidmяt otaьы da daxil olamqla
QPS vя QTM-lяrin balans dяyяri, istismara buraxılma tarixi,
bцtцn avadanlыqlarыnыn sayы, seriyasы, tяyinatы vя baшqa xц-
susiyyяtlяri qeyd olunur.
Xidmяt otaьыnda divar цstцndяn QPS vя QTM-nin iшчi
cizgisi, onlarыn istismarы, tяhlцkяsizlik texnikasы vя yanьыn tяh-
lцkяsizliyi цzrя tяlimatlar, operatorlarыn nюvbяli iш rejiminя uy-
ьun iшя чыxma qrafiki, avadanlыqlara texniki xidmяt qrafiki,
operatorlarыn vя QPS-nin tяhlцkяsiz istismarыna mяsul baшqa
iшчilяrin vяzifя tяlimatlarы asыlыr.
QPS vя QTM-lяrin avadanlыqlarыna texniki xidmяt iшlяri
mцяssisяnin baш mцhяndisinin tяsdiq etdiyi qrafik цzrя mцяy-
yяn olunan vaxtlarda aparыlmalыdыr. İldя bir dяfяdяn az olmaya-

136
raq qaz tяnzimlяyicilяri, qoruyucu-atыcы-ayыrыcы qapaqlar, sepa-
ratorlar vя sцzgяclяr цzяrindя (яgяr istehsalчы zavod tяrяfindяn
verilmiш pasporta яsasяn bu avadanlыqlarda daha az mцddяt
яrzindя tяmir vя tяftiш iшlяri aparmaq tяlяb olunmursa) cari tя-
mir vя tяftiш iшlяri aparыlmalыdыr. Qoruyucu-atыcы-ayыrыcы qapaq-
lar цч aydan bir sazlanmalы vя onlarыn iшя yararlыlыьы yoxla-
nыlmalыdыr. Bu iш hяr cari tяmirdяn sonra da bir dяfя aparыlыr.
QPS vя QTM-dя onlarыn avadanlыqlarыnыn, detallarыnыn dя-
yiшdirilmяsi, onlar цzяrindя gюrцlяn cari tяmir iшlяri barяdя
QPS vя yaxud QTM-nin texniki pasportlarыnda qeydlяr
aparыlmalыdыr.
Baшqa gюrцlяn bцtцn texniki xidmət iшlяri, istismar чяtin-
liklяrinin sяbяblяri, onlarыn aradan qaldыrыlmasы yollarы haqda
qeydlər QPS vя yaxud QTM-nin istismar jurnalыna yazыlыr.
Mümkün halda QPS və QTM avadanlıqlarına istehsalçı
zavod tərəfindən verilmiş texniki pasportlar QPS-da və yaxud
müəssisənin texniki şöbəsində saxlanılmalıdır.
QPS və QTM-də olan nəzarət-ölçü cihazları möhürlü və
plomblu olmalıdır. Hər bir göstərən manometrin rəqəmlərə
bölünmüş lövhəciyinin işçi təzyiqinə uyğun hədd bölgüsü
üzərində qırmızı rənglə xətt çəkilməlidir. Növbəli operator
xidməti olmayan QPS və QTM-də istehlakçılara qazın
tənzimləyicidən kənar ötürücü xətlə verilməsi təhlükəsizlik
tədbirləri baxımından yolverilməzdir.
QPS və QTM-nin çıxışında təzyiqin rejim üzrə müəyyən
olunmuş işçi təzyiqinin 10%-dən aşağı və yuxarı həddi
ötməməsi, daimi nəzarətdə saxlanılmalıdır.
QTM-lər çıxış və giriş təzyiqlərindən asılı olaraq 0,005 dən
0,3 MPa-dək aşağı və 0,3-dən 1,2 MPa-dək yuxarı təzyiqli
olurlar. QPS-lardan fərqli olaraq QTM-ləri təyinatlarına görə
ayrıca binada, binaya əlavə tikilidə, şkafda yerləşdirirlər.
Onların balkon və pəncərələrin altında yerləşdirilməsi
yolverilməzdir.
QPS və QTM ərazilərinə giriş yerində “Yanğın təhlükə-
lidir”, “Kənar şəxslərin daxil olması qadağandır” yazılmalıdır.
Газ пайлайыcы стансийанын аваданлыглары ашаьыдакылардан
ибарятдир:
137
 1. Газын тоздан вя башга механики гарышыглардан тямиз-
лянмяси цчцн тятбиг олунан газтямизляйиcи сепаратор вя йахуд
сцзэяcляр.
2. Газын щярякяти цзря технолоэийайа уйьун гурулмуш
баьлайыcы avadanliqlar, işçi тязйиглярини низамлайан тязйиг
тянзимляйиcиляри.
3. Горуйуcу- атыcы-ayırıcı гапаглар.
4. Газын одоризя олунмасы üçün qurğu.
5. Газ сярфинин щесабланмасы və alqı-satqısı işlərinin
reallaşdırılması üçün qaz sərf ölçən cihazları.
6. Илдырымдан мцщафизя гурьусу.
7. Електрокимйяви мцщафизя гурьуları.
8. Ишыг, су, рабитя системляри вя аваданлыгларı.
9. Metanol tюkmяk цчцn qurьu (zяruri halda).
10.QPS-nin giriş və çıxış yolları qəza-təmiri maşını , avtokran
və yanğınsöndürən maşınların giriş və çıxışı üçün münasib
qaydada olmalıdır.
11.QPS yanğınsöndürmə avadanlıqları ilə təchiz olunmalıdır.
12.QPS ərazisində yanğın söndürmə məqsədi ilə iri su hovuzu
tikilməli və üzərində su nasosu quraşdırılmalıdır.

138
 250

250
Û Пилля ÛÛ Ïèëëÿ

150 150 Ï=0,4 ÌÏà

Ï=4 ÌÏà

øàì 500
100 Øÿðòè èøàðÿëÿð:
- Газ кямяри 60-80 Ä20
100 100 Баьлайыъы
Манометр 20-40 Ä20
500 Тязйиг тянзимляйиъиси
Газ сярфюлчяни
Горуйуъу гапаг

4.14.1. Икипилляли газ тянзимляйиъи гурьу вя юлчмя шябякяси системи

139
 1. Газ тязйиг тянзимляйиъиси вя газ гурутма системи, 2.3. Тянзимляйиъи
гапаглар, 4. Горуйуъу гапаглар шябякяси, 5. Газ сярфюлчмя шябякяси, 6
Щидравлик атыъы гапаг, 7. Одоризатор, 8. Ютцрцъц хятт, 9. Ашаьы тязйигли газ
тянзимляйиъи гурьу, 10. Мономерт, 11. Баьлайыъы аваданлыг

Шякил 4.14.2. Автомактик Газ пайлайыъы стансийа

4.15.Qaz təsərrüfatı sahələrində hazırda istismarda olan

tязйиг тянзимлəйиcиляри

Тянзимлямя ишляри цчцн мцхтялиф тязйиг тянзимляйиcиляри тятбиг

олунур. РД1-25K, РДО-1, РДУК-2 вя РДБК-2 тязйиг тян-
зимляйиcиляри бцтцн тянзимлəйиcилярин йени няслини тямсил етмякля
ян етибарлы аваданлыглардыр. РД1-25K, РДУК-2 вя РДБК-2 типли
тянзимляйиcилярин бцтцн модификасийалары цчцн эириш тязйиги 1,2
MPa щяддиндядир. Чыхыш тязйиги ися 0,0005-0,06 MPa -дир. Бцтцн
тянзимляйиcиляр командавериcи вя иcраедиcи олмагла ики щиссядян
ибарятдир. Тянзимлямя иши тянзимляйиcийя ялавя гошулмуш коман-
давериcи «пилот» гурьусу иля йериня йетирилир. РДО-1 тязйиг тян-
зимляйиcисинин эириш вя чыхыш тязйигляри П=3-0,15 МПа интервалы
щяддиндядир.
Бцтцн тянзимляйиcиляр реjимя уйьун чыхыш тязйигини низамлайан

140
йайла вя йахуд йцкля тяcщиз олунурlar. Газ тянзимляйиcи авадан-
лыглар istehlakçının максимум щесаби газ сярфиня вя тянзим-
лямядя тяляб олунан тязйигляр фяргиня уйьун олараг сечилмялидир.
Тязйиг тянзимляйиcиляринин бурахma имканы максимум щесаби
газ сярфиндян 15÷20% чох вя минимум бурахma имканы ися
максимум щесаби газ сярфинин 5÷10 % гядяр олмалыдыр.
Шякилдя təzyiq тянзимляйиcиляриндян нцмуняляр эюстярилир.

1.Иъраедиъи механизм, 2. Баьлайыъы аваданлыглар, 3. Манометр,

4.Пайлайыъы, 5. Якс ялагя хятти, 6. Азалтма хятти, 7. Идаряетмя хятти,
8.ПРС-ПС типли командавериъи гурьу (пилот), 9. Тянзимляйиъи

Шякил 4.15.1. ПДО-1 типли тязйиг тянзимляйиъиси

141
 1.Йумшаг арагатлы бир габлы гапаг, 2.Эювдя, 3.4. Сцзэяъ, 5.Импулс
боруъуьу, 6. Пилот, 7. Боруъуг, 8. Ишчи мембран, 9. Низамлайыъы,
10.Сцрэц голу, 11. Тяканвериъи, 12.13. Чыхыш тязйигинин импулс боруъуьу

Шякил 4.15.2. Тязйиг тянзимляйиъиси РДУК-2

КЩ-2

1.Тянзимляйиъи стякан, 2.9. Йай, 3.Мембран, 4. Диск, 5. Шток, 6.Шпиндер,

7.Сцзэяъ, 8.Тыхаъ, 10.15.Гапаг, 11.Отураъаг, 12.14.Эювдя,
13. Гайка, 16. Щялгя

Шякил 4.15.3. РДБК-2 вя РДУК-2 тязйиг

тянзимляйиъиляринин пилотлары
142
 Фярди бирляшмя

дроссел

Эириш Газ кямяри

Бир пилляли паралел бирляшмя

Эириш Чыхыш

Цч пилляли ардыъыл бирляшмя

эириш чыхыш

Шякил 4.15.4. Тязйиг тянзимляйиъиляринин бир сыра бирляшмя

нювляри

143
 4.16. ЭС-78-R2 (1/2"- 3/4" - 1" -1, 1/2" - 2"
м3/саат)сериyалы газ тязйиг тянзимляйижиləri

ЭС-78-РС сериyалы тянзимляйижиляр йухарыда гейд олундуьу

кими мцхтялиф юлчцлярдя истещсал олунмагла, бир нечя вязиfяни
щяйата кечирирlər.
Bu сериалы тянзимляйижилярин ики нöмunяси вар:флəнсли вя йиv
бирляшмяли.Peşəkarlıqla конструкsийа олунан дахили импулс
хятtляри минимум тязйиг иткиси иля tənzimləyicinin максимум
бурахма имканыны тямин едир, qаз сярфи олмадыгда беля йцксяк
дягигликля идаря олунурlar.

Техники хцсусиййятляри:
Типи:- автоматик тязйиг тянзимляйижиси.
İstismar olunduğu yerdə ətraf мцщитин температуру: - 300С-
дян+ 600С-дяк.
Иш tətbiqi:- щава, азот,пропан və тябии газ tənzimləyicisi
kimi.
Гойулушу:- шагули вя цфцги.
Бирляшмяси:- 1/2 ", 1, 1/2" дахили йивли;2"-флəнсли
Дягиглийи:- тянзимляйижи 2%-дян 100%-дяк максимум газ
сярфиндя +5% дягиглиyi тямин едир.
Максимум эириш тязйиги:- 0,5 МПа
Максимум чыхыш тязйиги:- 0,1 МПа
Канструксийаларынын материаллары
144
 Йухары гуту--------------------------алцминиум
Ашаьы гуту--------------------------- алцминиум
Ясас эювдя---------------------------алцминиум
Дайаг сятщи---------------------------латун
Мембран-----------------------------ипли резин, НБР
Мил------------------------------------алцминиум
Мембранын кипляшдирижи щялгяси--- синкляшдирилмиш полад
Бурахма имканы
Эиришдя максимум тязйиг, чыхышда минимум тязйиг нязяря
алынмагла иш шяраитиндя мцмкцн тязйиг иткиси вя бурахма
имканы ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
Гмах=кП,
Гмах- максимум тязйиг,м3/саат.
ΔП-максимум тязйиг иткиси
к-бурахма ямсалы.

4.17. Yüksək buraxma imkanlı PДГ qaz təzyiq

tənzimləyiciləri

Təyinatı
Yüksək və orta təzyiqi endirmək ,çıxış təzyiqini avtomatik
olaraq verilmiş həddə saxlamaq, həm də təzyiqin artması və yaxud
çıxışda azalması ilə müşayiət olunan qəza hallarında qaz axınını
avtomatik olaraq dayandırmaq üçün QPS-larda tətbiq olunan
avadanlıqdır.
145
 Üstünlükləri
1.Qoruyucu-bağlayıcı qapaqla eyni quruluşda işlənilmişdir.
2.PDГ-M tipliləri -35 oS dən + 600S temperatur və yüksək
nəmlilik şəraitinə dözümlüdürlər.
3.Böyük buraxма imkanlıdırlar.
4.Maksimum giriş təzyiqi – 1,2 MPa.
5.Nizamlama diapazonu aşağı: -0,0015-0,06MPa.
yuxarı:-0,06-0,6MPa.
6.Dəqiqliyi: +10 %

4.18. GS-7680 (100000 m3/saat) seriyalı qaz təzyiq

tənzimləyiciləri

İdarəetmə sistemli gücləndiricili təzyiq tənzimləyiciləri qaz

təzhizatı bölmələrində, qaz kəmərləri üzərində sənayeyə qaz
vermək üçün quraşdırılan avadanlıqlardır.Giriş təzyiqinin hər an
dəyişməsindən asılı olmayaraq yüksək tənzimləmə dəqiqliyi
köməkçi sistem vasitəsi ilə təmin olunur.

Texniki xüsusiyyətləri
Tipi:-Köməkçi təsir tənzimləyicisi.
Giriş təzyiqi:- 0,1-3 MPa
Çıxış təzyiqi:- 0,002 MPa-2,5 MPa
Ətraf mühitin temperaturu:- -30 0S dən+ 60 0S dək
146
 Maksimum buraxма imkanı:- 100000 m3/saat.
Ölçüləri və birləşmələri:- 1"-2"-3"-4" ; flənsli.

Konstruksiyalarının materialı
Gövdə: 150 mm seriyalılar üçün-çuqun.
başqa seriyalılar üçün – karbonlu polad.
Membran qutusu: - yayma polad
Ling- latun
Membran – ipli rezin.
Köməkçi qapağın gövdəsi – alüminium, latun
Yay- paslanmayan polad.

Maksimum buraxma imkanı

Böhranlı hallarda:
(Pi/Po)> 2, Q=Cg ·Pi/2
Adi hallarda:
(Pi/Po)<2 , Q=Cg √P0(Pi – Po )
Pi-giriş təzyiqi (MPa),
Po-çıxış təzyiqi (MPa),
Q-maksimum buraxма imkanı, m3/saat.
Cg- sərf əmsalı.

4.19.GS7825 seriyalı (0,4-10 MPa)(D100-200 mm.)

qoruyucu-bağlayıcı qapaqlar
Avtomatik mühafizə qurğusu
kimi qaz paylama və təzyiq tən-
zimləmə sistemlərində quraşdırılır.
Təzyiq tənzimləyici sistemində na-
sazlıq olduğu halda bu qurğu qaz
axınını ani dayandıraraq, ikinci pil-
ləni giriş təzyiqindən mühafizə edir.
Bu qurğu xüsusi dəstəklə, əl ilə işə
salınır.

147
 Texniki xüsusiyyətləri
Tipi:- Qoruyucu bağlayıcı qapaq.
İş yerində ətraf mühitin temperaturu:- -30 oS-dən +60 oS-dək.
İş şəraiti:- Təbii qaz , azot və s.
Qoyuluşu:- Şaquli və üfüqi.
Ölçüləri və birləşməsi:- D=100-200 mm. flənsli.
İşçi təzyiqi:- 0,4-dən 10 MPa-dək.

Konstruksiyasının materialları
Gövdə:- Çuqun, polad.
Membranın qutusu:- Alüminium, təzyiq altında tökmə.

4.20. GS-76100 ( ANSİ 150-300-600 sinifli) seriyalı qaz

təzyiq tənzimləyiciləri

GS-76100 tənzimləyiciləri o hallarda

tətbiq edilir ki, tənzimləyicinin girişində
təzyiq dəyişkəndir, çıxışında isə yüksək
tənzimləmə dəqiqliyi tələb olunur. Bu
tənzimləyicilər QPS-larda qazı magistral
qaz kəmərlərinə, sənaye bölmələrinə
ötürmək üçün qoyulur və köməkçi təzyiq
avadanlıqları sayılırlar.

Texniki xüsusiyyətləri
Giriş təzyiqi:- 1-10 MPa.
Çıxış təzyiqi:-0,01 MPa- 9 MPa.
İş yerində ətraf mühitin temperaturu:- -30 oS-dən +60 oS-dək
Birləşməsi:- flənsli
Sinifi:- 150,300 və 600.
Nominal ölçüləri:- Dş 25.50.80-100.

148
 Konstruksiylarının materialları
Əsas gövdəsi:- Tökmə polad.
Membranın qutusu:- Polad.
Ling:- Polad üzçəkmə; yay - latun üzçəkmə.
Dayaq səthi:-BİTON,NBR.
Köməkçi qapağın gövdəsi:- Alüminium, latun.
Köməkçi qapağın membranı:- İpli rezin.
Mil:- Paslanmayan polad.

4.21. Горуйуcу гапаглар

Горуйуcу-баьлайыcы–айырыcы гапагларын ПКН вя ПКВ типляри ян

чох йайылмыш аваданлыглардыр. Тяйинатларына эюря газын истигамяти
цзря тянзимляйиcидян sonra гойулuрlar. Тязйигин мцяййян олун-
муш щяддян артыг галхдыьы анда автоматик баьланараг газ ахыныны
дайандырыр. Горуйуcу-баьлайыcы атыcы гапаьын ишлямя дягиглийи
нязарят олунан тязйигин +5%-и щяд-
диндя олмалыдыр. Горуйуcу-атыcы га-
паглар тязйиг алтында ишляйян габларын
цзяриндя, ГПС вя ГТМ-дя тязйиг
тянзимляйиcисиндян вя сярфюлчян cи-
щаздан сонра гурашдырылырlar. Гору-
йуcу-атыcы гапаглар тязйигин верилмиш
реjим щяддиндян 15% артыг галхдыьы
щалларда автоматик олараг ачылыб артыг
тязйиги щавайа атмалыдыр.

ППК-4-50-16 типли йайлы

горуъуйу гапаг

1. Эювдя, 2. Гапаг,
3.4.Флянс, 5.Йай,
6.Дястяк

149
 ПСК-50 типли йайлы
горуйуъу гапаг

1. Тянзимляйиъи винт,
2. Йай, 3. Мембран,
4.Гапаг, 5. Отураъаг,
6.Диск, 7.Щялгя

ПКН вя ПКВ
горуйуъу-
баьлайыъы-
айырыъы гапаг

1. Кечиъи гапаг,
2. Импулс,
3. Дястяк,
4.5.Йай,
6.Гайка,
7. Сыхыъы стякан,
8. Шток,
9. Анкер дястяйи,
10. Дястяйин илишик
йери

Шякил 4.21.1. Горуйуcу-баьлайыcы –айырыcы гапагlarын ПКН

вя ПКВ типляри

150
 4.22.Газ кямярляринин материаллары вя аваданлыглары.
Полад борулар

Газ кямярляри тикинтисиндя ясас материал кими ишлядилян бо-

руларын цмуми дяйяри кямярин тикинтисиня сярф олунан бцтцн хяржин
йарыдан чохуну тяшкил едир. Газ кямяри тикинтисиндя чугун,
полиетилен, асбестсемент вя полад борулардан истифадя олунур.
Полад борулар бир сыра цстцн жящятляриня эюря йухарыда эюстярилян
бору материалларындан фярглянирляр.
Чугун борулара нисбятян полад боруларын иншасы тез баша
эялир. Яэяр чугун боруларда тязйиги бир нечя МПа-дан артыг
галдырмаг мцмкцн дейился, полад борулары 10,0 МПа вя даща
йцксяк тязйиг алтында истисмар етмяк олур. Чугун борулара
нисбятян полад боруларын истещсалына аз метал сярф олунур. Полад
боруларын нюгсан cящяти онларын тез коррозийайа уьрамасыдыр.
Полад борулар аз карбонлу вя ашаьы лиэерлянмиш полад мате-
риалларындан щазырланыр. Щазырланма цсулларына эюря тикишсиз вя
електрик гайнаглы тикишли олмагла нювляря бюлцнцрляр. Бюйцк
диаметрли тикишсиз борулар исти дийирлянмя, кичик диаметрли борулар
ися сойуг дартылма, йахуд сойуг дийирлянмя йолу иля
щазырланырлар. Боруларын юлчцляри шярти кечид олараг Дш, хариcи
диаметри Дх вя диварынын галынлыьы иля характеризя олунур. Ян
чох йайылмыш шярти кечид юлчцляри мм-ля ашаьыдакылардыр:
4, 6, 1, 15, 20, 25, 32, 40, 50, 70, 80, 100, 125, 150, 200,
250, 300, 350, 400, 500, 700, 800, 1000, 1220 вя с.
«Иншаат нормалары вя гайдалары» -nın тялябляриня уйьун
олараг иншаат тяшкилатларына верилян боруларда истещсалчы
заводун шящадятнамяси олмалыдыр. Цзяриндя истещсалчы заводун
шящадятнамяси олмайан борулардан анcаг о вахт истифадя
етмяк олар ки, бир дястя борудан эютцрцлмцш bir ədəd boru
нцмуняsi механики сынагдан кечирилмиш олсун, йахуд бору
металы тяркибинин кимйяви тядгиги Дювлят стандартынын вя техники
шяртлярин тялябляриня уйьун эялсин.
Борулары гябул едяркян алыcы вагонларын ахырадяк
бошалдылмасына вя дашынма ишинин дцзэцн тяшкил олунмасына
нязарят етмялидир. Бундан сонра щяр йцз борудан ики нцмуня
151
бору эютцрцлмякля онларын щяндяси юлчцляри, механики зядялян-
мяляри, шаблон, йахуд полад хяткешдян истифадя етмякля оваллыьы,
гайнаг цчцн буcаглыьы, щашийянин вязиййяти вя саиря йохланылма-
лыдыр. Боруларын ужларынын калибрлянмиш хариcи диаметрляринин
номинал юлчцлярдян мейиллянмяси щядляри ашаьыдакы cядвялдя
эюстярилмишдир.
Cədvəl 4.22.1.
Хариcи диаметр Ян чох мейиллянмя
мм мм
219-426 +1,25

426-720 +1,50

720-1020 +2,00

1020-1220 +3,50

1220-дян бюйцк +5,00

4.23. Полиетилен боруларын газ кямярляринин

тикинтиси ишляриндя тятбиги
Сон илляр полиетилен борулар бир сыра фяргли хцсусиййятляриня эюря
тякжя су, канализасийа системляринин дейил, щям дя газ кямярляринин
тикинтиси ишляриндя эениш тятбиг олунурлар.ПЕ 100 вя ПЕ 80 полиетилен
борулар ишчи тязйигляриня эюря 0,25-дян 3,2 MPa-дяк мцхтялиф
тязйиглярдя , D=50, 110, 125 mm. (L=11,8 metr) və D=600, 1600
mm. (L=6 metr) standart ölçülərdə истещсал олунурлар.
Газ кямярляри тикинтиси ишляриндя тятбиг олунан ПЕ-80
полиетилен борулар ашаьыдакы фяргли хцсусиййятляря маликдирляр;
1. Бору материалы чцрцмяйя вя ашынмайа, кимйяви тясиря
мцгавимятлидир. Ян азы 50 ил истисмар олунажаьы дюврдя
ашынмасы 0,09 мм-дир.Туршулу, дузлу сулар, шоран торпаг
вя яразиляр шяраитиндя истисмар олуна биляр.Torpaq içərisində
aşındırıcı maddələrlə təsirlənmədiklərindən və dielektrik
152
 xassəli olduqlarından onlar üzərində elektrokimyəvi
mühafizə avadanlıqlarını tətbiq etməyə ehtiyac yoxdur.
2. Йер щярякятляриня, о жцмлядян йер титрямяси вя торпаг
сцрцшмяси щалларына максимум уйьунлуг тяшкил едирляр.
3. Техники хидмят ишляри тяляб етмядийиндян ,мцяссися
мясряфляри чох аздыр.
4. Еластиклийи сябябиндян гойулдуьу яразинин релйефиня
уйьунлашыр.Еля щямин сябябдян дя диаметринин 20-35 %
радиусу иля дюня билдийиндян иншаат-гурашдырма ишляриня
даща аз ютцрцжц дирсяк материалы тяляб олунур.Чатламайа
вя механики зярбяйя мцгавимятлидирляр.
5. Тяркибляриндя техники карбон олмасы сябябиндян эцняш
шцалары тясириня мцгавимятлидирляр.
6. Борунун дахили сятщи ян йцксяк пардагланмыш дяряжядя
щамар олдуьундан су вя газ ахынына, йерли мцгавимяти
ящямиййятли дяряжядя ашаьыдыр. Еля бу сябябдян дя
полиетилен боруларла тябии вя сямт газларынын нягл olunması
дюврцндя борунун дахили сятщиня щяр щансы бир механики
гарышыьын вя мядян туллантыларынын йапышыб галмасы ещтималы
олмадыьындан, полиетилен борулардан тикилмиш газ нягли
системляриндя тямизляйижи поршен гябулу мянтягяси
гурмаьа, тямизлямя вя уфлянмя ишляри цчцн поршен тятбиг
етмяйя ещтийаж галмыр.
7. Боруларын дюшянмяси вя няглетмя иши чох асандыр, иншаат-
гурашдырма ишляри аз вахт тяляб едир.
8. Полиетилен борулар еластик вя йумшаг олдугларындан хян-
дяк харижиндя бирляшдирилдикдян сонра да хяндяйя гойула
билярlər. Бирляшмядян сонра хяндяйя гойуларкян борунун
бирляшмя йериндян чыхмасы вя сынмасы ещтималы йохдур.
Полиетилен боруларын бирляшмя цсуллары ишлядилдикляри йеря эюря
сечилир. Йцксяк тязйигли маэистрал су вя газ кямярляри тикинтиси
ишляриндя бцтцн диаметрлярдян олан боруларын ужларынын аьыз-
аьыза уйьунлашдырылыб гайнаг олунмасында ян чох тятбиг олунан
uc-uca гайнаг цсулудур. Бу цсулла бирляшдирмя uc-uca гайнаг
апаратында ижра олунур.Електрофцзйон гайнаг цсулу йцксяк
тящлцкясизлик тяляб олунан истянилян системлярдя тятбиг едилир.
153
 4.24. Uc-uca гайнаг апаратларында ПЕ 100 вя ПЕ 80
полиетилен боруларын гайнаг олунмасы ишляри щагда

Бу ишлярин ясасы ейни диаметрли вя ейни галынлыглы боруларын вя

онларын щиссяляринин бунун цчцн мцяййян олунмуш вахт
мцддяти ярзиндя гыздырылыб бир-бириня uc-uca йапышдырылмасындан
ибарятдир.Гайнаг едиляжяк щиссялярин аьыз ужлары борунун
периметри бойунжа дягигликля йонулараг гайнаг апаратында
яримя истилийиня гядяр гыздырылдыгдан сонра бир-бири иля uc-uca
йапышдырылараг мцяййян тязйигля сыхылыр. Гайнаг истилийи, сыхылма
тязйиги вя заман материалын юз кимйяви вя физики хцсусиййятлярини
итирмяйяжяк дяряжядя низамланыр.

Шякил 4.24.1. Уъ-уъа гайнагдан сонра борунун узунуна

кясийинин тясвири.

Шякил 4.24.2.. Уъ-уъа гайнаг ишинин графики, тясвири.

154
 Кейфиййятля алынан гайнаг бирляшмясинин мющкямлийи
борунун мющкямлийиндян аз олмур. Алынан ишин кейфиййяти
гайнаг тязйигиндян температурдан вя вахт кямиййятляринин
дягиг низамланмасындан даща чох асылыдыр.
Графикдя vaxtdan asılı olaraq гайнаг тязйигинин дяйишмяси
эюстярилмишдир. Гайнаг едиляжяк боруларын аьыз ужлары йонулдуг-
дан сонра араларына гыздырыжы йерляшдириляряк П-тязйиги щяд-
динядяк сыхылыр вя гыздырыжы иля боруларын ağız ucları арасында там
тямас йаранмасы цчцн бу тязйиг алтында т1 вахт мцддяти гядяр
сахланылыр. Бу мцддят истянилян birlяşmə yerində додаг йцк-
сяклийи ялдя етмяк цчцндцр. Сонра ися тязйиг сыфра ендирилир.Бу
мцддят графикдя т2 иля эюстярилмишдир. т2 вахт мцддяти лазым
олдуьундан аз олarса яринтинин дяринлийи гайнаг цчцн лазым
олдуьундан гыса ола биляр. Бу амил нязяря алынмалыдыр.Сонра
гыздырыжы чыхарылыр вя боруларын гыздырылмыш аьыз ужлары т3 вахт
мцддяти ярзиндя uc-uca йапышдырылыр. т3 вахт мцддятинин гыса
олмасы она эюря важибдир ки, гыздырыжы чыхарылдыгдан сонра бу
мцддятдя бору аьызлары сойумаьа башлайажаг, щава иля бирбаша
тямасда галан яринти нормал оксидляшмяйя уьрайажаг вя
гайнаьын кейфиййяти тямин олунмайажаг.Она эюря дя
гыздырыжынын чыхарылмасы иля боруларын uc-uca йапышдырылмасы иши
сцрятля эюрцлмялидир.
Борулар uc-uca йапышдырылдыгдан сонра тязйиг т4 вахт
мцддяти ярзиндя тядрижян йцксялдиляряк гайнаг тязйиги щяддиня
чатдырылыр.Йапышдырылан борулар т5 вахт мцддяти гядяр сах-
ланылараг сойумаьа гойулур.Сыхылмыш щалда сойума мцддятинин
гайнаг кейфиййятиня бюйцк тясири вар. Беля ки, сойума
мцддятинин гыса олмасы гайнаьын зай алынмасына сябяб олур.
Тямиз су вя тябии газ нягли цчцн тятбиг олунан (ПЕ100 вя
ПЕ 80)полиетилен боруларын гайнаг ишляринин тикинтидя мцяййян
олунмуш техники нормалара уйьун алынмасы цчцн ашаьыдакы
тядбирляря вя технолоъи ардыжыллыглара ямял олунмалыдыр:
1. Гайнаг едиляжяк полиетилен борулар гайнаг апаратына
йерляшдирилиб сыхыларкян, онларын ужларынын бир-бири иля уйьун
олмасына диггят едилмялидир.

155
 2. Гайнаг апаратынын милляри цзяриня гойулан йонма апа-
ратынын йериня отурдуьуну билдирян контактын «отурду»
сигналы эялмямиш онун мцщяррики ишя салынмамалыдыр.
Йонма бычаьынын ити олмасы йохланылмалы, лазым эялся,
дяйишдирилмялидир.
3. Йонма апараты юз йериня там йерляшдирилдикдян сонра
гайнаг едиляжяк боруларын бир-бириня доьру щярякят дцй-
мяси басылмалы вя борулар бир-бириня, щям дя йонма апа-
ратына йахынлашдырылмалыдыр.
4. Йонма апараты иля боруларын аьыз ужлары йонулдугдан
сонра эерийя щярякят дцймяси басылмагла борулар йонма
апаратындан вя бир-бириндян араланdığı halda йонма
апараты кянар едилмялидир.
5. Иряли щярякят дцймясинин басылмасы иля борулар бир-бириня
йахынлашдырылмалы, аьыз ужларынын уйьун эялмясиня диггят
олунмалыдыр.Уйьунлуг тямин олундуьу щалда боруларын
ağız ucları гыздырыжы йерляшдириляжяк юлчц гядяр бир-бириндян
араланмалыдыр.
6. Гайнаг ишиндян габаг боруларын ağız ucları тоз вя овунту
галыгларындан тямизлянмялидир.
7. Иш йери нямли, кцлякли вя сойуг щава шяраитиндян щяр щансы
бир васитя иля тяжрид олунмалыдыр.
8. Гайнаг едилижяк аьыз ужлары гыздырма мцддятинин сонунда
ейни истиликдя олмасы цчцн эцн ишыьы вя башга тясирлярдян
горунмалыдыр.
9. Сойума мüддяти дя дахил олмагла гайнаг иши ясасында
гайнаг едилян щиссяляр щеч бир механики тясиря мяруз
галмамалыдыр.Сойума мцddяти гыса олмамалыдыр.
10. Гыздырыжынын юртцйцндя дярин жызыг вя чяртик олмамалыдыр.
Гайнаг олунажаг боруларын аьыз ужларынын гыздырылма
температуру вя гыздырылдыгдан сонра uc-uca сыхылма тязйиги
онларын диаметрляриня, щям дя диварларынын галынлыгларына эюря
мцяййян олунмалыдыр.

156
 4.25. Баьлайыcы avadanlıqlar

Газ кямярляринин айры-айры сащяляриндя газ ахыныны азалтмаг

вя дайандырмаг цчцн баьлайыcы avadanlıqlar кими кранлар вя
сийиртмяляр тятбиг олунурлар. Баьлайыcы avadanlıqlar асан ачылыб
баьланмалы, юзляриндян сонра киплийи тямин етмяли вя истисмар
ишиндя етибарлы олмалыдыр. Газ тясяррцфатында эениш тятбиг олунан бу
аваданлыглар юз тяйинатларына эюря цч нювя бюлцнцрляр: Баьлайыcы,
тянзимляйиcи, горуйуcу.
Баьлайыcылар – кранлар, вeнтiлляр газ ахынынын там гаршысыны
алмаг, тянзимляйиcиляр газ ахынынын верилмиш технолоjи реjим
щяддляриндя сахланылмасы вя təzyiqin галдырылыб ендирилмяси,
горуйуcулар ися ахын кясилдикдя ишляк системи тяcрид етмяк вя
тязйиг алтында ишляйян sistemi нязярдя тутулан тязйигдян артыг
йцкдян азад етмяк цчцн тятбиг олунурлар. Ишчи тязйиги 0,1 MPa -
дан ибарят технолоjи аваданлыглар системиня дахил олан баьла-
йыcыlar вя газ кямяринин механики бирляшян щиссяляри 0,1 MPa
тязйигдян йухары щяддя мющкямлийя вя киплийя сынагдан
кечирилмялидир. Баьлайыcы avadanlıqlar вя газ кямярляринин
бирляшян щиссяляри цчцн шярти (Пш), нцмуняви (Пн) вя ишчи (Пи)
тязйигляр мцяййянляшдирилмишдир. Дш – баьлайыcы avdanlıq гойу-
лаrkən газ кямяринин номинал дахили диаметри нязярдя тутулur.
Bу, баьлайыcы avadanlığın диаметриня уйьун ясас мцяййянляш-
дирилмиш параметрдир. Пш вя Дш баьлайыcы avadanlığın эювдясиня
щякк олунур, газ кямяринин дахили диаметринин миллиметрля
юлчцсц вя кямярин ишчи тязйиги MPa–iлə йазылыр. Мясялян:

Пş = 4 MPa; Дş = 150 мм.

Карбонлу поладдан щазырланан баьлайыcы avdanlıqlar кцл,

лиэерлянмиш поладдан щазырлананлар тцнд эюй, пасланмайан
метал материаллардан щазырлананлар ися мави рянэля рянэлянирляр.
Баьлайыcы avadanlıqlar айда ики дяфядян аз олмайараг баьлы вя
ачыг вязиййятя эятирилмякля йохланылмалыдырлар. Илдя бир дяфя cари
тямир олунмалыдырлар. Тыхаcлы кранлар щяр дяфя ачылыб баğ-
ландыгдан сонра онлара кипляшдириcи йаь вурулмалы, сийиртмялярин
157
кипляшдириcи бойунcугларына ещтийаc олдуьу щалларда техники
хидмят эюстярилмялидир. Бцтцн баьлайыcы avdanlıqların эювдясиня
газын эириш истигамяти цзря ох ишаряси щякк олунур.
Баьлайыcы avdanlıqlar ишляк системя гойулмаздан габаг
консервасийа олунмаг цчцн цстцня чякилмиш йаьдан тямиз-
лянмяли, кипляшдириcи вя арагат материаллары йохланмалы, киплийя
сынагдан кечирилмялидир.
Орта вя йцксяк тязйигли газ кямярляри цзяриня гойулан
цмуми тяйинатлы баьлайыcы avadanlıqlar: кранлар Пş = 0,15 MPa
олдугда су иля мющкямлийя, ялавя олараг щава иля 0,3 MPa –дан
ашаьы олмайан тязйиг алтында киплийя сынагдан кечирилмялидир.
Бу сынаг ейни гайда цзря шпинделли сийиртмяляря дя шамил
едилир. Сынаг мцддяти ярзиндя кранын вя сийиртмянин арагат
материалынын, кипляшдириcи бойунcугларынын вязиййяти диггятля
йохланылмалыдыр.
Сынаг мцддяти 1 дягигядян аз олмайан вахт ярзиндя
кечирилмялидир. Сийиртмялярин газ кямярляриня бирляшдирилмяси флянс
бирляшмясиндян истифадя етмякля механики цсулла щяйата кечирилирся,
ишин кейфиййятли вя тящлцкясиз олмасы флянсляр арасына гойулан
арагат материалларынын сечилмясиндян даща чох асылыдыр. Паранит
арагат материалы йаьа щопдурулур, цстц графит тозу иля юртцлцр.
Газ кямярляринин флянс бирляшмяляринdя арагат материалы кими
йцксяк сыхлыьа малик, 1÷4 мм галынлыглы полиетилен, фторпласт-4
материалларындан истифадя етмяк олар. Одадавамлы арагат мате-
риалы кими 2÷5 мм галынлыглы алцминиум, мис материаллары ишлядиля
биляр. Йив бирляшмясиндя кипляшдириcи материал кими 17-20 %-ли лент
формалы вазелин йаьындан, сцрткц кими сурин йаьындан, йаь
щопдурулмуш памбыг парча материалындан истифадя етмяк олар.
1,2 MPa тязйигли газ кямярляринин флянс бирляшмяляриня 1÷4
мм галынлыглы йаь, бензин тясириня дюзцмлц паранитдян истифадя
олунур, 0,6 MPa тязйигли газ кямярляринин механики бирляшмя
йерляриня шахтайа вя йаь-бензин тясириня давамлы техники резин
вярягяляриндян арагат материалы кими истифадя олунур.
Щ2С тяркибли тябии газ нягл olunan газ кямярляринин механики
бирляшмя йерляриня йумшаг алцминиум вя мис материалларындан
щазырланмыш арагат материаллары гойулур. Щяр щансы бир баьлайыcы гурьу
158
тяйинатындан асылы олараг мцхтялиф конструксийалы олмагла щазырланыр.
Вентилдян фяргли олараг сийиртмянин ашаьыдан йухары галхыб
енян шпинделинин ашаьы щиссясиня эювдядахили ики паралел гапаг
лювщяляр бирляшдирилмишдир. Ял чархынын саат ягряби истигамятиндя
фырланмасы нятиъясиндя сийиртмянин шпиндели ашаьы енир. Шпинделя
асылы олараг биляшдирилмиш гапаг лювщяляр эювдянин дахилиндя ашаьы
бирляшдирилмиш паза тохунараг бир бириндян 10-20 мм юлчцдя ара-
ланыр, эириш вя чыхыш ойугларыны баьлайараг, газын щярякятини дайан-
дырыр вя яксиня шпиндел йухары галхдыгда ися лювщяляр бир-бириня йа-
хынлашмыш вязиййятдя эювдя дахилиндяки лювщяляр цчцн йонулмуш
хцсуси ойуг цзря йухары галхыр, газ ахынына шяраит йараныр. Тыхаcлы
вя йахуд шарлы кран баьлайыcы avadanlıqları эювдя дахилиндя
тыхаcын вя йахуд шарын 900 дюнмяси иля баьланыб ачылыр. Эювдя
дахилиндя тыхаcын вя йахуд кцрянин дюнмяси кранын йухары
щиссясиндя йерляшян редуктор васитяси иля щяйата кечирилир. Сонсуз
винтя бирляшдирилмиш ял чархы саат ягряби вя йахуд якс истигамятдя
фырладылдыгcа сонсуз винтля илишкидя олан йарыммодул дишли чархда
дюврляр сайы азалмагла буруcу момент артыр. Йарыммодул дишли
чарх буруcу моменти шпиндел васитяси иля кранын эювдяси дахилиндя
йерляшян тыхаc вя йахуд шарын ilişkisinə ютцрцр.
Баьлайыcы avadanlıqlar ял иля идаря олунан, пневматик, щид-
равлик, електрик интигаллы, узагдан идаря олунан кими щазырланырлар.
Кранлар щяр дяфя ачылыб-баьландыгдан сонра онлара кипляшдириcи йаь
вурулмалыдыр. Magistral və paylayıcı qaz kəmərlərinin hər hansı
bir hissəsi üzərində bağlayıcı avadanlıqlarn qoyuluşunda
aşağıda göstərilən tələblərin ödənilməsi nəzərdə tutulmalıdır:
1.Təbii qazın QPS-lara girişi və çıxış yerlərində.
2.Kollektora və separatora giriş və çıxış yerlərində.
3.Bütün təzyiqlərdən olan qaz kəmərlərinin dəmir yolları
və avtomagistrallarla kəsişdiyi yerlərdə.
4.Su maneələrini sualtı keçən qaz kəmərləri üzərində hər
iki sahildə. Eni 15 m-dən az olan su maneələri keçidlərində
bağlayıcı avadanlıqların qoyulması mütləq deyil.
5.Paylayıcı qaz kəmərlərindən ayrılmalar üzərində və qaz
istehlakçı müəssisənin ərazisi xaricində, gələcəkdə bu
avadanlığa texniki xidmət göstərmək üçün münasib yerdə.

159
 6.Dalan və dairəvi qaz kəmərlərinin dəmir yolları ilə
kəsişdiyi yerlərdə qazın hərəkəti üzrə keçid yerinə 1000 m.
qalmış məsafədə.
7.Bir xəndəkdə iki bağlayıcı avadanlıq qoyulduğu halda
onlar üzərində cari təmir və texniki xidmət işləri görülməsinin
münasib olması baxımından buna uyğun olaraq aralarında
məsafə həddinin gözlənilməsi nəzərə alınmalıdır.

Шякил: 4.25.1. Шарлы баьлайыъы кран.

Дш 150, 200, 300 мм
Пш 16,0 МПа-дяк

160
 Ventil

кран
Шякил 4.25.2 Баьлайыъы аваданлыгларын нювляри

161
 4.26. Qaz-hava qarışığının istehsalı və işlədilmə
texnologiyası haqda

Təbii və neftlə birgə hasil olunan səmt qazlarının istilik tö-

rətmə qabiliyyəti 8500-11000 kkal/m3 həddindədir.Yüksək kalorili
təbii və səmt qazları əsasında alınan 5000-6000 kkal/m3 istilik
törətmə qabiliyyətli yanar qazların kommunal-məişət sahələrində
səmərəli olması 90-92 %-dən ibarətdir. DÜİST-5542-93-ə görə
sənaye və kommunal – məişət əhəmiyyətli təbii yanar qazların
kaloriliyi 7600 kkal/m3 –dan aşağı olmamalıdır.
Lakin “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları” –nın tələblə-
rinə görə hava-qaz qarışığının yanacaq kimi işlədilməsinə tərkibin-
də yanar və yanmayan qarışıqların miqdarının qarışığın yuxarı
alovlanma həddinin iki dəfədən az olmayan artmasını təmin etmək
şərti ilə yol verilir. Bu o deməkdir ki, yanar qazda havanın miqdarı
həcm üzrə 40%-i ötüb keçməsin. Eyni ilə bu qayda maye karbo-
hidrogenləri də əhatə edir. Belə ki, qaz-hava qarışığını kommunal-
məişət cihazlarında yanacaq kimi onun tərkibinin bərabər miqda-
rının iki yuxarı partlayış həddindən az olmaması şərti ilə işlətmək
olar.
Təbii və maye qazlar üçün qaz-hava qarışığında zəhərli
qatışıqların miqdarı DÜİST 5542-93 və DÜİST 20448-80
normalarını üstələməməlidir.
Qaz-hava qarışığının yanacaq kimi işlədilməsinin üstünlüyü
onun yeri gəldikdə təbii qazla və maye qazla qarşılıqlı əvəz
olunmasıdır.
Ucqar yaşayış məntəqələri yaxınlığında təbii qaz nəqli üzrə
daşıyıcı sistemin olmaması maye qazların hava ilə müəyyən
olunmuş tərkib qarışığı həddi gözlənilməklə əhaliyə verilməsinə
zərurət yaradır.Bir sıra maye qazlar üçün tərkibin hava ilə qarışıq
həddi aşağıdakı kimidir:
Butan hava (53% hava və 47% butan) və propan – hava (42%
hava və 58% propan).Oxşar qaz qarışıqları 13309 kkal/m3 və
12400 kkal/m3-həddinə uyğun istilikvermə qabiliyyətlərinə
malikdirlər.

162
 Belə vəziyyətdə onları müəyyən məsafəyədək qaz kəmərləri ilə
aşağı təzyiqlə (0,005 MPa) -18 0S butan üçün, -53 0S propan üçün
mənfi temperatur şəraitində nəql etmək mümkündür. Hətta - 37 0S
temperaturadək kondensasiya olunmuş qaz-hava qarışığı
hazırlamaq olur.
İndiki şəraitdə sənaye və kommunal –məişət müəssisələrinin
qaz təchizatı sistemlərində əsasən istiliktörətmə qabiliyyəti 7800-
8500 kkal/m3 olan təbii qazlar, yaxud istilik törətmə qabiliyyəti
11500 kkal/m3 olan neftli səmt qazları işlədilir.Yüksək kalorili
qazlar əsaslı qaz-hava qarışıqlarının istehsalı xüsusi avtomat-
laşdırılmış qurğularla həyata keçirilir. Şəkildə yüksək kalorili təbii
qaz əsasında qaz-hava qarışığının hazırlanması qurğusunun
texnoloji sxemi göstərilir.

I variant

II variant

Шякил 4.26.1. Тябии вя нефтли сямт газларынын щава иля

гарышдырмагла калорилийинин ашаьы салынмасы цчцн тятбиг
олунан гурьу.

163
 Bu qurğuda qazın kaloriliyi ona qaz tənzimləyici məntəqədə
hava qatılmaqla azaldılır. Texnoloji sxem iki variantdan ibarətdir.
Birinci variantda hava vurmaq üçün elektrik intiqalli, yüksək
təzyiqli mərkəzdən qaçma ventilyatoru tətbiq olunur.
İkinci variantda isə hava vurmanı qaz axını enerjisi ilə hərlənən
qaz mühərriki təmin edir.
Təbii səmt qazları ilə qaz təchizatı texnologiyasına uyğun
olaraq qaz yüksək və yaxud orta təzyiqlə qaz kəmərindən qaz tən-
zimləmə və ölçmə şəbəkəsinə daxil olur. Nisbətən aşağı təzyiqdə
tənzimləndikdən sonra qarışdıyıcıya daxil olub müəyyən hədd
tərkibdə hava ilə qarışaraq aşağı təzyiqli şəbəkə ilə istehlakçıya
ötürülür.
Təmiz qaz və hava xətləri üzərində qaz və hava axınının
miqdarını avtomatik tənzimləyən cihaz quraşdırılır.
Qaz-hava qarışığı tərkibini sabit saxlamaq üçün sxemdə
bağlayıcı-qoruyucu qurğu və qarışıq yaranma prosesi üçün veril-
miş rejimlər pozulduqda hava axınını bağlayan ikipozisiyalı düz və
əks tərəfdən təsirlənən qaz-hava qarışığı sərfini tənzimləyən qaz
tənzimləyicisinin qoyulması nəzərdə tutulmuşdur. Bu zaman eyni
vaxtda qoruyucu-bağlayıcı qapağın sümbəsi ilə əlaqəli elektrik
mühərriki dayanır. Əsas tənzimləyicidən sonra qaz sərfindən asılı
olaraq təzyiqin dəyişməsi diferensial tənzimləyici ilə reallaşır.
İkinci diferensial təmzinləyici qazın miqdarından asılı olaraq
qarışdırıcıya verilən havanın miqdarını dəyişdirir.
Məlumdur ki, karbohidrogen qazlar qarşılıqlı əvəz olunan
olduqlarından, onların cihazlarına, avadanlıqlarına, qaz odluqlarına
olan tələblər də eynidir. Yüksəkkalorili qazlar əsasında qurulan
qaz-hava qarışığı istehsalı avadanlıqları uzun müddətli istismar
dövründə, hətta qaz cihazı odluğunda yanan qaz qarışığının 6000
kkal/m3 istiliktörətmə qabiliyyətinə malik olduğu halda belə öz
müsbət nəticəsini vermişdir.

164
 Шякил 4.26.2. Коммунал-мяишят ящямиййятли газларын тямиз-
лянмяси, щава иля гарышдырылмасы вя одоризя олунмасы цчцн
тятбиг олунан гурьу.
1. Ири щяъмли габ, 2.Абсорбер, 3.Чян, 4.Одорант гурьусу,
5.Насос, 6.Гарышдырыъы, 7.Ежектор, 8. Вентилйатор.

Bu qurğuda istiliktörətmə qabiliyyəti 8200-8500 kkall/m3 olan

təbii qaz əsasında yanma istiliyi 7600 kkal/m3 olan qaz-hava qarışığı
yanma məhsulu istehsal olunmalıdır. Şəkildə qazın təmizlənməsi,
kommunal-məişət əhəmiyyətli qaz-hava qarışıqlı yanma məhsulunun
alınması və alınan yanma məhsulunun odorizə olunması üçün layihə-
ləndirilən qurğunun sxemi göstərilmişdir. Maye qazlar əsasında qaz-
hava qarışıqlı yanma məhsulu almaq üçün tətbiq olunan qurğunu çox
da böyük olmayan yaşayış məntəqələri, ayrı-ayrı qaz istehlakçılarını
onların təbii qaz nəqli üzrə daşıyıcı sitemlərinə qoşmaqla (təbii qaz
nəqli işində müvəqqəti çətinliklər yarandığı hallarda) qaz-hava
qarışıqlı yanma məhsulu ilə fasiləsiz təchiz etmək olar. Bu zaman qaz
kəmərlərinin daxili səthini qaz-hava qarışıqlı yanma məhsulunun
korroziyaya uğratmasından yayındırmaq məqsədi ilə nəql olunan qaz-
hava qarışığına püskürdülmüş halda yağ dumanı əlavə olunur.
165
 4.27.Yaşayış məntəqələri qaz şəbəkələrinin təsnifatı

Yaşayış məntəqələrinin qaz şəbəkələri QPS-dan başlanmaqla

sənaye, kommunal-məişət və məişət təbii qaz istehlakçılarının qaz
təchizatı işinə xidmət edir.Qazbölüşdürmə sistemi özündə müxtəlif
təyinatlı və təzyiqli qaz kəmərlərini, qaz tənzimləyici məntəqələri,
avtomatik idarəetmə və rabitə vasitələrini qaz kəmərlərini korrozi-
yadan mühafizə edən avadanlıqları, həm də qaz təsərrüfatını
istismar etmək üçün yaradılan xidmət sahəsini birləşdirir. Şəhər-
lərdə və digər yaşayış məntəqələrində qaz kəmərləri təzyiqləri,
təyinatları və qoyuluş qaydaları, qaz bölüşdürmə sistemləri isə
təzyiqlər fərqinə görə pillələrin sayı üzrə təsnif olunurlar.
“Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları” -nın tələblərinə
uyğun olaraq yaşayış məntəqələri,sənaye müəssisələri ərazisindəki,
həm də kommunal və məişət əhəmiyyətli qaz kəmərləri aşağı
(0,005 MPa-dək), orta (0,005 MPa -dan 0,3 MPa- dək) və yuxarı
(0,3-dən 1,2 MPa-dək) təzyiqli olmaqla müəyyənləşdirilir. İsteh-
lakçıların, bilavasitə aşağı təzyiqli qaz kəmələrinə qoşulması ilə
bağlı onların işçi təzyiqi təbii qaz üçün 0,003, maye qaz üçün
0,004 MPa həddini ötüb keçməməlidir. 0, 005 MPa təzyiqdə is-
tehlakçılar fərdi və yaxud qrup şəkilli tənzimləyici tətbiq olunmaq-
la aşağı təzyiqli qaz kəmərlərinə qoşula bilərlər. Yaşayış məntə-
qələri ərazilərinə 1,2MPa -dan yuxarı təzyiqli qaz kəmərlərinin qo-
yuluşu buna texnoloji zərurət olması əsaslandırılaraq Azərbaycan
Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyi və “Dövlətqaznəzarət”
müfəttişliyi ilə razılaşdırma aparılmaqla icra oluna bilər.
Təyinatlarına görə yaşayış məntəqələri qaz kəmərləri şərti
olaraq aşağıdakı kimi bölünürlər:
1.Yaşayış məntəqələri ərazisində qoyulan bölüşdürücü, yaxud
küçə kəmərləri.
2.Bölüşdürücü qaz kəmərlərindən fərdi və yaxud qrup şəkilli
qaz istehlakçılarına ayrılan qollar.
3.Həyət və yaxud sexlərarası qaz kəmərləri.
4.Evdaxili və yaxud sexdaxili qaz kəmərləri.
Bu qaz kəmərləri qoyuluş qaydalarına görə yeraltı və yerüstü
olmaqla fərqləndirilirlər.

166
 Təzyiq pillələrinin sayına görə qaz bölüşdürmə sistemi bir, iki,
üç və çox pilləli ola bilər.
Birpilləli tənzimləmə sistemində qaz bütün istehlakçılara bir
qaydada aşağı təzyiqlə verilir.
İki və çoxpilləli tənzimləmə sistemlərində qaz yüksək təzyiqlidən
aşağı təzyiqli şəbəkəyə tənzimləyici məntəqədən keçməklə ötürülür.
Qaz şəbəkələri həndəsi qurulmalarına görə dairəvi, dalan və
qarışıq ola bilərlər.

4.28. Şəhərlərin qaz təchizatı sistemləri

Şəhərin qaz təchizatı sistemi verilmiş rejim təzyiqləri hədlərində

etibarlı və fasiləsiz qaz verilişini, istismarın münasibliyini və təhlü-
kəsizliyini, qəza hallarında qaz kəmərlərində və sistemdə qaz axınını
istənilən istiqamətə yönəltmək mümkünlüyünü təmin etməlidir.
Qaz təchizatı sistemlərinin layihələndirilməsində aşağıdakı
amillər nəzərə alınır:
1.Şəhərdə tikililərin sıxlığı və planlaşdırmanın xüsusiyyətləri.
2.Məhəlli düzülmə və qaz istehlakçılarının yüklənmə ölçüsü.
3.Küçə keçidlərinin mühəndis kommunikasiyaları ilə təchiz
edilməsi.
4.Geoloji və iqlim şəraiti.
Bütün hallarda sistem üçün ən yaxşısı bir neçə rəqabətə yararlı
variantın texniki-iqtisadi göstəriciləri, etibarlılığı, texnoloji üstün-
lüyü və səmərəliliyi müqayisə olunub nəzərə alınaraq seçilən
variantdır. Qaz təchizatı sisteminin texnoloji üstünlüyü isteh-
lakçıları tələb olunan miqdarda qazla və onun işlədilməsi üçün ən
əlverişli təzyiq rejimlərinin təmin olunması ilə qiymətləndirilir.
Layihə həllinin səmərəli seçilməsinin əsas meyarı isə illik xərcləri
minimuma endirməkdir.
Qil=İx+K/Öm ;
Qil-illik xərclər, man/il; İx-istismar xərcləri, man/il; K-kapital
qoyuluşu, man; Öm- ödəmə müddəti, illər; Kapital qoyuluşu ma-
terial və avadanlıqların, tikinti-quraşdırma işlərinin dəyəridir.
Qaz təsərrüfatında kapital xərclərinin əsası qaz kəmərlərinin
(75-80 %), onlara sərf olunan metalın qiymətidir.
İstismar xərcləri amartizasiya ayrılmalarından, qaz təchizatı
167
sistemlərinə texniki xidmət göstərilməsi və onların cari təmiri iş-
lərinə çəkilən xərclərdən ibarətdir. İstismar xərcləri başlıca olaraq
qaz kəmərlərinin uzunluğundan asılıdır.
Qaz təchizatı sistemlərinə kapital qoyuluşunun ödəmə müddəti
8-10 il həddində qəbul edilmişdir.Ən sadə qaz təchizatı sistemi bir
Qaz tənzimləyici məntəqədən keçən birpilləli sistemdir.

Шякил 4.28.1. Газ кямярляри.

1. Ашаьы тязйигли, 2. Орта тязйигли, 3. Йцксяк тязйигли,
4. Ашаьы тязйигдян тяъщизат шябякяси, 5. Орта тязйигдян
тяъщизат шябякяси
А – бирпилляли; Б – икипилляли; В – цчпилляли

168
 2

Шякил:4.28.2. Далан газ шябякяси

Bu sistem dalan, dairəvi və qarışıq ola bilər.Dairəvi şəbəkə
qəza hallarında ötürmə və daha müntəzəm paylama imkanına görə
dalan qaz kəmərlərindən etibarlıdır.
Dairəvi qaz kəmərləri sistemləri dalan qaz kəmərlərindən uzun
olmalarına görə baha başa gəlirlər.
Böyük miqdarda təbii və səmt qazlarına tələbat olan iri ərazili
şəhərlərdə birpilləli sistemin tətbiqi qaz kəmərlərinin həndəsi tutu-
mlarının lüzumsuz artırılmasına və kəmərlərdə təzyiqin qeyri-
barabər paylanmasına səbəb olur.
Belə şəhərlərdə ikipilləli sistemin tətbiqi daha münasibdir.
Qaz Paylayıcı stansiyadan orta və yaxud yüksək təzyiqli şəbə-
kə üzrə çıxan qaz şəhər ərazisindəki Qaz tənzimləmə məntəqəsinə ,
ayrılıqda isə iri həcmli qaz istehlakçılarına verilir.
QTM-də təzyiqi aşağı endirilən qaz isə aşağı təzyiqli şəbəkə
üzrə kommunal-məişət istehlakçılarına verilir.
Yüksək təzyiqli qaz kəmərlərindən qazın ən yuxarı pillə ilə
paylanması sistemi akkumuliyasıya imkanlarının daha artıq olma-
larına görə orta təzyiqli qaz kəmərlərindən etibarlıdır.Ona görə də
yüksək təzyiqli qaz kəmərləri yerləşdirilməsinə yol verilən küçə
keçidli şəhərlərdə yüksək təzyiqli qaz kəmərinin birinci pilləsindən
sonra iki pilləli sistem tətbiq etmək məqsədə uyğundur.Böyük
miqdarda sənaye qaz istehlakçıları olan, həm də bu müəssisələrin
yaşayış massivlərinə yaxın yerləşdiyi iri sənaye şəhərlərində üç və
169
daha çox pilləli qaz paylayıcı sistemlərin quraşdırılıb istismar
olunması iri sənaye şəhərlərinin qaz təchizatı işlərində texniki
zərurət kimi nəzərə alınmalıdır.

4.29. Тябии qazın одоризя олунмасы

Мядян гарышыгларындан тямизлянмиш, гурудулмуш вя йахшы
емалдан кечирилмиш təbii və səmt qazları щисс етдириcи ийя малик
олмур. Мяишятдя отаг дахилиндя йерляшян газ cищазларында щяр
щансы бир сябябдян йаранан сызмалар бир чох щалларда арзу
олунмаз щадисялярин баш вермяси иля нятиcялянир.Бу щадисялярдян
йайынмаг мягсяди иля ГПС-лар яразиlərində istehlakçılara nəql
olunan təbii газa хцсуси кяскин ийя малик олан кимйяви препарат-
етилмеркаптан (C2Щ5СЩ), və yaxud tetraqidrotiofen (C4H8S)
мящлулу ялавя олунур. Тяркиби кцкцрдля зянэин олдуьундан
етилмеркаптан аьыр металларын оксиди иля бирляшяряк, меркапидляр
ямяля эятиря билир вя бу амил онун газ кямяри материалына mənfi
тясириндя дя нязяря алынмалыдыр.
Etilmerkaptanın əsas fiziki-kimyəvi xassələri.
Cədvəl 4.29.1
1. Molekulyar kütləsi 62

2. Atmosfer təzyiqində qaynama 37

temperaturu oS

3. Tərkibində kükürdün miqdarı %-lə 51.5

4. Standart şəraitdə maye halında 84

xüsusi çəkisi kq/m3
5. Normal şəraitdə buxarının xüsusi 2.77
çəkisi, kq/m3
6. Aşağı partlayış həddi %-lə 2.8

7. Yuxarı partlayış həddi %-lə 18.2

170
1.Sərfölçən diafraqma, 2.Tənzimləyici çən, 3.Qaz süzgəci, 4.Reduktor, 5.Manometr,
6.Damcıladıcı, 7.Təzyiq vericisi, 8.Əsas çən, 9.Ölçmə çəni, 10.Odorant filtiri,
11.Nasos, 12.Sorucu qapaq, 13.Basma qapağı, 14.Qəza damcıladıcısı, 15.Nəzarət
manometri, 16.Odorant çılədicisi, 17.Vaxt relesi, 18.Tənzimlənməyən çən,
19.Siqnal, 20.Qaz-atmosferə.

Şəkil 4.29.1. AOQ-30 tipli avtomatik odorizator.

171
1.Тязйиг тянзимляйиъиси, 2. Вахт релеси, 3. Гапаг, 4. Тянзимлямя чяни, 5. Мигдар
тянзимляйичиси, 6. Цзэяъли камера, 7. Одорант чяни, 8. Юлчмя чяни, 9. Сярф ъяни,
10 Йералты чян

Şəkil 4.29.2. УОГ -1 типли универсал одоризатор

172
 Газ ахынына ялавя олунан етилмеркаптанын – одорантын мигдары
онун кейфиййятиндян, одоризя олунан газын ашаьы партлайыш щяд-
диндян вя йерли тябии иглим шяраитиндян асылы олараг мцяййян едилир.
Хябярверижи кяскин ийи щисс етмяк цчцн отаьын щавасында
олан газын щяcми мигдарында одорант бухарынын гатылыьы, онун
ашаьы партлайыш щяддинин 1/5-ня бярабяр олмалыдыр
Тящлцкясизлик фактору адланан бу щядд щяcм цзря метан цчцн
1 %-я, пропан цчцн 0,42 %-я вя саиря бярабярдир. 1000 м3 тябии
газын одоризя олунмасы цчцн етилмеркаптанын мигдары йай мювсцмц
цчцн 8, гыш мювсцмц цчцн 16 грам мцяййян едилмишдир. Тяркиби
ЖО2 вя Щ2С-дян там тямизлянмямиш бир сыра токсик газлар цчцн
одорантын мигдары мцмкцн санитар нормалары иля мцяййян едилир.
Тякcя йанар газлар дейил, газ кямярляриндя пневматик сынаг ишляри
апарыларкян кямяря вурулан щава да одоризя олунур. Йералты газ
кямярляри сынагдан кечириляркян итkи йерини ашкарламаг цчцн одорант
сярфини мцяййян едилмиш мигдардан ики-цч дяфя артыг эютцрмяк олар.
Bir sıra müəssisələrə təbii qazı odorizə etmədən də vermək olar.
Bunun üçün əvvəlcədən müəssisə rəhbərliyinin imzası ilə alınan
qaza odorant tətbiqinin onun təsərrüfat sektoruna aid texnoloji
avadanlıqlara və istehsal olunan məhsulun keyfiyyətinə zərərli
təsir göstərə bilməsi barədə əsaslandırılmış rəsmi müraciət tərtib
olunur. Bu müraciət yalnız “Dövlətqaznəzarət” müfəttişliyi ilə
razılaşdırılmaqla, qaz təchizatçı müəssisəyə təqdim olunduqdan
sonra icra oluna bilər. Müasir elektrik stansiyaları, duda
istehsalı, bir sıra iri maşınqayırma zavodları, ictimai-iaşə və
yeyinti sənayesi müəssisələri bu qəbildən olan obyektlərdir.
Одоризяедиcи гурьулар дамcылы, бухар, барбатаj, сорма типли
олмагла щазырланырлар.QPS-lardan istehlakçılara verilən təbii qaz
sərfinin miqdarına uyğun olaraq odorant sərfinin miqdarını
avtomatik tənzimləyən UOQ-1 tipli odorizator qurğusu qaz
təsərrüfatı sahələrində geniş tətbiq olunur. Bu tip qurğu
buraxılış imkanı 600-50000 m3/saat intervalında olan QPS-lar
üçün nəzərdə tutulmuşdur. AOQ-30 tipli avtomatik odorizator
qurğusunun iş prinsipi isə fərqli olaraq məhdudlaşdırıcı
qurğuda təbii qazın axın hərəkətində artıb-azalan təzyiqlər
fərqi ölçüsünün qiymətinə uyğun yaranan qüvvə ilə odorant
173
verici nasosun plunjerinə göstərilən təsirə əsaslanır. Yəni,
axının dəyişməsindən asılı olaraq məhdudlaşdırıcı qurğuda
təzyiqlər fərqi artdıqca qaz axınına qatılan odorantın miqdarı
artır və əksinə, təzyiqlər fərqi azaldıqca odorantın miqdarı da
azalır. Одоризя едиcи гурьулар, онларын йералты вя йeрцстц чянляри
ишчи тязйиг цзря ил ярзиндя бир дяфя мющкямлийя вя киплийя
йохланылыб актлашдырылмалыдыр.
Тябии qazı oдоризя етмяк мягсяди иля етилмеркаптана уйьун
каптан, тетращидротиофен, пенталарм ишлядиля биляр. Бу препа-
ратлардан аз фярглянян етилмеркаптан интенсив хоша эялмяз ийя
малик йанар майедир, бухары мяркязи синир системиня тясир едяряк
ифлиc вя юлцмя сябяб ола билир.
Калиум перманганат, ящянэ мящлулу етилмеркаптанı пар-
чалайыб нейтраллашдырыр. Она эюря дя одоризя едиcи гурьуларда
тямир, долдурма, профилактика ишляри апарылмаzдан габаг йеря ахыб
тюкцля билян етилмеркаптан мящлулуну тясирсизляшдирмяк цчцн иш
йериндя бир нечя литрдян ибарят ящянэ мящлулу, йахуд калиум
перманганат мящлулу тядарцк олунмалыдыр. Одоризаторун йералты
вя йерцстц чянляриндя одлу ишляр эюрцлмяздян габаг чянляр
одорант мящлулундан азад едилмяли, ичи бир нечя дягигя ярзиндя
исти бухарла бухарландырылмалыдыр.

4.30. Щидратямяляэялмя вя она гаршы

мцбаризя цсуллары

ßíÿíÿâè îëàðàã ùèäðàò êðèñòàëëàðû òåìïåðàòóðóí èíòåíñèâ äöø-

ìÿñè íÿòècÿñèíäÿ ñó áóõàðû âÿ àüûð êàðáîùèäðîýåíëÿðèí àéðûëäûüû
éåðëÿðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ãàçëàð ìöÿééÿí òÿçéèã âÿ òåìïåðàòóð øÿðà-
èòèíäÿ ñó èëÿ òÿìàñäà îëàðàã áèð ñûðà ìöõòÿëèô ôèçèêè-êèìéÿâè áèð-
ëÿøìÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ãàçûí òåìïåðàòóðó øåù íþãòÿñèíäÿí àøàüû
äöøäöêæÿ îíäà îëàí ñó áóõàðû ìàéå ùàëûíà êå÷ÿðÿê áóç
êðèñòàëëàðûíà ÷åâðèëèð. Ñîéóã ùàâà øÿðàèòíäÿ ãàç êÿìÿðëÿðèíäÿ,
ñåïàðàòîðëàðûí, ÃÏÑ-ëàðûí ýèðèø âÿ ÷ûõûø éåðëÿðèíäÿ, ÉÃÑÀ àâàäàí-
ëûãëàðûíäà íÿìëèêëÿ äîéìóø áóõàðäàí éàðàíàí ùèäðàò êðèñòàëëàðû
ùÿòòà òûõàæà ÷åâðèëÿðÿê èñòèñìàð ÷ÿòèíëèéè éàðàäûð. Bu aü ðÿíýëè ùèäðàò
êðèñòàëëàðû áóçó âÿ éàõóä ñûõûëìûø ãàðû õàòûðëàäûð.
174
 Ñèñòåìÿ ìÿäÿíäÿí êîíäåíñàòëà áèðýÿ ñó äöøìÿñè, éåíè òèêèëèá
èñòèñìàðà âåðèëìèø ãàç êÿìÿðëÿðèíèí ùèäðàâëèê ñûíàüû àïàðûëàðêÿí
êÿìÿðäÿ ãàëàí ñó âÿ ðöòóáÿòëÿ äîéìóø ãàçûí íÿãë îëóíìàñû ùèäðàò-
ÿìÿëÿýÿëìÿíèí ÿí áàøëûæà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ùèäðàòÿìÿëÿ-
ýÿëìÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã îíóí ëÿüâ îëóíìàñûíäàí äàùà àñàíäèð.
Ùèäðàò òûõàæûíûí ëÿüâ îëóíìàñûíäà ÿí ýåíèø òÿòáèã îëóíàí öñóë
òûõàæ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñàùÿäÿ òÿçéèãèí åíäèðèëìÿñèäèð. Áó àøàüûäàêû
ãàéäàëàð öçðÿ àïàðûëûð.
Şam Şam

1 2 3 4

tıxac
A B
Şəkil 4.30. 1.

1.Òûõàæ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ãàç êÿìÿðè ñàùÿñè À âÿ Á áàüëàéûæû

avadanliqları bağlamaqla èøëÿê ñèñòåìäÿí òÿæðèä îëóíóð.
Кямярдя газын щярякяти цзря ахын дайандыгдан сонра темпе-
ратурун галхмасы нятиcясиндя кристалларын даьылмасы баш верир. Тыхаcын
щяр щансы бир тяряфиндян 2 вя йахуд 3 баьлайыcы гурьуларындан бири
ачылмагла тяcрид олунмуш сащядяки йцксяк тязйиг алтында олан газ
даьылмыш щидрат кристаллары иля чыхыш шамларынын бириндян щавайа
цфцрцлцр, сонда кямярин иши бярпа олунур.
2. Ãàç êÿìÿðèíèí áèð òÿðÿôèíäÿ Á áàüëàéûcû ãóðüóñó
áàüëàíûëàðàã òûõàc îëàí ñàùÿäÿ ãàç àõûíûíûí ùÿðÿêÿòè äàéàíäûðûëûð. 3
áàüëàéûæû ãóðüóñó à÷ûëûð. Òÿäðècÿí äàüûëàí òûõàc êðèñòàëëàðû ãàçëà
áèðýÿ ÷ûõûø øàìûíäàí ùàâàéà öôöðöëöð.

175
 Şam Şam

1 2 3 4

tıxac
A B
Şəkil 4.30.2.

Òÿçéèãèí åíäèðèëìÿñè èëÿ òûõàæûí äàüûëìàñû èãëèì øÿðàèòè äÿ íÿçÿðÿ

àëûíìàãëà ñààòëàðëà çàìàí ìöääÿòè òÿëÿá åäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ òûõàæûí
ÿìÿëÿ ýÿëìÿ éåðè, îíóí ùÿíäÿñè ôîðìàñû âÿ þë÷öñö, êðèñòàëëàðûíûí
òÿðêèáè âÿ ùÿòòà éàõûí ìÿñàôÿëÿð öçðÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ
áèëìÿñè åùòèìàëû äà íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð.
Òûõàæ ÿìÿëÿ ýÿëÿí ãàç êÿìÿðè ñàùÿñèíè áèðòÿðÿôëè öôürìÿêëÿ
òûõàæûí ãàç âÿ ñóéà àéðûëıb àç çàìàí ÿðçèíäÿ ëÿüâ åäèëìÿñè íèñáÿòÿí
ÿëâåðèøëè öñóëäóð.
Òÿçéèãèí åíäèðèëìÿñè èëÿ ùèäðàò òûõàæû äàüûëàðêÿí èãëèì øÿðàèòè
00Ñ-äÿí àøàüû îëäóãäà, òûõàcûí äàüûëìàñûíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñó
éåíèäÿí êÿìÿðèí äàõèëèíäÿ áóçà ÷åâðèëÿ áèëÿð.
Bu hal nəzərə alınmalı və uyğun tətbir görülməlidir.
Ùèäðàòÿìÿëÿýÿëìÿíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà ãàçûí òåìïå-
ðàòóðóíóí ãàëäûðûëìàñû öñóëó êÿìÿðäÿ òÿçéèãè äÿéèøìÿäÿí íÿãë îëóíàí
ãàçûí òåìïåðàòóðóíó ùèäðàòÿìÿëÿýÿëìÿ òåìïåðàòóðóíäàí éóõàðû
ñàõëàìàãäàí èáàðÿòäèð. Áó çàìàí ãàç ñèñòåìÿ âåðèëìÿäÿí ãàáàã
õöñóñè èñòèëèê âåðÿí ãóðüóëàðäàí êå÷èðèëìÿêëÿ ãûçäûðûëûð. Áó öñóë éàëíûç
ãàçûí éàõûí ìÿñàôÿëÿðÿ íÿãë îëóíìàñûíäà, ÉÃÑÀ âÿ ÃÏÑ-ëÿðèí
íÿçàðÿò þë÷ö ъищазларынын ñòàíäàðò øÿðàèòäÿ íîðìàë èøëÿìÿñè ö÷öí òÿòáèã
îëóíóð. Ùèäðàòÿìÿëÿýÿëìÿíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíäà ìöõòÿëèô ñïèðò
ìÿùëóëëàðû, ãëèêîëëàð âÿ CàCÎ2–èí ñóëó ìÿùëóëó ãàç àõûíûíà
âóðóëìàãëà òÿòáèã îëóíóð. CàCÎ2 ìÿùëóëóíóí êÿìÿðè äàõèëäÿí
176
êîððîçèéàéà óüðàòìàã èìêàíû àøàüû îëñà äà îíóí àâàäàíëûãëàðûíäà äóç
êðèñòàëëàðûíûí éûüûëìàñû âÿ áóíóí äà íÿòèæÿäÿ àâàäàíëûãëàðûí èø
ðåúèìëÿðèíèí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëìà åùòèìàëû âàð. ßýÿð íÿãë îëóíàí
ãàçûí òÿðêèáèíäÿ CÎ2-íèí ìèãäàðû ìöÿééÿí ùÿääÿ ÷àòûðñà, î Cà èëÿ
áèðëÿøÿðÿê CàCO2-in ÿìÿëÿ ýÿëìÿ ðåàêñèéàñû áàø âåðÿcÿê. Éàðàíàí
êðèñòàëëàøìà ãàç êÿìÿðèíèí äàõèëè ñÿòùèíè þðòìÿêëÿ ùÿòòà åí êÿñèéèíèí
àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëàcàã. Îíà ýþðÿ äÿ ãàç àõûíûíà CàCÎ2 ìÿùëóëó
ÿëàâÿ åòìÿêëÿ ùèäðàòÿìÿëÿýÿëìÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã təcrübi îëàðàã
ìÿùäóä øÿêèëäÿ òÿòáèã îëóíóð. Åëåêòðîëèòëÿðèí âÿ áó êèìè ìÿùëóëëàðûí
ãàç àõûíûíà âóðóëìàñûíäà àøàüûäàêû àìèëëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð:
1. Щидратямяляэялмя температуруна тясир етмямялидир.
2. Майе-газ компaнентляри иля щеч бир реаксийайа
эирмямяли вя чюкцнтц вермямялидир.
3. Газын йанма мящсулларынын зящярлилийини артырмамалыдыр.
4. Суда тамамиля щялл олмалыдыр.
5. Ашаьы донма температуруна малик олмалыдыр.
6. Майа дяйяри ашаьы олмалыдыр.
Нисбятян баща баша эялмясиня, йцксяк зящярлилик габи-
лиййятиня малик олмасына бахмайараг щидратямяляэялмянин
гаршысыны алмаг цчцн синтетик спиртляр, хцсуси олараг метанол
(CЩ3ОЩ) эениш тятбиг олунур.
Йцксяк тязйигли газ ахыны мящдудлашдырыcы дроссел гур-
ьусундан, газ тянзимляйиcисиндян вя йахуд йерли мцгавимят
йарандыьы йерлярдян кечяркян щидратямяляэялмянин температур
шяраитиндян ашаьы температура гядяр сойуйур.
Ян ашаьы температурлу газ ахыны гaз кямяриня дахил олур.
Бу заман метанолун тятбиги эцман олунан щидратямяляэял-
мянин гаршысыны алса да газда олан су бухарынын шещ нюгтясинин
температуруну ашаьы салмыр. Шещ нюгтясинин ендирилмяси ГКС-
нын чыхышындакы коллектор вя сепараторлар говшаьында олан
температурдан асылыдыр.
Щидратямяляэялмянин гаршысыны алмаг цчцн лазым олан
метанолун суткалыг мигдары ашаьыдакы дцстурла щесабланыр.

Гм = гм.Гг = Гмм. Гмг;

Бурада гм –майейя йахын рцтубятля вя бухар щалында олан

177
рцтубятля доймуш газа лазым олан метанолун хцсуси сярфи,
кQ/1000 м3; Гг - газ кямяринин мящдудлашдырыcы гурьусундан
кечян газын мигдары, сутка ярзиндя мин метр кубларла, Гмм -
газ кямяриня дцшян майени дойдурмаг цчцн лазым олан
метанолун мигдары, кQ/сутка; Гмг – газын тяркибиндя олан
бухаршякилли рцтубяти дойдурмаг цчцн лазым олан метанолун
мигдары, кQ/сутка;
qr q
гм=х(а+ ) = ах+ r .х;
100 100
х-метанолун суда гатылыьынын %-ля чяки цзря мигдары.
а- метанолун газла ялагя тяркиби, кQ/1000 м3;
гр – газ кямяриня метанол вурулан йердя майейя йахын
рцтубятин тяркиби, кQ/1000 м3;
ах – газда майейя йахын рцтубяти дойдурмаг цчцн лазым

1.2.3.5.6.9.12.16. Йцксяк тязйигли вентилляр, 4. спирт дамъылайыъысы,

7. Вентил вя боруъуг, 8. Манометр, 10.Сявиййя юлчян, 11.Йухары чян,
13. Ашаьы йералты чян, 14.Метанол долдурмаг цчцн гапаг,
15. Горуйуъу атыъы гапаг

Шякил 4.30.1. Пневматик долдуруъулу метанол гурьусу

178
олан метанолун мигдары, кQ/1000 м3;
qr
.х- газда бухар щалында олан рцтубяти дойдурмаг цчцн
100
лазым олан метанолун мигдары, кQ/1000 м3.

Шякил 4.30.2. Газ кямяри цзяриндя садя метанол гурьусу.

1. Метанол чяни, 2. Долдурма лйцки, 3. Бярабярляшдириъи хятт,
4. Сийиртмя, 5. Манометр, 6. Горуйуъу гапаг, 7. Дренаж хятти,
8. Газ кямяри, 9-10. Штусер.

Метанол рянэсиз, кяскин зящярли, хцсуси чякиси аь kerosinin хцсуси

чякисиня бярабяр олан майе маддядир, 10-15Q метанол спирти
инсан щяйаты цчцн тящлцкялидир. Метанол гурьусу, метанол сах-
ланан чянляр, метанол дашыйан няглиййат васитяляри цзяриндя «Ме-
танол-зящяр-йаньын тящлцкяли» йазылмалыдыр. Ещтиййатда сахла-
ныларкян хошаэялмяз дад вя ий вермяси цчцн 1000 литр метанола 1
литр одорант, 10 литр аь керосин вя 1 литр гара мцряккяб гатылмалыдыр.
Метанол гурьусунун йухары чяни ашаьыдакы гайда цзря
долдурулур:
1. Йухары чянин газ кямяри иля ялагяси вентилляри баьламагла
179
кясилир вя чяндя олан тязйиг атмосфер тязйигиня гядяр ендирилир.
2. Йералты metanol чянinə газ кямяриндян тязйиг верilir,
oradan метанол йухары чяня вурулур.
3. Долдугдан сонра йералты чянин вентилляри баьланыр, йухары
чянин тязйиг алтында олан газ кямяри иля ялагяси бярпа олунур,
метанол тянзимляйиcи вентили ачмагла газ ахынына əlavə olunur.
Метанол гурьусу цзяриндя олан вентиллярин киплийи гурьуну ишя
бурахмаzдан габаг вя сонра йохланылмалыдыр.

4.31. Magistral qaz kəmərlərinin dиспетчер хидмяти

Бу хидмят сащяси тяcщизатчы мянтягялярдян (Мядян,

ЙГСА, ГЕЗ) дашыйыcы системя дахил олан тябии газын istehlakçı
мянтягяляр арасында расионал пайланмасыны, ГПС-лардан чыхыш
цзря мцяййян олунмуш технолоji реjимляря cидди ямял олун-
масыны, системдя газын щярякяти иля баьлы бцтцн ишлярин йцксяк
пешякарлыг вя мясулиййятля иcра олунмасыны тямин едир.
Системин йцклянмяси, бошалдылмасы, газын щярякятинин да-
йандырылмасы, технолоjи реjимлярин дяйишдирилмяси ишляри билаваситя
диспетчер хидмятинин там нязаряти иля щяйата кечирилир.
Magistral qaz kəmərləri qaz nəqli sisteminin əməliyyat
üzrə idarə olunması işinə bilavasitə MQKI-nın dispetçer xidməti
rəhbərlik və nəzarət edir. Dispetçer xidməti mədəndən MQK
daşıyıcı sisteminə daxil olan təbii və səmt qazlarının uçota alın-
ması, magistral və paylayıcı qaz kəmərləri üzrə paylanıb nəql
olunması, plana uyğun qaydada müəyyən olunmuş rejim həd-
lərində istehlakçılara verilməsi, istehlakçıların maksimum
qənaətlə fasiləsiz olaraq təbii qazla təchizatı, qaz kəmərlərinin
etibarlılığı və rentabelliyi nəzərə alınmaqla normaya uyğun
fəaliyyətinin təmin olunması, əməliyyat üzrə qaz kəmərlərində
və QPS-larda baş vermiş qəzaların ləğv olunmasına ciddi
nəzarət işlərini həyata keçirir.
Qaz nəqli sistemin ayrılmaz hissələri olan Yeraltı qaz saxla-
ma anbarı, Qaz kompressor stansiyası, Qaz paylayıcı stansi-
yaların müəyyən olunmuş texniki imkanlarından maksimum ya-
rarlanmaq baxımından onların işi üzrə texniki-iqtisadi göstərici-

180
ləri dispetçer xidməti tərəfindən sistemli olaraq tədqiq olunma-
lıdır. Qaz kəmərləri, onların qovşaqları və avadanlıqları üzərində
baş vermiş qəzaların ləğvi, təmir, planlı-xəbərdarlıq işləri dis-
petçer xidmətinin nəzarəti və əməliyyat üzrə rəhbərliyi ilə yerinə
yetirilməlidir. Dispetçer xidməti qaz istehlakçılarının fasiləsiz və
etibarlı qaz təchizatını, qaz nəqli, YQSA-nın doldurulması,
oradan tələbata uyğun qaz qəbulu, qaz kəmərlərinin bütün
sahələrində təzyiq və temperaturun lazım olan həddə
saxlanılması, təbii qaz, su və hava ilə yerinə yetirilməsindən asılı
olmayaraq daşıyıcı sistemin bütün qovşaqlarında aparılan
möhkəmliyə və kipliyə sınaq işlərinə əməliyyat üzrə nəzarət edir
və bunun icrasını təmin edir.
Qəza təmiri xidmətinin texniki vəziyyətinə, işçi heyətinin və
texnikanın qəza-təmiri işləri icra olunan qaz kəməri sahəsinə işə
vaxtında çatmasına nəzarət edir. “Qaz mədənlərində, Yeraltı
qaz saxlama anbarlarında, Magistral qaz kəmərlərində meta-
nolun tətbiqi, onun təchizatçılardan alınması, daşınması, sax-
lanılması və buraxılması qaydaları üzrə təlimat”ın tələblərinə
uyğun olaraq əməliyyat üzrə idarə olunan qaz nəqli sistemində
metanolun qəbul olunmasına və buraxılmasına nəzarət edir.
Magistral Qaz kəmərləri idarəsində ştat vahidləri cədvəli
üzrə dispetçer xidmətinin tərkibi baş dispetçer, işin həcminə
uyğun müəyyənləşdirilmiş sayda böyük dispetçer və
dispetçerlərdən ibarətdir.
İşin həcmi və mürəkkəbliyi nəzərə alınmaqla Qaz uçotu
şöbəsinin dispetçer xidməti sektoruna daxil edilməsi məqsədə
uyğundur.
Газын щярякяти иля ялагядар олараг онун тязйигинин вя сярфинин
дяйишмяси цзря бцтцн статистик мялуматлар барядя диспетчер хид-
мятинин мялумат jурналында саатлыг, суткалыг гейдляр апарылыр. Щяр
эцн сутка ярзиндя системя дахил олан вя реализя олунан газын сярфи,
онлар арасында йаранан фярг диспетчер хидмятиндя арашдырылмалы,
газын учоту барядя Баш диспетчер мяркязиня мялумат верилмялидир.
Диспетчер хидмятинин мцщяндис-техники щейяти тябии газын
мядяндян башлайараг МГК qaz nəqli системиня, ГКС-на, ЙГСА
вя яксиня, ГПС-лара, тябии газ istehlakçılarınadək олан ахын вя
ютцрцлмя механизмини билмялидир.
181
 Диспетчер хидмятиндя ашаьыдакы техники сянядляр олмалыдыр:
1. Хидмят секторуна дахил олан дашыйыcы системин цмуми
cизэиси.
2. Газ кямярляринин, ГКС-нын, ЙГСА-нын, ГПС-нıн техники
характеристикасы.
3. Системдя олан метанол тясяррцфаты, гурьуларын йери вя
метанол ещтийаты барядя мялумат.
4. Гяза ещтийат базасы материаллары вя онларын йери барядя
мялумат.
5. Одорант ещтийаты барядя мялумат.
6. Диспетчер хидмятиня дахил олан вя чыхан телефоно-
граммаларын гейдиййат jурналы.
7. Нювбя ярзиндя систем цзря газын щярякяти, електрик, ишыг, су
тяcщизаты вя рабитя системляринин вязиййяти барядя гейдляр
jурналлары.
8. Реjимляр цзря ГПС-лардан дахил олан статистик мялуматlar
jурналы.
9. Идарянин хидмят иши иля ялагяси олан бцтцн мцщяндис техники
ишчиляринин мобил вя ев телефон нюмряляри йазылмыш мялумат
китабчасы.
10. Систем цзря тябии газын суткалыг вя айлыг учотунун
апарылмасы барядя гейдляр журналы.
Техники зярурят йарандыьы щалларда газ кямярляриндя, онларын
говшагларында вя аваданлыгларында апарылан щяр щансы бир дяйишиклик
бир суткадан эеж олмайараг диспетчер хидмятиндяки цмуми ъизэидя
müvafiq düzəliş aparılmaqla гейд олунмалыдыр.
ГПС-лардан istehlakçılara верилян тябии газын истяр тязйиг ре-
ъимляри, истярся дя газ сярфи лимитляри цзря щяр щансы бир дяйишиклик
йалныз диспетчер хидмятинин müvafiq sərəncamı ilə icra oluna
bilər.

4.32. Тябии газ иткиси вя онун йаранма сябябляри

Газ тясяррцфаты сащяляриндя тябии və səmt газ иткиси ашаьыдакы

кими анлашылмалыдыр:
Газ кямярляриндя, онларын мцхтялиф аваданлыгларында йаранан
реал газ иткиси вя мядян тясяррцфаты иля маэистрал газ кямярляри
182
тясяррцфаты, йахуд маэистрал газ кямярляри тясяррцфаты иля сонунcу
тябии газ istehlakçıları арасында газ учоту ишиндя хята цзцндян
йаранан шярти газ иткиси.
Реал газ иткисинин вахтында ашкар едилиб ляьв едилмяси тякcя газ
тясяррцфатынын малиййя имканларынын горунмасы дейил, бу щям дя
тябии газ нягли ишиндя тящлцкясизлийин тямин олунмасыnda ən
başlıca vəzifədir.
Маэистрал вя пайлайыcы газ кямярляринин истисмарында газ иткиси
ашаьыдакы щалларда баш верир:
1. Газ кямярляринин гайнаг бирляшмяляриндя чат олдугда.
2. Баьлайыcы avdanlıqların киплийи позулдугда.
3. Флянс бирляшмяляриндя арагат материалы хараб олдугда.
4. Газ кямяри механики зядяйя мяруз галдыгда.
5. Тябии газ механики гарышыглардан тямизлянмядян,
гурудулмадан системя дахил олдугда.
6. ÃÏÑ-ëàðäà âåðèëìèø òåõíîëîúè ðåúèìëÿðÿ ÿìÿë îëóíìàäûãäà
âÿ áóíóíëà áàüëû ãàç àõûíû öçðÿ ñòàñèîíàð ðåjèì ïîçóëäóãäà.
7. Ñÿðôþë÷ÿí cèùàçëàðûí áóðàõma èìêàíû ìÿùäóäëàøäûðûcûäàí
êå÷ÿí ãàç àõûíûíà óéüóí îëìàäûãäà.
8. Æàðè òÿìèð, ñûíàã, öôöðìÿ, áîøàëòìà âÿ éöêëÿíìÿ èøëÿðèíèí
èæðà îëóíìàñûíäà.
9. Ãàç êÿìÿðëÿðèíèí òîðïàüûí àêòèâëèéèíèí âÿ àçìûø
cÿðəéàíëàðûí òÿñèðèíäÿí ýöcëö êîððîçèéàéà óüðàìàñûíäà âÿ ñàèðÿ.
ßí áþéöê ðåàë ãàç èòêèñè êÿìÿð ãàéíàã áèðëÿøìÿsindən òàìàì
ñûíûá àéðûëäûãäà áàø âåðèð.
Øÿðòè ãàç èòêèñè ися газ учоту иши дцзэцн гурулмадыгда, юлчмя
шябякяси системи стандарта уйьун олмадыгда, щесаби параметрлярин
газ сярфинин щесабланмасында нязяря алынмасында гейри дягиглийя
йол верилдикдя вя саиря щалларда йараныр.
Газ тясяррцфатынын иткисиз вя тящлцкясиз истисмары ишиндя
йухарыдакы щаллар нязяря алынмалыдыр.

183
 4.33. Magistral qaz kəmərləri qaz nəqli sistemlərinin və
yaşayış məntəqələri qaz şəbəkələrinin
payız-qış-yaz mövsümlərinə hazırlanması işləri

Payız-qış-yaz mövsümlərində təbii və səmt qazlarına olan

tələbatın artması ilə qaz nəqli sisteminin daha artıq yüklənməsi
və gərgin işləməsi nəzərə alınaraq onun bu dövrdə normal
istismarı işini təmin etmək məqsədi ilə yay mövsümünün
sonuna yaxın aşağıdakı işlər icra olunmalıdır:
1. Əraziдər üzrə bütün sistem boyu xətt nəzarəti və əlavə
olaraq texniki baxış keçirməklə hər hansı bir texniki nasazlıq,
qaz buraxılışı aşkarlanıb ləğv edilməlidir.
2. Qaz nəqli sistemi üzərində olan bağlayıcı avadanlıqlar
təftiş olunmalı, ehtiyac olduğu halda onlar üzərində cari təmir
işləri aparılmalı, istismara yararsız olanları təzəsi ilə əvəz
olunmalıdır.
3. Qəza təmiri üçün ehtiyat bazasına aid boru kəmərləri,
çilingər alətləri, köməkçi avadanlıqlar, işçi heyətinin peşə
yönümü üzrə geyimi diqqətlə yoxlanılmalı, onların miqdarı
texniki vəziyyəti əvvəllər olduğu kimi bərpa olunmalıdır.
4. QPS, QKS, YQSA ərazilərində bütün texniki avadan-
lıqların istismara yararlılıq vəziyyəti diqqətlə yoxlanılmalı ,
aşkar olunan hər hansı bir texniki nasazlıq az müddət ərzində
aradan qaldırımalıdır.
5. Payız-qış-yaz mövsümlərində qaz kəmərlərinin, QPS
ların normal istismarı işini təmin etmək məqsədi ilə Magistral
qaz kəmərləri idarələri, xidmət sahələri tərəfindən tərtib
olunmuş illik tədbirlər planının bütün bəndlərinin yerinə
yetirilməsi yoxlanılmalı və təmin olunmalıdır.
6. Qəza təmiri sexinin texniki avadanlıqlarının, maşın və
mexanizmlərin; o cümlədən traktor, qaynaq avadanlıqları,
avtokran, boruqoyan və.s. texniki vəziyyəti yoxlanılmalı, onlar
çətin şəraitdə etibarlı işləmək üçün tam yararlı vəziyyətə
gətirilməlidir.
7. Magistral və şəhər qaz kəmərlərinin keçdiyi yerlər; göl,

184
çay avtomobil və dəmiryolu keçidləri diqqətlə yoxlanılmalı, aş-
kar olunan hər hansı xoşa gəlməz vəziyyətin aradan qaldırıl-
ması barədə tədbir görülməlidir. Qaz kəməri boyunca yolun
vəziyyəti yoxlanılmalı, piyadaların və mexaniki nəqliyyat vasi-
tələrinin çətin şəraitdə sərbəst hərəkəti üçün yararlı hala
gətirilməlidir.
8. QPS, QKS, YQSA ərazilərində metanol təsərrüfatının,
onun avadanlıqlarının vəziyyəti yoxlanılmalı və istismara tam
yararlı vəziyyətə gətirilməlidir. Anbarda ehtiyat üçün nəzərdə
tutulan matanolun miqdarı tələbata uyğun saxlanılmalıdır.
9. Anbarda odorant ehtiyatı qaz sərfinə uyğun tələbata
görə olmalıdır.
10. QPS, QKS, YQSA ərazilərinin, onların xidmət
otaqlarının istilik, işıq, rabitə, su, qaz, təchizatının vəziyyəti
yoxlanılmalı və ehtiyac olduğu hallarda bərpa olunub normal
vəziyyətə gətirilməlidir.
11. Bölüşdürücü və küçə qaz kəmərlərinin vəziyyəti
yoxlanılmalı, zərurət olduqda normal hala gətirilməlidir.
12. Bölüşdürücü qaz kəmərlərindən fərdi və yaxud qrup şəkilli
qaz istehlakçılarına ayrılan qollar üzərindəki tənzimləyici
avadanlıqların vəziyyəti yoxlanılmalıdır.
13. Ev daxili və sex daxili qaz kəmərləri, qaz cihazlarının
payız-qış mövsümündə izafi yüklənməsi nəzərə alınaraq onlara
qışa hazırlıq üzrə texniki xidmət göstərilməlidir.
14. Evlərdə və müəssisələrdə tüstüçəkən bacaların normal
vəziyyətə gətirilməsi barədə əhali və müəssisə rəhbərləri ilə
müvafiq təlimatlandırma işləri aparılmalıdır.

185
 4.34.Təzyiq altında işləyən qabların təhlükəsiz
istismarı haqda qısa məlumat

Сюзц эедян мювзуда тəzyiq altında işləyən qablar sırasından

soyuducuların aqreqatları, elektrik açarlı hava çənləri, kran-
larda tənzimləmə və yağlama sistemi qabları, həcmi 100 litrə-
dək olan sıxılmış hava, təbii qaz, maye qaz balonları, maye qaz
daşınan çənlər, hidrogen alınan generator balonları, hidro-
metroloji xidmətdə istifadə olunan balonlar, neft-qaz isteh-
salında işlədilən yeraltı qablar istisnadır. Biz Qaz təsərrüfatının
istismarı sahələrində hidrostatik təzyiq nəzərə alınmamaqla ən
çox tətbiq olunan 0.07 MPa-dan yuxarı təzyiq altında işləyən
toztutanlar, separatorlar, adsorber, absorber və desorberlər,
təbii qazın mexaniki qarışıqlardan təmizlənməsində, qurudul-
masında, məişət əhəmiyyətli qaz-hava qarışığı tərkibinin müəy-
yən olunmuş həddə nizamlanmasında ən geniş tətbiq olunan
avadanlıqlardan bəhs edəcəyik. Bu avadanlıqların təhlükəsiz
istismarı, təmiri və quraşdırılması barədə mövcüd qaydalar və
təlimat işlənilsə də, biz bu qısa məlumatda bu qaydaların
tələblərindən irəli gələn bir sıra məsələlərdən danışacağıq.
Təzyiq altında işləyən qabların istehsalı, saxlanılması, qu-
raşdırılması, təmiri və istismari işləri yüksək peşəkarlıq və mə-
suliyyət tələb etdiyindən, qabın sahibi olan müəssisə rəhbərliyi
tərəfindən verilmiş xüsusi əmrlə müəyyən edilmiş qaydada bu
işlər üzrə biliyi yoxlanılmış bir nəfər mühəndis-texniki işçi
müəssisədə müvafiq sahənin fəaliyyətinə cavabdeh şəxs
vəzifəsinə təyin edilir.
Bu avadanlıqlara xidmət işləri isə yaş həddi 18-dən aşağı
olmayan, bu sahə üzrə tədris və istehsalat təlimi keçmiş, ixtisas
komissiyası tərəfindən attestasiya olunmuş, təzyiq altında
işləyən qablara təhlükəsiz xidmət işləri üzrə təlimatlandırılmış
şəxslərə həvalə edilir. Təzyiq altında işləyən qablar üzrə dövri
olaraq işçilərin biliklərinin yoxlanılması müəssisə üzrə verilmiş
xüsusi əmrlə təyin olunmuş komissiya tərəfindən 12 aydan gec
olmayaraq aparılır və nəticə barədə protokol tərtib olunur.

186
 İstehsalatda yeni texnalogiyanın tətbiqinə uyğun olaraq
xidmət heyətinin peşə yönümünün dəyişdirilməsinə, həm də
təkmilləşdirilməsinə zərurət yarandığı hallarda istehsalat və
tədris keçən müəssisələrin rəhbərlikləri tərəfindən ixtisas
artırma komissiyaları yaradılır.
Bu komissiyaların işində texniki nəzarət müfəttişliyi
nümayəndələrinin iştirakı məcburi deyil.
Təzyiq altında işləyən qabların təhlükəsiz istismarı üzrə
təlimat onların iş rejimi və texniki göstəriciləri nəzərə alınmaqla
müəssisənin baş mühəndisi tərəfindən işlənilib təsdiq olunur.
Bu təlimatlar xidmət heyətinə imza ilə verilir və iş yerlərində
divar üstündən asılır.
Təzyiq altında işləyən qabların qeydiyyatı qab sahibinin
“Dövlətqazannəzarət” müfəttişliyinə yazılı müraciəti əsasında
aparılır. Qeydiyyat üçün aşağıdakı sənədlər təqdim olunur:
1. Qab üçün müəyyən olunmuş formada tərtib olunmuş
pasport.
2. Qabın bütün elementlərinin normal vəziyyətdə olması,
qabın təlimata uyğun olaraq layihə əsasında quraşdırılması
barədə tərtib olunmuş akt (Bu akt sifarişçi və quraşdırıcı
tərəflərin rəhbərlərinin birgə iştirakı ilə imzalanır).
3. Quraşdırılan mənbəydən başlayaraq qab və onun
quraşdırılma texnalogiyasına daxil olan bütün elementlərin
(siyirtmələr, n.ö.c., tənzimləyici, qoruyucu-atıcı qapaq,
manometrlər və s.) cizgisi.
Texniki sənədləri olmayan qabların qeydiyyatı qabın sa-
hibi olan müəssisə tərəfindən qab üçün müəyyən olunmuş for-
mada şəhadətnamə hazırlanmaqla aparılır. Bunun üçün qabın
sahibi onun texniki normalara uyğun və keyfiyyətlə hazırlan-
masına görə qabı yoxlayıb bunu öz imzası və möhürü ilə təsdiq
etməlidir. Xüsusi tərtib olunan şəhadətnamədə qabın nəzərdə
tutulmuş parametrlərə uyğun işə yararlılığı qeyd olunur. Qabın
qaynaq yerləri fiziki üsulla yoxlanılır, Möhkəmliyə və kipliyə
sınaq yoxlamaları keçirilir. Daxili baxış və hidravlik sınaq
aparılır. Əgər qabın sahibi olan müəssisənin ştat cədvəlində bu
işləri icra edə bilən mütəxəssis yoxdursa, şəhadətnamə hazır-
187
lamaq üçün bu sahə üzrə ixtisaslaşmış hər hansı bir müəssisəyə
müraciət edilir. Göstərilən şəhadətnamə əsasında qeydiyyata
alınan qab müəyyən olunmuş qaydaya görə P=1.6 MPa təzyiq
və t=200oS temperatur hədlərinə qədər olan şəraitdə istismar
oluna bilər. Qabların işə buraxılması onlar texniki yoxlamadan
keçirildikdən və “Dövlətqazannəzarət„ müfəttişliyində qeydiy-
yata alındıqdan sonra müfəttişliyin icazəsi ilə həyata keçirilə
bilər. Bu zaman növbəti texniki yoxlamanın müddəti və vaxtı
qabın pasportuna qeyd olunur. Bu həm də müəssisədə təzyiq
altında olan qabların qeydiyyatı kitabına yazılır. “Dövlətqaza-
nəzarət„ müfəttişliyində qeydiyyata alınan və alınmayan bütün
qablar öz sahibləri tərəfindən müəssisədə xüsusi uçot kitabına
qeyd olunmaqla bu qabların qorunub saxlanmasına və yoxlan-
masına məsul şəxsin ciddi nəzarətində olmalıdır. Hər hansı bir
qab təyinatına görə və texniki göstəriciləri ciddi nəzərə alın-
maqla tətbiq olunmalıdır. “Dövlətqazanəzarət„ müfəttişliyində
qeydiyyatda olan qabların ictimai yaşayış, məişət binalarının,
onlara bitişik binaların içərisində yerləşdirilməsi mövcüd
təlimatın qaydalarına görə yolverilməzdir. Bunun üçün açıq
meydanlar, adamların az yığıldığı yerlər seçilməlidir. Qaba
baxış, texniki xidmət göstərilməsi zamanında mümkün şərait
nəzərə alınmalıdır. Qab xəndəkdə və dərədə o şərtlə yerləşdirilə
bilər ki, yaxşı izolyasiya olunsun, xəndəyə düşüb-çıxmaq üçün
texniki şərait yaradılsın. Qabların və onların elementlərinin
qaynaq işlərinə buraxılan qaynaqçılar müəyyən olunmuş
qaydada elektrik qaynaqçılarının sınaq yoxlamasından keçi-
rilirlər. Bu qaynaqçıların ixtisas komisiyası tərəfindən sənəd-
ləşdirilmiş qaynaq işləri aparmaq hüququ verən vəsiqələri
olmalıdır və bu vəsiqələr “Dövlətqazannəzarət„ müfəttişliyinin
möhürü və imzası ilə təsdiqlənməlidir.
Təzyiq altında işləyən qablar aşağdakı texniki avadan-
lıqlarla təchiz olunurlar:
Layihə və hesabat üzrə seçilmiş siyirtmə, avtomotik qaz
tənzimləyicisi, qoruyucu-atıcı qapaq, səviyyəölçən, texniki
göstərən və yaxud yazan manometrlər, üç gedişli kranlar.
Manometrlərin dəqiqlik sinifi 2,5-dən aşağı olmamalıdır.
188
 Üzərində möhürü olmayan, yoxlanma vaxtı keçmiş, əqrəbi
sıfır nöqtəsinə oturmayan, şüşəsi sınıq və başqa zədəsi olan
manometrlər istismara yararsız sayılır. Manometrlərin yoxla-
nılması 12 aydan artıq olmayan müddət ərzində aparılmalıdır.
Əlavə olaraq 6 ayda bir dəfə nəzarət manometri ilə yoxla-
nılmalı, yoxlamanın nəticəsi müəssisədə qeydiyyat jurnalına
yazılmalıdır. Nəzarət manometri başqa normal işçi mano-
metrlə əvəz oluna bilər. Aşağıdakı hallarda təzyiq altında
işləyən qab istismardan saxlanılır:
1.Bütün tədbirlərə baxmayaraq qabda təzyiq qalxırsa.
2.Təzyiq tənzimləyicisi işləmirsə.
3.Qoruyucu-atıcı qapaq işləmirsə.
4.Əsas elementlərdə nasazlıq, zədə, çat aşkar olunmuşsa.
5.Qab yanğın təhlükəsi altındadırsa.
6.Manometr işləmirsə, lyüklərdə və səviyyəölçəndə nasazlıq
varsa və s.
Təhlükəsiz istismar qaydaları tətbiq olunan qablar texniki
yoxlamadan keçirilirlər. Bu iş qab işə buraxılanədək, sonra isə
dövrü olaraq 4 ildən bir daxili baxış, 8 ildən bir daxili baxışla
birgə qabda hidravlik sınaq aparmaqla icra olunur. “Dövlət-
qazannəzarət” müfəttişliyində qeydiyyatda olan qabların
texniki yoxlamadan keçerilməsi müfəttişliyin nümayəndəsinin
bilavasitə iştirakı ilə icra olunur.
Təzyiq altında işləyən qab texniki yoxlanmaya hazır-
lanmaq üçün istismardan dayandırılır, soyudulur, bütün qaz
daxil ola bilən fləns birləşmələri arasına aralıq qapaqlar
qoyulur, içərisi təmizləndikdən sonra daxili baxış və hidravlik
sınaq keçirilir.
Daxili baxış və hidravlik sınağın keçirilmə vaxtı müəs-
sisənin rəhbərliyi tərəfindən müəyyən edilir. Belə ki qab texniki
yoxlanmaya onun pasportunda qeyd olunan dövrü yoxlanma-
dan gec verilməsin. Qabın sahibi olan müəssisənin rəhbərliyi
pasportda qeyd olunan vaxtdan gec olmayaraq 10 gün qabaq
rəsmi müraciətlə “Dövlətqazannəzarət” müfəttişliyinin nüma-
yəndəsini qabın texniki yoxlanmaya hazır olması bəradə
xəbərdar edib onu dəvət etməlidir.
189
 Qeydiyyata alınmış qabın texniki yoxlanmasında
“Dövlətqazannəzarət” müfəttişliyinin nümayəndəsi gəlib iştirak
etmirsə müəssisə rəhbərliyi müəssisə üzrə verilmiş əmrlə müəs-
sisə üzrə qabın təhlükəsiz istismarına məsul şəxsin və mühəndis-
texniki işçilərdən ibarət komissiyanın iştirakı ilə texniki
yoxlamanı keçirib yoxlamanın nəticəsini, növbəti yoxlamanın
müddət vaxtını qabın pasportuna qeyd edir. Komissiya
üzvlərinin imzası olan aktın surəti yerli “Dövlətqazannəzarət”
müfəttişliyinə yoxlamadan sonra 5 gün müddətinə göndərilir.
Yeni işə buraxılan qab „Dövlətqazannəzarət“ müfəttiş-
liyinin iştirakı ilə 12 aydan gec olmayaraq texniki yoxlamadan
keçirilməlidir.
Təzyiq altında işləyən qabların texniki vəziyyətinin
yoxlanılması aşağıdakı hallarda vaxtından qabaq yerinə yetirilə
bilər:
1.Rekonstruksiya olunduqda və qab üzərində qaynaq
işləri icra olunduqda.
2.Qab işə buraxılmazdan qabaq bir ildən artıq istifadəsiz
qaldıqda.
3.Qab bir yerdən sökülüb başqa yerdə quraşdırdıqda.
4. “Dövlətqazannəzarət” müfəttişliyi nümayəndəsinin, ya da
müəssisədə qabın saz vəziyyətdə olmasına və təhlükəsiz istisma-
rına cavabdeh şəxsin buna tələbi olduqda. Qeydiyyatda olan
qabın texniki yoxlanmasının müddəti qabın sahibi olan müəssisə-
nin rəhbərinin qabın qənaətbəxş vəziyyəti barədə yerli “Döv-
lətqazannəzarət” müfəttişliyinə müraciəti əsasında müfəttişliyin
nümayəndəsi tərəfindən rəsmi icazə ilə üç aydan gec olmayan
müddət ərzində, “Dövlətqazannəzarət” müfəttişliyində qeydiy-
yatda olmayan qabın texniki yoxlanmasının müddəti isə ida-
rənin baş mühəndisi tərəfindən rəsmi texniki aktla üç aydan gec
olmayan müddət ərzində uzadıla bilər. Yeni quraşdırılan qa-
blarda hidravlik sınaq o zaman keçirilməyə bilər ki, qab isteh-
salçı zavodda bu yoxlamadan 12 aydan tez müddət ərzində
keçmişdir, qab üzərində quraşdırma vaxtı heç bir qaynaq işi gö-
rülməmişdir və qab iş yerinə gətirilərkən heç bir mexaniki zədə
almamışdır.Daxili baxış zamanı aşağıdakılara diqqət verilir:
190
 Daxili və xarici səthdə çat, pas, korroziya, deşik yaranma
əlaməti, qaynaq tikişlərində defekt, çat, qaz buraxma izi,
korroziya zədəsi əlamətləri olmasına.
Daxili baxış keçirmək mümkün olmadığı hallarda bu
hidravlik sınaqla əvəz oluna bilər. Bu zaman qab sınaq təzyiqi
ilə yoxlanılır, qabın bütün mümkün yerlərinin, qaynaq və
mexaniki birləşmələrinin vəziyyətinə diqqət verilir. Hidravlik
sınaq vaxtı qabın yüklənməsi qabın özülünə xələl gətirə bilərsə
və yaxud başqa gərginlik yaradarsa, hidravlik sınaq hava, ya
da təsirsiz qazdan istifadə etməklə sınaq təzyiqi yaradıb
pnevmatik sınaq növü ilə əvəz oluna bilər. Bu halda qab 5
dəqiqə ərzində sınaq təzyiqi altında saxlanılır. Bu sınaq növü iş
adamlarını iş yerindən uzaqlaşdırmaqla və başqa təhlükəsizlik
tədbirləri görülməklə icra olunur. Pnevmatik sınaq vaxtı qabın
çəkiclə döyülməklə yoxlanılması yolverilməzdir. Texniki yox-
lanmanın nəticəsi və vaxtı müəssisədə qabın pasportuna, əlavə
olaraq müəssisədə təzyiq altında işləyən qablar üçün qeydiyyat
aparılan xüsusi jurnala yazılır.
Texniki yoxlanmadan sonra qabın görünən yerində 200 X
150 mm ölçüdə qırmızı rənglə yazılır:
1. Qeydiyyat №-si-
2.Inventar №-si-
3.Istismar üçün icazə verilən təzyiq-
4.Növbəti sınaq müddətinin tarixi-
Daxili baxış: - Hidravlik sınaq:-

191
 FƏSİL 5. KONSTRUKTOR, TİKİNTİ, TƏMİR VƏ QAZ
KƏMƏRLƏRİNİN KORROZİYADAN MÜHAFİZƏ
OLUNMASI İŞLƏRİ

5.1. Конструктор сянядляринин ващид системи щагда

Êîíñòðóêòîð ñÿíÿäëÿðèíèí âàùèä ñèñòåìèíè (ÊÑÂÑ) éàðàäàí

äþâëÿò ñòàíäàðòëàð êîìïëåêñè, ùÿìäÿ èíøààò ÷åðòéîúëàðûíà òÿëÿáàò
íÿçÿðÿ àëûíìàãëà 01.01.1971-cè èëäÿí òÿòáèã åäèëìèøäèð.
Áó ìþâçó ÊÑÂÑ-íÿ äàõèë îëàí ÄÖÈÑÒ-èí ÷îõøàõÿëè èì-
êàíëàðûíû ÿùàòÿ åòìèð, éàëíûç ãàç òÿñÿððöôàòû ñàùÿëÿðèíäÿ ÷åðòéîú
âÿ æèçýèëÿðèí òÿðòèá îëóíìàñûíäà âÿ îõóíìàñûíäà ìöðàæèÿò
îëóíàí ìÿùäóä ìÿëóìàò âÿñàèòè êèìè èñòèôàäÿ îëóíà áèëÿð.
Ãàç êÿìÿðëÿðè ÷åðòéîúëàðûíûí òÿðòèá îëóíìàñûíäà àøàüûäàêû
ìàñøòàá èíòåðâàëû òÿêëèô îëóíóð:
Ïëàí - 1: 100; 1:200,
Ïëàíûí ôðàãìåíòè -1:50; 1:100,
Cèçýè âÿ êÿñèêëÿð -1:100,
Ãåéðè-òèïèê êîíñòðóêñèéàëàðûí âÿ ãåéðè ñòàíäàðò
àâàäàíëûãëàðûí öìóìè ýþðöíòöëÿðè – 1:5; 1:10; 1:20 ; 1:50.
Ãàç òÿæùèçàòû æèçýèëÿðèíäÿ õÿòëÿðèí ãàëûílûüûíûí ñå÷èëìÿñè
àøàüûäàêû þë÷öëÿð öçðÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëìèøäèð:
Ãàç êÿìÿðëÿðè ïëàíäà, êÿñèêäÿ âÿ æèçýèäÿ – ñ = 0,8 …1,2
ìì; cèùàçëàð, ãóðüóëàð, ìþâæóä ãàç êÿìÿðëÿðè – ñ/2; èíøààò
êîíñòðóêñèéàëàðû âÿ òåõíîëîúè àâàäàíëûãëàðûí êîíòóðëàðû – ñ/3.
Òÿçéèãèíäÿí àñûëû îëàðàã äàõèëè âÿ õàðèæè ãàç êÿìÿðëÿðè
áàøãà áîðó êÿìÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ïëàíäà, êÿñèêëÿðäÿ,
ñõåìëÿðäÿ âÿ ïðîôèëëÿðäÿ éöêñÿê, îðòà âÿ àøàüû òÿçéèãëè ãàç
êÿìÿðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã "ÉÒÃ", "ÎÒÃ" âÿ "ÀÒÃ" ùÿðèôëÿðè èëÿ
èøàðÿ îëóíóðëàð.

192
 Жядвял :

Пневмоаккумулйатор
(щавайыьан балон)

вентилйатор
вентилйатор

193
194
195
 5.2. Газ кямярляринин тикинтиси
ишляри və texniki istismarı
Газ кямярляринин тикинтиси ишляри лайищя-смета сянядляри
ясасында, кямярин кечяcяйи йерлярдя гаршылашан бцтцн мане-
яляр, о cцмлядян автомобил, дямир йоллары, чай, эюл, батаглыг
яразиляри, мцщяндис коммунiкасiйалары нязяря алынмагла
йерли иcра щакимиййяти нцмайяндяликляри иля рясми разылашдырма
апарылараг иcра олунuр. Бундан сонра кямярин кечяcяйи хятт
йолу сечиляряк нишанланыр. Иншаат-гурашдырма ишляриня аид
аваданлыгларын, машын вя механизмлярин, иншаат материал-
ларынын тикинти мейданчаларына дашынмасы, гайнаг, изолйасийа,

196
торпаг-газма ишляринин комплекс шякилдя эюрцлмяси план-
лашдырылыр. Чюл шяраитиндя ишчи щейятинин cари сосиал тялябатынын
юдянилмяси цчцн сяййар санитар вя мяишят шяраитинин олмасы
нязяря алынмалыдыр. Газ кямяринин хятт йолунун сечилиб нишан-
ланмасы сифаришчи, лайищячи вя иншаатчы тясяррцфат сащяляри
нцмайяндяляринин бирэя иштиракы иля, мцвафиг актла сяняд-
ляшдирилир. Газ кямяринин мцщяндис коммуникасийалары иля
гаршылашдыьы йерляр лайищядя эюстярилдийиня бахмайараг ялавя
олараг щямин тясяррцфат сащяляри нцмайяндяляринин бирэя
иштиракы иля бир даща йериндя йохланылыб дягигляшдирилир. Яэяр
газ кямяри вя йахуд кечид йерляриндя онун щиссяляри йералты
ишляняcякся, йер сятщиндян кямярин диаметри нязяря алынмагла
Д+0,8 метр-дян ашаьы олмайан дяринликдя хяндяк газылыр.
Тикинти мейданчасы мцвяггяти чяпярлянир, хяндяйин цстцндян
пийадалар вя автомобилляр цчцн кечид йоллары дцзялдилир. Бир
нечя борудан ибарят гайнаг вя изолйасийа олунмуш сексийалар
газылмыш хяндяйин 2 метрдян аз олмайан йахынлыьына, хян-
дяйя паралел олараг бир-бириндян 1,5 metr мясафядя, аьыz
щиссяляри гапанмыш шякилдя йыьылыр.
Газ кямяринин hər hansı bir мцщяндис коммуника-
сiyası иля кясишdiyi йердян онун ilk yaxın гайнаг бирляшмяsinə
гядяр олан мясафя юлчцсц 1,5 метрдян аз олмамалыдыр.
Асфалт вя бетон юртцклц йерлярдя qaz kəməri üçün xəndək
qazılarkən, юртцк ачыланадяк хяндяйин ениндян саьа вя сола
15-25 см. артыг юлчцдя təmizləmə işi aparılır. Намялум yeraltı
koмуникасийаларын олмасы эцман олундуьу йерлярдя механики
зядяляnмя вя гяза щалларындан йайынмаг цчцн торпаг-газма
ишляри ял иля иcра олунмалыдыр. Тикинти ишляриндя хятт йолунда
гаршылашан щяр щансы бир сцни манея; грунт суларынын ахмасы, лил
ахмасы вя саиря бу кими щаллар тикинтини иcра едян мцщяндис тех-
ники ишчилярин юз шяхси тяшяббцсляри иля арадан галдырылмалыдыр. Газ
кямяри хяндяйя гойулмаздан габаг хяндяйин ичяриси лайищя
дяринлийиня гядяр дцзялдилиб щамарланыр. Хяндяйин ичи гайнаг
бирляшмяси олан йерлярдя газылыб гайнагчынын сярбяст ишлямяси
цчцн мцмкцн щала эятирилир. Кямяр хяндяйя автомобил галдырыcы
197
кран, йахуд боругойан тракторла, изолйасийа юртцйцнц
зядялямяйян йумшаг илмякдян истифадя едилмякля гойулмалыдыр.
Мющкямлийя вя киплийя сынагдан кечирилмяdiyindən изол-
йасийа олунмайан qaynaq birləşmə yerləri ачыг сахлaнылмагла,
галан кямяр щиссяляри изолйасийа юртцйцнц зядялямямяк шярти
иля йумшаг торпагла юртцлцр. Кямярин хяндяйя лайищядя
нязярдя тутулан гайдайа мцвафиг гойулушу комиссийа тяря-
финдян диггятля йохланылыб сянядляшдирилир.

5.3. Йени тикилмиш газ кямярляринин мющкямлийя вя

киплийя сынагдан кечирилмяси

Tikinti işləri başa çatdırıldıqdan sonra yüksək təzyiqli

qaz kəmərləri sынаг ишляриnə qədər sıxılmış hava və yaxud qaz
axını ilə 0,6 MPa-dan aşağı olmayan təzyiq altında кямярин
дахилини тоз, торпаг вя бир сыра механики туллантылардан
тямизлямяк мягсяди иля щава иля цфцрцлüр. Üfürülmə əməliyya-
tının qaz və yaxud hava ilə keçirilməsindən asılı olmayaraq
hər iki halda bu iş icra olunarkən yerli şərait nəzərə alın-
malıdır.Ölçüsü D=200 mm.-dən yuxarı olan qaz kəmərləri
üfürülərkən, perimetri boyunca üzərinə metal şotka bərkidil-
miş təmizləyici porşen tətbiq olunur. Porşen qaz kəmərinin
daxilinə bunun üçün layihələndirilib quraşdırılmış xüsusi
porşen qəbulu məntəqəsindən salınır. Porşen tətbiq edilərkən
təhlükəsizliyi təmin etmək məqsədi ilə ətraf mühit və yerli
şərait nəzərə alınmalıdır.Təmizləyici porşen qaz kəməri da-
xilinə təzyiq altında verilən qaz və yaxud hava axınının təsiri ilə
irəli hərəkət edərək borunun daxili səthinə yapışıb qalmış palçıq
qurusu, pas, mədən tullantıları qalıqlarını qaşıyıb təmizləyir və
özü ilə borunun üflənmək üçün müəyyən olunmuş yerdə kəsilib
yuxarı qaldırılmış, ağzı havaya açıq olan tərəfinə doğru aparır.
273-1020 mm. diametrli boru kяmяrlяri цчцn tяtbiq
olunan tяmizlяyici porшenlярин бир сыра техники параметрляри
ашаьыдакы ъядвялдя эюстярилир.

198
 Cədvəl 5.3.1

Borunun xarıcı diametri

Göstərici- 273 325 377 426 529 720 820 1020

ləri

Xarıcı
diametri. 254 306 358 407 518 705 808 1010
mm.
Uzun-
luğu 575 660 720 740 825 1090 1190 1150
mm.
Çəkisi.
47 63 90 120 165 257 450 600
kQ
Porşeni uzunluğu 1 km.-dən artıq, sərt döngələri olan qaz
kəmərlərinə tətbiq etməzdən qabaq kəmərin hər hansı bir
yerində ilişib qaldıqda onun tapılmasını asanlaşdırmaq məqsədi
ilə üzərindəki xüsusi cibliyə içərisində kimyəvi reaktiv maddə
olan ampula qoyulur.

1.Gövdə, 2.Ciblik,
3.Kİpləşdirici həlqə,
4.Dairəvi metal şotka,
5.Porşeni fırlatmaq
üçün əyri borucuqlar,
6.Altlıq, 7.Həlqə

Şəkil 5.3.1. D=1020 mm ölçülü boru kəmərləri üçün

tətbiq olunan təmizləyici porşen.
Dərə-təpəlik yerləri və su maneələrini keçən

199
 Qaz kəmərlərində üfürülmə əməliyyatı təmizləyici porşen
tətbiq edilmədən də aparıla bilər. Bu zaman qaz kəmərinə
yüksək sürətli qaz və yaxud hava axını verilməlidir.Üfürülmə
əməliyyatı iki mərhələ üzrə aparılır:
1. Qaz kəməri daxilindən havanı çıxarmaq üçün üfürülən
qaz kəməri sahəsinin başlanğıc nöqtəsindəki təzyiq altında olan
sistemdən ilk bağlayıcı avadanlığı açmaqla, üfürülən qaz
kəmərinə qaz axını verilir. Bu, kəmərin son nöqtəsindəki
üfürülmə borusundan (şam) təmiz qaz çıxanadək davam
etdirilir.Bu zaman üfürülən qazın tərkibində oksigeninin miqdarı
0,02 %-dən artıq olmamalıdır.
2. Üfürülmə əməliyyatı qaz kəmərindən təmizləyici
porşenlə birgə çıxan su, lil, zibil qarışıqlı qaz axını təmiz qaz
axınına çevrilənədək davam etdirilir.
Qaz kəmərlərində möhkəmliyə və kipliyə sınaq işləri ardıcıl
olaraq aşağıdakı kimi aparılır:
a.) Sınaq təzyiqi ilə möhkəmliyə,
b.) Sınaq təzyiqindən işçi təzyiqinə salınaraq kipliyə.
Möhkəmliyə sınaq təzyiqi işçi təzyiqindən 10% artıq
götürülür.
Psınaq=1,1 • Pişçi
Bu təzyiq bütün hallarda işçi təzyiqini üstələməlidir.
1-ci dərəcəli qaz kəməri sahələri, xüsusi olaraq keçidlər, əlavə
olaraq hidravlik üsulla Psınaq=1,25 •Pişçi təzyiqində, sonda isə əsas
qaz kəməri ilə birgə qaz və yaxud hava ilə sınanmalıdır.
Möhkəmliyə və kipliyə sınaq işlərinin gedişində bütün qaz
kəməri istiqaməti ardıcıl olaraq yoxlanılmalıdır.
Qaz kəmərinin bağlı vəziyyətində 6 saat vaxt müddəti ərzində
təzyiq düşküsü -
∆P= 750/Dş – bərabərliyinin hesabi nəticələrini ötməzsə , qaz
kəməri sınaqdan keçmiş sayılır.
Burada ∆P- təzyiq düşküsü %-lə; Dş-borunun şərti diametr
ölçüsü, mm-lə.
Sınaq işləri aparılarkən ətrafda xəbərdaredici kəskin iyin
olması, qaz itkisinin tez aşkarlanması məqsədi ilə qaz kəmərinə

200
vurulan qaza yaxud havaya müəyyən olunmuş normadan 2-3 dəfə
artıq miqdarda odorant əlavə olunması məsləhət görülür.
Yералты ишлянян газ кямярляри щава иля сынагдан кечирилир. Сынаг
йцклямяси вахты щяр ан баш веря билян тящлцкядян йайынмаг мягсяди
иля ишчи тязйиги 0,3 МПа-дан йухары олан йерцстц ишлянян газ
кямярляри, onun асфалт və дямир йолu altından keçən hissələri
мющкямлийя су иля сынагдан кечирилмялидир. 00С-дян ашаьы щава
шяраити олан йерлярдя суйун донма ещтималы варса, тящлцкясизлийя там
ямял етмяк шярти иля щидравлик сынаг пневматик сынагла явяз олуна
биляр. Йералты газ кямярляринин хяндяйя гойулмаздан габаг сексийа
шяклиндя мющкямлийя сынагдан кечирилмяси вя бцтцн гайнаг
бирляшмяляриня физики нязарят едилмяси даща ялверишлидир. Хяндяйя
гойулан сексийалар систем щалында биляшдирилдикдян сонра онларын son
гайнаг бирляшмя йерляри мющкямлийя сынаг тязйиги алтында
йохланылараг изолйасийа олунур.Хяндяк бцтцн газ кямяри бойу
торпагла юртцлдцкдян сонра киплийя сынагдын кечирилир. Сынаг башланана
гядяр газ кямяри сынаг тязйиги щяддиндя щава иля долдурулур.
Вурулан щаванын температурунун кямяри юртян торпаьын температуру
иля бярабярляшмяси цчцн kəmər doldurulduqdan sonra 6-12 саат
заман мцддяти ярзиндя bağlı сахланылыр. Маэистрал вя йахуд пайлайыcы
газ кямяри ващид систем щалында мцхтялиф диаметрли борулардан тикиля
биляр. Ейни диаметрли борулардан тикилян газ кямяри о щалда киплийя
сынагдан кечмиш сайылыр ки, сынаг мцддяти ярзиндя тязйигин дцшмяси
ашаьыдакы щядди ютмясин:
ΔPD=300.T/d,
Мцхтялиф диаметрли борулардан тикилян газ кямяриндя ися бу
ашаьыдакы кими щесабланыр:
0,3.T (д1Л1+д2Л2+…+днЛн) ,
ΔPD=
д12Л1+д22Л2+…+дн2Лн
Бурада ΔPD - тязйигин щесаби дцшмя щядди, мм. c. сцт.; д-
газ кямяринин дахили диаметри, мм; T – сынаьын давамиййяти,
саатла; д1, д2…дн – газ кямяри сащяляринин дахили диаметрляри, м.м.
Л1, Л2…Лн- uyğun диаметрли сащялярин узунлуглары, метрля.
Киплийя сынаг мцддяти ярзиндя газ кямяриндя тязйигин
фактики дцшмя щядди ашаьыдакы кими щесабланыр:

201
 ΔПФ=(Щ1+Б1) - (Щ2+Б2),
ΔПФ-тязйигин фактики дцшмя щядди м.м. су сцт.; Щ1 вя Щ2 -
сынаьын башланьыcында вя сонунда манометрлярин эюстяриcиляри, Б1
вя Б2 - сынаьын башланьыcында вя сонунда барометрлярин
эюстяриcиляридир. м.м. су сцт. 150 мм. диаметрдян аз юлчцлц, 0,005
MPa тязйигли газ кямярляри мющкямлийя 0,1 MPa, киплийя ися
0,02 MPa тязйигляр щяддиндя 1 саат заман мцддяти ярзиндя
сынагдан кечирилир. Киплийя сынаг мцддяти ярзиндя U шякилли
манометрдя тязйиг дцшкцсц 10 мм. сц сцтунундан артыг олмазса,
бу заман газ кямяри киплийя сынагдан кечирилмиш сайылыр. ГПС вя
ГПМ - дя мющкямлийя сынаг ишляри 1 саат вахт мцддяти ярзиндя
эириш хяттиндян йцксяк тязйигли газ вермякля, онларын бцтцнлцкля
газ кямярляри, аваданлыглары вя нязарят юлчц cищазларынын da daxil
olduğu систем цзяриндя апарылыр. Мющкямлийя сынаг вахты
ашкарланан щяр бир гцсур киплийя сынаг ишляри апарыланадяк ляьв
olunmalıdır. Киплийя сынаг ишляри 12 саат вахт мцддяти ярзиндя
апарылыр вя бц мцддят ярзиндя тязйиг дцшкцсц башланьыc тязйигин 1
%-дян артыг олмамалыдыр. Йохлама вахты ашкарланан щяр бир
насазлыг вя газ бурахылышы тезликля арадан галдырылмалыдыр.
Газ кямярляринин, онун айрылмаларынын, ГПС, ГПМ, онларын
аваданлыгларынын мющкямлийя вя киплийя сынагдан кечирилмяляринин
нятиcяляри мцвафиг актларла сянядляшдирилir.

202
 Газ кямярляри, ГПС вя ГПМ-ляр цчцн мцяййян олунмуш
сынаг тязйиглярi
Cədvəl 5.3.2

Сынаг тязйигляри.
Сыра Ишчи тязйигляри.
№ MPa
MPa мющкямлийя киплийя
Ишчи тязйиги 0,005
1. MPa-dək олан ашаьы 0,3 0,1
тязйигли.
Ишчи тязйиги 0,005-0,3
2. MPa- dək олан орта 0,45 0,3
тязйигли.
Ишчи тязйиги 0,3-0,6
3. MPa- dək олан 0,75 0,6
йцксяк тязйигли.
Ишчи тязйиги 0,6-1,2
4. MPa- dək олан 1,5 1,2
йцксяк тязйигли.

5.4. Газ кямярляринин гайнаг бирляшмяляринин

физики цсулла йохланылмасы

Гайнаг бирляшмяляринин физики цсулла йохланылмасы онларын

гамма, рентэен, магнитографик шцаланмадан кечирилмякля
йохланылмасы ямялиййатларыдыр. Газ кямярляринин ишчи тязйиг-
lərиндян асылы олараг онларын bütün гайнаг бирляшмяляринин
ümumi сайından faizlə физики цсулла йохланылмаya verilməsi
aшаьыдакы qayda üzrə мцяййян едилмишдир:
1. Ишчи тязйиги 0,005 MPa -а гядяр олан ашаьы тязйигли газ
кямярляри – 5 %;
2. Ишчи тязйиги 0,005 MPa -дaн – 0,3 MPa-а гядяр олан орта
тязйигли газ кямярляри – 10 %;
3. Ишчи тязйиги 0,3 –дəн – 0,6 MPa гядяр олан йцксяк
203
тязйигли газ кямярляри – 50 %;
4. Ишчи тязйиги 0,6-dan – 1,2 MPa гядяр вя йухары йцксяк
тязйигли газ кямярляри – 100% гайнаг бирляшмяляринин цмуми
сайы мигдарында.
Диаметри 50 мм-дян аşağı олан дахили вя хариcи йералты вя
йерцсту газ кямярляринин гайнаг бирляшмяляри физики цсулла
йохлаnılмайа верилмир.
Ашаьыдакы щалларда гайнаг бирляшмяляри зай сайылыр:
1. Цзяриндя щяр щансы истигамятдя вя юлчцдя чат олдугда.
2. Тикиш бойунcа натамам гайнаг эедиши олдугда.
3. Електрик гювсц иля гайнаг ишиндя натамам гайнаг
тикишин кюкцндя борунун дивары галынлыьынын 15 %-и гядяр, газла
гайнаг ишиндя ися 10 %-и гядяр олдугда.
Електрик гювсц иля гайнаг тикишляриндя щятта ян аз газ
бурахылышы олдугда беля ону газла гайнаг цсулу иля вя йахуд
чякиcля дюймякля бярпа етмяк йолверилмяздир.

1.Чяртик, 2. Эцъляндирмя йохдур, 3. Эцъляндирмя чохдур,

4. Мясамяли, 5. Шлак гошулмасы, 6. Хариъи чат, 7. Дахили чат,
8. Тикишин кюкцндя натамам гайнаг , 9. Йандан натамам гайнаг, 10.
Полиетилен боруларын Йанма газ кямярляринин тикинтиси
ишляриндя
Шякил 5.4.1. Гайнаг тятбиги.
тикишляриндя йарана билян мцмкцн
гцсурлар

204
 5.5. Тикинтиси баша чатдырылмыш газ кямярляринин
вя онларын аваданлыгларынын истисмара гябул
олунмасы гайдалары

Тикинти ишляри баша чатдыгдан сонра сифаришчи тяряфин тяшяббцсц

вя онун нцмайяндясинин сядрлийи иля тяркибиня тикинти-гурашдырма
təşkilatı, aidiyyatı üzrə Fövqəladə Hallar Nazirliyi, "Дювлят-
газнязарят" идаряси, Шящяр газ тясяррцфаты, Йаньындан мцщафизя
идаряси, ярази санитар-епидемолоjи стансийасы вя с. Нцмайяндяля-
ринин дахил олдуьу ишчи гябул комиссийасы йарадылыр. Тикинти-
гурашдырма тяшкилаты изащат вярягяси иля бирэя тясдиг олунмуш вя
qeydə alınmış ишчи лайищяни, ишя аид cизэиляри, гайнаг ишляриня аид
jурналы, мющкямлийя, киплийя сынаг, изолйасийа ишляринин апарылма-
сына аид бцтцн техники сянядляри «Иншаат норма вя гайдалары» və
müvafiq təlimatın тялябляриня уйьун олараг ишчи гябул
комиссийасына тягдим едир. Тикилмиш системин бцтцн аваданлыглары,
тикинтинин вязиййяти, она бирляшмяляр, айрылмалар комиссийа
тяряфиндян диггятля йохланылыр. Йералты газ кямяринин истянилян
йериндя хяндяйин ачылараг гайнаг бирляшмяляринин, баьлайыcы
avadanlıqların, конденсат йыьан чянлярин, вязиййятинин
йохланылмасы, изолйасийа юртцйцня бахыш кечирилмяси, лазым эялся
тякрарян системдя мющкямлийя вя киплийя сынаг ишляринин
апарылмасыны тяляб етмяк комиссийанын сялащиййяти дахилиндядир.
Комиссийа щям дя тикинтинин гябулунда НЮC–нин, ГПС, ГПМ
яразиlərinin, отагларын ишыгланdırılмасыны, истилик системинин, илдырым-
дан мцщафизя гурьусунун, су, рабитя, вентилйасийа системляринин
вязиййятини, нормайа уйьун гурашдырылмасыны йохлайыр. Бцтцн йох-
ламаларын нятиcяляри мцвафиг актларла сянядляшдирилир вя эюрцлян
ишlər «Иншаат норма вя гайдалары»nın тялябляриня уйьун олараг
комиссийа тяряфиндян кейфиййятиня эюря гиймятляндирилир.
Комиссийа тяряфиндян тяртиб олунуб сянядляшдирилмиш акт
системин вя йахуд айры-айрылыгда онун аваданлыгларынын истисмара
qəbul olunмасына ясас верир.
Гябул едилмиш газ кямяри; ГПС, ГПМ, ГКС 6 айдан эеc
олмайараг истисмара бурахылмалыдыр. Мцяййян олунмуш мцддят
кечдикдян сонра газ кямяри о щалда истисмара вериля биляр ки, о

205
тякрарян мющкямлийя вя киплийя сынагдан кечирилсин, аваданлыглары
диггятля йохланылсын. Йени тикилмиш системин одла мцшайiят олунан
газ тящлцкяли тямир-гурашдырма ишляри эюрцлмякля тязйиг алтында олан
ишляк системя бирляшдирилмяси билаваситя истисмарчы газ тясяррцфаты işçi
heyəti тяряфиндян иcра олунмалыдыр.

5.6.Газ кямярляринин коррозийадан

мцщафизя олунмасы

Газ кямярляри хариcдян ятраф мцщитин кимйяви вя електро-

кимйяви тясириндян, дахилдян нягл олунан газын тяркибинин Щ2С,
CО2, рцтубятдян вя саир компaнентлярдян там тямизлянмядийи
щалларда эцcлц коррозийайа мяруз галыр. Щава тяркибли газын нягл
олундуьу газ кямярляриндя дахилдян коррозийайа уьрама щаллары
да мцшащидя олуна биляр. Бунун цчцн пайлайыcы газ кямярляри ilə
нягл олунан щава гарышыглы газын тяркибиндя оксиэенин мигдарынын
мцяййян олунмуш щяддян артыг олмамасы лабораторийа тядгиги
цзря даими нязарятдя олмалыдыр. Дахилдян коррозийайа уьраманын
ясас сябябляриндян бири дя газ кямярляриндя мющкямлийя вя
киплийя щидравлик цсулла апарылан сынаг ишляри баша чатдырылдыгдан
сонра кямяр дахилиндя аз да олса галан су йыьыныдыр.
Йералты газ кямярляринин хариcи сятщи торпаьын кимйяви
активлийинин вя щяр ан ятрафда йарана билян азмыш cяряйанларын
тясириндян эцcлц коррозийайа уьрамаьа мяруз галыр. Торпаьын
коррозийайа уьратма тясири вя кимйяви активлийи дедикдя онун
рцтубятлилийи, ятрафда грунт суларынын ола билмяси, торпаьын
дузлулуьу, туршулулуьу вя саиря бу кими тясир амилляри нязярдя
тутулур. Йералты газ кямяри гойулан торпаьын коррозийа активлийи
лабораторийа шяраитиндя йохланылыб мцяййян едилир. Бунун цчцн
кямяр гойулан хяндяйин лайищя дяринлийиндян щяр 100 метр
мясафядян торпаг нцмуняси эютцрцлцр, 100-1100С температур
шяраитиндя гурудулуб овунту шяклиня салыныр вя ялякдян кечирилир.

206
 1.Изолйатор, 2. Боруъуг, 3. Торпаг, 4. Волтметр,
5. Сабит ъяряйан мянбяйи
Шякил. 5.6.1. Торпаьын коррозийа активлийинин тяйиni.

д=80 мм, щ=110 мм юлчцлц полад габ эютцрцлцр. Габын

дибиня гойулмуш диелектрик дайаьа д=19 мм, л=100 мм юлчцлц,
цст вя дахили сятщляри силиниб тямизлянмиш, 0,1 грама гядяр
дягигликля чякилмиш полад боруcуг йерляшдирилир. Шякилдяn
göründüyü кими торпаг нцмуняси полад габа тюкцлцр вя доймуш
щала эятирилянядяк исладылыр. Полад габ вя онун ичярисиндя
диелектрик материалын цзяриня йерляшдирилян полад боруcуг 6 Vолт
эярэинликли сабит cяряйан мянбяйиня бирляшдириляряк 24 саат
ярзиндя сахланылыр. Вахт мцддяти битдикдян сонра гапалы електрик
дюврясиндяки анод-полад боруcуг торпагдан чыхарылыр, цст сятщи бу
вахт ярзиндя йаранмыш коррозийадан тямизлянир, йеня 0,1 грама
гядяр дягигликля чякилир. Торпаьын коррозийа активлийи илкин вя
сонунcу чякиляр арасындакы фяргя эюря ашаьы, орта, артыг вя йцксяк
олмагла гиймятляндирилир.
Торпаьын коррозийа активлийинин лабораторийа шяраитиндя
мцяййян олунмасы ашаьыдакы cядвялдя эюстярилмишдир.

207
 Cədvəl 5.6.1

Анод-полад
Торпаьын
боруcугда Торпаьын
хцсуси Торпаьын
коррозийадан коррозийа
мцгавимяти, хцсусиййяти.
ямяля эялян активлийи.
Oм.м.
итки. Qр.
100-дян
1. Ашаьы. Гумлу.
йухары.
20-дян 100-я
1-2. Орта. нямли торпаг.
гядяр.

10-дан -20- сцхурлу-дашлы

2-3. Артыг.
дяк. торпаг.
Кимйяви
5-дян – 10- туллантыларла
3-6. Йцксяк.
дяк. зянэин
зибилликляр.

Шящяр дахилиндя вя сянайе мцяссисяляринин, мцщяндис ком-

муникасийаларынын сых йерляшдийи яразилярдя, həmçinin dяmir yol ke-
çidlərində азмыш cяряйанларын йайылма хцсусиййятляри газ кямяри ла-
йищяляндириляркян вя торпаьа гойуларкян мцяййянляшдирилир. Бу
щям дя газ кямяринин пассив мцщафизя олунмасы цчцн изолйасийа
юртцйц маtериалынын вя онун keyfiyyətinin сечилмясиндя нязяря
алыныр. Газ кямярляринин изолйасийа юртцйц üçün material сечиляр-
кян мцщяндис тядгиги бахымындан ашаьыдакы тялябляр тямин
олцнмалыдыр:
1. Торпаьын коррозийа активлийиня уйьун олараг сечилян юртцк
газ кямяринин коррозийадан мцщафизя олунмасыны тямин
етмялидир.
2. Електрик кечириcили олмамалыдыр.
3. Нямлик вя су кечирмямялидир.
4. Метала гаршы кимйяви тясирсиз олмалыдыр.
5. Металын сятщиня йахшы йапышмалы, еластик олмалыдыр.
6.Асан тапылмалы вя уcуз баша эялмялидир.
208
 Изолйасийа юртцйц кими ян чох тятбиг олунан материаллар
битум ясасында щазырланмыш щидрозол, бризол, битум торпаглама,
графит-каьыз, шцшя-парча материалы, битум-резин сцрткц юртцкляр,
полимер типли поливинилхлорид, полиетилен лентляридир. Изолйасийа
ишляринин апарылмасынын кейфиййяти сцрткц материалынын
щазырланма технолоэийасындан даща чох асылыдыр.Qaz
kəmərlərinin passiv mühafizə olunması üçün işlədilən bütün
izolyasiya materiallarının keyfiyyətliliyini təsdiq edən sənədlər və
sertfikat olmalıdır.
Азмыш cяряйанларын тясириндян йаранан коррозийа газ кя-
мяри сятщинин трамвай, електрикляшдирилмиш дямир йолу, мет-
рополитен хятляриндя релслярдя итян сабит cяряйанын билаваситя
тясири иля електрокимйяви даьылмайа мяруз галмасыдыр. Релслярля
ахыб газ кямяри сащясиня йахын дарты йарымстансийасынын мянфи
эириш йериня гайыдан сабит cяряйан релслярин торпагла йахшы
изолйасийа олунмамасы сябябиндян, йахуд релслярин бир-бири иля
ялагясинин позулмасындан азмыш щалда торпаьа кечяряк
зядялянмиш изолйасийа юртцйц йериндян електрик мцгавимяти
ятраф торпаьын мцгавимятиндян ашаьы олан газ кямяриня,
кямярдян торпаьа, торпагдан релся дюврц олараг ахыр.

1. Дямир йолу – релс, 2. Газ кямяри,

А. Анод зонасы, К. Катод зонасы, Д. Дарты йарымстансийасы

Шякил. 5.6.2. Азмыш cяряйанларын дямир йолундан

газ кямяриня кечмя cизэиси
Азмыш cяряйанларын газ кямяриня эириш зонасында газ кямяри
катод (мянфи електрод) кими, чыхыш зонасында ися анод (мцсбят
електрод) кими полйарлашыр. Нязяря алмаг лазымдыр ки, азмыш

209
cяряйанларын тясир эцcц чох олан сащялярдя газ кямяри щятта тикилиб
истисмара верилдийи аз мцддят ярзиндя беля коррозийайа уьрайыб
истисмара йарарсыз щала дцшя биляр. Газ кямярляриня коррозийадан
електрик мцщафизя гурьуларынын гойулмасы кямярин тикинтиси баша
чатдыгдан сонра да лайищяляндириля биляр. Layihələndirmə ики ай
ярзиндя işлənilмяли вя avadanlıqların quraşdırılması кямяр
истисмара верилян эцндян дюрд айдан эеc олмайараг баша
чатдырылмалыдыр. Газ кямярляринин електрик цсулу иля мцщафизяси
електрик дренаj, катот вя протектор мцщафизяlərindən ибарятдир. Бу
мцщафизя цсулларындан щяр щансы бири йерли шяраит вя електрик
юлчмяляринин нятиcясиндян асылы олараг сечилиб тятбиг олуна
биляр.Електрик дренаj цсулу азмыш cяряйанларын мцщафизя олунан газ
кямяриндян мцтяшяккил гайдада дренаj васитяси иля бу cяряйанларын
мянбяйиня ютцрцлмясидир.
Шякилдя електрик полйарлашмыш дренаjын cизэиси эюстярилир.

1. Газ кямяри, 2. Аъар, 3. Соруъу

1. Газ кямяри, 2. Долаг, 3. Горуйуъу, 4. Аъар, 5. Релс

а – садя, б – полйарлашмыш
Шякил. 5.6.3. Електрик полйарлашмыш дренаj

Електрик полйарлашмыш дренаj електрикляшдирилмиш дямир йол-

ларында релся гошулур.
Газ кямяринин потенсиалы релсин потенсиалыны аз да олса цстя-

210
ляйян анда дренаj cяряйаны ардыcыл олараг газ кямяри дюврясиндян
горуйуcуйа, диода, долаглара, ялагяляндириcийя, ачара вя релся
ахыdır. Потенсиаллар фярги артдыгcа ачыг ялагя гапаныр вя дренаjда
cяряйан артыр. Газ кямяри вя релс арасындакы потенсиаллар фярги
азалдыгда ялагяляндириcи автоматик олараг дювряни айырыр. Бир
дренаj гурьусу иля 5-7 км. газ кямярини азмыш cяряйанларын
тясириндян мцщафизя етмяк мцмкцндцр.
Йералты газ кямярляринин катод мцщафизяси онларын хариcи
cяряйан мянбяйинин тясири иля катод полйарлашмасынын тямин
олунмасыдыр.

1. Газ кямяри
2. Сабит ъяряйан мянбяйи
3. Графит анод торпаглама

Şəkil. 5.6.4 Katod

mühafizəsi

Катод стансийасы иля мцщафизя гурьусу сабит cяряйан

мянбяйиндян, анод торпагламадан, метал шкафда йерляшдирилян
електрик нязарят-юлчц cищазларындан, диодлардан, електрик ачарындан
вя електрик нагилляриндян ибарятдир. Cяряйан мянбяйинин мянфи
гцтбц мцщафизя олунан газ кямяриня, мцсбят гцтбц ися анод
торпагламайа бирляшдирилир.
Йарадылан гапалы електрик дюврясиндя cяряйаn мянбяйин
мцсбят гцтбцндян торпагланмыш анод вя торпаг васитяси иля газ
кямяриня вя газ кямяриндян мянбяйин (катод стансийасынын)
мянфи гцтбцня гайыдыр. Нятиcядя йарадылмыш гапалы електрик
дюврясиндя газ кямяри-катод мцщафизя олунур, торпагланмыш анод
електрокимйяви даьылмайа мяруз галыр. Катод стансийасынын тясир
эцcц газ кямяри иля анод торпагламанын бир-бириня йахын
йерляшмясиндян чох асылыдыр. Беля ки, онлар арасындакы мясафя 100
метрдян артыг олмамалыдыр. Катод стансийасынын тятбиги нисбятян
баща баша эялся дя, бу ян етибарлы мцщафизя гурьусудур.
211
 Протектор мцщафизяси метал тяркибли йералты мцщяндис
коммуникасийаларыны азмыш cяряйанларын тясириндян баш верян
коррозийадан горумаг цчцн тятбиг олунур.

1. Газ кямяри,
2. Нязарят
мянтягяси,
3. Нагил,
4. Протектор,
5. Полад црякъик,
6. Донма
дяринлийиндян
ашаьы юлчц

Şəkil. 5.6.5.Protektor mühafizəsi

Протектор мцщафизяси заманы газ кямяриня, нисбятян ашаьы
електрокимйяви потенсиала малик металдан торпагланмыш анод
гошулур вя бу газ кямяринин полйарлашмасыны артырыр. Газ кямярини
ящатя едян торпаьын вя протекторун електролитя чеврилдийи бу
шяраитдя протектор даьылмайа мяруз галыр, газ кямяри ися
мцщафизя олунур. Протектор щазырланмасында ашаьы потенсиаллы Мэ,
Ал, Зн, Фе металлары тятбиг олунур.
Протектор 6-12 кQ чякили олмагла, силиндрик формада щазырланыр.
Хидмят мцддяти 10-12 илдир. Торпаьын активлийиндян асылы олараг бир
протекторун мцщафизя тясири 1-65 метр мясафяни ящатя едир.
Газ кямярляринин коррозийадан мцщафизя олунмасында
мцщафизянин еффектли вя там шякилдя апарылмасы цчцн онун анcаг
йахшы изолйасийа олундугдан сонра електрик цсулу иля мцщафизя
гурьуларына гошулмасы нязяря алынмалыдыр.
Бир гайда олараг газ кямярляринин торпагланмыш конструкси-
йаларла, коммуникасийаларла гаршылашдыьы йерлярдя, ГПС вя ГПМ-
лярдян айрылан газ кямярляринин електрик cяряйаны мянбяляриня тоху-
на биляcяйи эцман олунан чыхыш йерляриндя, електрик стансийаларына ай-
рылмаларын башланьыcында газ кямярини азмыш cяряйанларын тясириндян
вя бир сыра електрик кечириcилийи иля баьлы башга тясирлярдян горумаг
212
мягсяди иля təcridедиcи флянс бирляшмяləri тятбиг едилир. Təcridедиcи
флянс бирляшмясинин арагат материалы йцксяк диелектрик хассялидир,
флянс бирляшмяляринин санcаг ойугларына да бу материалдан гойулур.
Plan üzrə təcridedici fləns birləşməsinin, onun dielektrik və araqat
materiallarının daimi yararlı vəziyyətdə olmasının yoxlanllmasl
işləri bir il ərzində bir dəfədən az olmayaraq icra olunmalıdır.
Нязяря алмаг лазымдыр ки, təcridедиcи флянс бирляшмяси
айрылыгда газ кямярини коррозийадан мцщафизя едян аваданлыг
дейил. Онун билаваситя електрик мцщафизя гурьулары иля бирэя тятбиг
олунмасы даща ялверишлидир.

5.7. Elektrik –mühafizə avadanlıqlarının təzyiq altında

olan işlək qaz kəmərlərinə termit qaynaq üsulu ilə
qoşulması barədə
Təzyiq altında olan qaz kəməri üzərində elektrik qövsü və
yaxud qaz ilə qaynaq işlərinin icrası zamanı qaynaq sahəsi yüksək
temperaturda yanıb deşilmək həddinədək qızdığından ani baş verə
biləcək yanğın və qəza hallarından yayınmaq nəzərə alınmaqla qaz
kəməri müvəqqəti istismardan saxlanılaraq daxilindəki qazdan
tamamilə təcrid olunmalıdır.Bu zaman real qaz itkisinin
yaranmasına şərait yaranır.
Magistral qaz kəmərlərinin istismarında onun üst səthində ter-
mit qaynaq işləri katod çıxışlarının, protektor kontaktlarının, katod
mühafizəsi stansiyalarının və təcridedici flənslərin metal
məftillərini ona qaynaq etmək üçün qaz kəməri işçi təzyiqi altında
olduqda belə tam təhlükəsiz şəraitdə icra oluna bilər. Qaz
kəmərləri üzərində termit qaynaq işləri aşağıdakı ardıcıllıqla icra
olunur:
1. Yeraltı qaz kəməri üzərində Magistral Qaz kəmərləri
idarəsinin rəisi və yaxud baş mühəndisinin yazılı sərəncamı ilə şurf
açılır. Bu sərəncamda görülən işə rəhbər təyin olunur. Təlimata
uyğun olaraq iş xətt ustasının rəhbərliyi ilə icra oluna bilər. Şurf
açma zərbə alətləri işlətmədən əl ilə qazma beli tətbiq etməklə
yerinə yetirilməlidir. Bu işin qaz buraxılışı olan qaz kəməri
sahəsində görulməsi yolverilməzdir.

213
 2. Şurf-qazma yolu ilə aşkarlanan boru kəmərinin üst səthi
100x150 mm ölçüdə izolyasiya örtüyü materialından təmizlənir və
benzinlə yuyulur.
3. Qaynaq olunacaq naqillərin ucları və benzinlə yuyulan boru
səthi metal parıltısı alınanadək yeyici polad alətlə sürtülür.
4. Şəkildən göründüyü kimi içində metal əridilən odadavamlı
qab qaynaq üçün hazırlanmış boru səthinin üzərinə qoyulur.
5. Polad milin(naqilin) təmizlənmiş ucu metal ərintisi axan
borunun mərkəzində olmaq şərti ilə qaz kəməri oxuna per-
pendikulyar olaraq odadavamlı qabın aşağı yan oyuğuna salınır.
6. Odadavamlı qaba metal disk taxılır, ona termit patrondan
müəyyən miqdarda termit tökməklə doldurulur və qapaq bağlanılır.
7. Termit kibrit qutunun yan səthinə sürtülməklə yandırılır və onun
başlığı tədricən közərib tam yananadək tez bir zamanda odadavamlı
qabın aşağı-yan hissəsindəki polad milin qoyulduğu oyuğa salınır.
8. İşçi heyəti şurfdan kənarlaşaraq 2-3 dəqiqə ərzində termitin
yanmasını gözləyir. Alışdırıcı kimi termit kibriti fitillə də əvəz
etmək olar. Fitil odadavamlı qaba termitlə birgə qoyulur. Bu halda
bir ucu qapağın oyuğundan keçib qabın içərisindəki fitilə toxunan,
o biri ucu isə torpağın üstü ilə alışdırıcı məşələ qədər uzanan
bikford qaytanı tətbiq olunur.
9. Termit yandıqdan sonra şurfa qayıdılır. Odadavamlı qab
çıxarılır və vintaçan alətlə, ehtiyatla, qabin qrafit detallarını
zədələməmək şərti ilə şlakdan təmizlənir. Qaynağın keyfiyyəti
qaynaq yerini üç tərəfdən çəkic zərbəsi ilə döyməklə və qaynaq
olunmuş mili 900-lik bucaq altında əyməklə yoxlanılır. Qaynaq
yerinə yoxlama-baxış keçirilir. Milin qaynar olduğu yer mil də
daxil olmaqla bütövlükdə diqqətlə bitum və polivinilxloriddən
ibarət izolyasiya materialı ilə örtülür.
Yüksək təzyiq altında olan işlək qaz kəmərləri üzərində termit
qaynaq işi aparmaq ən məsuliyyətli iş sayıldığından, bu işlərin
icrasına yalnız yüksək ixtisaslı, termit qaynaq işlərinin icrası
təlimatına yaxşı bələd olan, əlində "Dövlətqaznəzarət" müfəttiş-
liyinin "Elektrikqazqaynaqçılarının yoxlanılması qaydaları"-nın
tələblərinə uyğun sınaq işlərindən keçməsi və imtahan verməsi
barədə vəsiqəsi olan qaynaqçılar buraxıla bilərlər.
214
 Шякил 5.7.1 Електрик кечириъи нагилляри бору кямяриня гайнаг
едиб йапышдырмаг цчцн тятбиг олунан одадавамлы габ (Тигел
форма ТФТ).

1. Газ кямяри, 2. Сол одадавамлы йарым габ, 3. Дястяйин

сцмбяси, 4. Дястяк, 5. Пярчим, 6-9. Ачылан щянъама (рязя),
7. Йив, 8. Гапаьын оху, 10. Килид, 11. Саь одадавамлы йарым
габ, 12. Пярчим, 13. Тамаша-лювщя, 14. Магнит, 15. Метал
нагил цчцн дешик, 16. Форма, 17. Нов-бору, 18. Конус,
19. Полад гапаг, 20. Термит гарышыьы, 21. Йанма камерасы
(габ), 22. Одадавамлы габын деталларыны айыран ох, 23. Фитил
цчцн дешик, 24. Гапаг.

Termit qaynağın və buna uyğun izolyasiya işlərinin görülməsi

barədə xüsusi jurnalda qeydiyyat aparılmalıdır.
Termit və termit kibriti ayrı-ayrılıqda bağlı vəziyyətdə
saxlanılmalıdır.
Termit nəm çəkdiyi halda onu qurutmaq olar, termit kibriti isə
qurutmaq yanğın, partlayış hadisəsinin törənə bilməsi baxımından
215
qadağandır. Qaynaq işi aparılarkən termiti və ya termit kibritini
şurfda saxlamaq yolverilməzdir. Əgər termit kibriti və yaxud fitil
termiti alovlandırmırsa, təkrar alışdırmanı yanma məhsulu
soyuduqdan sonra icra etmək olar. İş yerlərində termit və termit
kibriti işlədilməsi sərfinə ciddi nəzarət olunmalıdır.
Qaz kəmərləri üzərində termit qaynaq işləri görülən yerlərə
termit və termit kibriti xüsusi maşınla, pirotexniki (pirotexnika-
texniki kimyanın yanar və partlayıcı maddələr hazırlanması və
işlədilməsi üsullarından bəhs edən şöbəsi) qarışıqların işlədil-
məsində təhlükəsizlik texnikası qaydalarına bələd olan sürücü
tərəfindən gətirilməlidir.
Qaz kəmərlərinə metal keçirici qaynaq edilirsə, bu zaman
qaynaq işi dəmir termit tətbiq edilməklə görülür.
Termitin tərkibi ciddi surətdə müəyyən olunmalıdır. Qarışığın
dənələrinin hansı ölçüdə olması termitin yanma sürətinə və
ərintinin keyfiyyətinə müsbət və ya mənfi təsir göstərdiyindən
qarışıq 1sm2 sahəsində 100-120 deşik olan ələkdən keçirildikdən
sonra tətbiq olunur.
Dəmir termit aşağıdakı tərkibdən ibarətdir:
1. Ən aşağı dərəcədə oksidləşmiş dəmir yanığı – 72,5%
2. Alüminium tozu – 18%
3. Maqnezium tozu – 4,5%
4. Ferromarqans – 5%
1 qaynaq işi üçün lazım olan dəmir termitin miqdarı – 40 Qr.
Bundan əlavə aşağıdakı tərkibli mis termit də tətbiq olunur:
1. Ən aşağı dərəcədə oksidləşmiş mis yanığı – 64%
2. Alüminium ərintisinin mis ilə qarışığı – 20%
3. Ferromarqans – 16%
1 qaynaq işi üçün lazım olan mis termitin miqdarı – 60 Qr.

216
 5.8. Elektrik mühafizə qurğularının istismarında
təhlükəsizlik tədbirləri və onlara xidmət işlərinin təşkili

Yeraltı metal qurğuların korroziyadan mühafizə olunması

işlərinə buna uyğun təhlükəsizlik texnikası qaydalarından
tədris keçmiş və müəyyən olunmuş qaydada imtahan vermiş
şəxslər buraxıla bilərlər. İmtahan verməsindən asılı olamayaraq
hər bir işçi işə başlayarkən iş yerinə və görülən işə müvafiq
təhlükəsizlik texnikası ilə təlimatlandırılmalı, bu barədə xüsusi
jurnala yazılmalıdır.
Təlimatın tələblərinə görə korroziyadan elektrik-mühafizəsi
üzrə işçi heyəti işi icra edərkən xüsusi geyimlə və fərdi mühafizə
vəsaitləri ilə təmin olunmalıdır. İş icra olunan yerdə işin
xarakterinə uyğun xəbərdaredici nişanların qoyulması nəzərə
alınmalı, iş yeri yanğın təhlükəsinə qarşı avadanlıqlarla təchiz
olunmalıdır.
Yeraltı qurğularda elektrik ölçmə əməliyyatı ilə əlaqəli və
elektrik-mühafizə avadanlıqlarında təmir-quraşdırma işləri icra
olunarkən mütləq “1000 V –a qədər gərginlikli şəhər elektrik
avadanlıqlarının istismarında təhlükəsizlik texnikası qaydaları”
nın tələblərinə əməl olunmalıdır.
Avtomobil nəqliyyatı və dəmir yolu keçidlərində, elektrik
mühafizə qurğularının elektrik təchizatı mənbəylərində təmir-
quraşdırma və elektrik ölçmə işləri icra olunarkən işçi heyətinin
sayı iki nəfərdən az olmamalıdır.
Onlardan biri işin təhlükəsiz icra olunmasına və nəqliyyatın
hərəkətinə nəzarət edir. Quyuda, dərin xəndəklərdə və tunel-
lərdə işçi heyətinin sayı üç nəfərdən az olmamalıdır. Dartı
yarımstansiyasında və elektrik nəqliyyatının elektrik sorucu
məntəqələrində icra olunan bütün işlərdə yarımstansiya işçi
heyətinin iştirakı məğbul sayılmalıdır. Elektrikləşmiş alətlətrin
tətbiq olunduğu işlər dielektrik əlcəklərədən istifadə olunmaqla
və elektrik alətinin gövdəsini torpaqlamaqla icra olunmalıdır.
İstismar dövründən elektokimyəvi mühafizə qurğularının
işinə nəzarət dövri olaraq onlara texniki baxış keçirmək və

217
onalrın normal işləməsinin, nəzarət-ölçü məntəqələrində müha-
fizə olunan qurğularda potensiallar fərqinin yoxlanılmasından
ibarətdir.
Elektrik mühafizə quğularına texniki baxış və xidmət,
onların əlaqə qurğularında potensialər fərqinin ölçülməsi işləri
aşağıdakı müəyyən olunmuş müddət üzrə icra olunur:
1.Drenaj muhafizə qurğularında------ bir ayda dörd dəfə.
2.Katod mühafizə qurğularında--------bir ayda iki dəfə.
3.Nəzarət olunan protektor qurğularında----altı ayda bir
dəfə.
Qaz kəmərinin qoyulduğu və keçdiyi yerlərdən asılı olaraq
onun elektrik potensialının ölçülməsi isə aşağıda müəyyən
olunmuş müddət üzrə aparılır:
Qaz kəmərinin elektrik mühafizə avadanlıqlarının və başqa
yeraltı qurğularının təsir zonalarında, elektrikləşmiş nəqliyyat de-
posundan və dartı yarımstansiyasından 1000 metrə qədər olan sa-
hələrdə, elektriksəşmiş dəmir yollarından 1000 metrədək olan
zonalarda və əvvəllər qaz kəmərində korrroziya zədəsi olması aş-
karlanan yerlərdə üç ayda bir dəfə, elektrik mühafizə qurğusunun
iş rejiminin dəyişdiyi, yeraltı qurğularda şəbəkənin inkişafı ilə
bağlı dəyişiklik olduqda və azmış cərəyanların mənbəyinin yarana
bildiyi hallarda müəyyən olunmuş müddətdən asılı olmayaraq bu
iş hər dəfə fövqəladə tədbir kimi, qalan hallarda isə ildə bir dəfə
müxtəlif mövsümlərdə icra olunur. Azmış cərəyanlar mövcüd
olduqda isə üç ildə bir dəfə gecə vaxtı yaz və yaxud payız mövsü-
mü dövründə qaz kəmərinin elektrik patensialının ölçülməsi zə-
ruridir. Qaz kəmərində təhlükəli korroziyaya uğramış kəmər
hissəsi aşkarlanarsa “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları“
nın tələblərinə uyğun olaraq onun təmiri üçün təcili tədbir görül-
məlidir. Anod torpaqlamanın müqaviməti ildə bir dəfədən az
olmayaraq, həm də katod stansiyası qurğusunun iş rejiminin
dəyişdiyi bütün hallarda müəyyən olunmuş müddətdən asılı
olmayaraq ölçülür. Ölçmə əməliyyatları üzrə bütün işlər “Yeraltı
qaz kəmərlərinin elektrokimyəvi korroziyadan mühafizə
olunması üzrə təlimat” ın tələblərinə istinad olunmuş qaydada
aparılmalıdır.
218
 5.9. İstismarda olan elektrokimyəvi mühafizə
avadanlıqlarının əsas sənədləri

1.Elektrik mühafizə avadanlıqlarının pasportları.

2.Elektrik mühafizə avadanlıqlarının qeydiyyat jurnalları
(qurğunun yerləşdiyi qutuda saxlanılır).
3.Elektrik mühafizə avadanlığının xidmət cədvəli.
4.Ölçmə məntəqələrinin əlaqə cizgisi və marşrut xəritəsi.
5. Qaz kəməri potensialının torpağa nisbi olaraq ölçülməsi
barədə protokollar.
6. Protektor mühafizəsinin yoxlanılması barədə qeydiyyat
jurnalı.
7. Nəzarət nöqtələrində elektrometrik ölçmələr barədə
qeydiyyat jurnalı.
8. Təcridedici fləns birləşməsinin yoxlanılması barədə
qeydiyyat jurnalı.
9. Torpaqlama qurğularının müqavimətlərinin ölçülməsi
barədə protokol.
10.Torpağın xüsusi müqavimətinin ölçülməsi barədə
protokol.
11. Drenaj kabeli müqavimətinin ölçülməsi barədə protokol.
12. Yeraltı qaz kəmərlərinin və yeraltı çənlərin
korroziyadan zədə alması barədə qeydiyyat jurnalı.
13. Nəzarətçi çilingərin xidmət sahələri üzrə gəzinti-nəzarət
jurnalı.
5.10.Qaz təsərrüfatının təhlükəsiz istismarı və qaz
təchizatı haqda Azərbaycan Respublikası qanunvericilik
aktları ilə müəyyən edilmiş, hazırda qüvvədə olan Əsas
Qanunlar, normalar və texniki sənədlər
1. “Qaz təchizatı haqqında” Azərbaycan Respublikası
qanunu.
2. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 773 saylı 28
sentyabr 1998-ci il tarixli “Qaz təchizatı haqqında”
Azərbaycan Respublikası Qanunun tətbiq edilməsi barədə
Fərmanı.
219
 3. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 103-saylı 21
iyun 1999-cu il tarixli “Qaz təchizatında mühafizə
zonaları və təhlükəsizlik tədbirləri Qaydaları”.
4. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 178 saylı 10 avqust
1999-cu il tarixli, “Qaz təchizatı haqqında” Azərbaycan
Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi ilə əlaqədar əlavə
tədbirlər haqqında Fərmanı.
5. “Texniki təhlükəsizlik haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanunu.
6. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 357-saylı 29 iyun
2000-ci il tarixli, “Texniki təhlükəsizlik haqqında ”
Azərbaycan Respublikası Qanununun icrasının təmin
edilməsi barədə Fərmanı.
7. “Yanğın təhlükəsizliyi haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanunu.
8. “Nəqliyyat haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu.
9. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 10 saylı
2000-ci il tarixli “Təhlükəli yüklərin avtomobil nəqliyyatı
ilə daşınması Qaydaları”.

5.11. Qaz istehlakçılarına texniki şərt verilməsi barədə

Qaz istehlakçıları (istehlakçının özü, ya da müvafiq şəhər və

rayonların icra hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətli baş idarələri ,
şöbələri) texniki şərt almaq üçün məktub və ya ərizə ilə yerli Qaz
İstismar İdarələrinin rəislərinə, Bakı şəhəri üzrə Bakı şəhəri BİQİ-
nin rəisinə, “Azəriqaznəql” İ.B.-nin magistral, aparıcı qaz
kəmərlərinə, QPS və AQPS-na qoşulmaq üçün „Azəriqaz” QSC-
nə müraciət etməlidirlər.
Müraciət məktubları və ərizələrə „Azəriqaz” QSC-nin yerli
təşkilatları 10 gün müddətinə cavab verməlidir.Qaz istehlaçılarının
müraciətlərinə Bakı şəhəri BİQİ-si və bölgə rayonlarının Qİİ-ləri
tərəfindən 7 gün müddətində baxılır və təkliflər „Azəriqaz” QSC-
nin daimi fəaliyyət göstərən komissiyasına göndərilir.Təkliflərdə
qaz xəttinə qoşulma nöqtəsinə kimi işlək qaz kəmərinin təsnifatı
(yüksək, orta aşağı təzyiqli qaz kəməri), kəmərlərdə işçi təzyiq ,

220
çəkiləcək və yaxud dəyişdiriləcək qaz kəmərinin diametri və
uzunluğu göstərilir.
Təkliflər verilərkən qazlaşdırılması nəzərdə tutulan obyektin
yaxınlıqda olan qaz istehlakçılarının qaz təchizatı işinə mənfi təsir
göstərməməsi nəzərə alınmalıdır.Texniki şərt barədə idarənin
dəftətxana katibliyinə daxil olan və çıxan bütün məktublar, ərizələr
və sənədlər qeydiyyatdan keçirilməklə nömrələnib möhürlənmiş
jurnalda qeyd olunur.
Qazlaşma işlərinin icrası zamanı verilmiş texniki şərtdən hər
hansı bir meyillənməyə icazə verilmir.
Qaz istehlakçılarına verilən texniki şərtlər verildiyi gündən bir
il müddətində qüvvədədir.Verilmiş texniki şərtlər əsasında bir il
ərzində layihələndirmə işləri aparılmadıqda texniki şərtə yenidən
baxılıb sənədləşdirilməlidir.
Layıhələndirmə və istismara verilmə yalnız texniki şərtə uyğun
olmalıdır.
Qaz istehlakçısı verilmiş texniki şərtlər əsasında layihə
hazırlatdıqdan, müvafiq nəzarət orqanlarında qeydiyyatdan
keçirdikdən, qazlaşma sənədləri müvafiq qaydada istismara təhvil
verildikdən sonra aidiyyatı üzrə Bakı şəhəri BİQİ-nə, bölgələrdə
Qİİ-nə müraciət etməlidir.
Rayon Qİİ-ləri və Bakı ş. BİQİ-si daxil olmuş müraciətləri tam
araşdırmalı və əgər bütün məsələlər qaydasındadırsa , qeyd
olunmuş tikinti ərazisində olan köhnə evlərin işlətdikləri qaza görə
borcu yoxdursa (bu barədə arayış olmalıdır), „Azəriqaz” QSC-nin
Sədrinin adına məktub göndərilməlidir.Məktuba müsbət cavab
verildikdən sonra istismara qəbul olunmuş qaz kommunikasiya
xəttini işlək qaz kəmərinə birləşdirmək olar.Fərdi yaşayış evlərinə
qazın verilməsi təlimatda qeyd olunan bəndlər icra olunduqdan
sonra Bakı ş. BİQİ və bölgələrdə rayon Qİİ-lər tərəfindən təmin
oluna bilər.
Texniki şərt saatliq qaz sərfi 50 m3-ə qədər olan obyektlərə,
eləcə də fərdi yaşayış evlərinə (3 mərtəbədən yuxarı evlər və
qazanxanalar istisna olunmaqla) Bakı şəhəri ərazisində Bakı şəhəri
Qİİ-ləri tərəfindən verilir. Saatlıq qaz sərfi 50 m3-dən artıq olan
obyektlərə, eləcə də fərdi yaşayış evləri qaz istehlakçılarına qaz
xəttinə qoşulmaq barədə texniki şərtlərin verilməsinə bölgələrdə
221
yerli rayon Qİİ-ləri, Bakı şəhərində isə Bakı şəhəri BİQİ tərəfindən
baxılır və müvafiq rəy alınması üçün “Azəriqaz” QSC-nin daimi
fəaliyyət göstərən komissiyasına təkliflər təqdim olunur.Komissiya
tərəfindən mərkəzləşdirilmiş qaydada təkliflərə baxılıb rəy
verildikdən sonra „Azəriqaz” QSC-nin rəhbərliyinin təsdiq etdiyi
protokol əsasında yerli rayon Qİİ-ləri və Bakı şəhəri BİQİ-si
tərəfindən texniki şərtin verilməsi rəsmiləşdirilir. „Azəriqaznəql”
İ.B.-nə məxsus qaz kəmərlərinə və onlardan ayrılmalara
obyektlərin qoşulması üçün texniki şərtlər. „Azəriqaznəql” İ.B. –
nin təklifi əsasında „Azəriqaz ” QSC-nin daimi fəaliyyət göstərən
komissiyasının rəyinə istinad olunmaqla „Azəriqaz” QSC
rəhbərliyi tərəfindən verilir.
Hər ayın 5-dən gec olmayaraq hesabat ayında verilmiş texniki
şərtlər barədə daimi fəaliyyət göstərən komissiyaya məlumat
verilməlidir.Komissiya tərəfindən vaxtaşarı seçmə üsulu ilə bu
obyektlər yoxlanılmalıdır.
Texniki şərtlər verilərkən daşıyıcı qaz kəmərinin saatlıq qaz
buraxma qabiliyyəti, nominal qaz rejimi, təhlükəsiz qaz təminatı,
qaz təsərrüfatının etibarlı inkişaf perspektivləri nəzərə alınmalıdır.
Eyni zamanda qaz kəmərinin çəkilməsində, qurğu və avadan-
lıqların quraşdırılmasında mütərriqi üsulların tətbiqi, qazdan
səmərəli istifadə, yanma məhsullarının istiliyindən təkrar istifadə
qurğuları, avtomatik tənzimləmə vasitələri ilə təchiz olunmuş
cihaz və avadanlıqlardan istifadə olunması nəzərə alınmalıdır.

5.12. Йашайыш евляринин газ тяcщизаты системlərинин

гурашдырылмасы вя истисмара гябул олунмасы

Йашайыш евляринин газ тяcщизаты мянбяйи газ бюлцшдцрцcц

şkaflarının çıxışından ayrılan ашаьы тязйигли bölüşdürücü газ
кямярляридир. Айрылма хяtляри газ тясяррцфатында тящлцкясизлик
тядбирляриня там ямял олунмагла, işçi layihə əsasında йералты,
йерцстц вя xüsusi hallarda şəhər , rayon bələdiyyəsi arxitektoru
ilə razılaşdırmalar aparmaqla биналарын диварларынын хариcи цз
сятщи üzrə işlənilə биляр.
Газ хяттинин биналара эириш йерляриндя асан истисмар олун-
масы нязяря алынмагла баьлайыcы avadanlıqlar гойулур. Газ
222
кямярляринин йашайыш биналарына giriş йерляри бинанын юзцlцндян
йухары олмаlıdır.
Бинадахили газ кямярляри эириш хятляриндян, дайаглардан вя
мянзилляря айрылмалардан ибарят олмагла гайнаг цсулу иля полад
борулардан щазырланыр. 32 мм. юлчцдян ашаьы диаметрли газ кямяр-
ляринин газ иля гайнаг олунуб гурашдырылмасы даща мцнасибдир.
Газ кямяринин биналара эириш йерляринин вентилйасийа олунмасы ня-
зяря алынмалыдыр. Яэяр газ кямяри зирзямидян кечирся, онда зир-
зями дахилиндя онун узунлуьу 12 метр юлчцдян артыг олмамалыдыр.
Майе газ балонларынын зирзямидя сахланмасы вя орадан газ
кямяри иля мянзилляря нягл олунмасы йолверилмяздир. Бинайа гядяр
йералты эялиб йер цстцня чыхан йердя вя мянзиля, отаглара эириш
йерляриндя газ кямярляри деформасийадан, йахуд механики зядя-
дян горунмаг məqsədi ilə patrondan кечирилir. Газ кямяри мян-
зиля анcаг йашайыш олмайан отагдан кечмякля 2 метр щцндцрлцк
цзря дахил едилир вя мянзилин диварына бир-бириндян мцнасиб
мясафядя йерляшян полад гармагларла бяркидилир. Бина дахилиндя
газ кямярляри иля диварцстц ачыг електрик хятляри арасындакы мясафя
25 см, дивар ичи юртцлц хятлярля ися 5 см.-дян ашаьы олмамалыдыр.
Яэяр газ кямяри диварцстц ачыг кабелля кясиширся, кясишмя
нюгтясиндян саьа вя сола 10 см. юлчцдя диелектрик материалла изол-
йасийа олунмалыдыр. Ишин иcра олунмасында кямярин мцмкцн гя-
дяр башга мцщяндис коммуникасийалары иля кясишмядян йайын-
дырылмасы нязяря алынмалыдыр. Евдахили газ кямяри диварын рянэиня
охшар гайдада рянэлянмялидир. Газ cищазына дахил олана гядяр cищаза
йахыны 40 см.-дəн ашаьы олмамагла бир-бириндян ардыcыл олараг 30 см.
аралы мясафядя ики баьлайыcы avadanlıq гойулур. Бу avadanlıqlarla
газын cищаза ачылмасы вя тянзимлянмяси тямин олунур.
Ев дахили газ кямярляринин тикинтиси вя тямири ишляри техники
лайищя сянядляри ясасында сянайе цсулу иля, билаваситя газ тясяр-
рцфаты аваданлыгларынын тикинтиси, тямири вя гурашдырылмасы цзря
ихтисаслашдырылмыш, lisenziyası olan хцсуси тяйинатлы мцяссисяляр
тяряфиндян иcра олунур.
Бцтцн гурашдырма ишляри яввялcя тяртиб олунмуш cизэиляря
уйьун олараг газ тясяррцфатында тящлцкясизлик тядбирляри бахы-
мындан йив бирляшмяляриндян мящдуд шякилдя истифадя етмякля,
йаньын ялейщиня тядбирляр вя санитар шяраити эюзлянилмякля газла

223
гайнаг цсулу иля йериня йетирилмялидир.
Гурашдырма ишляри баша чатдырылдыгдан сонра илк нювбядя техники
сянядляр тяртиб олунур, istehlakçı тяряфин йени гурашдырылмыш газ тяc-
щизаты шябякясиндя щава иля цфürмя ямялиййаты вя ярази газ шябякяси
нцмайяндясинин иштиракы иля хариcи пайлайыcы газ тяcщизаты системляриня
олан тялябата уйьун гайдада щава иля сынаг ишляри апарылыр.
1. Мющкямлийя – евя дахил олан йердяки баьлайыcы ava-
danlıqdan газ cищазына йахын сонунcу баьлайыcы avadanlığadək
олан хятт сащяси цзря – 0,1 МПа.
2. Киплийя – газ cищазы да дахил олмагла бцтцн хятт сащяси-
500 мм. су сцтуну.
Яэяр 5 дягигя вахт мцддяти ярзиндя тязйиг дцшкцсц 20 мм.
су сцтуну тязйиги щяддини ютмязся, бу заман киплийя сынаг гяна-
ятбяхш сайылыр вя бцтцн апарылан сынаг ишляринин нятиcяляри мцвафиг
актларла сянядляшдирилир. Ев дахили газ хятляри коррозийадан пассив
мцщафизя олунмаг мягсяди иля йаьлы бойа иля рянэлянмялидир вя
рянэин отаьын тяртибатына уйьун сечилмяси даща мцнасибдир. Ев
дахили газ хятляринин истисмара гябулу сифаришчи тяряфин сядрлийи иля
тяркибиня иншаат-гурашдырма, йерли газ тясяррцфатынын истисмары
идаряляринин, газ nəzarəti müfəttişlийинин вя саиря нцмайян-
дяляринин дахил олдуьу комиссийа тяряфиндян щяйата кечирилир.
Лайищя сянядляриня уйьун олараг эюрцлян ишляр, хцсуси олараг
евлярдя вентилйасийанын, тцстцчякянин вязиййяти йохланылыр.
Bütün qüsurlar ləğv olunduqdan sonra akt tərtib olunur, йерли
газ тясяррцфатынын истисмары идарясинин тямир-гурашдырма бригадасы
истисмара гябул олунмуш йени газ обйектини эириш йериня мцвяггяти
гапаг гоймаг шярти иля ишляк газ кямяриня бирляшдирир. Газын йени
обйектə bрахылмасы йерли газ тясяррцфатынын истисмары идарясинин
мцщяндис-техники ишчиляринин рящбярлийи иля евин газ тяcщизаты
шябякясинин ишчи cизэиляри, гябул комиссийасынын мцвафиг акты, газ
тящлцкяли одлу ишин эюрцлмясиня рясми иcазя верян сярянcам вя
эюндяриш (нарйад) ясасында нязарятчи чилинэярлярдян, газ
гайнагчысындан ибарят бригада тяряфиндян иcра олунур. Газ бурахылышы
цзря мясул бригада ишин эюрцлмяси ардыcыллыьына уйьун тяли-
матландырылдыгдан сонра газ кямяринин, баьлайыcы avadanlıqların вя
газ cищазларынын вязиййятини йохлайыр. Айры-айрылыгда щям далан
(щяйят), щям дя ев дахили газ кямярляриндя йохлама нязаряти
кечирмяк мягсяди цзря щава иля йцкляnmə əməliyyatı aparılır.
224
 Ямялиййатын кечирилмя гайдасы ашаьыдакы cядвялдя эюстярилир.

Cədvəl 5.12.1

Йцклянян Мцяййян Тязйиг

газ Йцклянмя олунмуш дцшкцсцнцн
№
кямяринин тязйиги. вахт максимум
ады. мцддяти. щядди.
Щяйят (далан)
2000 мм 10 мм
1 газ 1 саат.
су сцтуну. су сцтуну.
кямярляри.

Ев дахили газ 400 мм 20 мм

2 5 дягигя.
кямярляри. су сцтуну. су сцтуну.

Йцклянмянин нятиcяляринин кафи сайылдыьы щалда чыхыш йерин-

дян гапаг чыхарылыр, яввялcя далан (щяйят) газ кямяри, она битишик
айрылмалар, газ istehlakçılarının ев дахили газ кямярляри, айры-
айрылыгда систем газ-щава гарышыьындан тяcрид олунмаг мягсяди иля
газ верилмякля цфцрцлцр. Ев дахилиндя цмуми газ шябякяси газ
верилмякля цфцрцляркян, газ cищазына йахын олан баьлайыcы ava-
danlıq механики цсулла cищаздан ачылыб айрылыр. Она бир уcу евин
пянcяря эюзлцйцндян чыхмагла евдян 1 метрдян аз олмайан мя-
сафядя узаглашдырылмыш резин шланг бирляшдирилир. Цфцрцлмя ямялий-
йаты баша чатдырылдыгдан сонра кямярдяки газын тяркиби лабораторийа
цсулу иля тядгиг едилир. Тядгиг цчцн эютцрцлмцш нцмунянин
тяркибиндя оксиэенин мигдарынын 1 %-дян артыг олмадыьына
ямин олдугдан сонра бцтцн ев дахили газ шябякяси систем щалын-
да ишляк газ кямяриня бирляшдирилир, йенидян йив бирляшмяляри,
баьлайыcы avadanliqlar, газ cищазлары сабунлу су мящлулу иля
йохланылыр. Газ cищазларынын одлуглары тянзимлянир, cищазларын иши
йохланылыр. İstehlakçıların öz имзалары иля онлар газ cищаз-
ларындан вя газдан истифадя етмяк гайдалары цзря тялимат-
ландырылырlar. Онлара истифадя едяcякляри газ cищазларынын техники
паспорту вя газ cищазларындан истифадя гайдалары йазылмыш
тялимат верилир.
225
 Mənzil daxilində qaz sızması halları yolverilməzdir və sızma
aşkar edildiyi anda dərhal ləğv edilməlidir. Bütün görülən tədbir-
lərə baxmayaraq mənzilə qaz axması davam edərsə, qaz verilişi
dayandırılmalı, otağın pəncərələri açılmalı, qazın otaqdan kənar
edilməsi üçün bütün imkanlardan istifadə olunmalıdır. Dalan qaz
kəmərlərindən evlərə ayrılan qollarda, evlərin duracaqlarındakı
bağlayıcıların birləşən yerlərində, pilləkan qəfəslərində qoyulmuş
məişət qaz sayğaclarının giriş və çıxış birləşmələrində qaz
sızmaları təhlükə mənbəyidir. Müşahidə olunan belə hallar barədə
təcili tədbir görülməlidir.

5.13.Yüksək mərtəbəli yaşayış binalarında qaz yanacağı

ilə işləyən cihazların tətbiq olunması barədə

Azərbaycan Respublikası Dövlət Tikinti və Arxitektura

Komitəsinin kollegiya iclasının 28 aprel 2004-cü il tarixli, 04 saylı
qərarı və Komitənin 05 yanvar 2005-ci il tarixli, 04 saylı əmri ilə
təsdiq olunmuş və 01 fevral 2005-ci il tarixindən Azərbaycan
Respublikası ərazisində qüvvəyə minmiş yeni redaksiya üzrə
dəyişiliklər özündən əvvəlki 08.01.1989-cu il tarixli “İnşaat
normaları və qaydaları”-2 dən fərqli olaraq yüksək mərtəbəli
yaşayış binalarında müvafiq təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl
olunmaqla məişət əhəmiyyətli qaz cihazlarının quraşdırılmasını
müəyyənləşdirir:
1. 3.10 Kiçik həcmli qızdırıcı qazanlar da daxil olmaqla mənzil
su qızdırıcılarının 25 mərtəbəyədək hündürlüklü yaşayış bina-
larında qaz yanacağı üzrə quraşdırılmasına aşğıdakı yerlərdə və
şəraitlərdə icazə verilir:
a) İstilik gücü 30 kvt-dək olan kiçik həcmli qızdırıcı qazanlar
da daxil olmaqla mənzil su qızdırıcılarının mənzillərin 21
m3/həcmli mətbəxlərində;
İstilik gücü 30 kvt-dan yuxarı olan qaz su qızdırıcılarının , əlavə
olaraq istilik aqreqatının hər 1 kvt gücünə görə 0,2 m3 həcm də nəzərə
alınmaqla mənzillərin 21 m3 –dan az olmayan həcmli mətbəxlərində.

226
 Qaz su qızdırıcılarının tüstü çəkən boruları təbii sorma ilə
nəzarət olunan fərdi tüstüçəkən bacaya qoşulmalıdır.Qaz su
qızdırıları bacada sorma kəsildiyi hallarda qaz axınını dayandıran
avtomatik bağlayıcı ilə təchiz olunmalıdır. Ventilyasiya sistemi
qaz avadanlıqları olan mətbəx mənzilində hava dəyişməsinin
normaya uyğun həddə olmasını təmin etməli və mənzil daxilində
yanma məhsullarının kənar olunması prosesinə mane olan hər
hansı bir boşalmanın əmələ gəlməsinə yol verməməlidir.
b) 10 mərtəbədən yuxarı hündürlüklü yaçayış binalarında kiçik
həcmli qızdırıcı qazanlar da daxil olmaqla su qızdırıcıları istehsalçı
zavodun qaz avadanlıqalrının quraşdırılmasına və istismarına olan
tələbləri nəzərə alınmaqla binaların ancaq açıq balkonlarında və
eyvanlarında yerləşdirilir.
v) Kiçik həcmli qızdırıcı qazanlar da daxil olmaqla mənzil su
qızdırılarının bərk yanacaqla işlədilməsinə binanın özülü nəzərə
alınmamaqla ancaq iki mərtəbəyədək hündürlüklü yaşayış
binalarında icazə verilir.
2.3.13 25 mərtəbəyədək hündürlüklü yaşayış binalarının
mətbəxlərində qaz plitələrinin quraşdırılmasına aşağıdakı hallarda
icazə verilir:
a) 10 mərtəbəyədək hündürlüklü yaşayış evlərində mətbəx
plitələrinin quraşdırılmasında 2.04.08-87 və 2.04.05-91 saylı
İnşaat norma və qaydalarının tələblərinə əməl olunsun.
b) 10 mərtəbədən hündür yaşayış evlərində mətbəx plitələrinin
quraşdırılmasında aşağıdakı tələblər gözlənilsin:
-mətbəxin mənzili təbii sorma ilə nəzarət olunan ventilyasiya
kanalı və yaxud gözlüklü pəncərəni nizamlayan, məcburi
təsirlənən avtomatik dəstəklə təchiz olunsun.
v) mərtəbəsindən asılı olmayaraq ümumi yataqxanalarda,
qocalar və şikəst üzvləri olan ailələr üçün nəzərdə tutulmuş evlərdə
və həm də 25 mərtəbədən yuxarı yaşayış evlərində ancaq elektrik
plitələrinin tətbiq olunması nəzərdə tutulsun.

227
 5.14. Сянайе мцяссисяляринин газ тяcщизаты

Бир гайда олараг ири сянайе мцяссисяляринин, електрик стан-

сийалары, машынгайырма, металлурэийа, консерв, чюряк заводларынын
газ тяcщизаты мянбяйи Газ пайлайыcы стансийалардан айрылан орта вя
йцксяк тязйигли пайлайыcы газ кямярляридир. Мцстясна щалларда
сянайе мцяссисяляри сырасына дахил олан ашаьы щяcмли сярфя уйьун
тябии газ istehlakчы обйектляри верилмиш технолоjи реjимлярин тямин
олунмасы шярти иля Газ бюлцшдцрцcц мянтягялярдян айрылан ашаьы
тязйигли пайлайыcы газ кямярляриня гошула билярlər. Sənaye
müəssisələrində 1,2MPa təzyiq həddində təbii qazın işlədilməsinə
o halda icazə verilir ki, bunun üçün texniki-iqtisadi əsas olsun və
yaxud bu hədli təzyiqə texnologiyanın şəraitinə görə rəsmi tələbat
olsun. Истяр йцксяк тязйигли, истярся ашаьы тязйигли пайлайыcы газ
кямярляриндян олмагла щяр ики щалда мцяссисянин газ тяcщизаты
системи ики мярщяля цзря тамамланыр. Илк мярщяля цзря тябии газ
пайлайыcы газ кямяри иля мцяссисянин яразисиндя вя балансында олан
Газ пайлайыcы вя тянзимляйиcи мянтягяйя дахил олур, икинcи мярщяля
цзря ися ГПМ –дян мцяссисядахили сехляря, газанханалара вя
мяишят ящямиййятли тябии газ istehlakçılarına пайланылыр.
Коррозийадан вя бунунла баьлы баш веря биляcяк гяза щалларындан
йайынмаг вя асан техники хидмят эюстярмяк бахымындан
мцяссисядахили газ кямярляринин йерцстц, дайаглар цзяриндя,
йахуд мцнасиб щцндцрлцкдя щава кечидляри цзря ишлянилмяси даща
мягсядяуйьундур.
Йерцстц ишлянян мцяссисядахили газ кямярляри цчцн гаршы-
лашдыглары манеялярин нювцндян асылы олараг мцяййян олунмуш
щава кечиди щцндцрлцкляри cədvəl 5.14.1-də göstərilmişdir:
Мцяссися яразисиндя вя дахилиндя йерцстц ишлянян газ
кямярляри щяр бири цзяриндя айры-айрылыгда техники хидмят, тямир вя
бахыш ишляри кечиряркян бир-бириня мане олмамаг шярти иля оксиэен,
су, бухар, щава, тясирсиз газ, азот дашыйыcы бору кямярляри иля бирэя
паралел олараг бир дайаг цзяриндя йерляшдириля биляр.
Йерцстц газ кямярляринин башга бору кямярляри иля кясишдийи йерлярдя
онлар арасында мцяййян олунмуш мясафя щядляри (мм.). Cədvəl 5.14.2-
də göstərilmişdir.

228
 Йердян кечид борусунун алтынадяк (метр)
Cədvəl 5.14.1.
№ Гаршылашан манея Кечидин щцндцрлцкляри
1. Пийадаларын кечдийи йерляр 2,2 м.-дян az олмамагла
Няглиййат васитяляринин вя
2. 0,6 м.-дян аз олмамагла
пийадаларын кечмядийи йерляр
3. Автомобиллярин кечдийи йерляр 4,5 м.-дян аз олмамагла
Дямирйол няглиййатынын кечдийи Нювцндян асылы олараг 5-
4.
йерляр 7м
Эярэинлийиндян асылы олараг
5. електрик верилиши хятляриндян олан 2-7 м
мясафя

Cədvəl 5.14.2.
№ Диаметрляри. Мцяййян олунмуш мясафя щядди.
Д=300 мм.-дяк
100 мм.-дян аз олмамагла кясишян
1 олан газ
газ кямярляринин диаметри гядяр.
кямярляри.
Д=300 мм.-дян
2 йухары юлчцлц газ 300 мм.-дян аз олмамагла.
кямярляри.

Йерцстц газ кямярляриня ятраф мцщитдя температур дяйишмя-

ляри шяраитляриндя онларын дартылыб гырылмагдан вя cидди дефор-
масийайа уьрамагдан горунмасы мягсяди иля П-шякилли тараз-
лашдырыcыlar гойулмасы нязярдя тутулмалыдыр.
Сех вя йахуд газанханадахили газ кямярляринин сон йер-
ляриндя д=19 мм. юлчцлц цфürmə bağlayıcı avadanlığы qoyulur. Она
йив цсулу иля бирляшдирилян цфürмя борусунун икинcи uc тяряфи сехин
байыр тяряфиня чыхарылыр вя бинанын дам юртцйцндян 1 м. щцндцрлцйя
галдырылыр. Яразидяки ачыг щава шяраитиндя олан газ kəmərlərinin,
онларын аваданлыгларыnı коррозийадан, гызмадан горумаг цчцн аь,
алцминиум тозу иля вя йахуд сары, сех дахили газ кямярляриni ися
парылтылы гящвяйи йаьлы бойа иля рянэляmək daha münasibdir.

229
 Бир мцяссися дахилиндя, щятта айры-айры сехлярдя беля сех дахили
газ кямярляринин гурулушу ейни ола билмяз. Металяритмя вя
чюрякбиширмя сехляринин газ тяcщизаты системляри истещсалын технолоjи
ардыcыллыьындан асылы олараг одлугларын чыхышында йарадылан сонунcу
тязйиг щядляриня вя газ сярфи цзря стасионар ахын реjимляринин гейри
стабиллийиня эюря фярглянирляр. Она эюря дя мцяссися вя сехлярин газ
тяcщизаты системляринин лайищяляндирилмясиндя вя гурулмасында
сифаришчи тяряфин нцмайяндясинин бцтцн тяклиф вя ирадлары диггятля
арашдырылмалы, сямимиййятля гябул едилмялидир. Бюйцк щяcмли газ
сярфиня тялябаты олан сехлярдя йандырылан газын сярфиня там нязарят
етмяк мягсяди иля газ кямяри сехя дахил олана гядяр онун цзяриндя
нязарят-юлчц cищазлары, горуйуcу атыcы гапаг гойулур. Щяр бир сех
мцвафиг гайдада йаньын сюндцрмя аваданлыглары иля тяchiz olunur.
Сянайе мцссисяляринин газ тяcщизаты системляринин гурашдырылмасы
бцтцн газ тясяррцфаты аваданлыглары кими лайищя-смета сянядляри
ясасында газ тясяррцфаты аваданлыгларынын тикинтиси, тямири вя
гурашдырылмасы ишляри цзря ихтисаслашдырылмыш, билаваситя бу ишлярин
эюрцлмясиня рясми статусу олан тямир-тикинти тяшкилатлары тяряфиндян иcра
олунур. 0,3-1,2 МПа тязйигли сехдахили газ кямярляринин тикинтисиндя
bütün гайнаг бирляшмяляринин 2 %-и физики цсулла йохлаnılmaйа верилир.

5.15. Müəssisələrdə qaz təsərrüfatının istismarı işlərinin təşkili

İstər yanacaq kimi olsun, istərsə də xammal kimi, təbii və

yaxud maye qazdan istifadə edən bütün müəssisələr; o cümlədən
təbii qazla işləyən elektrik stansiyaları, metaləritmə, kərpic, şüşə,
çörək sexləri, sənaye və məişət əhəmiyyətli iri qazanxanalar,
kənd təsərrüfatı istilikxanaları, konserv və duda zavodları – qaz-
laşdırılmış müəssisələr adlanırlar. Bütün bu müəssisələrdə qaz
təsərrüfatının təhlükəsiz istismarına uyğun kompleks tədbirlərin
işlənilməsi və yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmalıdır. Bu məq-
sədlə müəssisələrdə “Dövlətqaznəzarət” idarəsi müfəttişliyi tərə-
findən işlənilib təsdiq olunmuş müvafiq təlimata uyğun qaz xid-
məti yaradılır. Qazın yanacaq kimi işlədilməsində və qaz təsərrü-
fatının istismarında təhlükəsizliyi təmin etmək müəssisənin rəh-
bəriyinə həvalə olunur və rəhbərlik dövrü olaraq müəssisə üzrə
qaz təsərrüfatının vəziyyətinə, qaz avadanlıqlarının təlümata uy-
ğun istismarı qaydalarına ciddi əməl olunmasına nəzarət edir.
230
Шякил 6. Мцяссисянин сонунъу йцксяк вя орта тязйигли мяркязи
ГПМ-дян газ тяъщизаты.
1. Гуйуда баьлайыъы аваданлыг, 2. Мяркязи ГПМ, 3. Газ
нцмуняси эютцрмяк цчцн штусер, 4. Цфцрмя шамы, 5. Газ тянзимляйиъи
шкаф, 6. Йцксяк тязйигли газ кямяри, 7. Орта тязйигли газ кямяри.

Шякил 25. Мцяссисянин сонунъу орта тязйигли мяркязи

ГПМ-дян газ тяъщизаты.

1. Пайлайыъы газ кямяри, 2. Гуйуда баьлайыъы аваданлыг,

3.Конденсатйыьан, 4. Мяркязи ГПМ вя газ сярфюлчмя шябякяси, 5.
Газ нцмуняси эютцрмяк цчцн штусер, 6. Цфцрмя шамы, 7. Сонунъу
ашаьы тязйиг, 8. Сонунъу орта тязйиг, 9. Газ тянзимляйиъи шкаф.
231
 Qaz təsərrüfatının istismarında və qazın yanacaq kimi iş-
lədilməsində təhlükəsiz şərait yaradılmasına görə şəxsi məsu-
liyyət və cavabdehlik idarə daxili əmrlə rəhbərlikdə təmsil
olunan mühəndis-texniki işçilərdən birinə həvalə olunur.
Təsərrüfat sahələrinin sayı çox olan iri müəssisələrdə
müəssisə üzrə qaz təsərrüfatına məsul şəxsdən əlavə sexlər və
təsərrüfat sahələri üzrə də bu işə məsul şəxslər təyin oluna
bilərlər. Aşağıdakı tələblər müəssisə üzrə qaz təsərrüfatının
istismarına cavabdeh şəxsin vəzifə borcları sırasındadır:
1. Müəssisənin qaz təsərrüfatının istismarı işinə və qazın
təhlükəsiz işlədilməsinə ümumi rəhbərlik etmək.
2. Sexlər və təsərrüfat sahələri üzrə qaz təsərrüfatının
istismarına məsul şəxslərin işinə nəzarət etmək.
3. Təhlükəsizlik tədbirləri qaydalarının tələblərinə uyğun
olaraq mühəndis-texniki işçilərin, fəhlələrin dövrü olaraq
vaxtında bu iş üzrə biliklərinin yoxlanılmasına, qaz təsərrüfa-
tının istismarında qaz təhlükəli təmir-quraşdırma işlərində
təhlükəsizliyin gözlənilməsinə nəzarət etmək.
4. Sexlərdə və xidmət sahələrində işçi heyəti tərəfindən
növbə ərzində təmir, qaz uçotu və onun parametrlərinin dəyiş-
mələri barədə qeydlər aparılan jurnalları gündəlik yoxlamaq.
5. Qaz təsərrüfatının istismarına aid təlimatları, baş verə
biləcək mümkün qəzaların aradan qaldırılması palanını işləmək
və razılaşdırmaq.
6. Müəssisədə əlavə qazlaşdırma layihələrinə baxılması və
razılaşdırma, habelə müəssisənin və onun ayrı-ayrı sexlərinin
yenidən qurulması işlərinin icrası.
Müəssisədə qaz təsərrüfatına məsul şəxsin aşağıdakı
tədbirləri görmək səlahiyyətləri var:
1. “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları” üzrə
bilikləri yoxlanılmadan qaz avadanlıqlarına xidmət işini davam
etdirən və qaz təhlükəli işləri icra edən işçiləri dərhal iş
yerlərindən kənarlaşdırmaq.
2. “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları” üzrə
bilikləri yoxlanılmayan, ardıcıl olaraq iş yerində bu qaydaları
pozan mühəndis texniki işçilərin inzibati qaydada
232
cəzalandırılması barədə rəhbərliyə təqdimat vermək.
3.“Dövlətqaznəzarət” də qeydiyyatda olmayan, komissiya
tərəfindən istismara qəbul olunmayan, təhlükəsizlik,
qaydalarına uyğun sınaqdan keçirilməyən, istismarının davam
etdirilməsi təhlükəli sayılan qaz kəmərlərinin və onların
avadanlıqlarının istirmarı işini dayandırmaq.
Sexlərdə, təsərrüfat sahələrində qaz təsərrüfatının təhlü-
kəsiz istismarına məsul şəxslərin hüquq və vəzifələri müəssisənin
rəhbərliyi tərəfindən yazılmış qaz xidməti barədə əsasnamədə
və yaxud işin məsuliyyəti nəzərə alınmaqla işlənilmiş vəzifə təli-
matında müəyyən olunmuşdur.
“Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları” tələblərinin
pozulmasına görə günahı olan vəzifəli şəxs qaydanın pozul-
masının qəzaya və yaxud bədbəxt hadisəyə səbəb olmasından
asılı olmayaraq şəxsi məsuliyyət daşıyır. O həm də
tabeliyindəki şəxslərin təhlükəsizlik qaydalarını pozmalarına
görə cavabdehdir.
Qaz təsərrüfatının istismarı ilə əlaqəsi olan rəhbər və mü-
həndis texniki işçilər “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qay-
daları” və onların icra etdikləri işlərə uyğun suallar həcmində
imtahandan, “Dövlətqaznəzarət” müfəttişliyi tərəfindən təsdiq
olunmuş əsasnaməyə uyğun rəhbər və mühəndis-texniki işçi-
lərin təhlükəsizlik texnikasından biliklərinin yoxlanılması üzrə
komissiyadan keçməlidirlər. Komissiyanın işində “Döv-
lətqaznəzarət” müfəttişliyinin nümayəndəsi iştirak edir.
Qaz təhlükəli işləri icra edən fəhlələr təhlükəsiz iş qayda-
larına öyrədilməli və müəssisə rəhbərliyi tərəfindən verilmiş
xüsusi əmrlə “Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydalarına” uy-
ğun olaraq yaradılmış komissiya tərəfindən onların bu sahədə
bilikləri yoxlanılmalıdır.
Qaz təsərrüfatında tikinti və istismar işləri ilə məşğul olan
bütün mühəndis texniki işçilərə və fəhlələrə onların vəzifələrini
müəyyən edən istehsalat və vəzifə təlimatları verilməlidir. Hər
bir qazlaşdırılmış müəssisədə qaz təsərrüfatına aid bütün işçi
texniki sənədlər, o cümlədən işçi layihə sənədləri, qaz kəmərlə-
rinin, onun avadanlıqlarının komissiya tərəfindən istismara qə-
233
bul olunması, isə buraxılması aktları, işçi cizdilər, avadanlıq-
ların pasportları olmalıdır. Bu sənədlərin müəssisədə qorunub
saxlanılması qaydası müəssisə rəhbərliyi tərəfindən verilmiş
əmrlə təsbit olunur. Müəssisədə yerli iş şəraiti nəzərə alınmaqla
təhlükəsizlik texnikasının tələblərinə uyğun olaraq qaz avadan-
lıqlarının istismarı üzrə təlimatlar, sxemlər işlənilməli və
müəssisə rəhbərliyi tərəfindən təsdiq olunaraq iş yerlərində,
xidmət otaqlarında görünən yerlərdə divar üstündə asılmalıdır.
Bundan əlavə müəssiəsədə rəhbərlik tərəfindən işlənilib
təsdiq olunmuş “Qaz təsərrüfatında baş verə biləcək mümkün
qəza hallarının aradan qaldırılması” üzrə iş planının tələblərinə
uyğun olaraq işçilər arasında daimi maarifləndirmə işi
aparılmalıdır.
Yuxarıda qeyd olunan işçi təlimatlar və “Qaz təsər-
rüfatında baж verə biləcək mümkün qəza hallarının aradan
qaldırılması” üzrə iş planı müəssisənin qaz təsərrüfatında baş
verən hər hansı bir dəyişiklik nəzərə alınmaqla iki ildən artıq
olmayan müddət ərzində yenidən işlənilib təsdiq olunmalıdır.
Müəssisənin qaz şəbəkəsi və qaz avadnlıqları üzərində planlı
xəbərdarlıq baxışı və təmir işlərinin görülməsi nəzərə
alınmalıdır.Bu işlərin görülməsinə cavabdehlik və məsuliyyət
müəssisənin baş mühəndisinə və чъыгыш рфддфквф texniki
rəhbərlərindən birinə həvalə olunur, planlı xəbərdarlıq baxışı
və təmir üzrə nəzərdə tutulan bütün tədbirlər və görülən işlər
sənədləşdirilməlidir.
Qaz kəmərlərinə, onun avadanlıqlarına profilaktik xidmət
işləri müəssisənin öz gücü və imkanları ilə və yaxud bu işlər üzrə
ixtisaslaşmış müəssisələri cəlb etməklə göstərilə bilər. Bunun
üçün əvvəlcədən ixtisaslaşmış müəssisə ilə görüləcək xidmət
işlərinin həcminə görə qaz kəmərlərinə, onun bağlayıcı
avadanlıqlarına, qaz tənzimləyicisinə, təzyiq altında işləyən
qablara, texniki тцяфкце ölçü cihazlarına qaz odluqlarına, qaz
sərfölçən cihazlara profilaktika, cari təmir xidməti göstərilməsi
üzrə iki tərəfli razılaşdırılmış müqavilə bağlanılır.
Müqavilə öhdəliklərinin tələblərinə uyğun olaraq istər
qrafik üzrə, istərsə də qəza baş verdiyi hallarda olsun ,qarşı
234
tərəf öz xidməti borcunu yerinə yetirməlidir. Müəssisədə qaz
təsərrüfatına xidmət işləri üçün cavabdeh şəxsdən başqa müəs-
sisənin qaz təsərrüfatına yaxşı bələd olan ixtisaslı fəhlələrdən
ibarət az sayda yüksək dərəcəli çilingər ştat vahidləri saxlanıla
bilər.
Müəssisənin qaz xidməti müəssisə rəhbərliyinin sərəncamın-
dan asılı olaraq müəssisə üzrə baş mexanikin, baş energetikin
şöbələrindən birinin tərkibinə aid edilə və yaxud müssisənin
sərbəst struktur bölməsi kimi fəaliyyət göstərə bilər.
Struktur bölməsi kimi qaz xidmətinin fəaliyyəti, onun ştat
vahidlərinin sayı, qaz təsərrüfatının həcmi və mürəkkəbliyi,
onun istismarı çətinlikləri nəzərə alınmaqla işlənilmiş “Qaz
xidməti haqda əsasnamə” yə görə müəyyən edilir. “Qaz xidməti
haqda əsasnamə” müəssisənin təhlükəsizlik texnikası, yanğın-
dan mühafizə şöbələri ilə razılaşdırılaraq, müəssisə rəhbərliyi
tərəfindən təsdiq olunur.
Müəssisədə yanğından mühafizə şöbəsi olmadıqda bu
xidmət üzrə razılaşdırma ərazi üzrə yanğından mühafizə
xidməti ilə aparılmalıdır.
Müəssisə rəhbərliyi qaz xidmətini xidmət otağı, rabitə,
təmir alətləri, nəzarət ölçü cihazları, fərdi mühafizə geyimləri ilə
təchiz etməlidir.
Qaz xidməti otağında olmalıdır:
1.Müəssisənin qaz şəbəkəsinin planı və cizgiləri, mümkün
qəza hallarının aradan qaldırılması üzrə iş planı.
2.Qaz kəməri üzərində olan bağlayıcı avadanlıqların yeri
barədə yazılı məlumat.
3.Texniki sənədlər və görülən işlər barədə qeydiyyat
jurnalı.
4. Qaz xidməti üzrə işçilərin növbə qrafiki.
5. Müəssisənin qaz təsərrüfatının istismarı və qazın
işlədilməsi ilə əlaqəsi olan vəzifəli şəxslərin, “Dövlətqaznəza-
rət” müfəttişliyi yerli nümayəndəliyinin, qaz təchizatçı müəs-
sisənin, onun qəza təmiri xidmətinin telefon nömrələri yazılmış
siyahı.
Mərkəzləşdirilmiş qaz xidmətinin ştat vahidləri cədvəlinə
235
aşağıdakılar daxildir:
1.Xidmət rəisi – 1 vahid.
2.Qaz təsərrüfatının istismarı və təmir işləri üzrə usta – 1
vahid.
3. Həzarət- ölçü cihazları üzrə usta – 1 vahid.
4. Uyğun peşə üzrə çilingər – 2 vahid.
5. Diplomlu-дшыутяшнфдэ мц мфчеэ луюьцьшж мцышйцыш щдфт
elektrik qaynaqçısı – 2 vahid.
Bir qayda olaraq müəssisənin təşkilati strukturundan asılı
olaraq mərkəzləşdirilmiş qaz xidmətində mühəndis-texniki işçi-
lərin və fəhlələrin sayca tərkibi müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən
qaz təsərrüfatının həcmi və mürəkkəbliyi, o cümlədən qaz
xidməti üzərinə düşən vəzifələr nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.
Buna uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaz xidmətinin
tərkibi dəyişdirilə bilər.Belə ki, qaz xidməti ştat cədvəlinə daxil
olan nəzarət ölçü cihazları üzrə usta müəssisədə istehsalat
zərurəti ilə əlaqədar olaraq yaradılan nəzarət-ölçü cihazları
sexinin ştat vahidləri cədvəlinə daxil edilə bilər.

5.16. Qaz xidmətinin əsas vəzifələri

1. Müəssisəyə daxil olan təbii qaz axınının dəyişməsinə

rəğmən onun parametrlərinin ( təzyiqi, temperaturu, xüsusi
çəkisi,sıxlığı, istilikvermə qabiliyyəti, nəmliyi, fraksiya tərkibi)
dəyişməsinə daimi nəzarəti təmin etmək.
2. Qaz kəməri xəttinə, onun qaynaq və mexaniki birləş-
mələrinin kipliyinə, bağlayıcı avadanlıqlarının, başqa avadan-
lıqlarının işlək vəziyyətdə olamasına daimi nəzarət etmək.
3. Qaz kəmərlərini, onun avadanlıqlarını, nəzarət ölçü
cihazlarını təlimata və müəyyən olunmuş qrafikə uyğun təftiş
etmək, onlar üzərində təmir işləri aparmaq.
4. Qaz kəmərləri və onun avadanlıqlarının istismarında
yaranan qəza hallarını vaxtında aradan qaldırmaq.
Qaz xidmətinin aşağıdakı avadanlıqları olmalıdır:
1. Otaq, bina daxilində, quyu, tunel, kollektorda qazlılığı
müəyyən etmək üçün işlədilən əl ilə daşınan cihazlar.
236
 2. Təcridedici şlanqlı əleyhqaz və xilasedici çiyinüstü
qayışlı bel kəməri, kəndir.
3. Partlayışdan mühafizəli fanar.
4. U- şəkilli və yaylı nəzarət manometrləri
5. Yeraltı qaz kəmərlərində potensiallar fərqini ölçmək
üçün tətbiq olunan cihaz.
6. Təmir işlərini icra etmək üçün işlədilən müxtəlif alətlər
dəsti, istismarda olan avadanlıqlara aid materiallar, ehtiyat
hissələri, siyirtmələr və.s
7. Yanğınsöndürmə vəsaitləri
Yuxarıda sadalanan bütün bu avadanlıqların siyahısı
müəssisənin texniki, təchizat, energetika şöbələri rəislərinin və
qaz xidməti rəisinin birgə iştirakı ilə tərtib olunaraq
müəssisənin baş mühəndisi tərəfindən təsdiq olunmalıdır.

5.17. Qaz xidmətinin qaz təsərrüfatına aid texniki və

əməliyyat sənədləri
1. Müəssisə rəhbərliyi tərəfindən təsdiq olunmuş qaz
xidmətinə aid əsasnamə.
2. Onların konkret vəzifələri göstərilməklə, müəssisə və ayrı-
ayrı sahələr üzrə cavabdeh şəxslər təyin olunması barədə əmr.
3. Qaz təhlükəli odlu işlərin dörülməsinə hər hansı bir şəxsin
naryad(sərəncam kağızı) vermək, və yaxud mühəndis-texniki
işçilərdən hər hansı birinin qaz təhlükəli odlu işlərin icra
olunmasına rəhbərlik etmək hüquqlarını təsbit edən əmrlər.
4. Qaz xidməti işçilərinin təsdiq olunmuş vəzifə və istehsalat
təlimatları.
5. Yeraltı qaz kəmərlərinin bütün avadanlıqları ilə birgə icra
cizgiləri.
6. Qaz kəmərlərinin xətt nəzarəti üzrə marşrut xəritələri.
7. Qaz kəmərlərinin və QPS ların müəssisə tərəfindən
tərtib olunmuş texniki pasportları. (Istismar dövründə təmir və
avadanlıqların yenidən qurulması üzrə bütün görülən işlər
barədə pasportlarda qeydlər aparılmalıdır.)
8. Təhlükəsizlik norma və qaydalarına uyğun olaraq
237
müddəti göstərilməklə qaz kəmərləri və onun avadanlıqlarına
baxış keçirmək, onları təftiş etmək, onlar üzərində təmir işləri
aparmaq barədə iş planı və qrafik.

5.18. Qaz xidmətinin qeydiyyat jurnalları

1. İşçi heyətinin təhlükəsizlik texnikası üzrə təlimatlandırılması
barədə.
2. İşçi heyətinin təhlükəsizlik qaydalarına müvafiq olaraq
biliklərinin yoxlanılması barədə.
3. Qaz kəmərləri, onlar üzərindəki qurğular və qaz
avadanlıqlarının təftiş olunması, təmiri və onlara baxış keçirilməsi
barədə.
4. Siqnalizasiya və mühafizə sistemlərinin yoxlanılması barədə.
5. Nəzarət-ölçü cihazlarının yoxlanılması barədə.
6. Qaz təhlükəli işlərə naryad (sərəncam kağızı) verilməsi
barədə.
7. Təlimatın tələblərinə uyğun tədris-təlim məşqlərinin
keçirilməsi barədə.
8. Qaz kəmərlərinə azmış cərəyanların təsiri və bunun nəticəsi
olaraq kəmərlərin korroziyaya uğraması barədə.

5.19. Qaz işlədən qurğuların qaz şəbəkəsinə qoşulması qaydası

Qaz işlədən qurğuların qaz şəbəkəsinə qoşulması və

istismara buraxılması üçün aşağıdakı qaydalar mövcuddur:
Hər hansı bir müəssisənin qazlaşdırılmasının əsası ona
Respublika Шйешыфвш Штлшжфа Тфяшкдшнш tərəfindən qaz işlətmək
hüququ verən icazə kağızından ibarətdir.
Qaz təchizatçı müəssisə tərəfindən qaz şəbəkəsinə qoşulma
haqda verilmiş texniki şərt qaz işlədən qurğulara qaz veril-
məsinə icazə verən sənəd deyil. Ərazi üzrə “Dövqaznəzarət”
müfəttişliyinin rəsmi icazəsi olmadan hər hansı bir obyektin
qaz şəbəkəsinə qoşulması və kommunal-məişət ehtiyacı üçün
qaz işlədən qurğular istisna olunmaqla bütün qaz işlədən
qurğulara qaz verilməsi qadağandır.
Kommunal-məişət ehtiyacı üçün qaz işlədən qurğular
238
aşağıdakılardır:
1. İctimai iaşə müəssisələrində, sanatoriyalarda və istirahət
evlərində əhaliyə yemək hazırlamaq üçün işlədilən qurğular.
2. İctimai iaşə müəssisələrini, uşaq evlərini, hamamları,
əhaliyə məişət,ticarət xidməti müəssisələrini, yaşayış, tədris,
idman, xəstəxana, mehmanxana binalarında otaqları isitmək
və isti su ilə təchiz etmək üçün tətbiq olunan kommunal-məişət
qazanxanaları.
Qaz işlədən qurğunun sahibi olan istismarçı müəssisə onun
qaz şəbəkəsinə qoşulub istismara buraxılmağa hazır olması
barədə 10 gün qabaq qurğuya baxmaq üçün rəsmi surətdə ərazi
üzrə müvafiq “Dövqaznəzarət” müfəttişliyinin nümayəndəsini
dəvət edir.
Qaz şəbəkəsinə qoşulmağa icazə yazılı şəkildə, iki nüsxədən
ibarət olmaqla və etibarlılıq müddəti göstərilməklə verilir. İcazə
kağızının bir nüsxəsi qaz işlədən qurğunun sahibində ikinci
nüsxə isə yerli qaz təchizatçi müəssisənin nümayəndəsində
qalır. Qurğuda rejim sazlama işlərinin aparılması ilə əlaqədər
olaraq onun qaz şəbəkəsinə qoşulması görülən işlərə uyğun
məzmunda aktlaşdırılır.
Yanacaq işlədən qurğunun sənaye istismarına icazə rejim-saz-
lama işləri sona çatdırıldıqdan və aşağıdakı sənədlər təqdim olun-
duqdan sonra “Dövqaznəzarət” müfəttişliyi tərəfindən verilir;
1. Qurğuya qaz işlətmək hüququ verən icazə kağızı.
2. Texniki layihə-smeta sənədləri.
3. Layihədən mümkün meyillənmələrin əsaslandırılmış
məzmunda tərtib olunaraq layihəçi müəssisə ilə razılaşdırılmış
cizgi və aktları.
4. Işçi cizgilər.
5. Icraçı cizgilər, qaz işlədən avadanlıqların və qaz
odluqlarının pasportları.
6. Sınaq aktları, avadanlıqların quraşdırılması və istismarı
üzrə təlimatlar.
7. Yarımçıq qalmış işlərin siyahısı.
8. Qurğunun quraşdırıcı müəssisədən qəbul edilməsi barədə
sifarişçi müəssisənin qəbul komissiyasının tərtib elədiyi akt.
9. Qaz odluqlarının quruluşu, tipi və sayı barədə məlumat
239
kağızı.
10. Qaz tənzimləyici avadanlıqların quruluşu və tipi barədə
məlumat kağızı.
11. Nəzarət-ölçü cihazlarının quruluşu və tipi barədə
məlumat kağızı.

5.20. Кянд тясяррцфатынын вя кянд йашайыш

məntəqələrinin истилик-газ тяcщизаты

Кянд тясяррцфаты вя онун йашайыш сащяляринин газ тяcщизаты

мянбяйи яразидян кечян маэистрал вя пайлайыcы газ кямяр-
ляриндян олан айрылмалар цзяриндя гурашдырылан ГПС-лардыр. Район
мяркязиндян фяргли олараг кяндлярдя щялялик бир нечя фярди
истиханалар истисна олмагла ящямиййятли дяряcядя газ ишлядян
мяишят вя сянайе обйектляри йохдур.
Бу истиханаларда ися газдан истифадя мювсцмц олмагла ил
ярзиндя гейри стабилдир. Евлярин демяк олар ки, щамысында газ
cищазлары ики вя йахуд дюрд эюзлц газ собаларындан, радиатор типли
гыздырыcы собалардан вя щамам су гыздырыcыларындан ибарятдир.
Кянддя тяркиби 4 няфярдян ибарят бир аилянин 2004-cц илин апрел,
май вя ийун айлары цзря (91 эцн) ишлятдикляри тябии газын мигдары
дягиг арашдырмаларын нятиcясиня эюря 400 куб метр олмушдур.
Иситмя мювсцмцнцн Азярбайcан Республикасы яразиси иглими
шяраитиндя 6 айдан ибарят олмасы нязяря алынмагла бу рягям
иситмя мювсцмц цчцн тяхмини олараг 2,5 дяфя артыг щесабланса,
мялум олар ки, кянд шяраитиндя тяркиби 6 няфярдян ибарят олан бир
аилянин анcаг мяишят ещтийаcы цчцн ишлятдийи газын мигдары ил
ярзиндя ≈ 3000 м3. олар. Щал-щазырда бир чох кяндлярдя сакинлярин
юзляри тяряфиндян кянд тясяррцфаты мящсуллары йетишдирмяк цчцн
йарадылан кичик щяcмли фярди истиликханалар мювcuddur. Bu
istilikxanaların qızdırıcı sistemlərində гейри стандарт cihazların вя
одлугларын тятбиг олунмасы щям “Qаз тясяррцфатынын истисмарында
тящлцкясизлик тядбирляри гайдалары” нын позулмасы, щям дя ишлядилян
газын учотунун апарылмасында уйьунсузлуг йаранмасы бахымындан
онларын бу вязиййятдя истисмары гянаятбяхш дейил. Азярбайcан
Республикасы истяр енерji eщтийатлары вя онларын истещсалы, истярся дя

240
тябии газ nəqli системляринин яразиляр цзря дцзцлцшц бахымындан
эцcлц игтисади-cоьрафи имканлара маликдир.
1020-1220 мм.-лик (Л=210 км.) Газымяммяд-Астара
маэистрал газ кямяри cянуб зонасынын, 400-1220 мм.lik
Газымяммяд-Аьдаш-Газах маэистрал газ кямяри шярг-гярб
зоналарынын, 1220 мм.lik Газымяммяд-Ширвановка маэистрал газ
кямяри ися шимал зонасынын ящатя даирясиндядир.
Беля шяраитдя республиканын щяр щансы бир яразисиня узагда йер-
ляшян мядяндян вя йахуд йералты газ сахлама аnбарындан газ
тяcщизаты цзря qaz nəqli системi йаратмаьа ещтийаc галмыр.
Азярбайcанын район мяркязляринин вя кянд йашайыш
məntəqələrinin газлашдырылмасы ишляринин ясасы 1970-ci илlərдян
гойулмушдур вя давам етдирилир. Маэистрал газ кямярляринин ящатя
даирясиндян кянарда йерляшян уcгар район вя кянд йашайыш
məntəqələri ися майе газ йанаcаьы иля тяcщиз олунмушдур.
Бир сыра район вя кяндлярдя тикинтидя мемарлыг бахымындан
йашайыш евляринин дцзцлцшцндя низамсызлыг олдуьундан, газлашдыр-
ма ишляринин эюрцлмяси цчцн лайищя-смета сянядляри тяртиб олунар-
кян ейни məntəqədə мцхтялиф гурашдырма ишляринин эюрцлмясинин
вя ялавя аваданлыгларын тятбиг олунмасынын нязяря алынмасына
ещтийаc йараныр.
Мясялян, мювъуд вязиййятдя еля район, кянд, йашайыш mən-
təqələri вардыр ки, евлярин дцзцлцшцня эюря газлашдырма кяндин аз
щяcмли тябии газ istehlakçısı олмасына бахмайараг, орада щям
даиряви, щям дя далан газ кямярляри системи тятбиг олунмагла
апарылмалыдыр. Бу ашаьы тязйигли пайлайыcы газ кямярляри цзяриндя
ялавя Газ бюлцшдцрцcц шкафлар гойулмасына, тикинтийя нормадан артыг
бору материалы ишлядилмясиня сябяб олур. Йени йашайыш məntəqə-
lərinin тикинтиси ишляри лайищяляндириляркян бу щал нязяря алынмалыдыр.
Мювcуд шяраитдя нисбятян баща баша эялся дя, бу ишляр Астара,
Лянкяран, Масаллы, Cялилабад, Билясувар, Салйан, Yardımlı və Lerik
районu şəhər вя кяндляриндя ящалинин тябии газа олан тялябатынын
юдянилмяси мягсяди иля лайищяляндирилиб иcра олунмушдур.
Шимал ДРЕС, 1 вя 2 сайлы ИЕМ-ляри, Яли-Байрамлы, Мин-
эячевир, Сумгайыт истилик-електрик мяркязляриндя йцксяк темпе-
ратурлу бухар истещсал олунур. Бу истилик енерjисини мювсцмц олараг

241
мяркязляшдирилмиш гайдада апарылмыш лайищяляндирмя ишляри
ясасында иткийя йол вермядян йахын ятрафын йашайыш массивляринин,
кянд тясяррцфаты ящямиййятли истиlikханаларын гыздырыcы системляриня
вермяк олар вя аз да олса гыш айларында тябии газын ишлядилмясиндя
йол верилян исрафчылыьын гаршысы алынар.
Азярбайcанын Сийязян (Галаалты), Астара, Лянкяран, Масаллы,
Кялбяcяр районлары яразиляриндя гейри мящдуд щяcмли исти су
йатаглары вар. Йерин тякниндян щеч бир эеофизики тядгигат вя газма
ишляри апарылмадан тябии щалда чыхан бу исти сулардан щялялик анcаг
мящдуд шякилдя бир сыра хястяликлярин мцалиcяси цчцн истифадя
олунур вя галан су йахынлыгда олан чайларла ахыб дянизя тюкцлцр.
Тябии исти су йатаглары иля зянэин олан бу яразилярдя кянд
тясяррцфаты мящсулларынын истещсалы цзря мювсцмц гайдада ишляйян
истиlikханаларын лайищяляндирилиб тикилмяси вя бу исти су енерjисинин
йахынлыгдакы санаторийаларын, истиращят евляринин, истиlikханаларын
гыздырыcы системляриндя тятбиг олунмасы, енерjи ещтийатларындан даща
сямяряли истифадя олунмасы бахымындан гянятбяхш оларды.

5.21. Газ одлуглары

Газ одлуглары дахилиндя йаранан газ-щава гарышыьыны низамлы
гайдада йандырмагла тяляб олунан истилийи алмаг цчцн мяишятдя вя
сянайедя ишлядилян газ cищазлары, истилик системляри цзяриндя гураш-
дырылан аваданлыглардыр. Одлуглар йанмайа щава ахыны вермяк гу-
рулушуна, йандырылан газын вя щаванын номинал тязйигляриня, газын
йанма истилийиня, мяшялинин номинал узунлуьуна, номинал истилик
эцcцня вя с. эюря фярглянирляр. Газын бцтцн баьлайыcы avadan-
lıqlardan вя тянзимляйиcидян сонра одлуг гаршысында максимум
истилик эцcцня уйьун олан тязйиги максимал тязйиг, минимум
истилик эцcцня малик олан тязйиги ися минимал тязйиг адланыр.
Бцтцн баьлайыcы avadanlıqlardan вя тянзимлəйиcидян сонра
атмосфер тязйигиндя йанма камерасында номинал истилик эцcцня уй-
ьун олан тязйиг щаванын одлуг гаршысында номинал тязйиги адланыр.
Газ одлуглары тяйинатларына вя тятбигləriня эюря мцхтялиф конс-
труксийалар цзря нязяри вя тяcрцби тядгигатлар ясасында щазырланырлар.

242
 Газын номинал тязйигиндян асылы олараг одлугларын фярглянмяси

Cədvəl 5.21.1

Ашаьы тязйигли. 500 мм. су сцтуну щяддиня гядяр.

500 мм.-дян 1000 мм. су сцтуну щяддиня
Орта тязйигли.
гядяр.
Йухары тязйигли. 1000 мм. су сцтуну щяддиндян йухары.

Щаванын номинал тязйигиндян асылы олараг одлугларын фярглянмяси

Cədvəl 5.21.2

Ашаьы тязйигли. 100 мм. су сцтуну щяддиня гядяр.

100 мм.-дян 300 мм.су сцтуну
Орта тязйигли.
щяддиня гядяр.

Йухары тязйигли. 300 мм.су сцтуну щяддиндян йухары.

Одлуглар лазым олан газ ахыны мигдарынын минимум изафи

щава гарышыьы иля там йанмасыны тямин етмялидир.

5.22. Газ cищазлары

Газ cищазлары мяишят вя сянайе ящямиййятли олмаларына эюря

фярглянирляр.
Автоматик идаря олунан су гыздырыcылары, ики-дюрд эюзлц газ
plitələri, истилик верян газ собалары ян эениш йайылмыш мяишят газ
cищазларыдыр.
Газын одлугда там йанмасы вя одлуьун давамиййятли иш-
лямяси мяишят газ cищазларына олан ян ясас тялябатдыр. Су
гыздырыcылары щяcм вя ахын цзря гыздырылан формада olmaqla
щазырланырлар.
243
 Биринcидя су щяcм цзря гыздырылыр вя она йахын ətrafda yerləşən
исти су иля гыздырылан иситмя системлярини гошмаг олар. Ахын цзря
гыздырыcыда ися су йанма камерасында одлугдан чыхан аловун
ящатя даирясиндя йерляшян иланвари борудан ахыб кечяркян гызыр.
Автоматик су гыздырыcыларында йанма камерасына дахил олан
йанма мящсулу ахыны суйун температурунун галхыб енмясиня, су
ахынынын сярфиня вя тязйигиня мцтянасиб олараг тянзимлянир. Сянайе
ящямиййятли газ cищазлары Истилик-електрик мяркязляриндя, иcтимаи-
иашя оcагларында, хястяханаларда, щярби щиссялярин иашя вя мяишят
хидмяти сащяляриндя, газанханаларда, металлурэийа, шцшя, чюряк,
гяннади, керамика истещсалы цзря ихтисаслашмыш ири тясяррцфат
сащяляриндя ишлядилир. Yaşayış binalarının mənzillərində və fərdi yaşa-
yış evlərində mənzildaxili qaz kəmərlərinin, işlədilən qaz cihazlarının
təhlükəsiz istismar edilməsinə, onların saz vəziyyətdə saxlanılmasına
mənzil və ev sahibləri cavabdehdirlər.Yaşayış binalarının, binadaxili
qaz kəmərlərinin, qaz avadanlıqlarının cari və əsaslı təmiri bina sahib-
lərini sifarişləri ilə bağlanmış müqavilələr əsasında ixtisaslaşdırılmış
təmir-tikinti idarələri tərəfindən yerinə yetirilməlidir.

5.23. Evlərdə və müəssisələrdə quraşdırılan tüstü çəkən

bacalar haqda

Yanmadan yaranan məhsulu kənar etmək qaydasına görə qaz

cihazları iki qrupa bölünürlər; məhsulu işlədildiyi yerə buraxan və
tüstü çəkən boruya ayıran qaz cihazları. Birinci qrupa bütün qaz
plitələri və istilik gücü 8000 kkal/saata-dək olan axarlı qaz su
qızdırıcıları, ikinci qrupa isə istilik gücü 8000 kkal/saatdan yuxarı
olan axarlı qaz su qızdırıcıları, həcmli su qızdırıcıları, qaynadıcılar,
iri həcmli qazanlar və sair aiddir.

244
Шякил 27. Биналарын дамларында тцстц боруларынын дцзцлцш
гайдасы.

Шякил 30. Газ

ъищазларынын тцстцчякян
баъайа бирляшдирилмяси.

1. Бирляшдириъи бору,
2. Мящдудлашдырыъы
щялгя
3. Тямизлямя эюзлцйц
4. Семент палчыг.

245
 Qaz cihazı tüstüçəkən bacaya yaşayış üçün olmayan otaqdan
çəkilməklə 0,3-0,5 mm. qalınlıqlı, dam örtükləri üçün tətbiq
olunan taxtapuş dəmirindən düzəldilmiş boru ilə birləşdirilir.
Birləşdirilən borunun diametri cihazın tüstü çıxışı borucuğunun
diametrindən yuxarı olmalıdır.
Cihazın istilik gücündən asılı olaraq cihazla tüstüçəkən bacanı
əlaqələndirən borunun dimetri 95-125, 120-150 mm. ola bilər.
Cihazın tüstü çıxışı borucuğundan tüstüçəkən bacanın giriş
yerində üfüqi boru sahəsi oxunadək olan şaquli sahənin
hündürlüyü 500 mm. dən aşağı olmamalıdır.
2,7 metr hündürlüklü otaqlarda qoyulan, tüstü çıxışını avtoma-
tik kəsən mexanizmli qaz cihazları üçün şaquli sahənin hündürlüyü
250 mm, belə mexanizmi olmayan qaz cihazları üçün isə bu
hündürlük 150 mm. həddinədək azaldıla bilər. Qaz cihazı ilə tüstü
çəkən boru arasındakı birləşdirici boruların uzunluğu mümkün
qədər az olmalıdır. Əks halda uzun məsafədə yaranan yerli müqa-
vimət və soyuma tüstüçəkən bacada boşalmaya səbəb olur.Ona
görə də üfüqi sahənin uzunluğunun cəmi yeni tikilmiş evlərdə 3
metr, mövcud köhnə evlərdə isə 6 metrdən çox olmamalıdır.
Qaz cihazı ilə tüstüçəkən bacanı əlaqələndirən birləşdirici bo-
ruda yanma məhsulunun tərkibindən ayrılan nəmlik kondensatı ya-
rana bilməsi nəzərə alınmaqla borular , qaz cihazına tərəf müəyyən
qədər aşağı mailliklə, bir-birinə borunun diametrindən aşağı olma-
yan ölçüdə axının istiqaməti üzrə kip olaraq keçirilməklə quraşdı-
rılmalıdır. Borunun tüstü çəkən bacaya daxil olduğu oyuğun aşağı
hissəsində bacanı təmizləmək üçün qapaqlı ciblik qoyulmalıdır.
İşin sonunda quraşdırılan borular odadavamlı lak ilə rənglənir.
Binaların əsas divarlarına yerləşdirilən tüstüçəkən bacalar
qırmızı odadavamlı kərpicdən, asbestsement və saxsı borulardan
istifadə etməklə inşa olunurlar.
Bacanın divarından istilik itkisi su buxarlarının kondensasiya
olunmasından yayınmaq və baca daxilində axının hesabi süstləşmə
həddini sabit saxlamaq məqsədi ilə minimum miqdarda olmalıdır.
Yanma məhsullarının bacanın çıxışındakı temperaturu onların şeh
nöqtəsi yaranma temperaturundan aşağı olmamalıdır(65-60 0S).

246
 Yeni tikilən yaşayış binalarında hər bir qaz cihazı üçün ayrıca
tüstüçəkən bacanın olması nəzərdə tutulur.Mövcüd binalarda bir
tüstüçəkən bacaya bir mərtəbəli və yaxud müxtəli mərtəbələrdə
yerləşən iki qaz cihazının birləşdirilməsinə o halda yol verilir ki,
yanma məhsulları bacaya müxtəlif səviyyələrdə , bir-birindən 500
mm.–dən az olmayan məsafə həddində aralı olmaqla daxil
olsun.İctimai iaşə qaz plitələrindən, iri bişirmə və qızdırma
qazanlarından ayrılan yanma məhsullarını kənar etmək üçün 10
metr uzunluqlu, üfüqi vəziyyətdə qoyulmuş, içərilərilərinin
təmizlənməsi əlverişli olan bacaların quraşdırımasına yol verilir.
Belə bacalarda axının seyrəldilməsi baca qapaqları ilə tənzimlənir.
Baca qapaqlarından 15 mm. dən az olmayan diametr ölçüsündə
ventilyasiya deşikləri açılır. Bu yanma yerində odluğa və bacaya
gedən qaz aparan boruya yığılan partlayış təhlükəli qaz-hava
qarışığının törədə biləcəyi fəsadın qarşısını alır. Bacanın keçdiyi
yerlərdə ağac materiallı konstruksiyaların bacaya toxuna biləcəyi
mümkün olduğu hallarda, baca odadavamlı materaiallarla təcrid
olunmalıdır. Bacanın normal işi küləkli vaxtlarda havanın
damların, yüksək mərtəbəli qonşu binaların, ağacların və başqa
maneələrin üstü ilə burulub yayıldığı zaman yaranan külək
dayağının olmadığı hallarda təmin olunur.
Ona görə də evlərin damları üstündə bacaların uclarının (tüstü
borularının) qoyuluşu aşağıdakı kimi olmalıdır:
1.Damın belindən 0,5 metr hündür və 1,5 metrdən uzaq
olmayan məsafədə üfüqi xətt üzrə düzülməklə.
2.Əgər onlar damın belindən 1,5-3 m aralıdırsa, damın beli
səviyyəsində.
3.Damın belindən 3 metr aralı, beldən aşağı doğru başlayan 100
– lik bucaq altındakı üfüqi xətt üzrə.
Bütün hallarda damın birləşən hissəsi üzrərində tüstü borusu-
nun hündürlüyü 0,5 metr-dən az olmamalıdır. Damların üstündəki
tüstü boruları atmosfer yağıntılarından üzərilərində xüsusi metal
çətirlər qurulmaqla, ya da üzəriləri kərpiclə tikilməklə qorunur.
Bacaların kipliyi bacaya tüstü verməklə və yaxud onun daxi-
lində elektrik lampası gəzdirməklə yoxlanılır. Bacanın en kəsiyinin
sahəsi ona birləşdirilən boruların en kəsiyindən aşağı olmamalıdır.
247
Bacanın en kəsiyinin artırılması tüstü qazlarının axın sürətini azal-
dır. Bununla əlaqədər olaraq daxildə soyuma, axında seyrəklənmə
baş verir və bacada su baxarının kondensasiya olunmasına şərait
yaranır.Bacanın en kəsiyi aşağıdakı düsturla hesablanır.
F=K• Q √H ; Burada F- en kəsiyi sahəsi, sm2. K-sınaq əmsalı;
30 Mkal/saat istilik gücü üçün K=0,02 daha yüksək istlik gücü üçün
K=0,03; Q-cihazın istilik gücü, kkal/saat; H-bacanın hündürlüyü,
metr.Bacanın en kəsiyi bir ədəd axarlı su qızdırıcısı üçün 150, АГВ-
80 tipli su qızdırıcısı üçün – 80, ictimai iaşə qaz plitiləri, bişirmə və
qaynatma qazanları üçün onların istilik gücündən asılı olaraq 300-
600 sm2 ölçüdə olmaqla müəyyən edilmişdir.
Düstürdan göründüyü kimi bacanın sahəsi onun
hündürlüyünün azalmasından asılı olaraq artır.
Təbii və neftli səmt qazlarının məişətdə və sənayedə təhlükəsiz,
hər hansı zəhərlənmə hallarından yayınmaqla işlədilməsində tüstü
çəkən boruların qeyd olunan qaydalar üzrə qurulması, vaxtında
təmizlənməsi, hər isitmə mövsümünün başlanğıcında və sonunda on-
lara texniki xidmət göstərilməsi mühüm rol oynayır. Yadda saxlamaq
lazımdır ki, fərdi yaşayış evlərində və binalarda bacaların
təmizlənməsi işi sakinlərin özləri tərəfindən aparılmalıdır.
Sənaye və məişət müəssisələrində bacaların hər an normal və-
ziyyətdə olmasına müəssisə daxili əmrlə müəssisənin qaz təsər-
rüfatının təhlükəsiz istismarına cavabdeh şəxs kimi təyin olunmuş
müəssisənin mühəndis-texniki işçilərindən biri- məsuliyyət daşıyır.
5.24. Qaz təhlükəli təmir-quraşdırma işlərinin texnologiyası
Magistral və paylayıcı qaz kəmərlərində, Qaz kompressor
stansiyalarında, Yeraltı Qaz saxlama anbarlarında və ümumilikdə
bütün qaz təsərrüfatı sahələrində təmir quraşdırma, qəza
hadisələrinin ləğvi üzrə görülən qazla kəsmə, qazla qaynaq, elektrik
qövsü ilə qaynaq işləri qaz təhlükəli odlu işlərdir.
Qazçıxarma mədənlərindən YQSA-na, QKS-dan QPS-lara, iri
həcmli təbii qaz istehlakçı məntəqələrinə qaz ötürmək üçün tətbiq
olunan magistral qaz kəmərləri qiymətli və mürəkkəb yeraltı
qurğular sisteminə aiddir.
Uzunmüddətli fasiləsiz fəaliyyəti, yüksək məhsuldarlığı,
248
iqtisadi baxımdan polad boru kəmərləri ilə nəqletmə işində izafi
xərclərin az olması səbəbindən Respublikamızda müxtəlif təyinatlı
qaz kəmərlərinin layihələndirilib tikilməsinə geniş imkanlar
yaradılmışdır.
Torpağa yerləşdirilən polad boru kəmərləri hər hansı bir
formada olursa olsun (torpağın nəmliyi, torpaq çökməsi, korroziya
örtüyünün zədəsi, azmış cərəyanların təsiri) torpağın korroziya
aktivliyinin təsirinə məruz qalır. Bunun da nəticəsində tədricən
qaynaq tikişlərinin dağılması, boru divarında korroziya çöküntüləri
və mikrodeşiklərin əmələ gəlməsi baş verir. Mahiyyətindən asılı
olaraq yaranan hər bir zədə əhəmiyyətli miqdarda real qaz itkisinin
yaranmasına səbəb ola bilər.
Belə halların aradan qaldırılması üçün qaz kəmərinin təmirə
saxlanmasına zərurət yaranır.
Qaz kəmərinin müntəzəm olaraq vaxtında yoxlanılması və təmir
olunması onun etibarlı, həm də fasiləsiz işləməsini təmin edir.
Qaz kəmərləri üzərində aparılan təmir işlərinin ən çoxu qaz
təhlükəli şəraitdə metalların oksigen kəskisi ilə kəsilməsi və
elektrik qaynaq işi tətbiq etməklə görülən odlu işlərdir. Qaz
kəmərlərinin təmiri, qaz kəmərlərində baş vermiş qəzaların ləğvi,
texniki zərurətlə bağlı qaz kəmərlərinə müxtəlif birləşmələrin
aparılması aşağıdakı mərhələlər üzrə icra olunur:
1. Təmirə hazırlıq işləri;
2. Torpaq-qazma işləri görülməklə boru kəməri yerləşən
xəndəyin üstünün açılması;
3. Boru kəməri səthinin korroziya məhsullarından və köhnə
korroziya əleyhinə izolyasiya materialları örtüyündən
təmizlənməsi;
4. Qaz ilə kəsmə və elektrik qaynaq işləri;
5. Təmir olunmuş qaz kəməri sahəsinin izolyasiya olunması və
örtüyün mühafizə keyfiyyətinin yoxlanması;
6. Təmir sahəsinin möhkəmliyə və kipliyə sınaqdan
keçirilməsi;
7. Xəndəyin üstünün örtülməsi.
Yuxarıda qeyd olunan hər bir əməliyyat ayrı-ayrılıqda
müəyyən olunmuş ardıcıllıqla və texniki tələblər gözlənilməklə
249
icra olunmalıdır. Bu işlərin icra olunmasında başlıca olaraq
təhlükəsizlik texnikası baxımından işlək magistral qaz
kəmərlərində görülən odlu işlərə daha məsuliyyətlə yanaşılması
nəzərə alınmalıdır. Ona görə də qaz kəmərlərində odlu işlərin icra
olunmasına yüksək ixtisaslı fəhlələr və təcrübəli mühəndis-texniki
rəhbər mütəxəssislərdən ibarət işçi heyəti cəlb olunmalıdır.
Magistral qaz kəmərlərində görülən odlu işlərin qaz təhlükəliliyi
ondan ibarətdir ki, bu işlərin icrası dövründə iş yerində müəyyən
şəraitdə qaz-hava qarışığının partlayış təhlükəsinin olması və işçi
heyətinin qazdan zəhərlənməsi halları mümkündür.
Qaz təhlükəli odlu işlər iş yerinin təzyiq altında olan işlək
sistemdən bağlayıcı avadanlıqlar vasitəsi ilə tam təcrid olun-
masından sonra icra olunur. Qaz təhlükəli odlu işlər iş yerində
təzyiqin 40-150 mm. su sütunu intervalının işin başlanğıcından
sonunadək tam ciddiliklə gözlənilməsi şərti ilə yerinə
yetirilməlidir. Belə ki, iş yerində təzyiqin 40mm. su sütunu
həddindən aşağı enməsi partlayış təhlükəli hava-qaz qarışığının
yaranmasına səbəb olacaq, yaxud 150 mm. su sütünundan
yuxarı qalxması, tədricən şiddətlənən yanğına səbəb olacaq və
alov işçi heyətinin sərbəst işləməsini mümkünsüz edəcək.
Qaz təhlükəli odlu işləri xarakterlərinə görə iki yerə
bölmək olar:
1.Qəza hadisələrinin ləğvi üzrə görülən işlər.
Qaz kəmərlərində və onun təsərrüfat sahələrində partlayış
baş verdikdə, təbii fəlakət, mexaniki və yaxud elektrokimyəvi
zədə nəticəsində güclü qaz buraxılışı əmələ gəldikdə, bütün bunlar
tələfata, çox miqdarda qaz itkisinə səbəb olduqda baş vermiş
qəzanın nəticələri tez bir zaman ərzində ləğv edilməli və sistemin
qəza baş verənə qədər mövcüd olan ahəngdar işi bərpa
olunmalıdır.
2.Planlaşdırma üzrə görülən işlər.
Yeni tikilmiş qaz kəmərləri sistemlərinin, qaz avadan-
liqlarının, Qaz Kompressor stansiyalarının Yeraltı Qaz sax-
lama anbarlarının, Qaz paylayıcı stansiyaların təmir olunmuş
sahələrinin və hissələrinin qaz təhlükəli odlu iş görülməklə
təzyiq altında olan işlək sistemə birləşdirilməsi işləri qəza
250
hadisələrinin ləğvi işlərindən fərqli olaraq qabaqcadan tərtib
olunmuş plan üzrə aparılır.
Bu işlərin əsas icraçısı olan Qəza təmiri xidməti mühəndis-
texniki heyətin çilingər və qaynaqçılarının, o cümlədən bütün
işin icraçılarının üzərinə bu işdə təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl
etmək baxımından böyük məsuliyyət düşür.
Onlar qaz təhlükəli odlu işlərin görülməsi üzrə xüsusi
tədris keçib, dövrü olaraq imtahan verməlidirlər.
İşin həcmindən asılı olaraq Magistral qaz kəmərləri idarə-
sinin müvafiq əmri ilə qaz təhlükəli odlu işin görülməsinə məsul
şəxs – işin rəhbəri təyin olunur və işin icrası müddətində işlə
əlaqədər bütün texnoloji ardıcıllıq, iş yerinin material-texniki
təchizatı, işçi qüvvəsinin aidiyyatı üzrə səfərbər olunub səmərəli
işlədilməsi, işçi heyətinin işin texnalogiyasına uyğun
təlimatlandırılması, iş yerinin işıq və rabitə sistemləri ilə təchiz
olunması, təmir üçün tam təhlükəsiz şəraitin yaradılması tam
məsuliyyətlə ona həvalə olunur.
İşin həcminə və məsuliyyətinə görə qaz təhlükəli odlu işin
görülməsinə rəhbər Magistral qaz kəmərləri idarəsinin rəisi,
Baş mühəndisi Qəza təmiri xidməti rəisi, Xətt istismarı xidməti
rəisi təyin oluna bilər.Işin icrasına başlamazdan öncə bütün işçi
heyəti briqadası qaz təhlükəli odlu işin rəhbərinin iştirakı ilə
rəsmi qaydada təlimatlandırılır. Qaz təhlükəli odlu işin rəhbəri
işin ünvanı, xarakteri və həcmi barədə idarənin Baş dispetçer
xidmətinə, bilavasitə idarənin texniki- istehsalat şöbəsinə
məlumat verir. Qaz təhlükəli odlu işin icrası üzrə iş palanı və
işin görülməsinə icazə kağızı (naryad) Magistral qaz kəmərləri
idarəsinin texniki-istehsalat şöhbəsi tərəfindən tərtib olunub,
icra üçün əmrlə birgə işin rəhbərinə təqdim olunur.
İş planı Magistral qaz kəmərləri idarəsinin rəisi və yaxud
Baş mühəndisinin imzası ilə təsdiq olunmalıdır.Iş bütünlüklə icra
olunduqdan sonra qaz təhlükəli odlu işin rəhbəri işin planını və
işə aid müvafiq qeydlər aparılmış icazə kağızını (naryad) Magistral
qaz kəmərləri idarəsinin texniki-istehsalat şöbəsinə qaytarır. Işin
gedişində qaz kəmərləri, QPS, QKS, YQSA və yaxud onların
avadanlıqlarında yaranan hər hansı bir texniki dəyişmə barədə

251
işin rəhbəri rəsmi olaraq Baş dispetçer xidmətinə və Magistral
Qaz kəmərləri idarəsinin texniki-istehsalat şöbəsinə məlumat
verir. Məlumatda qeyd olunan hər hansı bir dəyişmə aidiyyatı
üzrə qaz kəmərlərinin, QPS, QKS, YQSA-nın pasportlarında və
baş dispetçer xidmətində olan əsas cizgidə 24 saat müddətindən
gec olmayaraq müvafiq düzəlişlər aparılmaqla Magistral Qaz kə-
mərləri idarəsinin Baş mühəndisi tərəfindən təsdiq olunmalıdır.

5.25.Təmir işləri ilə əlaqədər görülən

torpaq-qazma işləri

Qaz kəmərlərinin ətrafında torpaq-qazma işləri adətən

qazma alətlərindən və maşınlarından istifadə etməklə, xidmət
sahəsinin, Qəza təmiri sexinin mühəndis-texniki işçilərinin və
çilingərlərdən ibarət işçi heyətinin iştirakı ilə aparılır. Torpaq-
qazma işlərinə başlamazdan öncə yaxın ətrafda yerləşməsi
güman olunan yeraltı mühəndis kommunikasiyalarının (su,
kanalizasiya borularının, elektrik və rabitə kabellərinin)
aidiyyatı üzrə təsərrufat rəhbərlikləri bu barədə əvvəlcədən yazılı
xəbərdar edilməli, qazma işləri aparılarkən iş yerində onların
nümayəndələrinin iştirakı məğbul sayılmalıdır.
Quyu-çala elə ölçüdə qazılmalıdır ki, qəzanın ləğv edilməsi
prosesində bütün mexaniki uyğunlaşdırma, qaynaq işlərinin sərbəst
icra olunması təmin olunsun.
Xəndəyin mailliyi torpağın mailliyinə uyğun olaraq
düzəldilməlidir. Sulu-palçıqlı quyu-çala və yaxud xəndəkdə su
yığıntısı müşahidə olunarsa, bu əl və yaxud elektrik nasosu ilə
kənar edilməlidir.
Bataqlıq yerlərdən keçən qaz kəmərlərini aşkarlamaq üçün
quyu-çala və yaxud xəndək qazmaq işi müəyyən çətinliklərlə
alınır. Şəkildə bataqlıq ərazilərdə torpaq-qazma işlərində tətbiq
olunan yüngül metal mühafizə hasarı göstərilir. Təbəqə dəmirdən
düzəldilən mühafizə hasarının hündürlüyü qaz kəmərinin qoyulma
dərinliyini bir neçə dəfə üstələməlidir.

252
Шякил 5.25.1. Батаглыг яразилярдя ишлямяк цчцн тятбиг олунан
йцнэцл метал щасар.

Hasar borunun üstündən qoyulmaqla şəkildə göründüyü kimi

torpağa yerləşdirilir və içərisindəki su yığını nasosla, torpaq isə
qazma beli ilə kənar edilir.
Təbəqə dəmir hasarlı quyu-çalaya su axarını məhdudlaşdırmaq
məqsədi ilə onun içərisindəki qaz kəməri borusunun ətrafı köhnə
əski və bitum hopdurulmuş tıxac materialı ilə bağlanılır. İşin
xarakterindən asılı olaraq Qəza təmiri sahəsinin xidmət rəisi
Magistral Qaz Kəmərləri İdarəsinin rəisi və yaxud baş mühəndisi
ilə birgə idarənin dispetçer xidməti ilə razılaşdırma apardıqdan
sonra işin icrasına başlanılır.
İri su maneələrini keçən qaz kəmərlərində baş verən qəzaların
nəticələrini ləğv etmək üçün iş yerinə sualtı işlərin icrası üzrə
ixtisaslaşmış müəssisələrin əməkdaşlarını, o cümlədən dalğıcları
rəsmi müraciətlə cəlb etmək olar.
Torpaq-qazma işlərinin icra olunmasında ətrafdakı bütün
maneələr diqqətlə tədqiq olunmalı, mövcud yerli şərait tam nəzərə

253
alınmaqla tədbirlər və iş planları tərtib olunmalıdır.
Torpaq-qazma işləri piyadaların və avtomobil nəqliyyatının
keçdiyi yollarda aparılarsa, bu zaman iş yerinin bütün ətrafı
müvəqqəti çəpərlənir, iş yerindən 4-5 metr aralı məsafədə
xəbərdarlıq nişanı qoyulur.
Təzyiq altında olan qaz kəmərlərinin təmir sahələrində
torpaq-qazma işləri kəmərdə işçi təzyiqi 50% aşağı salmaqla,
kəmərə 0,5 metr qalmış qazma maşınları ilə icra oluna bilər.
Qalan məsafədə kəmərə yaxınlaşmaq, onu tapmaq, izolyasiya
örtüyünü təmizləmək və qaz buraxılışını aşkarlamaq işləri bel və
kürəkdən istifadə etməklə, əl ilə görülür.
Xətt ustasının və yüksək ixtisas dərəcəli çilingərlərin iştirakı
ilə təmir sahəsinə verilmiş texniki müayinə əsasında təmir işinə
başlanılır. Dəmir yolu, avtomagistral, metro yaxınlığında qazma
işləri aparıldıqdan sonra quyunun içərisi titrəmədən uçmaq
təhlükəsindən qorunmaq məqsədi ilə 4-5 sm qalınlıqlı və
quyunun dərinliyi uzunluqlu taxtalarla şaquli olaraq üzlənir və
bərkidilir. Quyuya düşüb çıxmaq üçün yalnız metal nərdivandan
istifadə olunur. Quyuda iş gedərkən çilingər alətlərinin və başqa
bu kimi avadanlıqların yuxarıdan oraya atılması yolverilməzdir.

5.26.Qaz təhlükəli cari təmir işləri görülən quyularda

istifadə olunan xilasetmə avadanlıqları haqda

Adətən quyuda qaynaq, yaxud mexaniki iş görülərkən

qaynaqçının yanında bir nəfər çilingər saxlanılır. Quyuda
mexaniki təmir və bağlayıcı avadanlığın açılıb bağlanması işi
təhlükəsizlik tədbirləri baxımından bir nəfər çilingər tərəfindən
icra olunursa, bu daha məqsədəuyğun olar. Quyuda çilingərin
fərdi xilasetmə avadanlığı ilə təchiz olunması ən başlıca
təhlükəsizlik tədbirlərindən biridir. Qaz təsərrüfatı sahələrində
ən geniş surətdə tətbiq olunan fərdi xilasetmə avadanlıqları
kimi şlanqlı əleyhqaz, xilasetmə kəndiri və kəmərini, bundan
əlavə işçilərə peşə yönümü ilə əlaqədər olaraq verilən bir sıra
avadanlıqları göstərmək olar.

254
 Bir dəst şlanqlı əleyhqaz ibarətdir:
1.Üzü örtmək və qorumaq üçün ölçü üzrə fərdi mühafizə
maskası ---1ədəd.
2.Şlanq - iki növdə ---------- cəmi 2 ədəd.
3.Toz saxlayan süzgəc -----------5 ədəd.
4.Xilasetmə kəməri və kəndiri ---------1 ədəd.
PŞ-1 şlanqlı əleyhqaz dəsti fərdi kisə bağlamada yerləşdirilir
və işdən qabaq ayrı-ayrılıqda bütün hissələri yoxlanılaraq,
quyuda işi icra edən çilingərə verilir.Yadda saxlamaq lazımdır ki,
baş geyim maskasının böyük ölçüdə olması qazlı yerdə işləyənin
nəfəs orqanına qaz daxil olmasına səbəb olur, və yaxud kiçik
ölçüdə olması, işçinin başını və üzünü sıxır, onun sərbəst
işləməsini çətinləşdirir. Belə olan halda rezin maska cırıla bilər.
Adətən əleyhqazın şlanqının uzunluğu 8-12 metr olur. Müstəsna
hallarda əleyhqazın süzgəcinə hava verilməklə, onun şlanqının
uzunluğunu 40 metrədək uzatmaq olar.

Şəkil 5.26.1. Şlanqlı əleyhqaz dəsti PŞ-1

255
 Bu zaman qazlı quyuda və yaxud qazlı otaqda işləyən
işçinin nəfəs almasını yaxşılaşdırmaq üçün, son ucuna toz
saxlayan süzgəc birləşdirilmiş şlanqı quyunun kənarında hava
gələn tərəfə qoymaq lazımdır.
Qaz təhlükəli işə başlamazdan öncə işi icra edən çilingərin
və Qəza təmiri xidməti ustasının iştirakı ilə əleyhqazın maska
və şlanqının yararlılıq vəziyyəti yoxlanılır. Bunun üçün maska
başa geyilir, şlanqın ucu isə əl ilə qapanır. Bu halda nəfəs
almaq mümkün deyilsə, əleyhqaz və şlanq adi işlək
vəziyyətdədir. Şlanqlı əleyhqazı xarab olmaqdan qorumaq
üçün onu 20-40 oS müsbət temperatur şəraitində, xüsusi şkafda
saxlamaq lazımdır. Xilasetmə kəməri və kəndiri quyuda qaz
təhlükəli odlu işi icra edən çilingəri, yaxud qaynaqçını hər an
baş verə bilməsi ehtimal olunan qazla zəhərlənmədən və
yanmadan xilas etmək üçün istifadə olunan vəsait kimi PŞ-1.
şlanqlı əleyhqaz dəstinə daxildir. Kəmər və kəndir hər dəfə
işlədilməzdən qabaq və sonra baxışla yoxlanılmalıdır.
Kəmər, karabin və kəmər həlqəsi 200kQ statik yük altında
ildə iki dəfə 5 dəqiqə, xilasetmə kəndiri isə eyni statik yük altında
ildə 2 dəfə 15 dəqiqə zaman müddəti ərzində yoxlanılır. Yük
çıxarıldıqdan sonra kəndirin nisbi olaraq uzanması onun əvvəlki
uzunluğunun 5%-dən artıq olmamalıdır.

1.Дайаг,
2.Динамометр, 3.
Кяндир,4 Буъургат

Şəkil 5.26.2.
Хilasetmə
kəmərinin,
karabinin və
həlqənin statik yük
altında yoxlanması

256
 5.27. Qaz kəmərlərinin tikintisi və təmir-quraşdırma
işlərində tətbiq olunan mərkəzləşdirici tərtibatlar

70-ci illərədək boruların qaynaq edilməsində və qaynaq

tikişlərinin yığılmasında astar üzükvari halqalardan istifadə
olunurdu. Qaynağın gedişində üzükvari halqa tikişə yapışıb
kəmərdə qalırdı. Üzükvari halqaların tətbiqi yığma işini
asanlaşdırsa da 1 km. uzunluqlu, D= 700 mm. ölçülü boru
kəmərinə çəkisi 300 kQ olmaqla izafi metal sərfi və kəmər
daxilində nəql olunan qazın hərəkətinə yerli müqavimət yaradırdı.

à. Öçöêâàðè
á. Çâåíàëû
Õàðèæäÿí áàüëàíàí ìÿðêÿçëÿøäèðèæèëÿð â. Åêñåíòèê ñûõàæëû
ã. Çÿíæèð ñûõàæëû

Шякил :5.27.1. Мяркязляшдирижи тяртибатлар

Bunu nəzərə alaraq 01.10.1962-ci il tarixindən boru

kəmərlərinin inşa olunmasında astar üzükvari halqaların tətbiqi Ali
tikinti orqanı tərəfindən ləğv edildi. Nominal ölçülərdən
əhəmiyyətli dərəcədə meyillənən boruların astar üzükvari halqalar
tətbiq etmədən yığılmasında uc-uca qovuşdurulan boruların eyni

257
vaxtda həm mərkəzlərinin, həm də kənar uclarının uyğun-
laşdırılması ilə bağlı bir sıra çətinliklər meydana çıxdığından, bu
işlərin icrası üçün yüksək ixtisaslı uyğunlaşdırma əməliyyatı
mütəxəssisləri tələb olunurdu. Bu iş ya bir borunu o birisinə nisbi
olaraq yerində döndərib itələmək, ya da mərkəzləşdirici-
uyğunlaşdırıcı tərtibat tətbiq etməklə icra olunmalı idi.
Əl ilə qovuşdurma ağır zəhmət tələb edən iş olmaqla görülən
işin keyfiyyətlilıyini təmin etmir.(qovuşdurulan boruların
uclarında əyri aralıqların əmələ gəlməsi, ucların əyri düşməsi, boru
kəməri xətti oxunun əyilməsi).
Boru kəmərlərinin yığılmasında mahiyyət etibarı ilə iş prinsipi
borunun uclarının elastik deformasiyalı olması əsasında qurulan
mərkəzləşdiricilər geniş tətbiq olunmağa başladı.
Mərkəzləşdiricilərin bütün mövcud tipləri borunun uclarını
daxilə sıxıb deformasiya edən xarici və borunun daxili səttində
yerləşdirilərək boru səthini daxildən sıxıb xaricə genəldən daxili
mərkəzləşdiricilərdən ibarətdir. Daxili mərkəzləşdiriciləri tətbiq
etməklə görülən işlər keyfiyyətcə nisbətən fərqlənsə də, magistral
qaz kəmərlərinin istismarı şəraitində əmələ gələn texnoloji
çətinlikləri nəzərə almaqla, onlar boruların qovuşdurulmasında
işlədilmir. Xarici mərkəzləşdiricilər yüngül çəkili və asan
konstruksiyalı tərtibatlardır. Şəkildə bir sıra xarici mərkəzləşdirici
tərtibatların növləri göstərilir.
Halqalı tipli xarici mərkəzləşdirici tərtibatlar D = 529 - 1020
mm. və yuxarı ölçülü boru kəmərlərinin yığılıb qaynaq
edilməsində tətbiq olunur. Mərkəzləşdirici tərtibat borunun ucuna
en ölçüsünün yarısı qədər qoyulur, ikinci yarım en ölçüsü sahəsinə
isə növbəti uyğunlaşdırılan boru kəmərinin ucu yerləşdirilir.
Mərkəzləşdirici tərtibat tətbiq olunmaqla uyğunlaşdırmada
yardımçı işlər boru qoyan traktor və yüksək ixtisaslı yığıcı
çilingərin mərkəzləşdirici tərtibatı əl ilə idarə etməsi ilə görülür.
Bundan sonra mərkəzləşdiricidə qovuşdurulan borular bir neçə
yerdən bir-birinə qaynaq edilib yapışdırılır, mərkəzləşdirici açılıb
növbəti uyğunlaşdırma-qovuşdurma işi görülən boru səthinə
yerləşdirilir.

258
 Xarici eksentrik mərkəzləşdirici tərtibat D = 168 – 426 mm
ölçülü boru kəmərlərini uyğunlaşdırıb qaynaq etmək üçün tətbiq
olunur. Eksentrik sıxıcı boruların yığılmasını tezləşdirir və tez
açılmasına imkan yaradır. Halqalı tipli mərkəzləşdirici tərtibatlar
aşağıdakı diametr ölçülü boruların yığılması üçün istehsal olunur.
ЦЗ-529, ЦЗ-720, ЦЗ-820, ЦЗ-1020, 1220.
Eksentrik, mərkəzləşdirici tərtibatlar üç tipdə, hər biri iki növ
diametr ölçülü borular üçün istehsal olunur:
ЦНЭ16-21, ЦНЭ27-32, ЦНЭ37-42.

5.28. Təmir-quraşdırma işlərində tətbiq olunan köməkçi

avadanlıqlar haqda.
Qaldırıcı maşın və mexanizmlər

Magistral qaz kəmərləri çox hallarda yol şəraiti olmayan, dərə-

təpəlik, su maneələri olan ərazilərdən keçməklə inşa olunur.
Ona görə də belə ərazilərdə sərbəst hərəkət etmək imkanı daha
yaxşı olan tırtıllı kran-boruqoyan traktorların, tırtıllı hərəkət
mexanizmi olan qazma ekskovatorlarının, tırtıllı dartma
mexanizmlərinin işlədilməsinə daha çox üstünlük verilir. Qaz
kəmərlərinin tikintisi, təmiri və çıxdaş olunmuş köhnə boru
kəmərlərinin ərazilərdən sökülüb təkrar emal üçün səfərbər
olunması, bir neçə borudan quraşdırılmış qaz kəməri hissəsinin
təmir sahəsinə aparılması, qaz kəməri hissəsinin qaldırılıb izolyasiya
edilməsi, izolyasiya maşınının təmir sahəsinə aparılması, boruların
mərkəzləşdirilməsi zamanı borunun qaldırılıb-endirilməsi işlərinin
yerinə yetirilməsində boruqoyan tırtıllı traktorlar geniş tətbiq olunur.
Qaldırıcı kimi qaz kəmərlərinin tikintisi işlərində ən çox işlədilən
avadanlıq D=529 mm-dək ölçülü boru kəmərləri üçün nəzərdə
tutulan C-100 tırtıllı traktor bazası əsasında istehsal olunmuş TЛ-4
boruqoyan maşınıdır. C-100 tırtıllı traktor bazası əsasında istehsal
olunmuş TO-12-24 boruqoyan maşın D=720 mm, T-35-60, T15-30
və başqa tip maşınlar D=1020-1220 mm-lik ölçülü boru
kəmərlərinin təmiri və tikintisi işlərinin icrası üçün nəzərdə
tutulmuşdur. Boruqoyan maşınların istismarında istehsalçı zavod
tərəfindən yazılan təlimatın tələblərinə ciddi əməl olunmalıdır. Əks
259
halda maşın tez bir zamanda sıradan çıxar və istismara yararsız hala
düşə bilər. Bu maşınlar 10 km və daha uzaq məsafələrdə yerləşən iş
yerlərinə yük arabası (trayler) ilə aparılmalıdır. Qaz kəmərlərinin
təmiri və tikintisi işlərində qaldırıcı maşın və mexanizmlər kimi
yükqaldırma qabiliyyəti 5, 10, 15 ton və daha çox olan müasir,
yüksək sürətli avtokranlardan geniş istifadə olunur.

Traktor - ÇTZ

Traktor - Belorus

Avtokran – MAZ – 20 T

260
 Boruqoyan traktor-kran, S-100

Traktor bulduzer, S-100

Ekskovator, EK-14

Шякил: 5.28.1. Təmir-quraşdırma işlərində tətbiq olunan

köməkçi avadanlıqlar

261
5.29.Qaz kəmərlərinin təmiri və tikintisində tətbiq olunan
ilməkləmə işləri

Həndəsi ölçülərindən və ağırlıqlarından asılı olaraq yüklərin

ilməklənməsi bir sıra yüktutan tərtibatlardan, o cümlədən buraz
(kanat, yoğun ip, kəndir), ilmək və ya polad burazlar əsasında
hazırlanmış xüsusi tərtibatlardan istifadə etməklə yerinə yetirilir.
Polad buraz eşilib bürmələnmiş və kalibrlənmiş, lülə şəklinə
salınmış nazik polad simlər yığımından ibarətdir.
Burazın işçi hissəsi onun tipindən asılı olaraq eyni və yaxud
müxtəlif diametrli məftillərdir. Polad burazların bir və ya bir neçə
üzvi və yaxud metal milləri olur, üzvi millər yağ hopdurulmuş
çətənə lifli kəndirdən hazırlanır, buraza düzgün görkəm verməklə
onun müntəzəm yağlı olmasını təmin edir. Eşilib bürmələnib
salındığı formadan asılı olaraq burazlar hörüyü açılan və
açılmayan olmaqla fərqlənirlər.
Hörüyü açılan burazların bərkitmə bəndi açılan anda onun
simləri və məftilləri burazda olan əvvəlki vəziyyətlərindən
meyillənir. Polad burazlarda simlərin burulub hörülməsinin
istiqaməti sağa və sola olur, simlərdə məftillərin istiqaməti isə
xaçvari və birtərəfli olur.
Polad burazlar aşağıdakı kimi işarə olunurlar:
TK6 x 19=114 məftilli, bir üzvü milli (en kəsiyi 1+6+12)
yaxud, TK6 x 19+1
Yüklərin ilməklənməsində aşağıdakı tip burazlar (polad
kanatlar) daha çox tətbiq olunurlar:
TK6 x 19+1; TK6 x 37+1; TK6 x 62+1
Qaldırma və endirmə işlərində burazın (polad kanatın) məftilləri
və simləri sürtülüb ovxalanır, yeyilib köhnəlir və dartılıb qırılır.
Burazın möhkəmliyi azalır, yararsız hesab edilərək istismardan
çıxarılır.
Ümumilikdə yükü bağlamaq, bərkitmək və yükqaldırıcı
mexanizmin qarmağından asmaq üçün tətbiq olunan tərtibatlar
ilmək adlanırlar. İlməklər polad və kəndir burazlardan
(kanatlardan), zəncir və kaprondan hazırlanılar.

262
 Avtokranlarda və boruqoyan traktorlarda
işlədilən ilməklər və burazlar.

Polad burazlarla qoşma və bağlamaların növləri.

A-dartmanın istiqaməti.

Шякил: 5.29.1. Qaz kəmərlərinin təmiri və tikintisində tətbiq

olunan ilməklər və polad burazlar

263
 Qaz kəmərlərinin tikintisi və təmiri işlərində polad burazdan
hazırlanmış sadə, bir ilməkli, yüngül ilməklərdən istifadə olunur.
İlməklər təyinatlarına görə hazırlanır və işlədilirlər. Şəkildə
ilməklərin və ilməkləmə işlərinin bir sıra növləri göstərilir.
Qaz təsərrüatı sahələrində tikinti-təmir quraşdırma işlərinin
icrasında, avadanlıqların, materialların yüklənməsi və boşaldılma-
sında ilməkləmə işləri tətbiq olunduğundan bu işlərin icrası zamanı
aşağıdakı təhlükəsizlik tədbirlərinə və bundan irəli gələn qaydalara
tam ciddiliklə əməl olunmalıdır.
İlməkçi işlərinə on səkkiz yaşı tamam olmuş, bu işlər üzrə xüsusi
tədris proqramı keçib öyrədilmiş, ixtisas komissiyası tərəfindən
atestasiya olunmuş, bu işləri icra etmək səlahiyyətini təsdiqləyən,
vəsiqəsi olan şəxslər cəlb olunurlar.
İlməkçi işləri müəssisədə qeyri-peşə sahiblərinə o halda həvalə oluna
bilər ki, onlar əlavə olaraq bu iş üzrə müəyyən olunmuş tədris proqramı
keçib öyrədilsin və ixtisas komissiyası tərəfindən atestasiya olunsunlar.
İlməkçi bu işlərin icrası zamanı ona ilməkçi peşəsini icra etmək
hüququ verən vəsiqəsini öz üzərində saxlamalı, lazım olduqda onu bu
işlərin təhlükəsiz görülməsinə cavabdeh şəxsin, “Dövləttexnəzarət”
müfəttişinin tələbi üzrə təqdim etməlidir.
İlməkçilərin biliklərinin yoxlanılması müəssisənin ixtisas
komissiyası tərəfindən aşağıdakı qaydada aparılır:
a)dövri olaraq on iki ayda bir dəfə,
b) bir müəssisədən başqa müəssisəyə keçməklə iş yerini
dəyişdikdə,
v) müəssisədə qaldırıcı kranların işinə nəzarət edən şəxsin və
“Dövləttexnəzarət” müfəttişliyi nümayəndəsinin buna tələbi olduqda,
Oxlu qaldırıcı kranı hava keçidli elektrik gərginlik xətlərinin
sonuncu yaxın xəttindən və yaxud 36 vatt –dan artıq gərginlikli
elektrik şəbəkələrindən 30 metr –dən aşağı məsafədə o halda işlətmək
olar ki, karançının əlində görülən işin tam təhlükəsiz şəraitdə icra
olunmasını müəyyən edən icazə kağızı olsun.
İcazə kağızı işi icra edən müəssisənin rəisi və yaxud baş
mühəndisi tərəfindən imzalanıb işə başlamazdan qabaq krançıya
təqdim olunur. Polad burazlar o halda istismardan çıxarılır ki, sarğının
bir addımlıq uzunluq ölçüsündəki qırıq, yaxud korroziyaya uğramış
simlərin sayı sarğının diametr ölçüsündəki simlərin ümumi sayının
40% -nı ötsün.
264
 5.30.Təcridedici rezin şarlar
Təcridedici rezin şarlar qaz kəmərinin təmir sahəsini hər iki
istiqamətdən qaz axınından təcrid etmək üçün qaz kəməri daxilinə
yerləşdirilən kürə şəkilli rezin tıxaclardır. Tıxaclar benzin və yağın
aşındırma təsirinə dözümlü, 1 mm qalınlıqlı, nisbi uzanması 500%-
dən az olmayan təbəqə rezindən aşağıdakı ölçülərdə hazırlanırlar.
D=350 mm, D=400 mm, D=450 mm, D=500 mm və D=700 mm.,
D=1020, D=1220 mm.

5.31.U – şəkilli manometrlər

Odla ìöøàéèÿò olunan qaz təhlükəli təmir, quraşdırma işləri

icra olunan qaz kəməri sahələrində işin görülməsi üçün müəyyən
olunmuş təzyiq rejimi həddinə (40÷ 150 mm, su sütunu) nəzarət
bilavasitə qazdan təcrid olunmuş qaz kəməri sahəsində odlu iş
görülən yerdən 8 metr sağa və sola olmaqla qaz kəməri və yaxud
onun avadanlıqları üzərində quraşdırılan iki U-şəkilli manometrlər
vasitəsi ilə həyata keçirilir.
υ -şəkilli manometr mm-lərlə bölgüsü olan əyri şüşə
borucuqdan ibarətdir.
Ən az hiss olunan izafi
təzyiq həddini ölçmək
üçün U-şəkilli manometr
rəngli su ilə doldurulur.
Bu manometrlər
ucuz və asan olmaqla
həm də göstəriciləri
dəqiqdir. υ-şəkilli
manometr uyğun ölçülü
rezin borudan istifadə
etməklə ucları yivli
borucuqla qaz kəmərinə
birləşdirilir.

Шякил: 5.31.1. У шякилли манометр

265
 5.32.Qaz təhlükəli çilingər işlərinin icra olunması
qaydaları
Qaz təhlükəli çilingər işlərinə o şəxslər cəlb olunurlar ki,
onların bu sahədə yüksək təcrübəsi və peşə hazırlığı olsun. Qaz
təhlükəli torpaq-qazma, odla müşayiət olunan təmir-quraşdırma
və qaz buraxılışının ləğvi üzrə görülən işlər sayıqlıqla və təh-
lükəsizlik tədbirlərinə ciddi əməl olunmaqla yerinə yetirilməlidir.
Təmir-quraşdırma işləri icra olunan quyuda və qazlı sahədə
qığılcımdan yayınmaq məqsədi ilə mis və yaxud bürüncdən
hazırlanmış gürz, çəkic, müxtəlif ölçülü açarlardan istifadə olun-
malıdır. Əldə əlvan metallardan hazırlanmış alətlər olmadıqda,
poladdan hazırlanmış alətlərdən onların zərbə yerlərinə mineral
yağlar sürtməklə istifadə etmək olar. Zərbə anında polad alətə
sürtülmüş yağ qığılcım yaranmasının qarşısını alır. Üstü qapaqlı
quyuda təmir işləri quyunun üst qapağı tam açıldıqdan sonra
icra oluna bilər. Quyuya düşüb-çıxmaq yalnız metal nərdivanla
yerinə yetirilməlidir. Quyuda işləyən hər kəsin fərdi xilasetmə
avadanlığı olmalıdır. Mümkün olduqca quyuda işləyənlərin sayı
minimuma endirilməlidir. Quyuda baş verə biləcək hər hansı
yanğın hadisəsinə qarşı ilk təbdir kimi quyunun ətrafı
yanğınsöndürmə avadanlıqları ilə təchiz olunmalıdır.

5.33.Tяmir-quraшdыrma iшlяrindя tяtbiq olunan

qazla qaynaq və kəsmə işləri haqda

Boruların qaynaq olunması işlərində qaz ilə qaynaq ən köhnə

üsuldur. Bu zaman qaynaq olunan boruların ağız ucları perimetr
boyunca uyğunlaşdırılıb asetilen-oksigen alovunun təsiri ilə
qaynaq vannası əmələ gələnədək qızdırılır, qaynaq yeri aşqar
metalı əlavə etməklə doldurulur. Reduksiyaedici bərpa şəraiti
yaradan 32000S temperaturlu asetilen-oksigen alovu əsas metalın-
qaynaq olunan boruların kənar uclarını, həm də ərintiyə əlavə
olunan aşqar metal çubuqları əridir. Eyni zamanda yaranan ərinmiş
metal vannası istənilən mühit şəraitində öz vəziyyətini saxlamaqla
qaynaq tikişi yerinin ərinti ilə sabit yayılıb doldurulmasını təmin
266
edir. Ona görə də qaz ilə qaynaq üsulu müxtəlif diametrli boru
kəmərlərində döngəli və tavan qaynaq tikişi yerlərini asanlıqla
doldurmaq üçün tətbiq olunur. Aşqar materialı kimi ənənəvi olaraq
CB-08A markalı 2-3 mm. diametrli qaynaq məftili işlədilir. Qaz ilə
qaynaq işinin üstünlüyü onun sadə və asan olmasından, ava-
danlığının mobilliyindən (tez səfərbər olmasından), nöqsan cəhəti
isə məhsuldarlığının aşağı olmasından, qaynaq birləşmə yerinin
bütünlüklə qeyri-bərabər möhkəmliyə malik olmasından ibarətdir.
Tərkibində 1%-dək marqans və 0,65-0,85% kremniya məhsulları
olan CB-08QA yaxud CB-08QC markalı aşağı legirlənmiş qaynaq
məftilinin tətbiqi ilə qaynaq birləşməsinin məhsuldarlığını və
mexaniki xüsusiyyətlərini az da olsa artırmaq mümkündür.
Qaz ilə qaynaq işləri 1935-1940-cı illərdə Qroznı-Tuapse,
Bakı-Batumi, Qurev-Orsk o cümlədən 1930-1940-cı illərdə Abşe-
ron yarımadasında 12" "5-ci KS Pirallahı-Qala QPS", 14" "Bu-
zovna Vakuum stansiyası-Qala QPS" magistral qaz kəmərlərinin,
Buzovnaneft, Əzizbəyovneft, Qaradağneft, Suraxanıneft QÇİ-
lərinin mədən təsərrüfatlarında ağır və yüngül karbohidrogenlərin
nəqli üzrə müxtəlif təyinatlı daşıyıcı sistemlərin, mədən
avadanlıqlarının quraşdırılması işlərində geniş tətbiq olunsa da,
indiyədək zaman keçdıkcə uzunmüddətli istismar dövründə bu
avadanlıqların çox hissəsi yararsız hala düşdüyündən, texniki
istismardan çıxarılmışdır.
İndiki şəraitdə qaz ilə qaynaq işləri D=75 mm-dək və müstəsna
hallarda D=100 mm-dək ölçülü boru kəmərlərinin həm də əlvan
metallardan hazırlanmış (mis, alüminium) aşağı diametrli boru
kəmərlərinin quraşdırılmasında tətbiq olunur.
Qazla qaynaq və oksigenlə metalların kəsilməsi, qaz
təsərrüfatı sahələrində təmir, inşaat-quraşdırma, nəzarət-ölçü
cihazlarının qoyulması, mürəkkəb formalı həndəsi fiqurların
kəsilməsi və qaynaq edilməsi işlərində geniş tətbiq olunur. D=50
mm.-dən yuxarı ölçülü, P=0,3MPa-dan artıq təzyiqli qaz
kəmərlərinin qazla qaynaq edilməsi qaynaq tikişlərinin möhkəm
alınması baxımından təminatlı deyil. Oksigen kəskisi ilə işin
keyfiyyəti kəsən işçinin istehsalat təcrübəsindən və yüksək ixtisas
dərəcəsinin olamasından daha çox asılıdır.Oksigenlə kəsmədə
267
metalın qızdırılması istənilən yanar qazın oksigenlə yanmasından
əmələ gələn isti alovla həyata keçirilir. Metal əvvəlcə kəskidən ay-
rı-ayrı ventillərə axan “sakit” yanar qaz və oksigen qarışıqlı
alovla ərimə temperaturuna qədər qızdırılır, bu zaman kəskidəki
“kəsən” güclü oksigen axını ventili açılır. Bu axın qızdırılmış yerə
istiqamətləndirilir və metal kəsilir. Mis, aliminium metallarının
yüksək istilik keçirmə qabiliyyətlərinin və onların yanma tempe-
raturlarının ərimə temperaturlarından yüksək olması nəzərə alı-
naraq onlar oksigenlə kəsilməyə verilmir. Çuqunun oksigenlə kə-
silməsi prosesində yanma temperaturu yaranmazdan qabaq ərimə
başlayır və bu da kəskini nəzərdə tutulan səmtlə işlətməyə imkan
vermir. Az karbonlu, aşağı legirlənmiş poladdan hazırlanmış
metallar oksigenlə yaxşı kəsilir. Yüksək legirlənmiş xromlu, nikelli
və çuqun materialları kəsmək üçün oksigenlə-qumla və flyusla
kəsmə üsulundan istifadə olunur. Oksigenlə kəsmədə yanar qaz
kimi maye qaz propan, asetilin, hidrogen, təbii qaz, benzin buxarı
və.s. işlədilir. Yanar qazın oksigenlə qarışığı alovunun
temperaturu 1800oS-dən aşağı olmamalıdır. Kəsmə işində
oksigenin təmiz olması ən başlıca amildir və təmizlik 98,5-99,5%
həddində olmalıdır. Aşağı təmizlikli oksigenlə kəsmədə həm işin
keyfiyyəti aşağı olur, həm də oksigenin izafi sərfinə şərait yaranır.
Oksigenlə kəsmə və qaynaq işlərində iki növ üzrə istehsal olunan
texniki oksigen işlədilir; A-99,2% və B-98,5 % oksigen. Normal
temperatur və təzyiqdə oksigen rəngsiz, iysiz və dadsız qazdır.
Xüsusi çəkisi 1,429kQ/m3; Sənayedə oksigen maye havanın
fraksiyalı qovulmasından (-183oS-də) və suyun elektrolizindən
alınır.
İsveç alimi Karl Vilhelim Şeyele 1772-ci ildə havanın oksigen
və azotdan ibarət olduğunu aşkarlamışdır.Oksigenin alınmasında
ən geniş tətbiq olunan sadə üsul aşağıdakı kimidir: Hava təzyiq
altında soyudulur, oksigen və azot kompanentlərinə ayrılır (ha-
vanin tərkibi 79% azot, 21 % oksigendən ibarətdir), maye azotun
qaynama temperaturu (-196oS) maye oksigeninkindən(-183oS)
aşağıdır. Proses davam etdikcə azot buxarlanır, oksigen isə qalır.
Oksigen həm qaz, həm də maye halında saxlanılır.Qaz halında
oksigen ən çox 50m3 həcmi, 80kQ. ağırlığı olan qablara dol-
268
durulub işlədilir və daşınır. 15MPa təzyiqli oksigen balonu
219mm. diametrli, 8mm. qalınlıqlı bütöv, tikişsiz borulardan ha-
zırlanır. Nəql olunarkən yıxılı vəziyyətdə, xüsusi kəsikli, üstü keçə
materialı ilə örtülmüş taxta üzərində yerləşdirilir. Yağlı əllə və
yağa bulanmış əlcəklə balona toxunmaq təhlükəlidir. Oksigen
balonu mavi rənglənir, üst yazısı qara rənglə yazılır. Üç ildən bir
“Dövləttexnəzarət” müfəttişliyi tərəfindən qeydiyyatdan keçi-
rilməlidir. İçərisində 0,15MPa təzyiq qalana qədər işlədilə bilər.

5.34. Asetilen qazı haqda

Asetilen rəngsiz qazdır, xardal və soğan qoxulu kəskin iyə
malikdir.Oksigenlə yandırıldıqda hərarət 3000-3300 0S həddinə
çatır.Normal şəraitdə (760 mm c.süt, O 0S temperatur) asetilenin
xüsusi çəkisi 1,179 kq/m3, təxminən 1,1 dəfə havanın xüsusi
çəkisindən aşağıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, asetilen zəhərli
qazdır, polimerləşir, partlayıcı qarışıqlar və birləşmələr əmələ
gətirə bilir.Zəhərli asetilen onda olan zəhərli qarışıqlara görə
hidrogen-sulfid, ammiak, fosforlu hidrogenlə şərti olaraq müqayisə
oluna bilər.Asetilen nisbətən aşağı təzyiqdə (1-1,5 ati) və aşağı
temperaturda qızdırıldıqda benzol, naftalin və başqa kar-
bohidrogenlərə çevrilməklə, onun polimerləşməsi təzahür edir.
Polimerləşmə istiliyin artması ilə müşayiət olunur ki, bu da
təzyiqin qalxması və asetilenin partlayıcı dağılmasına səbəb ola
bilər.
Polimerləşmə bir anın içində əhəng lilinin əmələ gəlməsi ilə
də özünü biruzə verir.
Kalsium- karbidin dağılması ilə asetilen alınan yerin ətrafında
hiss olunan soyuma da polimerləşmənin əlamətidir.
Partlayıcı dağılma asetilenin karbon və oksigenə ayrılması
prosesi kimi özünü göstərir.
Partlayıcı dağılma zamanı dağılma məhsulları 3000 0S
temperaturadək qızır ki, bu da təzyiqin başlanğıc təzyiqdən 10-11
dəfə artıq qalxmasına səbəb olur.
Asetilenlə havanın və yaxud oksigenin partlayış təklükəli
qarışığının yaranması çox hallarda bədbəxt hadisələrin baş verməsi
269
ilə nəticələnir.Asetilenin hava ilə 2,2 dən 81% -dək, oksigenlə isə
2,8 dən 93%-dək qarışığı təhlükəlidir və kiçik qığılcımdan belə
partlaya bilər.Partlayıcı birləşmələr-asetilenoidlər-asetilen-mis,
gümüş və civə ilə uzun zamanda təmasda olduqda yaranırlar. Bu
birləşmələr zərbədən və 1000S temperaturdan artıq qızdırıldıqda
partlayırlar. Oksigenlə kəsmə və qaynaq işləri üçün asetilen
kalsium-karbiddən alınır.
Əhəng, kömür və koksu elektrik qövsü peçlərində əritməklə
kalsium-karbid almaq olur.1 kQ kalsium karbidi almaq üçün 3-6
kvt/saat elektrik enerjisi, 1 kQ əhəng, 0,4 kQ kömür yaxud koks və
0,04 kQ elektrod işlədilir.
3C + CaO = CaC2 + CO → istilik.
Asetilen kalsium-karbidin su ilə reaksiyasından alınan qazdır.
CaC2 + 2H2O=C2H2↑ + Ca(OH)2 + istilik
Parçalarının növündən və ölçüsündən asılı olaraq 1kQ kalsium-
karbiddən 230-280 qram asetilen almaq olur, 2-8 ,8-15, 15-25, 25-
50 və 50-80 mm ölçülü kalsium-karbid parçaları tətbiq
olunur.Parçalarının ölçülərinin şərti işarəsi belədir: 2/8, 8/15 və sair.
Kalsium-karbidi saxlamaq və daşımaq üçün dəmir təbəqədən
hazırlanmış, ağzı kip örtülən çəlləklər tətbiq olunurlar.Çəlləyin ağzı
açıldıqdan sonra onun içərisindəki kalsium-karbidi bir müddət hava
ilə təmasda olmaqdan qoruyub saxlamaq üçün çəlləyin içərisinə
oradakı məhsulu örtənədək solyor yağı tökmək məsləhət görülür.
Asetilen qazı xüsusi aparatda-qaz generatorunda kalsium-
karbidin suda parçalanması reaksiyasından alınır.
Asetilen qazı balonlarda daşınır. İş vaxtı balonalr şaquli və yaxud
az maili vəziyyətdə yerləşdirilməlidir, qızmadan, zərbədən, maşından
yerə tullanmaqdan qorunmalıdır.Asetilen balonları oksigen
balonlarından ağ rənglənməsi və ağız ventillərin quruluşlarına görə
fərqlənirlər. Asetilen balonları 2,5 MPa işçi təzyiq həddinə
hesablanırlar.Ənənəvi olaraq asetilen balonda 1,5-1,6 MPa təzyiqdə
saxlanılır.Asetilen balonunun daxili hissəsi məsaməli süngər daşı
hissələri, yaxud aktivləşmiş kömürlə doldurulur. Məsaməli kütləyə
270
aseton hopdurulur. Aseton yaxşı həlledici olduğundan normal şəraitdə
bir həcm üzrə 23 həcm asetileni həll edə bilir. Balonda təzyiqin
qalxması ilə asetilenin asetonda həll olması artır. Həll olmuş asetilen
asetonla birgə məsaməli kütlənin kapliyar deşiklərini doldurur. Bu
partlayış təhlükəsini azaltmaq üçün tətbiq olunur.
Balonda asetilenin miqdarı aşağıdakı düsturla hesablanır:
A=9,2·V·P,
A-balonda asetilenin miqdarı,-litr;
9,2 – asetilenin həll olmasını, asetonun və məsaməli kütlənin
həcmini nəzərə alan əmsal,
V-balonun maye tutumu,-litr;
P-balonda təzyiq ati.
Balonalardan qazı 0,2 MPa ati təzyiq həddinədək götürmək olar.
Asetilen balonları üç ildən bir yoxlanılır. Hər yoxlamadan sonra
balonun üstünə növbəti yoxlamanın vaxtını müəyyən edən möhür
vurulur.
A-oksigen və B-asetilen balonalrının texniki xüsusiyyətləri.
Cədvəl 5.34.1..
949-51 DÜİST üzrə A B
növləri
İşçi təzyiq həddi, ati 15 MPa 1,6 MPa
Sınaq təzyiqi , ati 22,5 MPa 3 MPa
Balonda qazın sıxılmış həll olunmuş
vəziyyəti
Rəngi mavi ağ
Üst yazısı “Oksigen” “Asetilen”
Yazı rəngi qara qırmızı
Balonda qazın 6000 5520
miqdarı,l.
Maye tutumu, l. 40 40
Hündürlüyü, mm. 1390 1390
Diametri, mm. 219 219
Divarının qalınlığı 8 7
Qazsız çəkisi, kQ 67 52
271
 5.35.Asetilen qaz qaynaq generatorları haqda

Bu aparatlar içərilərində kalsium-karbidi suda həll etməklə

asetilen qazı almaq üçün tətbiq olunurlar.
Asetilen generatorları quruluşlarına görə səyyar və stasionar
olmaqla istehsal olunurlar.
Kalsium-karbidin su ilə təmasda olmasından yaranan təsir
gücünə görə asetilen generatorları aşağıdakı qruplara bölünürlər.
1.Karbidin suya təsiri sistemli.
2.Suyun karbidə təsiri sistemli.
3.Karbidin suya yüklənməsi ilə yaranan əlaqə sistemli.
4.Suyun karbiddən çıxarılması ilə yaranan əlaqə sistemli.
Qaz kəmərlərində, aşağı diametrli impuls xətlərinin, evlərdə
qaz təchizatı üzrə quraşdırma işlərinin görülməsində istehsal edici
qüvvəsi 3 m3/saat olan daşınan asetilen generatorları geniş tətbiq
olunurlar.
Daşınan asetilen generatorlarının istismarında aşağıdakı
tələblər nəzərə alınmalıdır:
1.Məhsuldarlıq iş rejiminə uyğun olmalıdır.
2.Kalsium-karbidin parçaları eyni ölçüdə olmalıdır.
3.Generatorun faydalı iş əmsalı nəzəri olaraq bütün yüklənmiş
kalsium-karbiddən alınan qazla həcm üzrə faktiki alınan qazın
miqdarı ilə müqayisədə 0,85-dən aşağı olmamalıdır.
4.Kalsium-karbidin parçalanmasında suyun və əhəng lilinin
temperaturu +80 0S-i ötməməli, alınan asetilenin temperaturu
+1150S-dən artıq olmamalıdır.
Odluğa daxil olan qazın temperaturu isə ətraf mühitin
temperaturundan 10-15 0S-dən artıq olmamalıdır.
5.Generatorda təzyiq 0,15 MPa -dan artıq olmamalıdır.
6.Bütün sərbəst həcm üflənməli və asetilenlə dolmalıdır.
Generator aşağıdakı əsas hissələrdən ibarətdir:
1.Qaz əmələ gətirən.
2.Qaz yığılan.
3.Təzyiqin qalxmasına qarşı qoruyucu mexanizm.
4.Alovun əks zərbəsindən mühafizə edən su cəftəsi.

272
 Шякил 5.35.1. Асетилен Шякил 5.35.2. Асетилен
эенератору. ГБД-0,8 эенератору. ГБП – 1.25

Su cəftəsinin bağlı növü asetilenin 0,01-0,15 MPa təzyiqi

həddində tətbiq olunur və onun istismarında su və asetilen itkisinə
yol verilməməlidir.
Suyun karbidə təsiri sistemli qaz generatorları daşınan qaz
generatorlarının ən geniş yayılmış növlərindən biridir.
Onların quruluşu müqayisə olunacaq dərəcədə sadədir və
istismarı etibarlıdır.
Cədvəl 5.35.1-də daşınan qaz generatorları haqda məlumat
verilir.
Su çəftəsini qışda donmadan qorumaq üçün onun içərisinə
xörək duzu və yaxud CaCl2 məhlulu tökülür.
Nəzərə almaq lazımdır ki asetilen generatorlarının partlaması ilə
əlaqəli bədbəxt hadisələr ya generatorun üstündə su cəftəsi
olmamasından, ya da onun nasaz olması üzündən baş verir.

273
 Cədvəl 5.35.1.

Texniki xüsusiyyətləri Generatorların markası

MQ-54 QVP-1,25 M AHB-1-56 QHB-1,25
QVP-1,25 MÇ
Sistemi Suyun karbidə uyğunlaşdırılmış sistemli
Məhsuldarlığı m3/saat 2 1,25 1,25 1,25
İşçi təzyiqi kQ/sm2 0,03-0,1 0,08-0,15 0,025-0,030 0,016-0,024

Karbidin 15/25-25/80 25/80 25/80 25/50-50/80

dənəvərləşdirilməsi mm.
Eyni vaxtda kalsium 2x2,5 4 4 4
karbidlə yüklənməsi kQ
Generatorun 1170 1042 1120 1000
hündürlüyü,mm
Gövdəsinin diametri,mm 590 480 446 478
Generatorun çəkisi, kQ:
a) boş vəziyyətdə 70 54 42 42
b)Kalsium karbidlə və su 270 110 1201 131
ilə dolu vəziyyətdə

274
 5.36.Qaynaq odluğu və oksigen kəskisi

Qaynaq odluğu və kəski qaz ilə qaynaq və oksigenlə kəsmə

işlərində tətbiq olunan alətlərdir. Qaynaq odluğunun iş mahiyyəti
qazı oksigenlə qarışdırıb, bu qarışığı alov almaq məqsədi ilə odlu-
ğun çıxışına ötürməkdən ibarətdir. Asetilenlə işləyən odluqlar qaz
axınını təmzinləyən iki ventillə təchiz olunmuş dəstəkdən və uc-
luqdan ibarətdir. Odluqlar injektorlu və injektorsuz olmaqla hazır-
lanırlar. İnjektor odluğun gövdəsi daxilində yerləşdirilir, mərkəzi
axın xətti ilə qarışdırıcı kameraya 0,1-0,4 MPa təzyiq həddində
oksigen daxil olur.

Шякил: 5.36.1. Гайнаг одлуьу вя кяски

Asetilen qarışdırıcı kameraya injektordan keçən oksigenin axın

sürətindən yaranan sormanın təsiri ilə injektorun xarici hissəsindən
daxil olur.
Qarışdırıcı kamerada asetilen və oksigen qarışıq halında
ağızlığa axır, çıxışda yandırılaraq qaynaq alovuna çevrilir.Ucluqda
axın deşiyini böyütməklə alovun gücünü artırmaq mümkündür.
Çıxış ucluqda yaranan alovun gücündən asılı olaraq 02-30 mm
qalınlıqlı metallar qaynaq edilir.
Oksigen kəskisinin iş mahiyyəti yanar qazın oksigenlə
qarışığından yaranan yüksək temperaturlu qızdırıcı alovla metalı
əritmək həddinədək qızdırmaq və kəsən oksigen axını verməklə
onu istənilən formada kəsməkdən ibarətdir.

275
 Oksigen və asetilen (propan) kəskiyə şlanqla çatdırılır. Oksi-
genin bir hissəsi injektordan keçməklə qarışdırıcı kameraya daxil
olub asetilenlə qarışır. Kəsən oksigen isə mərkəzi kanaldan gələn
üst borucuqla kəsilən yerə yönəlir.
Yanacaq qarışığı daxili və xarici ağızlıqların arasındakı
dairəvi ağızlığı keçmələ kəskinin alt borucuğu ilə çıxış ağızlığına
axır. Çıxışda yanma qarışığı alışdırılır, qızdırcı alov yaranır.
Təsərrüfatın kəsmə işləri icra olunan müxtəlif sahələrində 5-400
mm qalınlıqlı metalı kəsən universal kəskilər tətbiq olunurlar.
Bu kəskilərdə yanar qaz kimi asetilen, metan, propan-butan
qarışıqlı qazları işlətmək olar. Bu halda təkcə ağızlıqları
dəyişməyə ehtiyac yaranır. Çox zaman yanar qaz ventili üç gedişli
olmaqla hazırlanır ki, bu da partlama baş verdiyi hallarda yanar
qaz axınının ani olaraq bağlanmasını təmin edir.
Yadda saxlamaq lazımdır ki, metalların oksigenlə kəsilməsi
üçün işlədilən təbii qazın ən aşağı istiliktörətmə qabiliyyəti 7000
k.kal/m3-həddində olmalıdır.

5.37.Qazla qaynaq və oksigenlə kəsmə işlərində tətbiq

olunan təzyiq nizamlayıcıları (reduktor)

Qaz şəkilli oksigen, propan və asetilen balonlardan kəsmə və

yaxud qaynaq yerinə nizamlayıcıdan keçməklə ötürülür. Nizam-
layıcının əsas vəzifəsi balondan gələn yüksək təzyiqi qaynaq üçün
lazım olan təzyiq həddinədək endirmək və iş dövründə onu sabit
saxlamaqdan ibarətdir.
Öz quruluşlarına görə nizamlayıcılar düzünə və əksinə təsir-
lənən olmaqla fərqlənirlər.
Düzünə təsirlənən nizamlayıcılarda balondan çıxan qaz mem-
branın qapağını yəhərdən yuxarı sıxmağa yönəlir. Əksinə təsir-
lənən nizamlayıcılarda isə qaz membranın qapağını yəhərə sıxır.
Bu hal ona gətirib çıxarır ki, balonda təzyiqin düşməsi ilə
düzünə təsirlənən nizamlayıcılarda işçi təzyiq aşağı enir əksinə
təsirlənən nizamlayıcılarda artır.

276
Шякил 5.37.1. Биркамералы тязйиг низамлайыъылары:
а) Якс тяряфдян тясирлянян,
б) Дцз тяряфдян тясирлянян
1. Низамлайыъынын гапаьы, 2. Сыхыъы йив, 3. Сыхыъы йай, 4. Еластик
мембран, 5. Ютцрцъц диск, 6. Манометр, 7. Йай, 8. Йцксяк тязйиг
камерасы, 9. Низамлайыъы гапаг, 10. Гапаьын йящяри,
11. Манометр, 12. Горуйуъу гапаг, 13. Ашаьы тязйиг камерасы

Nizamlayıcılar bir kameralı və yaxud iki kameralı ola bilərlər.

Asetilen vermək üçün bir kameralı, oksigen vermək üçün isə bir və
ya iki kameralı nizamlayıcılar tətbiq olunurlar.
Asetilen nizamlayıcılarından ən geniş yayılanı bir kameralı
PA-55 nizamlayıcılarıdır.
İşçi təzyiqi – 0,02-0,15 MPa,
1,5 ati təzyiqdə buraxma imkanı- 5m3/saat
Bir kameralı oksigen nizamlayıcılarından ən çox işlədiləni
PK-53, iki kameralı isə PDC-50 təzyiq nizamlayıcılarıdır.
Bu nizamlayıcıların buraxma imkanı 1,5 MPa təzyiq həddində
60 m3/saatdır.
Asetileni və propanı əvəz edən yanacaq növləri işlədilərkən
oksigen nizamalayıcısına uyğun nizamlayıcılar, o cümlədən sıxıl-
mış metan qazı və yaxud başqa növ təbii qazlar üçün P-1
nizamlayıcısı tətbiq olunur.

277
 Оксиэен газ тязйиг низамлайыжысы Асетилен газ тязйиг низамлайыжысы

РДГ-6 типли ашаьы тязйигли пропан газ тязйиг низамлайыъысы

Шякил: 5.37.2. Оксиэен, пропан вя асетилен газ тязйиг

низамлайыъылары

Nizamlayıcıları işlədərkən birləşmələrdə kipliyin pozulması,

qaz sızması, donma və nizamalyıcının alışması kimi arzuolunmaz
hallar baş verə bilər. Birləşmələrdən qaz sızması qazdan səmərəsiz
istifadəyə və bədbəxt hadisəyə səbəb olur.
Odlu işə başlamazdan qabaq nizamlayıcı diqqətlə yoxlanılmalı,
birləşmə yerləri sıxılmalı, ehtiyac olan birləşmə yerlərində araqat
materialları dəyişdirilib təzəsi ilə əvəz olunamlıdır.Qapaq bağlı
halda nizamlayıcının çıxışından qaz axması o deməkdir ki, qapağı
sıxan yəhər, və yaxud qapağın ebonit kipləşdiricisi nasaz haldadır,
bağlayıcı ya zəifləmiş, ya da sınmışdır.
Nizamlayıcının donması ondan nəm oksigen keçərkən baş
verir.
Bu zaman nizamlayıcını isti, qaynar su hopdurulmuş əskiyə
bürüməklə, qızdırmaq lazımdır.Oksigen nizamlayıcısında alışma
aşağıdakı hallarda baş verir:
278
 1.Birləşmələrdə qaz sızması olduqda və işin gedişində
nizamlayıcının üstünə qığılcım düşdükdə,
2.Nizamlayıcıya sürtkü yağı dəydikdə,
3.Balondan nizamlayıcıya oksigen axını ani açılıb verildikdə.
Тязйиг низамлайыъылары аидиййаты цзря пропан, оксиэен вя асетилен
балонларына билаваситя онлар цзяриндяки вентиля бирляшдирилмякля
гошулур. Бу вентиллярин конструксийалары балонун долдурулмасы,
цфцрцлмяси низамлайыъы тятбиг етмякля балонда олан йцксяк тязйигли
газын минимума гядяр там тящлцкясиз шяраитдя ишлядилмясиня имкан
верир. Пропан, оксиэен вя асетилен балонларына тятбиг олунан вентилляр
конструксийа гурулушларына эюря фярглянирляр.

Шякил 5.37.3.
а) Асетилен балону вентили
б) Оксиэен балону вентили
1. Вентил дястяйи, 2. Штусер, 3.Вентилин каналы, 4.Гапайыъы
в) Пропан балону вентили
1.Гайка, 2.Щялгя,3.Дястяк, 4.Дайаг йиви, 5.Эюбяляйяохшар,
6.Мембран, 7.Гайка, 8Йай, 9.Гапаг, 10.Арагат, 11.Гапайыъы,
12.Эювдя, 13.Тыхаъ

279
 5.38. Rezin şlanqlar

Qazı kəskiyə və odluğa çatdırmaq üçün vulkanlaşdırılmış,

kətan araqatlı rezindən hazırlanmış xüsusi şlanqlar tətbiq olunur.
Oksigen şlanqında kətan parçadan üç araqat, asetilen və yaxud
propan şlanqında isə iki araqat olur, şlanqların daxili diametrləri
5,5; 9,5; 13; 16; 19 mm ölçülərdə olur.
5,5 mm daxili diametr ölçülü şlanqlar kiçik odluqlar üçün, adi
odluqlar və kəskilər üçün isə 9,5 və 17,5 mm ölçülü şlanqlar tətbiq
olunurlar. Şlanqın ən az uzunluq ölçüsü 5 metr olmalıdır.Oksigen
şlanqları 2MPa ,asetilen və propan şlanqları isə 0,5 MPa işçi təzyiq
hədlərində sınaqdan keçirilirlər.Şlanqın üst səthi deşilmə və
zədədən qorunmalıdır, odluğa, kəskiyə, reduktora və generatora
etibarlı olaraq bərkidilməlidir.
Şlanqlar iş yerlərində elə yerləşdirilməlidir ki, onların üzərinə
qığılcım, isti metal ərintisi, civə düşməsin. Ayda bir dəfə suya
salınıb hava ilə kipliyə yoxlanılmalıdır.

5.39.Qazla kəsənə və qaz qaynaqçısına, onların iş

şəraitinə və peşə yönümü ilə əlaqədar geyimlərinə olan
tələbat

Qazla kəsmə və qaynaq işlərinə o şəxslər buraxıla bilər ki,

onlar bu peşə üzrə xüsusi ixtisas kursu keçmiş olsunlar, kurs-
dan sonra isə nəzəri və təcrübi biliklərinə görə imtahan ver-
sinlər. Qazla kəsənin və qaz qaynaqçısının iş yeri təhlükəsizlik
tədbirlərinə uyğun şəraitdə olmalıdır.
Oksigen, asetilen, propan və azot balonlarının daşınması
işini xüsusi daşıyıcı ilə iki nəfər icra etməlidir. Qaz təhlükəli od-
lu iş görülən yerdə oksigen və propan balonları aralarındakı
məsafə 5 metr, odlu iş görülən yerdən balonlara qədər olan mə-
safə 10 metrdən aşağı olmamalıdır. Qazla kəsənin və qaz qay-
naqçısının xüsusi geyimi brezent materialından tikilmiş gödək-
cə, şalvar və əlcəkdən ibarətdir. Alov şüalarından və ərintinin
280
 Шякил 5.39.1. Газ иля гайнаг мянтягяси.
1. Асетилен балону (газ-балон варианты), 2. Асетилен
низамлайыъысы, 3. Газ эенератору (газ эенератору варианты),
4. Оксиэен балону, 5. Оксиэен низамлайыъысы, 6. Резин кятан
шланг, 7. Одлуг, 8. Гайнаг мяфтили.

sıçramasından qorunmaq üçün xüsusi şüşələrdən hazırlanmış

eynəkdən istifadə olunur. Eynəyin işıq süzgəcli şüşələri kəskinin
və qaynaq odluğunun gücündən asılı olaraq seçilir.

5.40.Elektrik qaynaq işlərinin əsası

Elektrik qaynaq işi iki bircinsli metal hissənin elektrik qapan-
ması yolu ilə ani olaraq yaranan yüksək temperatur şəraitində
əridilib maye halına salınması və soyuduqda 10 saniyədən az
zaman müddəti ərzində vahid kütlə kimi birləşməsidir.
Qaynaq prosesində qaynaq olunan metal hissələrin bir-birinə
müəyyən təzyiqlə sıxılmasının və yaxud sıxılmamasının qaynağın
keyfiyyətinə təsiri istisnadır. Qaz kəmərlərinin QKS,QPS-ların,
bütövlükdə qaz avadanlıqlarının tikintisi, quraşdırılması və təmiri
işlərinin əsası qaynaq əməliyyatlarından ibarətdir.
Qaz kəmərlərinin tikintisi işlərində boruların bir-birinə qaynaq
edilməsində aşağıdakı üsullar tətbiq olunurlar:
1.Aşqar təbəqəsi altında avtomatik qövsü qaynaq.

281
 2.Qoruyucu qaz axını ilə yarımavtomatik qaynaq.
3.Elektrik naqillərinin qısa qapanmasından yaranan elektrik
kontaktlı qaynaq.
4.Əl ilə icra olunan elektrik qövsü qaynaq.
Qaz kəmərlərinin təmiri və baş vermiş qəza hallarının aradan
qadırılmasında ancaq əl ilə elektrik qövsü qaynaq üsulu tətbiq olunur.
Qövsü boşalma hadisəsinin və onun istilik-elektrik xüsusiyyət-
lərinin aşkar olunması Rus alimi, akademik V.Petrova
məxsusdur.(1802-ci il).
1882-ci ildə Rus ixtiraçı mühəndisi N.Benardos elektrik qövsü
ilə qaynaq üsulunu metalların kömür eletrodla sabit cərəyanda
qaynaq olunmasına tətbiq etmişdir.
N.Benardos üsulu ilə elektrik qaynaq işinin mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, qaynaq qövsü qaynaq olunan metalla kömür və yaxud
qrafit elektrod arasında yanır.
Qaynaq tikişi əmələ gəlməsi üçün yanma sahəsinə aşqar metalı
əlavə olunur.Bu zaman metalların qaynaq olunan ucları və aşqar metalı
qövsün istiliyində əriyib qarışaraq bərkiyir, qaynaq tikişi əmələ gətirir.
1886-1888-ci illərdə Rus mühəndisi N.Slavyanov metal
elektrodla qaynaq üsulunu ixtira etmiş və ilk qaynaq generatorunu
layihələndirib qurmuşdur.O vaxtdan başlayaraq metal elektrodla
qaynaq işi geniş yayılmışdır.Slavyanov üsulu ilə qaynaq zamanı
qaynaq qövsü qaynaq olunan metal və metal elektrod arasında
yanır.Elektrik qövsünün istisində metal elektrod əriyir və tədricən
qaynaq olunan metalın ucları da əriyir.Ərimiş metal bərkiyərək
qaynaq tikişini əmələ gətirir.Bu halda elektrod həm də aşqar
materialı kimi özünü göstərir.
Təmir-qəza hadisələrinin aradan qaldırılması işlərində boruların
birləşdirilməsi, əsasən onların uc-uca qaynaq olunmasıdır.
Əl ilə qövsü qaynaq işi üç qat qaynaq tikişi qoymaqla həyata
keçirilir. Bütün hallarda qaynaq tikişinin möhkəmliyini təmin edən
birinci qat tikiş əsas sayıldığından, onun keyfiyyətli olması təmin
olunmalıdır. Qaynaqçı elektrik qövsü ilə yaranan qaynaq yerinin
dərin olması və qaynaq olunan boruların daxili uclarının tam əriyib
bərkidikdə möhkəm qaynaq tikişi ilə birləşməsi işlərini diqqətlə
yerinə yetirməlidir.
282
 Шякил 5.40.1. Дяйишян ъяряйанла гайнаг мянтягяси.
1. Електрик шябякяси, 2. Торпаглама, 3. Гайнаг трансформатору,
4. Гайнаг ъяряйаны низамлайыъысы, 5. Електрод тутгусу вя
електрод.

Ərintinin keyfiyyəti elektroda əlavə olunan aşqar

materiallarından daha çox asılıdır. Qaynaq işləri həm sabit, həm
də dəyişən cərəyanla aparılır.
70 ildən artıq bir müddətdir ki, elektrik qövsü lə qaynaq işləri
magistral qaz kəmərlərinin, QPS, QKS-ların, mədən təsərrüfatının
quraşdırılması işlərində geniş surətdə tətbiq olunur. Elektrik
qövsündə 4000-60000S-ə çatan yüksək temperatur şəraiti qaynaq
olunan boruların ağız uclarının ani qızıb əriməsini, eyni zamanda
müntəzəm olaraq əriyən elektrod ağız ucları arasındakı qaynaq
tikişi yerinin metal ərintisi ilə doldurulmasını təmin edir.
1937-1938-ci illərədək elektrik qövsü ilə qaynaq işlərində
üzərində mel və maye şüşədən hazırlanmış ionlaşdırıcı nazik suva-
ğı olan elektrodlar tətbiq olunurdu. Hər hansı bir müxtəlif məkan
şəraitində qaynaq işini görmək mümkün olsa da, belə qaynaq tikişi
möhkəmlik və kövrəklik baxımından qənaətbəxş дейилди.
Mel suvaqlı elektrodlarla qaynaq işində əhəmiyyətli məhsul-
darlığa nail olmaq mümkün olmurdu.
1937-ci ildən başlayaraq qaz kəmərlərinin qaynaq olunması
işlərində qalın suvaqlı elektrodlar tətbiq olunmağa başladı. Elekt-
rodun üzərindəki tərkibi müxtəlif kompanentlərdən ibarət olan
qalın suvaq qövsün yanmasını yüngülləşdirməklə ərinmiş metal
vannasını və qaynaq tikişinin aşqar metalını ətraf mühitdə havada
283
olan qazların təsirindən qoruyur. Qaynaq işlərində qalın suvaqlı
elektrodların tətbiqi qaz ilə qaynaq işlərindən və buna qədərki
nazik ionlaşdırıcı suvaqlı elektrodlarla görülən qaynaq işlərindən
fərqli olaraq məhsuldarlığın artmasına və qaynaq tikişi ilə boru
metalının möhkəmliklərinin eyni həddə çatmasına təminat yaratdı.
Respublikamızda qalın suvaqlı elektrodlar tətbiq etməklə əl ilə
elektrik qövsü qaynaq işləri 1948-1950-ci illərədək magistral qaz
kəmərlərinin, zavod mədən boru kəmərlərinin tikintisi işlərində ən
əsas qaynaq üsulu sayılırdı. İllər keçdikcə qaynaq işləri mexa-
nikləşdirmə və avtomatlaşdırma tətbiq olunduqca təkmilləşmiş,
boru kəmərlərinin tikintisi işlərində əl ilə qövsü qaynaq işlərinin
həcmi əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır.
Belə ki, neft və qaz nəqli üzrə daşıyıcı sistemlərin çox hissəsi
avtomat və yarımavtomat qaynaq üsulları ilə işlənilir.

5.41.Elektrodlar

Qaz kəmərlərinin qaynaq olunması işlərində E-42, E-42A, E-

50 və E-50A (burada E elektrodu, rəqəm-möhkəmliyə təminat
həddini, A-elektrodun plastik xüsusiyyətlərini göstərir.), suvaqlı
УОНИ 13/45, УОНИ 13/55, BCP-5, BCЦ, ВСФ, MR-3, VCR-50,
“Azqaynaq” markalı, 3,4,5 mm. dimaterli qalın suvaqlı məftillər-
dən hazırlanmış elektrodlar geniş tətbiq olunurlar.Çoxqatlı qaynaq
işlərində birinci qat yaxşı qaynaq titkişi almaq üçün 3mm, qalan
qatlar isə 4-5 mm. diametrli elektrod çubuqları ilə icra olunur.
Elektrodun əriməsi ilə qaynaq qövsü yaranır və bu, qaynaq
tikişi əmələ gətirməklə davam etdirilir. Polad çubuqlardan ibarət
elektrod hazırlamaq üçün xüsusi qaynaq məftilindən istifadə
olunur. Çubuqların üstü xüsusi suvaqla örtülür və bu suvaq
elektrod çubuğunun sabit yanmasını, rahat əriməsini, ərintinin
tam yayılmasını təmin etməlidir. Elektrod çubuğunun üst suvağı
elektrik qövsü yaranmasının davamlılığını artırmaqla qövsün və
ərintinin ətrafını, ərinmiş metalı oksigendən, havada olan
azotdan qoruyan təbəqədir. Elektrod çubuğunun üst suvağının
tərkibi keramzet, dəmir, marqans, dəmir silsium, dəmir titan,
mərmər tozu, kraxmal, qrafit, maye şüşənin quru qalığı və.s
materiallardan ibarətdir. Elektrodun diametri deyəndə ancaq
284
suvaqsız polad çubuğun diametri nəzərdə tutulur. Elektrik
qövslü qaynaq işləri üçün polad çubuqlar xüsusi tərkibli
ligerlənmiş metal materiallardan hazırlanır.

5.42. Elektrik qaynaqçısına, onun peşə yönümü

ilə əlaqədar geyiminə, iş avadanlıqlarına olan tələbat

Qaz kəmərlərinin təmiri və quraşdırılması işlərinə yüksək

peşə hazırlıqlı, sınaq yoxlaması işi yaxşı olan elektrik
qaynaqçıları buraxıla bilərlər.
Qaynaqçılar hazırlıq vaxtı təkcə düz qaynaq, həm də
döngəli, əyri, tavan üzrə (aşağıdan yuxarı) qaynaq tikişlərini də
sərbəst işləməyə vərdiş etməlidirlər. Çöl şəraitində elə hallar
olur ki, quraşdırma və uyğunlaşdırma işlərinin icra olunması
ilə əlaqədar olaraq qazla kəsmə işlərinin görülməsində
bilavasitə qaynaqçının öz iştirakına ehtiyac yaranır. Ona görə
də elektrik qaynaqçılarının qaz təsərrüfatı sahələrində təmir-
quraşdırma işlərinin görülməsi üzrə hazırlanmasında onlara
əlavə olaraq qazla kəsmə peşəsinin öyrədilməsi və onların
kəsmə işini sərbəst bacarması zəruridir. Qaynaqçılar yuxarı
diametrli boruların ağız-ağıza uyğunlaşdırılması işlərini
bilməlidirlər. İxtisas dərəcəsi 4 və 5-ci dərəcədən aşağı olan, qaz
kəmərlərində ilk qaynaq işlərinə başlayan, 3 aydan artıq
qaynaq işləri ilə məşğul olmayan qaynaqçılar yalnız təcrubi
hazırlıq keçib, imtahan verdikdən sonra sərbəst işə buraxıla
bilərlər. İş yerlərində yeni texnoloji avadanlıqlar, yeni qaynaq
materialları tətbiq olunan bütün elektrik qaynaqçıları il ərzində
bir dəfədən az olmayaraq peşə hazırlığı yoxlamasına təqdim
olunmalıdırlar. Qaynaqçının elektrotexnika, qaynaq ava-
danlıqlarına xidmət, boru kəmərlərinin qaynaq işlərinə
hazırlanması, mərkəzləşdirmə işlərini, işdə əmək mühafizəsi və
təhlükəsizlik texnikasını bilməsi vacibdir. Elektrik qaynaq-
çısının peşə hazırlığının səviyyəsini yoxlamaq üçün o, yoxlama-
qaynaq birləşməsi tikişi işləməlidir. İşlənmiş qaynaq tikişi
möhkəmliyə, kipliyə, dartılmaya, və dağılmaya sınaqdan
keçirilib yoxlanmalıdır. Qaynaq tikişi o halda davamlı və
məğbul sayılır ki, tikişin metalının möhkəmliyi qaynaq olunan
285
borunun metalının möhkəmliyindən az olmasın. Qaynaqçının
alətləri qoruyucu maska, sipər, elektrod dəstəyi, çəkic, metal
şotka və.s. dən ibarətdir. Elektrod tutan dəstək minimum
çəkiyə malik və əldə münasib tutumlu olamlıdır. Tavan üzrə
elektrik qaynaq işləri görülərkən, qaynaqçının əl və üzünü
metal ərintisi sıçrayışından qorumaq üçün ekranlı elektrod
dəstəyindən istifadə olunur. Ekran yanmayan sərt rezin
materialından və fibradan hazırlanır. Qaynaq aqreqatından
cərəyan vermək üçün rezin izolyasiyalı, 35 -50mm. qalınlıqlı
mis naqildən istifadə olunur. Qaynaqçının vərdişinə görə görmə
yerinə infraqırmızı və ultrabənövşəyi şüalardan qoruyan kvad-
rat şüşələr qoyulmuş maskalardan istifadə olunur. Əks halda
bu şüaların təsiri nəticəsində 10 metr məsafədən belə görmə
orqanları ciddi zədələnə bilər. Maskanın görmə yerində
qoruyucu süzgəc şüşənin üstünə xaric tərəfdən adi şüşə qoyulur.

Шякил 5.42.1. Eлектрик гайнаг аваданлыглары

286
Qoruyucu süzgəc şüşələr qaynaq üçün verilən cərəyanın
gücündən asılı olaraq qaynaqçının özü tərəfindən müntəzəm
olaraq dəyişdirilir.
Qoruyucu süzgəc şüşələr aşağıda qeyd olunan markalar
üzrə hazırlanır:
ES-100---------100 Amperə qədər cərəyan üçün.
ES-300---------300 Amperə qədər cərayan üçün.
ES-500---------500 Amperə qədər cərəyan üçün.
Peşə yönümü ilə əlaqədər olaraq qaynaqçının geyimi
brezent kastyum, brezent kombenzon, brezent əlcəklər,
uzunboğaz dəri çəkmə və.s. ibarətdir.

5.43.Təmirlə bağlı qaz təhlükəli odlu

işlərin görülməsi
Təmir sahəsində işin həcminə görə material-texniki təchizat
işləri başa çatdırıldıqdan sonra təmir olunacaq qaz kəməri,
üzərində olan bağlayıcı avadanlıqların bağlanması ilə işlək
sistemdən təcrid olunur. İçərisindəki işçi təzyiqi altında olan qaz
şam vasitəsi ilə havaya üfürülür və kəmərdə izafi təzyiqin 40-
150mm su sütunu həddində olmasına nəzarət olunur.

1. Баьлайыъы аваданлыг, 2. Шам, 3. У- шякилли манометр,4. Резин шарлар,

5. Палчыг, 6. Ютцрцъц хятт
Şəkil 5.43.1. Йералты газ кямярляриндя газ тящлцкяли тямир
ишляринин иъра олунмасы технолоэийасы

Təzyiq altında olan bütün qabların açıq havaya üfürülüb

boşaldılması və yaxud boş sistemin yüklənməsində bağlayıcı ava-
287
danlıqların açılıb-bağlanması, sistemin boşaldılması və yüklənməsi
işləri dağıdıcı rezonans hadisəsindən və aerodinamik zərbədən
yayınmaq məqsədi ilə bağlayıcı avadanlığadək və ondan sonrakı
təzyiqlər fərqi nəzərə alınmaqla tədricən, müəyyən zaman
müddəti ərzində icra olunmalıdır. Yüksək təzyiqli magistral qaz
kəmərləri layihələdirilərkən onlar üzərində üfləyici şamın
qoyulma yerindən yaşayış məntəqəsi, meşə zolağı, dəmir yolu,
avtomagistral və sənaye müəssisələrinin yerləşdiyi ərazilərədək
olan məsafə həddi qaz kəmərlərinin diametrlərindən asılı
olaraq aşağıdakı cədvəldə göstərildiyi kimi müəyyən edilmişdir.

Cədvəl 5.43.1
Sıra № si Şamın qoyulması
Qaz kəmərinin diametr
üçün məsafə
ölçüsü(mm.).
həddi(metr.).
1. 100-500 600
2. 500-800 800
3. 800-1400 1000

Təmir sahəsindəki təzyiq altında olan qaz kəmərindən qaz

havaya üfürülərkən, şamın bağlayıcı avadanlığı havaya açılmaz-
dan qabaq onun yaxın ətrafında olan maşın və mexanizmlər
küləyin əksi istiqaməti üzrə şamdan 150 metr məsafəyədək
uzaqlaşdırılmalıdır. Təmir işi ilə əlaqədər bağlanmış əsas kran və
siyirtmələrin yanında qaz təhlükəli odlu işin sonunadək ayrı-
ayrılıqda bir nəfər usta və yaxud çilingərdən ibarət növbətçi
heyəti saxlanılmalıdır. Təzyiq altında olan bağlayıcı avadanlıqla-
rın hər hansı birindən təmir sahəsi tərəfə qaz sızması ola bilər və
buna təbii hal kimi baxmaq lazımdır. Bağlayıcı avadanlıq şarlı,
yaxud tıxaclı krandırsa, sızmanın qarşısını onun gövdəsinə yö-
nələn yağlama borusuna bir neçə şpris kipləşdirici yağ vurmaqla
almaq olar. Bu tədbir də kömək etməsə, təmir işi icra olunan sa-
həyə hansı tərəfdən qaz sızması müəyyənləşdirilir. Təmir sahə-

288
sindən qaz sızması olan tərəfə 15-20 metr aralı məsafədə kəmərin
üst səthində D=150 mm. ölçüdə deşik açılır və oraya əlavə şam
qoyulur. Müstəsna hal kimi kəsmə və qaynaq işləri kəsici və
qaynaqçını polad sipər örtüklə qorumaqla qaz kəmərində təzyiq
200-250 mm. su sütunu həddində olduqda belə görülə bilər və bu
üsul təcrübədən keçirilmişdir. Belə vəziyyətdə əlavə şam
qoyulması üçün borunun üst səthində D=150 mm-lik deşik
açılarkən, kəsilən yer kəsildikcə ardıcıl olaraq asbest palçıqla
suvanmalıdır. Kəsmə sona yetdikdən sonra kəsilib suvanan yerdə
olan cüzi də olsa yanma su ilə söndürüldükdən sonra qapaq açılır
və açıq yerə ətrafı yenə də asbest palçıqla suvanmaqla müvəqqəti
şam qoyulur. Təmir sahəsini odlu iş görülməsi üçün müəyyən
olunmuş normadan artıq təzyiqdən təcrid etmək üçün odlu iş
görülən yerdən 10 metr sağ və sol tərəflərdə (əgər təmir olunan
qaz kəmərinin diametri D=500 mm.-dən yuxarı ölçüdədirsə) qaz
kəmərinin üst səthində 200-250mm. ölçüdə oval formalı deşiklər
açılır. Bu deşiklərdən qaz gələn tərəflər açıq saxlanılmaqla, kəmərin
daxilinə onun daxili diametrinə uyğun ölçüdə rezin tıxac şarlar
salınaraq yerləri müəyyənləşdirilir və sıxılmış hava, yaxud hava
nasosu ilə tıxac forması alıb borunu tam bağlayanadək doldurulur.
Şarların oksigen balonundan oksigen verməklə doldurulması
təhlükəsizlik tədbirləri baxımından yolverilməzdir.
Rezin tıxac şarlar borunun içərisinə yerləşdirilərkən
borunun içərisi metal qırıntılarından və başqa zədələyici
əşyalardan təmizlənməlidir.
Rezin tıxac şarlar zədə alıb sıradan çıxdıqda, ümumiyyətlə
əldə rezin tıxac şarlar olmadıqda ibtidai tıxaclama üsulu tətbiq
edilməklə, borunun içərisi işin sonunda təmizlənmək şərti ilə
isladılmış gil torpaqla doldurulur, torpaq tıxacın üst səthi 45o
dərəcə bucaq altında palçıqla suvanır. Qaz təhlükəli odlu iş
görülən müddət ərzində, istər rezin şarlar olsun, istər torpaq tıxac,
onların dayanıqlıq vəziyyətinə nəzarət olunmalıdır. Şəkildən
göründüyü kimi tıxaclar qoyulan yerlərdən bağlayıcı avadan-
lıqlara və şamlara tərəf 2 metr məsafədə ∪ şəkilli manometrlər
yerləşdirilir və bu manometrlərlə təzyiqin 40-150 mm. su sütunu
həddində olmasına nəzarət olunur. Bu hədd faizlə qaz-hava
289
qarışığı tərkibinin 5-15 % həddində olmasına uyğundur. Belə ki,
havanın qazla 5%-dən aşağı tərkibli qarışığı partlayış, 15%-dən
yuxarı tərkibli qarışığı isə yanmadır. Əvvəllər təbii qaz və ağır
karbohidrogenlərin nəqli üzrə istismarda olmuş, lakin istehsalat
zərurəti ilə əlaqədar olaraq istismardan çıxarılmış, işlək sistemdən
tam təcrid olunmuş yeraltı və yerüstü qaz kəmərlərində odlu işlər
görülərkən buna işlək sistemdəki qaz kəmərlərində görülən qaz
təhlükəli odlu işlərin icra olunması kimi baxmaq lazımdır. Adətən
yay aylarında bu kimi yerüstü qaz kəmərlərində odlu işlər
görülərkən boru qızır, borunun iç divarına hopmuş ağır karbo-
hidrogenlər buxarlanır, borunun hər hansı bir açıq tərəfindən
daxil olan hava içəridəki karbohidrogen buxarı ilə təmasda olub
partlayış təhlükəli hava-qaz qarışığını yaradır. Belə qaz
kəmərlərinin daxilinə azot qazı verməklə partlayış təhlükəli qaz-
hava qarışığı zərərsizləşdirilir. Azot qazı sənayedə maye havanın
(-196 0S də.) distillə olunmasından alınır. Rəngsiz, iysiz, dadsız
qazdır oksigenə nisbətən suda az həll olur, -196 0S-də mayeləşir.
İstismardan çıxarılmış, yaxud təmirə saxlanılmış təzyiq
altında işləyən qablar üzərində odlu işlər o zaman təhlükəsiz
icra oluna bilər ki, qabın daxili səthi isti su buxarı ilə yuyulub
təmizlənsin və daxildə yarana bilən ağır karbohidrogen
buxarları azot qazı ilə neytrallaşdırılmış olsun. Азот газы йанмыр
вя йамнайа кюмяк етмир.
Bir tərəfi açıq, D=700 mm. dən yuxarı ölçülü qaz kə-
mərlərində qaz təhlükəli odlu işlər görülərkən iş yerində
təzyiqin 40-150mm. su sütunu həddi təmin olunsa da, kəmərin
daxilində partlayış təhlükəli hava-qaz qarışığının yaranması
ehtimalı olur. Belə ki iş yerində qaz kəmərinin üst səthində
açılmış deşikdən qazın açıq havaya sorulması nəticəsində
kəmər daxilində aşağı hissədə boşalma yaranır və bu da
kəmərin bir tərəfində olan açıq hissədən kəmərin içərisinə aşağı
seqment ölçüsü üzrə hava daxil olmasına səbəb olur. Bu
tədricən stasionar axın rejimi halına çevrilərək, qaz kəmərindən
açıq havaya sorulan qaz və kəmərin açıq tərəfindən daxil olan
hava bərabərliyini yaradır. Axının davamiyyəti müddətində
qaz kəmərinin daxilindəki hava-qaz qarışığında havanın % ilə

290
miqdarının analoji olaraq artmasına şərait yaranır. Bu zaman
qaz kəməri daxilində odlu iş görülən yerə yaxın ərazidə tədricən
səngiyən yanma və ardıcıl olaraq bir neçə parlayış baş verir.
Qaz kəməri daxilində yanma baş verən anda odlu iş dərhal
dayandırılmalı, işçi heyəti iş yerindən uzaqlaşdırılmalıdır. Belə
olan halda odlu işlərin icra olunmasında tətbiq olunan yu-
xarıdakı texnoloji ardıcıllığa əməl olunmalıdır. İş yeri yuxarıda
qeyd olunan qayda üzrə rezin tıxac şarlar yaxud torpaq tıxaclar
vasitəsi ilə hər iki tərəfdən hava və qaz axınlarından tam təcrid
olunduqdan sonra odlu işə başlamaq olar. Qaz kəmərlərində
azmış cərəyanların təsirindən yaranan korroziya zədələrindən
baş verən qaz buraxılışı çox hallarda borunun alt və aşağı yan
səthlərində müşahidə olunur. Bu həm də torpağın kimyəvi
aktivliyindən yarana bilən 3-15 mm. ölçülü deşiklərdir. Bəzən
bu deşiklər və çürümə qaz kəmərinin 10-15 metr uzunluqdakı
hissəsini əhatə edir və qaz kəmərinin eyni ölçüdə hissəsini
dəyişməyə ehtiyac yaranır. Təmir sahəsində D=250 mm-dən
yuxarı ölçülü yeraltı qaz kəmərlərinin yararsız hissələri eyni
diametrli 10p/m.dən yuxarı ölçülü təzə boru kəmərləri ilə əvəz
edildikdə, təzə qoyulan borunun uzunluğu çıxarılan yararsız
boru hissəsinin uzunluğundan 1,5D qaz kəməri ölçüsü qədər az
olmalıdır. Yararsız qaz kəməri təmir sahəsindən çıxarıldıqdan
sonra onun yerinə yuxarıda qeyd olunduğu kimi ondan 1,5D
az ölçülü təzə boru kəməri qoyulur və təmir sahəsində qaz
kəmərinin hər hansı bir tərəfinə mexaniki uyğunlaşdırma işləri
aparılmaqla qaynaq edilir. İkinci açıq tərəfdə qaz kəmərinin
tam bərpası eyni diametrli, təzə gödək borunu təmir sahəsinə
uyğunlaşdırmaqla başa çatdırılır. Bu işin yuxarıda qeyd olunan
texnalogiya üzrə görülməsində əsas məqsəd yeraltı qaz kəmə-
rinin bərpası zamanı uyğunlaşdırma işlərinin keyfiyyətli və az
vaxt ərzində başa çatdırılmasından ibarətdir. Hər hansı bir
halda D=300 mm.-dək ölçülü qaz kəmərlərinə qoyulan eyni
diametrli gödək borunun uzunluğu D=300 mm.-dən və ondan
yuxarı ölçülü qaz kəmərlərinə qoyulan gödək borunun uzun-
luğu L=1.5 D qaz kəməri ölçüsündən az olmamalıdır. Təmir
sahəsində qaz kəmərində uyğunlaşdırma işləri görülərkən

291
meyillənməyə yol verilməməlidir. Qaz kəmərinin və təzə qo-
yulan boruların ağızları perimetr üzrə qaynaq tikişinin həm
xaricdən, həm də daxildən qaynayıb qarışaraq bircinsli olması
məqsədi ilə bir-birindən 1,5-2,5 mm. məsafədə aralı olmalı və
25o-30o bucaq altında yonulmalıdır. Qaynaq edilən borular
arasındakı meyillənmə həddi 2 mm.dən yuxarı olmamalıdır.

1. Чыхарылан бору, 2. Йени гойулан бору, 3. Эюдяк бору, 4. Баьлайыъы

аваданлыг, 5. Ютцрцъц хятт системи, 6. У – шякилли манометр,7. Резин шар

Şəkil. 5.43.2. Təmir sahəsinə borunun yerləşdirilməsi

Üzərində elektrik mühafizə qurğuları olan bütün qaz

kəmərlərində elektrik qaynaq işlərinə başlamazdan qabaq bu
avadanlıqlar söndürülməlidir. Təmir işləri başa çatdırıldıqdan
sonra qaz kəməri daxilində olan tıxaclar çıxarılır, bütün açıq
yerlər qaynaq üsulu ilə bağlanılır.

5.44.Əvvəlcədən quraşdırılmış şəbəkənin işlək qaz

kəmərləri sisteminə qoşulma qaydası

Magistral qaz kəmərinin diametr ölçüsünə uyğun gödək

borulardan yığılmış şəbəkənin, ayrılan xətt üzərindəki bağlayıcı
avadanlığın və ayrılan xəttin diametr ölçüsünə uyğun boruların
işlək qaz kəmərlərinə birləşdirilməsi aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
1.Magistral qaz kəməri diametr ölçüsünə uyğun borudan
ayrılmanın diametrindən asılı olaraq L=1,5 metrdən az olmayan
uzunluqda gödək boru kəsilir.
2.Kəsilmiş borunun uzunluq ölçüsü üzrə orta yerində
ayrılmanın diametrinə uyğun deşik açılır.
292
 3.Ayrılma üzərinə qoyulacaq bağlayıcı avadanlığın hər iki uc
tərəfinə nisbətən qalın divarlı, ayrılmanın diametr ölçüsünə uyğun kə-
sik borular qaynaq edilir. Bağlayıcı avadanlıq belə vəziyyətdə qaz
kəməri diametr ölçülü, üstündə ayrılma üçün deşik açılmış gödək
boruya perimetr üzrə uyğunlaşdırılır.Oksigen kəskisi ilə aparılan
uyğunlaşdırma elə olmalıdır ki, ayrılma borusu gödək borunun (qaz
kəmərinin) daxilinə keçməsin. Bu gələcəkdə qaz kəməri daxilinə
təmizləmə işləri üçün buraxılan porşenin hərəkətinə mane ola bilər.
4.Ayrılmanın borusuna qaz kəməri diametrinə uyğun borudan
hazırlanmış gücləndirici yaxalıq keçirilir, əvvəlcə ayrılma, sonra
isə yaxalıq qaynaq edilir.
Şəbəkə əvvəlcədən Qəza təmiri xidməti sahəsində və yaxud iş
yerində hazırlana bilər. Şəbəkənin işlək qaz kəmərinə birləşdiril-
məsi aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
1.Qaz kəmərindən ayrılma yerində torpaq-qazma işləri
görülməklə xəndək (çala) qazılaraq qaz kəməri aşkarlanır.
2.Qaz kəmərinin ətrafı görüləcək işin texnologiyasına uyğun
qaydada torpaqdan və izolyasiya materialından təmizlənir.
3.Qaz kəmərinin ayrılma quraşdırılan sahəsi kəmər üzərindəki
yaxın bağlayıcı avadanlıqlar vasitəsilə işlək sistemdən ayrılır, məhdud
sahədəki yüksək təzyiqli qaz şam vasitəsi ilə havaya üfürülür.İşlək
sistemdən ayrılmış qaz kəməri sahəsində izafi təzyiqin işin sonunadək
40-150 mm. su sütünu həddində olmasına nəzarət olunur.
4.İş yerində qaz təhlükəli işlərin icra olması qaydalarına uyğun
olaraq rezin tıxac şarlar, U şəkilli manometrlər tətbiq olunur.

5.45.Qaz kəməri daxilindən havanın çıxarılması

Qaz nəqli sistemi ilə əlaqəsi olan təmirə saxlanılmış hər

hansı bir qaz kəməri hissəsi, təzyiq altında işləyən qab təmir
işləri başa çatdırıldıqdan sonra istismara buraxılarkən onun
daxilində olan hava və yaxud hava-qaz qarışığı sistemin bir tə-
rəfindən bağlayıcı qurğunu tədricən açmaqla 30 dəqiqəlik za-
man müddəti ərzində 0,02 MPa-dan başlayaraq 0,05 - 0,1 Mpa-
dək təzyiqlə təbii qaz axını verməklə başqa bir tərəfində olan
şam vasitəsi ilə havaya üflənməlidir. Aşağıdakı şəkildə D=500
293
mm, L=10 km. ölçülü magistral qaz kəmərindən hava-qaz qa-
rışığının üflənməsi qaydası göstərilir:

Шякил: 5.45.1.

1) Başlanğıc və son nöqtələri şərti olaraq A və B adlandırılan

təmir sahəsi qaz təhlükəli odlu işlərin görülməsi üçün qaz kəməri
üzərində olan 1-2 bağlayıcı avadanlıqlar bağlanılmaqla və 7-8
şamları havaya açılmaqla müvəqqəti olaraq təzyiq altında olan
qazdan və işlək sistemdən təcrid olunur.
2) 1 və 2 saylı əsas bağlayıcı avadanlıqların hər hansı birin-
dən təmir sahəsinə az da olsa qaz sızması ehtimalı olduğuna
görə 7 və 8 şamlarından biri, ya da hər ikisi açıq saxlanıla bilər.
Hava ilə metan qazının xüsusi çəkiləri arasındakı
0,576kq/m3 fərqin mövcüd olmasını nəzərə alsaq(havanın xüsu-
si çəkisi 1,293kq/m3, metan qazının xüsusi çəkisi 0,7170kq/m3)
açıq şamların hər hansı birindən hava ilə əlaqəsi olan boş
sistemə atmosfer təzyiqli hava daxil olmalıdır. Bu qaz kəməri
daxilində 5%-dən aşağı tərkibli qaz-hava qarışığının
yaranmasına səbəb olur. Bundan əlavə inşaat-quraşdırma,
təmir işləri görülərkən qaz kəməri daxilinə mexaniki əşyaların
(elektrod çubuğu qalığı, xırda dəmir qırıntıları, çınqıl və.s)
düşməsi mümkün haldır.7 və 8 şamların bağlı vəziyyətində
təzyiq altında olan 1 və 2 əsas bağlayıcı avadanlıqların hər
hansı birindən boş qaz kəmərinə qaz axını açılarsa, bu zaman
xaotik axın turbulent rejim halında kəmər daxilində olan
əşyaları özü ilə irəliyə doğru itələyəcək. Bu əşyaların qaz
kəmərinin daxili səthi ilə sürtünməsindən yaranan qığılcım qaz
kəməri daxilində olan hava-qaz qarışığının ani dağıdıcı
294
partlayışı hadisəsini törədər və onun hər hansı bir qurğusunun
partlayıb dağılmasına səbəb olar. Bu hadisədən yayınmaq məq-
sədi ilə təmir işi başa çatdırıldıqdan sonra imkan və yerli şərait
nəzərə alınmaqla təmir sahəsinə aid olan A və B nöqtələrinin
hər hansı birindən qaz kəmərinə təzyiq altında qaz verməklə o
biri nöqtədəki şamı açıb, kəmərin açıq havaya üfürülmə
əməliyyatını müəyyən olunmuş zaman müddəti ərzində icra
etmək lazımdır. Şamlardan birinin açıq vəziyyətində əsas
bağlayıcı avadanlıqlardan birini tədricən açmaqla kəmərin boş
hissəsinə 0,02 MPa təzyiq həddindən başlayaraq 30 dəqiqəlik
zaman müddəti ərzində 0,05-0,1 MPa təzyiq həddinədək qaz
axını verilir. Zaman müddəti bitən anda açıq şam bağlanılır.
1.Əməliyyat başlayan zaman təmir olunan qaz kəməri
sahəsinin A və B nöqtələrində olan 1 və 2 əsas bağlayıcı
avadanlıqlar bağlı olmalıdır.
2.Qaz axını A nöqtəsindən verilirsə 7 şam bağlı, 8 şam
açıq olmalıdır.
3.Üfürülmə əməliyyatı üçün nəzərdə tutulan vaxt müddəti
bitdikdən sonra 8 şam bağlanılır. Təmir sahəsində qaynaq
tikişləri fiziki üsulla yoxlanılır, kəmərdə təzyiq A nöqtəsindəki
1 əsas bağlayıcı avadanlığı tədricən açmaqla kəmərin işçi
təzyiqi həddinə qədər qaldırılır, 2 əsas bağlayıcı qurğunu
açmaqla onun əvvəlki işi bərpa olunur.

5.46. Qaynaq tikişlərində çat əmələ gəlməsi

səbəbləri və onun aradan qaldırılması yolları
Qaz kəmərlərində çat perimetr üzrə qaynaq tikişlərində və
kəmər boyunca istehsalçı zavod tərəfindən işlənilmiş uzununa
qaynaq tikişlərində ola bilər. Belə çatlar borunun metalında
qaynaq və tökmə vaxtı əmələ gələn yerli gərginlik nəticəsində,
həm də borunun qoyulduğu torpaq sahəsində qeyri-bərabər
çökmələr olduğu hallarda yarana bilər. Qaynaq tikişindəki çat
qaz kəmərinin dartılmaya müqavimətini azaldır, çox hallarda
onun sınması ilə nəticələnir. Qaz kəmərləri layihələndirilərkən
kəmərin diametrinə və uzunluğuna görə isti soyuq hava
295
şəraitlərində kəmərin ölçüsünün artıb-azalmasından asılı olaraq
hasabat üzrə inşaat normalarına uyğun məsafələrdə kəmər
boyunca linzalı, kipləşdirici boyuncuqlu, П şəkilli və bir sıra
müxtəlif konstruksiyalı tarazlaşdırıcılar qoyulur. Linzalı taraz-
laşdırıcılar 0,3-dən 0,6 MPa -dək təzyiqli qaz kəmərlərinə qo-
yulur, bir yaxud iki tərəfində fləns olur. Linzalı tarazlaşdırıcılar
dövri olaraq texniki qulluq tələb edirlər və onların mexaniki
birləşmə sistemləri tez sıradan çıxır.

Şəkil. 5.46.1. İki linzalı tarazlaşdırıcı.

Kipləşdirici boyuncuqlu tarazlaşdırıcılar dartılma və yı-

ğılmanı sərbəst əks etdirirlər. İntensiv olaraq işlədiklərindən
kipləşdirmə boynundan həmişə qaz sızması müşahidə olunur və
kipləşdirici materialları işlədilməsinə ehtiyac yaranır. Bu tip ta-
razlaşdırıcıların təhlükəsizlik tədbirləri baxımından yaşayış
məntəqələri ətrafında qoyulması məqsədəuyğun deyil. П şəkilli
tarazlaşdırıcılar yerüstü magistral və paylayıcı qaz kəmərlərinin
tikintisində geniş tətbiq olunurlar. Qoyuluşları çox yer tutsa da
dartılmaya və yığılmaya qarşı çox davamlı olmaqla, kəmərin
qaynaq birləşməsindən dartılıb sınmaya müqavimətini
artırırlar.
296
 Qaynaq tikişində olan çat ancaq qaynaq üsulu ilə ləğv
edilməlidir. Bunun üçün üzərində çat olan qaynaq tikişi əvvəlcə
qaynaq olunmağa hazırlanmalıdır. Çatın tədqiq olunmasında
ən çox yayılmış üsul tikiş üzərində olan çatın sərhəddinin fiziki
üsulla müəyyən edilməsidir.
Çatın başlanğıc və son hədlərindən 20mm. ölçüdə aralı d=4-
5 mm-lik burğu ilə deşiklər açılır. Bu deşiklərin arası perimetr
üzrə 30-dərəcəlik bucaq altında kəsilib, iki borunun birləşmə
nöqtəsindəki dodaqlar arasında 2-3mm məsafə saxlanılmaqla
emal olunur. Kəsmə əməliyyatı mexaniki yaxud qazla kəsmə ilə
aparıla bilər.
Əgər çat borunun perimetr üzrə 10%-dən çox hissəsini əhatə
edirsə, onda bu qaynaq birləşməsi tikişi ləğv edilir, kəsilib
təzədən elektrik qövsü ilə qaynaq işinə verilir.

Şəkil 5.46.2. П şəkilli tarazlaşdırıcı

5.47.Qəza təmiri işlərində bədbəxt hadisələr baş verdiyi

hallarda zərərçəkənə ilk yardım göstərilməsi haqda

Qaz təsərrüfatı sahələrində işləyən hər bir kəs bilməlidir

ki,onun işi qaz təhlükəli olmaqla o, hər vaxt qazdan zəhərlən-
mə və qaz-hava qarışığının partlayış təhlükəsi halları ilə qar-
şılaşa bilər. Quyuda, örtülü yerlərdə işləyərkən ən çox müşahidə
olunan hadisə qazdan zəhərlənmə və boğulma hallarıdır. Buna
görə də qaz təssərrüfatı işçiləri qazdan baş verə biləcək bütün
xoşagəlməz hallarda zərərçəkənə ilk yardım göstərməyə hazır
297
olmalıdırlar. Metanın hava ilə qarışığı havada olan oksigenin
miqdarını kəskin sürətdə azaltmaqla, qazlı şəraitdə işləyənlərin
həyatı üçün son dərəcə təhlükəlidir, normal nəfəsalmanı
çətinləşdirir və zəhərlənmə halı baş verir. Bu ən çox təzyiq
altında işləyən qabların içərisində, quyularda şlanqsız
əleyhqazın tətbiqi zamanında müşahidə olunur. Yanar
qazlardan zəhərlənmə halları dəm qazı və hidrogen sulfid
tərkibli qazları nəql edən magistral və paylayıcı qaz
kəmərlərində təmir işlərinin icrası zamanında baş verə bilər.
Hava ilə dəm qazının 1% tərkibli qarışığı şəraitində 1-2 dəqiqə
nəfəs almaq ölümlə nəticələnə bilər. Zəhərlənmə baş verən anda
zərərçəkən dərhal hadisə yerindən uzaqlaşdırılıb daha təmiz
hava dəyən münasib yerə çıxarılmalıdır. Dəm qazından
zəhərlənmə baş ağrısı və baş gicəllənməsi, qulaqlarda səs,
ümumi zəiflik, ürək döyüntüsünün güclənməsi, ögümə və qusma
ilə müşahidə olunur. Daha ağır zəhərlənmədə adam yuxulayır,
bədən ağırlaşır və elə ola bilər ki, adam özü zəhərləndiyi qazlı
şəraitdən çıxa bilməsin və yıxılıb qalsın. Bu zaman şüurun
işləməməsi prosesi başlayır, nəhayət nəfəsalma kəsilir.
Zərərçəkənin xilas olması ən çox ona göstərilən ilk yardımdan
daha çox asılıdır. Bədbəxt hadisə baş verdiyi halda zərərçəkənə
gec və qeyri-düzgün yardım göstərilməsi ölümlə də nəticələnə
bilər. Qazla zəhərlənmə, elektrik cərəyanına düşmə və bu kimi
başqa hallarda zərəçəkənə ilk yardım göstərilməlidir və o
zaman onu ölmüş saymaq olar ki, onda nəfəsalma, ürək
döyüntüsü, nəbzin vurması dayansın. Zərərçəkənin ölməsi
haqda ancaq həkim rəy verə bilər. Ona görə də bütün qaz
təsərrüfatı istismarı ilə məşğul olan işçi heyəti işlədikləri təsərrüfat
sahəsində həyat üçün təhlükəli halların olması, elektrik
cərəyanından, qazdan sudan və onlardan törənən bədbəxt
hadisələr zamanında zərərçəkənə ilk yardım göstərilməsi barədə
dövrü olaraq təlimatlandırılmalıdırlar, həm də təcrübəli
həkimlərin, texniki mütəxəssislərin bu işlər üzrə mühazirələrini
dinləyib, əyani və təcrübi cəhətdən tədris kursu keçməlidirlər.

298
 5.48.Süni nəfəsalmanın qaydaları haqda

Qazla zəhərlənmə hallarında süni nəfəsalmanın tətbiqi bir

çox tibb alimlərinin təcrübəsində geniş yayılmışdır.
Silvester- üsulu ilə süni nəfəsalma aşağıdakı qayda üzrə
aparılır: Zərərçəkənin kürəkləri altına bükülmüş paltar qoyula-
raq arxası üstə uzadılır. Ağzı açılıb təmizlənir. Ağzında protest
geymə dişləri varsa dartılıb çıxarılır. Kömək edən şəxs zərərçə-
kənin başı üzərində dizi üstə oturub onun əllərini tutub sax-
layır, “bir, iki, üç” deyəndə zərərçəkənin qolları açıq vəziyyətdə
onun başının arxasına qoyulur, bu zaman nəfəs alınır, “dörd,
beş, altı” deyəndə qollar əvvəki vəziyyətinə qaytarılaraq
zərərçəkənin yan tərəfinə sıxılır, nəfəsin çıxması yaranır. Bu
anda zərərçəkənin nəfəs orqanından yüngül xışıltıya və fitə
bənzər səs eşidilməlidir. Əgər bu səs yoxdursa, zərərçəkənin
ağzındakı dili nəfəs almanın münasib olduğu qədər dartıl-
malıdır. Şeffer üsulu ilə nəfəsalma bir nəfər köməkçi tərəfindən
də tətbiq oluna bilər. Bunun üçün zərərçəkən üzü üstə uzadılır.
Onun bir qolu qabağa dartılıb qoyulur, o biri qolu isə
bükülərək zərərçəkənin üzünün altına qoyulur, üz tərəf aşağı ol-
malıdır. Ağız təmizlənməli, dil çıxarılmalıdır. Dili saxlamaq da
olar. Köməkçi dizləri üstə zərərçəkənin üzərində elə dayan-
malıdır ki, onun qabırğaları köməkçinin dizlərinin arasında
olsun. Köməkçi əllərini açıq vəziyyətdə zərərçəkənin aşağı
qabırğalarının üzərinə qoyaraq barmaqları ilə onları yandan
tutur. “Bir, iki, üç” deyəndə köməkçi irəli əyilərək əllərinin bü-
tün gücü ilə zərərçəkənin aşağı qabırğalarından sıxır, bu anda
nəfəsin çıxması yaranır və köməkçi əllərini zərərçəkənin qabır-
ğalarından çəkib onun kürəyinə qoyur. “Dörd, beş, altı”
deyəndə kürəyini sıxıb buraxır, döş qəfəsi genişlənir, nəfəs alma
yaranır. Bu üsul dəqiqə ərzində 12-15 dəfə aparılmalıdır və
həkim gələnə qədər davam etdirilməlidir
Zərərçəkən nəfəsalmanı dayandırsa, süni nəfəsalma
əməliyyatı yenidən başlanır. Zərərçəkən özünə gəlib normal
nəfəs aldıqda, ona çay vermək olar.

299
 ABŞ həkimi P.Safarinin süni nəfəsalmada tətbiq elədiyi
üsul ən sadə və geniş yayılmış üsuldur. Bu üsulda zərərçəkənin
ağzı təmizlənir, onu arxası üstə yerə uzadırlar. Baş sərbəst
olaraq aşağı yerə qoyulur ki, nəfəsalma asan olsun. Zərər-
çəkənin ağzı açılır, onun ağzına xüsusi nəfəs borucuğu
yerləşdirilir. Köməkçi zərərçəkənin burnunu sıxır, özü dərindən
nəfəs alır. Öz ağzını bir ucu zərərçəkənin ağzında olan
borucuğun sərbəst ucuna qoyub güclə nəfəsini buraxır.
Köməkçi bunun ardınca əlləri ilə zərərçəkənin döş qəfəsini
aşağı sıxıb buraxır. Köməkçinin bu qayda ilə zərərçəkənin
ağzına hava vurması onun vəziyyətindən asılı olaraq 1 dəqiqə
ərzində 18-20 dəfə təkrar olunur. Əgər ürək döyüntüsü
yoxdursa, onda süni nəfəsalmanı ürəyin yandan masaj
olunması ilə aparmaq lazımdır. Ağız-ağıza nəfəsvermədə isə əl
ilə zərərçəkənin burnu sıxılır, ağzı açıq saxlanır ki, zərərcəkənin
ciyərlərinə lazım olduğu halda hava üflənsin.

5.49.Elektrik cərəyanına düşmə zamanında zərərçəkənə

yardım göstərilməsi haqda

Gərginlik altında olan elektrik qurğularının cərəyan verən

hissələrinə toxunmaq çox hallarda əzələlərin yığılması və qıc
olma ilə nəticələnir. Elektrik cərəyanına düşən zərərçəkənin
barmaqları elə sıxılır ki, onun əlindəki cərəyan məftilini və
yaxud kabeli çıxarmaq çətin olur. Əgər zərərçəkən cərəyana
düşüb gərginliyin təsiri altındadırsa, ilk növbədə onu elektrik
cərəyanının təsirindən azad etmək lazımdır. Yadda saxlamaq
lazımdır ki, cərəyana düşüb gərginlik altında qalan zərərçəkənə
yalnız təhlükəsizlik tədbirlərinə ciddi əməl etməklə
yaxınlaşmaq olar. İlk yardım tədbiri kimi zərərçəkənlə əlaqədar
olan elektrik qurğusu hissəsi söndürülməlidir. Zərərçəkən
elektrik dirəyində olarkən cərəyana düşərsə, yuxarıdan onun
yıxılıb əzilməsinin qarşısını almaq lazımdır. Zərərçəkəni
gərginlik altında olan elektrik avadanlığı hissəsindən və yaxud
naqillərdən ayırmaq üçün quru paltardan, eyni zamanda qeyri

300
keçirici əşyadan, dielektrik əlcəklərdən, quru taxtadan və sairə
istifadə edilməlidir. Onun bədəninə və əllərinə toxunmamaq
şərti ilə, əgər paltarı quru, həm də bədənindən aralıdırsa,
paltarından dartıb xilas etmək olar. Zərərçəkəni gərginlikdən
ayırarkən əlləri quru şarfla, yaxud rezin əlcək, rezin parça, plaş
materialı ilə örtüb kömək etmək olar. Aşağı gərginliyə düşən
zərərçəkən, əgər cərəyan onun bədənindən keçib yerə keçirsə və
o da əli ilə cərəyan gələn məftili, yaxud elektrik qurğusunu
tutub sıxırsa, onda məftillər balta ilə və başqa qeyri-keçiricili
kəsici ilə qırılmalıdır. Mümkün qədər zərərçəkəni torpaqdan
ayırmaq daha məqsədə uyğun olardı. Yüksək gərginliyə düşəni
torpaqdan ayırmaq üçün mütləq rezin ayaqqabı, dielektrik
əlcəklər və uyğun vəsaitlər geymək lazımdır. Əgər gərginliyə
düşəni cərəyan altından ayırmaq mümkün olmursa, xilas edən
köməkçi özünün təhlükəsizliyini nəzərə almaqla ətrafda olan
elektrik naqillərinə başqa bir məftil atmaqla qısa qapanma
hadisəsi törədə bilər. İlk xilasetmədən sonra o özünü normal
hiss edirsə, ona tibbi yardım göstərilir. Onda həyat əlaməti
olmadıqda isə qazla zəhərlənmədə olduğu kimi ona süni nəfəs
verilir.

5.50.Yanğına düşən zərərçəkənə ilk yardım

göstərilməsi haqda
Baş verən yanğın nətcəsində yanğına düşən zərərçəkənin
bədənindəki yanma yüngül qızartıdan başlayaraq yanıq
yerinədək üç dərəcə üzrə müəyyənləşdirilir.
Ağır yanma hallarında zərərçəkənin əynindəki paltarları və
ayaqqabısı kəsilib son dərəcə ehtiyatla, dərini zədələmədən çı-
xarılmalıdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, çirkli əllə yanıq yerinə
toxunma nəticəsində irinləmə baş verə bilər və yanıq yeri gec
sağalar. Yanıq yerini ancaq təzə yara kimi sarımaq lazımdır.
Yaraya həkim müayinəsinədək heç bir sürtmə yağı, dərman və
başqa pereparatlar vurmaq olmaz. İlk yardım kimi yanıq yerinə
təmiz pambıq və yaxud təmiz pambıq parça qoyulur. Yara təmiz
bintlə, yaxud təmiz pambıq parça ilə sarınaraq həkim
301
müayinəsinə göndərilir. Qazdan, bitumdan, buxarıdan və yaxud
hər hansı birindən baş verən yanma hallarında ilk yardım bu
qayda üzrə göstərilməlidir. Gözlərin elektrik qaynaq qövsü
şüalarından yanması hallarında isə ilk yardım kimi zərərçəkənin
gözləri bor turşusu məhlulu ilə yuyulur, zərərçəkən həkim müayi-
nəsinə göndərilir. Sulfat, azot, xlorid turşularından, sönməmiş
əhəngdən yanma hallarında ilk yardım kimi yanıq yeri axar su ilə
10-15 dəqiqə ərzində yuyulur. Bu zaman yanıq yerini su dolu
vedrəyə və çənə də salmaq olar. Baş verə bilən bu kimi bədbəxt
hadisələri heç kəsə arzulamadan bizim işlərimizdə belə halların
qaçılmaz olduğunu bir daha xatırladırıq. Bütün xidmət heyətini
belə hadisələrin baş verdiyi hallarda sayıqlıqla zərərçəkənə ilk
yardım göstərməyə çağırırıq.

5.53.Сцни няфясалманын гайдаларына аид шякилляр

Çÿðÿð÷ÿêÿíèí àüçûíûí Биринъи гайда цзря няфясин

à÷ûëìàñû бурахылмасы

302
 Áèðèíæè ãàéäà öçðÿ íÿôÿñèí óäóëìàñû

Èêè êþìÿê÷è èëÿ èêèíæè ãàéäà öçðÿ Èêèíæè ãàéäà öçðÿ íÿôÿñèí
íÿôÿñèí áóðàõûëìàñû áóðàõûëìàñû

Èêè êþìÿê÷è èëÿ èêèíæè ãàéäà öçðÿ Èêèíæè ãàéäà öçðÿ

íÿôÿñèí óäóëìàñû íÿôÿñèí óäóëìàñû

303
 İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATLAR
1.Алиев Р.Б., Мираламов Г.Ф. Газовые конденсаты Баку-
“Заман” 2002 г. 328 ст.
2.Андреев Г.С.Запорная арматура. Л.1974 г.
3.Блоштейн А.А. Материалы и изделия для системы
газоснабжения. Л.1977.
4.Гордюхин А.И. Газовые сети и установки. М.
Стройиздат, 1967 г.
5.ßliyev İ. Q. Möhÿndis sistemlÿrinin rekonstruksiyasû vÿ
texniki istismarû. dÿrslik, Bakû 2002-ci il.
6.ßliyev İ. Q. Bina vÿ möhÿndis sistemlÿrinin rekons-
truksiyasû. dÿrslik, Bakû 2005-ci il.
7.ßmÿnov A.B., İsmayûlov ß.M., Rÿhimov A.R., Zeynalov
N.Z. Qaz tÿsÿrröfatûnûn texniki istismar qaydalarû. Bakû, 1998 ci il.
8. Лохматов В.М. Контрольно-измерительные приборы в
газовом хозяйстве. 2-е изд. 1974 г.
9.Меликов А.С, Багиров Р.А. Осушка, очистка и
разделение газов. Баку- “Элм» 2001 г.
10.Мирзаджанзаде А.Х. Разработка газоконденсатных
месторождений. М „Недра”  1967 г.
11.Млодок Б.И. Устройство, мантаж и эксплуатация
газорегуляторных пунктов.Л. “Недра” 1975 г.
12.Нечаев М.А., Васильев П.Д., Котляр И.Я.,Тихомиров
Е.Н. Справочник работника магистрального газопровода. Л. ”
Недра „ 1974 г.
13.Р.А.Багиров., А.С. Меликов., И.А. Габибов. Пути
развития газовой промышленности Азербайджана. Баку-2004.
14.Сидоренко М.В. Подземное хранение газа. М, "Недра"
1965 г.
15.Скафтымов Н.А. Основы газоснабжения, Л. "Недра"
1975 г.
16. Уревич А.Л. Краткий справочник работника газового
хозяйства.Минск, ”Беларус„ 1978 г.

304
 Мцндярижат

ЭИРИШ ............................................................................................. 3

FƏSİL 1. QAZLAR
1.1. Təbii qaz-uzaq keçmişdən bu günümüzə gəlib
çatan işıq. (qısa tarixi məlumat)..................................... 10
1.2. Газлар щагда цмуми мялумат. ..................................... 14
1.3 Сцни газлар щагда......................................................... 16
1.4. Метан və onun homoloqları . ...................................... 17
1.5. Метанын майелярдя щялл олма габилиййяти. ..................... 27
1.6. Майе газлар. Nефт вя конденсатла бирэя щасил
олунан сямт газларынын емалы. ........................................... 29
1.7. Майе газларын истещсалында компrессор цсулу. ................. 30
1.8. Адсорбsийа цсулу. ............................................................. 31
1.9. Абсорбsийа цсулу. ............................................................. 32
1.10. Майе газларын истещсалы, нягли,
сахланылмасы вя ишлядилмяси ........................................... 34
1.11. Maye qazların daxili yanma
mühərriklərində тятбиги haqda.......................................... 39
1.12. Майе газларын нягли və saxlanılması haqda. ................... 42

FƏSİL 2. QAZIN DİNAMİKASI

2.1. Тябии газларын термoдинамик хцсусиййятляри.................... 47
2.2. Хцсуси истилик тутуму. .................................................... 48
2.3. Енталпийа. ..................................................................... 48
2.4. Тябии газын физики-кимйяви хцсусиййятляри . ..................... 50
2.5. Qaz halının qanunları və rеал газларын сыхылма ямсалы. .... 51
2.6. Газын температуру......................................................... 58
2.7. Газын тязйиги. ............................................................... 60
2.8. Тябии газын кимйяви тядгиги щагда. ............................... 63
2.9. Газларын юзлцлцйц. ........................................................ 65
2.10. Тябии газларын нямлиk tutumu. ...................................... 66
2.11. Йанма......................................................................... 68
2.12. Газ сярфинин щесабланмасы. ............................................ 71
2.13. Турбинли сянайе газ сайьаълары. ...................................... 77
305
2.14. Диафрагмалы мяишят газ сайьаълары.................................. 78
2.15 Эаллус 2000 (Э4, Э2,5, Э1,6) мяишят газ сайьаълары
барядя. ......................................................................... 79
2.16. Qaz kredit sayğacları Gallus-2002..................................... 80
2.17. Qaz kəmərində təzyiq və kəmərin en kəsiyinə görə qaz
axını sərfinin təyini. ........................................................... 81
2.18. Qaz alqı-satqısı üzrə “Təchizatçı” və “İstehlakçı”
tərəflər arasında onların vəzifə, öhdəlik və məsuliyyətlərini
müəyyən edən müqavilə barədə......................................... 83

FƏSİL 3 . MƏDƏN İŞLƏRİ

3.1. Mядяндян газ кямярляриня гядяр
апарылан ямялиййатлар..................................................... 86
3.2. Мядян шяраитиндя газын гурудулмасы............................. 93
3.3. Qazın aşağı temperaturda separasiya olunması. ................ 93
3.4. Qazın qızdırılması qurğusu. ........................................... 96
3.5. Газын Щ2С вя CО2-дян етаноламинля тямизлянмяси ........ 97
FƏSİL 4. QAZ KƏMƏRLƏRİ
4.1 Маэистрал газ кямярляри газ нягли системи ...................... 100
4.2 Автомобил дямир йоллары вя су манеяляри
кечидляриндя mаэистрал газ кямярляринин
тикинтисиня вя конструксийаларына олан тялябляр............... 101
4.3. Маэистрал газ кямярляринин гяза тямири хидмяти ........... 113
4.4. Газ кямярляринин гяза ещтийат базасы........................... 119
4.5. Газ кямярляри цзяриндя хятт нязаряти иши....................... 119
4.6 Ишчи тязйигляри, щяндяси юлчцляри вя тяйинатларындан
асылы олараг газ кямярляринин йашайыш мянтягяляри,
сянайе вя кянд тясяррцфаты мцяссисяляри,
якин сащяляри, мцщяндис коммуникасийалары
арасында олан мясафя щядляри вя буна уйьун
мцщафизя золагларынын мцяййян едилмяси щагда ........... 121
4.7. Газ кямярляринин мцщафизя золагларынын,
ГПС, ОКС, УГСА яразиляринин алаг
отларындан тямизлянмясиндя щербисидлярин тятбиги .......... 123
4.8. Газ компрессор стансийалары......................................... 124
4.9. Йералты газ сахлама анбарлары....................................... 125
306
4.10. Биогаз щагда .............................................................. 128
4.11. Биогаз истещсалынын технолоэийасы ................................. 129
4.12 Сыхылмыш газларын дахили йанма мцщяррикляриндя
tətbiqi haqda.............................................................. 130
4.13. Тябии газын дуда (техники карбон) истещсалында
тятбиги щагда............................................................... 132
4.14. Газ пайлайыcы стансийалар вя газ
тянзимляйиcи мянтягяляр.............................................. 135
4.15. Газ тясяррцфаты сащяляриндя щазырда истисмарда
олан тязйиг тянзимляйиcиляри ......................................... 140
4.16. ЭS-78-Р2(1/2"-3/4"-1"-1,1/2"-2"м3/саат)
серийалы тязйиг тянзимляйиъиlərи..................................... 144
4.17. Йцксяк бурахма имканлы РДГ газ тязйиг
тянзимляйиcиləri.......................................................... .145
4.18. ЭС-7680 (100 000м3/саат) серийалы
газ тязйиг тянзимляйиcиlərи .......................................... 146
4.19. GS-7825 seriyalı (05-10 MPa) (D100-200)
qoruyucu bağlayıcı qapaqlar. .................................... 147
4.20. GS-76100 (ANSİ 150-300-600 sinifli) seriyalı
qaz təzyiq tənzimləyiciləri........................................... 148
4.21. Горуйуъу гапаглар ...................................................... 149
4.22. Газ кямярляринин материаллары вя аваданлыглары.
Pолад борулар .............................................................. 151
4.23. Полиетилен боруларын газ кямярляринин
тикинтиси ишляриндя тятбиги .............................................. 152
4.24. Уъ-уcа гайнаг апаратларында ПЕ 100 вя РЕ 80
полиетилен боруларын гайнаг олунмасы ишляри щагда ......... 154
4.25. Баьлайыcы аваданлыглар ................................................. 157
4.26. Газ-щава гарышыьынын истещсалы вя ишлядилмя
технолоэийасы щагда..................................................... 162
4.27. Йашайыш мянтягяляри газ шябякяляринин тяснифаты........... 166
4.28. Шящярлярин газ тяcщизаты системляри ............................... 167
4.29. Тябии qazın одоризя олунмасы ...................................... 170
4.30. Щидратямяляэялмя вя она гаршы мцбаризя цсуллары ........ 174
4.31. Маэистрал газ кямярляринин диспетчер хидмяти ............... 180
4.32. Тябии газ иткиси вя онун йаранма сябябляри................... 182

307
4.33. Маэистрал газ кямярляри газ нягли системляринин вя
йашайыш мянтягяляри газ шябякяляринин пайыз-гыш-йаз
мювсцмляриня щазырланмасы ишляри ................................... 184
4.34. Тязйиг алтында ишляйян габларын тящлцкясиз истисмары
щагда гыса мялумат .................................................... 186

FƏSİL 5. КОНСТРУКТOR, ТИКИНТИ, ТЯМИР ВЯ ГАЗ

КЯМЯРЛЯРИНИН КОРРОЗИЙАДАН
МЦЩАФИЗЯ ОЛУНМАСЫ ИШЛЯРИ
5.1 Конструктor сянядляринин ващид системи щагда ............. 192
5.2. Газ кямярляринин тикинтиси ишляри вя техники истисмары....... 196
5.3 Йени тикилмиш газ кямярляринин мющкямлийя вя
киплийя сынагдан кечирилмяси ........................................ 198
5.4. Газ кямярляринин гайнаг birləşmələrinin физики
цсулла йохланылмасы...................................................... 203
5.5. Тикинтиси баша чатдырылмыш газ кямярляринин
вя онларын аваданлыгларынын истисмара гябул
олунмасы гайдалары ...................................................... 205
5.6. Газ кямярляринин коррозийадан мцщафизя олунмасы ...... 206
5.7 Електrik мцщафизя аваданлыгларынын тязйиг алтында
олан ишляк газ кямярляриня термит гайнаг
üsulu ilə гошулмасы барядя ......................................... 213
5.8. Електрik мцщафизя гурьуларынын истисмарында
тящлцкясизлик тядбирляри вя онлара хидмят
ишляринин тяшкили ........................................................... 217
5.9. Истисмарда олан електрокимйяви мцщафизя
аваданлыгларынын ясас сянядляри .................................... 219
5.10. Qaz təsərrüfatının təhlцkəsiz istismarı və qaz təchizatı
haqda Azərbaycan Respublikası qanunvericilik aktları ilə
müəyyən edilmiş, hazırda qüvvədə olan Əsas Qanunlar,
normalar və texniki sənədlər............................................ 219
5.11. Qaz istehlakılarına texniki şərt verilməsi barədə. ........... 220
5.12. Йашайыш евляринин газ тяcщизаты системляринин
гурашдырылмасы вя истсисмара гябул олунмасы. ................ 222
5.13. Yüksək mərtəbəli yaşayış binalarında qaz yanacağı
ilə işləyən cihazların tətbiq olunaması barədə. ................ 226

308
5.14. Сянайе мцяссисяляринин газ тяъщизаты ........................... 228
5.15. Мцяссисялярдя газ тясяррцфатынын истисмары
ишляринин тяшкили ............................................................. 230
5.16. Газ хидмятинин ясас вязифяляри .................................... 236
5.17. Газ хидмятинин газ тясяррцфатына аид техники вя
ямялиййат сянядляри..................................................... 237
5.18. Газ хидмятинин гейдиййат jурналлары ............................. 238
5.19. Газ ишлядян гурьуларын газ
шябякясиня гошулмасы гайдасы..................................... 238
5.20. Кянд тясяррцфатынын вя кянд йашайыш
мянтягяляринин истилик-газ тяcщизаты.............................. 240
5.21. Газ одлуглары .............................................................. 242
5.22. Газ cищазлары............................................................... 243
5.23. Евлярдя вя мцяссисялярдя гурашдырылан тцстц
чякян баcалар щагда .................................................... 244
5.24. Газ тящлцкяли тямир-гурашдырма ишляринин
технолоэийасы............................................................... 248
5.25. Тямир ишляри иля ялагядар эюрцлян торпаг-гаzма ишляри.... 252
5.26. Qaz təhlükəli cari təmir işləri görülən гуйуlarda
истифадя олунан хиласетмя аваданлыглары щагда............... 254
5.27. Газ кямярляринин тикинтиси вя тямир-гурашдырма
ишляриндя тятбиг олунан мяркязляшдириcи тяртибатлар......... 257
5.28. Тямир гурашдырма ишляриндя тятбиг
олунан кюмякчи аваданлыглар щагда.
Галдырыcы машын вя механизмляр .................................. 259
5.29. Газ кямярляринин тямир вя тикинтисиnдя тятбиг
олунан илмяклямя ишляри............................................... 262
5.30. Тяcридедиcи резин шарлар ................................................ 265
5.31. У-шякилли манометрляр ................................................. 265
5.32. Газ тящлцкяли чилинэяр ишляринин иcра олунмасы гайдалары. 266
5.33. Тямир-гурашдырма ишляриндя тятбиг олунан газла
гайнаг вя кясмя ишляри щагда ...................................... 266
5.34 Асетилен газы щагда ..................................................... 269
5.35 Асетилен газ гайнаг эенераторлары щагда....................... 272
5.36. Qaynaq odluğu və oksigen kəskisi ................................ 275

309
5.37. Газла гайнаг вя оксиэенля кясмя ишляриндя тятбиг
олунан тязйиг низамлайыcылары (редуктор) ....................... 276
5.38. Резин шланглар ............................................................. 280
5.39 Газла кясяня вя газ гайнагчысына, онларыn
иш шяраитиня вя пешя йюнмц иля ялагядар
эейимляриня олан тялябат .............................................. 280
5.40. Електрик гайнаг ишlərinиn əsası. ....................................... 281
5.41. Електродлар.................................................................. 284
5.42. Електрик гайнагчысына, онун пешя йюнмц иля ялагядар
эейиминя, иш аваданлыгларына олан тялябат...................... 285
5.43. Тямирля баьлы газ тящлцкяли одлу ишлярин эюрцлмяси........ 287
5.44. Яввялcядян гурашдырылмыш шябякянин ишляк газ
кямярляри системиня гошулмасы гайдасы. ....................... 292
5.45. Газ кямяри дахилиндян щаванын чыхарылмасы .................. 293
5.46. Гайнаг тикишляриндя чат ямяля эялмяси сябябляри вя
онун арадан галдырылмасы йоллары ................................... 295
5.47. Qəza təmiri işlərində bədbəxt hadisələr baş verdiyi
hallarda zərərçəkənə ilk yardım göstərilməsi haqda........ 297
5.48. Süni nəfəsalmanın qaydaları haqda. ................................ 299
5.49. Elektrik cərəyanına düşmə zamanında zərərçəkənə
yardım göstərilməsi haqda. ............................................. 300
5.50. Yanğına düşən zərərçəkənə ilk yardım
göstərilməsi haqda. ......................................................... 301

İstifadə olunmuş ədəbiyyat. ...................................................... 304

Mündəricat. ................................................................................ 305

310
 Mяlikov Ялихан Сцлейман оьлу
Иsmayыlov Ялиш Мцсейиб оьлу
Рясулов Сийасят Йадулла оьлу

QAZ TƏSƏRRÜFATININ
İSTİSMARI
Texniki redaktor: Samir Kərimov,
mühəndis

Korrektor: Elşən Rəsulzadə

Kompyüter işi: Səbinə İsrafilqızı

311
 Чапа имзаланмышдыр: 24.07.2008
Каьыз форматы: 60х90 1/16
Щяъми: 19,5 ç.v.
Сифариш: 265
Сайы: 500

Китаб "АДИЛОЬЛУ" няшриййатында

няшря щазырланмышдыр.
Цнван: Бакы шящ., Сцлейман Рящимов 195 мян.17
Тел.: 498-68-25; факс: 498-08-14;
Web: www.adиloglu.az; Е-маил: иnfo@ adиloglu.az
_________________________________________

"İlay" MMC-nin мятбяясиндя щазыр диапозитивлярдян

истифадя олунмагла чап едилмишдир.
Цнван: Бакы шящяри, Шярифзадя кцчяси, 202
Тел.: 433-00-43

312