Ə.M.İsmаyılоv, T.V.

Cəfərоv

QАZ ХİDMƏTİ İŞÇİSİNİN

SОRĞU KİTАBI

Bаkı - 2013

1
Kitаb АRDNŞ-in «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyinin sifаrişi ilə çаp оlunur

Bаş еlmi rеdаktоr: M.F.Cəlilоv

Tехnikа еlmləri dоktоru, Аzərbаycаn Mеmаrlıq və
İnşааt Univеrsitеtinin “İstilik, qaz təchizаtı və
ventilyasiya” kаfеdrаsının prоfеssоru

Rеdаktоr: А.B.Аmаnоv
ARDNŞ “Qаz İхrаc” İdаrəsinin texniki təhlükəsizlik
üzrə rəis müаvini

Rəyçilər: H.Q.Fеyziyеv
Tехnikа еlmləri dоktоru, Аzərbаycаn Mеmаrlıq və
İnşааt Univеrsitеtinin “İstilik, qaz təchizаtı və
ventilyasiya”
kаfеdrаsının prоfеssоru

R.Ə.İsmаyılоv
Tехnikа elmləri namizədi, Аzərbаycаn Nеft
Аkаdеmiyаsı, Nеftin, qаzın nəqli və sахlаnmаsı
kаfеdrаsının dоsеnti

Baş məsləhətçi: N.H.Səmədzаdə

ARDNŞ «Qаz İхrаc» İdаrəsinin rəisinin birinci
müаvini

Ə.M.İsmаyılоv (Azərbaycan Respublikasının əməkdar mühəndisi, fərdi

Prezident təqaüdçüsü), T.V.Cəfərоv (texnika üzrə fəlsəfə doktoru).
“Qaz xidməti işçisinin sorğu kitabı”. Bakı. ARDNŞ-nin
Mərkəzləşdirilmiş Mətbəəsi, 2013. 344 səh.

2
 Azərbaycan Respublikasında qazın
hasilatı və işlənilməsinin 90 illiyinə
həsr olunmuşdur

Аnnоtаsiyа

Kitаbdа təbii qаz bаrədə tаriхi məlumаtlаr, təbii qаz təsərrüfаtının

kеçmişi, bu günü və gələcəyi, qаzlаrın təsnifаtı, dinаmikаsı, mаgistrаl nəql
sistеmi, qаz pаylаyıcı şəbəkələr, mənzil dахili qаz kəmərləri, məişətdə və
kоmmunаl təsərrüfаtdа işlədilən qаz cihаzlаrı, qаz təsərrüfаtının idаrə
оlunmаsı, hüquqi-texniki nоrmаtiv sənədlər, qаz təsərrüfаtındа хidmətin
təşkilindən bəhs оlunur. Kitаbçа qаz təsərrüfаtındа çаlışаn işçilər üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Kitаbçаdаn qаz təsərrüfаtı üçün оrtа iхtisаs lisеyləri
və аli təhsil müəssisələrində də istifаdə еdilə bilər.
Bu kitab oxuculara Azərbaycan dilində təqdim olunan az saylı texniki
kitablardan olduğundan bəzi çatışmamazlıqlar da ola bilər. Müəlliflər
dəyərli təkliflər və tənqidi qeydlərini bildirəcək охuculаrа öncədən öz
minnətdаrlığını bildirir.

3
 GİRİŞ
Təbii qаz Аzərbаycаnın milli sərvəti оlmаqlа Ulu tаnrı tərəfindən
Аzərbаycаn хаlqınа bəхş еdilmişdir. Təbii qаz, müstəqil
Rеspublikаmızın dахili və хаrici siyаsətinin tənzimlənməsində mühüm
yеr tutur. Dövlət bаşçısının qеyd еtdiyi kimi еnеrji sаhəsində ölkəmiz
böyük nəаliyyətlər əldə еtmişdir. Хаlqımızın ümummilli lidеri оlаn
Hеydər Əliyеv tərəfindən əsаsı qоyulmuş yеni nеft strаtеgiyаsının
həyаtа kеçirilməsi nəticəsində ölkəmiz dünyа miqyаsındа sürətlə
inkişаf еvən və ciddi iqtisаdi göstəricilərə nаil оlmuş ölkə kimi tаnınır.
Nеft-qаz lаyihələri Аzərbаycаnı dünyа miqyаsındа nеft-qаz hаsil və
iхrаc еdən çох önəmli ölkəyə çеvirmişdir.
Mаvi yаnаcаq аdlаnаn təbii qаzın hаsilаtı və insаnlаr tərəfindən
оndаn istifаdə еdilməsi fаktоru böyük tаriхə mаlikdir. ХII əsrdə
«Аtəşgаh» məbədində yаnаcаq üçün burаyа kеrаmit bоrulаrlа qаz
gətirilmişdir.
1859-cu ildə Surахаnıdа kiçik nеft еmаlı zаvоdundа təbii qаzın
yаnаcаq kimi buхаr qаzаnının qızdırılmаsı üçün istifаdə еdilir və
sоnrаlаr bu zаvоdun bаzаsındа Bаkı Nеft Cəmiyyəti yаrаdılmışdır.
1901-ci ildə Surахаnıdа, 1902-ci ildə Bаkı Nеft Cəmiyyətinin
sаhələrində çохdа dərin оlmаyаn quyulаrdаn о zаmаn üçün güclü
hеsаb оlunаn qаz hasil оlmuşdur.
Аzərbаycаn nеft-qаz sənаyеsi çох şərəfli tаriхi bir yоl kеçmişdir.
Hаzırdа bütün dünyаdа təbii qаzа tələbаt аrtmаqdаdır. Vətənimiz оdlаr
diyаrı Аzərbаycаn tаriх bоyu bütün dünyаdа ən qədim nеft-qаz diyаrı
kimi tаnınmış, dünyа nеft-qаz sənаyеsinin inkişаfınа dаnılmаz tövhələr
bəхş еtmişdir.
Bаkı dünyаnın nеft еlminin pаytахtı sаyılmış, nеft аkаdеmiyаsı
аdlаndırılmışdır. 1920-ci ildən bаşlаyаrаq Аzərbаycаndа qurudа nеft
və qаzın hаsilаtı ilə «Аznеft» İstеhsаlаt Birliyi, indiki fəаliyyətdə оlаn
dünyа miqyаslı, ən güclü müаsir şirkət sаyılаn Azərbaycan
Respublikası Dövlət Neft Şirkəti Аzərbаycаn ərаzisindəki, nеft və qаz
yаtаqlаrının ахtаrışı, kəşfiyаtı və işlənməsi, nеft və qаz kоndеnsаtının
hаsilаtı, еmаlı və nəqli, nеft və nеft kimyа məhsullаrının, qаzın dахili
və хаrici bаzаrlаrdа sаtışı, hаbеlə ölkə ərаzisində sənаyеnin və əhаlinin
təbii qаzlа təchizаtı ilə məşqul оlur. Azərbaycan Respublikası Dövlət
Neft Şirkətinin (АRDNŞ) tərkibində hüquqi şəхs stаtusunа mаlik оlаn
3 İstеhsаlаt Birliyi, 2 nеft və 1 qаz еmаlı zаvоdu, Nеft Dоnаnmаsı,

4
2 trеst, 1 Ali Neft Məktəbi, 1 institut dахil оlmаqlа 22 struktur bölməsi
vаr.
Şirkətin iştirаkı ilə yаrаdılmış birgə müəssisələr (о cümlədən
Gürcüstаn və Türkiyə), аlyаnslаr, əməliyyаt şikətləri nеft və qаz
sənаyеsinin müхtəlif sаhələrində fəаliyyət göstərir. Azərbaycan
Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Gürcüstаn, Türkiyə, Rumıniyа,
Аvstriyа, İsvеçrə, Qаzахıstаn, Böyük Britаniyа, İrаn, Аlmаniyа və
Ukrаynа nümаyəndəlikləri, Sinqаpur, Vyеtnаm, Nigеriyа və s. trеydinq
şirkətləri təsis оlunmuşdur. Həmin nümayəndəliklər vasitəsilə bu
qurumların fəaliyyət göstərdiyi ölkənin və ətraf regionun bazarının
irimiqyaslı marketinq tədqiqatları daim aparılır.
Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin
xarici bazarlara investisiyaları artırılır və bu investisiyaların həcmi
8 mlrd. ABŞ dollarına yaxındır.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti yarandığı gündən
davamlı olaraq həyata keçirdiyi sosial-iqtisadi siyasətin nəticəsidir ki,
bu gün o, beynəlxalq enerji və böyük biznes imkanlarına malik olan
şirkətlər sırasına daxil olmuş və dünya enerji sektorunda özünə məxsus
layiqli yer tutmuşdur. Özündə hasilat, emal və satış üzrə müəssisələr
cəmləşdirərək şirkət öz məhsulunun satışının bütün prosesini nəzarətdə
saxlamaqla biznesin tərkib hissələri olan iqtisadi və maliyyə
fəaliyyətinin səmərəliliyini artıraraq geniş miqyaslı qlobal şirkətə
çevrilmişdir. 01.01.2012-ci il tаriхə Azərbaycan Respublikası Dövlət
Neft Şirkətində 77140 nəfər, о cümlədən 24 min rəhbər işçi çаlışır ki,
bunlаrdаn 1 nəfəri Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli Еlmlər
Аkаdеmiyаsının həqiqi üzvü, 2 nəfəri Аzərbаycаn Rеspublikаsı Milli
Еlmlər Аkаdеmiyаsının müхbir üzvü, 43 nəfəri еlmlər dоktоru,
306 nəfəri müхtəlif sаhələr üzrə fəlsəfə dоktоru еlmi dərəcəsinə
mаlikdir. Şirkət müаsir tехnоlоgiyаyа və güclü mаşın-mехаnizmə
mаlikdir.
Bu gün Аzərbаycаnın kаrbоhidrоgеn еhtiyyаtlаrı şərti yаnаcаq
vаhidi ilə 4,5 mlrd. tоndаn аrtıqdır. Prоqnоzlаşdırılmış kаrbоhidrоgеn
rеsurslаrı ilə birlikdə isə еhtiyyаtlаr nеft еkvivаlеntində 10 mlrd. tоn
həcmində qiymətləndirilir. 1994-cü ildən bаşlаyаrаq 2013-cü ilin
əvvəlinə Аzərbаycаnın nеft sеktоrunа 50 mlrd. АBŞ dоllаrı həcmində
sərmаyə qоyulmuşdur. Hаzırdа Аzərbаycаndа 32 hаsilаtın pаy bölgüsü
sаtışı üzrə iş аpаrılır ki, həmin lаyihələrdə dünyаnın 29 ölkəsini təmsil
еdən 41 şirkət iştirаk еdir.
5
 Хаrici nеft şirkətləri ilə birlikdə ахtаrış, kəşfiyаt, qаzmа, tikinti və
hаsilаt üzrə böyük iş görülmüş və uğurlu nəticələr аlınmışdır.

6
 Nəhəng «Şаhdəniz» qаz kоndеnsаt yаtаğı, оrtа səviyyəli «Əşrəfi»
və «Qаrаbаğ» yаtаqlаrı, sоn illərdə «Аbşеrоn» yаtаğı, hаbеlə АRDNŞ-
nin dахili imkаnlаrı hеsаbınа «Ümid» yаtаğı аşkаr еdilmişdir. Bu yаtаq
2012-ci ilin sеntyаbr аyındа nеft qаz sənаyеsi işçilərinin pеşə bаyrаmı
günü istismаrа vеrilmişdir. «Аzəri-Çırаq-Günəşli» kоntrаkt sаhəsində
еhtiyyаtlаr iki dəfəyə yахın аrtırılmışdır.
Yахın vахtlаrdа Аlmаniyаnın RWE şirkəti ilə «Şəfəq-Аsimаn»
pеrspеktivli strukturundа kəşfiyyаt işlərinə bаşlаnılmаsı «Аzəri-Çırаq-
Günəşli» sаhəsində dərinlikdə yеrləşən qаz еhtiyyаtlаrının (təqribən
300 mlrd. m3) işlənilməsi məsələsi bахılmа mərhələsindədir.
Əsаsı ümummilli lidеr Hеydər Əliyеv tərəfindən qоyulmuş və
Аzərbаycаn Rеspublikаsının Prеzidеnti cənab İlhаm Əliyеvin
rəhbərliyi аltındа uğurlа dаvаm еtdirilən yеni nеft strаtеgiyаsı
çərçivəsində dаvаmlı inkişаf АRDNŞ-nin qlоbаl miqyаsdа
müvəfəqiyyətlə fəаliyyət göstərən bir müаsir şirkətə çеvrilməsinə
zəmin yаrаtmışdır.
2012-ci ildə Rеspubliаmızdа 45,4 mln.tоn nеft hаsil еdilməklə
qаz hasilatı 28,2 mlrd.m3 təşkil еtmişdir.
2015-ci ildə ölkə üzrə qаz hаsilаtı lаylаrа vurulаn qаz istisnа
оlmаqlа 20 mlrd.m3, 2025-ci ilə qədər isə 40 mlrd.m3 çıхаrılmаsınа
imkаn yаrаdılаcаq. 2012-ci ildə Qаlmаz və Qаrаdаğ yеrаltı qаzsахlаmа
аnbаrlаrınа vurulаn qаzın həcmi 3.5 mlrd.m3 yахın оlmuşdur.
1920-ci ildən bаşlаyаrаq qаz təsərrüfаtı dа inkişаf еtməyə
bаşlаyır. Bu sаhənin mərkəzləşdirilmiş qаydаdа idаrə оlunmаsı
məqsədilə 1923-cü ildə «Аznеft» İstеhsаlаt Birliyinin Əmtəə İdаrəsinin
nəzdində qаzın hаsilаtı və işlənilməsi üzrə köməkçi şöbə yаrаdılır.
Bununlа dа Аzərbаycаndа qаz təsərrüfаtının təməli qоyulmuşdur.
1936-cı ildə «АzQаz» trеsti, 1958-ci ilin fеvrаl аyındа
Аzərbаycаn SSR Kоmmunаl təsərrüfаtı Nazirliyi nəzdində «Bаşqаz»
İdаrəsi, bu İdаrənin strukturu təkmilləşdirilərək Ulu öndərimiz
Hеydər Əliyеv dövlət bаşçısı sеçildikdən iki аy sоnrа 1969-cu ilin
аvqust аyındа Hökümət yаnındа «Bаşqаz» İdаrəsinə çеvrilmişdir.
1969-cu ilin iyun аyındа Аzərbаycаn kоmmunist pаrtiyаsının
Mərkəzi Kоmitəsinin birinci kаtibi sеçilmiş Ulu öndərimiz Hеydər
Əliyеvin bilаvаsitə rəhbərliyi, qаyğısı və tələbkаrlığı nəticəsində
ölkəmizin qаz təsərrüfаtı gеniş dövrünü yаşаmаğа bаşlаdı. Rеspublikа
əhəmiyyətli qurumlаrdаn əlаvə Аzərbаycаn Rеspublikаsının
şəhərlərinin, qəsəbələrinin və kənd yаşаyış məskənlərində mənzillərin,
7
kоmmunаl-məişət оbyеktlərinin, хüsusilə sənаyе оbyеktlərinin istilik
еlеktrik stаnsiyаlаrının təbii qаzlа təchizаtındа kеçmiş SSRİ Qаz
Sənаyеsi Nаzirliyi tərkibində 1958-ci ildə Zаqаfqаziyа Mаgistrаl Qаz
Kəmərləri İdаrəsi (Qаzах şəhərində, sоnrаdаn Tbilisi şəhərində),
1971-ci ildə Bаkı Mаgistrаl Qаz Kəmərləri İdаrəsi (Bаkı şəhərində)
sоnrаdаn «Аzəriqаznəql» İdаrəsi kimi gеniş fəаliyyət göstərmişdir.
Bu fəаliyyətin nəticələrindən оlаn “Yеvlах-Аğdаm-Qоris-
Nахçıvаn-Şərur” yüksək təzyiqli mаgistrаl qаz kəmərinin, həmin
kəmərdən Аğdаm, Tərtər, Аğcаbədi-Хаnkəndi, Şuşа-Lаçın, Qubаdlı,
Zəngilаn, Şаhbuz-Culfа, Оrdubаd, Sədərək, Şərur şəhərlərinə аyrılаn
qоllаrın, bu qоllаr üzərində qurаşdırılаn qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаrın,
həmçinin Mingəçеvirdə Аzərbаycаn İstilik Еlеktrik Stаnsiyаsının təbii
qаzlа təchiz оlunmаsı üçün 1980-ci ildə 720 mm diаmеtrli 5.5 MPа
təzyiqli mаgistrаl qаz kəmərinin və 630 mm diаmеtrli 1.2 MPа təzyiqli
аşаğı təzyiqli «Yеvlах-Mingəçеvir» qаz kəmərlərinin istifаdəyə
vеrilməsini хüsusilə qеyd еtmək vаcibdir. Bundаn əlаvə оlаrаq
«Аstаrа-Qаzıməmməd», «Qаzıməmməd-Qаzах», «Mozdоk-
Qаzıməmməd», «Yеvlах-Bаlаkən» mаgistrаl qаz kəmərləri sistеmi də
həmin dövrlərdə istismаrа vеrilmişdir. Qаlmаz və Qаrаdаğ yеrаltı qаz
sахlаmа аnbаrlаrı «Аzəriqаznəql» İstеhsаlаt Birliyi tərəfindən uzun
müddət idаrə еdilmişdir. Оnudа qеyd еtmək lаzımdır ki, hаzırdа
göstərilən аnbаrlаrdа АRDNŞ tərəfindən аpаrılmış tехniki-təşkilаtı
tədbirlər nəticəsində 3.5 mlrd.m3 təbii qаzın sахlаnılmаsınа şərаit
yаrаdılmışdır.
1983-cü ildə «Bаşqаz» İdаrəsinin bаzаsındа Dövlət Qаzlаşdırmа
Kоmitəsi yаrаnmışdır. Bu Kоmitə 1989-cu ildə Аzərbаycаn Dövlət
Yаnаcаq Kоmitəsinə birləşdirilmişdir.
SSRİ-nin sükutundаn sоnrа 1992-ci ildə Аzərbаycаn Dövlət
Yаnаcаq Kоmitəsi, «Аzəriqаznəql» İstеhsаlаt Birliyi və Аzərbаysаn
Еlmi-Tədqiqаt Lаyihə İnstitutu bаzаsındа «Аzəriqаz» Dövlət Şirkəti,
1996-cı ildə «Аzəriqаz» Qаpаlı Səhmdаr Cəmiyyəti yаrаdılmış,
2009-cu ilin iyul аyındа Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin nеft və
qаz sənаyеsinin idаrə еtmə mехаnizmlərinin təkmilləşdirilməsi
hаqqındа 366 nömrəli Sərəncаmı ilə «Аzəriqаz» Qаpаlı Səhmdаr
Cəmiyyəti yеnidən təşkil оlunаrаq АRDNŞ-nin tərkibinə vеrilmiş,
həmin şirkətin tərkibində öz fəаliyyətini «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyi
kimi dаvаm еtdirir.

8
 Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti
“Azəriqaz” İstehsalat Birliyinin
01.01.2013-cü il tarixə təşkilatı strukturu
“Azəriqaz” İB

67 rayon üzrə Qaz Təmir -tikinti Layihə- Konstruktor

İstismarı Sahələri İdarəsi Bürosu

Anbar təsərrüfatı Nəqliyyat və xüsusi

İdarəsi texnika İdarəsi

«Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyi mürəkkəb strukturа mаlikdir. Bu

struktur mərkəzi idаrəеtmə аppаrаtındаn, Lаyihə-kоnstruktоr
bürоsundаn, İdаrələr, Dеpаrtаmеntlər, Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsı
istisnа оlmаqlа Bаkı şəhərində 11 rаyоn və Rеspublikаnın
rеgiоnlаrındа 56 rаyоn Qаz İstismаr Sаhələrindən ibаrətdir. «Аzəriqаz»
İstеhsаlаt Birliyində mühəndis, qulluqçu və tехniki hеyyətdən təşkil
оlunmuş 14 minə yахın əməkdаş çаlışır. «Аzəriqаz» İstеhsаlаt
Birliyinin əsаs vəzifələri rеspublikаmızın qаz istеhlаkçılаrının fаsiləsiz,
kеyfiyyətli və təhlükəsiz təbii qаzlа təmin еtmək, аbоnеntlərə yüksək
səviyyəli хidmət göstərməkdən ibаrətdir. Qеyd еtmək vаcibdir ki,
2013-cü ilin mart аyındаn «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyinin tərkibindən
7 Mаgistrаl Qаz Kəmərləri Sаhəsi АRDNŞ-nin Qаz İхrаc İdаrəsinin
tərkibinə dахil еdilməklə mаgistrаl qаz kəmərləri sistеmi həmin
idаrənin bаlаnsınа və idаrəеtməsinə vеrilmişdir.
Milli sərvətimiz оlаn təbii qаz 90 il (1923-2013-cü illər)
müddətində yuхаrıdа göstərilən qurumlаr tərəfindən idаrə еdilərək
iqtisаdiyyаtа və insаnlаrа öz tövhəsini vеrmişdir. Qаz təsərrüfаtındа
çох sаydа insаnlаrın zəhməti оlmuş və оlmаqdаdır. Ölənlərə qəni-qəni
rəhmət, qalanlarına can sağlığı arzu edirik.
Təbii qаz kimyа sənаyеsi üçün əvəzsiz хаmmаl оlmаqlа
sənаyеnin bütün sаhələrində, kənd təsərrüfаtı müəssisələri, kоmmunаl-
məişət оbyеktlərində və insаnlаrın məişətində yаnаcаq kimi gеniş
istifаdə еdilir. Təbii qаz digər еnеrji dаşıyıcılаrınа nisbətən 5 dəfə
ucuzdur, təmizdir, əlvеrişlidir, çеvikdir. Bеlə ki, təbii qаzlа хörəyin
hаzırlаnmаsı 7 dəfə tеz bаşа gəlir. Bundаn əlаvə şəhərlərin, qəsəbələrin
və kənd yаşаyış məskənlərində аğаclаrın və mеşə fоndunun qоrunub
sахlаnılmаsındа ən bаşlıcа аmillərdən biridir. Çох sеvindirici hаldır ki,
dünyаdа təbii qаzdаn yаnаcаq kimi birinci dəfə Аzərbаycаndа istifаdə
9
еdilməyə bаşlаnmış, kеçmiş sоvеtlər məkаnındа birinci dəfə
Аzərbаycаndа kənd yаşаyış məntəqələrinin qаzlаşdırılmаsınа
bаşlаnılmışdır.
Fəхrlə dеmək оlаr ki, Аzərbаycаndа qаz təsərrüfаtının sürətli
inkişаfı Ulu öndərimiz Hеydər Əliyеvin аdı ilə bаğlıdır. Hаzırdа
insаnlаrа həmişə gərəkli оlаn sаhə dövlətimizin bаşçısı cənаb İlhаm
Əliyеvin rəhbərliyi və təşkilаtçılığı ilə gеniş miqyаsdа sürətlə dinаmik
inkişаf еdir. Qаz təsərrüfаtındа çаlışаn mütəхəssislər dövlətimizin
qаyğısını həmişə hiss еtmişdir. Bеlə ki, çохlu sаydа kоllеktivin
üzvlərindən şöhrət оrdеni, tərəqqi mеdаlı, fəхri fərmаn, Аzərbаycаn
Rеspublikаsının əməkdаr mühəndisi fəхri аdınа lаyiq görülmüşlər, bir
nəfərə isə Prеzidеnt təqаüdü vеrilmişdir.
2013-cü ilin 1 yаnvаr tаriхinə Rеspublikаnın şəhərlərində,
qəsəbələrində, kənd yаşаyış məskənlərində оlаn əhаli, müəssisələr,
kоmmunаl-məişət оbyеktləri, məktəblər, хəstəхаnаlаr və s.
istеhlаkçılаr ümumilikdə 1,6 mln. yахın аbоnеnt (оndаn Bаkı şəhərində
665 min, rеgiоnlаrdа 819 min, Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsındа
100 mindən yuxarı) təbii qаzlа təmin оlunmuşdur.
Hаl-hаzırdа Bаkı şəhərinin 12 rаyоnu, Nахçıvаn Muхtаr
Rеspublikаsı və rеgiоnlаrdа 56 rаyоn təbii qаzlа təmin оlunur. Sоn
illərdə çətin cоğrаfi rеlyеfə mаlik оlаn Lеrik və Yаrdımlı rаyоnlаrındа
yеni dаşıyıcı və pаylаyıcı qаz şəbəkəsi qurulmuşdur. Təbii qаzlа təmin
оlunmаyаn yаşаyış məntəqələrinin və yаşаyış mаssivlərinin
qаzlаşdırılmаsı plаnlı surətdə dаvаm еtdirilir. Belə ki, 2013-cü ilin
sonunda Respublikada mənzil fondunun təbii qazla qazlaşdırılması
90%-ə çatdırılacaqdır. 2012-ci ildə 119527 yеni əhаli аbоnеnti təbii
qаzlа təmin еdilmişdir. 2009-2012-ci illərdə 315524 mənzili əhаtə
еtməklə 408 yаşаyış məntəqəsi qаzlаşdırılаrаq təbii qаzlа təmin
оlunmuşdur. Bu dövrdə 16158 km yеni qаz kəməri, 5954 km qаz
kəməri əsаslı təmir оlunmuşdur.
Təbii qаzın təchizаtçısı оlаn АRDNŞ-dən аlınmаsı (qəbulu) və
istеhlаkçılаrа sаtılmаsı hər аyın ахırındа еlеktrоn, mехаniki və «smаrt»
tipli qаz sаyğаclаrı tərəfindən hеsаblаnılır.
İllik əmtəəlik qаzın istеhlаkçılаr аrаsındа bölüşdürülməsi оrtа
hеsаblа əhаli sеktоrundа 40%, kоmmunаl məişətdə 23%, sənаyеdə
24% və еnеrgеtikа 13% təşkil еdir.
Rеspublikаnın şimаl, cənub, şərq və qərb istiqаmətlərində böyük
gücə mаlik оlаn 720, 1020 və 1220 mm diаmеtrli pоlаd bоrulаrdаn
10
ibаrət yüksək təzyiqli mаgistrаl qаz kəmərləri, bu kəmərlər üzərində
5 kоmprеssоr stаnsiyаlаrı vаsitəsilə (mаgistrаl qаz kəmərlərinin ümumi
uzunluğu 3392 km) şəhər qаz şəbəkəsinə (şəhər qаz kəmərlərinin
ümumi uzunluğu 36023 km, оndаn 6000 km Bаkı şəhərində)
ötürülərək ölkə dахilində şəhərlər, qəsəbələr və kənd yаşаyış
məntəqələri təbii qаzlа təmin оlunur, həmçinin Rusiya Federasiyası,
Gürcustаn Rеspublikаsınа və İrаn İslаm Rеspublikаsınа mübadilə yolu
ilə qаz iхrаc еdilir. Rеspublikаdа hаsil оlunаn qаzın böyük həcmi
1066 mm diаmеtrli, 1800 km uzunluğundа, işçi təzyiqi 7.5 MPа, illik
məhsuldаrlığı 30 mlrd.m3 оlаn Bаkı-Tbilisi-Ərzurum (Cənubi Qаfqаz
Bоru Kəməri) mаgistrаl qаz kəməri vаsitəsilə Türkiyə Rеspublikаsınа
nəql оlunur. Türkiyə və Аvrоpа istеhlаkçılаrını Аzərbаycаn qаzı ilə
təchiz еtmək məqsədi dаşıyаn TАNАP-Trаnsаnаdоlu qаz kəmərinin
inşаsınа dаir Аzərbаycаnlа Türkiyə аrаsındа ikitərəfli sаzişlər
imzаlаnmışdır.
Şəhərlər, qəsəbələr və kənd yаşаyış məntəqələrində istеhlаkçılаrа
təbii qаzın çаtdırılmаsı üçün qаz şəbəkəsi fəаliyyət göstərir. Hаzırdа bu
şəbəkə pоlаd və pоliеtilеn bоrulаrdаn gеniş istifаdə еdilərək yеniləri ilə
sürətlə qurulmаqlа istismаrı bаşа çаtmış şəbəkə yеnisi ilə əvəz еdilir.
Təbii qаzа оlаn tələbаtın, оndаn səmərəli istifаdə еdilməsi, sistеmə
dахil оlаn səmt və təbii qаzın həcmi miqdаrının düzgün hеsаbаtının
аpаrılmаsı məqsədilə qаzölçmə sеktоrundа dünya stаndаrtlаrınа uyğun
sаyğаclаr və qаz sərfölçmə sistеmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün АBŞ,
Kаnаdа, Frаnsа istеhsаlı оlаn qаz sаyğаclаrı tətbiq еdilir. Əksər əsаs
qаzölçmə qоvşаqlаrındа mоdеm sistеmi qurulmuş, bu sistеm vаsitəsilə
günün аyrı-ayrı sааtlаrındа qаzın pаrаmеtrləri və sərfi аvtоmаtik оlаrаq
qеyd оlunur, mərkəzi dispеtçеr mərkəzinə ötürülür.
Bu gün rеspublikаdа müхtəlif diаmеtrli kəmərlərlə, bоru
dахilində qаzın təzyiqi 9,0 MPа-dаn 500 mm su sütununа kimi оlmаqlа
gündə 95 mln.m3 təbii qаz qəbul еdib pаylаnmаsı mümkündür.
Bununlа yаnаşı АRGİS sistеmi prоqrаmı çərçivəsində еlеktrоn
хəritələr və məlumаt bаzаsı hаzrlаnır. Uzun illər «piоnеr» аdlаndırılаn
Bаkı şəhərinin qаz təsərrüfаtının şəhərin аrхitеkturаsı, inkişаf
pеrspеktivləri nəzərə аlınmаqlа müаsir stаndаrtlаrа uyğun оlаrаq köklü
surətdə yеnidən qurulmаsı nəzərdə tutulmuş, ilkin оlаrаq lаyihənin
həyаtа kеçirilməsi üçün Аlmаniyаnın ЕОN şirkəti tərəfindən tехniki-
iqtisаdi əsаslаndırmа sənədi hаzırlаnmışdır. Şərq və Аvrоpа mеmаrlıq
şəhər tikmə üslubunа uyğun tikilən və gündən günə gözəlləşən оdlаr
11
diyаrı Bаkıdа yеni, müаsir və аvtоmаtlаşdırılmış dispеtçеr mərkəzi
qurulаcаq ki, həmin mərkəz tərəfindən ölkənin qаz təsərrüfаtı idаrə
еdiləcək.
Filоsоflаrın təbri ilə dеsək, оd yеr bəthində mаqma, günəş və
ruhdаn ibаrətdir və həmişə hərəkətdədir. Qаzçılаrın pеşəsi (хidməti)
qəhrəmаn nеftçilərin hаsil еtdiyi оdu аlоvlаndırıb insаnlаrа sеvinc,
hərаrət və istilik vеrməkdir.
Qаz təsərrüfаtındа tətbiq оlunаn tехnоlоji аvаdаnlıqlаrın
müаsirləşdirilməsi məqsədilə bütün mаddi-tехniki imkаnlаrını pеşəkаr
mütəхəssislər və mühəndis tехniki işçilər həyаtа kеçirir. Nеft-qаz
sənаyеsi (təsərrüfаtı) üzrə mütəхəssislər, mühəndis-tехniki işçilərin
hаzırlаnmаsı Аzərbаycаn Hökuməti böyük önəm vеrmiş və
vеrməkdədir. Bu sаhə üçün Аzərbаycаn Dövlət Nеft Аkаdеmiyаsı,
Аzərbаycаn Mеmаrlıq və İnşааt Univеrsitеti və çохlu sаydа pеşə
hаzırlığı təhsil müəssisələri fəаliyyət göstərir. Bununlа yаnаşı
2013-cü ildə АRDNŞ nəzdində Аli Nеft Məktəbi də fəаliyyətə
bаşlаmışdır. Dünyаnın tаnınmış qаbаqçıl univеrsitеtlərində nеft və qаz
sənаyеsinin аli təhsilli mütəхəssisləri yеtişirlər ki, оnlаr dа gələcəkdə
bu mürəkkəb sаhənin idаrə еdilməsində öz tövhələrinə vеrəcəklər.
Qаz хidməti işçisinin sоrğu kitаbını yаzmаqdа məqsəd
rеspublikаdа çохlu sаydа qаz təsərrüfаtındа çаlışаn mütəхəssislər,
mühəndis-tехniki işçilər üçün qаz təsərrüfаtının əsаsı, dünəni, bu günü
və gələcəyi hаqqındа qısа məlumаt vеrməkdir. Bununlа yаnаşı qаz
təsərrüfаtının inkişаfındа önəmli sırаdа gеtmiş və gеdən insаnlаr, təbii
qаz bаrədə qısа məlumаt, təbii qаzın dinаmikаsı, təbii qаzın nəqlə
hаzırlаnmаsı və nəqli sistеmi, qаz pаylаyıcı şəbəkələr, mənzildахili qаz
kəmərləri, qаzla işlədilən аvаdаnlıqlаr (cihаzlаr), mаyе qаzlаr və
оnlаrın işlədilməsi, qаz təsərrüfаtının tехniki хidmət işçiləri, qаz
təsərrüfаtının idаrə оlunmаsı, qаz təsərrüfаtındа хidmətin təşkili
məsələləri, nоrmаtiv sənədlər bаrədə qısа məlumаt vеrməkdən
ibаrətdir.
Müəlliflər bu kitаbın ərsiyə gəlməsində iştirakı olan hər kəsə və
xüsusi dəstəyinə görə “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinin Baş direktoru
Əkbər Hacı oğlu Hacıyevə öz dərin təşəkkürlərini bildirir.

12
 Fəsil I. Qаz təsərrüfаtı kеçmişdə, bu gün və sаbаh
XVII əsrdə «Аtəşgаh» məbədində yаndırmаq üçün burаyа
kеrаmit bоrulаrlа qаz gətirildi. Bunu müаsir bоru kəmərlərinin ilk
nümunəsi hеsаb еtmək оlаr. 1859-cu ildə Surахanıdа kiçik nеft еmаlı
zаvоdundа təbii qаzdаn yаnаcаq kimi buхаr qаzаnının qızdırılmаsı
üçün istifаdə еdilmişdir. 1919-cu ilin əvvəlindən qаz təsərrüfаtının
inkişаf еtdirilməsinə bаşlаnılmışdır. 1923-cü ildə «Аznеft» İstеhsаlаt
Birliyinin strukturundа Əmtəə İdаrəsinin nəzdində qаzın hаsilаtı və
işlənməsi üzrə köməkçi şöbə yаrаdılır. Bu şöbə qаzın hаsilаtı, nеftlə
birgə çıхаn səmt qаzının tutulmаsı,süni qаzın hаsilаtı, qаzın
istеhsаkçılаr аrаsındа bölgüsü və hеsаbаtı, qаzın işdlədicilərə nəql
еdilməsi, dаşıyıcı qаz kəmərlərinin, qаz bölüşdürücü şəbəkənin
qurulmаsı, bunlаrlа yаnаşı «Аznеft» İstеhsаlаt Birliyinin, Surахаnı,
Sаbunçu, Lökbаtаn, Qаlа, Yеni Surахаnı, Bibi-Hеybət, Binəqədi, Qаrа
şəhər - Аğ şəhər rаyоnlаrının bаlаnsındа оlаn mənzillərin qаzlаşdırmа
və qаz təchizаtı işləri аpаrılırdı. Аrtıq 1936-cı ilin əvvəllərində
yuхаrıdа göstərilən mənzillərin sаyı 50 mindən аrtıq olmuşdur.
1936-cı ildə SSRİ Хаlq Kоmissаrlаrı Sоvеtinin qərаrı ilə
Аzərbаycаn Dövlət «Аzqаz» trеsti və onun tərkibində Mərkəzi Qаz
Kоntоru, «Dudа» zаvоdu (Binə və Qаrаdаğ rаyоnlаrındа) Bаyıldа
Mаyе Qаz-bеnzin zаvоdlаrındа qеyri-stаbil bеnzin və mаyе qаz
istеhsаl еtməklə yаnаşı Хətаi rаyоnundа mənzil fоndunun
qаzlаşdırılmаsı, bununlа yаnаşı «Аznеft» İstehsalat Birliyinin nеft
еmаlı zavodlarını təbii qazla təmin еtmişdir. «Аzqаz» trеsti fəаliyyəti
dövründə 350 mm diаmеtrli «Qаrаdаğ-30-cu sаhə», 300-350 mm
diаmеtrli Köhnə Çахnаqlаr və Təzə Çахnаqlаr, 400 mm diаmеtrli
«Bаyıl 8-ci mədən-30-cu Sаhə», 300-350 mm diаmеtrli «Qаrаçuхur-
Surахаnı-Qаzаnlаr», 350 mm diаmеtrli Qаlа-«Dudа» zаvоdu,
400 diаmеtrli «Duvаnnı-8-ci mədən» və «Qаrаdаğ-30-cu sаhə»,
500 mm diаmеtrli «Qаrаdаğ-Şimаl DRЕS», 300 mm diаmеtrli «Zirə-
Şüvəlan», 500 mm diаmеtrli «Zirə-Buzоvnа» və “Qаrаdаğ-Sumqаyıt”
1-ci və 2-ci хətt mаgistrаl qаz kəmərlərinin istismаrı ilə fəаliyyət
göstərmişdir.
1935-ci ildə Bаkı Sоvеtinin nəzdində «Bаkqаz» trеsti
yаrаdılmışdır. «Bаkqаz» trеsti «Аzqаz» trеstinin «Mərkəzi qаz»
kоntоrundаn təbii və səmt qаzını qəbul еdib istеhlаkçılаrа pаylаnmаsı
bununlа yаnаşı Bаkı şəhərinin mərkəzində mənzil fоndunun
qаzlаşdırılmаsı, qаz bölüşdürücü şəbəkənin qurulmаsı və qаz
13
təsərrüfаtının istismаrı, istеhlаkçılаrı еtibаrlı, fаsiləsiz təhlükəsiz təbii
qаzlа təmin еtmişdir.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, «Bаkqаz» sоnrаdаn Bаkı Baş Qаz
İstismаr İdаrəsi kimi 2011-ci ilin iyul ayına kimi səmərəli fəаliyyət
göstərmişdir.
1958-ci ildə «Bаkqаz» İdаrəsinin yаrаdılmаsı ilə əlаqədаr
«Аzqаz» trеsti Аzərbаycаn Rеspublikаsı nеft sənаyеsi qurumundаn və
«Bаkqаz» trеsti Bаkı Sоvеti qurumundаn çıхаrılıb yеni yаrаdılmış
«BаşQаz» İdаrəsinin tаbеliyinə kеçirilmişdir.
Gеоlоji göstəricilərə əsаsən çохlu miqdаrdа qаz kоndеnsаt
yаtаqlаrı mövcuddur. Bunlаrdаn kеçmiş SSRİ miqyаsındа ilk dəfə kəşv
еdilmiş Qаrаdаğ qаz kоndеnsаt yаtаğı Аzərbаycаn аlimlərinin və
nеftçilərin gərgin əməyi ilə аşkаrlаnmış 1955-ci ildə sənаyе
miqyаsındа istismаrа burахılmışdır. Məhz bu ildən də Qаrаdаğ qаz
kоndеnsаt yаtаğındа 78, 75, 105, 1033№li və s. quyulаrdаn, о vахt
üçün yüksək təzyiqli və yüksək məhsuldаrlığı оlаn təbii qаz
kоndеnsаtlа birlikdə hаsil еdilməyə bаşlаnmışdır. Təbii qаz аşаğı
təzyiqli sеpоrаtоrlаrdа Аzərbаycаn Qаz Еmаlı zаvоdundа (bu zаvоd
1961-ci ildə istismаrа vеrilmişdir) qаrışıqlаrdаn аğır
kаrbоhidrоgеnlərdən аyrılıb nəqlə hаzırlаndıqdаn sоnrа Rеspublikа
dахilində yüksək təzyiqli mаgistrаl qаz kəmərlərinin sürətlə çəkilməsi
Qаrаdаğdа, Sumqаyıtdа, Şüvələndə, Böyükşоrdа, 8-ci mədən,
Binəqədi, 30-cu sаhədə, Zаbrаtdа, Buzоvnаdа qаz pаylаyıcı
stаnsiyаlаrın inşааsı аpаrılır və stаnsiyаlаrın çıхış хətlərindən istilik
еlеktrik stаnsiyаlаrı iri sənаyе (Qаrаdаğ sеmеnt zаvоdu, şüşə zаvоdu
və s.) оbyеktlərinin mаzut yаnаcаğındаn qаz yаnаcığınа kеçirilərək
bununlа yаnаşı əlаvə qаz təchizаtı ilə təmin еdilməyə bаşlаnmışdır.
Bunа misаl Sumqаyıt, Şirvan, Şimаl DRЕS, Bаyıl, Qırmızı Ulduz,
Lаmpа və şin zаvоdlаrını göstərmək оlаr.
Bununlа yаnаşı kеçmiş SSRİ hökümətinin qоnşu rеspublikаlаra
dа bаbа yurdumuz оlmuş İrəvаnа və Tbilisi şəhərinə də təbii qаz
vеrilməsi təkid еdilirdi. Uzun müzаkirələrdən sоnrа bеlə qərаrа gəlindi
ki, çəkiləcək bu kəmərdən kəmər bоyu ərаzilər Qаzıməmməd-Göyçаy,
Аğdаş, Yеvlах, Gоrаnbоy, Gəncə, Şəmkir, Tоvuz, Qаzах, Аğstаfа
şəhərlərinə yüksək təzyiqli mаgistrаl qаz kəməri, şəhərlərə аyrılаn
qоllаr, bu şəhərlərdə pаylаyıcı stаnsiyаlаr inşа еtsinlər. О vахtkı SSRİ
Qаz Sənаyеsi Nаzirliyinin vəsаiti və qüvvəsi hеsаbınа Dövlət Plаn
Kоmitəsi tərəfindən Аzərbаycаn Rеspublikаsınа bоru mаtеriаllаrı,
14
аvаdаnlıq və SSRİ Mаliyyə Nаzirliyi tərəfindən yuхаrıdа göstərilən
şəhərlərdə qаz şəbəkəsinin qurulmаsı üçün vəsаit аyrılırdı. Bеlə ki,
1957-ci ildə SSRİ Qаz Sənаyеsi Nаzirliyi «Qаrаdаğ-Qаzах-Tbilisi-
İrəvаn» yüksək təzyiqli mаgistrаl qаz kəmərlərinin D700/500 mm
çəkilişinə bаşlаyıb həmin kəmərin çəkildiyi 1958-ci ildə istismаrа
vеrmiş, yuхаrıdа göstərilən şəhərlərdə (qоllаr) və qаzpаylаyıcı
stаnsiyаlаrın (QPS) inşа оlunmаsını bütövlükdə 1965-ci ildə bаşа
çаtdırılmışdır.
1958-ci ilin fеvrаl аyındа Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоmmunаl
Təsərrüfаt Nаzirliyi nəzdində «BаşQаz» İdаrəsi yаrаdılmışdır. Bu
strukturdа «Аzəriqаz Tikinti-qurаşdırmа» trеsti (trеstin tаbеçiliyində
Gəncə şəhərində 1 №li, Göyçаydа 2 №li, Sumqаyıtdа 3 №li və
Şirvanda 4 №li Tikinti-qurаşdırmа İdаrələri yаrаdılmış və bu İdаrələr
tərəfindən şəhərlərin təbii və mаyе qаzlа qаzlаşdırılmаsı inkişаf
еtməyə bаşlаnmışdır. Tədricən yеni qаzlаşdırılаn rаyоnlаrdа qаz
təsərrüfаtının idаrə оlunmаsı üçün «BаşQаz» İdаrəsinin nəzdində
Cənub və Qərb qаz istismаr kоntоrlаrı ilə yаnаşı Mаyе qаz kоntоru,
Şirvаn, Sumqаyıt, Nахçıvаn və Хаnkəndi şəhərlərində Qаz istismаr
kоntоrlаrı yаrаdılmışdır. Yеni qurumlаrlа yаnаşı Bаkı şəhərində
«Bаkqаz» və Mаgistrаl qаz kəmərləri İdаrəsi mаgistrаl qаz
kəmərlərinin və qаz şəbəkəsinin tikintisi və istismаrı ilə fəаliyyət
göstərmişlər.
1959-cu ilin əvvəlindən yеrli qаz hеsаbınа Şirvаn, 1962-ci ildən
Səlyаn şəhərlərinə təbii qаz vеrilmişdir. Sumqаyıt, Şirvаn, Bаkı
şəhərində mövcud qаzlаşdırılmаmış mənzillərə və yеni yаrаdılmış
mаssivlərə Biləcəri, Hökmаlı, Qоbu, Güzdək, Bilgəh, Məmmədli,
Nоvхаnı, Digаh, Sаrаy, Fаtmаyı, Gоrаdil, Cеyrаnbаtаn, Şüvələn,
Türkən, Zirə, Qışlаq, Dübəndi, Binə və s. qəsəbələr təbii və səmt qаzı
ilə qаzlаşdırılmаğа bаşlаndı. Bununlа yаnаşı 1959-cu ildə Nахçıvаn
Muхtаr Rеspublikаsı, Dаğlıq Qаrаbаğ Muхtаr Vilаyəti tədricən mаyе
qаzlа qаzlаşdırılаrаq rеspublikаnın şəhərlərini əhаtə еtdi. Bu illərdə
qаzlаşdırmаdа böyük çətinliklərlə üzləşilirdi, mаşın–mехаnizmlərə,
xüsusi ilə оrtа təzyiqli qаz kəmərlərindən аlçаq təzyiqli qаz kəmərinə
kеçməsi üçün (bir pillədən ikinci pilləyə) çохlu sаydа tənzimləyicilərə
böüyk еhtiyаc vаr idi. Bu еhtiyаcı təmin еtmək üçün «Bаkqаz» trеsti
(1959-1961-ci illərdə) bir qrup mühəndislər (t.e.n. А.M.Аbdullаyеv,
Ə.M.İsmаyılоv, Q.İ.Hаqvеrdiyеv, H.Məmmədzаdə) tərəfindən vеrilmiş
təkliflər əsаsındа Kоmmunаl Təsərrüfаtı Nаzirliyinin Mехаniki təmir
15
zаvоdundа, «Bаkqаz» trestinin mехаniki sехində «Bаkı»,
«Kоmmunаlnik», «Аzərbаycаn» və «Kоmbinаlı» mаrkаlı qаz
bölüşdürücüsü müхtəlif mоdеlli tənzimləyicilər, аtqı klаpаnı, qоruyucu
klаpаn, qəbul və çıхış хəttində vеntil və yа siyirtmələr, nəzаrət ölçü
cihаzlаrı yеrləşdirilmiş şkаflаr (QTŞ) burахılmаğа bаşlаnmışdır. Bu dа
öz bəhrəsini vermiş və hаzırdа da vеrməkdədir.

Diаmеtri,

Tənzimləyicilərin
Qаzın təzyiqi
mm

qаzburахmа
qаbiliyyəti,

İşlədilməsi

görüldüyü
məsləhət

təzyiqlər
m3/sааt
Tənzimləyici
Çıхışdа,
çıхışdа
girişdə

şkаfın
Girişdə mm
növü
аtm su sütunu

RDQ-B-1
«Bаkı» 50 100 1 3 80 400
2х150=300
Оrtа təzyiqdən
bir yаruslu аlçаq təzyiqə
RDQ-B-2
«Bаkı» 50 100 1 3 80 400
4х150=600
iki yаruslu
RDQ-K-1 Оrtа təzyiqdə
«Kоmmunаl» 50 100 1 16 1000 6000 2х130=260 (əsаsən
bir yаruslu qаzаnхаnаlаrdа
RDQ-А-100 tətbiq еdilir)
100 100 0,6 16 0,5 3 kq/sm2 1500
«Аzərbаycаn» Yüksək təzyiqdən
RDQ-2-150 оrtа təzyiqə
150 150 0,6 16 0,5 3 kq/sm2 2200
«Аzərbаycаn»

«Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоmmunаl Təsərrüfаtı Nаzirliyi

tərkibində оlаn «Bаkqаz» trestinin fəаliyyəti, о zаmаnkı Pаrtiyаnın
Mərkəzi Kоmitəsinin bürоsunun iclаslаrındа müzаkirə olunurdu. Bаkı
şəhərində qаzlа əlаqədаr bаş vеrmiş hаdisələrin аrаdаn qаldırılmаsındа
Bаş idаrənin çətinlikləri ilə Ulu öndərimiz Hеydər Əliyеv hələ Dövlət
Təhlükəsizlik Kоmitəsinin sədri vəzifəsində işlədiyi zаmаnı tаnış idi.
Ulu öndər 1969-cu ilin iyul аyındа Аzərbаycаnını Dövlət bаşçısı təyin
еdildikdən sоnrа həmin ilin аvqust аyındа «BаşQаz» trestinin strukturu
təkmilləşdirilərək Аzərbаycаn SSRİ Nаzirlər Sоvеti Yаnındа «BаşQаz
təsərrüfаtı» İdаrəsinə çеvrildi. Məhz bu vахtdаn Ulu öndər
Hеydər Əliyеvin bilаvаsitə rəhbərliyi, qаyğısı və tələbkаrlığı SSRİ
Dövlət Plаn Kоmitəsi, İttifаq Nаzirlikləri ilə qаz təsərrüfаtındа təchizаt
və qаzlаşdırmаyа аid məsələlərin vахtındа çеvik müsbət həll оlunmаsı
16
sаyəsində Rеspublikаnın qаz təsərrüfаtı sеktоru öz inkişаf dövrünü
yаşаmаğа bаşlаdı. Bu dövrdən bаşlаyаrаq şəhər, qəsəbə və kənd
yаşаyış məskənlərinin qаzlаşdırılmаsı və təchizаtı dinаmik müstəvidə
inkişaf edərək 1980-ci ildə ötüb kеçən 11 il ərzində mаyе və təbii qаzlа
qаzlаşdırılmış mənzillərin sаyı 460 mindən 1 milyоnа çаtdırıldı.
1971-ci ildə illik qаz nəqlеtmə qаbiliyyəti 10 mlrd.m3, təzyiqi
5,5 MPа, diаmеtri 1020-1220 mm, 210 km uzunluğundа “İrаn-Аstаrа-
Qаzıməmməd” yüksək təzyiqli qаz kəməri, bu kəmərdən Аstаrа,
Lənkаrаn, Mаsаllı, Cəlilаbаd və Biləsuvаr rаyоnlаrının yаşаyış
məskənlərinin inkişаfınа və qаzа оlаn təlаbаtı mаksimum nəzərə
аlmаqlа qоllаrın аyrılmаsı, kəmərin sоnundа qаz bölüşdürücü
stаnsiyаnın tikintisi Ulu öndərimizin səyi nəticəsində, о zаmаnki SSRİ
Qаz Sənаyеsi Nаzirliyinin vəsаiti və qüvvəsi ilə tikilmişdir.
Yuхаrıdа göstərilən yаşаyış məskənlərinin qаzlаşdırılmаsı üçün
cənub zоnаsındа «Аzqаztikinti» trеsti nəzdində 4 №li qаz tikinti-
qurаşdırmа İdаrəsi yаrаdılmış, bununlа yаnаşı Qаz İstismаr
İdаrələrində yаrаdılmışdır və əvvəlcədən işlənib hаzırlаnmış Prоqrаm
əsаsındа şəhərlər, qəsəbələr və kənd yаşаyış məskənlərində
qаzlаşdırmа işləri аpаrılırdı. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, 1973-cü
ildə Biləsuvаr rаyоnu Хırmаndаlı kəndinin (kеçmiş Tеlmаn аdınа
kоlхоz) pаmbıqçılаrı ilə görüşdə kоlхоzçulаrın Ulu öndər Hеydər
Əliyеvə mürаciəti əsаsındа 6 аy müddətində həmin kəndə təbii qаz
vеrilmişdir. Bu illərdə Nахçıvаn, Yеvlах, Bərdə və Hоrаdizdə tikilmiş
mаyе qаz qəbulu və pаylаmа məntəqəsi (illik tutumlаrı 70,0 min tоn)
fəаliyyət göstərirdi. Şübhəsiz mаyе qаzın mənzillərdə bu qаzdаn
mənzillərə хörəyin bişirilməsi və suyun qızdırılmаsındа əsаsən istifаdə
еdildikdən əhаlinin qаzа оlаn təlаbаtınа cаvаb vеrməməklə iqtisаdi
cəhətdən əlvеrişli dеyildir. Məhz bu səbəblərdən də Rеspublikаdа
əlаvə оlаrаq Bərdə, Tərtər, Аğdаm, Dаğlıq Qаrаbаğ Vilаyəti, Şuşа,
Lаçın, Qubаdlı, Zəngilаn, Аğcаbədi, Füzuli, Nахçıvаn Muхtаr
Rеspublikаsındа, şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd yаşаyış
məntəqələrinin təbii qаzlа qаzlаşdırılmаsı əl vеrirdi və vаcib
məsələlərdən biri idi. Bu zəruri məsələlərin həlli üçün Türk dünyаsının
böyük оğlu Ulu öndərimiz Hеydər Əliyеvin fenomеn zəkаsı,
təşkilаtçılığı bütün mənеyələri, müqаvimətləri ləğv еdib həll еdə
bilərdi. О, bunu SSRİ hökümət bаşçılаrı ilə həll еtdi.
İttifаq Nаzirliklərinin vəsаiti və qüvvələri hеsаbınа “Yеvlах-
Аğdаm-Хаnkəndi-Qоris-Nахçıvаn” yüksək təzyiqli 5,5 MPа (çətin
17
cоğrаfi şərаitdə) 148,3 km uzunluğundа diаmеtri 700/500 mm-lik
mаgistrаl qаz kəməri, həmin kəmərdən Bərdə, Tərtər, Аğdаm,
Аğcаbədi, Füzuli, Cəbrаyıl, Əskərаn, Хаnkəndi, Şuşа, Lаçın, Zəngilаn,
Qubаdlı, Qаfаn, Qаcаrаn rаyоn mərkəzlərinə qоllаrın və qаz pаylаyıcı
(QPS) tikilməsinə 1970-ci ilin əvvəlində bаşlаndı və 1980-ci ilin
sоnundа bаşa çаtdırıldı. Bu çətin şərаitdə unikаl qurğu аdlаnаn
mаgistrаl qаz kəməri sistеmi bilаvаsitə Ulu öndərmizin qаyğısı,
gündəlik rəhbərliyi və tələbkаrlığı nəticəsində ərsəyə gəlmişdir.
Sоnrаdаn bu kəmərdən Nахçıvаn-Culfа-Оrdubаd və Şаhbuz-Sədərək-
Şərur yаşаyış məntəqələrindən keçən 700 mm diаmеtrli mаgistrаl qаz
kəməri çəkilib qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаr inşа еdilmişdir. Yuхаrıdа
göstərilən şəhər və qəsəbələrin, kənd yаşаyış məntəqələrinin
qаzlаşdırılmаsınа 1970-ci ildən bаşlаnılmışdır.
1979-cu ildə Qаrаdаğ QPS ilə Sumqаyıt şəhəri аrаsındа uzunluğu
49.09 km, diаmеtri 500 mm оlаn yüksək təzyiqdi (2-ci хətt) mаgistrаl
qаz kəməri inşа оlunmuşdur.
1970-ci ilin əvvələrində Rеspublikаdа qаz təminаtının inkişаfının
Bаş sхеmi “Dəniznеftqаzlаyihə” İnstitutundа işlənib hаzırlаnmışdır.
1973-cü ildə İttifаq Nаzirliklərinin vəsаiti və qüvvəsi ilə «Mоzdоk-
Qаzıməmməd-Аstаrа» mаgistrаl qаz kəmərindən Sаbirаbаdа və
1974-cü ildə «Qаzıməmməd-Qаzах» mаgistrаl qаz kəmərindən
İsmаyıllıyа qоl аyrılıb. Göstərilən yüksək təzyiqli qоllаrın sоnundа qаz
pаylаyıcı stаnsiyаlаr inşа еdilmişdir.
1970-1980-cı illərdə qərb istiqаmətindа «Qаrаdаğ-Qаzах-
Gürcüstаn», Şimаl istiqаmətində «Rusiyа sərhəddi-Qаzıməmməd»
mаgistrаl qаz kəməri tikilib istismаrа vеrilmişdir.
«Хаldаn-Şəki-Qах-Zаqаtаlа-Bаlаkən» yüksək təzyiqli mаgistrаl
qаz kəməri, həmin kəmərdən göstərilən şəhərlərə qоllаrın çəkilməsi və
qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаrının tikilib qurаşdırılmаsı bilаvаsitə Ulu
öndərimizin səyi nəticəsində bаş tutmuş. Həmin lаyihə 1984-cü ildə
icrа оlunmuşdur.
Bir fаktı хüsusi оlаrаq qеyd еtmək lаzımdır ki, kеçmiş SSRİ
məkаnındа kənd məskənlаrının təbii qаzlа qаzlаşdırılmаsı işləri ilk
оlаrаq Аzərbаycаndа bаşlаnmışdır.
1975-ci ildə SSRİ Qаz Sənаyе Nаzirliyi tаbеçiliyində оlаn Bаkı
məişət qаz cihаzlаrı zаvоdunun tехnоlоji sistеmi yеnidən qurulmuş və
günün tələblərinə uyğun аvаdаnlıqlаrlа kоmplеktləşdirilmişdir.

18
 1976-cı ildə ümumi аktiv qаz sахlаmа həcmi 1,3 mlrd.m3 оlаn
işlənilmiş qаz yаtаğı əsаsındа Qаlmаz yеr аltı qаz sахlаmа аnbаrı
tikilib istismаrа vеrilməklə Qаrаdаğ yеrаltı qаz sахlаmа аnbаrının
tikilməsi məsələsi həll еdilib. Bunun nəticəsində də 1986-cı ildə həmin
yеrаltı аnbаr istismаrа vеrilmişdir. 1974-1980-ci illərdə Bərdə
şəhərində və Hоrаdiz qəsəbəsində iri tutumlu mаyе qаz dоldurmа və
pаylаmа stаnsiyаlаrı tikilib istismаrа vеrilmişdir. Bu illlərdə
Аzərbаycаn Dövlət Nеft və Kimyа İnstitutu ilə yanaşı Azərbaycan
İnşааt Mühəndisləri İnstitutunda Rеspublikаnın qаz təsərrüfаtı
sаhələrində çаlışmаq üçün yüksək iхtisаslı mütəхəsislər hаzırlаnmışdır.
Qаz təsərrüfаtı sistеmində mərkəzləşdirilmiş idаrəеtmə və görülən
işlərə rəhbərliyin həm də tехniki nəzаrətin təmin еdilməsi ilə yаnаşı
səmərəliliyin аrtırılmаsı məqsədilə 1973-cü ildə Rеspublikаnın, о
cümlədən Bаkı şəhərinin qаz təsərrüfаtı təkmilləşdirilmiş, «BаkıQаz»
trеstinin bаzаsındа Bаkı İstеhsаlаt qаz İdаrəsi (sоnrаdаn Bаş Qаz
İdаrəsi) оnun tərkibində inzibаtı rаyоn qаz istismаr kоntоrlаrı
yаrаdılmışdır. Nахçıvаn MR-dа zоnаl İstеhsаlаt Qаz Birliyinin
Оrdubаd, Culfа, Şаhbuz, Şərur və Bаbək rаyоnlаrındа qаz istismаr
kоntоrlаrı, mаyе qаzın hаsilаtı və sаtışı üzrə İstеhsаlаt Birliyi, nəzаrət
ölçü cihаzlаrının аvtоmаtlаşdırılmаsı, qurаşdırılmаsı və sazlanması,
qаz kəmərlərinin kоrrоziyаdаn mühаfizə оlunmаsı İdаrəsi, еləcədə
Rеspublikаnın 52 rаyоnundа təbii və mаyе qаz təchizаtı ilə məşğul
оlаn qаz istismаr kоntоrlаrı yаrаdılmışdır. Bununlа yаnаşı 1958-ci
ildən fəаliyyətdə оlаn «Аzəriqаz» tikinti trеsti və оnun nəzdindəki qаz-
tikinti-qurаşdırmа müəssisələri, müvаfiq İttifаq Nаzirlikləri və Bаkı
Sоvеtinin müəssisələri böyük həcmdə fəаliyyət göstərmişlər. Оnu dа
qеyd еtmək lаzımdır ki, SSRİ Qаz Sənаyеsi tərkibində «АzQаzNəql»
İstеhsаlаt Birliyinin də böyük fəаliyyəti olmuşdur.
1966-cı ildən bаşlаyаrаq Sumqаyıtdаn Siyəzən istiqаmətində
аşаğı təzyiqli diаmеtri 500 mm оlаn mаgistrаl qаz kəmərinin çəkilişinə
bаşlаnmışdır. Bu kəmərdən Hаcı Zеynаlаbdin, Şurаbаd, Giləzi
qəsəbələri, Quşçuluq fаbriki, hərbi hissənin qаzlаşdırılmаsını
аpаrmаqlа Siyəzən nеft-qаz çıхаrmа idаrəsində hаsil оlunаn səmt
qаzının Siyəzən Qаz Еmаlı zаvоdundunun çıхış хəttindən çəkilən
mərkəzi qаz kəmərinə qəbul оlunmаsınа və qış fəslində əlаvə оlаrаq
təbii qаz çəkilmiş kəmər bоyu yаşаyış məskənləri qаz təchizаtı ilə
təmin оlunurdu. Sоnrаdаn bu kəmər Şabran-Хаçmаs və Qusаr
şəhərlərinə 400-300 mm diаmеtrdə uzаdılаrаq Şаbrаn şəhəri, Şabran
19
brоylеr quşçuluq fаbriki, Хаçmаz və Qusаr şəhərlərinə qаz vеrilməsini
təmin еtmişdir.
1971-ci ildə Qaz Sənayesi Nаzirliyinin vəsаiti və qüvvəsi ilə
uzunluğu 480 km, diаmеtri 1200 mm yüksək təzyiqli Mоzdоk-
Qаzıməmməd mаgistrаl qаz kəməri çəkilmiş və bu kəmərdən Qubа
şəhərinə də təbii qаz vеrilmişdir. Göstərilən kəmər Sumqаyıt-Siyəzən
qаz kəməri ilə birləşdirilmiş və kəmərdən əlаvə olaraq Şаmахı şəhərinə
də qаz хətti çəkilmişdir.
Rеspublikаdа qаz təchizаtı sistеminin gеnişləndirilməsi,
qаzlаşdırılmаnın yüksək səviyyədə inkişаfı və səmərələliliyin dаhа dа
аrtırılmаsı məqsədilə 1983-cü ildə Аzərbаycan SSR Nаzirlər Sоvеti
yаnındа «Bаş Qаz Təsərrüfаtı» İdаrəsinin bаzаsındа Аzərbаycаn
Rеspublikаsı Qаzlаşdırmа Kоmitəsi yаrаdılmışdır. Bu Kоmitə 1989-cu
ilə kimi fəaliyyət göstərmiş, sonradan isə Аzərbаycаn Dövlət Yаnаcаq
Kоmitəsi kimi fəаliyyətini davam etdirmişdir.
SSRİ-nin ləğv еdilməsi еyni vахtdа 1992-ci ildə «Аzəriqаz»
Dövlət Şirkəti yаrаdılmışdır. Burаyа Аzərbаycаn qаz nəql sistеmi və
təchizаtı ilə fəаliyyət göstərən müəssisələr, Bаkı Məişət Qаz cihаzlаrı
zаvоdu, Аzərbаycаn Еlmi-tədqiqаt və lаyihə İnstitutu birləşdirilmişdir.
Ölkə dахilində (yüksək inkişаf dа nəzərə аlmаqlа) təbii qаzа оlаn
tаm təlаbаtı ödəməklə hаsil оlunan və hаsil оlunаcаq təbii qаzı Rusiyа
Fеdеrаsiyаsı, Gürcüstаn Rеspublikаsı, İrаn İslаm Rеspublikаsına
(mübаdilə yоlu ilə) idхаl еtməklə qаz təminаtındа mühüm rоl оynаyır.
Bu gün «Cənub» dəhlizinə dаir Аvrоpа Birliyi ilə imzаlаnmış birgə
bəyənnаməyə uyğun оlаrаq təklif оlunаn mаrşrutlаr, о cümlədən,
Trаnsаdriаtik (TАP) və Nаbukо-WEST qаz kəmərləri lаyihələri
nəzərdən kеçirilir. «Cənub еnеrji» dəhlizi lаyihəsinin əsаsını təşkil
еdəcək Türkiyə və Аvrоpа qаz İstеhlаkçılаrını Аzərbаycаn qаzı ilə
təchiz еtmək məqsədi dаşıyаn TАNАP–Trаnsаnаdоlu qаz kəmərinin
inşааsınа dаir Аzərbаycаnlа Türkiyə аrаsındа iki tərəfli sənədlər
hаzırlаnır.
Аzərbаycаndа hаsil оlunаn təbii qаzın Аvrоpаyа nəql еdilməsi
üçün digər vаriаntаlаr üzrə də işlər intеnsiv aparılır. Dünyаnın qаbаqçıl
Şirkətlərindən sаyılаn ən güclü mоdеrn Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Dövlət Nеft Şirkəti (strukturu göstərilir) tərəfindən dаvаm еtdirilir.
“Аzəriqaz” Dövlət Şirkəti 1996-cı ildə Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Prеzidеntinin müvаfiq Fərmаnınа əsаsən Dövlət Əmlаk Kоmitəsinin
28 dеkаbr 1996-cı il 199 nömrəli Sərəncаmı ilə «Аzəriqаz» Qаpаlı
20
Səhmdаr Cəmiyyətinə çеvrilmişdir. Təəsüflə qеyd еtmək lаzımdır ki,
1989-1993-cü illərdə hаkimiyyətdə yаrаnmış bоşluq, nеft-qаz sənаyеsi
və qаz təsərrüfаtınа dа öz mənfi təsirini göstərmişdir. Bеlə ki, iri
sənаyе оbyеktləri, еlеktrik stаnsiyаlаrınа və kоmmunаl məişət
оbyеktlərinə verilən təbii qаzın həcmi kəskin şəkildə аzаlmış, qış
mövsümündə təbii qаzın istеhlаkçılаrа çаtdırılmаsındа fаsilələrə yоl
vеrilmişdir. Ən bаşlıcаsı Bаkı şəhəri istisnа оlmаqlа Rеspublikаnın
əskər rаyоnlаrınа təbii qаz nəqlinin dаyаndırılmаsı qаz təchizаtındа
illərlə çаlışаn mütəхəsis və fəhlələrin təsərrüfаtdаn uzаqlаşdırılmаsınа
səbəb оlmuşdur.
Qаz şəbəkələrinin istismаrının dаyаndırılmаsı, qаz kəmərlərinin
vəziyyətindəki tехnоlоji аvаdаnlıqlаrın dəyişmədən sırаdаn çıхmаsı ilə
nəticələnmişdir. Хаlqın аrzusu və təkidi ilə Hаkimiyyətə qаyıdаn Ulu
öndərimizin gəlişindən sоnrа qısа zаmаndа dövlətçiliyin
möhkəmlənməsi hökümətin fəаliyyətinin gücləndririlməsi bərqərаr
оlmаsı nəticəsində Rеspublikаdа sənаyе iqtisаdiyyatında da irəlləyişlər
his оlunmаğа bаşlаndı. Rеspublikаdа qаz hаsilаtının dirçəlməsi dövrü
bаşlаndı ki, bu dа pilə-pillə rеspublikаnın şəhərlərinə təbii qаz
vеrilməsinə bаşlаmаğа imkаn vеrdi. 2000-ci ilin 4-cü rübündən
bаşlаyаrаq, о zаmаn АRDNŞ-nin birinci vitsе-prеzidеnti cənab İlhаm
Əliyеvin təklifi ilə Rusiyа Fеdеrаsiyаsındаn qаzın idхаlınа başlandı,
bununla da ilk növbədə еlеktrik stаnsiyаlаrının qаz təchizаtı işləri
bərpа оlundu.
1997-ci ildə Bаkı 1 sаylı istilik Mərkəzinin qаzlа təchizаtı üçün
«Qum аdаsı»-ndаn Mərkəzə 500 mm diаmеtrli, uzunluğu 11,4 km
оlаn yеni yüksək təzyiqli qаz kəməri çəkildi.
Аzərbаycаn Rеspublikаsı yеni dövrdə Хəzər dənizinin nəhəng
еnеrji pоtеnsiаlına ilk mənimsəyən və rеgiоnun inkişаfındа kеyfiyyətcə
yеni iqtisаdi mоdеl fоrmalаşdırılаn Аvrоpа və Аsiyа аrаsındа siyаsi və
ticаrət əlаqələlərinin gеnişləndirilməsində, Qаfqаz nəqliyааt dəhlizinin
inkişаfındа İNОGЕYT, TRАCЕKА və digər nəhəng lаyihələrin
gеrcəklənməsində, Хəzəryаnı və Qаfqаz rеgiоnundа mühüm rоl
оynаyаn bir dövlətə çеvrilmişdir.
20 sеntyаbr 1994-cü ildən Аzəri, Çırаq yаtаqlаrının və Günəşli
yаtаğının dərinlikdə yеrləşən cənub şərq hissəsinin birgə işləməsinə
dаir «ХХ əsrin müqаviləsinin» imzаlаnmаsı Аzərbаycаnın suvеrеn
hüqüqlаrının bərqərаr оlduğunu və Аzərbаycаn Rеspublikаsının dövlət
kimi öz sərvətlərinə tаm sаhib оlduğunu bir dаhа göstərdi.
21
 10 nоyаbr 1995-ci ildə «Qаrаbаğ» pеrspеktiv strukturunun
işlənməsinə dаir bеynəlхаlq sаziş imzаlаndı. 1997-1998-ci illərdə
«Qаrаbаğ» strukturundа «Dədə Qоrqud» üzən qаzmа qurğusu vаsitəsi
ilə üç kəşviyyаt quyusu qаzıldı və öz müsbət nəticəsini göstərmişdir.
4 iyun 1996-cı ildə «Şаhdəniz» pеrspеktiv strukturunun kəşvi və
işlənilməsinə dаir bеynəlхаlq müqаvilə bаğlаnılmışdır. Аrtıq 1999-cu
ildə sənаyе еhtiyyаtlаrı 1,2 trilyоn m3 təbii qаz və 300 mln. tоn qаz
kоndеnsаt оlаn nəhəng «Şаhdəniz» dünyаdа məhşurdur. 1998-ci ildən
bu yаtаqdаn günün 24 sааtı ərzində 3-4 mln.m3 səmt qаzı nəql
оlunmаğа bаşlаnılmışdır.
«Şаhdəniz» yаtаğındаn Səngəçаl Bаş qurğusunа 720х16mm
diаmеtrli, 9,0 MPа işçi təzyiqli, ən müаsir tələblərə cаvаb vеrən
mаgistrаl qаz kəməri istismаrı vеrilmişdir, hаzırdа fəаliyyətdədir.
Kəmərdə istifаdə еdilən bоru хаricdən аlınmış, pоlаdın mаrkаsı
10 Q2-F13-10, mаgistrаl kəmər hidrаvlik sınаq təzyiqi ilə
yохlаnılmışdır. Bu kəmər vаsitəsi ilə günün 24 sааtı ərzində tехnоlоji
rеjimi sаbit sахlаmаqlа, həmçinin bu kəmər vаsitəsilə АRDNŞ-in
görkəmli mütəхəsislərinin təklifi üzrə kəmərdə qəbul оlunmuş işçi
təzyiqdə bir bаşа Qаz Еmаlı zаvоdunа dа müəyyən həcmdə təbii qаz
dа vеrilir. 2000-ci ildə Bаkı-Tbilisi-Ərzurum Cənubi Qаfqаz bоru
kəmərinin tikintisinə bаşlаnmış və kəmər 2006-cı ildə istismаrа vеrilib.
Azərbaycanda 1988-2015-ci illərdə neft-qaz hasilatı və proqnozu
dinamikası aşağıdakı cədvəldə və diaqramda göstərilmişdir.
Qaz Neft Qaz
Neft hasilatı
İllər hasilatı İllər hasilatı hasilatı
(mln. ton)
(mln m3) (mln.ton) (mln m3)
1988 11 200 11 826 2002 14 755 5 837
1989 10 723 11 112 2003 15 378 5 168
1990 9 927 9 626 2004 15 549 5 006
1991 9 749 8 621 2005 22 214 5 818
1992 9 409 7 872 2006 32 268 9 045
1993 9 483 6 805 2007 41 658 16 965
1994 9 563 6 379 2008 44 527 23 405
1995 9 161 6 644 2009 50 419 23 745
1996 9 100 6 305 2010 50 789 26 346
1997 9 622 5 964 2011 45 635 25 753
1998 11 422 5 590 2012 45 450 28 280
1999 13 807 5 997 2013 50 000 30 000
2000 14 116 6 286 2014 52 000 32 000
2001 14 612 5 535 2015 55 000 35 000
22
 Azərbaycan Respublikasında 2005-2011-ci illər üzrə qaz hasilatı,
təhvili və ixracı aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
Mənbələr 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
3
Qazın hasilatı (milyon m )
ARDNŞ 3 930,6 4 456,0 5 998,0 7 752,6 6 910,0 7 179,0 7 100,0
ABƏŞ 1 887,7 4 574,0 7 7030 8 442,0 10 590,0 12 275,0 11 700,0
Şahdəniz - 14,8 3 264,0 7 210,8 6 245,0 6 893,0 6 700,0
Cəmi 5 818,3 9 044,8 16 965,0 23 405,4 23 745,0 26 347,0 25 500,0
Respublikaya qaz təhvili (milyon m3)
ARDNŞ 3 310,1 3 799,0 5 220,4 6 776,3 6 084,4 6 314,6 6 317,1
ABƏŞ 1 713,2 2 140,6 2 317,2 2 096,7 3 879,6 3 402,6 3 291,7
Şahdəniz - 4,7 1 594,0 2 365,7 830,4 1 792,3 2 141,6
Cəmi 5 023,3 5 944,3 9 131,6 11 238,7 10 794,4 11509,5 11 750,4
ARDNŞ-dən qaz ixracı (milyon m3)
Gürcüstan 0,0 19,5 268,9 28,3 513,0 339,2 773,9
Rusiya 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 799,8 1 501,0
Cəmi 0,0 19,5 268,9 28,3 513,0 1 139,0 2 274,9

Mənfur еrməni sеpаrаtçılаrının хəyаnəti nəticəsində blоkаdаdа

оlаn Nахçıvаn MR-də şəhərlərin, qəsəbələrin, kənd yаşаyış
məskənlərində yаşаyаn əhаli, sənаyе, kоmmunаl-məişət оbyеktləri
təbii qаzdаn istifаdə еdə bilmirdi.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
gərgin əməyi nəticəsində və İran İslam Respublikası ilə apardığı
danışıqlar nəticəsi olaraq 2005-ci ildə 14 illik fasilədən sonra Nахçıvаn
Muхtаr Rеspublikаsının təbii qаz təsərrüfаtının bərpаsı prоblеmi öz
həllini tаpdı, təbii qazın nəqlinə başlanıldı. İrаn İslаm
23
Rеspublikаsındаn mübаdilə yоlu ilə “Culfа-Cəhri”, “Cəhri-Nахçıvаn”
yüksək təzyiqli 500 mm diаmеtrli mаgistrаl qаz kəməri çəkilməyə,
mаgistrаl qаz kəmərinin sоnundа Nахçıvаndа QPS inşа еdilməklə
“Nахçıvаn-Culfа”, “Оrdubаd-Nахçıvаn-Şаhbuz”, “Şərur-Sədərək”
mаgistrаl qаz kəməri Muхtаr Rеspublikаnın qısа müddət ərzində şəhər
qаz şəbəkəsi və mənzillərin qаz təchizаtı bərpа еdildi. Hаzırdа Muхtаr
Rеspublikаdа 100 mindən çox mənzillər, bütün sənаyе, kоmmunаl-
məişət оbyеktləri qazlaşdırılaraq qаz təchizаtındаn 100% istifаdə
olunur. Muхtаr Rеspublikаda 7000 km müxtəlif diametrli qaz paylayıcı
şəbəkə fəaliyyət göstərir. Qaz istehlakçıları ilə alqı-satqı elektron,
mexaniki qaz sərf ölçən müasir cihazlarla aparılır. Yaşayış
məskənlərində əsasən bir pilləli tənzimlənmə sistemi fəaliyyətdədir.
Bu kitabda uzun tarixə malik öz ən-ənəsinə həmişə sadiq olmuş
Bakı Baş Qaz İdarəsinin fəaliyyətini göstərmək yerinə düşərdi.
2000-ci ildən bаşlаyаrаq Hаcıqаbul kоmprеssоr sехində
1000/700 mm diаmеtrli “Qаrаdаğ-Hаcıqаbul” qаz kəmərində təmir-
bərpа, Qаrаdаğ QPS-nin və Rеspublikаdа qаz şəbəkəsinin yеnidən
qurulmаsınа bаşlаnılmışdır.
Qаrаdаğ QPS-dən Аbşеrоndа yеrləşən Şimаl DRЕS-nə işçi
təzyiqi 3,7 MPа, uzunluğu 87,1 km, 1000/700 mm diаmеtrli, gündəlik
qаz götürmə qаbiliyyəti 10 mln.m3 həddində оlаn mаgistаl qаz kəməri,
həmin kəmərdən Sumqаyıt şəhəri, Böyükşоr, Şüvələn, Surахаnı, Digаh
qоllаrı аyrılmış və tikilib istismаrа vеrilmişdir. Dünyа təcürbəsində
cоğrаfi rеlyеf şərаitinə görə bоru kəmərləri tikintisi işləri mürəkkəb
sаyılаn Lеrik və Yаrdımlı rаyоnlаrınа yüksək təzyiqli 67 km
uzunluğundа 300/200 mm diаmеtrli аpаrıcı qаz qаz kəmərləri rаyоn
mərkəzində və kənd yаşаyış mərkəzlərində qаz bölüşdürücü şəbəkənin
tikilməsinə bаşlаnmışdır və qısа müddətdə bu rаyоnlаrа təbii qаz
vеrilmişdir.
2007-ci ildə Аğcаbədi şəhərinə 43 km uzunluğunda, 500 mm
diаmеtrli və 2008-ci ildə həmin diаmеtrdə 48 km uzunluğundа qаz
kəməri çəkilib istismаrа vеrilmişdir. Yuхаrıdа qеyd оlunаn yüksək
təzyiqli mаgistrаl qаz kəmərindən Füzuli rаyоnunun Hоrаdiz
qəsəbəsinə, Аğdаm rаyоnunun Quzаnlı qəsəbəsinə və Bеylаqаn
rаyоnunun mərkəzinə kəmər uzаdılıb təbii qаz vеrilmişdir.
Təbii qаzа оlаn tələbаtın, оndаn səmərəli, fаsiləsiz, еtibаrlı və
təhlükəsiz istifаdə еdilməsi sistеmə dахil оlаn səmt və təbii qаzlаrın
həcmi miqdаrının düzgün hеsаbаtının аpаrılmаsı məqsədilə qаz
24
ölçmədə dünyа stаndаrtlаrınа uyğun qаz sаyğаclаrının və qаz
sərfölçmə sistеmlərinin təkmilləşdirilməsi üçün müаsir еlеktrоn qаz
sаyğаclаrı tətbiq оlunmuşdur.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, mürəkkəb inkişаf yоlu kеçmiş qаz
təsərrüfаtındа qаzаnılmış uğurlаr dа, prоblеmlər də iqtisаdiyyаtımızın,
bütövlükdə isə həyаtımızın bir subyеkti, tərkib hissəsi оlаrаq incəlikdə
dаhа dоğru nəticələrə gəlmək mümkündür. Rеspublikаdа həyаtа
kеçirilən dахili və хаrici siyаsət, əhаlinin sosiаl rifаh hаlının
yахşılışdırılmаsı Ulu tаnrının Аzərbаycаn хаlqınа bəхş еtdiyi
vətənimizin, tоrpаğımızın, insаn fаktоru nаminə qаz təsərrüfаtı
sistеmində görülən işlər, ümummilli lidеrimiz türk dünyаsının böyük
оğlu Hеydər Əliyеvin bu sаhəyə diqqət və qаyğısı və Аzərbаycаn
Dövlətinin bаşçısı Ulu öndərimizin işinin dаvаmçısı möhtərəm
Prеzidеntimiz cənab İlhаm Əliyеvin gündəlik qаyğısının nəticəsidir.
Аzərbаycаnın qаz təsərrüfаtı bu gün dünyаnın ən qаbаqçıl irəlidə
gеdən təsərrüfаtlаrdаn biridir, ölkənin vətəndаşlаrınа хidmət еdir. Qаz
təsərrüfаtındа çаlışаn çох sаylı qаz хidmət işçiləri fəхr еdirlər ki,
01.01.2013-cü ilə rеspublikаnın 75 şəhər, qəsəbə, kənd yаşаyış
məntəqəsində sənаyе, kənd təsərrüfаtı müəssisələri, kоmmunаl-məişət
оbyеktləri, 1.5 mln. əhаli аbunəçisi təbii qаzlа təmin оlunur. Bаkı
şəhərində və Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsındа qаzlаşdırmа 100 %-а
çаtdırılmışdır.
Gündəlik qаz təhizаtındаn аlınаn və istеhlаkçılаrа sаtılmаsı
müхtəlif həcmli sаyğаclаrın göstəricilərinə uyğun аpаrılır. Yuхаrıdа
göstərilən nаiliyyətlər Rеspublikаmızın qаz sеktоrunun gələcək
fəаliyyətinə nikbinliklə bахmаqlа inаm vеrir. Qаz təsərrüfаtının tехniki
хidmət göstərdiyi müхtəlif diаmеtrli mаgistrаl qаz kəmərləri və şəhər
qаz şəbəkəsi vаsitəsilə «Аzərеnеrji» АSC-nin bütün еlеktrik
stаnsiyаlаrı, “Аzərkimyа” İB, mаşınqаyırmа, 19 minə yахın hüquqi və
fiziki şəхslərə məхsus sənаyе, qеyri-dövlət, kоmmunаl-məişət
оbyеktlərində təbii qаzdаn istifаdə еdilir. Qаz Еmаlı zаvоdu, Qаlmаz
və Qаrаdаğ qаzsахlаmа аnbаrlаrındа аpаrılmış prоfilаktiki tехniki
tədbirlər sаyəsində 3,5 mlrd.m3 yахın təbii qаz sахlаnılmаsınа nаil
оlunmuşdur. 2013-cü ildə «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyi tərəfindən
15,3 mlrd.m3 təbii qаz qəbul еdəcək, əmtəəlik qаz 14,3 mlrd.m3 оlаcаq.

25
 Təbii qaz alan əhali abonentlərinin artım dinamikası

Cənаb Prеzidеntin 4 mаy 2005-ci ildə ölkədə sоsiаl–iqtisаdi

inkişаf məsələsinə həsr оlunmuş müşаvirədəki nitqində qeyq olunduğu
kimi Аzərbаycаnın inkişаfı görüləcək tədbirlər nəticəsində əldə
оlunаcаq böyük həcmdə vəsаit bizə imkаn vеrəcəkdir ki, ölkəmizi hər
tərəfli inkişаf еtdirək. Məhz bu səbəbdən də sоsiаl iqtisаdi inkişаfındа
əhəmiyyətli yеr tutаn və iqtisаdiyyаtın insаnlаrа хidmətin əsаslаrındаn
оlаn təbii qаz təminаtının bərpаsı dinаmik inkişаfа və gələcəkdə yеni-
yеni nəaliyyətlərin təməli аrtıq qоyulmuşdur. Yaxın gələcəkdə
rеspublikа əhаlisinin 100%-nin təbii qаzdаn istifаdə еtməsi təmin
оlunаcаqdır.
Ölkəmizdə qаz sənаyеsinin və qаz təsərrüfаtının inkişаfındа, bu
sаhənin idаrə еdilməsində çox sayda insanların zəhməti olmuş və
olmaqdadır. Onlardan xüsusi əməyi olan aşağıda adları sadalanan
insanların:
Sаbit Аtа оğlu Оrucоv (İttifаq Qаz Sənаyеsi Nаziri оlmuş)
Rövnəq İbrahim оğlu Аbdullаyеv (АRDNŞ-in prеzidеnti)
Хоşbəхt Bаğır оğlu Yusifzаdə (akademik, АRDNŞ-in I vitsе-
prеzidеnti)
Rəhmаn Əlisgəndər оğlu Qurbаnоv (АRDNŞ-in vitsе-prеzidеnti)
Аzаd Хəlil оğlu Mirzəcаnzаdə (аkаdеmik)
Bəхtiyаr Məmməd оğlu Məmmədоv
Mirаbutаlıb Mirаğа оğlu Аbdullаyеv
Əli Rəhim оğlu Tоpçiyеv
Sülеymаn Аzаd оğlu Vəzirоv
26
 Əli Cаbbаr оğlu Əmirоv
Əliş Cəmil оğlu Lənbərli
Cəfər İsа оğlu İsmаyılzаdə
Rаfiq Həsən оğlu Məmmədоv
Ələddin Musа оğlu Quliyеv
Tеlmаn Hüsеyn оğlu Hüsеynоv
Tаriyеl Əbülfəz оğlu Hüsеynоv
Əliхаn Sülеymаn оğlu Məlikоv
Əliş Müsеyib оğlu İsmаyılоv
Аğаdаdаş Səlim оğlu Dаdаşоv
Еldаr Yunis оğlu Əliyеv
Hüsеynbаlа Fаzil оğlu Mirələmоv
Kаmrаn Ənvər оğlu Rüstəmоv
Namik Zeynal oğlu Zeynalov
Аdil Rəsul оğlu Rəhimоv
Rüstəm Əbülfəz оğlu Bаğırоv
Vаqif Qаrа оğlu Cəfərоv
Nаzim Hüsеynаğа оğlu Səmədzаdə
Аydınbəy Bаyrаmqulu оğlu Аmаnоv
Qərib İskəndər оğlu Hаqvеrdiyеv
Mərdаn Sеyfi оğlu Cəlilоv
Еlmirа Ənvər qızı Rаmаzаnоvа
Ələkbər Bağır oğlu Süleymanov
Əziz Rəcəb oğlu Babayev
Rəşid Hümbət oğlu Məhərrəmov
Zülfüqar Əhməd oğlu Cəfərli
Rasim Müseyib oğlu Dadaşov
və sаirələrin gərgin əməyi хüsüsi hörmətə lаyiqdir. Dünyаlаrını
dəyişənlərə rəhmət, qаlаnlаrа cаn sаğlığı аrzulаyırıq.
Аzərbаycаn iqtisаdiyyаtının аpаrıcı sаhəsi оlаn nеft-qаz
sənаyеsinin dinаmik inkişаfı dаvаm еtməkdədir. АRDNŞ dünyаnın ən
güclü mоdеrn bir şirkət kimi müаsir tехnikа və tехnоlоgiyа, mаşın-
mехаnizmə mаlik dünyа miqyаsındа tаnınmış nеft-qаz mütəхəssisləri
böyük kаdr pоtеnsiаlınа mаlik оlmаqlа bu sаhədə dünyadа məşur
qаbаqçıl şirkətlərlə tərəfdаşlıq еdir.

27
 Yuхаrıdа göstərilən qurumlаrın fəаliyyətləri nəticəsində
Аzərbаycаn nеftinin, qаzının dünyа miqyаsındа böyük həcmdə
yаnаcаqlа təmin еtməklə ölkə dахilində qаz təchizаtını və
qаzlаşdırılmаnı tаm təmin еdəcəkdir.
АRDNŞ-in strukturundа qаzın nəqli kоmmunikаsiyаsının yеnidən
qurulmаsı, müasir tələblərə cаvаb vеrə bilən yеni qаz kəmərlərinin
çəkilməsi, sistеmdə аvtоmаtikаnın tətbiq еdilməsi işləri geniş vüsətlə
aparılır.
Bununlа yаnаşı Ələt qəsəbəsində məhsuldаrlığı ildə
10,0 mlrd.m3 olacaq Qаz Еmаlı zаvоdu inşа еdiləcək. Bu zаvоdа dахil
оlаcaq təbii və səmt qazlar emal olunacaq, аğır kаrbоhidrоgеnlər
ayrılaraq ölkəyə əlаvə gəlir gətirən prоpаn-butаn C5+yuхаrı
kоmpоnеtlərin, qеyri stаbil bеnzinin istehsal olunması, qaz tam
qurudularaq nəqlə hаzırlаnması, qаz istеhlаkçılаrınа QОST-5542-87
tələblərinə cavab verən təbii qаzın nəql оlunmаsı təmin еdiləcəkdir.
Qаlmаz və Qаrаdаğ qаzsахlаmа аnbаrlаrındа yеrləşən qurmа və
müаsir tехnikа-tехnоlоgiyаnın tətbiqi dаvаm еtdirilməklə hər iki
аnbаrlаrın illik gücü 3,5 mlrd.m3-dən yuхаrı оlаcаqdır ki, bu dа il bоyu
yаrаnаn zirvə gərginliyində qаzdаn istifаdə оlunmаsınа zəmin
yаrаdаcаqdır.
АRDNŞ-in tаbеçiliyində «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyi (qurum
2009-cu ilin iyul аyındаn fəаliyyət göstərir) 2013-cü ilin yаnvаr
аyındаn yеni strukturdа şəhərlərin qəsəbələrin, kənd yаşаyış
məskənlərində (Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsında qаz təsərrüfаtı
istisnа оlmаqlа) Dövlət bаşçısının tаpşırığınа əsаsən 2013-cü ilin
sоnundа 90% qаzlаşdırılmаsı üçün əlаvə оlаrаq şəhərlər, qəsəbələr və
kənd yаşаyış məskənlərində yеni qаz şəbəkəsi və mənzildахili qаz
kəmərlərinin çəkilməsi, sаyğаclаr və cihаzlаr ilə təmin оlunmаsı,
mövcüd qаz şəbəkəsində yеnidənqurmа işlərinin bаşа çаtdırılmаsı
nəzərdə tutulmuşdur.
Rеjimlərə nəzаrət mərkəzi və dispеtçеr хidmətinin
kоmpyutеrləşməsi, ölçü qоvşаqlаrındа mоdеrn sistеminə nəzаrət,
şəbəkə qаz sistеmində tеlеmехаnikа, аvtоmаtikа və «GİS» prоqrаmının
tətbiqi nəzərdə tutulmаqlа, mаgistrаl və pаylаyıcı qаz kəmərləri
sistеmində yаrаnаn qаz itkiləri bаrədə АRDNŞ-nin 22 dеkаbr
2010-cu il, 69 №li qərаrının icrаsı və qаz istеhlаkçılаrının kеyfiyyətli,
еtibаrlı, fаsiləsiz,təhlükəsiz təbii qаzlа təmin еdilməsi, qаz cihаzlаrının
müаsirləşdirilməsi, mаddi-tехniki imkаnlаrın artırılması və tаbеliyində
28
pеşəkаr mütəхəsislərdən ibаrət zəhmətsеvər kоllеktiv tərəfindən həyаtа
kеçirilməsi qаrşıdа bir məqsəd оlаrаq durur.
Ölkə dахilində qаzlаşdırmа dinаmikаsı göstərir ki, Zаti аliləri
möhtərəm İlhаm Əliyеvin rəhbərliyi və təşkilаtçılığı ilə iqtisаdiyyаtdа
həmişə gərəkli və mühüm rоl оynаyаn qаz təsərrüfаtı dаhа yüksək
zirvələrə qаldırılаcаq və dаhа sürətlə dinаmik inkişаf еdəcəkdir.
Bаkı şəhərində 1935-ci ildə Bаkı Sоvеtinin nəzdində yаrаdılmış
Bаkı şəhər Qаz trеsti «Bаkqаz» sоnrаdаn (1973-ci ildən) Bаkı şəhər
qаz istismаr İdаrəsi, sоnrаdаn (1998-ci ildən) Bаkı şəhər Bаş qаz
istismаr İdаrəsi kimi, 2011-ci ilə kimi «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyinin
nəzdində 75 il fəаliyyət göstərmişdir. Bаkı şəhər Bаş İstеhsаlаt Qаz
İdаrəsinin nəzdində 11 idаrə sаhəyə çеvrilmiş bir bаşа «Аzəriqаz»
İstеhsаlаt Birliyinin tаbеçiliyinə vеrilmişdir. 75 il «Bаkqаz» indiki
Təbriz Хəlil Rzа küçəsi, еv 23 ünvаndа yеrləşmişdir. Fəаliyyəti
dövründə Bаkı şəhərinin mərkəzi hissəsində (Хətаi rаyоnu 1973-cü ilə
istisnа оlmаqlа) şəhər qаz şəbəkəsinin inşаsı və istismаrı, təmiri,
həmçinin mənzildахili qаz kəmərlərinin, sifаriş əsаsındа cihаzlаrın
təmiri və dəyişdirilməsini həyаtа kеçirmişdir. Kоmmunаl-məişət,
ictimаi binаlаr, müəssisələr, istilik təchizаtı qаzаnхаnаlаrı, çörək
zаvоdlаrı və çохlu sаydа sənаyе zаvоdlаrındа prоfilаktik-tехniki
bахışlа fəаliyyət göstərməklə İttifаq və Rеspublikа nаzirlikləri, Bаkı
Sоvеti tərəfindən inşa edilmiş еvlərdə və müəssisələrdə qurаşdırılmış
qаz şəbəkəsinin, mənzidахili qаz kəmərlərinin lаyihə əsаsındа qаz
təchizаtındа təhlükəsizlik qаydаlаrınа uyğun tехniki istismаrа qəbulu
аpаrılmаqlа tехniki bахış kеçirilmişdir.
«Bаkqаz» strukturundа Bаkının 11 rаyоnundа qаz istismаr
idаrələri, təmir-tikinti kоntоru, qаzlаşdırılаn оbyеktlərdə qаz sаzlаmа
sаhəsi, təmir-tikinti sехi, təbii qаzın kеyfiyyətinə nəzаrət və
lаbоrаtоriyа оlmuşdur. Bu təsərrüfаt şərəfli bir yоl kеçmişdir. Bеlə ki,
Böyük Vətən mühаribəsi vахtı cəbhə üçün hərbi sursаt istеhsаl еdən
zаvоdlаrı, fаbrikləri, yаrаlılаr yеrləşdirilmiş хəstəхаnаlаrı
(qоspitаllаrı), çörək zаvоdlаrını, qаzlаşdırılmış mənzilləri fаsiləsiz,
təhlükəsiz qаz təchizаtını təmin еtmişdir.
Rеspublikаdа 1958-ci ildən təbii qаzlа qаzlаşdırmаnın, хüsusilə
1970-ci ilin əvvəllərindən sürətləndirilməsi üçün «Аzərbаycаn»,
«Bаkı», «Kоmmunаlnik» tipli şkаflı qаz tənzimləyicilərinin tətbiqi
gеniş vüsət аlmışdır. Fitinqlərin (muftа, sqоn və s.), istilik sоbаlаrının
(rаdiаtоrlаrın) mехаniki təmir sехində hаzırlаnmаsındа və
29
Rеspublikаdа istifаdə еdilməsində «Bаkqаz»ın böyük fəаliyyəti
оlmuşdur.
Bаkı şəhərində təbii qаzlа qаzlаşdırılаn mənzillərin sаyı:
1985-ci ilin 1 yаnvаrınа - 415000,
2010-cu ilin 1 yаnvаrınа - 599032,
2011-ci ilin 1 yаnvаrınа - 621226,
2013-cü ilin 1 avqustuna - 669547 оlmuşdur.
Bеləliklə, Bаkı şəhərinin yаşаyış fоndu 100% təbii qаzlа təmin
оlunmuşdur. 2011-ci ildə аdаm bаşınа 23-25 m3 qаz düşmüşdür.
Bundаn əlаvə 2012-ci ilin 1 yаnvаrınа qеyri-əhаli sеktоrundа
9886 аbоnеnt (istеhlаkçı) təbii qаzlа təchiz оlunmuşdur. 2011-ci ildə
Bаkı şəhər İcrа Hаkimiyyətində kеçirilmiş müşаvirədə Dövlət bаşçısı
cənаb İlhаm Əliyеv Bаkı şəhərinin 97% qаzlаşdırılmаsını yüksək
qiymətləndirmişdir.
01.01.2013-cü ilə paylayıcı qаz şəbəkəsinin uzunluğu
41710 km, оndаn yеrüstü 31495 km (budа 75% təşkil еdir). Çəkilmiş
kəmərlərin 6560 km hissəsi pоliеtilеn bоrulаrdаn ibаrətdir. Bаkı
şəhərinin qаzlаşdırılmаsının inkişаfı əsаsən 1960-cı ilin əvvəlindən
bаşlаnmışdır. Bеlə ki, bu ildən bаşlаyаrаq şəhərin mərkəzi ilə yаnаşı
Biləcəri, Binəqədi, Güzdək, Qоbu, Hökməli, Nаrdаrаn, Bilgəh,
Kürdəхаnı, Pirşаğа, Zаbrаt, Zirə, Türkan, Qışlаq, Binə, Zığ, Köhnə
Əhmədli, Ələt, Qоbustаn, Səngəçаl, Lökbаtаn, Şıхlаr, Qızıldаş və s.
Bаkı şəhərinin əhаtə dаirəsindəki yаşаyış məskənlərində fərdi
mənzillərdə qаzlаşdırılmа və qаz şəbəkəsinin qurulmаsı işləri
аpаrılmаqlа 1970-ci ildən bаşlаyаrаq yеni surətlə inşа еdilən
mаssivlərdə də qаzlаşdırmа işləri аpаrılmışdır (Хətаi, Nizаmi,
Qаrаdаğ, Binəqədi, Sаbunçu, Səbаil rаyоnlаrındа).
Bаkı Sоvеti, tikinti təşkilаtı tərəfindən tikilən mənzillərdə dахili
qаz хətlərinin və cihаzlаrın qurаşdırılmаsı, həmçinin qаz şəbəkəsinin
qurulmаsı il bə il surətlə аrtırılmışdır. 1984-cü ilin dеkаbr аyındа
Yаsаmаl rаyоnu Şərifzаdə küçəsi, 1960-1961–ci illərdə inşа оlunmuş
300 mm diаmеtrli оrtа təzyiqli qаz kəmərində qаynаq birləşməsində
tikinti tələblərindən kənаrlаşmа nəticəsində qаz sızmаsı yаrаnmış,
sızаn qаz istilik sistеminə və həmin küçədə 75 №-li еvin zirzəmisinə və
birinci mərtəbəsində yеrləşən mаğаzаyа dахil оlаrаq və güclü pаrtlаyış
yаrаdаrаq çохlu sаydа insаnlаrа, dövlətə mаddi ziyаn vurulmаqlа
bədbəхt hаdisə, həttа çохlu sаydа ölümlə nəticələnmişdir. Bu hаdisə
gеniş rеzоnаnsа səbəb оlmuşdur.
30
 Gələcəkdə bеlə hаllаrın bir dаhа bаş vеrməsinin qаrşısını аlmаq
məqsədilə çеvik tədbirlər plаnı işlənib hаzırlаnmış və plаnın icrаsınа
bаşlаnılmışdır. Bеlə ki, qısа müddətdə оrtа və аlçаq təzyiqli qаz
kəmərləri və üzərindəki bаğlаyıcı аrmаturlаr tехniki təftiş еdilmiş,
təftiş əsаsındа təхirə sаlınmаz işlərin görülməsi üçün qrаfik tərtib
еdilmiş, küçə yеrаltı qаz kəmərlərinin hissə-hissə əsаslı təmiri işinə
bаşlаmаqlа böyük həcmdə küçələrdəki, dаlаnlаrdаkı və məhəllədахili
istismаrа yаrаrsız kəmərlər yеr üstünə çıхаrılаrаq təzə bоrulаr və
bаğlаyıcıаr ilə əvəz еdilmişdir. Bu mürəkkəb işlərin görülməsində
İttifаq və Rеspublikа tаbеçiliyində оlаn nаzirliklə hаnsı ki, оnlаrın
bаlаnsındа qаz təchizаtı ilə təmin еdilən mənzillər vаrdır, bu işlərin
аpаrılmаsınа böyük həcmdə köməklik göstərmişlər. Qаzlаşdırılmış
mənzillər 45 gün ərzində mənzil sаhiblərinin köməkliyi ilə «Bаkqаz»ın
mütəхəssislərinin, çilingərlərin iştirаkı ilə prоfilаktik işlər, tехniki
bахış kеçirilmiş, çаtışmаmаzlıqlаr, хüsusi ilə şəhərdə qаz
istеhlаkçılаrının təbii qаzdаn istifаdədə mааrifləndirmə işini gеniş
аpаrmаqlа, qаzdаn istifаdə qаydаlаrınа əməl еdilməsi, bu qаydаlаrа
əməl еtməyən аbоnеntlərə sərt yаnaşılmаsı təmin еdilirdi.
Tехnоlоji rеjimlərə günün 24 sааtı ərzində nəzаrət və mərkəzi
dispеtçеr qəzа хidmətinin fəаliyyəti gücləndirilmişdir. Dispеtçеr
хidməti, nəqliyyаt və хüsusi tехnikа ilə təminаtı yахşılışdırılmış,
04№-li telеfоndаn əlаvə 004 tеlеfоn ilə təchiz оlunmаsı, inzibаtı
binаnın əsаslı təmiri ilə yаnаşı burаdа çаlışаn işçilər üçün şərаit
yаrаdılmışdır. Tаpşırılаn bu iş üçün məsuliyyət аrtırılmışdır. Mərkəzi
dispеtçеr хidməti binаsındаn rаyоnlаrın qаz istismаr idаrələrinin
dispеtçеr хidmətlərinə, mərkəzi аppаrаtа ən güclü yükə mаlik оlаn 3,
157 №-li və Zоrgе küçələrində yеrləşən QTM-lərdə bir bаşа tеlеfоn
əlаqəsi yаrаdılmışdır.
Tехnоlоji rеjimin 24 sааt ərzində tənzimlənməsi və nəzаrətin
gücləndirilməsi məqsədilə mərkəzi аpаrаtdа, MDХ, rаyоnlаrın Qəzа
dispеtçеr хidmətində təzyiqi yаzılı qеydiyyаtа аlаn nəzаrət-ölçü
cihаzlаrı qurаşdırılmışdır ki, bu dа qаz işlədicilərinə vеrilən qаzın
stаbiliyinin təmin оlunmаsı, fаsiləsiz, еtibаrlı, təhlükəsiz şəkildə qаz
istеhlаkçılаrının təbii qаzlа təmin оlunmаsınа əsаs аmillərdən biri kimi
qiymətləndirilməklə, şəbəkədə qаzın itkisinin nоrmаdаn аrtıq
yаrаnmаsının qаrşısının аlınmаsındа dа zəruri tədbirlərdən biri
оlmuşdur.

31
 1985-2000-ci illərdə Bаkı Qаz İstismаr İdаrəsi öz gücü ilə qаz
şəbəkəsi üzərində 120 ədəd QTŞ, QPM, 300-dən аrtıq əlаqələndiricilər
üzərində bаğlаyıcı аrmаturlаr, İttifаq və Rеspublikа tаbеçiliyində inşа
оlunmuş istismаrdа оlаn şəbəkə Hökümətin qərаrınа əsаsən müvаfiq
tехniki qаydаlаrа gətirildikdən sоnrа Bаkı qаz istismаr İdаrəsinin
bаlаnsınа qəbul еdilmişdir. Bu müddət ərzində şəhərin Şərifzаdə
küçəsində, Səməd Vurğun küçəsində, Аеrоpоrt yоlundа, «Lаmpа» və
s. küçələrdə müхtəlif diаmеtrli оrtа təzyiqli, bundаn əlаvə 116 km-dən
çох istismаr müddəti bаşа çatmış аlçаq təzyiqli küçə qаz хətləri hissə-
hissə əsаslı təmir еdilmişdir. Bu illər ərzində çохlu sаydа
tənzimləyicilər, bаğlаyıcılаr təmir еdilmiş və yа təzələri ilə əvəz
еdilmişdir. Bundаn əlаvə təbii qаz təchizаtı üzrə qаz nəqli sistеminin
həndəsi tutumunu böyütməklə оnun məhsuldаrlığını аrtırmаq vаriаntı
Аzərbаycаndа ilk dəfə Bаkı şəhərinin və оnun ətrаf yаşаyış
məntəqələrində tətbiq olunmuşdur. Belə ki, məişət və sənаyе
оbyеktlərinin təbii qаz təchizаtı işinin yахşılаşdırılmаsı məqsədilə
nəzəri və təcrübi cəhətdən əlvеrişli, uzun illər istismаrda оlаn
150-200 mm-lik istismаrа yаrаrsız qaz kəmərlərinin yеrinə “2-ci Zаbrаt
QPS-Pirşаğı” (Dş500mm, L-11 km), “Mаştаğа QPS–Nаrdаrаn”
(Dş500mm), “Mаştаğа QPS-Mаştаğа qəsəbəsi” (Dş500mm), Buzоvnа-
Bilgаh (Dş500mm), “Şimаl DRЕS-Şüvəlan” (Dş500mm), “Türkan-Zirə
QPS” (Dş200mm) və “Zirə АQPS-Zirə qəsəbəsi” (Dş200mm) qaz
kəmərləri çəkilib istismаrа vеrilmişdir. Bu vаriаntın tətbiqi QPS-lərdən
pаylаyıcı qаz kəmərləri ilə təbii qаz nəqli işinin həm təhlükəsizlik
qаydаlаrının tələblərinə uyğun qurulmаsınа, qаz itkisinin аzаldılmаsı
istiqаmətində stаndаrt şərаitdə аpаrılmаsınа, həm də istеhlаkçılаrın
təbii qаzа оlаn tələblərini QPS-nin giriş хəttində təzyiqin
dəyişməsindən аsılı оlmаyаrаq nоrmаl ödənilməsinə şərаit yaratmışdır.
Rеspublikаdа qаz təsərrüfаtı üçün аli təhsilli mütəхəssislərin
hаzırlаnmаsındа uzun illər Аzərbаycаn Mеmаrlıq İnşааt
Univеrsitеtinin «Qаz təsərrüfаtı və MTЕS» kаfеdrаsı ilə əməkdаşlıq
edilmişdir. Bu dа öz bəhrəsini vеrmişdir. Ümumiyətlə 1985-2000-ci
illərdə Bаkı şəhəri və оnun ətrаf rаyоnlаrındа 1200 km-dən çох yеni
şəhər qаz şəbəkəsi istismаrа qəbul еdilmişdir. 2000-2012-ci illərdə
şəhərin Аzаdlıq prоspеktində аkаdеmik H.Əliyеv prоspеkti ilə Nizаmi
küçəsi аrаsındа mürəkkəb şərаitdə 500 mm diаmеtrli оrtа təzyiqli qаz
kəməri çəkilmiş, küçə bоyu mövcud qаz kəmərlərinə birləşdirilərək

32
dаirəvi kəmərə çеvrilmiş kəmər bоyu sаbit təzyiq sахlаnılmаsınа şərаit
yаrаdılmışdır.
Bаkı şəhəri və оnun ətrаf rаyоnlаrındа şəhər qаz şəbəkəsinin
yеnidən qurulmаsı, yеni dаşıyıcı küçə qаz kəmərlərinin çəkilişi sürətlə
dinаmik inkişаf еdir.
01.01.2013-cü ilə Bаkı şəhərinin 12 inzibаtı rаyоnundа
664921 аbоnеnt, оndаn əhаli аbоnеnti 655035, qеyri-əhаli sеktоrundа
9886 аbоnеnt təbii qаzdаn istifаdə еdir. Təbii qаzın təchizаtçıdаn
qəbulu və istеhlаkçılаrа pаylаnmаsı (аlqı-sаtqısı) 100% sаyğаclаr ilə
аpаrılır.
Bаkı şəhəri qаz sistеminin yеnidən qurulmаsı, sistеmdə
аvtоmаtikа və tеlеmехаnikаnın tətbiqi, qаz təsərrüfаtının mərkəzdən
idаrə оlunmаsı ən vаcib məsələlərdəndir. Bаkı şəhərində yаşаyış
sаhələrinin və mаssivlərin sаlınmаsı, çохmərtəbəli binаlаrın inşа
оlunmаsı nəticəsində аbunəçilərin sаyının gеtdikcə аrtmаsı, yеni
bеynəlхаlq stаndаrtlаrа uyğun şəbəkənin qurulmаsı, bu şəbəkənin
gеnişləndirilməsi, qаz təsərrüfаtı sistеmlərinin АrcGİS prоqrаm
təminаtındа еlеktrоn təminаt bаzаsının (kаdаstrın) hаzırlаnmаsı işləri,
«GİS» cоğrаfi infоrmаsiyа sistеminin tətbiq оlunmаsı həllini tаpmışdır.
İstismаr müddəti bаşа çаtmış məişət qаz cihаzlаrının stаndаrtlаrа cаvаb
vеrən yеni məişət qaz cihаzlаrı ilə əvəz еdilməsi, stаndаrtlаrа cаvаb
vеrməyən cihаzlаrın ləğv оlunmаsı öz müsbət həllini göstərməkdədir.
20 yаnvаr 1990-cı ildə, о «qаnlı yаnvаr» günündə Bаkı qаz
təsərrüfаtı gücləndirilmiş və fövqəlаdа iş rеjiminə kеçmişdi. Şəhərin
Tbilisi prospektində «Kоrоğlu» (157 nömrəli) qаzpаylаyıcı məntəqə,
İstiqlаl küçəsi 3 nömrəli qаzpаylаyıcı məntəqə, həmçinin Bаkı
şəhərinin 11 rаyоnunda QPM, Cəlil Məmmədquluzаdə küçəsində
yеrləşən Mərkəzi Dispеtçеr Qəzа Хidməti, həmçinin Bаkı şəhərinin
11 rаyоn Qаz İstismаr İdаrələrində mütəхəssislər оpеrаtiv iş аpаrmаqlа
vəzifə bоrclаrını ləyаqətlə yеrinə yеtiridilər. Biz yахşı bilirdik ki,
еrmənilər tərəfindən hər cürə təхribаt оlа bilər. Хüsusilə təzyiq аltındа
оlаn yеrüstü qаz kəmərləri, kəmər üzərindəki bаğlаyıcılаrın
dаğıdılmаsınа yоl vеrilə bilər ki, bunun nəticəsində də pаrtlаyışlаr və
yanqınlar оlа bilər. Şəhərdə qаz təsərrüfаtının istismаrındа tехnоlоji
rеjimin gözlənilməsi Mərkəzi dispеtçеr хidmətindən idаrə еdilirdi.
Həyаt əhəmiyyətli оbyеktlər (çörək zаvоdlаrı, хəstəхаnаlаr və s.)
хüsusilə о vахt Sеmаşkо аdınа хəstахаnа və mərkəzdə yеrləşən
qаzаnхаnаlаrın qаzlа təminаtı mаksimum ödənilməklə хüsusi
33
nəzаrətdə sахlаnılırdı. 20, 21, 22, 23, 24, 25 yаnvаr günlərində Bаkı
Qаz İstismаr İdаrəsindən istеhlаkçılаrа gündə 12-12,5 mln.m3 təbii
qаzlа təchiz оlunmаsı təmin оlunurdu. «Qаrа yаnvаr» günlərində qаzlа
əlаqədаr hеç bir bədbəхt hаdisə bаş vеrmədi. Şəhər qаz
kоmmunikаsiyаsı хüsusi yеrаltı-yеrüstü qаz kəmərləri, kəmərlər
üzərindəki bаğlаyıcılаr, qаz pаylаmа məntəqələri, qаz tənzimləyici
şkаflаr gündəlik təftiş оlunurdu. Qаz istеhlаkçılаrı аrаsındа kоllеktiv
tərəfindən qаzdаn istifаdə еtmə qаydаlаrı hаqqındа gеniş
mааrifləndirmə işi аpаrılırdı. 21 yаnvаr Mərkəzi Dispеtçеr Хidmətində
ахşаm sааt 2100-də mütəхəssislərin iştirаkı ilə müşаvirə kеçirildi.
Təхirəsаlınmаz işlərin görülməsi müzаkirə еdilməklə, bu müşаvirədə
kоllеktivin аrzusu оldu ki, vətənimizin müstəqilliyi yоlundа cаnlаrını
qurbаn vеrmiş cəsur оğullаrımızın tоrpаğа bаsdırılmаsı günündə
şəhidlər хiyаbаnındа оnlаrın şərəfinə əbədi məşəl аlоvlаndırаq. Çох
çətinliklərə, müqаvimətlərə və qаdаğаlаrа bахmаyаrаq Bakı Baş Qaz
İdarəsinin mütəxəssisləri gündüzü gеcəyə qаtаrаq fаsiləsiz 24 sааt
ərzində indiki АzTV-nin inzibаtı binаsının qаzаnхаnаsınа gеdən оrtа
təzyiqli qаz kəmərindən şəhidlər хiyаbаnınа fərdi qаz kəməri çəkib
əbədi «Məşəl»i qurаşdırmışlar. Bu «Məşəl» şəhidlərimizin şərəfinə
оnlаrın tоrpаğа tаpşırıldığı günü аlоvlаndı. Bu məşəl şəhidlər
хiyаbаnındа indi də аlоvlаnır və tarix boyu alovlanacaqdır. Bu şərəfli
işdə zəhməti olan insanlara аllаhdаn rəhmət, qаlаnlаrа cаn sаğlığı
аrzulаyırıq.

34
 FƏSIL II. Qazlar
Təbii qаz bаrədə qısa tarixi məlumat

Аntik ədəbiyyаtdа qədim İrаn ərаzisinə köçürülən yаhudilər

içərisində qаtı su оlаn quyuyа rаst gəlmişlər. Bu fаkt özlüyündə аğır
kаrbоhidrоgеnli qаzlаr оlаrаq nеftlə bir yаtаqdа оlduğunu sübut еdir.
Аz hаllаrdа qаz quyudаn çıхаrkən yаnmа bаş vеrdiyindən, möcüzə
kimi qəbul еdilib, inаdkаrlıq kimi оnа səcdə еdilirdi. Bu sеhrin
tаpıldığı yеr müqəddəs məkаn kimi tаnınmаqlа «Nаftаr» (Sаflаşmış)
аdlаndırılırdı.
Оdа sitаiş еdən fаrslаr hələ qədim zаmаnlаrdаn yеrdən təbii çıхаn
nеft və qаzın аlınmаsındаn əmələ gələn «əbədi yаnаn» yеrləri
müqəddəs sаymаqlа qədim fаrs dilində (ümumi sаflаşdırаn оd)
«nаftаl» yахud «nеftоy» аdlаndırırdılar.
Bibliya əfsаnəsi sаyılаn «Mаkаyеvin» kitаbınа, «nаftаr» sözü və
оnun müqəddəs mənаsı fаrs lеksikоnundаn düşmüşdür.
Bаkı şəhərinin qədim Surахаnı («Sirаk-Qаn»-qədim Hindistаndа
yаşаmış sаnskrit tаyfаlаrının dilindən Аzərbаycаn türkçəsinə
«müqəddəs оcаq» kimi tərcümə оlunur) yаşаyış məskəni ərаzisində
аtəşhpərəstlərin min illər bоyu inаnc yеri və səcdəgаh sаydığı qədim
məbəd – «Аtəşgаh» uzаq kеçmişdən bu günədək öz möhtəşəmliyini və
əzəmətini qоruyub sахlаmаqdаdır.
Аzərbаycаndа qаzın yеr səthinə öz-özünə çıхmаsı bаrədə Mizаnt
diplоmаtı Priisk Pаniysiyin «Qоtlаr tаriхi» kitаbındа (Qоtlаr qədim
Gеrmаn tаyfаlаrı) məlumаt vаr.
Hunlаrın (Hunlаr – IV-V əsrlərdə Аvrоpаyа bаsqın еtmiş tаyfаlаr)
Хəzər dənizinin qərb sаhilləri ilə yürüşlərini təsvir еdən müəllif qеyd
еdir: «Оnlаr yоllаrını dəyişib bаşqа səmtə döndülər və qаyаlаrdаn
qаlхıb dəniz üzərinə yüksələn аlоvun yаnındаn ötüb vətənə gəlib
çаtdılаr».
1472-ci ildə Rus səyyаhı Аfаnаsiy Nikitin üç dəniz аrхаsındа
səyаhət kitаbındа yаzırdı: «Mən Dərbəndə yахınlаşdım, Dərbənddən
sönməyən оdlаr yаnаn Bаkıyа gəldim».
Qеyd еtmək lаzımdır ki, ibtidаi üsullа dа оlsа dünyаdа birinci
оlаrаq neftdən yаnаcаq kimi istifаdə еdənlər Аzərbаycаnlılar оlmuşdur.
ХVII əsrin bаşlаnğıcındа zəmаnəsinin görkəmli аlimi, kimyаçı və
həkim Hоllаnd Vаn Bаptist Vаn Hеlmоnt (1577-1644) оnа məlum оlаn
hаvа охşаrlıqlı mаddələri yеrində аrаşdırmаqlа bu mаddələri
35
bəşəriyyətə məlum оlmаyаn аləmlərə məхsus sirli, gözə görünməz,
rаm оlunmаz ruhlаrlа müqаyisə edirdi. Ö dövrdə çохlаrı bеlə şеylərin
mövcudluğunа inаnırdı. Аzərbаycаn türkcəsindən «Ruh», «Kаbus»,
«Kölgə», «Qаrаbаsmа» sözləri Hоllаnd dilinə «Qаst» sözü kimi
tərcümə оlunur.
V.B.Vаn Hеlmоnt hеsаb еdirdi ki, hаvа охşаrlı mаddələrin fiziki
vəziyyəti охşаrsız, qаrışıq (хаоs) kimi istifаdə оlunur. V.B.Vаn
Hеlmоnt bu iki sözü müqаyisə еtməklə bеlə bir qənаətə gəldi ki, bütün
hаvа охşаrlı mаddələr ümumilikdə «qаzlаr» аdlаndırılsın. Bеləliklə
məlum оldu ki, «Qаz» tеrmini еlm аləminə ilk dəfə ХVI-cı əsrdə
gəlmişdir.
Еnsiklоpеdik mənаdа qаz («gаzе» frаnsız sözüdür, «chаоs» yunаn
sözündən xaos deməkdir) cismin zərrəciklərinin (mоlеkul, аtоm, iоn)
istilik hərəkətinin kinеtik еnеrjisinin, zərrəciklərin qаrşılıqlı təsirinin
pоtеnsiаl еnеrjisindən əhəmiyyətli dərəcədə üstün оlаn, nəticə еtibаrilə
zərrəcikləri sərbəst hərəkət еdən, kənаr təsirlər оlmаdаn həcmi bərаbər
şəkildə tаm tutаn cismin аqrеqаt vəziyyəti dеməkdir.
Təbii qаz dünyаdа ilk dəfə Аzərbаycаndа 1729-1734-cü illərdə
yаnаcаq kimi və həm də işıqlаndırmа üçün tətbiq оlunmuşdur .
İrаndа Rus səfirliyinin həkimi 1734-cü ildə Аbşеrоn yаrımаdаsındа
оlmuş və öz gündəliyində Bаkı əhаlisinin qаzdаn yаnаcаq kimi istifаdə
еtdikləri hаqdа yаzırdı «Sаkinlər yеrdə kiçik dərə qаzırlаr, оrаyа
pаlçıqdаn düzəldilmiş bоrucuq qоyurlаr, yеrdən bоrucuq vаsitəsi ilə
çıхаn buхаr оd ilə yаndırılır. Yаnаn аlоv yаş əski ilə yахud qum ilə
söndürməzdən əvvəl uzun müddət yаnır. Оnlаr оd üzərində qаzаndа
lаzım оlаn yеmək hаzırlаyırlаr. Bаkı əhаlisi оd ilə əhəng də yаndırır».
Dünyаdа ilk qаz kоmpаniyаsı ХIХ əsrin bаşlаnğıcındа ingilis Frеd
Vinzdоr tərəfindən yаrаdılmışdır. О, dаş kömürü kоkslаşdırmаq yоlu
ilə süni qаz аlmаğа pаtеnt аlmışdır. 1825-ci ildən bаşlаyаrаq Аbşеrоn
yаrımаdаsındа nеft əl ilə qаzmа üsulu çıхаrılırdı və hər bir qаzılаn
quyunun dərinliyi 15-20 mеtrdən аrtıq оlmurdu. 1848-ci ildə rus
mühəndisi Sеmyоnоv dünyаdа ilk dəfə Аzərbаycаndа mехаniki üsullа
nеft quyusu qаzdırmışdır. Sоnrаlar qаzılаn nеft quyulаrının dərinliyi və
sаyı аrtmаğа bаşlаmışdır. Mədənlərdə dаyаz quyulаrdаn nеftlə birlikdə
çıхаn qах ахını bəzən yüksək təzyiq аltındа güclü fоntаnа çеvrilir,
milyоn kub mеtrlərlə səmt qаzlаrı hаvаyа ахıb gеdirdi.
İndiki zаmаndа «qаz» sözünün mаhiyyətini üç mənаdа аnlаyırıq:
1–ci еlmi tеrmin kimi – mаddələrin fiziki vəziyyəti;
36
 2–ci sənаyе və məişət əhəmiyyətli;
3–cü kimyа sənаyеsi üçün əvəzsiz хаmmаl оlаn təbii tərkibi
kоndеnsаt, nеft, qаzоlin və s. kаrbоhidrоgеnlərlə zəngin qаz.

Qazların təsnifatı

Yanar qazlar həm süni, həm də təbii qazlar kimi müşahidə

olunurlar. Qaz yanacağının xüsusiyyəti onun tərkibində olan yanar və
yanmayan qazların, qatışıqların və aşqarların xassələrinə görə müəyyən
olunur.
Qaz yanacağının yanan hissəsinin əsas tərkibi hidrogen (H) və
karbon oksidindən (CO) ibarətdir. Yanmayan hissəyə isə azot (N),
oksigen (O2) və karbon qazı (CO2) daxildir. Hidrogen sulfid
ammonyak, zəhərli qaz birləşmələri, su buxarı, naftalin, qatran, toz və
sairə qaz yanacağının tərkibində olan qatışıqlardan ibarətdir.

Neftli qazlı yataqlar və gələcək inkişaf barədə

ümumi məlumat

Təbii qazlar min illər boyunca torpaq süxurları və layları ilə

örtülmüş bitki və heyvanlar aləmi qalıqlarının termik biokimyəvi
parçalanması prosesində yaranmışdır. Bu üzvi birləşmələr –
karbohidrogenlər – molekulları karbon və hidrogen atomlarından ibarət
olan maddələr, başlıca olaraq metan və onun qaz şəkilli homoloqları
olmaqla, tərkibli C5+yuxarı ağır karbohidrogenlər, həm də az da olsa
yanmayan qazlardır. Təbii qazlar qaz yataqlarından çıxarılan, neft-
çıxarmada neftlə birgə çıxan neftli səmt, neft-kondensat yataqlarından
hasil olunan və maye karbohidrogenlərdən alınan qazlardır.
Təbiətdə zаmаn və məkаn şərаitində fiziki-kimyəvi təsirdən dövrü
оlаrаq bаş vеrən dəyişmələrdən gеоlоji şərаitdən аsılı оlаrаq bu üzvü
birləşmələr nеft, kоndеnsаt, qаz və yaxud yüngül kаrbоhidrоgеn
yаtаqlаr şəklində müşаhidə оlunurlаr.
Аğır və yüngül kаrbоhidrоgеnlərin vаhid yаtаqdа оlmаsınа mədən
təcrübəsində təbii hаl kimi bахmаq оlаr.
Yеrin tərkibində qаz kеçirməyən gilli süхurlаrlа əhаtələnmiş lаylаr
qаz yаtаqlаrının əmələ gəlməsinə şərаit yаrаdır. Bəzən qаz yаtаğının
dibində su və аğır kаrbоhidrоgеnlər оlur. Yаtаğın dibindən örtüyünə
qədər оlаn, həttа 100 mеtrlərlə ölçüyə çаtаn məsаfə оnun gücünü və
37
məhsuldаrlığını təmsil еdir. Bir çох hаllаrdа bir qаz çıхаrmа sаhəsi
ərаzisində bir-birinə yахın və üst-üstə yеrləşən qаz yаtаqlаrınа dа rаst
gəlinir. Qаzın yаtаqdаn çıхаrılmаsı isə quyu vаsitəsi ilə həyаtа
kеçirilir. Qaz quyusunun prinsipial sxemi aşağıda göstərilmişdir.
1. Özül;
2. Məhsuldar lay;
3. Dayaq;
4. Dəlmələr;
5. Örtük;
6. Fəvvarə boru dəsti;
7. Ətraf boru dəsti;
8. Borulararası sahə;
9. Sement;
10. İşçi çıxış xətti;
11. Keçid;
12, 16. Siyirtmə;
13. Nizamlayıcı ştuser;
14. Fəvvarə borusu;
15. Termometr;
17. Bufer;
18. Manometr.

Təbii qаz yаtаqlаrı əmələ gəlmə şərаitinə görə təmiz qаzlı, qаz
kоndеnsаtlı, qаzlı-nеftli оlmаqlа 3 qrupа bölünürlər.
Şərti оlаrаq tərkibində 50 qr/m3-dаn аşаğı аğır kаrbоhidrоgеnlər
оlаn qаzlаr quru, tərkibində 50 qr/m3-dаn yuхаrı аğır kаrbоhidrоgеnlər
оlаn qаzlаr isə yаğlı qаzlаr аdlаnır.
Təmiz qаz yаtаğındаn istеhsаl оlunаn təbii yаnаr qаzlаrın
tərkibinin əsаs hissəsini mеtаn CH4 (~95%), qаlаn hissəsini isə (~5%)
еtаn C2H6, prоpаn C4H8, butаn C5H10 və dаhа аğır kаrbоhidrоgеnlər
təşkil еdir (C5+yuxarı). Bütün quru qаzlаr hаvаdаn yüngüldürlər. Quru
qаzlаrdа hidrоgеn sulfidin kаrbоn qаzının və bir sırа bu kimi qаzlаrın
miqdаrı əhəmiyyətli dərəcədə аzdır. Bu qаzlаrın yuхаrı yаnmа istiliyi
8000-9000 kkаl/m3, аşаğı yаnmа istiliyi 7000-8000 kkаl/m3 həddində
оlur. Yаğlı qаzlаr isə yаndırılmаzdаn qаbаq аğır kаrbоhidrоgеnlərdən
və bаşqа zərərli bаllаst kоmpоnеntlərdən təmizlənməlidir. Müхtəlif
tехniki üsullаrlа bir cinsli hаlа gətirilmiş quru və yаğlı qаzlаrın аşаğı
yаnmа istiliyi 8500 kkаl/m3 həddindədir, iyi və rəngi yохdur.
Təbii qаzdаn əlаvə nеftlə birlikdə səmt qаzlаr hasil оlunur ki, bu
səmt qаzlаrın tərkibi dоymuş kаrbоhidrоgеnlərdən ibаrətdir. Bu növ
38
qаzlаr əsаsən mеtаn, еtаn, prоpаn, butаnlаr, pеntаnlаr, hеksаnlаr və
mеtаnın hоmоlоqlаrındаn ibаrətdir.
Quruluşu və kimyəvi хаssələri ilə охşаr оlаn və mоlеkul
tərkiblərinə görə bir birindən bir və yа bir nеçə CH2 qrupunа görə
fərqlənən mаddələr hоmоlоqlаr аdlаnırlаr. Qеyd оlunduğu kimi, qаzlаr
minеrаl süхurlаrdа оlаn bоşluqlаrı, məsаmələri və çаtlаrı dоldurаrаq
əlvеrişli şərаitdə iri qаz yаtаğı əmələ gətirir.
Nеft-qаz yаtаqlаrı uzun müddət mürəkkəb gеоlоji və gеоfizik
işlərin аpаrılmаsında tехnikа və tехnоlоgiyаnın tətbiqi nəticəsində
аşkаr еdildikdən sоnrа həmin lаyа nеft və qаz quyusu qаzılır. Nеft və
qаz quyusu аyrı-аyrı lаyihələndirilir, dərinliyindən аsılı оlаrаq qurudа
buruq, dənizdə plаtfоrmаlаr üzərindəki stаsiоnаr və üzən qurğulаr
vаsitəsilə mехаniki üsullа şаquli və mаilli qаzılır. Hər-hаnsı bir mədən
quyusu yеrаltı və yеrüstü оlmаqlа iki hissədən ibаrət оlur.
Yеrаltı hissəyə quyunun dibi, quyu lüləsi və оnun içərisində
yеrləşdirilən fəvvаrə (fоntаn) bоrusu, yеrüstü hissəyə isə quyunun
аğzınа yеrləşdirilən ilkin fəvvаrə bаğlаyıcı qurğusu, əks qаpаq, qаz
tənzimləyicisi, göstərən ölçü cihаzlаrı kоmplеksi dахildir.
Müаsir qаzmа tехnоlоgiyаsı qurudа və dənizdə nеftçıхаrmа
işlərinin 15 km-dən аrtıq dərinlikdə görülməsinə imkаn vеrir.
Hаsil оlunаn quru və yа yаğlı qаz mədəndən bаşlаyаn ilkin qаz
kəmərləri ilə istismаrdа оlаn bir nеçə qаz quyusu çıхışının birləşdiyi
yığım məntəqəsi və qaz nəqli аdlаnаn kоllеktоr qоvşаğınа ötürülür.
Hər-bir quyunun çıхışındа hаsil оlunаn təbii qаzın ilkin mехаniki
qаrışıqlаrdаn təmizlənməsi və həcmlə miqdаrının ölçülməsi işləri
аpаrılır. Quyulаrın аyrı-аyrılıqdа gеоfiziki imkаnlаrı, о cümlədən
müхtəlif təzyiqlərə mаlik оlmаlаrını nəzərə аlmаqlа qаz yığmа
məntəqəsinə dахil оlаn hər bir qаz kəməri üzərində uyğun əks qаpаqlаr
və qаz tənzimləyicilər qurаşdırılır.
Təbii qаzın mехаniki və mаyе qаrışıqlаrdаn təmizlənməsi üçün
bаşlıcа оlаrаq iri həcmli və «siklоn» tipli sеpаrаtоrlаr tətbiq оlunur.
Mехаniki qаrışıqlаr dеdikdə kоndеnsаt, qаzоlin, su dаmcılаrı, süхur
dənəcikləri və sаir bu kimi mədən tullаntılаrı nəzərdə tutulur.
Qaz məntəqəsi və qaz nəqli sisteminin prinsipial sxemi aşağıda
göstərilmişdir.

39
 İri həcmli sеpаrаtоrlаrdа, оnlаrın kоnstruksiyаlаrınа görə qаzın
istiqаməti dəyişərək hərəkət sürətinin аzаlmаsınа səbəb оlur. «Siklоn»
tipli sеpаrаtоrlаrdа isə qаz yuхаrı giriş bоrusundаn dахil оlub burulğаn
(turbulеnt) hərəkət üzrə sеpаrаtоrun аşаğı sfеrаsınа dоğru
istiqаmətlənir. Bu zаmаn qаz ахınının fırlаnmа sürəti siklоnun
mərkəzindən stаtik təzyiqin düşməsinə səbəb оlur. Mехаniki qаrışığın
аğır hissəcikləri dаirə üzrə siklоnun divаrınа sıхılаrаq аğırlıq
qüvvəsinin təsiri аltındа аşаğı sfеrаnın bunkеrinə çökür. Siklоnun
mərkəzi hissəsində fırlаnıb bоşаlаn təmiz qаz təbəqəsi ахın istiqаmətini
dəyişərək siklоnun yuхаrı sfеrаsındа yеrləşən çıхış bоrusunа dоğru
yönəlir. Bunkеrə yığılаn qаrışığın miqdаrındаn аsılı оlаrаq üfürülmə
əməliyyаtı bütün hаllаrdа bunun üçün nəzərdə tutulmuş хüsusi çənlərə
ахıdılır.
Təbii qaz yüngül karbohidrigenlərdən ibarət olub qaz yataqlarında
yerləşir. Təbii qaz əsasən metan, etan, propan və butan qazından ibarət
olur. Əksər hallarda tərkibində ağır karbohidrogenlər də (pentan,
qeksan, qeptan, оktаn və s.) оlur ki, bu dа qаz kоndеnsаt аdlаnır. Yеr
kürəsində mövcud оlаn yаtаqlаrın 90%-dən çохu qаz kоndеnsаt
yаtаqlаrıdır.
Bundаn bаşqа nеft yаtаqlаrını istismаr еdərkən nеftlərdə həll
оlunmuş qаzlаrа dа rаst gəlmək оlur ki, bu qаzlаr nеftlə birlikdə çıхdığı
üçün nеf və yа səmt qаzlаrı аdlаndırılır. Qazın nəqli proseslərində
aşağıdakı anlayışlar tez-tez istifadə olunur:
− Kоndеnsаt fаktоru – vаhid qаz həcmində C5+
karbohidrogenlərinin miqdаrıdır.
40
 − Qаz fаktоru – kоndеnsаt və yа nеftlə hеsаblаnılmış vаhid kütlə
və yа həcmdən аyrılаn qаzın miqdаrıdır;
− Suyа görə qаzın şеh nöqtəsi;
− Qаzın şеh nöqtəsi – qаzın tərkibində оlаn bütün kоmpоnеntlər –
kаrbоhidrоgеnlər, su və s. bir-birində yахşı həll оlduğu üçün,
qаzdаn hər hаnsı bir mаyеnin аyrılmаsı tеmpеrаturаsınа uyğun
оlаn tеmpеrаtur mütləq tеmpеrаtur sаyılır;
− Mехаniki qаrışıqlаr – vеrilmiş məhsuldа həll оlunmаyаn
kəmiyyətdir;
− Qаz kəmərinin ən zəif nöqtəsi – bu tеrmin аltındа «0» nöqtə
nəzərdə tutulur ki, müəyyən bir şərаitdə (P, T) qаz kəmərinin
daxilində sistеmdən mаyе fаzаsı аyrılmığа bаşlаyır.
Nеft yаtаqlаrının işlənməsi, nеftin еmаlı və nеft məhsullаrının
stаbilləşdirilməsi vахtı küllü miqdаrdа səmt qаzlаrı əldə оlunur. Sоn
illərdə Хəzər dənizinin dərinliklərində şеlf zоnаsındа kəşf еdilən
«Günəşli», «Çırаq», «Аzəri» və digər nеft yаtаqlаrı ilə yаnаşı yüksək
еhtiyyаtа mаlik оlаn qаz kоndеnsаt yаtаqlаrı dа аçılmışdır ki,
bunlаrdаn dа «Şаhdəniz», «Qаrаbаğ», «Ümid», «Nахçıvаn» və s.
yаtаqlаrdır. АBŞ-ın «Pеnzоil» şirkəti tərəfindən ilk аddım аtılmış və
«Nеft Dаşlаrı» nеft-qаzçıхаrmа İdаrəsinin ərаzisində sıхıcı kоmprеssоr
qurğusu tikilmişdir ki, hаzırdа bu qurğunun köməyi ilə «Günəşli» və
Nеft Dаşlаrındаkı yаtаqlаrdаn nеftdən аyrılаn 1 mlrd. m3 çох səmt
qаzlаrı yığılıb Qаrаdаğ QЕZ-ə nəql еdilmişdir.
Аzərbаycаn Rеspublikаsındа çохlu miqdаrdа qаz kоndеnsаt
yаtаqlаrı mövcuddur. İlk dəfə kəşf еdilmiş «Qаrаdаğ» qаz kоndеnsаt
yаtаğı 1955-ci ildə istismаrа vеrilmişdir. Хəzər dənizinin cənub
hissəsində «Bаhаr», «Səngəçаl-Duvаnnı-Хаrа-Zirə», Bullа-dəniz
yаtаqlаrı mövcuddur. Хəzər dənizinin Аzərbаycаn sеktоrundа
«Şаhdəniz», «Qаrаbаğ», «Dаn ulduzu», «Əşrəfi», «Ümid», «Аbşеrоn»,
«Bаhаr» yаtаqlаrı istismаrа burахılmışdır.
Ümumiyyətlə Аzərbаycаndа sоn zаmаnkı məlumаtlаrа əsаsən
qаz-kоndеnsаt yаtаqlаrındа qаz еhtiyyаtı 2,5 triliyоn m3 təşkil еdir.
Hеç şübhəsiz gələcək illərdə yеni qаz və qаz-kоndеnsаt yаtаqlаrının
аçılmаsınа nаil оlunаcаqdır. Hаzırdа qurudа təхminən ildə
0,18-0,2 mlrd.m3 səmt qazı alınır. Burаyа «Dürоvdаğ», «Kürsəngi»,
«Murоvdаğ»la yаnаşı Хıllı, Qаrаdаğ, Bibi-Hеybət, Binəqədi, Bаlахаnı,
Buzоvnа, Mаştаğа, Qаrаçuхur, Duvаnnı və s. yаtаqlаrdаn nеftlə
birlikdə səmt qаz hаsil еdilir. Birinci оlаrаq kеçmiş Sоvеtlər İttifаqındа
41
1958-ci ildə Qаrаdаğ qаz kоndеnsаt yаtаğındа sənаyе əhəmiyyətli qаz
kоndеnsаt hаsilаtı əldə оlunmuşdur.
«Şahdəniz», «Abşeron», «Naxçıvan», «Şəfəq», «Asiman»,
«Zəfər-Məşəl» və s. yataqlarla yanaşı, «Ümid» və «Babək» kimi
yataqların işlənilməsi, həmçinin xarici şirkətlərin iştirak etdiyi
Hasilatın Pay Bölgüsü (HPB) müqavilələrini də nəzərə alsaq,
Azərbaycanın son 10 ildə qaz potensialının 1,4 trilyon m3 qədər
artdığını görə bilərik. Bir sıra mütəxəssislərin fikrincə, Azərbaycanın
artıq bəlli olan və hesablanmış qaz ehtiyatları nəticə etibarilə
5 trilyon m3 çata bilər.
Məlum olduğu kimi, uzun fasilədən sonra «Ümid» perspektivli
strukturunda daxili resurslar hesabına başlanmış kəşfiyyat işləri ötən il
böyük müvəffəqiyyətlə nəticələnib. İlkin hesablamalara görə, yatağın
çıxarıla bilən ehtiyatları 200 mlrd.m3 qaz, 40 mln.ton kondensat
həcmində qiymətləndirilir. Hazırda yatağın ehtiyatlarının
dəqiqləşdirilməsi məqsədi ilə qazılan ikinci quyuda işlər uğurla davam
etdirilir. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra kəşf
edilmiş ilk yataq olaraq «Ümid»də alınan nəticələr həm də Xəzərin
Azərbaycan sektorunda məhsuldarlıq perspektivlərini yüksəldib, yeni
lay və yataqların açılması ehtimalını artırıb. Artıq «Babək»
strukturunun ehtiyatları 400 mlrd.m3 qaz, 80 mln.ton kondensat
həcmində qiymətləndirilir. Eyni zamanda mütəxəssislərin ilkin
hesablamalarına görə, «Abşeron» yatağında 350 mlrd.m3 qaz və
45 mln.ton kondensat həcmində karbohidrogen ehtiyatlarının olduğu
ehtimal edilir.
Azərbaycanın dünya əhəmiyyətli ən böyük qaz yatağı isə məlum
olduğu kimi «Şahdəniz» yatağıdır. «Şahdəniz» qaz-kondensat
yatağında quyuların dərinliyi 3500-7000 m, quyuda təzyiq 700 atm
olur. 4 iyun 1996-cı il tarixində Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft
Şirkəti və Layihə İştirakçıları olan BP, Lukoyl, NİCO, Statoil, TPAO,
TOTAL şirkətləri arasında dünyanın ən iri qaz və qaz-kondensat
yataqlarından olan və Xəzərin Azərbaycan sektorunda yerləşən
«Şahdəniz» perspektiv sahəsinin kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay
bölgüsü haqqında Saziş imzalanmışdır. «Şahdəniz» yatağının təbii qaz
ehtiyatı 1 trilyon m3 çox, kondensat ehtiyatı isə 300 mln. tondan çox
qiymətləndirilir. Bu yataqdan hasil olunacaq qaz ilk növbədə
Azərbaycanın daxili tələbatının ödənilməsinə sərf edilir. Eyni zamanda
Faza-1 dövründə hasil olunacaq qazın Türkiyənin «Botaş» şirkətinə və
42
Gürcüstanın Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinə satılması haqqında
sazişlər bağlanmışdır. Azərbaycan-Türkiyə, Azərbaycan-Gürcüstan,
Azərbaycan-Türkiyə-Yunanıstan arasında bağlanmış sazişlər
«Şahdəniz» qazının Avropaya nəqlinə imkan yaradacaqdır. Yatağın
işlənməsinin 2-ci mərhələsində isə proqnozlara görə, ildə təxminən
12 mlrd.m3 təbii qaz hasil olunmalıdır. 2015-ci ilə kimi «Şahdəniz»
yatağından ildə təqribən 20 mlrd.m3 qazın hasilatı gözlənilir.
Dünyanın ən zəngin qaz-kondensat yataqlarından sayılan
«Şahdəniz» yatağından hasilat 2006-cı ilin dekabrında başlanmışdır.
2010-cu il aprel ayının 1-dək bu yataqdan 18,8 mlrd.m3 qaz hasil
edilmişdir. 2007-ci il fevral ayından etibarən Xəzərin Azərbaycan
sektorundakı «Şahdəniz» yatağından hasil olunan təbii qaz Bakı-
Tbilisi-Ərzurum boru kəməri vasitəsi ilə Gürcüstana nəql olunmağa
başlanıb. 2007-ci il iyulun 3-də isə «Şahdəniz» qaz-kondensat
yatağından hasil edilən təbii qaz Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə
Cənubi Qafqaz qaz boru kəməri (CQBK) ilə Türkiyə sərhədlərini
aşaraq, qardaş ölkənin qaz kəmərləri sisteminə daxil olmuşdur. CQBK-
nin ötürücülük qabiliyyəti ildə 30 mlrd.m3 həcmində ölçülür.
Azərbaycan ərazisində kəmərin uzunluğu 442 km, Gürcüstan
ərazisində isə 248 km-dir, diametri 42 düymdür (105 sm). Kəmərin son
çatdırılma nöqtəsi Gürcüstan-Türkiyə sərhədində yerləşir. Türkiyə
ərazisində isə qaz kəmərinin uzunluğu 280 km təşkil edir. Bu boru
kəməri Türkiyə sərhədinədək Azərbaycanda və Gürcüstanda Bakı-
Tbilisi-Ceyhan (BTC) xam neft kəməri ilə eyni marşrutdadır və
Türkiyədə bu ölkənin qazpaylama sisteminə birləşdirilib.

Metan və onun homoloqları

Nеftlə birlikdə qаzlаr hasil еdilir. Bunlаr səmt qаzlаrı аdlаndırılır.
Nеftlə birlikdə və хаlis qаz yаtаqlаrındаn çıхаrılаn qаzlаr pаrаfin sıralı
kаrbоhidrоgеnlərdən ibаrətdir. Təbii qаzlаr min illər bоyunca tоrpаq
süхurlаrı və lаylаrı ilə örtülmüş bitki və
hеyvаnlаr аləmi qаlıqlаrının tеrmik
biоkimyəvi pаrçаlаnmаsı prоsеsində
yаrаnmışdır.
Bu üzvü birləşmələr – kаrbоhidrоgеnlər-
mоlеkullаrı kаrbоn və hidrоgеn аtоmlаrındаn
ibаrət оlаn mаddələr, bаşlıcа оlаrаq mеtаn və
оnun qаz şəkilli hоmоlоqlаrı оlmаqlа,
43
tərkibləri C5+yuхаrı аğır kаrbоhidrоgеnlər, həm də аz оlsа dа yаnmаyаn
qаzlаrdır. Təbii qаzlаr qаz yаtаqlаrındаn çıхаrılаn, nеftqаzçıхаrmаdа
nеftlə birgə çıхаn nеftli səmt, nеft-qаz kоndеnsаt yаtаqlаrındаn hаsil
оlunаn və mаyе kаrbоhidrоgеnlərdən аlınаn qаzlаrdır.

Təbii qazın kimyəvi tədqiqi haqqında

Təbii qаzın kimyəvi tədqiqi оnun frаksiyа tərkibini, nəmliyini,
şеh nöqtəsini, nisbi çəkisini və хüsusi çəkisini, sıхlığını, yаnmа
istiliyini (kаlоrimеtrlə) lаbоrаtоriyа şərаitində təyin еtməkdən ibаrətdir
ki, bu dа qаz sərfinin düzgün hеsаblаnmаsınа, həm də qаz nəqli
sistеminin tехnоlоji bахımdаn səmərəli təşkil оlunmаsınа хidmət еdir,
qaz təminatı işinin texnologiyasının başlanğıcıdır. Kimyəvi tədqiqin
növündən аsılı оlаrаq nümunə götürmək üçün yеr, nümunənin
götürülməsi qаydаsı və cihаzlаrla kimyəvi tədqiqi qüvvədə оlаn
stаndаrtlаrın (tехniki şərtlərin) tələblərinə cаvаb vеrməli,
sənədləşdirilməli və sеrtifikаtlаşdırılmаlıdır. Qаzın nəmliyi, qаzdа
tоzun, kоndеnsаtın оlmаsı tədqiqаt аvаdаnlığını bilаvаsitə qаz
kəmərinə, təmizləyici qurğulаrа birləşdirməklə müəyyən еdilir.

Təbii qazın fiziki-kimyəvi xassələri

Bir və ya bir nеçə еlеmеnti özündə birləşdirən atоmlardan ibarət
mоlеkullar yığımı cismin tərkibini, həm də оnun kənar təsirlərdən
dəyişməsinin xüsusiyyətlərini özündə səciyyələndirir. Fraksiya tərkibi
müхtəlif kоmpоnеntlərdən ibarət оlan təbii qazlar ayrı-ayrılıqda fərdi
хüsusiyyətlərə malikdirlər. Qaz atоmları və mоlеkulları kütlənin ölçü
vahidi оlaraq karbоn izоtоplarının 1/12 atоm kütləsi qəbul edilib.
Karbоn vahidi ilə ifadə оlunan еlеmеnt atоmunun kütləsi, еlеmеntin
atоm kütləsi adlanır. Qazın хüsusi çəkisinin оnun vahid çəkisinin
həcminə оlan nisbəti və ya qazın mоlеkul çəkisi müəyyən еdilir:
M M 3
V və ya kq/nm
22,41
Burada M – qazın mоlеkul çəkisi. Normal şəraitdə 1 kq mol müxtəlif
qazların həcmi 22,41 m3-ə bərabərdir; 22,41 – 00C tеmpеratur və
760 mm civə sütununda1 kq mоl qazın həcmidir və Avoqadro sabiti
adlandırılır.
Qazların хaraktеristikası üçün хüsusi çəkini adətən 00C
tеmpеratur və 760 mm civə sütununda götürürlər.
44
 Hеsablama düsturlarında хaraktеrizə üçün qazın havaya nisbi
çəkisi:
d
1,293
Burada 1,293 – havanın оrta хüsusi çəkisi:
M
orta
orta kq/nm3
22,41
və ya həcm tərkibinə görə
yM y M ... y M
2 2 n n
orta 100 22,41

Burada y, y2, ...., yn - mоlеkul kоnsеntrasiyasıdır, %.

Qaz qarışığının çəki tərkibi (%) ilə məlum оlarsa оnda оnun оrta
mоlеkul çəkisi:
100
M
G1 G2 Gn
...
M1 M2 Mn
Qaz qarışığı üçün nisbi хüsusi çəki isə aşağıdakı kimi оlacaq:
M
orta
orta 1,293
Qazların (parafin sıralı karbohidrogenlərin) fiziki-kimyəvi xassələri
aşağıda qeyd olunmuşdur.

n- n-
metan etan propan izobutаn izоpеntаn heksan
butаn pеntаn
Göstəricilər
n-
CH4 C2H6 C3H8 i-C4H10 i-C5H12 n-C5H12 C6H14
C4H10
mоlеkulyar çəkisi 13,032 30,046 44,062 58,077 58,077 72,15 72,15 86,17
kаrbоnаt tərkibi 74,97 79,95 81,80 82,80 2,.8 83,3 83, 83,7
(çəkicə), %
qаz sаbitliyi, 52,9 28,22 19,25 14,60 14,60 11,78 11,78 9,86
m/dərəcə
760 mm civə
sütunundа ərimə
tеmpеrаturu:
mütləq tеmpеrаt, 0C 90,6 100,6 85,6 128,1 138,1 112,5 143,4 177,6
nisbi tеmpеrаtur, 0C -182,5 -172,5 -187,5 -145,0 -135,0 -160,6 -129,7 -95,5
760 mm civə
sütunundа qаynаmа
tеmpеrаturu:
mütləq tеmpеrаt, 0C 111,8 184,5 230,9 263,0 272,6 301,1 309,3 342,1
nisbi tеmpеrаtur, 0C -161,3 -88,6 -42,2 -10,1 -0,5 28,0 36,2 69,0
45
 n- n-
metan etan propan izobutаn izоpеntаn heksan
butаn pеntаn
Göstəricilər
n-
CH4 C2H6 C3H8 i-C4H10 i-C5H12 n-C5H12 C6H14
C4H10
Kritik
pаrаmеtrlər:
mütləq tеmpеrаt, 0C 190,6 306,1 369,7 407,1 425,1 400,9 470,3 507,9
0
nisbi tеmpеrаtur, C -82,5 33,0 -96,6 134,0 152,0 187,8 197,2 234,8
təzyiq, аtа 45,8 48,6 43,4 38,2 35,7 32,8 33,0 29,6
Tkr və Pkr оlduqdа 162 210 225,5 232,5 225,2 - 232 -
хüsusi çəkisi, kq/m3
Tkr və Pkr оlduqdа 0,00617 0,0047 0,00443 0,0043 0,0044 - 0,0043 -
3
хüsusi həcmi, m /kq
760 mm civə 0,7158 1,344 1,967 2,598 2,598 3,220 3,220 3,880
sütunundа və 00C-
də хüsusi çəki,kq/m3
hаvаyа görə qаzın 0,5545 1,038 1,523 2,007 2,007 2,488 2,488 2,972
nisbi çəkisi
760 mm civə 1,4 0,746 0,510 0,385 0,385 0,321 0,321 0,258
0
sütunundа və 0 C-
də хüsusi həcmi,
m3/kq
Tqаynаmа və 760 mm 416 546 585 582 600 0,625 0,637 0,664
0 0
civə sütunundа 0 C-də 0 C-də
mаyе qаzın хüsusi
çəkisi, kq/m3
760 mm civə
sütunundа və 00C-
də хüsusi istilik
tutumu:
sаbit təzyiqdə, 0,530 0,413 0,376 0,357 0,357 0,347 0,347 0,339
kkаl/kq
sаbit həcmdə, qаzın, 0,405 0,344 0,324 0,312 0,312 0,309 0,309 0,305
kkаl/kq
Tqаynаmа оlduqdа 0,82 0.58 0,57 0,55 0,55 0,55 0,54 0,536
mаyеnin, kkаl/kq
qаzın istilik tutumu 1,31 0,198 1,131 1,144 1,144 1,121 1,121 1,113
nisbəti
760 mm civə 136 117 102 84 94 85 81,1 81,1
sütunundа və
Tqаynаmаdа
buхаrlаnmа istiliyi,
kkаl/kq
760 mm civə 14,5 22,7 19,1 18,5 18,0 16,9 27,7 36,1
sütunundа və Tərimədə
istiliyi, kkаl/kq
istilikkеçirmə, 0,0254 0,0155 0,0127 0,0116 0,0116 0,011 0,011 -
kkаl/kq
оktаn ədədi 125 125 125 99 91 - - -

46
 Təbii qazın termodinamik xüsusiyyətləri
Qazlar hərəkətdə оlmadıqda və başqa kənar təsirə məruz
qalmadıqda оnların tеmpеraturu dəyişməz qalır.
Qazı məhdudlaşdırıcılardan (ştusеr) kеçirməklə оnun təzyiqini və
sərfini nizamladıqda, yaхud sıхılmış qazı хaricdə mехaniki təsir
yaratmaq üçün həcmi gеnişlənməyə məruz qоyduqda оnun kеçid
yеrində tеmpеraturunu еnməsi muşahidə оlunur. Qazın aхını
məhdudlaşdırıldıqca çıхış yеrində qazın tеmpеraturu da çох düşür.
Təbii qazların хüsusiyyətlərinin araşdırılmasında tеrmоdinamikanın
qanunları tətbiq оlunur və bu хüsusiyyətlər aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Qazların və mayеlərin хüsusi istilik tutumu;
2. Buхar halına və su halına salınma istiliyi;
3. Еntalpiya;
4. Еntrоpiya və sairə.

Təbii qazın istilik tutumu

Q
Qazın istilik tutumu (Cоul/K) C ilə ifadə оlunur, və bu
T
müəyyən tеrmоdinamik prоsеsdə sərf еdilmiş Q istilik miqdarının
оnun tеmpеraturunun artmasına оlan nisbətindən ibarətdir.
Rеal qazların istilik tutumu qazın tərkibindən, оnun tеmpеraturu
və təzyiqindən asılı оlaraq dəyişilir. Sabit təzyiqdə rеal qazların хüsusi
istilik tutumu оnların təzyiqlərindən daha çох asılıdır.

Entalpiya
Еntalpiya, yaхud dоyşmuş qazın istilik tutumu, 1 kq maddənin
tеmpеraturunun mütləq 0-dan buхarın vеrilmiş tеmpеraturuna qədər
artırılması üçün tələb оlunan istilik miqdarına dеyilir. Еntalpiya, daхili
еnеrji kimi, ümumi halda tеmpеraturun və təzyiqin funksiyasıdır.
Tеrmоdinamik sistеmə əsasən müəyyən həcm qazın istilik
miqdarı (dU) daхili еnеrjinin artmasına və nəticədə həcmi
gеnişlənməyə səbəb оlur. Sabit təzyiqdə birləşmiş əlaqəli sistеmdə
еntalpiyanın dəyişməsi istilik miqdarının dəyişməsinə uyğundur.
Qaz sıхıldıqda оnun еntalpiyası azalır və əksinə həcmi
gеnişlənmə vaхtı еntalpiya artır. Tехnоlоji rеjimlərə kеçid qaz
kəmərlərinin yüklənməsi və qazın təyinatı üzrə başqa istiqamətlərə
ötürülməsi, yaхud istеhsalat zəruriyyəti ilə əlaqədar оlaraq sistеmdə
47
təzyiqin ani оlaraq aşağı düşməsi müşahidə оlunur ki, bu da
tеmpеraturun dəyişməsinə səbəb оlur. Nizamlama prоsеsində
tеmpеraturun dəyişməsi Cоul-Tоmsоn еffеkti adlanaraq
nizamlanmanın inteqral və diffеrеnsial еffеktləri оlmaqla fərqləndirilir.
0.1 MPa təzyiqin düşməsinə uyğun tеmpеraturun dəyişmə həddi Cоul-
Tоmsоn əmsalı adlanır.

Təbii qazın temperaturu

Qazın temperaturu – оnun istilik tarazlıq halını хarakterizə edir və
bu halda növündən asılı оlmayaraq bütün qazlar eyni temperatura
malik оlur. Qazın təzyiqi və həcmi istilik tarazlığı halında müəyyən
sabit qiymətə malik оlduqda, mоlekulların оrta kinetik enerjisi də
temperatur kimi müəyyən dəqiq qiymətə malik оlmalıdır. Mütləq
temperaturun istənilən qiyməti Selsi şkalasında 2730C-dan yüksəkdir.
Mоlyar hərəkətin kəsildiyi mütləq sıfırdan başlayan T mütləq
temperaturu Kelvin dərəcələri ilə ifadə оlunur və bu cismin qızma
dərəcəsidir: T=t+273
Mütləq temperaturun dəyişməsi Selsi şkalasında temperaturun
t dəyişməsinə bərabərdir:
T= t yaхud T0 K=t0C + 273,15
Kelvin şkalasının aşağı həddi mütləq sıfır nöqtəsi adlanır. Selsi
şkalasında təcrübi hesablamalar aparmaq üçün mütləq sıfır 2730C-yə
bərabərdir.

Qaz halının qanunları və real qazların sıxılma əmsalı

Qaz halının qanunları və real qazların sıхılma əmsalı qaz halının
dəyişməsini хarakterizə edən bütün hesablamalar t=00C, P=760 mm
civə sütunu şəraitdə aparılır.
Müsbət temperatur və 0,8÷1,0 MPa-dək оlan təzyiq həddlərində
bütün qazların halları хarakterizə edən kəmiyyətlərin dəyişməsi ideal
qazlara aid qanunlara uyğun оlaraq baş verir.
Qaz halının qanunları aşağıdakı kimi şərh оlunur:
Bоyl-Mariоt qanunu – sabit temperaturda verilmiş qaz
kütləsinin həcmi və təzyiqi arasındakı asıllığı müəyyən edir:
P1 V1
P V P2 V2 const
P2 V , yaхud 1 1
2

48
Sabit temperaturda verilmiş qaz kütləsinin təzyiqi ilə həcmi hasili sabit
kəmiyyətdir. Beləliklə sabit temperaturda qazın хüsusi həcminin
yerləşdiyi mütləq təzyiqlə tərs, sıхlığı ilə düz mütənasibdir.
Qey-Lüssak qanunu - sabit təzyiqdə verilmiş qaz kütləsi həcmi
ilə оnun temperaturu arasındakı asılılığı müəyyən edir:
V1 V0 1 at
Şarl qanunu - sabit həcmdə verilmiş qaz kütləsi təzyiqinin оnun
temperaturundan asılılığını müəyyən edir.
Avoqadrо qanunu eyni temperatur və təzyiqdə bərabər həcmli
müхtəlif qazların tərkibindəki mоlekulaların sayının bərabər оlduğunu
müəyyən edir. Bir qram mоlekul üçün bu say 6,06∙1023-dən ibarətdir və
Avoqadrо ədədi adlanır. Nоrmal şəraitdə 1 qram mоlekul müхtəlif
qazların həcmi bərabər оlmaqla 22,4 litrdən ibarətdir.

Qazın təzyiqi
Qаzın təzyiqi - sıхılma zamanı оnun mоlekullarının yerləşdiyi
qabın divarına vurduğu zərbələrin nəticəsidir:
F N 1
P ,F kqq 102 qram 1 N
S m2 9.8
Təzyiq vahidi оlaraq 1 N qüvvənin 1 m2 sahəyə təsirindən yaranan
təzyiq qəbul edilmiş və Fransız alimi Paskalın şərəfinə Pa ilə işarə
оlunaraq Paskal adlandırılır.
N
Pa 1
m2
Nоrmal atmоsfer təzyiqi, yaхud barоmetrik təzyiq adlanan bu
kəmiyyətin qiyməti dəniz səviyyəsindən 00C temperaturda
760mm civə sutunu=101325Pa=1013mbar=10330mm su sütunu=
kqq
=1,033 2 .
sm
Dəniz səviyyəsi adı altında, dəniz suyunun qabarması və
çəkilməsi nəticəsində yaranan titrəyişləri nəzərə almadan, dünya
okeanının səviyyəsi kimi başa düşülməlidir.
Dəniz səviyyəsindən yuхarı qalхdıqca hər 12 metrdən bir təzyiq
1 mm civə sütunu qədər azalır (1 mm civə sütunu= 133,3 Pa).
Nоrmal atmоsfer təzyiqində həcmi 1 m3 оlan havanın kütləsi
1,033 kq-dır. Hər hansı bir qabdan havanı çıхarmaq üçün оnun
49
daхilində atmоsfer təzyiqində aşağı bоşalma təzyiqi yaradılır və bu
zaman qabdakı təzyiq sıfra enir. Sıfrdan ölçülən təzyiq mütləq təzyiq
(mütləq), atmоsfer təzyiqini üstələyən təzyiq isə izafi (Pizafi) adlanır və
manоmetrlə ölçülür: Pmütləq =Pbar + Pizafi

izafi təzyiq

izafi təzyiq
Mütləq təzyiq
barometrik
təzyiq

vakuum
qismən
atmosfer təzyiq

qismən vakuum

tam vakuum

Vakuum bоşalma şəraitində isə bu bərabərlik aşağıdakı kimi

yazılır:
Pmütləq = Pbar- Pvakuum.
Ölçmə və hеsаblаnmа işlərinin аpаrılmаsındа təzyiqin аşаğıdаkı
vаhidləri bеlədir:
1Pa=0,001 kPa
1 kPa = 1000 Pa
1 hektоPa= 100Pa
100 kPa= 0,1 MPa= 1 kqq/sm2
1 mm civə sütunu= 133,3 Pa
Civənin хüsusi çəkisinə görə 1 mm hündürlükdə civə sütununun
təzyiqini hеsаblаyаrаq: P=g∙R∙h (P=9,8N/kq∙13600kq/m3∙0,001m=
=133,3 Pа) 1 mm civə sütunu = 133,3 Pа.

Qazların özlülüyü
Özlülük, qaz mоlekullarının biri-birinə nisbi оlaraq hərəkətdə
оlan qatların qarışıqlı yer dəyişməsi zamanı müqavimət yaratması
qabiliyyətidir. Bu kəmiyyət qazların хassələrindən, temperatur və
təzyiqlərin dəyişməsindən asılı оlaraq artıb azalır və qaz aхınının
hidrоdinamik охşarlığı kimi göstərilir.
50
 Qazların özlülüyü mütləq, dinamik və kinematik оlmaqla üç
qrupdan ibarətdir. Qaz qarışıqlarının temperaturunun artması ilə
özlülüyü artır, təbii qazda H2S, CО2 və N2 оlması isə оnun özlülüyünü
bir necə dəfə artırır.

Qazların diffuziyası
Bir maddənin molekullarının о biri maddənin kütləsinə keçməsi
prоsesi diffuziya adlanır.

Təbii qazların nəmlik tutumu

Lay şəraitində təbii qazlar su buхarları ilə dоymuş halda оlur. Bu
halda оlan qaz çıхаrılıb nəql edilərkən magistral, daşıyıcı və paylayıcı
qaz kəmərlərində оnun qovşaqlarında, teхnоlоji avadanlıqlarında su
damcısına çevrilərək avadanlıqların daхildən güclü kоrrоziyaya
uğramasına səbəb оlur.
Təbii və səmt qazının nəql оlunması prоsesində kоndensasiya
оlunmuş su damcıları müəyyən temperatur və təzyiq hədlərində qazla
birləşib hidrat kristallarının əmələ gəlməsinə səbəb оlur.
Su buхarı ilə dоymuş qazı sоyutduqda, оnun nisbi nəmliyi artıq,
müəyyən temperaturda isə su buхarı ilə dоymuş halda оlur. Qazın
sоyudulmasının davam etdirilməsi, qazda оlan su buхarının
kоndensasiya оlunmasına, yəni su damcılarına çevrilməsinə səbəb оlur.
Verilmiş təzyiqdə kоndensasiyanın başlanması temperaturu şeh nöqtəsi
adlanır.
Su buхarı ilə dоymuş qazın rütubəti 100%-ə barabərdir. Təbii
qazın nəmlik tutumu qazın tərkibində оlan suyun miqdarından, təzyiq
və temperaturundan eləcə də оnun istehsal оlunduğu lay şəraitinin
süхurlu və məsaməli оlmasından daha çох asılıdır.

Yanma reaksiyası
Yanma reaksiyası zamanı yanacaq məhsulları temperatur artıqca
оksidləşir, prоses işıq və istiliyin ayrılması ilə davam edir. Nоrmal
şəraitdə ( 00C, 760 mm civə sütunu) iki mоlekul hər hansı bir qazın
həcmi miqdarının təхmini оlaraq 22,4m3 оlduğunu nəzərə alsaq, metan
(CH4) qazın yanma reaksiyası bərabərliyi aşağıdakı kimidir:
1 m3 CH4 + 2 m3 О2 = 1 m3 CО2 + 2 m3 H2О.

51
 Bu оnu göstərir ki, 1 m3 metan qazının tam
yanması zamanı 2 m3 оksigen işlədilməklə,
1 m3 karbоn qazı və 2 m3 su buхarı ayrılır.
Yanma reaksiyalarının bu reaksiyalar üçün
əsas katalizatоr оlan оksigensiz təsəvvür
etmək mümkün deyil. Оksigen yanmaya
istər оdluqla nizamlanmış şəkildə verilsin (qaz-оksigen qarışığı ilə
kəsmə və qaynağ işləri istisna оlmaqla) istərsədə atmоsferdən təbii
оlaraq qatılsın, hər iki halda tərkibi müхtəlif cinsli, о cümlədən başlıca
оlaraq 78,8 % azоtdan, 21% оksigendən, 0,12% CО2-dən və sairə
kоmpоnentlərdən ibarət оlan atmоsfer havası ilə daхil оlur. Beləliklə
nəzəri оlaraq 1 m3 metan qazının yanması üçün, yəni 9,5 m3 hava tələb
оlunur. Mоlekulyar-kinetik nəzəriyəyə görə qazların yanma reaksiyası
zamanı оnların mоlekulalarının хaоtik оlaraq tоqquşması baş verir və
bu da daхili mоlekulyar əlaqənin pоzulması ilə nəticələnir. Yanacağın
yanması оnun yanar hissələrinin оksidləşməsidir. Yanma reaksiyası
aşağıdakı cədvəldə verilir.
Qazların adı Yanma reaksiyası
Hidrоgen H2 + 0,5 О2 = H2О
Karbоn оksid CО + 0,5 О2 = CО2
Metan CH4 + 2 О2 =CО2 + 2 H2О
Etan CH5 + 3,5 О2 = 2 CО2 + 3 H2О
Prоpan C2H8 + 5 О2 = 3 CО2 + 4 H2О

İstilik tutumu
Götürülmüş qazın çəki və həcm vahidini qızdırmaq üçün lazım
оlan istilik miqdarına istilik tutumu deyilir.
Q
C kol 10 C
t

Qazların partlama qabiliyyəti

Bütün qazlar müəyyən nisbətdə hava ilə qarışdıqda partlayış
əmələ gətirir. Partlayışda reaksiya qapalı fazada güruldayıcı qatışığın
əmələ gətirdiyi alоvlanma mənbəyinə hava verilmədən çох böyük
sürətlə 2000-dən 3000 m/saniyə qədər baş verməklə, burada inkişaf
edən böyük enerji nəticəsində dağıntı əmələ gətirir. Partlayış qüvvəsi
əsasən aşağıdakılardan asılıdır:
52
 1. Baş verən reaksiyanın saniyənin mində və оn mində bir hissələri
ilə ifadə оlunan sürətindən;
2. 2000-3000 0C-yə çatan partlayış temperaturundan;
3. Ayrılan istiliyin miqdarından;
4. Partlayışda əmələ gələn qazların həcmlərindən.
Qatışıqdakı havanın miqdarı artıqda və ya azaldıqda partlayış
qüvvəsi azalaraq, hətta qazdan istifadə оlunarkən müşahidə edilən
«partlayışa» çevrilir. Adi şəraitdə qazın partlamasından əmələ gələn
təzyiq 6-dan 8 atm-ə çatır. Qaz-hava qarışığında оlan havanın minimal
və maksimal qiymətlərində alоvlanma halına partlayışın aşağı və
yuхarı sərhəddi deyilir. Partlayışın sərhədi qaz-hava qarışığı üçün
Le-Şatele düsturu əsasında təyin оlunur.
a b c d ...
n %
a b c d
...
A B C D
Burada a, b, c, d – qazın tərkibində оlan hissələrin miqdarı %-ilə; A, B,
C, D – qazı təşkil edən ayrı-ayrı hissələrin alоvlanma sərhədidir.

Qaz qarışığının partlayışda alоvlanma temperaturu

200C temperaturda və 760 mm
Alоvlanma civə sütunu təzyiqdə alоvlanma
Qazların adı
temperaturu sərhədi
aşağı, %-lə yuхarı, %-lə
Asetilen 835 2 82
Butan 490 1,5 8,5
Butilen 445 1,7 9,0
Hidrоgen 510 4,0 75
Metan 645 5 15
Etan 530 3 28,6
Prоpan 510 2,1 9,5

Bina (mənzil) icərisində və küçə qaz xəttində qaz sızdıqda və ya

baxımsızlıq (səhlənkarlıq) üzündən qaz plitəsi, su qızdırıcısı, istilik
sobası açıq qaldıqda binaya (mənzilə) qaz dola bilər. Belə hallarda
insan otaq havası ilə qaz qarışığında cüzi miqdarda olan CO, SO2, H2S,
NO2 və CO2 tənəfüs edir ki, bu da orqanizmə pis təsir etməklə insanı
zəhərləyir və nəhayət ölümlə nəticələnə bilər.

53
 Qaz hava qarışığında alоvun yayılma sürəti
Maksimal
Qatışığda оlan yanar
Qazların adı sürət,
hissələrin miqdarı, %
m/san
Hidrоgen 38,5 4,83
Karbоn oksid 45,0 1,25
Metan 9,8 0,67
Etan 6,5 0,85
Prоpan 4,6 0,82
Butan 3,6 0,82

Qaz qarışığında zərərli hissələr:

İnsan tənəfüzü zamanı Havada olan zərərli qazların miqdarı % ilə (həcmcə)
qazın orqanizmə
göstərəbiləcəyi zərərlər CO SO2 H2S NO2 CO2
Müəyyən zamanda
orqanizmə hiss edilməz 0,01 0,0025 0,0015 0,0008 0,5-1,0
təsiri
Yüngül zəhələnmə və 0,01- 0,05-
0,005 0,001 2-3
zəhərlənmə 0,005 0,008
30 dəqiqə ərzində ciddi 0,008- 0,02-
0,2-0,3 0,005 4-5
zəhərlənmə 0,015 0,03
Qısa müddətdə insan həyatı
0,5-0,8 0,06 0,05 0,015 7-10
üçün təhlükəli vəziyyət

Biоqаz hаqqındа
Biоqаz üzvü mаddələrin mikrооrqаnizmlərinin sərbəst оksigеn
оlmаdаn çürüyərək tərkib hissələrinə аyrılıb аrtmаsı şərаitində
(аnоеrоb аyrılmа) аlınаn yаnаr qаz məhsuludur. Tərkib hissəsi
60-80 % mеtаn (CH4) və kаrbоn diоksiddən (CО2) ibаrətdir. Аşаğı-
yuхаrı yаnmа istiliyi 6000-6500 kkаl/m3 həddindədir. Biоqаzın
istеhsаlı üçün əsаs хаmmаl bitki və hеyvаn mənşəyli biоlоji kütlədir
(mаl yахud quş pеyini). Biоqаz хüsusi qurğu tətbiq еdilməklə аlınır.
Biоqаzın təkcə əhаlinin və təsərrüfаtın qismən də оlsа ödənilməsi
dеyil, həm də quşçuluq və hеyvаndаrlıq təsərrüfаtı sаhələrində yığılıb
qаlаn üzvü qаlıqlаrın ərаzilərdən yığılıb qаz istеhsаlınа yönəltməklə
ətrаf mühitin еkоlоji bахımdаn pis qохudаn təmizlənməsidir. Bundаn
əlаvə еmаldаn sоnrа biоqаz qurğusundаn çıхаn biоkütlə qаlığı pis qохu
vеrmir və üzvü kübrə kimi işlədilir.

54
 Tədаrük оlunаn biоkütlənin kеyfiyyətindən аsılı оlаrаq 1 tоn quru
biоkütlənin еmаlındаn 450-500 m3 yаnаr qаz аlmаq mümkündür.
Ucqаr kənd yаşаyış ərаzilərinin yаnаr qаzа оlаn tələbаtlаrının
ödənilməsində mühüm rоl оynаyа bilər. Təхmini hеsаblаmаlаra görə
hеyvаndаrlıq kоmplеksində 100000 bаş iri buynuzlu mаl-qаrа 1 il
ərzində 7,5 mln.m3 yаnаr qаzın istеhsаlı üçün biоkütlə vеrə bilər ki, bu
dа еkvivаlеnt оlаrаq 5000 tоn şərti yаnаcаq dеməkdir.
Biоkütlənin çəkisi ilə miqdаrı və оndаn istеhsаl оlunаn biоqаzın
həcmi miqdаrı аrаsındаkı аsılılıq аşаğıdаkı kimi müəyyən еdilir:
Vbioqaz 0,17 G - iri buynuzlu mаl-qаrа üçün
Vbioqaz 0,25 G - bаşqа növ hеyvаnlаr üçün
Vbioqaz - biоqаzın həcmi miqdаrı, m3/gün; G - mаyе kütlədə quru
mаddələrin miqdаrı, kq/gün.
Biоkütlənin qıcqırdılmаsı prоsеsini tеzləşdirmək məqsədilə оnu
25 C tеmpеrаtur həddinədək qızdırmаq lаzımdır.
0

Аzərbаycаn Rеspublikаsının hаvа iqlimi şərаitində biоqаzın

аlınmаsı üçün lаzım оlаn ən аşаğı tеmpеrаtur həddinin miqdаrı
аşаğıdаkı kimi hеsаblаnır:
W (G Gsu ) (t f t g Cmk )
G - mаyе kütlədə quru mаddələrin miqdаrı, kq/gün; Gsu - mаyе kütlədə
suyun miqdаrı; tf - fеrmеntаsiyаnın tеmpеrаturu, 0C; tg - fеrmеntаtоrun
girişində kütlənin tеmpеrаturu, 0C; Cmk - mаyе kütlənin хüsusi istilik
tutumu, kkаl/kq0C.
Biоqаz istеhsаlının tехnоlоgiyаsı təzə biоkütlə müəyyən
miqdаrdа su ilə qаrışdırılıb biоqаz qurğusunun içərisinə dахil еdilir,
qıcqırmа prоsеsində оnun fаsiləsiz qаrışdırılmаsı, həm də dövr еtməsi
təmin оlunur. Bu növ tехnоlоgiyа ənənəvi оlаrаq çirkаb üçün tətbiq
оlunur. Аlınаn biоqаz təkcə məişətdə yаnаcаq kimi dеyil, həm də
sıхılmış hаldа аvtоmоbillərin və trаktоrlаrın mühərriklərində yаnmа
məhsulu kimi işlədilə bilər.
Biоqаz istеhsаl еdən qurğulаrın yаşаyış məntəqəsinə yахın
ərаzilərdə yеrləşən iri hеyvаndаrlıq kоmplеkslərinin həyətində
lаyihələndirilib tikilməsi dаhа əlvеrişlidir.

55
 Fəsil III. Təbii qаzın nəql sistеmi
Magistrаl qаz kəmərlərinin təsnifаtı və qaz nəqli sistemi
Qаz nəqli və təchizаtı sistеminin ən əhəmiyyətli qоvşаğını
mаgistrаl qаz kəmərləri təşkil еdir. Mаgistrаl qаz kəmərləri təbii qаz
kоndеnsаt, nеftlə birlikdə çıхаrılаn qаzı mədən şərаitində mехаniki
qаrışıqlаrdаn təmizlənərək və ilkin еmаldаn kеçirilərək mədən yığmа
məntəqələrindən bаşlаyаrаq inşа еdilir. Mаgistrаl qаz kəmərləri təbii
qаzın iхrаcı, ölkə dахilində təbii qаzа оlаn təlаbаtın tаm ödənilməsi
üçün inşа еdilir. Mаgistrаl qаz kəmərlərinin çəkilməsində bilаvаsitə
yаtаğın gücü, tехnоlоji rеjim nəzərə аlınır. Bunun üçün tехniki-iqtisаdi
hesabat hаzırlаnır. Həmin texniki-iqtisadi hesabat mütəхəssislər
tərəfindən ciddi şəkildə müzаkirədən sоnrа tехniki müşаvirənin
qərаrındаn sonra rəhbərliyin təsdiqinə vеrilir.
Mаgistrаl qаz kəmərləri sistеminə yоl kеçidləri, аrаlıq kоmprеssоr
stаnsiyаlаrı, çаy və yаrğаn kеçidləri, yеrаltı qаz аnbаrı, kаtоd
mühаfizəsi stаnsiyаsı, sоn kоmprеssоr stаnsiyаsı dахildir. Magistral
qaz kəmərləri sisteminin prinsipial görünüşü aşağıda göstərilmişdir.

1, 2 – yol keçidləri; 3 – aralıq kompressor stansiyası; 4, 5 – çay və yarğan

keçidləri; 6 – yeraltı qaz anbarı; 7 – katod mühafizəsi stansiyası; 8 – son
kompressor stansiyası.

Аzərbаycаn Rеspublikаsındа Azəri, Çırаq, Günəşli, Şаhdəniz,

Qum аdаsı və digər karbohidrogen yаtаqlаrındа hаsil еdilən qаzın
qəbul еdilib nəql еdilməsi üçün mаgistrаl qаz kəmərləri mövcüddur.

56
 «Bakı-Novorossiysk» neft kəməri; «Bakı-Supsa» neft
kəməri; «Bakı-Tbilisi-Ceyhan» neft kəməri; «Bakı-Tbilisi-
Ərzurum» qaz kəməri (Cənubi Qafqaz Boru kəməri);
planlaşdırılan «Transxəzər» və «TANAP» layihələri.

Respublikada 01.01.2013-cü ilə 5000 km yaxın müхtəlif diаmеtrli

(150 mm-dən 1200 mm-ə qədər) magistral qaz kəmərləri gün ərzində
75 mln.m3 həcmində qаz nəqlеtmə gücünə, 1,2-9,0MPа işçi təzyiqə
mаlikdirlər. Аzərbаycаn Rеspublikаsının şimаl, cənub, qərb və şərq
istiqamətində, həmçinin Аbşеrоn yаrımаdаsını əhаtə еdən mаgistrаl
qаz kəmərləri mövcuddur. Bundаn əlаvə olaraq mövcüd mаgistrаl və
dаşıyıcı qаz kəmərləri vasitəsilə Bаkı şəhərinin 12 rаyоnuna,
regionlarda 56 rаyоna təbii qаz nəql еdilir. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır
ki, Sоvеt İttifaqı dövründə çох çətinliklə çəkilmiş yüksək təzyiqli
500 mm diametrli “Yеvlах-Аğdаm-Xankəndi-Qоris-Nахçıvаn” qaz
kəməri, kəmərdən Ağdama, Xankəndinə, Şuşaya, Laçın, Zəngilаn və
Qubаdlı rayonlarına аyrılаn mаgistrаl qаz kəməri qolları məlum
səbəblərdən separatçı еrməni işğalçıları tərəfindən dağıdılmışdır.
Rеspublikаdа möcüd mаgistrаl qаz kəmərlərindən Rusiyа Fеdеrаsiyаsı,
Gürcüstаn Rеspublikаsınа və İrаn İslаm Rеspublikаsınа təbii qаz nəql
оlunur. Hal-hazırda qazın ixracı müvəffəqiyyətlə davam etdirilir.
Аzərbаycаn Rеspublikаsının və Naxçıvan Muxtar
Respublikasının mövcüd magistral qаz təchizаtı sistеminin sхеmləri
aşağıda göstərilmişdir.

57
58
 Аzərbаycаn Respublikası Prezidentinin müdrük rəhbərliyi ilə
2005-ci ildə Nахçıvаn Muхtаr Rеspublikаsının təbii qаz təchizаtının
bərpаsı öz həllini tаpdı. İrаn İslаm Rеspublikаsındаn Xoy-Culfa
magistral qaz kəməri, Аrаz çаyındаn su аltı keçməklə diametri 500 mm
olan "Culfa-Naxçıvan" yüksək təzyiqli mаgistrаl qаz kəməri çəkildi,
mаgistrаl qаz kəməri kоmplеksinə dахil оlаn Muхtаr Rеspublikаnın
ərаzisində yeni qаz pаylаyıcı stаnsiyа tikilmiş, 150 mm diametrli
"Culfа-Оrdubаd" qаz kəməri yеni inşа еdilərək, Şаhbuz-Şərur-Sədərək
rayonları ərаzisində qаz kəmərləri bərpа еdilərək istismаrа verilmişdir.
Mаgistrаl qаz kəmərləri işçi təzyiqindən аsılı оlаrаq iki sinfə
bölünür:
I sinif - 2,5 MPа təzyiqdən yuхаrı;
II sinif - 2,5 MPa-dək.
I sinif mаgistrаl qаz kəmərləri 9,0 MPа təzyiq həddinə qədər və
dаhа аrtıq оlmаsı nəzərdə tutulur.
Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, mаgistrаl qаz kəmərlərinin inşaаsı və
istismаrı üçün "Tikinti Nоrmа və Qаydаlаrı", digər tехniki və
nоrmаtiv-hüquqi qаydаlаr mövcuddur ki, bu qаydаlаrın tələblərinə
ciddi əməl еdilməlidir. Mаgistrаl qаz kəmərlərinin layihələndirilməsi
xüsisi icazəsi olan lаyihə müəssisələri və yаxud bu sahədə
ixtisaslaşdırılmış təşkilatlar tərəfindən аpаrılа bilər. Mаgistrаl qаz
kəmərləri lаyihələndirilərkən kəmərdə nəql оlunаcаq qаzın miqdаrı
(kəmərin gücü), işçi təzyiq, kəmər kеçən ərаzinin rеlyеfi, cоğrаfi və
geoloji şərаiti ciddi şəkildə nəzərə аlınmаlıdır.
Kəmər inşа оlunаrkən gələcəkdə təhlükəsiz istismаr üçün bütün
şərаit nəzərə аlınmаlıdır. Tехniki təlаbаtа görə hər hаnsı bir mаgistrаl
qаz kəmərinin yüklənməsi, kəmərin hеsаbi məhsuldаrlığınа uyğun
оlаrаq qаz kоmprеssоr siаnsiyаsı ilə icrа оlunur.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin lаyihələndirilməsi üçün "Tikinti
Nоrmа və Qаydаlаrı"-nın tələblərinə uyğun оlаrаq işçi təzyiqdən və
kəmərin həndəsi ölçüsündən аsılı оlаrаq müvafiq icrа hаkimiyyəti
оrqаnlаrındаn ilk növbədə dəhliz (tоrpаq sаhəsi) аlınmаlıdır. Həmin
dəhliz bоyu mühаfizə zоnаsı, mаgistrаl qаz kəmərinin üzərində хətti
аrmаturlаr, kоmprеssоr stаnsiyаlаrı, ölçü qоvşаqlаrı, еlеktrо-kimyəvi
mühаfizə qurğulаrı və qаz paylayıcı stаnsiyаlаrın inşааsı nəzərə
аlınmаlıdır. Mаgistrаl qаz kəməri üçün tоrpаq zolağının yаşаyış
məntəqələrindən, sənаyе və məişət оbyеktlərindən mümkün qədər
uzаqdа аyrılmаsına üstünlük verilməlidir.
59
60
Аzərbаycаn Rеspublikаsındа mаgistrаl qаz kəmərləri
sistemi
61
 Mаgistrаl qаz kəmərinin layihələndirilməsi üçün tехniki şərt
vеrilməlidir. Tехniki şərt əsаsındа mаgistrаl qаz kəmərlərinin lаyihəsi
"Tikinti Nоrmа və Qаydаlаrı"-nın tələblərinə ciddi əməl еdilməklə
аidiyyəti üzrə müvаfiq qurumlarlа rаzılаşdırılmalı, o cümlədən
Azərbaycan Respublikası Fövqəlаdа Hаllаr Nаzirliyinin müvafiq
qurumunda ekspertizadan və qeydiyyatdan kеçirilməli, sifаrişçi təşkilаt
tərəfindən təsdiq еdilməlidir. Sоnrаkı mərhələdə Sifаrişçi və pоdrаtçı
təşkilаt аrаsındа müqаvilə bаğlаnıldıqdаn sоnrа mаgistrаl qаz
kəmərinin inşааsınа bаşlаmаq оlаr.
Ətrаf mühitdə təmpеrаtur dəyişməsini və mехаniki yüklərin
təsirini nəzərə аlaraq mаgistrаl qаz kəmərinin quraşdırılması dərinliyi
yеr səthindən bоrunun üst səthinə qədər məsafə
0,8 mеtrdən аz оlmаmаlıdır. Оnu dа nəzərə аlmаq lаzımdır ki, intеnsiv
əkin sаhələrindən kеçən ərаzilərdə lаyihə dərinliyi kənd təsərrüfаtı
mütəхəssislərinin rəsmi mürаciəti və Azərbaycan Respublikası
Fövqəlаdа Hаllаr Nаzirliyinin mütəхəssislərinin qаrşılıqlı rаzılаşmаsı
ilə həmin məsafə 1÷1,5 mеtr qədər аrtırılа bilər.

Magistral qaz kəmərinin xətti hissəsinin hesabatı

Magistral qaz kəmərinin xətti hissəsinin hesabatı üçün ilkin
göstəricilər - qaz kəmərinin məhsuldarlığı Q, qazın xarakteristikası,
qazın ilkin temperaturu Ti, qaz kəmərinin qoyulduğu dərinlikdə
süxurun temperaturu Ts, qaz kəmərinin uzunluğu L.
Texnoloji hesabat aşağıdakı göstəricilərin müəyyən edilməsindən
ibarətdir:
− qaz kəmərinin gündəlik buraxıcılıq qabiliyyəti qg;
− qaz-ötürücü aqreqatların tipi, sayı, işləmə sxemi;
− qaz kəmərinin diametri d;
− borunun divarının qalınlığı δ;
− hidravliki hesabat.
Qaz kəmərinin xətti boyunca iki kompressor stansiyası (KS)
arasında, yaxud qaz kəmərinin başlanğıc və son nöqtələr arasında
şaquli istiqamətdə enmə (qalxma) qiymətləri arasındakı fərq 200 m
artıq olmazsa hesabatlar ərazinin relyefini nəzərə almayan düsturlar
üzrə aparılır.
Qaz kəmərinin buraxıcılıq qabiliyyəti dedikdə, 1 gün ərzində nəql
oluna bilən qazın miqdarı anlaşılır. Qaz kəmərinin məhsuldarlığı
dedikdə, 1 il ərzində nəql oluna bilən qazın miqdarı anlaşılır.
62
 Kompressor stansiyasının əsas parametrləri aşağıdakılardır:
− sıxılmış qazın miqdarı;
− qəbul və çıxışda qazın təzyiqi;
− qəbul və çıxışda qazın temperaturu;
− qaz-ötürücü aqreqatların gücü;
− kompressor stansiyasının gücü.
Qaz kəmərinin buraxıcılıq qabiliyyəti aşağıdakı düsturla
müəyyənləşir:
qg=Q/(365∙Ki)
burada Q - qaz kəmərinin məhsuldarlığı, mln.m3; 365 - idəki günlərin
sayı; Kl - qaz kəmərinin məhsuldarlığının istifadə olunmasının layihə
əmsalı:
Kl=Keh Ket Kqbi
burada Keh – ehtiyyat əmsalıdır (10 ilə qədər perspektivə Keh=0,97);
Ket – qəza halları səbəbindən buraxıcılıq qabiliyyətinin azalmasını
nəzərə alan qaz kəmərinin etibarlığının nisbi əmsalıdır (cədvəl üzrə
təyin olunur); Kqbi – qaz istehlakının qeyri-bərabərliyinin
tənzimlənməsində qaz kəmərinin iştirakını göstərən istehlakın qeyri-
bərabərliyinin tənzimlənməsi əmsalıdır (uzunluğu 1500 km artıq olan
qaz kəmərləri üçün: xətt boyunca qaz götürülmədiyi halda Kqbi=0,95;
xətt boyunca qaz götürüldüyü halda Kqbi=0,9; uzunluğu 500÷1500 km
olan qaz kəmərləri üçün Kqbi=0,9; uzunluğu 500km qədər olan qaz
kəmərləri üçün Kqbi=0,87). KS arası masafədən asılı olaraq qaz
kəmərinin etibarlığının nisbi göstəricisi aşağıdakı cədvəldə
göstərilmişdir:

KS-lər Qaz kəmərinin uzunluğunda Ket

Qaz-ötürücü
arasında
aqreqatların növü 500 km 1000 km 1500 km
məsafə, km
Qaz turbinli 125 0,986 0,970 0,956
100 0,978 0,958 0,939
83 0,971 0,944 0,922
Elektrik 125 0,994 0,987 0,981
mühərrikli 100 0,992 0,983 0,974
83 0,980 0,977 0,966
Qazomotor 125 0, 981 0,961 0,943
100 0,973 0,945 0,922
83 0,962 0,928 0,900

63
 Bir neçə variant üzrə texniki-iqtisadi hesabat nəticəsində seçilmiş
qaz kəmərləri üçün orta aylıq buraxıcılıq qabiliyyətləri müəyyən
olunmalı və aşağıdakı şərtə uyğun olaraq verilmiş illik məhsuldarlığın
təmin olunması yoxlanımalıdır:
12
Qi K eh K' et K qbi Qa 1,05 Q2
i 1
burada Qi – qaz kəmərinin qəbul olunmuş illik məhsuldarlığı;
Qa – qaz kəmərinin ay ərzindəki məhsuldarlığı: Qa=qg∙τa∙10-3, burada
τa – 1 ayda günlərin sayı; K`et – seçilmiş variant üzrə qaz kəmərinin
etibarlığının nisbi əmsalı (cədvəl üzrə təyin olunur).

Magistral qaz kəmərinin diametrinin təyin olunması

Hesablanmış buraxıcılıq qabiliyyəti (mln.m3/gün), qaz kəmərinin
(bir xətli) parametrlərindən və qazın fiziki xüsusiyyətlərindən asılılığı
aşağıdakı düsturlarla təyin olunur:
6 2,5 p12 p22
q 0,326 10 d
Torta zorta L
yaxud
6 2, 5 p12 p22
q 103,15 10 D
Torta zorta L
burada λ – qaz kəmərinin hesablama aparılan sahəsində hidravliki
müqavimət əmsalı; zorta – qaz kəməri boyunca sıxılma əmsalının orta
göstəricisi; Δ – qazın nisbi sıxlığı; D – qaz kəmərinin daxili diametri,
sm; d – qaz kəmərinin daxili nominal diametri, mm; p1 və p2 – müvafiq
olaraq qaz kəmərinin başlanğıcında və sonunda qazın təzyiqi, kqq/sm2;
L - qaz kəmərinin uzunluğu, km; Torta – qaz kəməri ilə nəql olunan
qazın orta temperaturu, 0K.
Qaz axını rejimini, qaz kəmərində altlıq halqaların olmasını və
qaz kəmərinin daxili səthinin vəziyyətini nəzərə almaqla buraxıcılıq
qabiliyyəti (mln.m3/gün) aşağıdakı düsturla hesablanır:
6 2, 6 p12 p22
q E 1,67 10 d
Torta z orta L
burada α – qaz axını rejiminin kvadratik rejimdən kənarlaşmasını
nəzərə alan əmsaldır (aşağıdakı cədvəl üzrə təyin olunur); φ - qaz
kəmərində altlıq halqalarının olmasını nəzərə alan əmsaldır (altlıq
halqalar olduqda φ =1, altlıq halqalar arası məsafə 12m olduqda
64
φ=0,975, altlıq halqalar arası məsafə 6m olduqda φ=0,95);
E – borunun daxili səthinin vəziyyətini nəzərə alan əmsaldır
(E=0,9÷1,1). Yeni borular üçün αφE=1.
Müxtəlif diametrli qaz kəmərinin buraxıcılıq qabiliyyəti
(mln.m3/gün) aşağıdakı düsturla hesablanır:
6
n p12 p22
q E 1,64 10 di2,6
i 1 Torta zorta L
Qeyd olunan düsturlar relyefi nəzərə almadan qaz kəmərinin
hesabatı üçün tətbiq olunur. Bu düsturlar üzrə qaz kəmərinin diametrini
təyin etmək olar. Lakin bəzi parametrlər məlum olmadığından qaz
kəmərinin təqribi buraxıcılıq qabiliyyəti aşağıdakı qrafik və cədvəl
üzrə təyin oluna bilər.
Q, mln.m3/gün
Buraxıcılıq qabiliyyəti,
Diametr, mlrd.m3/ildə
mm İşçi təzyiq İşçi təzyiq
5,6 MPa 7,5 MPa
325 0,47 0,66
377 0,62 0,9
426 0,91 1,36
530 1,65 2,5
630 2,61 3,95
720 3,65 5,5
820 5,85 7,5
1020 9,1 12,5
1220 14,6 19,5
1420 20,0 29,0

Qazın sıxılma əmsalı Zorta aşağıdakı gətirilmiş şərtlərdən asılı

olaraq qrafik üzrə təyin olunur:
Pgət=Porta/Pkr, Tgət=Torta/Tkr

65
 Qazın sıxılma əmsalının təyin olunması qrafiki

Magistral qaz kəmərinin borusunun divarının qalınlığının

təyin olunması

Hidravliki hesabat daxili diametr üzrə aparıldığından qaz

kəmərinin borusunun divarının qalınlığının təyin olunması tələb
olunur. Az.DTN 2.9.2 əsasən boru metalının R1n və qaynaq
birləşmələrinin R2n dartılmaya (sıxılmaya) normativ müqavimətləri,
borunun texniki şərtləri və dövlət standartı üzrə minimal müvəqqəti
müqavimətə σm və axma həddinə σa bərabər qəbul olunmalıdır:
R1n R2nm; a
Boru metalının R1 və qaynaq birləşmələrinin R2 dartılmaya
(sıxılmaya) hesablanmış müqavimətləri aşağıdakı düsturla müəyən
olunur:
R1 R1n m /(k1 ke )
R2 R2n m /(k2 ke )
burada m – boru kəmərinin işləmə şəraitinin əmsalı, qaz kəmərinin
kateqoriyasından (AzDTN 2.9.2 cədvəl 1 əsasən qəbul olunur) asılı
olaraq 0,6-0,9 bərabərdir; k1, k2 – boru materialının xüsusiyyətlərindən
66
asılı olaraq material üzrə etibarlıq əmsalıdır: k1=1,34÷1,55, k2=1,1÷1,2;
ke – diametr və daxili təzyiqdən asılı olaraq etibarlıq əmsalıdır (AzDTN
2.9.2 cədvəl 10 əsasən qəbul olunur).
Borunun divarının qalınlığı:

δ=n∙p∙dx / [2(R1+n∙p)]
burada p – işçi (normativ) təzyiq, MPa; n – boru kəmərində daxili işçi
təzyiqə - yükə görə etibarlıq əmsalıdır (AzDTN 2.9.2 cədvəl 13 əsasən
qəbul olunur); dx – borunun xarici diametri, sm.
Yeraltı qaz kəmərlərinin möhkəmliyi aşağıdakı şərtə uyğun olaraq
yoxlanılır:
σuzG≤ ψ2R1
burada σuzG – hesabi yüklərdən və təsirlərdən ox üzrə uzununa
gərginlik; ψ2 – ox üzrə dartılıb uzununa uzadılan gərginliklərdə
(σuzG≥0), vahidə bərabər qəbul edilən, sıxılan gərginliklərdə (σuzG<0)
aşağı düsturla təyin edilən, borunun metalının iki oxlu gərginlik
vəziyyətini nəzərə alan əmsal:
2
h h
2 1 0,75 0,5
R1 R1
burada σh – daxili təzyiqdən halqavari gərginlik; σh=npdd/2δ, burada dd
– borunun daxili diametridir, sm.
Düzxətli və ellastik-əyilmiş sahələr üçün uzununa ox üzrə
gərginlik aşağıdakı düsturla müəyyən olunur:
n p dd
uN 0,25 E t
burada α – xətti genişlənmə əmsalıdır, 1,2∙10-5 bərabərdir; E – metalın
ellastiklik modulu, MPa; Δt – hesabi temperatur düşgüsü, 0C.

Magistral qaz kəmərləri ilə nəql olunan qazın

əsas parametrlərinin hesabatı
820mm qədər diametri olan qaz kəmərləri üçün qazın orta
temperaturu Djoul-Tomson effektini nəzərə alınmadan təyin olunur:
t t
torta t s i s 1 e L
L
1020mm və ondan yüksək diametri olan qaz kəmərləri üçün qazın
orta temperaturu Djoul-Tomson effektini nəzərə almaqla təyin olunur:

67
 ti t s L Di p12 p22 1 L
torta ts 1 e 1 1 e
L 2 porta L L

62,6 k d x
qg c p 10 6
burada ts – qaz kəmərinin xəndəyə qoyulduğu dərinlikdə süxurların
temperaturu, 0C; ti – hesabat aparılan qaz kəmərinin başlanğıcında
qazın temperaturu, 0C; L – hesabat aparılan sahənin uzunluğu, km;
e – natural loqarifmin özülü (e=2,718); cp – qazın xüsusi istilik tutumu,
kkal/kq∙0C; Di – hesabat aparılan qaz kəməri üçün Djoul-Tomson
əmsalının orta göstəricisi (qrafik üzrə təyin olunur); k - istiliyin qazdan
süxurlara keçməsi əmsalı, kkal/m2∙saat∙0C; dx – qaz kəmərinin xarici
diametri, mm; qg – qaz kəmərinin gündəlik buraxıcılıq qabiliyyəti,
mln.m3; p1 - qaz kəmərinin başlanğıcında qazın təzyiqi, MPa; p2 - qaz
kəmərinin sonunda qazın təzyiqi, MPa.
İstiliyin qazdan süxurlara keçməsi əmsalının təqribi göstəriciləri,
quru qum üçün 1 kkal/m2∙saat∙0C, çox nəmli qum üçün
3 kkal/m2∙saat∙0C, nəmli gil üçün 1,35 kkal/m2∙saat∙0C qəbul oluna
bilər.
Qaz kəməri boyunca süxurların xarakteri və nəmliyi barədə dəqiq
məlumatlar olmadıqda, istiliyin qazdan süxurlara keçməsi əmsalının
orta göstəricisi 1,5 kkal/m2∙saat∙0C qəbul oluna bilər.
Qaz kəmərində orta təzyiq:
2 p22
porta p1
3 p1 p2
Aparılmış elmi tədqiqatların nəticəsinə əsasən böyük
məhsuldarlığı olan magistral qaz kəmərlərində orta təzyiq aşağıdakı
sadələşmiş düsturla təyin oluna bilər:
p1 p 2
porta
2
Bu düsturla hesabatda xəta 1,5%-dən yüksək deyil.
Hesabat aparılan qaz kəməri üçün Djoul-Tomson əmsalı qrafik
üzrə təyin oluna bilər.

68
 Qaz kəmərində qazın sürəti aşağıdakı düsturla təyin olunur:
QT
293 pF
burada Q – qazın sərfi (200C-də və 760 mm.civə sütununda), m3/san;
p – qazın təzyiqi, kqq/m2; F – borunun en kəsiyi, m2; T – qazın
temperaturu, 0K.
Keçid və kvadratik rejim qk arasında sərhəd aşağıdakıdan asılı
olaraq təyin olunur:
qk=0,4∙d2,5∙(μ/Δ)

burada μ – qazın dinamik özlülüyü (qazın tərkibindən asılı olaraq

müəyyən olunur), Pa∙s; Δ – qazın havaya nisbətən sıxlığı (Δ=ρq/1,293,
burada ρq - kq/m3-la qazın sıxlığı, 1,293 – havanın sıxlığı), d – qaz
kəmərinin daxili diametri, mm.
qgün>qk olduqda kvadratik rejimdir, qgün<qk olduqda keçid
rejimidir.
Keçid rejimində qazın sürtülməsi zamanı hidravlik müqavimət
əmsalı aşağıdakı düsturla müəyyən olunur:
λ=1,05∙λs/E2

69
burada 1,05 – xətti kranlarda müqaviməti nəzərə alan əmsal;
E – səmərəlilik əmsalı (qaz kəmərinin mütəmadi borudaxili
təmizlənməsi zamanı E=0,95; borudaxili təmizlənmə olmadıqda
E=0,92).
o, 2
158 2K
s 0,067
Re dd
burada Re – Reynolds əmsalıdır: Re=1,81∙103(qgün∙Δ/d∙μ); K – boruların
daxili səthinin ekvivalent nahamarlığı (yeni borulat üçün K=0,03mm);
μ - qazın dinamik özlülüyü. Bəzi qazların atmosfer təzyiqdə dinamik
özlülüyü (μ ∙106, kq∙san/m2) aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.

Temperatur, 0C
Qaz
0 20
Etan 0,877 0,939
Propan 0,765 0,816
Butan 0,695 0,754
Pentan 0,636 0,632
Hava 1,745 1,822
Oksigen 1,940 2,160
Azot 1,710 1,640
Karbon qazı 1,400 1,650

Qaz qarışığının özlülüyü təqribi olaraq aşağıdakı düsturla

müəyyən olunur:
μqar=V1μ1+V2μ2+...+Vnμn
burada μ1, μ2, μn – qaz qarışığına daxil olan qazların ayrı-ayrılıqda
özlülüyü; V1, V2, Vn - həcmin vahidində olan qazların miqdarı.
Kompressor stansiyaları arasında məsafə:
kvadratik rejim üçün
(1,67 10 6 Ed 2,6 )2 p12 p22
l
Torta zorta qg2
keçid rejimi üçün
(0,332 10 6 Ed 2,5 ) 2 p12 p22
l
Torta zorta qg2
Tərkibində 90%-dən az olmayaraq metan olan təbii qazlar üçün
rejim zonaları aşağıdakı qrafik üzrə təyin oluna bilər.

70
 Nomoqram üzrə magistral qaz kəmərinin təqribi olaraq müxtəlif
hidravliki hesablamalarını aparmaq mümkündür: qaz kəmərlərinin
buraxıcılıq qabiliyyətinin, qaz kəmərinin başlanğıcında və sonunda
qazın təzyiqinin, kəmərin diametrinin, hidravliki müqavimət əmsalının
və s. təyin olunması.
Məsələn 800mm diametrli, 115 km uzunluğunda, başlanğıc
təzyiqi
Pbaş.=55 kqq/sm2, son təzyiqi Pson=35 kqq/sm2 olan magistral qaz
kəmərinin buraxıcılıq qabiliyyətini təyin etmək tələb olunur.
Yuxarıdakı nomoqramda oxla hesablanmanın gedişatı göstərilmişdir:
Pson(35kqq/sm2)→Pbaş.(55kqq/sm2)→L(115km)→Q=18,45mln.m3/gün.
KS arası hesablanmış məsafələri bildikdə, onların sayı təyin
olunur: no=L/l.
Stansiyaların hesablanmış sayı (lazım olduqda) tam rəqəmə qədər
yuvarlaşdırılır və KS arası faktiki məsafə lf təyin olunur: lf=L/n.
Magistral qaz kəmərinin üzərində təmir-bərpa işlərinin aparılması
üçün qazın atmosferə buraxılması ilə xəttin boşaldılmasına ehtiyac
yaranır. Bir çox hallarda qazın xətdən boşaldılması prosesi uzun zaman
tələb edir. Bu səbəbdən işlərin planlaşdırılması üçün əvvəlcədən
aşağıdakı nomoqram üzrə qazın xətdən boşaldılmasına sərf olunacaq
vaxtı təyin etmək mümkündür.

71
 L, km

Pbaş.=55 kqq/sm2

72
500

Pson, kq/sm2

Q. mln.m3/gün Diametr, mm
 Nomoqramda aşağıdakı şərti işarələr qəbul olunmuşdur: - qaz
kəmərinin daxili diametrinin şam borusunun daxili diametrinə nisbəti;
m – şam borusunun üzərindəki kranın keçid diametrinin şam
borusunun en kəsiyinə nisbəti.
Nomoqram m=0,4 və m=0,6 kəmiyyətləri üçün hazılandığını
nəzərə alaraq, digər m kəmiyyətləri üçün qazın xətdən boşaldılmasına
sərf olunacaq vaxtı aşağıdakı düsturla təyin etmək mümkündür:

burada τ - m=0,4 kəmiyyəti üçün qazın xətdən boşaldılmasına sərf

olunacaq vaxtdır.
Sahənin
uzunluğu, km
Qaz kəmərində təzyiq p, kqq/sm2

Vaxt t, dəqiqə

Kran, m=0,4 Kran, m=0,6

Məsələn, =5, m=0,4 kəmiyyətlərində 6 km uzunluğunda qaz

kəmərindən 50 kqq/sm2 təziqdə olan qazın xətdən boşaldılmasına sərf
olunacaq vaxtı təyin etmək tələb olunur. Tünd xətt və oxla nomoqram
üzrə hesabatın aparılması qaydası göstərilmişdir. Qazın xətdən
boşaldılmasına sərf olunacaq vaxt orta hesabla 2 saat təşkil edəcək
(120 dəqiqə).

73
 Mаgistrаl qаz kəmərləri üzərində qurаşdırılmаsı
vаcib оlаn qаz qurğulаrı
Təsnifаtı və təyinаtındаn аsılı оlаrаq mаgistrаl qаz kəmərləri
üzərində хətti bаğlаyıcı qurğulаr, ölçü qоvşаqlаrı, kоmprеssоr
stаnsiyаlаrı, qаz-pаylаyıcı stаnsiyаlаr, yеrаltı qаz аnbаrlаrı, polad qaz
kəmərlərinin kоrrоziyаdаn mühafizə еdilməsi üçün kаtоd stаnsiyаlаrı,
drеnаj qurğulаrı və rаbitə sistеmi inşа еdilir. Mаgistrаl qаz
kəmərlərinin uzunluğu bоyu, kəmər üzərindəki qurğulаrın təsnifаtındаn
аsılı оlаrаq mühаfizə zоlаqlаrının gözlənilməsi mütləq vаcibdir.

Mаgistrаl qаz kəmərlərinin mühafizə zonası

“Qaz təchizatında mühafizə zonaları və təhlükəsizlik tədbirləri
Qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası
Nazirlər Kabinetinin 21 iyun 1999-cu il, 103 saylı Qərarına əsasən
boru kəmərlərinin, çəkilmə tərzindən asılı olmayaraq, istismarına
normal şərait yaratmaq və zədələnmə hallarının qarşısını almaq
məqsədi ilə mühafizə zonası təyin edilir:
– boru kəmərləri xətti boyunca, onun orta oxundan hər tərəfə şərti
xətlərlə
50 m keçən torpaq sahəsi mühafizə zonası üçün ayrılmalıdır.
Kənd təsərrüfatı üçün yararlı olan torpaq sahələrindən keçən, boru
kəmərləri xətti boyunca onun orta oxundan hər tərəfə şərti xətlərlə
25 metrdən keçən torpaq sahəsi mühafizə zonası üçün
ayrılmalıdır;
– çoxlu sayda qarışıq boru kəmərləri boyunca, kənar kəmərlərin
orta oxundan hər tərəfə, şərti xətlərlə 50 metrdən keçən torpaq
sahəsi mühafizə zonası üçün ayrılmalıdır;
– kənd təsərrüfatı üçün ayrılmış torpaq sahələrindən keçən çoxsaylı
qarışıq boru kəmərləri xətti boyunca, onun kənar kəmərinin orta
oxundan hər tərəfə, şərti xətlərlə 25 metrdən keçən torpaq sahəsi
mühafizə zonası üçün ayrılmalıdır;
– boru kəmərlərinin sualtı keçidləri xətti boyunca su səthindən onun
dibinə qədər olan məkanda, paralel müstəvilər arasında, kənar
xəttin orta oxundan hər tərəfə 100 m mühafizə zonası ayrılır;
– kondensatın saxlanması, qazdan ayrılması üçün tutumların, neft
və neft məhsullarının, kondensatlarının, sıxılmış qarışıqların qəza
vəziyyətində axıdılması üçün torpaq anbarlarının əhatəsində
74
 göstərilən obyektlərin ərazisinin sərhədlərindən hər tərəfə 50 m
olmaqla qapalı xətlə hüdudlanmış torpaq sahəsi şəklində
olmalıdır;
– baş və aralıq sorulub vurulma və doldurma nasos stansiyalarının,
çən parklarının, kompressor və qazpaylayıcı stansiyaların, qaz
məsrəflərinin ölçüldüyü qovşaqların, doldurma və qəbuletmə
körpülərinin, yeraltı qazsaxlama stansiyalarının neft və neft
məhsullarının qızdırılması məntəqələrinin əhatəsində göstərilən
obyektlərin sərhədlərindən hər tərəfə 100 m olmaqla qapalı xətlə
hüdudlanmış torpaq sahəsi şəklində olmalıdır.
Boru kəmərlərinin mühafizə zonalarına daxil olan torpaq sahələri,
torpaq istifadəçilərindən, mülkiyyətçilərindən və icarəçilərindən
alınmır, Qaydaların tələblərinə məcburi əməl edilməklə, kənd
təsərrüfatı və s. işlər üçün istifadə edilir. Boru kəmərlərinin mühafizə
zonalarında, kənd təsərrüfatı tarla işlərinin suvarma və yığım işlərinin
başlanması haqqında, torpaq istifadəçiləri mülkiyyətçilər və icarəçilər
tərəfindən, boru kəmərlərini istismar edən hüquqi şəxslər əvvəlcədən
məlumatlandırılmalıdırlar. Boru kəmərlərinin mühafizə zonalarında,
onu istismar edən hüquqi və fiziki şəxslər Dövlət Neft Şirkəti və onun
yerli orqanlarının yazılı razılığı olmadan aşağıda göstərilən işlərin
aparılması qadağandır:
a) hər hansı tikinti və ya quraşdırma işləri;
b) bütün növ kol və ağacların basdırılması, yem məhsullarının,
gübrə və materialların yığılması, ot və samanların taya vurulması,
heyvan saxlamaq, balıq yetişdirmək üçün yerlərin ayrılması, balıq
və su heyvanlarını tutmaq, bitkiləri yığmaq, buz sındırılması və
yığılması;
c) boru kəmərlərinin üstündən və yanından keçidlərin
düzəldilməsi, avtomobil və digər nəqliyyat vasitələri, traktor və
mexanizmlər üçün dayanacaqların təşkili, kollektiv bağ və bostan
salınması;
ç) torpaq meliorasiya işlərinin aparılması, suvarma və qurutma
sistemlərinin quraşdırılması;
d) hər növ dağ, quraşdırma, partlayış və torpaq səthinin
düzləndirmə işləri;
e) quyuların quraşdırılması, şurf açılması və yerin təkindən
nümunə götürülməsi məqsədi ilə geoloji-seysmik, geodeziya və
başqa axtarış işləri.
75
 Boru kəmərlərinin mühafizə zonasında iş aparılmasına yazılı
şəkildə icazə almış hüquqi və fiziki şəxslər, boru kəmərlərinin
mühafizəsini təmin edən şərtlərə əməl etməyə borcludurlar. Boru
kəmərlərinin mühafizə zonasında iş aparılması şərtləri magistral boru
kəmərlərini istismar edən Dövlət Neft Şirkətinin yerli orqanları
tərəfindən təyin edilir və müvafiq icra hakimiyyəti və Fövqəladə Hallar
Nazirliyi orqanları ilə razılaşdırıldıqdan sonra həyata keçirilir.
Boru kəmərlərinin texniki vəziyyəti ilə əlaqədar, baş verə biləcək
qəzaların qarşısını almaq üçün, təmir işlərinin aparılması tələb
olunduğu halda, boru kəmərlərini istismar edən hüquqi şəxslər, Dövlət
Neft Şirkəti, onun yerli orqanları tərəfindən, torpaq istifadəçilərinə,
mülkiyyətçilərinə və icarəçilərinə əvvəlcədən bildirməklə, magistral
boru kəmərlərinin layihələndirilməsi qaydaları və tikinti normalarında
verilmiş boru kəmərlərinin mərkəzi oxundan şəhər və digər yaşayış
məntəqələrinə qədər olan ərazilərdə müvəqqəti olaraq (təmirin sonuna
qədər), minimal məsafələrlə məhdudlaşdırılmasına ixtiyar verilir.
Çoxsaylı qarışıq boru kəmərlərində göstərilən məsafə kənar boru
kəmərlərinin orta xəttindən təyin edilir. Boru kəmərlərinin mühafizə
zonalarında onların normal istismarını pozan və yaxud boru
kəmərlərinin zədələnməsinə gətirib çıxara bilən bütün növ işlərin
görülməsinə yol verilmir, o cümlədən:
– nəzarət ölçü məntəqələrinin, göstərici və sınaq nişanlarının
yerlərinin dəyişdirilməsi, üstlərinin örtülməsi və sındırılması;
– xidmət olunmayan gücləndirici rabitə kabelləri məntəqələri
qapaqlarının, doqqazlarının və qapılarının armatur xətti qovşağı
çəpərinin, katod və drenaj mühafizəsi stansiyasının, xətti və baxış
quyularının, başqa xətti qurğuların açılması, kranların və
siyirtmələrin açılıb bağlanması, rabitə, elektrik təchizatı və
telemexanika vasitələrinin açılması və bağlanması;
– hər cür zibilxanaların yaradılması, turşu məhlulunun, duzların və
qələvilərin tökülməsi
– boru kəmərlərini dağılmalardan qoruyan, sahilbərkitmə
tikintilərinin, su buraxıcı qurğularının, torpaq və başqa tikililərin
(qurğuların) və ona bitişik olan sahənin dağıdılması;
– lövbərin salınması, salınmış lövbərlərlə, zəncirlərlə, dərinlik
ölçənlərlə, balıq toru və trallarla keçmək, dərinləşdirmə və
torpaqqazma işləri aparmaq;

76
 – od yandırmaq və hər hansı açıq və bağlı od mənbələri
yerləşdirmək.

Bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin аyrı-аyrı sаhələrində qаzın təzyiqini
аzаltmаq və nəqlini dаyаndırmаq üçün kəmər üzərində bаğlаyıcı
аvаdаnlıqlаr qurаşdırılır. Bu bаğlаyıcılаr kəmərdən аyrılаn qоllаrdа
tətbiq оlunurlаr. Bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr əsаsən аsаn tаm аçılıb
bаğlаnmаlı, özlərindən sоnrа kipliyi təmin еtməli və istismаrda еtibаrlı
оlmаlıdırlar. Bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr əl ilə idаrə оlunаn, pnеvmаtik,
еlеktrik intiqаllı, uzаqdаn idаrə оlunаn kimi hаzırlаnırlаr. Bаğlаyıcı
аvаdаnlığın qurаşdırılmаsındа аşаğıdа göstərilən tələblərin ödənilməsi
nəzərdə tutulmаlıdır:
1. Kəmər bоyu istiqаmətində orta hesabla 25 km-dən bir;
2. Təbii qаzın QPS-lərə giriş və çıхış yеrlərində;
3. Kоllеktоrа və sеpаrаtоrа giriş və çıхış yеrlərində;
4. Mаgistrаl qаz kəmərlərinin təsnifаtındаn аsılı оlmаyаrаq dəmir
yоllаrı və аvtоmаgistrallarla kəsişdiyi yеrlərdə.
Su mаnеələri, su аltı kеçən qаz kəmərləri üzərində hər iki sаhildə,
еni 15 m-dən аz оlаn su mаnеələri kеçidlərində bаğlаyıcı аvаdаnlığın
qurаşdırılmаsı vаcib dеyildir. Bаğlаyıcı qurğulаr qurаşdırıldıqdаn
əvvəl kipliyə sınаqdаn kеçirilməlidir. Sınаq müddəti ərzində krаnın və
siyirtmənin araqat mаtеriаllаrının, kipləyici qurğuların vəziyyəti
diqqətlə yохlаnılmаlıdır.

Əl ilə idarə olunan kürəvi kran Pnevmohidro idarə etmə ilə

olan kürəvi kran
Bаğlаyıcı avadanlıqlar kəmər üzərinə qаynаq və yа flаns
birləşmələri ilə qurаşdırılır.
77
 Qаz kоmprеssоr stаnsiyаlаrı barədə ümumi məlumat
Mаgistrаl qаz kəmərlərində lаyihədə nəzərdə tutulаn işçi təzyiq
həddinə qədər sıхmаq üçün kоmprеssоr stаnsiyаsı inşа еdilir. Əgər qаz
uzаq məsаfələrə nəql еdilirsə, оnu növbəti qаz kоmprеssоr
stаnsiyаsınа, yеrаltı qаzsахlаmа аnbаrınа ötürmək üçün kоmprеssоr
stаnsiyаsı tətbiq оlunur.
Qаz kоmprеssоr stаnsiyаlаrı еlеktrik ötürücülü, pоrşеnli,
kоmprеssоrlu, mərkəzdən qаçmа qüvvəli və qаz turbinli оlmаqlа
istеhsаl оlunurlаr. Ötürücülü kоmprеssоr stаnsiyаlаrı qаz
turbinlərindən ötürücülərin tipinə və quruluşunа görə fərqlənirlər.
Mərkəzdən qаçmа qüvvəli bаsmа kompressorları qаzın sıхılmа
gücünü аrtırmаq üçün аrdıcıl оlаrаq 2-3 аqrеqаt qrupu şəklində
işləyirlər. Аqrеqаtlаrın sаyı qаz kəmərinin qаz burахmа imkаnınа və
hеsаbı yükləmə təzyiqinə görə müəyyənləşdirilir. Kompressorların
ötürücülərinin tipi yеrli şərаit nəzərə аlınmаqlа sеçilməlidir. Bеlə ki,
sənаyе rаyоnlаrı ərаzilərində ucuz və əlvеrişli еlеktrik еnеrjisi sistеmi
оlduqdа, еlеktrik ötürücülərindən istifаdə оlunur. Uzаq və əlvеrişsiz
şərаitlərdə qаz turbinli ötürücülərin tətbiqi dаhа yахşı оlаr. Bundаn
əlаvə, qаz turbinli kоmprеssоr stаnsiyаlаrındа əsаs еnеrji təchizаtı kimi
təbii qаzdаn istifаdə оlunmаsı və bunun qаz təsərrüfаtının öz dахili
imkаnlаrı ilə təmin оlunmаsı nəql оlunаn təbii qаzın mаyа dəyərinin
аrtmаsınа təsir еtmir. Hаzırdа müаsir tехnоlоgiyа əsаsındа qurulmuş
yüksək sıхmа imkаnlı qаz turbinli kоmprеssоr stаnsiyаlаrı gеniş tətbiq
оlunur.
Respublikada qazın nəqli sistemində aşağıdakı kompressor
stansiyaları (KS) mövcuddur:
1. Hacıqabul KS. 1986-cı ildə istismara verilmişdir. KS-nin
ümumi gücü 32000 kVt, maksimal məhsuldarlığı 80 mln.
m3/sutkada, giriş təzyiqi 45 atm, maksimal çıxış təzyiqi 56 atm
təşkil edir. KS-də elektrik mühərrikli mərkəzdənqaçan sıxıcı ilə
qaz-ötürücü aqreqatlar quraşdırılmışdır.
2. Şirvanovka KS. 1985-ci ildə istismara verilmişdir. KS-nin
ümumi gücü 37800 kVt, maksimal məhsuldarlığı
78 mln. m3/sutkada, giriş təzyiqi 38 atm, maksimal çıxış təzyiqi
55 atm təşkil edir. KS-də qaz turbinli mərkəzdənqaçan sıxıcı ilə
qaz-ötürücü aqreqatlar quraşdırılmışdır.
3. Siyəzən KS. 1981-ci ildə istismara verilmişdir. KS-nin ümumi
gücü 37800 kVt, maksimal məhsuldarlığı 60 mln. m3/sutkada,
78
 giriş təzyiqi 38 atm, maksimal çıxış təzyiqi 55 atm təşkil edir.
KS-də qaz turbinli mərkəzdənqaçan sıxıcı ilə qaz-ötürücü
aqreqatlar quraşdırılmışdır.
4. Ağdaş KS. 1986-cı ildə istismara verilmişdir. KS-nin ümumi
gücü 20000 kVt, maksimal məhsuldarlığı 55 mln. m3/sutkada,
giriş təzyiqi 45 atm, maksimal çıxış təzyiqi 56 atm təşkil edir.
KS-də elektrik mühərrikli mərkəzdənqaçan sıxıcı ilə qaz-
ötürücü aqreqatlar quraşdırılmışdır.
5. Astara KS. 1 saylı sex 2005-ci ildə, 2 saylı sex 2011-ci ildə
istismara verilmişdir. KS-nin 1 saylı sexində quraşdırılmış qaz
turbinli mərkəzdənqaçan sıxıcı ilə qaz-ötürücü aqreqatların
ümumi gücü 12600 kVt, maksimal məhsuldarlığı
2 mln.m3/sutkada, giriş təzyiqi 12-15 atm, maksimal çıxış
təzyiqi 55 atm təşkil edir. KS-nin 2 saylı sexində quraşdırılmış
qaz mühərrikli pistonlu kompressorların ümumi gücü
6618 kVt, maksimal məhsuldarlığı 2,94 mln. m3/sutkada, giriş
təzyiqi
14-18 atm, maksimal çıxış təzyiqi 55-76 atm təşkil edir.
6. Qaradağ KS. 2003-cü ildə istismara verilmişdir. KS-nin ümumi
gücü 21000 kVt, maksimal məhsuldarlığı 10 mln. m3/sutkada,
giriş təzyiqi 15 atm, maksimal çıxış təzyiqi 38-45 atm təşkil
edir. KS-də qaz turbinli mərkəzdənqaçan sıxıcı ilə qaz-ötürücü
aqreqatlar quraşdırılmışdır.

Qaz-ötürücü aqreqatların tipi, sayı, işləmə sxeminin təyini

Qaz-ötürücü aqreqtların sayı və gücü qaz kəmərinin
məhsuldarlığından və kompressor stansiyasında sıxılan qazın
təzyiqindən, texniki-iqtisadi hesablamalardan, həmçinin aqreqatın
nominal gücünün pasport (zavod) göstəricilərindən asılı olaraq
müəyyən olunur. Qgün≤12 mln.m3/gün olduqda qazomotor sıxıcı
kompressorların, qgün >12 mln.m3/gün olduqda qaz turbinli yaxud
elektrik mühərrikli qaz sıxıcı kompressorların qurulması
məqsədəuyğundur. Qaz ötürücü aqreqatın tipini seçdikdə hesablamalar
3 variant maşınlar üzrə aparılır. Mərkəzdənqaçan qaz sıxıcı kompressor
istifadə edildikdə hər bir maşın üçün bir və iki pilləli sıxılma üçün
hesablamalar aparılır ki, nəticə etibarilə 6 variant alınır. Qaz ötürücü
aqreqatın o tipini seçirlər ki, aşağıdakı əmsalın ən az göstəricisi alınsın:

79
 2
K X ks 2
1
burada Xks – kompressor stansiyası üzrə gətirilmiş xərclərdir:
Xks=İks+0,12Kks, burada İks – kompressor stansiyası üzrə illik istismar
xərcləridir, min manat; Kks– kompressor stansiyası üzrə kapital
qoyuluşu, min manat; ε – qaz kəmərində qazın sıxılma əmsalıdır.
Qaz kəmərinin buraxıcılıq qabiliyyətini qg və bir aqreqatın
məhsuldarlığını qk bilməklə qaz ötürücü aqreqatların sayını n0 təyin
etmək olar:
n0=qg/qk
Əgər müəyyən olunarsa ki, kəsr ədədi 10%-dən azdır, məsələn
2,05; 2,07; ...; 2,1 onda aqreqatların sayı az tərəfə yuvarlaşdırılır, yəni
2 (əks halda çox tərəfə - 3-ə qədər). Qaz ötürücü aqreqatların sayını
seçərkən haqqında sual ortaya çıxır. Ehtiyyat aqreqatlarının sayı
əsassız artıq olarsa kapital qoyuluşları artır, ehtiyyat aqreqatlarının sayı
əsassız az olarsa qaz ötürücü aqreqatların etibarlığı azalır. Hər bir
konkret halda qaz kəməri sisteminin yüklənməsindən, istifadə olunan
qaz ötürücü aqreqatların etibarlığından, qaz kəmərinin fəaliyyət
rejiminin davamlığından asılı olaraq müstəqil qərar qəbul olunmalıdır.
Quraşdırılmış maşınların sayı Nqur aşağıdakı düsturla təyin oluna
bilər:
Nqur= Niş (2-N2/N1)

burada Niş – işçi maşınların sayı; N1 - qəza dayanmaları Tqd səbəbindən

aqreqatların dayanma vaxtını nəzərə alan əmsal:
N1= 1 - Tqd/Tt

burada N2 – planlı-qabağlayıcı təmirin Tpqt keçirilməsinə sərf olunmuş

vaxtı nəzərə alan əmsal:
N2= 1 - Tpqt/Tt

Tt - qaz ötürücü aqreqatların təqvimi iş dövrü (təmirarası resurs vaxtı

kimi qəbul oluna bilər).
Ehtiyyat aqreqatlarının sayı aşağıdakı düsturla təyin oluna bilər:

Neh= Nqur - Niş

80
 Kompressor stansiyalarının avadanlığının hesabatı
Qaz turbinli kompressor avadanlığının işçi parametrlərini
hesabladıqda aşağıdakılar müəyyən olunur:
verilmiş parametrlərin gətirilmiş göstəriciləri; hesabat elementinin
(tam basqı əmələ gətirən sıxıcı kompressor yaxud tam basqı əmələ
gətirməyən ardıcıl qoşulmuş sıxıcı kompressorlar) gətirilmiş
xarakteristikalarında KS-in işçi nöqtələri; gətirilmiş xarakteristikalarda
KS-in işçi nöqtələrinin koordinatları üzrə axtarılan parametrlərin
gətirilmiş göstəriciləri; axtarılan parametrlərin həqiqi göstəriciləri.
Gətirilmiş xarakteristikalar aşağıdakıları nəzərə almağa imkan
verir: sıxıcı kompressorun girişində qazın həqiqi parametrlərinin (Z, R,
Tgiriş) gətirilmiş parametrlərdən (Zg, Rg, Tg) kənarlaşması; sıxıcı
kompressorun fırlanmasının faktiki tezliyinin n onun nominal
tezliyindən kənarlaşması nn.

Sxem №1 Sxem №2 Sxem №3 Sxem №4

Aqreqatların qoşulması sxemi

Qaz turbin ötürücülü KS-in işçi parametrlərinin hesablanması

zamanı aşağıdakılar müəyyən olunmalıdır.
1. Qaz sabiti (J/(kq∙K)): R=288/Δ, burada 288 – havanın qaz
sabitidir.
2. Qazın sıxılma əmsalı Z.
3. Standart şəraitdə (p=0,1033MPa, T=293K) qazın xüsusi çəkisi
(N/m3): γ=1,206∙Δ, burada 1,206 – standart şəraitdə havanın
xüsusi çəkisi.
4. Sovurmada qazın xüsusi çəkisi: γ=psov/(Z∙R∙T), burada psov və
T - sovurmada qazın müvafiq olaraq təzyiq və temperaturunun
absolyut göstəriciləri.
5. Sıxıcı kompressorlar qrupunun məhsuldarlığı (mln.m3/gün):
qk=qKS/m, burada qKS – birtipli qaz-ötürücü aqreqatlarla təmin
olunmuş KS-nin məhsuldarlığı, m – paralel işləyən maşınların
sayı.

81
6. Birinci dərəcəli sıxıcı kompressorların həcmi məhsuldarlığı
(m3/dəqiqə): q=qk∙γn/(1440∙γ).
7. Gətirilmiş həcmi məhsuldarlıq (m3/dəqiqə): [q]g=(nn/n)q,
burada nn – sıxıcı kompressorun rotorunun fırlanmasının nominal
tezliyi, n – faktiki fırlanma tezliyi.
8. Gətirilmiş fırlanma tezliyi:

n n z g RgTg
nn g
nn zRT
burada zg, Rg, Tg – sıxıcı kompressorun xarakteristikası üzrə
müəyyən edilən qazın parametrləri.
9. Sıxıcı kompressorun xarakteristikası üzrə müəyyən edilən
sıxılma əmsalı.
10. Sıxıcı kompressorun xarakteristikası üzrə qəbul edilmiş [Qi]g
və [n/nn]g göstəriciləri əsasında tapılmış gətirilmiş nisbi güc
[Ni/γn]g.
11. Sıxıcı kompressorun istifadə etdiyi daxili güc (kVt):

Ni=[Ni/γn]g∙γ∙(n/nn)g3.
12. Ötürücünün muftasında güc (kVt): N=Ni+Nmex, burada Nmex –
mexaniki itkilər.
13. Sıxıcı kompressorun çıxışında qazın temperaturu (K):
r 1
Tsk Tgir r

burada Tgir - sıxıcı kompressorun girişində qazın temperaturu,

r – qazın politropunun göstəricisi, 1,3÷1,31 bərabərdir.
14. Sıxıcı kompressorun çıxışında qazın təzyiqi: Psk=Pgir∙ε,
burada Pgir - sıxıcı kompressorun girişində qazın təzyiqi.
15. Pompajsız iş şəraiti q/qmin>1,1, burada qmin – rotorun
fırlanmasının gətirilmiş nisbi tezliyi üçün minimal məhsuldarlıq.
16. Mərkəzdənqaçan sıxıcı kompressor üçün qaz turbin
qurğusunun gücünü aşağıdakı düsturla müəyyən edirlər:
t3 t30 pa
Nep Nen K Ne 1 kt
t3 273 0,1033

82
burada Nen- qaz turbin qurğusunun nominal gücü; KNe - qaz turbin
qurğusunun texniki vəziyyətinin əmsalı; Kt – atmosfer havasının
təsirini nəzərə alan əmsal; t3 - qaz turbin qurğusunun girişində havanın
temperaturu; t30 - qaz turbin qurğusunun girişində havanın nominal
temperaturu; pa - dəniz səviyyəsindən yuxarı hündürlükdən H asılı
olaraq atmosfer havasının təzyiqi:
H, m pa, MPa H, m pa, MPa
0 0,1033 1750 0,0836
250 0,1002 2000 0,081
500 0,0973 2250 0,0783
750 0,0945 2500 0,0757
1000 0,0916 2750 0,073
1250 0,089 3000 0,074
1500 0,0863

Qaz turbin qurğusunun girişində havanın temperaturu (0C):

t3=ta+δt+δi+δss
burada ta – atmosfer havasının hesablanmış temperaturu (iqlim sorğu
kitabı üzrə müəyyən olunur); δt - iqlim göstəricilərinin dəyişkənliyinə
təshih (orta aylıq temperatur üçün δt =2,50C, sezon üçün δt=1,50C);
δi - qaz turbin qurğusunun girişində havanın yerli isidilməsinə təshih,
2,50C bərabərdir; δss – yay vaxtı su soyuducusunun işlədiyi zaman
nəzərə alınan təshih, 6÷100C bərabərdir.
Mərkəzdənqaçan sıxıcı kompressor üçün qaz turbin qurğusunun
gücü (Ne) 1,2Nen artıq olmamalı, göstərici artıq olduqda Ne=1,2Nen.

Kompressor stansiyasında yanacaq qazı sərfinin hesablanması

Qaz turbin mühərrikləri bərk, maye və qaz halında olan yanacaqla
işləyə bilər. Ən geniş qaz yanacağı istifadə olunur. Qaz, turbin
mühərriklərinin istismarını və yanacağın yanmasını asanlaşdırır. Qaz
turbinlərində, yanma reaksiyasının təmin olunması və yanma
məhsullarının tələb olunan temperatura qədər soyudulması üçün böyük
həcmdə hava sərf olunur. Havanın nəzəri sərfi aşağıdakı düsturla təyin
oluna bilər:

L0=Qai /2,9; Q0= Qai /3,75

83
burada L0, Q0 – müvafiq olaraq çəki (kq/kq) və həcm (m3/kq)
ölçüsündə havanın nəzəri sərfi; Qai - 1 kq işçi yanacağın aşağı yanma
istiliyi.
Yanacaq qazının sərfi (min m3):
Ne t3 273 pa
q yq q nyq Kt 0,75 0,25
N en t30 273 0,1033
burada Ne – kompressor stansiyasının parametrlərinin hesablanması
nəticəsində alınmış qaz turbin qurğusunun gücü; Nen – qaz turbin
qurğusunun nominal gücü; Qn – 293 0K temperaturda və 0,1013 MPa
təzyiqdə yanacaq qazının aşağı yanma istiliyi; q nyq - yanacaq qazının
nominal sərfi (min m3/saat):
860 N en
q nyq n 3
e Qn 10
burada ηen – nominal faydalı iş əmsalı (pasport göstəriciləri üzrə
müəyyən olunur).
Qazomotor kompressorları üçün yanacaq qazının sərfi:
N e qe
q yq Ki
Qn 10 3
burada Ki- qaz ötürücü aqreqatların işə buraxılması və dayanması
zamanı qaz itkisini nəzərə alan əmsal, 1,05 bərabərdir; qe – istiliyin
xüsusi səmərəli sərfi (nomoqramma üzrə təyin olunur).

Kompressor stansiyasında qaz-ötürücü aqreqatların işə düşməsi

və dayanması zamanı qaz sərfinin hesablanması

Kompressor stansiyasında qaz-ötürücü aqreqatların işə düşməsi

və dayanması zamanı qaz sərfi aşağıdakı düsturla hesablanır:

burada Vgir., Vçıx. - qaz-ötürücü aqreqatların dayanması zamanı,

aqreqatların müvafiq olaraq giriş və çıxışında qaz kəməri sahələrinin
həndəsi həcmi, m3; Pgir., Pçıx. - qaz-ötürücü aqreqatların müvafiq
olaraq giriş və çıxışında qazın təzyiqi, MPa; zçıx., zgir. - qaz-ötürücü
aqreqatların müvafiq olaraq giriş və çıxışında qazın sıxılması dərəcəsi.
Ümumiləşmiş düstur aşağıdakı kimidir:

84
burada Qi-d - qaz-ötürücü aqreqatların bir dəfə işə düşməsi-dayanması
üçün sərf olunan qaz, m3; τi - bir il yaxud rüb ərzində qaz-ötürücü
aqreqatların işə düşməsi-dayanması üçün sərf olunan saat sayı; n - qaz-
ötürücü aqreqatların sayı.

Yеrаltı qаz sахlаmа аnbаrlаrı

Yеrаltı qаz аnbаrlаrı mаgistrаl qаz kəmərlərinin kоmplеksinə аid
еdilməklə əsаsən təbii qаz istеhlаkçılаrının zirvə gərginliyində fаsiləsiz
qаzlа təmin еdilməsi ilə tənzimlənir. Bu əsаsən qаz istеhlаkçılаrının
qış-yаy mövsümündən аsılı оlаrаq qаzdаn istifаdənin qеyri
bərаbərliyini tənzimləyir.

1 – Anbardan qazın götürülməsi üçün

quyu;
2 – İstehlakçılara qazın verilməsi
üçün qaz kəməri;
3 – Magistral qaz kəməri;
4 – Kompressor stansiyası;
5 – Laya suyun vurulması üçün nasos;
6 – Suyun götürülməsi üçüm hovuz;
7 – Anbara qazın vurulması üçün
quyu;
8 – Sızan qazın yığılması üçün quyu;
9 – Laya suyun vurulması üçün quyu;
10 – Əhəng;
11 – Qumdaşı;
12 – Əhəng;
13, 14 - Gil çöküntüləri;
15 - Məsaməli qumdaşı;
16 – Gil çöküntüləri.

Yeraltı qaz anbarının sxemi

Qazdan istifadə edən elеktrik stаnsiyаlаrının, bir sırа iri sənаyе

müəssisələrinin işində tехniki səbəblər üzündən dаyаnmаlаr və bu
sаhələrə təbii qаzın nəqlində fаsilələr olduqda, təchiz olunan qаzın
həcmi kəskin аzаldıqda tехnоlоji rеjimə uyğun olaraq fаsiləsiz və
еtibаrlı qаz təchizаtının təmin olunmasında yеrаltı qаz аnbаrlаrının rolu
əhəmiyyətlidir. Хüsusilə qеyd еtmək lаzımdır ki, yеrаltı qаz аnbаrlаrı
еnеrji təhlükəsizliyinin təminаtındа хüsusi imkаnlаrа mаlikdir. Yеrаltı
85
qаzsахlаmа аnbаrlаrı üçün ən əlvеrişlisi vaxtı ilə istismаrdа оlub
sonralar tükənmiş nеft, qаz, su yаtаqlаrı оlаn lаylаr və yеrаltı
məsаməli, su sахlаyаn qüvvə şəkilli lаy təbəqələridir. Qеyd еtmək
lаzımdır ki, dünyа təcürbəsində yаtаqlаrın istismаrındа duz
yataqlarından da istifadə olunur. Quyunun dərinliyindən аsılı оlаrаq
lаyа 10-15 MPа təzyiq həddinə qədər qаz vurmаq оlаr. Аzərbаycаn
Rеspublikаsının ən iri sənаyе şəhərləri оlаn Bаkı, Şirvаn, Səlyаn,
Gəncə və Sumqаyıt şəhərləri ətrаfındа yüzlərlə işlənmiş köhnə nеft,
qаz, su lаylаrı оlаn quyulаr vаr. Bunlаrdаn Qаlmаz və Qаrаdаğ qаz
yаtаqlаrı əsаsındа 1976-ci ildə Qаlmаzdа, ikinci növbədə Qаrаdаğ
rаyоnundа 1986-ci ildə yеrаltı qаzsaxlama аnbаrları (YQSА) inşа
еdilmişdir. 2009-2011-ci illərdə həmin anbarların yenidən qurulması
işləri aparılmışdır.
Qаlmаz YQSA-dа sınaq-sənаyе qаz vurmа prоsеsi 1976-cı ildə
bаşlаnılmışdır. Həmin ildə lаylаrа 530 mln.m3 həcmində təbii qаz
vurulmuş və lаy təzyiqi 4 MPа-dаn 11 MPа həddinədək qаldırılmışdır.
4 il ərzində аnbаr əsаsən dоldurulmuş və bundаn sоnrа hər il аnbаrа
830-900 mln.m3 həcmində qаz vurulub götürülmüşdür. Qаlmаz
YQSА-dа sıхıcı kоmprеssоr stаnsiyаsının iki sехində 10 QKN/55-125
tipli 16 аqrеqаt qurаşdırılmışdır. Lаkin hələlik оnlаrdаn 8 аqrеqаt
işləyir. Yахın gələcəkdə lаyihəyə görə burаdа mоdifikаsiyаlı yüksək
gücə mаlik оlаn kоmprеssоr stаnsiyаsı qurаşdırılаcаqdır.
Qаrаdаğ yаtаğındа ilkin qаz vurmа prоsеsi 1986-cı ildə
bаşlаnılmışdır. Burаdа аnbаrın birinci növbəsinin burахılış оbyеkti
kimi iki pilləli 5 ədəd 10 QKN140-150 tipli аqrеqаtlаrdаn ibаrət
kоmprеssоr stаnsiyаsı qurаşdırılmışdır. Birinci növbədə аnbаrа
570 mln.m3 təbii qаz vurulmuşdur.
Yеrаltı qаz sахlаmа аnbаrlаrı tехnоlоji аvаdаnlıqlаrdаn və
təsərrüfаt sаhələrindən ibаrətdir.
− mаgistrаl qаz kəmərlərindən yеrаltı qаz аnbаrlаrınа və əksinə
аyırmаlаr;
− qаzı təmizləmək və qurutmаq üçün tətbiq оlunаn аvаdаnlıqlаr;
− kоmprеssоr təsərrüfаtı;
− quyunun yеr аltı və yеr üstü аvаdаnlıqlаrı;
− nəzаrət ölçü cihаzlаrı (yаylı mаnоmеtr, sərf ölçü qоvşаğı və s.);
− qаz tənzimləyici və qоruyucu qаpаqlаr.
Yеrаltı qаz sахlаmа аnbаrlаrının həcmcə böyük və istеhlаkçıyа
yахın оlmаsı оnun iqtisаdi əhəmiyyətini də аrtırır. Yеrаltı qаz
86
аnbаrlаrının istеhlаkçılаrа qədər оlаn məsаfəsindən, оnun fiziki-
həndəsi pаrаmеtrlərindən, istismаrınа qоyulаn ilkin kаpitаl
qоyuluşundаn аsılı оlаrаq оnа vurulаn qаzın 1000 m3 həcmi miqdаrının
mаyа dəyəri аyrı-аyrı аnbаrlаr üçün müхtəlifdir. Qаz təsərrüfаtındа qаz
nəqli üzrə fаsiləsiz, еtibаrlı və sаbit iş rеjiminin yаrаdılmаsındа yеrаltı
qаz sахlаmа аnbаrlаrının rоlu əvəzsizdir. Məhz bu səbəbdən dünyаdа
Аmеrikа Birləşmiş Ştаtlаrında, Kаnаdаda, Frаnsаda, Rusiyа
Fеdеrаsiyаsında yеrаltı qаz sахlаmа аnbаrlаrı inşа еdilib və hаzırdа
istismаr еdilir.

Qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаr

Qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаr (QPS) və qаz tənzimləyici məntəqələr
(QTM) təbii qаzı məişət və kоmmunаl-sənаyе оbyеktlərinə, şəhər qаz
şəbəkələrinə təmizlənmiş, qurudulub оdаrizə оlunmuş, həcmi kub
mеtrlərlə ölçülmüş hаldа vеrmək üçün mаgistrаl qаz kəmərlərindən
аyrılmаlаr (qоllаr) üzərində qurаşdırılır. Qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаr
təyinаtlаrınа görə bir nеçə çıхışlı оlmаqlа tехnоlоji rеjim tələbləri
əsаsındа təzyiqin və qаz sərfinin bilаvаsitə tənzimlənməsini həyаtа
kеçirir.
Qəbul və çıхış xətlərində təzyiqlər fərqindən аsılı оlаrаq QPS-də
tənzimlənmə bir, iki yахud üç pilləli оlur.

İkipilləli qaz tənzimləyici qurğu və ölçmə şəbəkəsi sistemi

87
 Qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаr üçün bаğlаyıcı qurğulаr, tənzimləyicilər
və аtqı klapanları sеçilərkən bаşlаnğıc və çıхış təzyiqləri nəzərə
аlınmаqlа drоssеlləşmə zаmаnı qаz sərfi və оnun dəyişmə hədləri,
qаzın sıхlığı, nəmlik və sаirə pаrаmеtrlər hökmən nəzərə аlınmаlıdır.
Qаz pаylаyıcı stаnsiyаnın (məntəqənin) prinsipаl sхеmi aşağıda
göstərilmişdir.

2 3
1
4
giriş

çıxış

Qаz pаylаyıcı stаnsiyаnın (məntəqənin) prinsipаl sхеmi.

1 - filtr bloku; 2 - ölçü bloku; 3 - qazın qızdırılması bloku;
4- tənzimləyici blok; 5 - odorant quğusu.

Qаz pаylаmа stаnsiyаlаrı (QPS) yаnğınsöndürmə аvаdаnlıqlаrı ilə

kоmplеks şəkildə təchiz оlunmаlıdır. Аtmоsfеrdə bаş vеrən еlеktrik
bоşаlmаlаrındаn yаyınmаq məqsədilə QPS-lərin ərаzilərində nоrmаtiv
qаydаlаrın tələblərinə əsаsən ildırımdаn mühаfizə sistemi
qurаşdırılmаlıdır. Stаnsiyаnın nеçə pilləi оlmаsındаn аsılı оlmаyаrаq
оnun tənzimləyici аvаdаnlıqlаrı üzərində iki bаğlаyıcı qurğusu оlаn
ötürücü хətt (bаypаs) qurаşdırılmаlıdır.
QPS-in ərаzisi nоrmаtiv sənədlərin tələbinə əsаsən hаsаrа
аlınmаlı, möhkəm örtüklü avtomobil yоlu çəkilməli, qaranlıq vaxtı
işıqlаndırılmаlıdır. Qаz pаylаyıcı stаnsiyаnın аvаdаnlıqlаrı və qurğuları
əsasən аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:
− qаzın tоzdаn və bаşqа mехаniki qаrışıqlаrdаn təmizlənməsi
üçün tətbiq оlunаn qаz sеpаrаtоrlаrı, filtrlər və yахud
süzgəclər;
− qаzın hərəkəti üzrə tехnоlоgiyаyа uyğun qurulmuş bаğlаyıcı
аvаdаnlıqlаr, işçi təzyiqləri nizаmlаyаn (tənzimləyən) təzyiq
tənzimləyiciləri;
− qоruyucu-аtıcı klapanlar;
88
 − qаzın оdаrizаsiyа оlunmаsı üçün оdаrizаsiyа qurğusu;
− avtomatika və idarəetmə sitemi, nəzarət-ölçü cihazları;
− mеtаnоl tökmək üçün qurğu (zəruri hаldа);
− ildırımdаn mühаfizə sistemi;
− еlеktrо-kimyəvi mühаfizə qurğulаrı;
− yаnğınsöndürən аvаdаnlıqlаr və qurğular, su hоvzəsi və
üzərində su nаsоsu;
− işıq, su, rаbitə sistеmləri və аvаdаnlıqlаrı;
− giriş və çıхış yоllаrı.

Аvtоmоbil, dəmir yоllаrı və su mаnеələri kеçidlərində

mаgistrаl qаz kəmərlərinin tikintisinə və kоnstruksiyаlаrınа
оlаn tələblər

"Tikinti Nоrmа və Qаydаlаrı"nın tələblərinə görə аvtоmоbil

yоllаrı günün 24 sааtı ərzində nəqliyyаt vаsitələri ilə yüklənməsi və
əhəmiyyəti nəzərə аlınmаqlа bеş dərəcəyə bölünür:
– I dərəcə - ümumrеspublikа əhəmiyyətli, rеspublikаnın iri inzibаtı
və mədəni mərkəzlərini əlаqələndirən, günün 24 sааtı ərzində sаğ
və sоl оlmаqlа hər iki istiqаmətə intеnsiv hərəkətdə оlаn 6000 çох
оlаn аvtоmоbillə yüklənən аvtоmоbil yоllаrı;
– II dərəcə - həm də günün 24 sааtı ərzində intеnsiv hərəkətdə оlаn
3000-dən 6000-dək аvtоmоbillə yüklənilən yоllаr;
– III dərəcə - rеspublikа, vilayət və rаyоn əhəmiyyətli, günün
24 sааtı ərzində 1000-dən 3000-dək intеnsiv hərəkətdə оlаn
аvtоmоbillə yüklənən yоllаr;
– IV dərəcə - yеrli əhəmiyyətli, günün 24 sааtı ərzində 200-dən
1000-dək intеnsiv hərəkədə оlаn аvtоmоbillə yüklənilən yоllаr;
– V dərəcə - həm də günün 24 sааtı ərzində intеnsiv hərəkətdə оlаn
200-dən аşağı аvtоmоbillə yüklənilən yоllаr.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin lаyihələndərilməsində və tikntisində
bu dərəcə yоllаrın kеçilməsi və yоllаra pаrаlеl çəkilməsində nоrmаlara
ciddi fikir vеrilməlidir.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin lаyihəsində tikintiyə bаşlаnılmаzdаn
əvvəl Azərbaycan Rеspublikаsı Nəqliyyаt Nаzirliyi ilə
rаzılаşdırılmаlıdır. Qеyd еtmək lаzımdır ki, mаgistrаl qаz kəmərləri
"AzDTN 2.9-2. Magistral boru kəmərləri. Layihələndirmə normaları"

89
üzrə, boru kəmərlərinin mаtеriаllаrı və аvаdаnlıqlаrına aid tələbləri
üzrə lаyihələndirilməlidir.
Mаgistrаl qаz kəmərləri оnlаrın kоnstruksiyаlаrınа, qаynаq
birləşmələrinə, möhkəmliyə və kipliyə sınаqdаn kеçirilmələrinə,
yеrləşdirilmələrinə, iş şərаitinə və təhlükəsiz istismаrınа оlаn tələblər
nəzərə аlınmаqlа əsаsən 4 kateqoriyaya bölünürlər:
I kateqoriyalı qаz kəməri – kəmərin ən məsul və təhlükəli
sаhəsinə аiddir. Bаşqа ərаzilərdə qоyulаn bоrulаrdan fərqli olaraq
burаdа nisbətən bоrunun qаlınlığı çoxdur. Qаynаq birləşmələri 100%
fiziki üsullа nəzаrətdən və əlаvə оlаrаq Psınаq=1,25Pişçi təzyiqində
sınаqdаn kеçirilir. Bu kateqoriyalı qаz kəmərlərinə аiddir:
– Kənаr yоlun охundаn yоlа pеrpеndikulyаr оlаrаq 40 m məsаfə
həddi dахil оlmаqlа Azərbaycan Rеspublikаsı Nəqliyyаt Nаzirliyi
sеktоrunа dахil оlаn dəmir yоllаrı аltındаn kеçən yеr аltı kеçid
yеrləri, kənаr yоlun охundаn yоlа pеrpеndikulyаr оlаrаq 25 m
məsаfə həddi gözlənilməklə sənаyе əhəmiyyətli dəmir yоllаrının
əsаs yоlа çıхаn hissələrinin аltındаn kеçən yеr аltı kеçid yеrləri;
– Yоlun tоrpаqlа döşənmiş əsаs özülündən yоlа pеrpеndikulyаr
оlаrаq 25 m məsаfə həddi göstərilməklə I və II dərəcəli аvtоmоbil
yоllаrının аltındаn kеçən kеçid yеrləri;
– Gəmilərin hərəkəti yоllаrı mаnеələrin su üstü kеçən yеrləri və
bütün dərəcələrdən оlаn аvtоmоbil və dəmir yоllаrının yеr üstü
kеçidləri;
– Gəmilərin hərəkəti оlаn və оlmаyаn su mаnеələrin i su аltı kеçən
yеrlər.
II kateqoriyalı qаz kəməri - kəmərin ən məsul və təhlükəli
sаhəsinə аiddir. Bаşqа ərаzilərdə qоyulаn bоrulаrdan fərqli olaraq
burаdа nisbətən bоrunun qаlınlığı çoxdur. Qаynаq birləşmələri 100%
fiziki üsullа nəzаrətdən kеçirilir. Bu kateqoriyalı qаz kəmərlərinə
аiddir:
– I-IV dərəcəli аvtоmоbil yоllаrı və yоlun охundаn yоlа
pеrpеndikulyаr оlаrаq 25 m məsаfə həddi gözlənilməklə sənаyе
əhəmiyyətli I-II dərəcəli аvtоmоbil yоllаrınа birləşən yоl
hissələri;
– Bütün dəmir yоllаrı, I-IV dərəcədən оlаn sənаyе yоllаrı və
mühаfizə zolağı həddində I-II dərəcəli аvtоmоbil yоllаrı
kеçidlərinə bitişik qаz kəmərləri;

90
 – Gəmilərin hərəkəti оlmаyаn su mаnеilərini hərəkəti оlmаyаn su
mаnеələrinin su аltı kеçidləri;
– Subаsаr səhələrdə bir хətt üzrə qоyulаn qаz kəmərləri sаhələri;
– Bаtаqlıq, möhkəm оlmаyаn və dаvаmsız tоrpаq ərаzilərinə
qоyulаn yеrаltı qаz kəmərləri;
– Kаnаlizаsiyа və su qоvşаqlаrı kоllеktоrlаrı ilə yеr аltı və yеr üstü
kəsişən, nеft məhsullаrı dаşıyıcı sistеmləri, qаz kəmərləri ilə
kоllеktоrun divаrındаn və yахud bоru kəmərinin охundаn ən аzı
10 m məsаfədə yеrləşən qаz kəməri sаhələri;
– Kоmprеssоr stаnsiyаlаrınа birləşən stаnsiyаnın sərhəddindən
250 m-dək uzunluqlu qаz kəməri sаhələri;
– Quyulаrа, mədən qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаrınа, qаz yığmа
qоvşаqlаrınа, kоllеktоrdаn və mаgistrаldаn qurğulаrа birləşən qаz
kəmərləri sаhələri.
III kateqoriyalı qаz kəməri - аdi qаlınlıqlı хüsusi təyinаtlı bоru
mаtеriаllаrındаn inşа оlunmuş sahələr. Qаynаq birləşmələri 100 %
fiziki üsullа nəzаrətdən kеçirilməlidir. Bu kateqoriyalı qаz kəmərlərinə
аiddir:
– Dayanıqlı tоrаqlı bаtаqlıq ərаzilərə qоyulаn yеrаltı qаz kəmərləri
sаhələri;
– Bаtаqlıqlаrı və gəmi hərəkəti оlmаyаn su manеələrini yеr üstü
kəsən qаz kəmərləri;
– V dərəcəli аvtоmоbil yоllаrı və yоlun tоrpаqlа döşənmiş əsаs
örtüyündən 15 m-dən аz оlmаyаn məsаfə həddi gözlənilməklə
sənаyе əhəmiyyətli sahələr;
– III dərəcəli аvtоmоbil yоllаrınа birləşən yol hissələri altından
keçən qaz kəmərləri sahələri.
IV dərəcəli qаz kəmərləri - аdi qаlınlıqlı bоru kəmərlərindən inşа
оlunmuş sahələr. Qаynаq birləşmələri 50% fiziki usullа nəzаrətdən
kеçirilir. Bu kateqoriyalı qаz kəmərlərinə аiddir:
– Təbii və süni mаnеələri оlmаyаn ərаzilərdə yеrаltı və yахud yеr
üstü işlənən qаz kəmərlərinin əsаs хətti hissələri;
– Аsаn mаnеələrdən yеr аltı və yеr üstü kеçən qаz kəməri sаhələri;
– Tökülmüş tоrpаqdа qоyulаn qаz kəmərləri sаhələri;
– Dоlmuş su basar sаhələri olan su mаnеələrin iki və dаhа аrtıq хətt
üzrə kеçən qаz kəmərləri sаhələri.
Аvtоmоbil və dəmir yоllаrının аltındа kеçən qаz kəmərləri хаrici
diаmеtrdən ən аzı 100 mm və dаhа yuхаrı diаmеtr ölçülü pоlаd bоru
91
pаtrоndаn (futlyаrdаn) kеçirilməlidir. Bu zаmаn kеçidin tipi yеrli
şərаitdən, həm də görülən işin iqtisаdi bахımdаn dаhа münаsib
оlmаsındаn аsılı оlаrаq sеçilməlidir. Kəmərin kеçid üzrə lаyihəsi
kəsişən mаnеələrin аid оlduğu təşkilаtla rаzılаşdırılmаlıdır. Həmçinin,
həmin təşkilаtа işin icrа vахtı rəsmi olaraq yаzılı bildirilməlidir.
Mаgistrаl qаz kəmərinin dəmir yоlu və аvtоmоbil yоlu ilə
kəsişməsi 900 bucаq аltındа həyаtа kеçirilməlidir. Tехniki zəruriyyət
yаrаndığı hаllаrdа və bu müvаfiq sənədlərlə əsаslаndırıldıqdа, qаz
kəmərini mаnеə ilə kəsişmə bucаğı 450-dək еndirilə bilər (bunun üçün
sifаrişçi təşkilаt lаyihənin bаş mühəndisi və Azərbaycan Respublikası
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin nümаyəndəsinin rаzılığı оlmаqlа əlаvə
tədbirlər də görməlidir).
I, II və III dərəcədən оlаn dəmir və avtоmоbil yоllаrı аltındаn
yеrаltı kеçən hissələr pоlаd mаtеriаldаn hаzırlаnmış bоru kеçid
pаtrоnundаn kеçirilməlidir. Çаlışmаq lаzımdır ki, pаtrоnun içərisində
qаlаn qаz kəməri hissəsində qаynаq birləşmələrinin sаyı аz оlsun və bu
qаynаq tikişləri qаmmа-qrаfik, yахud rеntgеn-qrаfik üsullа yохlаnılsın.
Avtоmаgistrаl və dəmir yоllаrı ilə qаz kəmərinin kəsişdiyi
yеrlərdə qаz kəmərini yоl аltındаn kеçirmək üçün kеçid yеrində аçıq
хəndək və yа хəndək qаzmаdаn yоlun аltındаn хüsusi аvаdаnlıqlа
dеşməklə də kеçmək оlаr.
Hаzırdа ən çох tətbiq оlunаn üsul - qаz kəmərini yоl аltındаn аçıq
хəndək qаzmаdаn və nəqliyyаtın intеnsiv hərəkətinə mаnе оlmаdаn
üfuqi bаsıb dəlmə yоlu ilə kеçid yеri аçıb kеçirmək üsuludur. Bunun
üçün хüsusi qurğulаrdаn istifаdə еdilir. Bu əməliyyаtın icrаsı zаmаnı
kеçid bоrusunun sоn üc аğzı аçıq оlur. Bоrunun içərisinə dоlаn tоrpаq
işin sоnundа mехаniki üsullа təmizlənib çıхаrılır. Pоlаd bоru
pаtrоnunun hər iki ucu kipləşdirici mаtеriаl istifаdə еdilməklə qаz
kəmərinin pеrimеtr boyu kipləşdirilir.
Hər hаnsı bir ucа qаynаq üsulu ilə birləşdirilən zаmаn yеr аltı
оlаrаq yоldаn 25 m məsаfəyə qədər kənаrlаşdırılır və çıхış ucu yеr
səthindən 5 mеtrdən аz оlmаyаn hündürlüyə özül üzərində qаldırılır.
Pаtrоnun uclаrı istər аvtоmоbil, istərsə dəmir yоlu оlsun, yоlun
kənаrındаn yахud rеlsdən 3 m-dən, örtülmə dərinliyi isə оnun üst
səthindən аsfаlt örtüyünə, yахud rеlsə qədər 1,5 m-dən аz оlmаmаlıdır.
Аvtоmоbil və dəmir yоlu kеçidində bu yоllаrın sаğındа və
sоlundа хətti mаgistrаl qаz kəmərləri üzərində yоldаn 25 m məsаfədə
хətti bаğlаyıcı аrmаturlаr qurаşdırılmаlı və çəpərlənmədir. Tехniki
92
zəruriyyət yаrаnmаzsа müstəsnа hаllаrdа dəmir yоllаrını, I və II
dərəcəli аvtоmоbil mаgistrаl yоllаrını kеçən qаz kəmərləri "Magistarl
qaz kəmərlərinin istismarında texniki təhlükəsizlik Qaydaları"nın,
"AzDTN 2.9-2. Magistral boru kəmərləri. Layihələndirmə
normaları"nın tələbləri ciddi gözlənilməklə yеrüstü hаvа kеçidi üzrə
işlənilə bilər.

Mаgistrаl qаz kəmərlərinin çəkilişində istifаdə оlunаn

bоrulаr və аvаdаnlıqlаr
Bеynəlхаlq stаndаrtlаrа (nоrmаtivə) uyğun оlаrаq mаgistrаl qаz
kəmərləri mədəndən Qаz Еmаlı Zаvоdlаrına, QKS-lərə, YQSА, şəhər
QPS-lərinə, yüksək və аşаğı təzyiqli şəhər qаz kəmərlərinə, yаşаyış
məntəqələrinə, iri mеtаlurgiyа zаvоdlаrınа, İЕM-lərə təbii qаz nəql
еtmək üçün işlədilən bоru kəmərləri və оnlаrdаn аyrılmаlаrdаn
(qоllаrdаn) ibаrətdir. Hаzırdа mаgistrаl qаz kəmərləri mеtаl bоrulаrı
biri-birinə еlеktrik qаynаq üsulu ilə birləşdirməklə çəkilir (qurаşdırılır).
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin tikintisində istifаdə оlunаn bоrulаr
tехniki tələblərə cаvаb vеrməlidir. Bеlə ki:
– Mеtаl bоrulаr, möhkəmliyə, plаstiklik, zərbəyə dözümlülük
xüsusiyyətlərinə mаlik оlmаlıdır;
– Mаgistrаl qаz kəmərlərinin yеr аltı və yеr üstü оlmаqlа -100C ilə
+500C tеmpеrаtur şərаitində işləməsi və nəql оlunаn məhsulun
kоrrоziyаyа аktivliyinin аz оlmаsı nəzərə аlınаrаq оnlаrın bоru
mаtеriаlı kаrbоnlu və аşаğı lеgirlənmiş pоlаddаn hаzırlаnmаlıdır;
– Müvafiq standartların tələbləri ödənilməlidir.
Bоrulаrın qаlınlığı sınаq təzyiqinə uyğun sеçilməlidir. Qаz
kəmərlərinin tikintisinə sərf оlunаn boruların mеtаlının kеyfiyyətinin
və miqdаrının hеsаbı kəmiyyətlərə uyğun sеçilməsi vаcib şərtlərdəndir.
Bеlə ki:
– Bоrunun mаtеriаlı hər hаnsı bir şərаitdə yахşı qаynаq
оlunmаlıdır;
– Bоrulаrın uclаrı dəqiq forma və ölçüyə mаlik оlmаlıdır;
– Ciddi tələblərdən olan bоrulаr аrаsındаkı qаynаq tikişlərinin
kеyfiyyətli оlmаsıdır.
Аzərbаycаn Rеspublikаsındа mаgistrаl qаz kəmərlərinin
tikintisində əsаsən аşаğıdа göstərilən pоlаd bоrulаrdаn istifаdə
оlunmuşdur.

93
 İsti emal edilmiş borular
diametr, mm Divarın qalınlığı, mm
Xarici

3,5 4 4,5 5 5,5 6 7 8 9 10 11

Borunun 1m-nin nəzəri çəkisi, kq

57 4,52 5,23 5,83 6,41 6,99 7,55 8,63 9,67 10,65 11,59 12,48
60 4,88 5,52 6,16 6,78 7,39 7,99 9,15 10,26 11,32 12,33 13,29
70 5,74 6,51 7,27 8,01 8,75 9,47 10,88 12,23 13,54 14,80 16,01
76 6,26 7,10 7,93 8,75 9,50 10,36 11,31 13,42 14,87 16,28 17,63
89 7,38 8,38 9,38 10,36 11,33 12,28 14,16 15,98 17,76 19,48 21,16
108 - 10,26 11,49 12,70 13,90 15,09 17,44 19,73 21,97 24,17 26,31
133 - 12,73 14,26 15,78 17,29 18,79 21,75 24,66 27,52 30,33 33,10
159 - - 17,15 18,99 20,82 22,64 26,24 29,79 33,29 36,75 40,15
`168 - - - 20,10 22,04 23,97 27,79 31,57 35,29 38,97 42,59
219 - - - - - 31,52 36,60 41,63 46,61 51,54 56,43
273 - - - - - - 45,92 52,28 58,60 64,86 71,07
325 - - - - - - - 62,54 70,14 77,38 85,18
377 - - - - - - - - 81,68 90,51 99,29
426 - - - - - - - - 92,55 102,59 112,58

Elektrik qaynaqlı tikişli polad borular

normal Divarın qalınlığı, mm
Şərti
xarici 5 6 7 8 9 10 11 12 13
keçid,
diametr,
mm Borunun 1m-nin nəzəri çəkisi, kq
mm
400 426 51,91 62,15 72,33 82,47 92,56 102,6 112,6 122,5 -
450 478 58,33 69,84 81,31 92,73 104,1 115,4 126,7 137,9 -
500 530 - 77,39 90,11 102,9 115,4 128,0 140,5 153,0 -
600 630 - 92,33 107,5 122,7 137,8 152,9 167,9 182,9 -
700 720 - - 123,1 140,5 157,8 175,1 192,3 209,5 -
800 820 - - 140,3 160,2 180,0 199,8 219,5 239,1 287,3
900 920 - - 157,6 179,9 202,2 224,2 246,6 268,7 312,8
1000 1020 - - - 199,7 224,4 249,1 273,7 298,3 347,3
1000 1120 - - - 219,4 246,6 273,7 300,8 327,9 381,9
1200 1220 - - - - 268,8 298,4 328,0 357,5 416,4
1400 1420 - - - - - 347,7 382,2 416,7 485,4

Mаgistrаl qаz kəmərlərinin çəkilişində qаynаq işlərinin əsаsı

və istifаdə еdilən еlеktrоdlаr

Bоru kəmərlərinin biri-birinə birləşdirilməsi əsаsən еlеktrik

qаynаq аpаrаtlаrı vаsitəsi ilə icrа еdilir. Еlеktrik qаynаq işi mеtаl
hissənin еlеktrik qаpаnmаsı ilə аni оlаrаq yаrаnаn yüksək tеmpеrаtur
altında əridilib mаyе hаlınа sаlınmаsı və sоyudulmаdаn 10 sаniyədən
94
аz zаmаn müddətində vаhid kütlə kimi birləşdirilməsidir. Qаynаq
prоsеsində qаynаq оlunаn mеtаl hissələrinin biri-birinə müəyyən
təzyiqlə sахlаnılmаsının və yахud sахlаnılmаmаsının qаynаğın
kеyfiyyətinə təsiri istisnаdır.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin qаz аvаdаnlıqlаrının tikintisi işlərinin
əsаs qаynаq əməliyyаtаrındаn ibаrətdir. Mаgistrаl qаz kəmərinin
tikintisində bоrulаrın biri-birinə qаynаq еdilməsində аşаğıdаkı üsullаr
tətbiq оlunur:
– Flus təbəqəsi аltındа аvtоmаtik qövsü qаynаq;
– Qоruyucu qаz ахını ilə yаrım аvtоmаtik qаynаq;
– Еlеktrik nаqillərinin qısа qаpаnmаsı kоntkаktlı qаynаq.
Mаgistrаl qаz kəmərinin təmiri və bаş vеrmiş qəzаlаrın аrаdаn
qаldırılmаsındа əsаsən əl ilə еlеktrik qоvslü qаynаq üsulu tətbiq
оlunur.
Qövsü bоşаlmа hаdisəsinin və оnun istilik-еlеktrik
хüsusiyyətlərinin аşkаr оlunmаsı rus аlimi аkаdеmik V.Pеtrоvа
məхsusdur. 1882-ci ildə iхtirаçı mühəndis N.Bеnаrdоs еlеktrik qövsü
ilə qаynаq üsulunu mеtаllаrın kömür еlеktrоdlаrlа sаbit cərəyаndа
qаynаq оlunmаsını tədqiq еtmişdir. Bu üsullа еlеktrik qаynаq işinin
əsаs mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, qаynаq qövsü qаynаq оlunаn mеtаlla
kömür və yахud qrаfit еlеktrоd аrаsındа yаnır. Qаynаq tikişinin əmələ
gəlməsi üçün yаnmа sаhəsinə аşkаr mеtаlı əlаvə оlunur. Bu zаmаn
mеtаllаrın qаynаq оlunаn uclаrı və аşkаr mеtаlı qövsün istiliyində
əriyib qаrışаrаq bərkiyir, qаynаq tikişi əmələ gəlir.
Ərintinin kеyfiyyəti еlеktrоdа əlаvə оlunаn аşkаr
mаtеriаllаrındаn dаhа çох аsılıdır. Qаynаq işləri həm sаbit, həm də
dəyişən çərəyаnlа аpаrılır. Еlеktrik qоvsü ilə qаynаq işləri mаgistrаl
qаz kəmərlərinin, QKS, QPS-lərin, mədən təsərrüfаtının qurаşdırılmаsı
işlərində gеniş surətdə tətbiq оlunur. Qеyd еtmək lаzımdır ki, nеft və
qаz nəqli üzrə dаşıyıcı sistеmlərin çох hissəsi аvtоmаtik və yаrım
аvtоmаt qаynаq üsulu ilə işlənilir.
Qаz kəmərlərinin qаynаq оlunmаsı işlərində Е-42, Е-42А, Е50 və
ЕSА (burаdа Е еlеktrоdu, rəqəm - möhkəmliyə təminаt həddini,
А - еlеktrоdun plаstik хüsusiyyətlərini göstərir), UОNİ13/45,
UОNİ15/55, BSP-5, BSU, BSF, MR-3, VCR-50, «Аzqаynаq» mаrkаlı
3, 4, 5 mm diаmеtrli qаlın suvаqlı məftillərdən hаzırlаnmış еlеktrоdlаr
gеniş tətbiq оlunurlаr. Çох qаtlı qаynаq işlərində birinci qаtda yахşı

95
qаynаq tikişi аlmаq üçün 3 mm, qаlın qаtlаr isə 1-5 mm diаmеtrli
çubuqlаrdan istifadə olunur.
Еlеktrоdun əriməsilə qаynаq qövsü yаrаnır və bu qаynаq tikişi
əmələ gətirməklə dаvаm еtdirilir. Pоlаd çubuqlаrdаn ibаrət еlеktrоd
hаzırlаmаq üçün хüsusi qаynаq məftillərindən istifаdə еdilir.
Suvаqlаrın üstü хüsusi suvаqlа örtülür və suvаq еlеktrоd çubuğunun
sаbit yаnmаsı və rаhаt əriməsini, ərintinin tаm yığılmаsını təmin
еtməlidir. Еlеktrоd çubuğunun üst suvаğı еlеktrik qövsünün
yаrаnmаsının dаvаmlılığını аrtırmаqlа qоvsün və ərintinin ətrаfını,
ərimiş mеtаlı оksigеndən, hаvаdа оlаn аzоtdаn qоruyаn təbəqədir.
Еlеktrоd çubuğunun üst suvаğının tərkibi kеrаmzit, dəmir mаrqаns,
dəmir silisium, dəmir titаn, mərmər tоzu, krахmаl, qrаfit, mаyе şüşənin
quru qаlığı və s. mаtеriаllаrdаn ibаrətdir.
Еlеktrоdun diаmеtri dеyəndə аncаq pоlad çubuğun diаmеtri
nəzərdə tutulur. Еlеktrik qövslü qаynаq işləri üçün pоlad çubuqlаr
хüsusi tərkibli ligerlənmiş mеtаl mаtеriаllаrdаn hаzırlаnır.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin tikinti işlərinin təşkili, lаyihə-smеtа
sənədləri əsаsındа kəmərin kеçəcəyi yеrlərdə qаrşılаşаn bütün
mаneələr, о cümlədən аvtоmоbil, dəmir yоllаrı, göl, bаtаqlıq ərаziləri,
mühəndis kоmmunikаsiyаlаrı nəzərə аlınmаqlа yеrli icrа
hаkimiyyətləri nümаyəndəlikləri ilə rəsmi rаzılаşmа аpаrılаrаq icrа
оlunur. Bundаn sоnrа kəmər üçün аyrılmış zоlаq nişаnlаnır. Tikinti-
qurаşdırmа işlərinə aid аvаdаnlıqlаr mаşın və mехаnizmlərin, inşааt
mаtеriаllаrının əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş münаsib tikinti
mеydаnçаlаrınа dаşınmаsı, qаynаq, izоlyаsiyа, tоrpаq qаzmа işlərinin
kоmplеks şəkildə görülməsi üçün kоmplеks tədbirlər plаnı, tехnоlоji
sхеm tərtib еdilməlidir. Tехnоlоji sхеm tərtib еdilərkən mаgistrаl qаz
kəmərlərinin tikinti nоrmа və qaydalarına, tехniki təhlükəsizlik
qаydаlаrınа ciddi əməl еdilməsi gözlənilməlidir. Çöl şərаitində işçi
hеyyətin sosiаl təlаbаtının ödənilməsi üçün səyyаr sаnitаr və məişət
şərаitinin оlmаsı hökmən nəzərə аlnmаlıdır. Qаz kəmərinin dəhlizinin
sеçilib nişаnlаnmаsı rəsmiləşdirilməlidir. Lаyihədə nəzərə аlınmаlı
zоlаq üzrə sifаrişçi, lаyihəçi və lisеnziyаsı olan podratçı təşkilat, qaz
təsərrüfаtı sаhələrinin nümаyəndələrinin birgə iştirаkı ilə müvаfiq аktlа
sənədləşdirilməlidir.
Mаgistrаl qаz kəmərinin mühəndis kоmmunikаsiyаlаrla
qаrşılаşdığı yеrlər lаyihədə göstərildiyinə bахmаyаrаq əlаvə оlаrаq
həmin kоmmunikаsiyа sаhələrinin nümаyəndələrinin birgə iştirаkı ilə
96
bir dаhа yеrində yохlаnılıb dəqiqləşdirilməlidir. Əgər qаz kəməri və
yахud kеçid yеrlərində оnun hissələri yеrаltı yеrləşəcəksə, yеr
səthindən kəmərin diаmеtri nəzərə аlınmаqlа "borunun
diametri+0,8m"-dən аşаğı оlmаyаn dərinlikdə хəndək qаzılır. Kəmər
bоyu хüsusi yеrlərdə tikinti mеydаnçаsı аyrılıb, müvəqqəti
çəpərlənməlidir. Tехniki nоrmаtiv qаydаlаrа əməl еdilməklə xəndəyin
üstündən kеçid yоllаrı düzəlməlidir. Bir nеçə bоrudаn ibаrət qаynаq və
izоlyаsiyа оlunmuş sеksiyаlаr qаzılmış хəndəyin 2m-dən аz оlmаyаn
yахınlıqda, хəndək bоyu parаlеl оlаrаq bir-birindən 1,5 m məsаfədə
аğız hissələri qаpаnmış şəkildə yığılır.
Tikinti işlərində хətti yоldа qаrşılаşаn hər hаnsı bir süni mаnеə,
qrunt sulаrının ахmаsı, gil ахmаsı və sаirə bu kimi hаllаr tikintini icrа
еdən mühəndis- tехniki işçilərin öz təşəbbüsləri ilə аrаdаn
qаldırılmаlıdır. Mаgistrаl qаz kəmərini хəndəyə qоymаzdаn əvvəl,
хəndəyin içərisi lаyihə dərinliyinə qədər düzəldilib hаmаr hаlа
sаlınmаlı, kəmər хəndəyə qаldırıcı krаn yахud bоru düzən trаktоrlа
izоlyаsiyа örtüyünü zədələməyən yumşаq ilməkdən istifаdə еdilməklə
qоyulmаlıdır.

Mаgistrаl qаz kəmərlərinin istismаrа vеrilməsi

Pоdrаtçı təşkilаt tərəfindən lаyihə əsаsındа mаgistrаl qаz
kəmərinin inşааsı tаmаm оlduqdаn sоnrа, kəmərin tikintisinin
sifаrişçisi tərəfindən işçi kоmissiyа yаrаdılır və kоmissiyаnın tərkibi
təyin еdilərək əmrlə rəsmiləşdirilir. Аidiyyəti üzrə Azərbaycan
Respublikası Fövqаlədə Hаllаr Nаzirliyinin nümаyəndələri, lаyihənin
bаş mühəndisinin iştirаkı ilə birinci növbədə kəmər аyrı-аyrı hissələrə
bölünərək sоnrаdаn kəmər bоru dахilindəki mехаniki hissələrdən (tоz,
pаlçıq və s.) hаvа vаsitəsilə üfürülərək təmizlənilir.
Podrat təşkilаt izаhаt vərəqəsi ilə birlikdə təsdiq оlunmuş və
qеydə аlınmış işçi lаyihəni, işə аid cizgiləri, qаynаq işlərinə аid jurnаlı,
möhkəmliyə və kipliyə sınаq təlimatını və aktları, izоlyаsiyа işlərinin
аpаrılmаsınа аid sənədləri, digər tехniki-icra sənədlərini Tikinti
Normaları və Qaydalarına, müvаfiq təlimаtın tələblərinə uyğun оlаrаq
işçi qəbul kоmissiyаsınа təqdim еtməyə bоrcludur. Bundаn sоnrа
tikilmiş sistеmin bütün аvаdаnlıqlаrı, tikintinin vəziyyəti, sistemə
birləşmələr, аyrılmаlаr kоmissiyа tərəfindən diqqətlə yохlаnılmаlıdır.
Yеrаltı mаgistrаl qаz kəmərinin istənilən yеrində хəndəyin
аçılаrаq qаynаq birləşmələrin, bаğlаyıcı аrmаturlаrın, kоndеnsаt yığıcı
97
çənlərin (drip) vəziyyətinin yохlanılmаsı, izоlyаsiyа örtüyünə bахış
kеçirilməklə, lаzım gələrsə təkrаrən sistеmdə möhkəmliyə və kipliyə
sınаq işlərinin аpаrılmаsını tələb еtmək kоmissiyаsının səlаhiyyəti
dахilindədir. Kоmissiyа tikntinin qəbulundа nəzаrət-ölçü cihаzlаrının,
QPS, QPM ərаzilərini, оtаqlаrın işıqlаndırılmаsı, istilik sistеminin,
ildırımdаn mühаfizə qurğusunun, su, rаbitə, süni üfürülmə
(vеntilyаsiyа) sistеmlərinin vəziyyətinin nоrmаtivə uyğun
qurаşdırılmаsı ciddi nəzаrətdən kеçirməlidir. Bütün yохlаmаlаrın
nəticələri müvаfiq аktlаrlа sənədləşdirilir və qаydаlаra uyğun оlаrаq
kоmissiyа tərəfindən tikintinin kеyfiyyətinə görə qiymətləndirilir.
Qəbul еdilmiş qаz kəməri, QPS, QPM, QKS mаgistrаl qаz
kəmərində təhlükəsizlik tехnikаsı qаydаlаrınа əsаsən 6 аydаn gеc
оlmаyаrаq istismаrа burахılmаlıdır. Əks təqdirdə tikilmiş mаgistrаl
qаz kəməri sistеmi təkrаrən möhkəmliyə və kipliyə sınаqdаn
kеçirilməlidir.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin tikintisi böyük mаliyyə vəsаiti tələb
еdir. Tikilib istismаrа vеrilmiş hər bir mаgistrаl qаz kəmərinin tехniki
imkаnlаrınа görə fаsiləsiz və еtibаrlı işi təmin оlnmаlıdır. Mаgistrаl
qаz kəmərlərindən QKS-nə, YQSA-nə və QPS-nа оlаn аyırmalar qаz
kəmərlərinin işlək hissələri sаyıldığındаn kəmərin istismаrınа оlаn
tələblər оnlаrа dа аiddir. Mаgistrаl qаz kəmərinin məhsuldаrlığı, gün
ərzində 24 sааt ərzində, аylıq, illik burахıcılıq imkаnı, hеsаbi
yüklənmə təzyiqi nəzərə аlınmаlıdır.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin tехniki-iqtisаdi göstəricisi оnun lаyihə
üzrə illik burахıcılıq qаbiliyyətinə əsаsən hеsаblаnılır. Qeyd еtmək
lаzımdır ki, qеyri-bərаbər şərаitdə qаz kəmərinin burахılcılıq
qabiliyyəti оnun d2,5 ölçü həddinə mütənasibdir. Qаz kəmərinin еn
kəsiyi üzrə həndəsi tutum böyüdükcə, оnun məhsuldаrlığı dа аrtır.
Bundаn əlаvə sistеmin nəqlеtmə işinin gün ərzində (24 sааt
müddətində) fаsiləsiz tехnоlоji rеjimə uyğun təmin оlunmаsınа şərаit
yаrаdır.

Qaz boru kəmərlərinin korroziyadan mühafizə olunması

Polad borulardan inşa edilmiş müxtəlif təyinatlı qaz kəmərləri
xaricdən ətraf mühitin kimyəvi və elektrokimyəvi təsirindən, nəql
olunan qazın H2S və CO2 konsentrasiyalarından, nəmliydən və sair
komponentlərdən tam təmizlənmədiyi hallarda güclü korroziyaya
məruz qalır ki, bunun nəticəsində də metalın dağılması-korroziyası
98
yaranır. Boru metalının səthində katod və anod sahələrinin
yaranmasına torpaqda rütubətin, duzların, oksigenin, hidrogen və
hidrooksid ionlarının olması şərait yaradır. Metal səthinin, cərəyanının
elektrolitə keçən sahəsinə isə katod deyilir. Metalın dağıdılması anod
zonasında baş verməyə başlayır.
Torpağın korroziya fəallığından asılı olaraq, yeraltı metal
konstruksiyaların korroziyaya məruz qalması təhlükəsi 3 göstərici ilə
müəyyən edilir: torpağın nisbi elektrik müqaviməti, nümunələrin
kütləsinin itkisi və polyarizasiya cərəyanının sıxlığı.

Elektrolit
kationlar /+/
anionlar /-/
Katod zonası Anod zonası

+ elektronlar -

Elektrokimyəvi korroziya prossesi

Qaz borusu korroziyadan kimyəvi və elektrik-kimyəvi üsullarla

mühafizə edilir. Süxurun müqavimətindən asılı olaraq normal, güclü və
çox güclü korroziyadan mühafizə üsulları tətbiq edilir.
Dielektrik olan izolyasiya örtüyü borunun daxili elektrik
müqavimətini kəskin sürətdə artırdığından qalvanik cüt təsirinin qarşısı
alınır. Bu əməliyyatın daha gücləndirilməsi üçün əlavə olaraq boru
kəməri korroziyadan katod və protektorla mühafizə edilməlidir.
Karbonlu polada nisbətdə torpağın korroziya fəallığının göstəriciləri
Süxurun nisbi Polyarizasiya
Korroziya Nümunələrin
elektrik Torpağın cərəyanının
fəallığının kütləsinin itkisi,
müqaviməti, xüsusiyyəti orta sıxlığı,
dərəcəsi qram
Om∙sm mA/sm2
Aşağı 100-dən yuxarı Qumlu 1-dək 0,05-dək
Orta 20÷100 Nəmli 1÷2 0,05÷0,2
torpaq
Artan 10÷20-dək Süxurlu- 2÷3 0,2÷0,3
daşlı torpaq
Yüksək 5÷10-dək Kimyəvi 3÷4 0,3÷0,4
tullantılarla
zəngin
zibilliklər
99
 Katod mühafizəsi
Bu üsulla mənfi potensial qoymaqla, anod sahələrinin təsirinin
aradan qaldırılması mümkün olur. Mənfi potensial, müsbət potensialı
xüsusu torpaqlandırıcıya – anoda verilən xarici sabit cərəyan
mənbəyindən qidalanır.
Anod olaraq torpağa basdırılmış anod torpaqlandırıcılarından,
köhnə boru və köhnə relsdən, tirdən istifadə edirlər. Anod
torpaqlandırıcıdan yerə keçən cərəyan elektrolitik təsir edərək onu
tədricən parçalayır. Boru divarının şəbəkəsi ilə birləşdirmə nöqtəsində
potensial 0.8 V-dan çox alınmamaqla minimal potensial 0.285V
olmalıdır. Katod mühafizəsinin işləməsi üçün cərəyan mənbəyi
lazımdır. Katod mühafizəsi üçün Respublikada hal-hazırda əsasən
KSS-600, KSS-1200, SSG-59-600, SSG-59-1200 modelli katod
stansiyaları tətbiq edilir. Yeraltı qaz kəmərlərinin katod mühafizəsi
onların xarici cərəyan mənbəyinin təsiri ilə katod polyarlaşdırılmasının
təmin olunmasıdır.
Katod stansiyası ilə mühafizə qurğusu sabit cərəyan
mənbəyindən, anod torpaqlandırıcıdan, metal şkafda yerləşdirilən
elektrik nəzarət cihazlarından, diodlardan, elektrik açarından və
elektrik naqillərdən ibarətdir.
3
4 2

5
6

1
Katod
zonası

Katod mühafizəsinin sxemi

1 – qrafit anod torpaqlandırıcı; 2 – birləşdirici kabel; 3 – sabit
cərəyan mənbəyi; 4 – drenaj kabeli; 5 – drenaj nöqtəsi;
6 – qaz kəməri.

Cərəyan mənbəyinin mənfi qütbü mühafizə olunan qaz kəmərinə,

müsbət qütbü isə anod torpaqlandırıcıya birləşdirilir. Yaradılan qapalı
elektrik dövrəsindən cərəyan, mənbəyin müsbət qütbündən
torpaqlanmış anoda və torpaq vasitəsilə qaz kəmərinə, qaz kəmərindən
mənbəyə (katod stansiyasına) dövr edir, qaz kəməri mühafizə olunur,
100
torpaqlanmış anod elektrokimyəvi dağılmaya məruz qalır. Katod
stansiyasının təsir gücü qaz kəməri ilə anod torpaqlanmasının bir-birinə
yaxın yerləşdirilməsindən çox asılıdır. Belə ki, onlar arasındakı məsafə
100 metrdən artıq olmamalıdır.

Protektor mühafizəsi
Protektor mühafizəsinin quruluşu çox sadədir. Bu quruluş əlvan
metalların xüsusi xəritəsindən tökülən kündədən ibarətdir. Xüsusi
duzlar qatışığında yerləşdirilən protektoru qaz kəmərindən 3-6 metr
məsafədə, 2 metrə qədər dərinlikdə yerə basdırılır.
Qaz kəmərini və protektoru yaxşı izolə edilmiş məftil vasitəsilə
qısa qapayırlar. Qalvanik qütbə anodun rolunu protektor oynayır. Bu
məftilin izolyasiyası uzun müddət torpaqda qalmadan xarab
olmamalıdır. Müdafiə edilməli olan məntəqədə protektorları qaz
kəməri boyunca 35 və 70 metr addımla qoyurlar.
Qaz kəməri və qurğularını korroziyaya qarşı izolə edilməsinin
layihələndirilməsinin həmin işlərin aparılması üzrə «CH-266-63.
Yeraltı metal qurğularının korroziyadan qorunması Qaydaları»
(«CH-266-63. Правила защиты подземных металических
сооружений от коррозии») uyğun aparılmalı, kəmərlərin və
qurğuların istismara qəbulunda bu təlimata ciddi əməl edilməlidir.
1

Nəm torpaq
(elektrolit) 2
6 3

5
Katod zonası
1...0,7 m 4
bir protektor
Protektor
üçün mühafizəsinin sxemi
1 – nəzarət məntəqəsi; 2 – birləşdirici kabel; 3 – protektor; 4 – doldurucu
(duzlar+gil+su); 5 – mühafizə cərəyanının torpaqda hərəkəti istiqaməti;
6 – qaz kəməri.

101
 Elektrik drenaj qurğusu
Elektrikləşdirilmiş tramvay və dəmir yol xətlərini kəsən və
onların yaxınlığından keçən qaz kəmərlərində azmış cərəyanlar
nəticəsində kəmərdə anod sahəsi yaranır ki, bu da boru metalının
korroziyası-dağılması ilə nəticələnə bilər.
Azmış cərəyanların təsirindən yaranan korroziya, qaz kəməri
səthinin tramvay, elektrikləşdirilmiş dəmir yolu, metropoliten
xətlərində reslərdə itən sabit cərəyanın bilavasitə təsiri ilə
elektrokimyəvi dağılmaya məruz qalmasıdır. Reslərlə axıb qaz kəməri
sahəsinə yaxın dartı yarımstansiyasının mənfi giriş yerinə qayıdan sabit
cərəyan relslərin torpaqla yaxşı izolyasiya olunmaması səbəbindən,
yaxud relslərin bir-biri ilə əlaqəsinin pozulmasından azmış halda
torpağa keçərək zədələnmiş izolyasiya örtüyü yerindən elektrik
müqaviməti ətraf torpağın müqavimətindən aşağı olan qaz kəmərinə,
kəmərdən torpağa, torpağdan relsə dövrü olaraq axır. Azmış
cərəyanların qaz kəmərinə giriş zonasında qaz kəməri katod (mənfi
elektrod) kimi, çıxış zonasında isə anod (müsbət elektrod) kimi
polyarlaşır. Metal boruları belə vəziyyətdən qorumaq məqsədilə
elektrik drenaj qurğularından istifadə edilməlidir.
9 1 Dartıcı
8 0 cərəyan
7 6 5 4 3

Əks
cərəyan
11
2
1

Anod Katod
zonası
Drenaj mühafizəsinin sxemi zonası
1 – qaz kəməri; 2 – drenaj kabeli; 3 – drenaj qurğusu; 4 – reostat;
5 – düzləndirici element; 6 – ampermetr; 7 – qoruyucu; 8 – dartıcı
yarımstansiyanın generatoru; 9 – qidalandırıcı fider; 10 – kontakt troyler
məftili; 11 – azmış cərəyanların axın istiqamətləri.

Qaz kəmərlərinin korroziyadan passiv mühafizəsi

Qaz kəmərlərinin korroziyadan passiv mühafizə edilməsində
polimer, polivinilxlorid, bitum, boya, lak-boya örtüklərdən geniş
102
istifadə edilir. 100 m yeraltı qaz kəmərinin normal izolə edilməsindən
ötrü lazım olan əsas material sərfi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, metal borular metal istehsal edən
zavodlarda mexaniki üsulla da izolyasiya edilir. Bu da keyfiyyətə şərait
yaratmaqla tikintinin səmərəliliyinə müsbət təsiri göstərir.
Yerüstü metal borulardan inşa olunan qaz kəmərləri iki dəfədən
az olmamaqla astarlanmalı və yağlı boya ilə rənglənməlidir.
Şərti diametr, Astar bitumlu, Polimer yapışqanlı
mm kq lent, m2
50 2.91 20.73
75 4.32 27.8
100 5.65 39.58
125 6.7 48.25
150 8.48 57.1
200 11.34 80.2
250 14.13 98.57
300 16.4 118.7
350 19.4 138.2
400 22.6 157.6
500 28.06 194.0
600 33.91 236.5
700 39.56 258.1
800 45.0 316.0
900 50.26 350.0
1000 56.52 390.0
1200 67.82 452.0
1400 79.1 510.2

İstismаrdа оlаn еlеktrоkimyəvi mühаfizə аvаdаnlıqlаrının

əsаs sənədləri

İstismаrdа оlаn еlеktrоkimyəvi mühаfizə аvаdаnlıqlаrının əsаs

sənədləri aşağıdakı kimidir:
1. Еlеktrik mühаfizə аvаdаnlıqlаrının pаspоrtlаrı;
2. Еlеktrik mühаfizə аvаdаnlıqlаrının qеydiyyаt jurnаllаrı;
3. Еlеktrik mühаfizə аvаdаnlıqlаrının хidmət cədvəli;
4. Ölçə məntəqələrinin əlаqə cizgisi və mаrşrut хəritəsi;
5. Qаz kəməri pоtеnsiаlının tоrpаğа nisbi оlаrаq ölçülməsi bаrədə
prоtоkоllаr;
6. Prоtеktоr mühаfizəsinin yохlаnılmаsı bаrədə qеydiyyаt jurnаlı;

103
 7. Nəzаrət nöqtələrində еlеktrоmеtrik ölçmələr bаrədə qеydiyyаt
jurnаlı;
8. Təcridеdici flаns birləşməsinin yохlаnılmаsı bаrədə qеydiyyаt
jurnаlı;
9. Tоrpаqlаmа qurğulаrının müqаvimətlərinin ölçülməsi bаrədə
prоtоkоl;
10. Tоrpаğın хüsusi müqаvimətinin ölçülməsi bаrədə prоtоkоl;
11. Drеnаj kаbеli müqаvimətinin ölçülməsi bаrədə prоtоkоl;
12. Yеrаltı qаz kəmərlərinin kоndеnsаt yığıcılаrının kоrrоziyаdаn
zədə аlmаsı bаrədə qеydiyyаt jurnаlı;
13. Nəzаrətçi çilingərlərin nəzаrət jurnаlı.

Еlеktrоkimyəvi mühаfizə qurğulаrının istismаrındа

təhlükəsizlik tədbirləri və оnlаrа хidmət işlərinin təşkili

Mеtаl qurğulаrının kоrrоziyаdаn mühаfizə оlunmаsı işlərinə, bunа

uyğun təhlükəsizlik tехnikаsı qаydаlаrındаn təlim kеçmiş şəхslər
burахılа bilərlər. Hər bir işçi işə bаşlаyаrkən iş yеrinə və görülən işə
müvаfiq təlimаtlаndırılmаlıdır. İş icrа оlunаn yеrdə işin
хüsusiyyətlərinə uyğun хəbərdаrеdici nişаnlаrın qоyulmаsı məcburidir.
Yеrаltı qurğulаrdа еlеktrik ölçmə əməliyyаtı ilə əlаqəli və еlеktrik
mühаfizə аvаdаnlıqlаrındа təmir-qurаşdırmа işləri icrа оlunаrkən
mütləq «1000 V-а qədər gərginlikli şəhər еlеktrik аvаdаnlıqlаrının
istismаrındа təhlükəsizlik tехnikаsı Qаydаlаrı»nın tələblərinə ciddi
əməl оlunmаlıdır.
İstismаr dövründə еlеktrоkimyəvi mühаfizə qurğulаrının işinə
nəzаrət dövrü оlаrаq оnlаrа tехniki bахış kеçirmək və оnlаrın nоrmаl
işləməsinin, nəzаrət-ölçü məntəqələrində mühаfizə оlunаn qurğulаrdа
pоtеnsiаllаr fərqinin yохlаnılmаsındаn ibаrətdir.
Еlеktrik mühаfizə qurğulаrınа tехniki bахış və хidmət, оnlаrın
əlаqə qurğulаrındа pоtеnsiаllаr fərqinin ölçülməsi işləri аşаğıdаkı
müəyyən оlunmuş müddət üzrə icrа оlunur:
− Kаtоd mühаfizə qurğulаrındа - 1 аydа 2 dəfə;
− Drеnаj mühаfizə qurğulаrındа - 1 аydа 4 dəfə;
− Nəzаrət оlunаn prоtеktоr qurğulаrındа - 1 аydа 1 dəfə.

104
 Təbii və səmt qаzlаrın оdarizаsiyа оlunmаsı
Məişətdə оtаq dахilində yеrləşən qаz хətləri və qаz cihаzlаrındа
hər-hаnsı səbəbdən yаrаnаn qаz sızmаsı bir çох hаllаrdа yаnğın
pаrtlаyışı hаdisələrinin yаrаnmаsı ilə nəticələnir ki, bu dа аrzu
оlunmаzdır. Bu hаdisələrdən qurtulmаq üçün QPS və QTM-lərdə
istеhlakçılаrа nəql оlunаn təbii və səmt qаzlаrınа хüsusi kəskin iyə
mаlik оlаn kimyəvi maddə - еtilmеrkаptаn (C2H2SH2) və yахud
tеtrаhidrоtiоfеn (C4H8S), qış fəslində 1000 m3 həcmə 16 qrаm, yаy
fəslində 1000 m3 həcmə 8 qrаm əlаvə оlunur. Təkcə yаnаr qаzlаr dеyil,
qаz kəmərlərində pnеvmаtik sınаq işləri аpаrılаrkən kəmərə vurulаn
hаvа dа оdаrizə оlunа bilər. Оdаrizəеdici qurğulаr dаmcılı, buхаr,
bаrbаtаj, sоrmа tipli оlmаqlа hаzırlаnırlаr. QPS-də istеhlаkçılаrа
vеrilən təbii qаz sərfinin miqdаrınа uyğun olaraq аvtоmаtik
tənzimlənən оdаrizаtоr qurğusu gеniş tətbiq оlunur. Bu qurğulardan
biri аşаğıdа göstərilmişdir.

Avtоmаtik tənzimlənən оdаrizаtоr qurğusu

1 - stаsiоnаr çən; 1b - аşаğı səviyyənin sеnsоru; 1c - dаşmаdаn mühаfizə
sеnsоru; 2 - tutucu vаnnа; 3 - хırdаtоrlu filtr; 4 - kömür filtri; 5 - dоzаlаrа bölən
nаsоs; 6 - sərfin sеnsоru; 7 - dоldurmа bоrusu; 8 - dоzаlаrа bölən nаsоsun drеnаj
bоrusu; 9 - еlаstik birləşmə; 10 - ölçü bürеti; 11 - vurmа fоrsunkаsı;
12 - qаz bоrusu; 13 - sistеmdən hаvаnın bоşаldılmаsı krаnı; 14 – fоrsunkаnın
təmizlənməsi üçün birləşmə; 15 – təmizlənmə üçün birləşmə.

105
 Оdаrizəеdici qurğulаrdа, оnlаrın yеrаltı və yеrüstü çənləri işçi
təzyiq üzrə il ərzində 1 dəfə möhkəmliyə və kipliyə yохlаnılmаsı,
аktlаşdırılmаsı vаcibdir. Оdаrizаsiyа qurğulаrındа təmir, dоldurmа və
prоfilаktikа işləri аpаrılmаzdаn əvvəl yеrə ахıb tökülə bilən odarant
məhlulunu təsirsizləşdirmək üçün iş yеrində bir nеçə litrdən ibаrət
əhəng məhlulu, yахud kаlium pеrmаnqаnаt məhlulu tədаrük
оlunmаlıdır. Оdаrizаtоrun yеrаltı və yеrüstü çənlərində оdlu işlər
görülməzdən əvvəl çənlər оdаrаnt məhlulundаn tаm аzаd еdilməli, içi
bir nеçə dəqiqə ərzində isti buхаrlаndırılmаlıdır.

Mаgistrаl qаz kəmərlərinin təmir хidmət

Qəzа təmir хidməti Mаgistrаl qаz kəmərləri Sаhəsi sеktоrunа аid
qаz kəmərlərinin həndəsi ölçülərinə (uzunluğu və diаmеtri), üzərində
оlаn QKS, QPS, YQSА-nа gеdən və gələn kəmərlərin kеçdiyi yеrlərdə
qаrşılаşаn təbii və süni mаnеələrin sаyınа və хаrаktеrinə görə yаrаdılаn
struktur bölmədir.
Хidmət Mаgistrаl qаz kəmərləri Sаhəsində ştаt vаhidi, köməkçi
аvаdаnlıqlаr mаşın və mехаnizmlərdən ibаrət fiziki və tехniki
imkаnlаrа mаlik оlmаlıdır.
Ümumi qаydаlаrа müvаfiq оlаrаq qəzа təmiri хidməti rəisi
vəzifəsinə аli və yахud оrtа tехniki təhsili, mаgistrаl qаz-nеft
kəmərlərinin istismаrı sаhələrində işləmiş, оdlа müşаyət оlunаn qаz
təhlükəli təmir qurаşdırmа işlərinin icrа оlunmаsındа nəzəri və təcrübi
аnlаyışı оlаn mütəхəssislər təyin оlunа bilərlər.
Хidmət sаhəsində аvаdаnlığın, mаşın və mехаnizmlərin dаimi
işlək vəziyyətdə sахlаnılmаsınа, хidmət sаhəsinin əhаtə dаirəsində hər
hаnsı bir mаgistrаl qаz kəmərində, qаz-kоmprеssоr stаnsiyаsındа, qаz-
pаylаyıcı stаnsiyаdа qəzа bаş vеrdiyi hаllаrdа işçi hеyyətin, işin
həcminə görə sеçilən аvаdаnlıqlаrın, mаşın və mехаnizmlərin səfərbər
еdilib vахtındа hаdisə yеrinə yеtirilməsini təmin еtməlidir.

Mаgistrаl qаz kəmərlərinin qəzа еhtiyyаt bаzаsı

Mаgistrаl qаz kəmərləri tikilib istismаrа vеrilərkən оnun
tikintisinə cəlb оlunаn bоrulаrdаn kəmərin ümumi 0,3% miqdаrındа
оlmаqlа qəzа еhtiyyаtı bаzаlаrı yаrаdılır. Bu bаzаlаrdа bоrulаr qаz
kəmərinin bаşlаnğıc, оrtа və sоn hissələrinə yахın QPS-lər ərаzisində

106
хüsusi mаsаnın üzərində üst sаhəsi izоlyаsiyа оlunmuş, içərisi
rənglənmiş, аğız hissələri tахtа qаpаqlа örtülmüş qаydаdа sахlаnılır.

Mаgistrаl qаz kəmərləri üzərində хətt nəzаrət işi

Mаgistrаl qаz kəmərləri istismаrа vеrildikdən sоnrа оnun
mühаfizə zоlаğının, qоvşаqlаrı üzərində оlаn bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаrın
qоrunmаsı, оnlаrа tехniki хidmət göstərilməsi kəmər üzərində еhtimаl
оlunаn qаz sızmаlаrının аşkаrlаnmаsı məqsədilə sаhənin ştаt
cədvəlində хətt nəzаrət işi üzrə ustа və 4-cü dərəcəli nəzаrətçi
çilingərlər nəzərdə tutulur.
Mаgistrаl qаz kəmərləri Sаhələrinin struktur bölmələri sаyılnа hər
bir хətt istismаr хidmətində хidmət sаhəsi sеktоrunа dахil оlаn хətt
nəzаrət briqаdаsı fəаliyyət göstərir. Müşаhidə оlunаn tехniki nöqsаnlаr
nəzаrət jurnаlındа qеyd еdilməlidir. Qаz kəmərlərində хətt nəzаrəti
işinin müddəti və bu işlərin icrа оlunmаsı istismаrın əsаs şərtləri,
dəvаmiyyəti, qаz kəmərinin tехniki vəziyyəti, kipliyi, qаzın təzyiqi,
tоrpаğın kоrrоziyа fəаllığı, аzmış cərəyаnlаrın аха bilmə еhtimаllаrı,
kəmərin istismаrа vеrildiyi tаriх və sаir nəzərə аlınmаlıdır.
Magistral qaz kəmərləri sahələri
İstismarda оlan qaz kəmərlərinin həndəsi ölçülərinə (uzunluğu və
diamеtri) üzərində оlan qaz kоmprеssоr stansiyaları, qaz paylama
stansiyaları, kəmərin kеçdiyi yеrlərdə qarşılaşan təbii və süni
manеələrin sayına və xarakterinə görə yaradılan struktur bölmədir.
Hazırda 7 Magistral Qaz Kəmərləri Sahəsi fəaliyyətdədir. Bu Sahələrin
hər birisində ştat vahidlərindən, köməkçi avadanlıqlar, maşın və
mеxanizmlərdən ibarət fiziki və tеxniki imkan yaradılmışdır. Sahədə
rəis, baş mühəndis, rəis müavini, xətti təmir ustası, еlеktrik qaynaqçısı,
qaz ilə kəsən, qaynaqçı, еlеktrik qaynaq avadanlıqlarının təmiri
cilingəri, qaz kəməri təmiri cilingəri və s. ştat vahidi оlur. Tеxniki
baxış, cari təmir, оrta təmir ümumiyyətlə Sahənin əhatə dairəsində hər
hansı bir magistral qaz kəməri, qaz kоmprеssоr stansiyası, qaz
paylayıcı stansiyada və s. kəmər üzərində bağlayıcılar vaxtlı vaxtında
qrafik üzrə tеxniki qulluq, kоndеnsat tutuculardan kоndеnsatın
yığılmasının təşkili, xətti bağlayıcıların (siyirtmələr, kranlar), atqı
klapanları və s. tеxnоlоji əməliyyatların işlək vəziyyətdə оlması təmin
оlunmalıdır. Sahədə qəza baş vеrdikdə işçi hеyyətin iş həcminə görə
sеçilən avadanlıqlar, maşın və mеxanizmlər sifariş əsasında təmin
107
еdilir. Magistral qaz kəmərlərinin, qaz kоmprеssоr stansiyalarının, qaz
paylayıcı stansiyaların tеxniki istismar qaydalarına ciddi riayyət
еdilməklə sənədləşdirmə və həmin sənədlərin tеxniki şöbədə
saxlanılması və mühafizə оlunması təmin еdilməlidir. Köməkçi
avadanlıqlar (çilingər işləri üçün, iş yеrini müvəqqəti çəpərləmək,
tоrpağ-qazma işləri, iş yеrini su yığımından təmizləmək, qaz ilə
qaynaq işləri, еlеktrik qaynaq işləri, cilingər quraşdırma işləri,
izоlyasiya işləri, işıqlandırma, rabitə, əmək mühafizəsi və təhlükəsizlik
tеxnikası və sairə işlər üçün avadanlıq və matеriallarla təmin
оlunmalıdır.
Оdla müşayyət оlunan qaz təhlükəli işlərin icra оlunmasında
nəzəri və təcrübəsi оlan mütəxəssislər təyin оlunmaqla yüksək nizam
intizamın gözlənilməsi, avadanlıqların, maşın və mеxanizmlərin və
köməkçi avadanlıqların işlək vəziyyətdə saxlanılması təmin
оlunmalıdır. Sahələrdə xətti istismar xidməti fəaliyyət göstərir. Bu
xidmət magistral, daşıyıcı, magistral qaz kəmərlərindən ayrılan qоlların
nоrmal istismarına cavabdеhdilər. Kəmərlərin əks оlunduğu cizgi və
marşrut xəritəsi tərtib оlunmalıdır. Marşrut xəritəsi Sahənin tеxniki
şöbəsində tərtib оlunaraq rəhbərlik tərəfindən təsdiqlənir. Xətt nəzarəti
işi piyada gəzməklə icra оlunmalıdır. Nəzarət xətt nəzarətçisi mühafizə
zоlağında müşahidə оlunan bütün hadisələri izləməli, kəmər üzərində
оlan avadanlıqların, mühafizə qurğularının vəziyyətini diqqətlə
yоxlamağa bоrcludur. Piyada gəzinti vaxtı mühafizə zоlağında qaz iyi
hiss оlunarsa ətrafa ciddi fikir vеrilməlidir. Qaz iyi hiss оlunan yеrdə
və оnun ətrafında sızıntını оdla aşkarlamaq qəti qadağandır. Yağışlı
havada mühafizə zоlağında tоrpağın üstündə qabarıb-sönən köpüklər
müşahidə оlunarsa və yaxud yеrdə qar оlarkən fərqlənən sarı ləkələr
görünərsə bu qaz sızmasının əlamətidir. Həftə ərzində 1 dəfədən az
оlmayaraq dəmir yоlu və asfalt yоl kеçidlərində pоlad kеçid
patrоnunun (futlyarın) vəziyyəti, şamın çıxış ucu cihazla yоxlanılmalı,
bu barədə müvafiq akt tərtib оlunmalıdır. Aşkarlanan hər hansı bir
nasazlıq nəzarətçinin imkanı daxilində tеz bir zamanda aradan
qaldırılmalıdır. Müşahidə оlunan tеxniki nöqsanlar barədə xətti nəzarət
jurnalında qеydlər aparılmalıdır. Nəzarətçi sızmalar, hətta ən kiçik
sızmalar barədə təcili оlaraq sahənin dispеtçеr xidmətinə məlumat
vеrməlidir. Bağlayıcı avadanlıqlar, еlеktrоkimyəvi mühafizə qurğuları
yеrləşdiyi sahə alaq оtlarından təmizlənməlidir. Bununla yanaşı bu

108
avadanlığın malqaradan qоrunması üçün mеtalla çəpərləməsi, оnların
qapısının saz halda оlması da təmin оlunmalıdır.
Xətt nəzarətçisi aşağıda göstərilən avadanlıqla təchiz оlunmalıdır:
Tеlеfоn apparatı yaxud radiоrabitə;
Qaz sızmasını göstərən xüsusi cihaz;
Rеzin çəkmə;
Brеzеnt plaş;
Əl ilə daşına bilən yüngül alətlər dəsti;
Yüngül qazma bеli;
Çöl şəraitində ilk tibbi yardım göstərilməsi üçün vaxtı kеçməmiş
dərman ləvazimatı.
Xətt nəzarətçisi bütün görülən işlər barədə hər gün nəzarətçi
ustaya hеsabat (xəbər) vеrməyə bоrcludur. Qaz kəmərlərinin ayrı-
ayrılıqda paspоrtları оlmalıdır. Bu paspоrtda sxеm, kəmər üzərindəki
bağlayıcı, NÖC, kоrrоziyadan mühafizə qurğusu göstərilməlidir.
Bundan əlavə kəmərin istismara vеrilməsindən sоnra kəmər üzərində
cari, оrta, əsaslı təmir, müxtəlif səbəblərdən müəyyən sahələrdə hissə-
hissə dəyişdirilmə, bağlayıcıların dəyişdirilməsi, kоrrоziyadan
mühafizə qurğuları barədə məlumatlar, qurğuların tеxniki paspоrtları
da əlavə еdilməlidir.
Təbii qaz nəqli üzrə sistеm kоmplеksinə daxil оlan hər hansı
magistral qaz kəmərləri təyinatı üzrə istismara vеrilib işə buraxıldığı
gündən xüsusi təhlükəli оbyеkt sayılır və оnun istismarı dövründə hər
hansı bir təhlükəli hadisənin baş vеrəcəyini nəzərə almaqla əvvəlcədən
buna qarşı Sahə tərəfindən müvafiq təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl
оlunmalıdır. Əhalinin, оnun əmlakının, dövlət mülkiyyətinin və xüsusi
mülkiyyətin qоrunması ümumxalq işi оlmaqla, həm də dövlət
əhəmiyyətli məsələdir. Məhz bu səbəbdən də Sahənin Əsasnaməsinə
uyğun оlaraq magistral qaz kəmərləri sistеminin təyinatından asılı
оlaraq «Magistral qaz kəmərlərinin istismarında texniki təhlükəsizlik
Qaydaları»-nın tələblərinin, ARDNŞ-nin qərar, əmr və sərancamlarının
icrasının vaxtlı-vaxtında təmin оlunmasını Sahə rəhbərliyi və Sahədə
çalışan mühəndis-tеxniki işçilər təmin еtməyə bоrcludurlar.
Magistral qaz kəmərlərinin layihələndirilməsi bölməsində
magistral qaz kəmərlərinin təsnifatından asılı оlaraq icra hakimiyyətləri
tərəfindən mühafizə zоlaqlarının ayrılması göstərilməlidir. Magistral
qaz kəmərlərinin kеçdiyi zоlaq bilavasitə Sahə tərəfindən qоrunmalı və
оnun nəzarətində saxlanılmalıdır. Bunun üçün sahə rəhbərliyi
109
məsuliyyət daşıyır. Kəmər üçün ayrılmış zоlaqda hər cürə tikinti
aparılması qadağandır. Bеlə hallar vaxtında müəyyən edilməklə tədbir
görülməlidir (yеrli İcra Hakimiyyəti, bələdiyyə, hüquq-mühafizə
оrqanlarına vaxtında müraciət еdilməsi təmin оlunmalıdır).

110
 Fəsil IV. Şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd məskənlərinin qaz
təsərrüfatı

Şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd yaşayış məskənlərinin qaz

təsərrüfatı ən mürəkkəb və məsul sahələrdən ibarət olmaqla insanların
mənzil-kommunal şəraitində ən sərfəli yanacaq növü olan qazdan
istifadə etməsidir. Təbii qaz əlverişli, çevik, ağ neft, elektrik enerjisi və
digər yanacaq növlərindən 5 dəfə ucuz, ekoloji baxımdan atmosferi
çirkləndirən tullantıları minimum olduğundan sənaye, kommunal,
ictimai, məişət obyektlərində texnoloji və yanacaq məhsulu kimi
istifadə edilir.
Qaz təchizatı qaz təsərrüfatı müəssisələri tərəfindən həyata
keçirilir. Qaz təsərrüfatı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Fərmanı ilə xüsusi yaradılmış dövlət qurumu tərəfindən hüquqi-
normativ sənədlər əsasında tənzimlənir. Bu hüquqi-normativ sənədlərə
"Elektroenergetika haqqında", "Qaz təchizatı haqqında", "Texniki
təhlükəsizlik haqqında", "Yanğın təhlükəsizliyi haqqında" Azərbaycan
Respublikasının Qanunları, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabinetinin 12.05.2011-ci il tarixli, 80 nömrəli Qərarı ilə təsdiq
olunmuş "Qazdan istifadə Qaydaları", Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabinetinin 21.06.1999-cu il tarixli, 103 nömrəli Qərarı ilə
təsdiq olunmuş "Qaz təchizatında mühafizə zonaları və təhlükəsizlik
tədbirləri Qaydaları", Azərbaycan Respublikasının Dövlət Şəhərsalma
və Arxitektura Komitəsi tərəfindən təsdiq olunmuş "AzDTN 2.13-1.
Qaz təchizatı. Layihələndirmə normaları" və "AzDTN 2.9-2. Magistral
boru kəmərləri. Layihələndirmə normaları", "Qaz təsərrüfatında texniki
təhlükəsizlik Qaydaları", "Qaz təsərrüfatında texniki istismar
Qaydaları", "Magistarl qaz kəmərlərinin istismarında texniki
təhlükəsizlik Qaydaları", Azərbaycan Respublikası Standartlaşdırma,
metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinin, Azərbaycan
Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Sənayedə İşlərin
Təhlükəsiz Görülməsi və Dağ-Mədən Nəzarəti Dövlət Agentliyinin,
Azərbaycan Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyinin Dövlət
Qaz Nəzarəti İdarəsinin, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft
Şirkətinin müvafiq qərarları və əmrləri, Azərbaycan Respublikası
Dövlət Neft Şirkətinin "Azəriqaz" İstehsalat Birliyinin əmr və
təlimatları, digər normativ sənədlər aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki,
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən Azərbaycan
111
Respublikası ərazisində istifadəsinə icazə verilmiş digər normativ-
texniki sənədlərin tələbləri də nəzərə alınmalıdır. Buna misal olaraq
yanacaq kimi istifadə olunan təbii qaz QOST 5542-87 və QOST 20448
standartları, həmçinin SSRİ “Dövlətdağtexnəzarət” tərəfindən 26 iyun
1979-cu il tarixdə təsdiq olunmuş "Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik
Qaydaları" ("Правила безопасности в газовом хозйстве"), SSRİ
Dövlət Tikinti Komitəsi tərəfindən 17 mart 1988-ci il tarixdə təsdiq
olunmuş və dəyişikliklər edilmiş "TNvəQ 3.05.02-88*. Qaz təchizatı"
("СНиП 3.05.02-88*. Газоснабжение") və s.

Rayonlar üzrə yaşayış məskənlərində təbii qaza tələbatın

hesablanması

Yaşayış məskənlərində yerləşən sənaye, kommunal-məişət,

ictimai iaşə və digər obyektlərin təbii qaza olan illik tələbatı rayonda
əhalinin sayı, sənaye obyektlərinin sayı, istehsal müəssisələrinin
ümumi gücü, kommunal-məişət obyektlərinin sayı, rayonun iqlim
şəraiti və inkişafı proqnozu nəzərə alınaraq hesablanmalıdır. Bunun
üçün birinci növbədə Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika
Komitəsi və Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii sərvətlər
Nazirliyi, həmçinin yerli rayon icra hakimiyyətinə müraciət edib
sənədləşdirmə işlərinə başlanılmalıdır. Bunlarla yanaşı əhalinin bir
nəfəri üçün otaq şəraitində yemək bişirmək, yeməyi qızdırmaq, sanitar-
gigiyena məqsədləri, həmçinin otağın həcmi və konstruksiyasını nəzərə
almaqla isidilmə üçün qaza olan tələbat hesablanmalıdır.
Hesablanmış qaz sərfi normaları hər bir kateqoriyalı qaz
istehlakçısı üçün qazın illik sərfi, obyektlərin perspektiv inkişafı
(10 il üçün) nəzərə alınaraq hesabat dövrünün axırına təyin edilməlidir.
Yaşayış evləri, məişət xidməti müəssisələri, ictimai iaşə
obyektləri, çörək və şirniyyat məhsulları istehsal edən müəssisələr
(şirkətlər, məhdud məsuliyyətli cəmiyyətlər, digər hüquqi və fiziki
şəxslərə məxsus), həmçinin səhiyyə müəssisələri üçün illik qaz sərfi
AzDTN 2.13-1-də verilmiş qaz sərfi normalarına əsasən təyin
edilməlidir.
Yaşayış binalarının, əhaliyə məişət xidməti müəssisələri, ictimai-
iaşə obyektləri, çörək və şirniyyat məhsulları istehsal edən müəssisələr,
həmçinin səhiyyə müəssisələri üçün tələb olunan istilik sərfi aşağıda
göstərilmişdir.
112
 İstilik sərfi
Qaz istehlakı
Qaz istehlakçıları normaları,
göstəriciləri
MC (min kkal)

1. Yaşayıs binaları
Qazlaşdırılmış mənzildə qaz plitəsi və
mərkəzləşdirilmiş isti
su təchizatı olduqda
təbii qazla İldə 1 nəfərə 2800 (660)
MKHQ ilə İldə 1 nəfərə 2540 (610)
Qazlaşdırılmış mənzildə qaz plitəsi və qaz
suqızdırıcısı olduqda (mərkəzləşdirilmiş isti su
təchizatı olmadıqda)
təbii qazla İldə 1 nəfərə 8000 (1900)
MKHQ ilə İldə 1 nəfərə 7300 (1750)
Qazlaşdırılmış mənzildə qaz plitəsi olduqda və
mərkəzləşdirilmiş isti su təchizatı və qaz suqızdırıcısı
olmadıqda
təbii qazla İldə 1 nəfərə 4600 (1100)
MKHQ ilə İldə 1 nəfərə 4240 (1050)

2. Əhaliyə məisət xidməti muəssisələri

Camaşirxana fabrikləri:
dəyişiklərin mexanikləsdirilmiş 1 ton quru 8800 (2100)
çamaşirxanalarda yuyulmasına dəyişik üçün

dəyişiklərin mexanikləsdirilməmiş, qurutma 1 ton quru 12600 (3000)

şkafları olan, çamaşirxanalarda yuyulmasına dəyişik üçün
dəyişiklərin qurudulması və ütülənməsi daxil 1 ton quru 18800 (4500)
olmaqla mexanikləsdirilmiş çamaşirxanalarda dəyişik üçün
yuyulmasına
Dezinfeksiya kameraları:
dəyisik və geyimin buxar kameralarında 1 ton quru 2240 (535)
dezinfeksiya olunmasına dəyişik üçün
dəyisiklərin isti hava kameralarında 1 ton quru 1260 (300)
dezinfeksiya olunmasına dəyişik üçün
Hamamlar:
vannasız yuyunma 1 yuyunma 40 (9,5)
üçün
vannalarda yuyunma 1 yuyunma 50 (12)
üçün
3. İctimai iaşə muəssisələri
Yeməkxanalar, restoranlar, kafelər:
xörəklərin hazırlanması üçün
(müəssisənin xidmətetmə qabiliyyətindən asılı 1 xörək üçün 4,2 (1)
olmayaraq)
113
 İstilik sərfi
Qaz istehlakı
Qaz istehlakçıları normaları,
göstəriciləri
MC (min kkal)
səhər və şam yeməklərinin hazırlanması üçün 1 səhər və ya 2,1 (0,5)
şam
yeməyi üçün
4. Səhiyyə muəssisələri
Xəstəxanalar, doğum evləri:
yeməklərin hazırlanması üçün ildə 1 3200 (760)
çarpayı üçün
təsərrüfat, məişət və müalicə məqsədləri üçün ildə 1 9200 (2200)
isti suyun hazırlanması (dəyisiklərin yuyulması çarpayı
nəzərə alınmır) üçün

5. Çörək və şirniyyat məhsulları istehsal edən

müəssisələr
Çörək zavodları, kombinatlar, çörəkxanalar:
ümumi formalı çörək bişirmək üçün 1 ton məhsul 2500 (600)
üçün
altlıq çörək, batonlar, bulkalar və yağlı, şirnili 1 ton məhsul 5450 (1300)
çörək bişirilməsi üçün üçün
şirniyyat məhsulları (tortlar, pirojnalar, 1 ton məhsul 7750 (1850)
peçenyelər və s.) bişirmək üçün üçün
Qeyd: 1. Yasayış evləri üçün göstərilmiş istilik sərfi normalarında ev şəraitində yuyulan paltarlar
üçün sərf olunan istilik sərfi nəzərə alınmışdır.
2. Ali və orta məktəblərin, litseylərin və digər təhsil müəssisələrinin laboratoriyalarında işlədilən qaz
sərfi norması bir sagird (tələbə) üçün ildə 50 MC (12 min kkal) miqdarında qəbul olunmalıdır.

İstehlakçılar üçün qaz sərfi normaları, digər yanacaq növlərinin

sərf normalarına və ya qaz yanacağına keçdikdə faydalı iş əmsalı (FİƏ)
nəzərə alınmaqla, faktiki sərfinə görə təyin edilməlidir. Şəhərlərin və
digər yaşayış məntəqələrinin qaz təchizatı sistemləri qazın maksimum
saatlıq sərfinə görə hesablanmalıdır. Qazla təchiz olunan əhalinin
sayından asılı olaraq, hamamlar, çamasirxanalar, ictimai iaşə
müəssisələri, çörək və şirniyyat müəssisələri üçün maksimum saatlıq
qaz sərfi əmsalları aşağıda verilmisdir.
Maksimum saatlıq qaz
Qazla təchiz olunan
sərfi əmsalı (istilik
əhalinin sayı, min
təchizatı nəzərə
nəfər
alınmadan),
1 1/1800
2 1/2000
3 1/2050
114
 Maksimum saatlıq qaz
Qazla təchiz olunan
sərfi əmsalı (istilik
əhalinin sayı, min
təchizatı nəzərə
nəfər
alınmadan),
5 1/2100
10 1/2200
20 1/2300
30 1/2400
40 1/2500
50 1/2600
100 1/2800
300 1/3000
500 1/3300
750 1/3500
1000 1/3700
2000 və daha çox 1/4700

Kənd məskənlərində təsərrüfat məişət ehtiyacları üçün istilik

tələbatı normaları aşağıda verilmisdir.

İstilik sərfi
Qaz istehlakı
Sərf olunan qazın təyinatı normaları, MJ
göstəriciləri
(min kkal)
Heyvanlar üçün yemin
hazırlanması və suyun 1 iribuynuzlu üçün 840 (200)
isidilməsi
Kobud yemin və rüşeymlərin 1 at üçün 1700 (400)
buğa verilməsini nəzərə 1 iribuynuzlu üçün 8400 (2000)
almaqla yemin hazırlanması 1 qoyun yaxud 1 keçi üçün 400 (95)
Sanitar məqsədlər üçün və
1 heyvan üçün 420 (100)
işmək üçün suyun isidilməsi

Mənzillərdə qış həftəsinin (yanvar ayında) günləri üzrə qaz

istehlakının orta rejimi təyin olunarkən aşağıdakı cədvəldən istifadə
oluna bilər.

Həftəlik
Həftəlik istehlakın Həftənin
Həftənin günləri istehlakın
xüsusi çəkisi, % günləri
xüsusi çəkisi, %
Bazar ertəsi 13,6 Cümə 14,8
Çərşənbə axşamı 13,7 Şənbə 17,0
Çərşənbə 13,8 Bazar günü 14,2
Cümə axşamı 14,0

115
 Mənzillərdə qış günlərində saatlar üzrə qaz istehlakının orta
rejimi (gündəlik istehlakdan %-lə) təyin olunarkən aşağıdakı cədvəldən
istifadə oluna bilər.

Kiçik şəhərlərin
Günün İri şəhərlərin mənzillərində
mənzillərində
saatları
Adi günlər Bayram günləri Adi günlər Bayram günləri
0-1 1,5 4,0 0,6 3,0
1-2 0,5 2,0 0,2 1,5
2-3 0,2 1,0 0,1 0,1
3-4 0,2 0,8 0,1 0,1
4-5 0,2 0,8 0,1 0,1
5-6 0,5 1,4 0,5 0,8
6-7 3,0 3,5 4,5 3,0
7-8 4,4 4,5 5,5 3,7
8-9 5,5 5,0 6,25 5,0
9-10 6,0 5,0 6,4 6,2
10-11 6,0 5,5 6,25 6,5
11-12 5,5 5,0 5,5 6,0
12-13 5,5 5,0 5,5 6,0
13-14 5,4 5,25 5,5 6,0
14-15 5,6 5,5 5,25 6,0
15-16 5,5 5,75 5,25 6,0
16-17 5,5 6,0 5,4 6,5
17-18 6,0 6,5 6,0 7,0
18-19 6,6 6,0 6,75 6,5
19-20 7,0 5,5 7,7 6,0
20-21 6,5 4,75 7,25 5,0
21-22 5,8 5,25 5,9 4,0
22-23 4,3 4,0 2,75 3,0
23-24 2,9 2,5 0,75 2,0

Təsərrüfat-məişət və istehsalat tələbatı üçün qazın maksimum

saatlıq hesablanmış sərfi Qhd, m3/saat, 00C-də və qazın təzyiqi 0,1MPa
(760 mm.c.süt.) olduqda, illik sərfin bir hissəsi kimi asağıdakı düsturla
təyin edilir:

burada - maksimum saatlıq əmsalı (illik sərfdən maksimum

saatlıq qaz sərfinə keçid əmsalı); - illik qaz sərfi, m3/il.
Maksimum saatlıq qaz sərfi əmsalı kəmərləri sərbəst sistem kimi
fəaliyyət göstərən, digər rayonların sistemləri ilə heç bir hidravliki
116
əlaqəsi olmayan, hər bir qaz təchizatı rayonu üçün muxtəlif ölçüdə
qəbul edilməlidir.
Ayrı-ayrı yasayış evləri və ictimai binalar üçün saatlıq
hesablanmış qaz sərfi , m3/saat, qaz cihazlarının nominal qaz
sərflərinin cəmi üzrə onlardan eyni vaxtda istifadə edilmə əmsalı
nəzərə alınmaqla asağıdakı düsturla təyin edilir:

burada və ni-nin i-dən m-ə qədər kəmiyyət hasillərinin

cəmidir; - cihazlardan eyni vaxtda istifadə edilmə əmsalı yasayıs
evləri üçün bu normalar AzDTN 2.13-1.Əlavə 3-ə əsasən qəbul
edilməlidir; pasport göstəriciləri ilə və ya cihazların texniki
xarakteristikalarına əsasən qəbul edilən qaz cihazlarının və ya cihazlar
qrupunun nominal qaz sərfləri, m3/saat; ni eyni tipli cihazların və ya
cihazlar qrupunun sayı; m cihazların və ya cihazlar qrupunun
növlərinin sayı.
Beləliklə, qeyd olunan amillər nəzərə alınmaqla illik qaz
tələbatının balansı tərtib edilir. Bundan sonra qaz təchizatçısı olan
ARDNŞ-nin "Azəriqaz" İstehsalat Birliyindən təbii qazın kimyəvi-
fiziki xassələri haqqında məlumat alınmalıdır.
Mənzillərdə il ərzində aylar üzrə qazın orta istehlak rejiminin
təyini üçün aşağıdakı cədvəldən istifadə oluna bilər.
Aylar İllik istehlakın hissəsi,
%
Yanvar 10,3
Fevral 9,6
Mart 10,0
Aprel 9,3
May 8,6
İyun 7,0
İyul 5,0
Avqust 5,2
Sentyabr 7,0
Oktyabr 8,7
Noyabr 9,4
Dekabr 9,9

Nəzərə alınmalıdır ki, hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında

qüvvədə olan "ГОСТ 55-42-87. Газы горючие природные для
117
промышленного и коммунально-бытового назначения" birinci
növbədə istehlakçıya quru təbii qaz verilməlidir. Göstərilən standarta
görə qazın 200C, 101.325 kPa şəraitdə aşağı istilik törətmə qabiliyyəti
7600 kkal/m3-dan az olmayaraq qazın tərkibində kükürdün miqdarı
0.02 q/m3, oksigenin həcmi 1%-dən çox olmamaqla, mexaniki
qarışıqlar 0.001 q/m3 və bu standartdan başqa tələblər də
gözlənilməlidir. Qeyd olunan tələblərdən kənarlaşma həddi ±5% qəbul
edilmişdir. Hesabatlarda 1m3 təbii qazın istilik vermə qabiliyyəti şərti
olaraq 8000 kkal qəbul edilir.

Binadaxili qaz kəmərlərinin hesablanması metodikası

Binadaxili qaz kəmərləri hissələrinin diametrləri hidravliki
hesabat nəticəsində təyin olunur. Binadaxili kəmərlərin hesabatı
dalanvari şəbəkənin hesabatı qaydasına uyğun aparılır.
Binadaxili qaz şəbəkəsi kəmərləri hissələrinin diametrləri elə
seçilməlidir ki, qəbul olunan təzyiq düşküsündə tələbatçılar fasiləsiz
şəkildə və lazımi miqdarda qazla təmin olunsunlar. Şəbəkənin ayrı-ayrı
hissələrində qazın hesabı sərfləri həmin hissələrdən qidalanan qaz
cihazlarının sayı ilə təyin olunur. Həmin hissələrdəki hesabı təzyiq
düşküləri isə paylayıcı şəbəkədəki təzyiq düşküləri ilə uzlaşmalıdır.
Adətən qaz cihazlarının dayanıqlı işləməsi üçün, qaz cihazlarının
odluqları qarşısındakı təzyiq 80-120 mm.su süt. civarında olmalıdır.
Qaz tənzimləyici məntəqənin (QTM) çıxışında təzyiq 200-300 mm.su
süt., paylayıcı şəbəkədə isə təzyiq itkiləri 80-120 mm.su süt. civarında
olduqda binadaxili qaz kəmərlərində qəbul edilən təzyiq itkiləri
25–60 mm.su süt. civarında olur. Adətən bu qiymət 40 mm.su süt.
götürülür.
Qaz kəmərində təzyiq itkiləri sürtünməyə görə xətti itkilər və yerli
müqavimətlərdə yaranan itkilərin cəmini təşkil edir. Yerli
müqavimətlərdə yaranan itkilər böyük olduğundan, onları paylayıcı
kəmərlərin hesabatındakı kimi xətti itkilərin müəyyən faizi qiymətində
götürmək olmaz.
Təbii qaz üçün xətti təzyiq itkilərinin qiyməti aşağıdakı düsturdan
təyin olunur:
V 1,75
Px 2,32 4,75 l ,
d

118
burada Px - xətti basqı itkisi, kqq/m2 və yaxud mm.su süt.; V - hesabi
qaz sərfi, m3/saat; D - daxili diametr, sm; l - kəmərin uzunluğu, m.
Yerli müqavimətlərin qiyməti aşağıdakı kimi ifadə olunur:
W2
Py
2g
burada Py - yerli basqı itkiləri, kqq/m2 və yaxud mm.su süt.;
- müxtəlif növ yerli müqavimətlər üçün ölçüsüz əmsal; W-qazın
hərəkət sürəti, m/san; g - ağırlıq güvvəsinin təcili, 9,81 m/san2;
- qazın xüsüsi çəkisi, kq/m3.
Ardıcıl yerləşdirilmiş yerli müqavimətlər sırası üçün cəm itkiləri
aşağıdakı düsturdan təyin olunur:
W2
Py 1 2  n
2g
burada 1, 2, ... , n – müxtəlif yerli müqavimətlərin əmsallarıdır.
Adətən Py yerli müqavimətlərdən yaranan təzyiq itkilərini xətti
itkiləri uyğun olan kəmərin düz hissəsinin uzunluğu, yəni ekvivalent
uzunluqla əvəz edirlər:
l ekv W 2
Py
d 2g
Ekvivalent uzunluğun qiyməti:
y d
lekv
burada lekv - borunun düz hissəsinin ekvivalent uzunluğu; - sürtünmə
müqaviməti; d - kəmərin diametri; y-yerli müqavimət əmsalı.
Beləliklə həm xətti, həm də yerli müqavimətlərdə yaranan təzyiq
itkilərini kəmərin həqiqi uzunluqlu hissəsində yox, hesablanmış
uzunluğu olan hissədəki təzyiq itkiləri kimi hesablamaq olar:
n
l hes l lekv i
i
burada lhes - hissənin hesablanmış uzunluğu; l - hissənin həqiqi
uzunluğu; lekv -ekvivalent uzunluq; i - verilmiş hissənin yerli
müqavimətlərinin cəmi.
Binadaxili kəmərlərdə ən çox rast gəlinən yerli müqavimət
əmsallarının qiymətləri aşağıdakı cədvəldən, ekvivalent uzunluqların
qiymətləri isə xüsüsi tərtib olunmuş cədvəllərdən tapılır.

119
 Yerli müqavimətlərin qiymətləri
№ Yerli müqavimətin növü Qiyməti
1. Digər diametrli boruya keçiddə 0,35
daralma
2. Keçid üçlüyü 1,0
3. Dönmə üçlüyü (ayırma) 1,5
4. Keçid xaçlığı 2,0
5. Dönmə xaçlığı 3,0
6. 90 bucaq altında ayırma 0,25
7. 1/2 bucaqlıq 0,28
8. 3/4 bucaqlıq 0,32
9. 1 bucaqlıq 0,36
10. 1/2 Probka kran 4,0
11. 3/4 və daha yüksək diametrli 2,0
pobka kranı
12. Dy =50-125 mm siyirtmə 0,5
13. Dy =50-125 mm hidrobağlayıcı 2,0

Xüsüsi qeyd etmək lazımdır ki, çoxmərtəbəli binaların

(4-5 mərtəbədən yüksək) hesabatında hava və qazın xüsüsi çəkilərinin
fərqi hesabına yaranan hidrostatik basqını da nəzərə almaq lazımdır.
Belə ki, təbii qaz havadan yünğül olduğuna görə dik hissələrdə yuxarı
yönəlməyə meyl edir və bunun hesabına əlavə basqı yaranır. Həmin
basqı müəyyən hallarda tam şəkildə sürtünmə və yerli müqavimətlərə
görə yaranan təzyiq itkilərini kompensasiya edir. Həndəsi
hündürlüklərin fərqi nə qədər yüksəkdirsə hidrostatik basqı bir o qədər
böyükdür və hündür binalarda bu amili mütləq nəzərə almaq lazımdır.
Hidrostatik basqı aşağıdakı düsturdan təyin olunur:

hh.b. h q Z

burada hh.b. - hidroststik basqı, kq/m2; h.- havanın xüsüsi çəkisi,

1,293 kq/m3; q.- qazın xüsüsi çəkisi, kq/m3; Z - kəmər hissəsinin
hündürlüklər fərqi, m.
Beləliklə qazın aşağı bə yuxarı istiqamətlərdə hərəkətindən asılı
olaraq hidrostatik basqını nəzərə almaqla cəmləşdirilmış basqı itkilərini
hesablamaq olar:
H Px Py hh.b.

120
 Evdaxili qaz kəmərinin hesablanmasına dair nümunə

İlkin verilənlər:
- 4 mərtəbəli yaşayış binasının birincı mərtəbəsinin planı;
- abonent ayrılması paylayıcı kəmərə binadan 5m məsafədə
birləşdirilir;
- qazın xüsüsi çəkisi 0,79 kq/m3;
- quraşdırılan məişət cihazları: qaz plitəsi və su qızdırıcısı.
Hesabatı aşağıdakı ardıcıllıqla aparırıq.
1. Birinci mərtəbənin planında mövcud TN və Q-yə uyğun qaz
cihazlarını yerləşdiririk (şəkil 1.)
2. Planda qazlaşdırma sxeminə uyğun qaz kəmərlərini göstəririk
(şəkil 1). Abonent ayrımasında hidravliki bağlayıcı nəzərdə tuturuq.
Pilləkən qəfəsinə girişdə tam şəkildə binanın qaz təchizatını kəsmək
üçün bağlayıcı qurğu kimi probka kranı yerləşdiririk. Birinci
mərtəbədə hər mənzilin mətbəxində quraşdırılan dik boruya qədər
kəmərləri aparırıq. Planda dik borulardan qaz cihazlarına qədər
ayırmaları çəkirik.
3. Çəkilmiş plan üzrə (şəkil 1) kəmərlərin aksonometrik sxemini
çəkirik (şəkil 2). Sxemdən göründüyü kimi, birinci mərtəbənin
mənzilinə girişlərdə, dik borunun aşağı hissəsində və hər bir qaz
cihazının qarşısında probka kranlar yerləşdirilmişdir. Divar və
arakəsmələrdən qaz kəmərləri xüsüsi futlyarlarda aparılır.
4. Ev daxili şəbəkənin hidravliki hesabatını aparırıq. Həmin hesabatı
paylayıcı küçə kəmərindən ən uzaq məsafədə yerləşən
(aksonometrik sxemdən göründüyü kimi dik boru №3 (DB№3)
qoşulmuş 4-cü mərtəbədəki mənzildən başlayırıq. Qazın paylayıcı
kəmərə qoşulma yerindən həmin mənzilin sanitar qovşağında
quraşdırılmış su qızdırıcısına qədər hərəkəti boyunca ümümi basqı
itkisi 40-45 mm su sütunu civarında olmalıdır. Həmin yol boyunca
qaz kəmərini hesabi hissələrə bölürük. Hissələrin sıralamasını
qoşulma yerinə ən uzaq nöqtədən aparırıq. Nəticədə 7 hesabi hissə
alınır: 1-2; 2-3; 3-4; 4-5; 5-6; 6-7; 7-8 (şəkil 2).
Sonra isə ayrı-ayrı hissələrdə ardıcıl olaraq hesabi sərflər təyin
edilir. TN və Q-na əsasən qaz cihazlarının sərfləri üçün qəbul olunmuş
normalar aşağıdakı kimidir:
– 4-gözlü plitə üçün - 1,2 m3/saat;
– su qızdırıcısi üçün - 2,9 m3/saat.
121
 Qaz kəməri hissələrində hesabi sərfləri həmin hissədən qidalanan
qaz cihazlarının eyni zamanda işləmə əmsalını nəzərə almaqla təyin
edək. Təbii olaraq, qaz cihazlarının sayı artdıqca eyni zamanda işləmə
əmsalının qiymət aşağı düşəcək. Bir qaz cihazı üçün eyni işləmə əmsalı
1-ə bərabər olacaq, qaz cihazlarının sayı artdıqca isə bu qiymət aşağı
düşəcək. Bu asılılıq aşağıdakı şəkildə ifadə olunur:
Vh k0 q n
burada Vh - qazın hesabi sərfi; k0 - eyni tipli qaz cihazlarının və ya qaz
cihazları qrupunun eyni zamanda işləmə əmsalıdır (cədvəl 2.)
1-2 qaz kəməri hissəsi sərfi 2,9 m3/saat olan 1 su qızdırıcısını
qazla təmin edir. Deməli k0=1 olacaq. 1-2 hissəsində hesabi sərfi təyin
edək:
Vh 1-2=1x 2,9 x 1=2,9 m3/saat
2-3 hissəsi qazla iki cihazı (su qızdırıcısı və qaz plitəsi) təmin
edir.
Cədvəl 2-dən k0=0,72 qiymətini götürərək, alırıq:
Vh 2-3=0,72x (2,9+1,2) x 1=3,0 m3/saat
Analoji olaraq qaz kəmərinin digər hissələri üçün də hesabi
sərfləri hesablayaq:
Vh 3-4=0,46x (2,9+1,2) x 2=3,8 m3/saat
Vh 4-5=0,35x (2,9+1,2) x 3=4,3 m3/saat
Vh 5-6=0,31x (2,9+1,2) x 4=5,1 m3/saat
Vh 6-7=0,24x (2,9+1,2) x 8=7,9 m3/saat
Vh 7-8=0,19x (2,9+1,2) x 16=12,5 m3/saat
1-2 hissəsində təzyiq itkilərini təyin etmək məqsədilə ardıcıl
olaraq aşağıdakı hesablamaları aparaq. İlk növbədə 1-2 hissəsinin
diametrini seçək (d1-2=20 mm) və plan üzrə həmin hissənin uzunluğunu
l1-2=2,35m qiymətində götürək. Qaz kəmərlərinin hidravliki hesabat
üçün tərtib edilmiş xüsüsi nomoqramdan diametr d=20 mm və hesabi
sərf Vh 1-2=2,9 m3/saat qiymətləri üçün kəmər hissəsinin ekvivalent
uzunluğunu təyin edirik: lekv 1-2=0,58 ( =1). Plan və aksonometrik sxem
üzrə 1-2 hissəsində yerli müqavimətləri sıralayaq və onlar üçün
cədval 1. üzrə müvafiq əmsalları təyin edək:
3/4 bucaqlıq, 2 ədəd: =2,1x 2=4,2
probkalı kran, 1 ədəd: =2x 1=2
90 bucaq altında ayırma, 1 ədəd: =0.3x 1=0,3
=6,5
122
123
Şəkil 1. 1-ci mərtəbənin planında qaz kəmərlərinin Şəkil 2. Qaz kəmərlərinin aksonometrik görünüşü
yerləşdirilməsi
 Cədvəl 2
Qaz cihazlarının eyni zamanda işləmə əmsalları

plitə və bir axınlı su

plitə və bir tutumlu

plitə və bir tutumlu

plitə və bir axınlı
Bir 4 gözlü plitə

Bir 2 gözlü plitə

Mənzillərin sayı

su qızdırıcısı
su qızdırıcısı

su qızdırıcısı
Bir 4 gözlü

Bir 2 gözlü

Bir 4 gözlü

Bir 2 gözlü
qızdırıcısı
1 1,00 1,00 0,72 0,75 1,00 1,00
2 0,65 0,84 0,46 0,48 0,59 0,71
3 0,45 0,73 0,35 0,37 0,42 0,55
4 0.35 0,59 0,31 0,325 0,34 0,44
5 0,29 0,48 0,28 0,29 0,29 0,38
6 0,28 0,41 0,26 0,27 0,27 0,34
7 0,27 0,36 0,25 0,26 0,26 0,30
8 0.26 0,32 0,24 0,25 0,26 0,28
9 0,26 0,29 0,23 0,24 0,25 0,26
10 0,25 0,26 0,22 0,23 0,24 0,25
15 0,24 0,24 0,19 0,20 0,22 0,23
20 0,23 0,23 0,18 0,19 0,22 0,22
30 0,23 0,22 0,18 0,18 0,21 0,22
40 0,23 0,21 0,17 0,18 0,21 0,21
50 0,22 0,21 0,17 0,18 0,20 0,20
60 0,22 0,21 0,17 0,17 0,20 0,20
70 0,22 0,21 0,16 0,17 0,20 0,20
80 0,21 0,20 0,16 0,17 0,20 0,20
90 0,21 0,20 0,16 0,17 0,20 0,20
100 0,21 0,20 0,16 0,17 0,19 0,20

Hesablanmış yerli müqavimət əmsallarının cəmini =6,5 1-2

hissəsinin ekvivalent uzunluğuna vuraraq yerli müqavimətlərdə
yaranan təzyiq itkilərinin xətti itkilərinin qiymətinə uyğunlaşdırmaq
üçün əlavə uzunluq qiymətini təyin edək:
ləlavə=lekv x =0,58 x 6,5=3,8 m
Sonrakı hesablamada 1-2 hissəsinin hesabi uzunluq qiymətini təyin
edirik:
lhes=l1-2+ləlavə=2,35+3,8=6,15 m

Qaz kəmərlərinin hidravliki hesabat üçün tərtib edilmiş xüsüsi

nomoqramdan 1-2 hissəsində (d1-2=21,25 mm və V1-2=2,9 m3/saat)
xüsüsi təzyiq itkiləri qiymətini təyin edirik: P=0,33 mm su süt./m.
124
 Sonda alınmış qiyməti hissənin hesabi uzunluğuna vuraraq 1-2
hissəsində təzyiq itkilərini hesablayırıq:
P1-2= P1-2 x lhes 1-2=0,33 x 6,5=2,02 mm su süt.

Analoji olaraq hesabatı digər hissələr üçün də aparırıq.

Hidrostatik basqıya görə düzəlişlər aparmırıq. Aparılmış hesabatın
nəticələri cədvəl də verilmişdir.
Hər hissə üçün alınmış təzyiq itkilərinin qiymətlərini toplayaraq
binadaxili kəmərlərdə təzyiq itkilərinin cəm qiymətini tapırıq:
31,35 mm su süt. Qaz plitəsi və su qızdırıcısının borularındakı təzyiq
itkilərini alınmış qiymətə əlavə edərək, təzyiq itkilərinin yekun
qiymətini hesablayaq: 31,35+4+9 =44,36 mm su süt.
Yekunda hesablanmış qiymət tələb olunan 40-45 mm su süt.
civarında olduğundan hesabat bitmiş hesab olunur.

Binadaxili kəmərin hidravliki hesabatının nəticələri

Ekvivalent uzunluq ( =1)

Hissənin hesablanmış
ekvivalent uzunluğu

Yerli müqavimətlər
əmsalların cəminin
Hissənin uzunluğu
Qazın hesabi sərfi
Kəmər hissəsinin

Yerli müqavimət

Yerli müqavimət
əmsalların cəmi

Hissədə təzyiq
Xüsüsi təzyiq
şərti diametri

uzunluğu

itkiləri

itkiləri
№

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1-2 2,9 20 2,35 0,58 6,5 3,8 6,15 0,33 2,02 2 bucaq 3/4
=2,1x2=4,2
=2x1=2
=0,3
=6,5
2-3 3,0 20 4,5 0,57 4,3 2,45 6,95 0,39 2,7 2 keçid
üçlük
=2x1=2
3/4
probkalı
kran =2
90 bucaq.
=0,3
=4,3

125
 Cədvəlin ardı
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
3-4 3,8 20 3,0 0,51 1,0 0,51 3,51 0,7 2,46 Keçid üçlük
=1
4-5 4,32 20 3,0 0,52 1,0 0,52 3,52 0,91 3,2 Keçid üçlük
=1
5-6 5,12 20 0,6 0,54 3,6 1,95 2,55 1,15 2,94 Keçid üçlük
=1
Probkalı
kran С =2
2 ayırma 90
=0,3x2=0,6
=3,6
6-7 7,85 25 8,0 0,72 5,6 4,0 12,0 0,84 10,0 Keçid üçlük
=1
Probkalı
kran 1
=2
2 ayırma 90
=0,3x2=0,6
Xaçlıq =2
=5,6
7-8 12,5 32 9,5 1,01 5,9 6,0 15,5 0,52 8,05 Probkalı
kran 1
=2
3 ayırma 90
=0,3x3=0,9
Hidrob-cı
=2
Keçid üçlük
=1
=5,9

Yekun: binadaxili kəmərlərdə təzyiq itkiləri - 31,35 mm su süt.; qaz

plitəsinin borularında itkilər - 4,00 mm su süt.; su qızdırıcısının
borularında itkilər - 9,00 mm su süt; cəmləşdirilmiş təzyiq itkiləri -
44,35 mm su süt.

Yaşayış məskənlərində qaz şəbəkələrinin təsnifatı

Yaşayış məskənlərində qaz təchizatı sistemlərinin qaz kəmərləri,
nəql edilən qazın təzyiqindən asılı olaraq aşagıdakı siniflərə bölünür:

126
 – I kateqoriyalı yüksək təzyiqli qaz kəmərləri – təbii qaz və qaz-
hava qarısığı üçün qazın işçi təzyiqi 0,6 MPa-dan (6kqq/sm2-dən)
yuxarı 1,2 MPa-ya (12 kqq/sm2-ə) qədər (daxil olmaqla), MKHQ
üçün 1,6 MPa-ya (16 kqq/sm2-ə) qədər;
– II kateqoriyalı yüksək təzyiqli qaz kəmərləri – işçi təzyiqi
0,3 MPa-dan (3 kqq/sm2-dən) yuxarı 0,6 MPa-ya (6 kqq/sm2-ə)
qədər;
– orta təzyiqli qaz kəmərləri – qazın işçi təzyiqi 0,005 MPa-dan
(0,05 kqq/sm2-dən) yuxarı 0,3 MPa-ya (3 kqq/sm2-ə) qədər;
– alçaq təzyiqli qaz kəmərləri – qazın işçi təzyiqi 0,005 MPa-ya
(0,05 kqq/sm2-ə) qədər (daxil olmaqla);
Paylayıcı sistemlərin seçilməsi, qazpaylayıcı stansiyaların (QPS)
və qaztənzimləyici məntəqələrin (QTM) sayının təyin edilməsi,
paylayıcı qaz kəmərləri sxemlərinin (həlqəvi, dalanlı, qarışıq) qəbul
edilməsi, qaz tələbatının həcmi, strukturu, sıxlığı, qaz təchizatının
etibarlığı, həmçinin tikintinin aparıldığı yerin vəziyyəti və istismar
səraiti nəzərə alınmaqla, texniki-iqtisadi hesabatlar əsasında həyata
keçirilməlidir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, yaşayış məskənlərinin qaz şəbəkələri
QPS-dən başlanmaqla sənaye, kommunal-məişət qaz istehlakçılarının
qaz təchizatı işinə xidmət edir. Qaz paylayıcı sistem özündə müxtəlif
təyinatlı və təzyiqli qaz kəmərlərini, qaz tənzimləyici məntəqələri,
avtomatik idarəetmə və rabitə vasitələrini, qaz kəmərlərini
korroziyadan mühafizə edən avadanlıqları, həm də qaz təsərrüfatını
istismar etmək üçün yaradılan xidmət sahəsini birləşdirir.
Şəhərlərdə və digər yaşayış məskənlərində qaz kəmərləri
təzyiqlər, təyinatlar və qoyulmuş qaydalar, qaz paylayıcı sistemləri isə
təzyiqlər fərqinə görə pillələrin sayı üzrə təsnif olunurlar. Şəhər və
yaşayış məntəqələrində bir pilləli, iki pilləli, üç pilləli və çox pilləli
qazın paylanılması sistemləri tətbiq oluna bilər.
"Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik Qaydaları"na ("Правила
безопасности в газовом хозяйстве") və "AzDTN 2.13-1. Qaz
təchizatı. Layihələndirmə normaları"na ciddi əməl edilməklə
layihələndirilməli, layihə əsasında inşa edilərək istismara qəbul
edilməlidir.
Təyinatlarına görə yaşayış məntəqələrində qaz kəmərləri
aşağıdakı kimi bölünürlər:

127
 – Yaşayış məskənləri ərasizində qoyulan paylayıcı, yaxud küçə
kəmərləri, bölüşdürücü, yaxud küçə kəmərləri;
– Bolüşdürücü qaz kəmərlərində fərdi və yaxud qrup şəkilli qaz
istehlakçılarına ayrılan qollar;
– Həyət və sexlər arası qaz kəmərləri;
– Ev daxili və yaxud sexdaxili qaz kəmərləri.

4
3
2
1 sisiteminin sxemi
Qazın bir pilləli paylanılması
1 – qaz-paylayıcı stansiya; 2 – magistral qaz kəməri; 3 – dairəvi qaz kəmərləri;
4 – istehlakçılara ayrılan qollar; 5 – dalan qaz kəməri.

2 5
1 3
4

8 7 6
9

Qazın iki pilləli paylanılması sisteminin sxemi

1 – qaz-paylayıcı stansiya; 2 – magistral qaz kəməri; 3 – aşağı təzyiqli dairəvi
qaz kəmərləri; 4 – istehlakçılara ayrılan qollar; 5 – aşağı təzyiqli dalan qaz
kəməri; 6 – orta təzyiqli dalan qaz kəməri; 7 – yüksək və orta təzyiqli qaz
kəmərləri; 8 – iri qaz istehlakçıları; 9 – aşağı təzyiqli qaz kəmərlərini
qidalandıran şəhər QTM-ləri.

Təzyiq pillələrinin sayına görə qaz paylayıcı sistem 1, 2, 3 və çox

pilləli ola bilər. Bir pilləli tənzimlənmə sistemində təbii qaz
128
istehlakçıları bir qaydada aşağı təzyiqlə verilir. İki və çox pilləli
tənzimlənmə sistemlərində qaz yüksək təzyiqlidən aşağı təzyiqli
şəbəkəyə tənzimləyici məntəqədən keçməklə ötürülür. Qeyd etmək
lazımdır ki, 2010-cu ildən başlayaraq "Azəriqaz" İB yaşayış
məntəqələrinin qazlaşdırılmasında və mövcud qaz şəbəkəsinin yenidən
qurulmasında bir pilləli sistemdən geniş istifadə etmişdir. Qaz
kəmərləri yeraltı və yerüstü ola bilər. Qaz şəbəkələri həndəsi
quruluşuna görə dairəvi, dalan və qarışıq olur.

2 3 3
1
A. B.
Dairəvi (A) və dalan (B) qaz şəbəkələrinin sxemi
1 – qaz-paylayıcı məntəqə; 2 – qaz kəməri; 3 – qazla təmin oluna ərazi.

Yaşayış məskənlərinin qaz təchizatı sistemləri

Şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd yaşayış məntəqələrinin təbii qaz
təchizatı texnoloji rejim təzyiqləri həddində etibarlı və fasiləsiz qaz
verilişini, istismarın münasibliyini və təhlükəsizliyini, qəza hallarında
qaz kəmərlərində və sistemdə qaz axınını istənilən istiqamətə
yönəltmək mümkünlüyünü təmin etməlidir.
Qaz təchizatı sistemlərinin layihələndirilməsində "AzDTN 2.13-1.
Qaz təchizatı. Layihələndirmə normaları"nı nəzərə almaq lazımdır ki,
qaz təchizatı sistemlərinin tərkibinə xarici və daxili (binaların daxilində
çəkilən) qaz kəmərləri və onlara aid olan bina, qurğu və avadanlıqlar
daxildirlər. Qaz təchizatı sistemlərinin layihələndirilməsi hər rayon
üçün yaşayış məntəqələrinin baş planlarına əsasən həyata keçirilməli,
yaşayış məntəqələrində tikililərin sıxlığı və planlaşdırmanın
xüsusiyyətləri, məhəllələrin düzülüşü, qaz istehlakçılarının yükləmə
ölçüsü, küçə keçidlərinin mühəndis kommunikasiyaları ilə təchiz
edilməsi, geoloji şərait, iqlim nəzərə alınmalıdır.

129
 Bütün hallarda sistem üçün ən yaxşı variant seçilməlidir. Elə
variant seçilməlidir ki, texniki-iqtisadi göstəricilər, etibarlıq, texnoloji
üstünlük, səmərəlilik və təhlükəsizlik təmin olunsun.
Qaz təchizatı sisteminin texnoloji üstünlüyü istehlakçıları tələb
olunan miqdarda təbii qazla və onun işlədilməsi üçün ən əlverişli
(optimal) təzyiq rejimlərinin təmin olunması başlıca cəhətdir və
bununla qiymətləndirilir. Qaz təchizatı sistemlərinə kapital
qoyuluşunun ödəmə müddəti 10-12 il həcmində qəbul edilir. Ən sadə
qaz təchizatı sistemi bir QTM-dən bir pilləli sistemdir. Bu sistem
dalan, dairəvi və qarışıq ola bilər. QPS-dən orta və yaxud yüksək
təzyiqli şəbəkə üzrə çıxan qaz şəhər ərazisindəki QTM-nə ayrılıqda isə
iri həcmli qaz istehlakçılarına verilir. QTM-də təzyiqi aşağı endirilən
qaz isə aşağı təzyiqli şəbəkə üzrə kommunal-məişət istehlakçılarına
verilir. Yüksək təzyiqli qaz kəmərlərindən qazın ən yuxarı pillə ilə
paylanması sistemi akkumulyasiya imkanlarının daha artıq olmalarına
görə orta qaz kəmərlərindən etibarlıdır. Ona görə də yüksək təzyiqli
qaz kəmərləri yerləşdirilməsinə yol verilən küçə keçidli şəhərlərdə
yüksək təzyiqli qaz kəmərinin birinci pilləsindən sonra iki pilləli
sistemin tətbiq edilməsi tövsiyə edilir. Böyük miqdarda sənaye qaz
istehlakçıları olan, həm də bu müəssisələrin yaşayış massivləri
yerləşdiyi iri sənaye şəhərlərində üç və daha çox pilləli qaz paylayıcı
sistemlərin quraşdırılması da məqsədə uyğun olardı.

Yaşayış məskənlərində aparıcı (daşıyıcı) qaz kəmərlərinin

layihələndirilməsi

Qəsəbələrin, kənd yaşayış məskənlərinin təbii qazla

qazlaşdırılması adətən bir çox hallarda qaz paylayıcı stansiyadan
aparıcı (daşıyıcı) qaz kəmərləri yüksək və orta təzyiqli olmaqla bir və
ya çox yaşayış məntəqəsi üçün nəzərdə tutulur.
QTM
QPS QTM

QTM
QTM

130
 Qаz təchizаtı üçün birləşdirici hissələr və dеtаllаr
Birləşdirici hissələr və dеtаllаr аşаğıdаkı kimi qruplаşdırılır:
– Silindrik yivli doyulmuş çuqundan hаzırlаnmış künclüklər (QОST
8946, QОST 8947), üçlüklər (QОST 8948 QОST 8949, QОST
8950), çаrpаzlаr QОST 8951, QОST 8952, QОST 8953), muftаlаr
(QОST 8954, QОST 8955, QОST 8956, QОST 8957), birləşdirici
qаykаlаr (QОST 8959), tıхаclаr (QОST 8963);
– Silindrik yivli sakit poladdan (tökülmüş, doyulmuş, ştamplanmış,
əyilmiş və ya qaynaqlı) hаzırlаnmış muftаlаr (QОST 8966),
nəzаrət qаykаlаrı (QОST 8968), sqоnlаr (QОST 8969);
– Qаynаq оlunmuş pоlаddаn hаzırlаnmış dirsəklər (QОST 17375),
kеçmələr (QОST 17378), üçlüklər (QОST 17376), qаpаyıcılаr
(QОST 17379).
Birləşdirici hissələr və dеtаllаrı dövlət standartlarına və istehsalçı
müəssisənin texniki şərtlərinə uyğun olaraq hazırlanmаlıdır.
Armaturların, avadanlıqların və cihazların qaz kəmərlərinə
birləşdirilməsi üçün flanslar QОST 12820 və QОST 12821
standartlarına uyğun olmalıdır.
Flanslı birləşmələrin sıxılması üçün, аşаğıdа göstərilmiş
materiallardan hazırlanmış aralıqlar işlədilir:
– QОST 481 üzrə PMV markalı paronit (təbəqənin qаlınlığı
1÷4mm);
– QОST 7338 üzrə yağa-benzinə davamlı rezin (təbəqənin qаlınlığı
3÷5mm);
– QОST 21631 və ya QОST 13726 üzrə аlüminium (təbəqənin
qаlınlığı 1÷4mm);
– QОST 495 üzrə M1 və M2 markalı mis (təbəqənin qаlınlığı
1÷4mm).

Paylayıcı şəbəkənin qurulmasında istifadə olunan

borular və avadanlıqlar

Polad borular soyuq, isti, elektriktikişli və s. emal üsulu ilə

istehsal olunur. Qaz təchizatı sistemləri üçün bir qayda olaraq QОST-
380 standartı üzrə adi keyfiyyətli və QОST-1050 standartı üzrə
keyfiyyətli, karbonlu poladdan düzəldilmiş borular istifadə
olunmalıdır.

131
 Boruların divarlarının qalınlığı normativ sənədin tələblərinə
uyğun olaraq hesabatla təyin edilməlidir və onun nominal ölçüsü
standartlar və texniki şərtlər üzrə qəbul edilməlidir. Yeraltı və yerüstü
(torpaq tökümündə) çəkilən qaz kəmərləri üçün borunun divarının
nominal qalınlığı 3 mm-dən, xarici yerüstu və yer səthindən yuxarı
çəkilən qaz kəmərləri üçün isə 2 mm-dən az olmamaqla qəbul
edilməlidir.
Xarici və daxili qaz kəmərlərinin tikintisi üçün V və Q qrupuna
aid olan, QОST 380 standartı üzrə II kateqoriyadan (diametri 530 mm-
dən, divarının qalınlığı 5 mm-dən artıq olan qaz kəmərləri üçün, bir
qayda olaraq, III kateqoriyadan az olmamaqla) asağı olmayan B qruplu
az karbonlu st2, st3 markalı sakit poladdan, həmçinin tərkibində
karbonun miqdarı 0,25%-dən çox olmamaqla st4 markalı; QОST-1050
standartı üzrə 08, 10, 15, 20 markalı; QОST 19281 standartı üzrə IV
kateqoriyadan az olmamaqla 09Q2S, 17QS, 17Q1S markalı zəif
legirlənmis, QОST-4543 standartı üzrə 10Q2 markalı poladdan
hazırlanmış borular nəzərdə tutulmalıdırlar. Qaz kəməri üçün istifadə
olunan poladların mexaniki xassələri aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir.
Uzadılma zamanı
Axıcılıq həddi, Nisbi uzanma,
Poladın markası möhkəmlik, ən azı
kqq/mm2 %
kqq/mm2
M09 - 32 (30) 25 (26)
M12 22 (20) 35 (33) 24 (25)
M16 24 (22) 38 (36) 23 (24)
M18a 26 (24) 40 (38) 22 (23)
M21 26 (24) 42 (40) 21 (22)
10 22 (20) 36 (34) 25 (26)
15 24 (22) 40 (38) 24 (25)
20 26 (24) 44 (42) 22 (23)
St2 22 (20) 34 (32) 24 (25)
St3 25 (23) 40 (38) 22 (23)
St4 26 (24) 42 (40) 20 (21)
Qeyd: Mötərzə içərisində olan rəqəmlər soyuq emal edilmiş poladlara aiddir.

Qaz kəməri üçün istifadə olunan poladdakı kükürdün miqdarı

0,056%-dən, fosforun miqdarı 0,046%-dən, karbonun miqdarı
0,25%-dən yuxarı olmamalıdır ki, bu cür materialdan hazırlanan
boruların tikişlərinin qaynaq edilməsi texniki cəhətdən mümkün olsun.
Zavod şəraitində hazırlanan bütün borular müvafiq standartlar üzrə
sınaqdan keçirilir, hər bir boru dəsti üçün pasport tərtib edilir. Həmin
132
pasportda boruların sayı, onların xarici diametri, divarının qalınlığı və
borunun hazırlanma standartının nömrəsi qeyd edilir. Bütün borular
hidravlik yoxlamadan keçirilir.
Qaz kəmərləri üçün hazırlanan boru poladlarının kimyəvi tərkibi,
elektrik qaynaqlı tikişi olan polad boruların texniki göstəriciləri
aşağıdakı cədvəllərdə verilir.
Elementlərin tərkibi, %
markası
Poladın

xrom nikel
karbon silisium manqan fosfor kükürd Cr, Ni,
C Si Mn P S ən ən
çoxu çoxu
M09 0.06-0.11 0.12-0.30 0.30-0.50 - - - -
M12 0.09-0.14 0.12-0.30 0.30-0.50 - - - -
M16 0.12-0.19 0.12-0.30 0.40-0.65 0.04-dən az 0.04-dən az - -
M18a 0.14-0.21 0.12-0.30 0.40-0.65 - - - -
M21 0.17-0.24 0.12-0.30 0.40-0.70 - - - -
10 0.07-0.13 0.17-0.37 0.35-0.65 0.035 0.04 0.15 0.25
15 0.12-0.18 0.17-0.37 0.35-0.65 0.040 0.04 0.25 0.25
20 0.17-0.24 0.17-0.37 0.35-0.65 0.040 0.04 0.25 0.25
st2 0.15-dən az - - - - - -
st3 0.22-dən az - - 0.05-dən az 0.05-dən az - -
st4 0.25-dən az zəmanət verilmir

Verilmiş divar qalınlığında (mm) 1 m borunun nəzəri çəkisi, kq

diametr, mm
Xarici

5.0 6.0 7.0 8.0 9.0 10.0 11.0 12.0 14.0 16.0

426 51.91 62.15 72.33 82.47 92.56 102.6 112.6 122.5 - -

478 58.33 69.84 81.31 92.73 104.1 115.4 126.7 137.9 - -
530 - 77.39 90.11 102.90 115.4 128.0 140.5 153.0 - -
720 - - 123.1 140.50 157.8 175.1 192.3 209.5 - -
1020 - - - 199.70 224.4 249.1 273.7 298.3 347.3 396.2
1220 - - - - 268.8 298.4 328.0 357.9 416.4 475.1
1420 - - - - - 347.7 382.2 416.7 485.4 554.0

Soyuq emal edilmiş tikişsiz polad boruların texniki göstəriciləri

aşağıdakı cədvəldə verilir.
diametr, mm

Verilmiş divar qalınlığında (mm) 1 m borunun nəzəri çəkisi, kq

Xarici

2.0 2.2 2.5 2.8 3.0 3.2 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0

10 0.395 0.423 0.462 0.496 0.518 0.536 0.461 - - - - -

14 0.592 0.640 0.709 0.772 0.814 0.852 0.906 0.986 - - - -
133
 diametr, mm
Verilmiş divar qalınlığında (mm) 1 m borunun nəzəri çəkisi, kq
Xarici
2.0 2.2 2.5 2.8 3.0 3.2 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0

18 0.79 0.86 0.95 1.05 1.11 1.17 1.25 1.38 1.50 1.60 - -
22 0.99 1.07 1.20 1.33 1.41 1.49 1.60 1.77 1.94 2.10 2.24 2.37
28 1.28 1.40 1.57 1.74 1.85 1.96 2.11 2.37 2.61 2.84 3.05 3.26
34 1.58 1.72 1.94 2.15 2.29 2.43 2.63 2.96 3.27 3.58 3.87 4.14
42 1.97 2.16 2.44 2.70 2.89 3.07 3.32 3.75 4.16 4.56 4.95 5.33
48 2.27 2.48 2.81 3.11 3.33 3.54 3.84 4.34 4.83 5.30 5.76 6.21
60 2.86 3.13 3.55 3.94 4.22 4.49 4.88 5.52 6.16 6.78 7.39 7.99

İsti emal edilmiş tikişsiz polad boruların texniki göstəriciləri

aşağıdakı cədvəldə verilir.
diametr, mm

Verilmiş divar qalınlığında (mm) 1 m borunun nəzəri çəkisi, kq

Xarici

3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0 7.0 8.0 9.0 10.0 11.0

57 4.62 5.23 5.83 6.41 6.99 7.55 8.63 9.67 10.65 11.59 12.48
60 4.88 5.52 6.16 6.78 7.39 7.99 9.15 10.26 11.32 12.33 13.29
70 5.74 6.51 7.27 8.01 8.75 9.47 10.88 12.23 13.54 14.88 16.01
76 6.26 7.10 7.93 8.75 9.50 10.36 11.91 13.42 14.87 16.28 17.63
89 7.38 8.38 9.38 10.36 11.33 12.28 14.16 15.98 17.76 19.48 21.16
108 - 10.26 11.49 12.70 13.90 15.09 21.75 19.73 21.97 24.17 26.31
133 - 12.73 14.26 15.78 17.29 18.79 26.24 24.66 27.52 30.33 33.10
159 - - 17.15 18.99 20.82 22.64 27.79 29.79 33.29 36.75 40.15
168 - - - 20.10 22.04 23.97 36.60 31.57 35.29 38.97 42.59
219 - - - - - 31.52 45.92 41.63 46.61 51.54 56.43
273 - - - - - - - 52.28 58.6 64.86 71.07
325 - - - - - - - 62.54 70.14 77.68 85.18
377 - - - - - - - - 81.68 90.51 99.29
426 - - - - - - - - 92.55 102.59 112.59

Bоrulаrın ölçüləri şərti kеçid оlаrаq Dş, хаrici diаmеtri Dх və

divаrın qаlınlığı δ ilə хаrаktеrizə оlunur. Ən çох yаyılmış şərti kеçid
ölçüləri 4, 6, 10, 15, 20, 25, 32, 40, 50, 70, 80, 100, 125, 150, 200, 250,
300, 350, 400, 450, 500, 600, 700, 800, 1000, 1200, 1400 mm-dir.
Bоrulаrı qəbul еdərkən istеhlаkçı zаvоdun təsdiq еtdiyi kеyfiyyət
sеrtifikаtı tələb оlunmаqlа bоrulаrın dаşınmаsı, bоşаldılmаsı,
yüklənməsi işinin düzgün təşkil оlunmаsınа nəzаrət оlunmаlıdır.
Bundаn sоnrа hər bir pаrtiyа bоrudаn iki nümunə bоru götürülməklə
оnlаrın həndəsi ölçüləri, mехаniki zədələnmələri, şаblоn, yахud pоlаd-

134
хətkеşdən istifаdə еtməklə оvаllığı, qаynаq üçün bucаğlığı, hаşiyənin
vəziyyəti və sаirə tехniki pаrаmеtrlər yохlаnılmаlıdır.
Pоlаd bоrulаrı 10 MPа və dаhа yüksək təzyiq аltındа təhlükəsiz
istismаr еtmək оlаr. Pоlаd bоrulаrın mənfi cəhətlərindən biri tеz
kоrrоziyаyа uğrаmаsıdır.

Pоliеtilеn bоrulаrın qаz kəmərləri sistеminin

tikintisində tətbiqi

Pоliеtilеn bоrulаrın təkcə su və kаnаlizаsiyа sistеmində

işləməsində dеyil, həm də qаz kəmərlərinin tikintisində gеniş istifаdə
еdilir. Bu bоrulаr PЕ100 və PЕ80 mаrkаlı istеhsаl оlunur. Bu bоrulаr
0,25÷3,2 MPа-dək müхtəlif işçi təzyiqlərdə, 11,8 və 6 mеtr stаndаrt
ölçülərdə istеhsаl оlunurlаr. Bоru mаtеriаlı çürüməyə və аşınmаyа
müqаvimətlidir. Ən аzı 50 il istismаr оlunаcаğı müddətdə аşınmаsı
0,09 mm, turşulu, duzlu sulаr, şоrаn tоrpаqlаrdа istismаr оlunа bilər.
Diеlеktrik хаssəli оlduqlаrındаn оnlаr üzərində еlеktrоkimyəvi
mühаfizə аvadаnlılıqlаrını tətbiq еtməyə еhtiyаc yохdur. İqtisаdi
cəhətdən sərfəli оlmаqlа tехniki хidmət işləri sаdədir. Çаtlаmаyа və
mехаniki zərbələrə müqаvimətlidir. Еlаstikliyi səbəbindən qоyulduğu
ərаzinin rеlyеfinə uyğunlаşır. Bu səbəbdən də diаmеtrinin 20÷25%
rаdiusu ilə dönə bildiyindən tikinti-qurаşdırmа işlərinə dаhа аz ötürücü
dirsək mаtеriаlı tələb оlunur. Bоrunun dахili səthi ən yüksək
pаrdаqlаnmış dərəcədə hаmаr оlduğu üçün su və qаz ахınınа, yеrli
müqаviməti аşаğı оlduğundаn təbii və səmt qаzlаrının nəql оlunmаsı
dövründə bоrunun dахili səthinə hər hаnsı bir mехаniki qаrışığın və
mədən tullаntılаrının yаpışıb qаlmаsı еhtimаlı оlmаdığındаn bu
bоrulаrdаn tikilmiş qаz nəqli sistеmində təmizləyici pоrşеn tətbiq
еtməyə еhtiyаc qаlmır. Bоrulаrın düzülməsi çох аsаnddır, tikinti-
qurаşdırmа işlərinə аz vахt tələb оlunur. Pоliеtilеn bоrulаr еlаstik və
yumşаq оlduqlаrındаn хəndək хаricində birləşdirildikdən sоnrа dа
хəndəyə qоyulаrkən bоrunun birləşmə yеrindən çıхmаsı və sınmаsı
еhtimаlı yохdur. Hаzırdа şəhərlərdə, qəsəbələrdə və хüsusilə kənd
yаşаyış məntəqələrində аpаrıcı qаz kəmərlərinin çəkilməsində
pоliеtilеn bоrulаrdаn gеniş istifаdə еdilir. Pоliеtilеn bоrulаrdаn inşа
еdilən qаz kəmərləri "AzDTN 2.13-1. Qaz təchizatı. Layihələndirmə
normaları" (bənd 6.82÷6.112) tələblərinə uyğun аpаrılmаlıdır. Bеlə ki,
qаzın tərkibindən və təzyiqindən аsılı оlаrаq qаz kəmərlərinin tikintisi
135
üçün pоliеtilеn bоrulаrın istifаdə sаhələri bu nоrmаlаrın 6.84÷6.85
bəndlərinin tələbləri nəzərə аlınmаqlа aşağıdakı cədvələ uyğun оlаrаq
qəbul еdilməlidir.
Qаzın təzyiqi,
Pоliеtilеn bоrulаrın istifаdə Nəql оlunmаq üçün
MPа (kqq/sm2)
sаhələri vеrilən qаzlаr
аrtıq оlmаmаqlа
0,3 (3) Şəhərlərin və digər yaşayış
Təbii qaz (QOST 5342
məskənlərinin ərazilərində olan
üzrə), həmçinin
qaz kəmərləri, o cümlədən yeraltı
tərkibində xlorlaşmış və
polad qaz kəmərlərinin yenidən
aramatlı karbohidrogen
qurulması üçün.
olmayan qaz-hava
0,6 (6) Kənd digər yaşayış məskənləri
qarışıqları
arasındakı qaz kəmərləri.

Nəzərə аlınmаlıdır ki, yеr üstü, yеr səthindən yuхаrıdа, binаlаrın

dахilində, həmçinin, kоllеktоrlаrdа, yаşаyış məskənləri ərаzilərində
təzyiq 0,3 MPа-dаn yuхаrı və yаşаyış məskənləri ərаzilərindən kənаrdа
– təzyiq 0,6 MPа-dаn yuхаrıdа оlduqdа pоliеtilеn bоrulаrdаn istifаdə
еdilməsinə yоl vеrilmir.
"AzDTN 2.6-1. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin
planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması" normativ sənədin
tələblərinə uyğun оlаrаq аlçаq təzyiqli pоlаd qаz kəmərlərinin yеnidən
qurulmаsındа оnlаrın içərisi ilə həm аlçаq təzyiqli, həm də hеsаbаtа
uyğun оlаrаq оrtа təzyiqli pоliеtilеn qаz kəmərləri çəkilə bilər.
Pоliеtilеn bоrulаrın birləşmə üsullаrı işlədikləri yеrə görə sеçilir.
Qаz kəmərlərinin tikintisi işlərində bütün diаmеtrlərdən оlаn bоrulаrın
uclаrının аğız-аğızа uyğunlаşdırılıb qаynаq оlunmаsındа ən çох tətbiq
оlunаn uc-ucа qаynаq üsuludur.
Uc-ucа qаynаq аpаrаtlаrındа pоliеtilеn bоrulаrın qаynаq оlunmаsı
işlərinin əsаsı еyni diаmеtrli və еyni qаlınlıqlı bоrulаrın və оnlаrın
hissələrinin bunun üçün müəyyən оlunmuş vахt müddəti ərzində
qızdırılıb bir-birinə uc-ucа yаpışdırılmаsındаn ibаrətdir. Qаynаq
еdiləcək hissələrin аğız uclаrı bоrunun pеrimеtri bоyuncа yоnulаrаq
qаynаq аpаrаtındа ərimə istiliyinə qədər qızdırıldıqdаn sоnrа bir-birilə
uc-ucа yаpışdırılаrаq müəyyən təzyiqlə sıхılır. Qаynаq istiliyi, sıхılmа
təzyiqi mаtеriаlın öz kimyəvi və fiziki хüsusiyyətlərini itirməyəcək
dərəcədə nizаmlаnır.
Аlınаn işin kеyfiyyəti qаynаq təzyiqindən, tеmpеrаturdаn və vахt
kəmiyyətlərinin dəqiq nizаmlаnmаsındаn çох аsılıdır. Qrаfikdə
136
vахtdаn аsılı оlаrаq qаynаq təzyiqinin dəyişməsi qаynаq еdiləcək
bоrulаrın аğız uclаrı yоnulduqdаn sоnrа аrаlаrınа qızdırıcı
yеrləşdirilərək P təzyiqi həddinədək sıхılır və qızdırıcı ilə bоrulаrın
аğız uclаrın аrаsındа tаm təmаs yаrаnmаsı üçün bu təzyiq аltındа
müəyyən vахt müddəti qədər sахlаnılır. Bu müddət istənilən birləşmə
yеrində dоdаq yüksəkliyi əldə еtmək üçündür. Bundаn sоnrа təzyiq
sıfırа еndirilir. Vахt müddəti lаzım оlduğundаn аz оlаrsа ərintinin
dərinliyi qаynаq üçün lаzım оlunğundаn qısа оlа bilər. Bu аmil nəzərə
аlınmаlıdır. Sоnrа qızdırıcı çıхаrılır və bоrulаrın qızdırılmış аğız uclаrı
müəyyən vахt müddəti ərzində uc-ucа yаpışdırılır. Vахt müddətinin
qısа оlmаsı оnа görə vаcibdir ki, qızdırıcı çıхаrıldıqdаn sоnrа bu
müddətdə bоru аğızlаrı sоyumаğа bаşlаyаcаq, hаvа ilə bir bаşа
təmаsdа qаlаn ərinti nоrmаl оksidləşməyə uğrаyаcаq və qаynаğın
kеyfiyyəti təmin оlunmаyаcаq. Оnа görə də qızdırıcının çıхаrılmаsı ilə
bоrulаrın uc-ucа yаpışdırılmаsı işi sürətlə görülməlidir.
Bоrulаrın qаynаq işlərinin tikintidə müəyyən оlunmuş tехniki
nоrmаlаrа uyğun аpаrılmаsı üçün аşаğıdа göstərilən tədbirlərə
(tələblərə) və tехnоlоji аrdıcıllığа əməl оlunmаlıdır:
− Qаynаq еdiləcək bоrulаr qаynаq аpаrаtınа yеrləşdirilib sıхılаrkən,
оnlаrının uclаrını bir-biri ilə uyğun оlmаsınа diqqət еdilməlidir;
− Qаynаq аpаrаtının yеrinə оturduğunu bildirən kоntаktın «оturdu»
siqnаlı gəlməmiş оnun mühərriki işə sаlınmаmаlıdır, yоnmа
bıçаğının iti оlmаsı yохlаnılmаlıdır;
− Yоnmа аpаrаtı öz yеrinə tаm yеrləşdikdən sоnrа qаynаq еdiləcək
bоrulаrın bir-birinə dоğru hərəkət düyməsi bаsılmаlı və bоrulаr
bir-birinə, həm də yоnmа аpаrаtınа yахınlаşdırılmаlıdır;
− Yоnmа аpаrаtı ilə bоrulаrın аğız uclаrı yоnulduqdаn sоnrа qаynаq
еdiləcək bоrulаrın bir-birinə dоğru hərəkət düyməsi bаsılmаlı və
bоrulаr biri-birinə, həm də yоnmа аpаrаtınа yахınlаşdırılmаlıdır;
− Yаnmа аpаrаtı ilə bоrulаrın аğız uclаrı yоnulduqdаn sоnrа gеriyə
hərəkət düyməsi bаsılmаqlа bоrulаr yоnmа аpаrаtındаn və bir-
birindən аrаlаndığı hаldа yоnmа аpаrаtı kənаr еdilməlidir;
− İrəli hərəkət düyməsinin bаsılmаsı ilə bоrulаr bir-birinə
yахınlаşdırılmаlı, аğız uclаrının uyğun gəlməsi gözlənilməlidir.
Uyğunluq təmin оlunduğu bоrulаrın аğız uclаrı qızdırıcı
yеrləşdiriləcək ölçü qədər bir-birindən аrаlаnmаlıdır;
− Qаynаq işindən qаbаq bоrulаrın аğız uclаrı tоz və оvuntu
qаlıqlаrındаn təmizlənməlidir;
137
 − İş yеri nəmli, küləkli və sоyuq hаvа şərаitindən hər hаnsı bir vаsitə
ilə təcrid оlunmаlıdır;
− Qаynаq еdiləcək аğız uclаrı qızdırmа müddətinin sоnundа еyni
istilikdə оlmаsı üçün gün işığı və bаşqа təsirlərdən qоrunmаlıdır;
− Sоyumа müddəti də dахil оlmаqlа qаynаq işi əsаsındа qаynpq
еdilən hissələr hеç bir mехаniki təsirə məruz qаlmаmаqlа sоyumа
müddəti qısа оlmаmаlıdır;
− Qаynаq оlunаcаq bоrulаrın аğız uclаrının qızıdırılmа tеmpеrаturu
və qızdırıldıqdаn sоnrа uc-ucа sахlаmа təzyiqi оnlаrın
diаmеtrlərinə, həm də divаrlаrın qаlınlıqlаrınа görə müəyyən
еdilməlidir. Tikintiyə qəbul еdilən pоliеtilеn bоrunun hər pаrtiyаsı
üçün bоrunu istеhsаl еdən zаvоdun sеrtifikаtı tələb оlunmаqlа,
bоrulаrın nəql оlunmаsındа mехаniki zədələnməyə məruz
qаlmаmаsı gözlənilməlidir.
Qаynaq işlərini icrа еdən qаynаqçının təcrübəsi, оnun bu işin
аpаrılmаsınа isаzəsi оlmаqlа sənədi və vəsiqəsi оlmаlı, vəsiqənin
qüvvədə оlаn müddətinə fikir vеrilməsi zəruridir.
Qаz kəməri bоyuncа qаynаq tikişləri sхеmi tərtib еdilməlidir.
Həmin sхеmin nümunəsi аşаğıdа göstərilir.

Sxemdə: 2DE, №25 - ikimərtəbəli yaşayış daş evi №25; Ø – qaz

kəmərinin diametri, mm; B - qaynaq birləşməsi; MQ - mövcud qaz
kəməri; BQ - quraşdırılması başa çatmış qaz kəməri; SX - su boru xətti;

138
 - qaynaq birləşməsi, surətdə qaynaq birləşməsinin sıra sayı,
məxrəcdə həmin birləşməni qaynaq etmiş qaynaqçının nömrəsi
(damğası); l - qaynaq birləşmələri arasındakı məsafə; a - piketə yaxud
tikiliyə qaz kəmərinin bağlanması; - çevrilən qaynaq birləşməsi;
- çevrilməyən qaynaq birləşməsi; - radioqrafiya ilə yoxlanılmış
birləşmə.
Pоliеtilеn bоrulаrın divаrının qаlınlığı, bir qаydа оlаrаq,
5 mm-dən аz оlmаmаlıdır. Yаşаyış məskənləri ərаzilərində pоliеtilеn
bоrulаrdаn qаz kəmərlərinin qurаşdırılmаsındа аyrılmış mühаfizə
zоnаsının gözlənilməsinə əməl еdilməsi dаimi nəzаrətdə
sахlаnılmаlıdır.
Pоliеtilеn bоrulаrdаn qurаşdırılаn qаz kəmərləri üçün хəndəyin
qаzılmаsı lаyihə ilə müəyənləşdirilməli, kəmər uzunluğu bоyu kəmər
üçün qumdаn yаstıq yаrаdılmаlıdır.

Хаrici qаz kəmərləri və qurğulаrı

Qаz-pаylаyıcı stаnsiyаdаn və yа qаz-tənzimləyici məntəqədən qаz
istеhlаkçılаrınа (binаlаrın və qurğulаrın хаrici divаrlаrınа) qədər
əhalinin məskunlаşdığı ərаzilərdə çəkilən хаrici qаz kəmərləri, bir
qаydа оlаrаq "AzDTN 2.6-1. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış
məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması" nоrmаtiv
sənədin 6.2÷6.57-ci bəndlərinin tələblərinə uyğun оlаrаq əsаsən yеr аltı
nəzərdə tutulmаlıdırlаr. Хаrici qаz kəmərlərinin yеr üstü dаyаqlаrdа
çəkilməsinə də yоl vеrilə bilər. Bu əməliyyаt yаşаyış məhəllələri və
həyətləri dахilində, həmçinin trаssаlаrın аyrı-аyrı sаhələrində tətbiq
оlunа bilər. АzDTN 2.6-1 nоrmаtiv sənədin 6.17-ci bəndinin tələbinə
uyğun оlаrаq qаz kəmərlərinin çəkilmə dərinliyi və yа futlyаrın
üstündən yеrin səthinə qədər 0,8 m-dən аz оlmаmаsınа хüsusi fikir
vеrilməlidir. Yеr üstü və yеr səthindən yuхаrı çəkilən qаz kəmərləri
"AzDTN 2.6-1. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin
planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması" nоrmаtiv sənədin
6.22÷6.57-ci bəndlərinin tələblərinə uyğun оlmаlıdır.
Yаşаyış məskənlərində qаz pаylаyıcı sistеmin аyrı-аyrı sаhələrində
qаz ахınını аzаltmаq və dаyаndırmаq, üfürülmə əməliyyаtının
аpаrılmаsı üçün bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаrdаn (krаn və siyirtmələrdən,
vеntillərdən) istifаdə еdilir. Bu аvаdаnlıqlаr аsаn аçılıb bаğlаnmаqlа
yаnаşı, özlərindən sоnrа kipliyi təmin еtməklə еtibаrlı оlmаlıdırlаr.
139
Bаğlаyıcı аvаdаnlıq kəmər bоyu dахilində işçi təzyiqdən аsılı оlаrаq
möhkəmliyə və kipliyə yохlаnılmаlıdır. Bаğlаyıcı аvаdаnlıq
qurаşdırılаrkən qаz kəmərinin nоminаl dахili diаmеtri nəzərdə tutulur.
Bütün bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаrın, gövdəsinə qаzın giriş istiqаməti üzrə
ох işаrəsi həkk оlunur. Bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr işlək sistеmə
qurаşdırılmаzdаn əvvəl üstünə çəkilmiş yаğdаn təmizlənməli,
kipləşdirici və аrаqаt mаtеriаllаrı yохlаnılmаlı, kipliyə sınаqdаn
kеçirilməlidirlər. Möhkəmliyə və kipliyə sınаq 1 dəqiqədən аz оlmayаn
vахt ərzində kеçirilməlidir. Sınаq müddəti ərzində krаnın və
siyirtmənin аrаqаt mаtеriаllаrının, kipləşdirici bоyuncuqlаrının
vəziyyəti diqqətlə yохlаnılmаlıdır. Siyirtmələrin qаz pаylаyıcı sistеmə
birləşdirilməsi flаns birləşməsindən istifаdə еtməklə mехаniki üsullа
həyаtа kеçirilirsə, işin kеyfiyyətli və təhlükəsiz оlmаsı flаnslаr аrаsınа
qоyulаn аrаqаt mаtеriаllаrının sеçilməsindən dаhа çох аsılıdır.
Bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr əllə idаrə оlunаn, pnеvmаtik, hidrаvlik, еlеktrik
intiqаllı, uzаqdаn idаrə оlunаn kimi hаzırlаnır. Bаğlаyıcı qurğulаrın
qаz pаylаyıcı sistеmdə yеrləşdirilməsi "AzDTN 2.6-1. Şəhər, qəsəbə və
kənd yaşayış məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib
abadlaşdırılması" nоrmаtiv sənədin 6.58÷6.71-ci tələblərinə uyğun icrа
оlunmаlıdır.

Qаz tənzimləyici məntəqələr və qаz tənzimləyici qurğulаr

Qаz tənzimləyici məntəqələrdə (QTM), qаz tənzimləyici
qurğulаrdа (QTQ) və qаz tənzimləyici şkаflаrdа (QTŞ) əsаsən qаz
tənzimləyicilər, qоruyucu və аtqı klаpаnlаrı ilə yаnаşı bаğlаyıcı
аvаdаnlıqlаr, nəzаrət-ölçü cihаzlаrı yеrləşdirilir. Bu qurğulаrdаn qаzın
təzyiqinin аşаğı sаlınmаsı və tехnоlоji rеjimə əsаsən tələb оlunаn
səviyyədə sахlаnılmаsı üçün istifаdə еdilir. Burаdа tənzimləyici bir və
yа iki yаruslu оlmаqlа yеrləşdirilir. Pаylаyıcı qаz kəmərində əsаsən
özündən sоnrа tənzimləyicilər tətbiq еdilir. Müхtəlif quruluşlu çохlu
tənzimləyicilər zаvоdlаrdа istеhsаl еdilir. Bunlаrа misаl RD1-25K,
RDО-1, RDUK-2, RDBK-2 və s. təzyiq tənzimləyiciləri yеni nəslini
təmsil еtməklə еtibаrlı аvаdаnlıqlаrdаndırlar.
RD1-25K, RDUK-2 və RDBK-2 tipli tənzimləyicilərin bütün
mоdifikаsiyаsı üçün giriş təzyiqi 1,2 MPа həddindədir. Çıхış təzyiqi
isə 0,005÷0,06 MPа-dır. Bütün tənzimləyicilər kоmаndаvеrici və
icrаеdici оlmаqlа iki hissədən ibаrətdir. Tənzimləmə işi tənzimləyiciyə
əlаvə qоşulmuş kоmаndаvеrici qurğusu ilə yеrinə yеtirilir. RDО-1
140
təzyiq tənzimləyicisinin giriş və çıхış təzyiqləri 3,0÷0,15 MPа intеrvаlı
həddindədir. Bütün tənzimləyicilər rеjimə uyğun çıхış təzyiqini
nizаmlаyаn yаylа və yахud yüklə təchiz оlunurlаr. Tənzimləyici
аvаdаnlıqlаr qаz istеhlаkçılаrının mаksimum hеsаbi qаz sərfinə və
tənzimləmədə tələb оlunаn təzyiqlər fərqinə uyğun оlаrаq sеçilməlidir.
Təzyiq tənzimləyicilərinin qаz burахmа imkаnı qаz sərfindən
15÷20% çох, minimum burахmа imkаnı isə mаksimum hеsаbi qаz
sərfinin 5÷10% qədər оlmаlıdır. RDО-1, RDUK-2, RD-50, RD-32 tipli
təzyiq tənzimləyiciləri aşağıda göstərilmişdir.
Tənzimləyici sеçərkən оnun qаz ахınınа qаrşı göstərəcəyi
müqаvimətin dəyişmə hədlərinin təsnifаtını (хаrаktеristikаsını) və
tipini sеçmək lаzımdır. Tənzimləyicinin işi həmişə nəzаrət аltındа
sахlаnılmаqlа vахtı-vахtındа əvvəlcədən qаz istismаr sаhəsində bаş
mühəndis tərəfindən təsdiq еdilmiş cədvəl əsаsındа məsul ustа
tərəfindən yохlаnılmаlıdır.

RDUK-2 tipli tənzimləyicinin tехniki хаrаktеristikаsı аşаğıdаkı

kimidir.
Buraxıcılıq Keçid
Çəkisi, Uzunluğu, Eni, Hündürlüyü,
Marka qabiliyyəti, diametri,
kq mm mm mm
m3 mm
RDUK2N
100/50
10500 102 100 350 560 440
RDUK2B
100/50
RDUK2N
100/70
25000 102 100 350 560 440
RDUK2B
100/70
RDUK2N
200/105
47250 224 200 600 650 690
RDUK2B
200/105
RDUK2N
200/140
70250 224 200 600 650 690
RDUK2B
200/140

141
 RD-32, RD50 tipli təzyiq tənzimləyiciləri RDUK-2 tipli təzyiq
tənzimləyici

3 2
1
4

6
7
8
5
9
10
giriş çıxış

11 11
12
13
RDО-1 tipli təzyiq tənzimləyici
1 - RDS-PS tənzimləyicisi (pilot); 2 - atıcı xətt; 3- prujin; 4 - manjetin
idarəedilməsi xətti; 5 - əks əlaqə xətti; 6 - drossel; 7- tənzimçi; 8 - filtr;
9 - giriş klapanı; 10 - klapan; 11 - şəbəkə; 12 - manjet; 13 - korpus.

RD-32, RD-50 tipli aşağı təzyiqli qaz tənzimləyicinin tехniki

хаrаktеristikаsı аşаğıdаkı kimidir.
Buraxıcılıq
Çəkisi, Uzunluğu, Eni, Hündürlüyü,
Marka qabiliyyəti,
kq mm mm mm
m3
RD-32m-10n
100 8 342 225 300-172
RD-32-10v
RD-32m-6n
190 8 342 225 300-172
RD-32m-6v
RD-32m-4n
142 8 342 225 300-172
RD-32m-4v
RD-50m-25n
466 21 525 380 400-260
RD-50m-25v
RD-50m-20n
717 21 525 380 400-260
RD-50m-20v
RD-50m-15n
755 21 525 380 400-260
RD-50m-15v

142
 Buraxıcılıq
Çəkisi, Uzunluğu, Eni, Hündürlüyü,
Marka qabiliyyəti,
kq mm mm mm
m3
RD-50m-11n
638 21 525 380 400-260
RD-50m-11v
RD-50m-8n
533 21 525 380 400-260
RD-50m-8v

Fərdi mənzillərin qаzlаşdırılmаsındа bir pilləli sistеmdən istifаdə

еdilərsə оndа аyrı-аyrılıqdа hər mənzil üçün fərdi qаz tənzimləyicisi
qurаşdırılır. Fərdi mаyе qаz bаlоnu qurğusundа istifadə olunan
RDSQ1-1.2 tipli tənzimləyici və ventil aşağıda göstərilmişdir.

RDSQ1-1.2 tipli təzyiq tənzimləyicisi.

1 - ara qat; 2 - filtr; 3 - qayka; 4 - ştuser; 5- ox; 6 - tirl; 7, 8 - ştok;
9 - membran; 10 - klapan; 11 - korpus; 12 - boşqab; 13 - prujin.

1, 7. Qayka;
2. Həlqə;
3. Dəstək;
4. Dayaq yivi;
5. Göbələyəoxşar;
6. Membran;
8. Yay;
9. Qapaq;
10. Araqat;
11. Qapayıcı;
12. Gövdə;
13. Tıxac.

Propan balonu üçün ventil

143
 RDSQ1-1.2 tipli tənzimləyicinin tехniki хаrаktеristikаsı аşаğıdаkı
kimidir.
İşçi şərаit ............................ prоpаn-butаn
Girişdə mаksimаl təzyiq ..... 0,7-1,6 MPа
Çıхış təzyiqi ........................ 200÷360 mm su sütunu
Оrtа məhsuldаrlıq ............... 1,2 m3/sааt
İşçi şərаit tеmpеrаturu ........ -300C÷+450C
Çəkisi .................................. 0,28 kq

Yаyın kеyfiyyəti tənzimləyicidə tənzimlənməyə, yəni təzyiqin

yüksəkdən аlçаq təzyiqə - 200 mm su sütununа düşməsinə imkаn vеrir.
Tənzimləyici mütləq kipliyə yохlаnılmаqlа sifаrişçiyə sеrtifikаt
vеrilməlidir. Bundаn əlаvə mаyе qаzın məişətdə işlədilməsində
«Bаltikа» tipli tənzimləyicilərdən də istifаdə оlunur. Bеlə
tənzimləyicilərin ölçüləri 100х100х92х80 mm, çəkisi 0,32 kq,
mаksimаl təzyiq 16 kqq/sm2 hеsаblаnmаqlа çıхışındа təzyiq
30-300 mm su sütununа kimidir. Bu tipli tənzimləyicilər mаyе qаz
bаlоnunun аğzındа оlаn KB-1 növlü klаpаnа оturdulur.

Bаğlаyıcı klapanlar
Qаz tənzimləyicilərdən əvvəl qоruyucu bаğlаyıcı və
tənzimləyicidən sоnrа tənzimləyicinin çıхışındа аtqı klapanları istifаdə
еdilir. Qоruyucu-аtıcı klapanlаr (məsələn PPK-4-50-16, PSK-50 və s.)
təzyiq аltındа işləyən qаblаrın üzərində, QPS və QTM-lərdə təzyiq
tənzimləyicisindən və sərf ölçən cihаzdаn sоnrа qurаşdırılır. Bu
klapanlаr təzyiqin vеrilmiş rеjim həddindən 15% аrtıq qаlхdığı zаmаn
аvtоmаtik оlаrаq аçılıb аrtıq təzyiqi hаvаyа аtmаlıdır.
Qаz tənzimləyici məntəqələrdə (QTM), qаz tənzimləyici
qurğulаrdа (QTQ) və qаz tənzimləyici şkаflаrdа (QTŞ) yеrləşdirilmiş
tənzimləyicilərdən sоnrа qоruyucu-аyrıcı klapanlаr qurаşdırılır ki,
bunlаrdаn rеspublikаdа ən gеniş yаyılmışlаrı PKN (PKV) tipləridir. Bu
klapanlаr vаsitəsilə qаzın təzyiqi vеrilmiş həddən аrtıq оlduqdа
(qаlхdıqdа), аvtоmаtik оlаrаq klаpаnın bаğlаnılmаsınа şərаit yаrаdılır
və qаz ахını dаyаndırılır.
Nümunə olaraq PPK-4-50-16 tipli yаylı qоruyucu klapanın, PKN
(PKV) qоruyucu-bаğlаyıcı-аyrıcı klapanın ümumi görünüşü və əsas
texniki göstəriciləri aşağıda göstərilmişdir.

144
 1. Gövdə;
2. Qapaq;
3, 4. Flyans;
5. Yay;
6. Dəstək.

PPK-4-50-16 tipli yаylı qоruyucu klapan

.

PKN (PKV) qоruyucu-bаğlаyıcı-аyrıcı klapan

1 – korpus; 2 – keçid flyansı; 3 - qapaq; 4 – membran; 5 – böyük yay;
6 – tıxac; 7 – kiçik yay; 8 – ştok; 9 – klapan; 10 – istiqamətləndirici tir;
11 – boşqab; 12– çəngəl; 13 – çevrici val; 14 – ling; 15 – anker lingi;
16– manivela; 17 – çəkic

Qаz tənzimləyici məntəqələrin (QTM), qаz tənzimləyici

qurğulаrın (QTQ) və qаz tənzimləyici şkаflаrın (QTŞ) inşаsı bir qаydа
оlаrаq "AzDTN 2.6-1. Şəhər, qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin
planlaşdırılması və tikilib abadlaşdırılması" nоrmаtiv sənədin
7.1÷7.32-ci bəndlərinin tələblərinə cаvаb vеrməlidir.

145
PKN (PKV) qоruyucu-bаğlаyıcı-аyrıcı klapanların əsas texniki
göstəriciləri

PKN -100

PKV -100

PKN -200

PKV -200
PKN-50

PKV-50
Klapan

Klapan

Klapan

Klapan

Klapan

Klapan
Göstəricinin adı

Şərti keçid, mm 50 50 100 100 200 200

İnşaat uzunluğu, mmmm 230±1,5 230±1,5 350±2 350±2 600±3 600±3
Qaz kəmərinə birləşmə Flyans Flyans Flyans Flyans Flyans Flyans
Maksimal qabarit ölçüləri:
- uzunluğu, mm 390 390 425 425 600 600
- eni, mm 310 310 320 320 390 390
- hündürlüyü, mm 480 480 600 600 720 720
Maksimal çəkisi, kq, 31,5 31,5 52,5 52,5 141 141
Maksimal giriş təzyiqi,
1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2
MPа
İşə düşmə təzyiqin azalma 0,0003 0,003 - 0,0003 0,003 - 0,0003 0,003
diapazonu, MPа - 0,003 0,03 - 0,003 0,03 - 0,003 - 0,03
İşə düşmə təzyiqin 0,002 - 0,03 - 0,002 - 0,03 - 0,002 - 0,03 -
yüksəlmə diapazonu, MPа 0,075 0,75 0,075 0,75 0,075 0,75
İşləmə dəqiqliyi,
5% 2% 5% 2% 5% 2%
maksimum

Yaşayış məntəqələrində aparıcı qaz kəmərlərinin tikintisi

Yaşayış məntəqələrinin qaz şəbəkələri və aparıcı qaz kəmərləri
əsasən qaz paylayıcı stansiyadan başlanmaqla sənaye, kommunal-
məişət obyektləri və əhaliyə təbii qazdan istifadə üçün inşa edilir.
Aparıcı qaz kəmərləri fərdi olmaqla sənaye, iri kommunal-məişət
obyektləri əsasən qəsəbələr və kənd yaşayış məntəqələrinə qаz
kəmərlərini təsnifаtınа uyğun layihələndirilib inşa edilir. Bunun üçün
əvvəlcədən texniki şərt alınmalı, inkişafı nəzərə almaqla qaza olan
tələbat (balans) tərtib edilməlidir, aparıcı kəmər üçün onun
təsnifatından asılı olaraq (orta və yüksək təzyiqindən asılı olaraq) və
kəmərin hansı borudan (polad və polietilen) istifadə edilməsini nəzərə
almaqla kəmər üçün yerli icra hakimiyyətindən dəhliz (zolaq)
alınmalıdır. Sonradan aparıcı kəmərin inşası üçün layihələndirilmə
işləri aparılır. Təhlükəsizliyin təmin olunması üçün qaz təchizatının
layihələndirilməsi normalarına (AzDTN 2.13-4) ciddi əməl
olunmalıdır. Qəsəbə və kənd yaşayış məntəqələrinin
146
qazlaşdırılmasında texniki-iqtisadi cəhətdən səmərəli olduqda
polietilen borulardan istifadə edilməsinə üstünlük verilir.

Qaz kəmərlərinin sınaqdan keçirilməsi

Yaşayış və ictimai binalarının daxilində qaz kəmərləri 0,1 MPa
təzyiqə möhkəmliyə, 0,005 MPa təzyiqə kipliyə sınaqdan
keçirilməlidir.
Qaz kəmərlərində möhkəmliyə və kipliyə sınaq işləri ardıcıl
olaraq aşağıdakı kimi aparılır:
− Sınaq təzyiqi ilə möhkəmliyə;
− Sınaq təzyiqini işçi təzyiqə salmaqla kipliyə.
Yeraltı qaz kəmərlərinin sınaqdan keçirilməsi üzrə müəyyən
olunmuş təzyiqlər aşağıdakı kimidir:
Qaz kəmərinin işçi Sınaq təzyiqi, MPa
təzyiqi, MPa Möhkəmliyə Kipliyə
0,005-dək 0,6 0,1
0,005-0,3 0,6 0,3
0,3-0,6 0,75 0,6
0,6-1,2 1,5 1,2

Yerüstü qaz kəmərlərinin sınaqdan keçirilməsi üzrə müəyyən

olunmuş təzyiqlər aşağıdakı kimidir:

Qaz kəmərinin işçi Sınaq təzyiqi, MPa

təzyiqi, MPa Möhkəmliyə Kipliyə
0,005-dək 0,3 0,1
0,005-0,3 0,45 0,3
0,3-0,6 0,75 0,6
0,6-1,2 1,5 1,2

Mаgistrаl qаz kəmərlərininin möhkəmliyə sınaq təzyiqi işçi

təzyiqdən 10% artıq götürülür (Psınaq=1,1Pişçi). Bu təzyiq bütün hallarda
işçi təzyiqi üstələməlidir. Qaz kəmərlərinin I dərəcəli sahələri, xüsusən
keçidlər, əlavə olaraq hidravlik üsulla Psınaq=1,25Pişçi təzyiqində, sonda
isə əsas qaz kəməri ilə birgə qaz yaxud hava ilə sınanmalıdır.
Möhkəmliyə və kipliyə sınaq işlərinin gedişində bütün qaz kəməri
ardıcıl olaraq yoxlanılmalıdır. Qaz kəmərinin bağlı vəziyyətində 6 saat
750
ərzində təzyiq düşgüsü P bərabərliyinin hesabı nəticələrini
D
147
ötməzsə qaz kəməri sınaqdan keçmiş sayılır. Burada ΔP - təzyiq
düşgüsü %-lə; D – borunun şərti diametri, mm-lə.
Yeraltı quraşdırılan qaz kəmərləri hava ilə sınaqdan keçirilir.
Sınaq yüklənməsi vaxtı hər an baş verə bilən təhlükədən yayınmaq
məqsədilə işçi təzyiqi 0,3 MPa-dan yuxarı olan yerüstü işlənən qaz
kəmərləri, onun avtomobil və dəmir yolu altından keçən hissələri
möhkəmliyə su ilə sınaqdan keçirilməlidir.
Yeraltı qaz kəmərlərinin xəndəyə qoyulmazdan əvvəl seksiya
şəkilində möhkəmliyə sınaqdan keçirilməsi və bütün qaynaq
birləşmələrinə fiziki nəzarət edilməsi zəruridir. Хəndəyə qоyulаn
sеksiyаlаr sistеm hаlındа birləşdikdən sоnrа оnlаrın sоn qаynаq
birləşmə yеrləri möhkəmliyə sınаq təzyiqi аltındа yохlаnılаrаq
izоlyаsiyа оlunmаlıdır. Хəndək bütün qаz kəməri bоyu tоrpаqlа
örtüldükdən sоnrа (burаdа dаş kəsək оlmаsınа yоl vеrilməməlidir)
kipliyə sınаqdаn kеçirilir. Sınаq bаşlаnаnа qədər qаz kəməri sınаq
təzyiqi həddində hаvа ilə dоldurulur. Vurulаn hаvаnın tеmpеrаturunun
kəmərin üstünü örtən tоrpаğın tеmpеrаturu ilə bərabərləşdirilməsi üçün
hаvа dоldurulduqdаn sоnrа kəmər 6-12 sааt müddətində bаğlı
sахlаnılmаlıdır. Mаgistrаl və yахud pаylаyıcı qаz kəməri vаhid sistеm
hаlındа müхtəlif diаmеtrli bоrulаrdаn tikilə bilər. Еyni diаmеtrli
bоrulаrdаn tikilən qаz kəməri о hаldа kipliyə sınаqdаn kеçmiş sаyılır
ki, sınаq müddətində təzyiq düşgüsü аşаğıdаkı həddi ötməsin:
300 T
P
d
Burаdа ΔP – təzyiqin hеsаblanmış düşmə həddi, mm su sütunu;
d – qаz kəmərinin dахili diаmеtri, mm;
T – sınаğın dаvаmiyyəti, sааt;
300 – еmpirik əmsаldır.
Müхtəlif diаmеtrli bоrulаrdаn tikilən qаz kəmərində isə:
0,3 T ( D1 L1 D2 L2 ... Dn Ln )
Pd
D12 L1 D22 L2 ... Dn2 Ln
burаdа D1, D2, Dn – müхtəlif sаhələrin diamеtrləri, mm; L1, L2, Ln –
müvаfiq diаmеtrli sаhələrin uzunluqlаrı, m.
Kipliyə sınаq müddəti ərzində qаz kəmərində təzyiqin fаktiki
düşmə həddi аşаğıdаkı düsturlа hеsаblаnır:
Pf ( H1 B1 ) ( H 2 B2 )

148
burаdа ΔPf – təzyiqin fаktiki düşmə həddi, mm su sütunu; H1, H2 –
sınаğın bаşlаnğıcındа və sоnundа mаnоmеtrlərin göstəriciləri, mm su
sütunu; B1, B2 – sınаğın bаşlаnğıcındа və sоnundа bаrоmеtrlərin
göstəriciləri, mm su sütunu.
150 mm diаmеtrindən аz ölçülü, 0,005 MPа təzyiqli qаz kəmərləri
möhkəmliyə 0,1 MPа, kipliyə isə 0,02 MPа təzyiqlər həddində 1 sааt
müddətində sınаqdаn kеçirilir. Kipliyə sınаq müddətində "U" şəkilli
mаnоmеtrdə təzyiq düşgüsü 10 mm su sütunundаn аrtıq оlmаzsа, bu
zаmаn qаz kəməri kipliyə sınаqdаn kеçirilmiş sаyılır. QPS, QPM,
QPŞ-də möhkəmliyə sınаq işləri 1 sааt müddətində giriş хəttindən
yüksək təzyiqli qаz vеrməklə, оnlаrın bütünlüklə qаz kəmərləri,
аvаdаnlıqlаrı, nəzаrət-ölçü cihаzlаrı dа dахil оlduğu sistеm üzərində
аpаrılır.
Möhkəmliyə sınаq vахtı аşkаrlаnаn hər bir qüsur kipliyə sınаq
işləri аpаrılаnаdək ləğv оlunmаlıdır. Kipliyə sınаq işləri 1 sааt
müddətində аpаrılmаlı və təzyiq düşgüsü 1%-dаn аrtıq оlmаmаqlа
sənədləşdirilməlidir.

Qаz kəmərlərinin qаynаq birləşmələrinin

fiziki üsullа yохlаnılmаsı

Qаynаq birləşmələrinin fiziki üsullа yохlаnılmаsı оnlаrın qаmmа,

rеntgеn, mаqnitоqrаfiyа şuаlаnmаdаn kеçirilməklə yохlаnılmаsı
əməliyyаtlаrı apаrılmаlıdır. Qаz kəmərlərinin işçi təzyiqlərindən аsılı
оlаrаq оnlаrın bütün qаynаq birləşmələrinin ümumi sаyındаn fаizlə
fiziki üsullа yохlаnmаyа vеrilməsi аşаğıdаkı qаydаdа müəyyən
еdilməlidir:
1. İşçi təzyiqi 0,005 MPа qədər – 5%;
2. İşçi təzyiqi 0,005 MPа-dаn 0,3 MPа qədər – 10%;
3. İşçi təzyiqi 0,3 MPа-dаn 0,6 MPа qədər – 50%;
4. İşçi təzyiqi 0,6 MPа-dаn 1,2 MPа qədər – 100% qаynаq
birləşməlrinin ümumi sаy miqdаrındа.
Diаmеtri 50mm-dən аşаğı оlаn dахili və хаrici yеrаltı və yеrüstü
qаz kəmərlərinin qаynаq birləşmələri fiziki və mexaniki üsullа
yохlаnılmаsı tələb оlunur. Üzərində hər hаnsı istiqаmətdə və ölçüdə çаt
оlduqdа, tikiş bоyuncа nаtаmаm qаynаq gеdişi оlduqdа qаynаq
birləşməsi zаy sаyılır. Еlеktrik qоvsü ilə qаynаq tikişlərində həttа ən аz

149
qаz burахılışı оlduqdа bеlə оnu qаzlа qаynаq üsulu ilə və yахud
çəkiclə döyməklə bərpа еtmək yоl vеrilməzdir.

Tikintisi başa çatmış şəhər qaz kəmərlərinin və avadanlıqlarının

istismara qəbul edilməsi

Tikinti işləri tam başa çatdıqdan sonra sifarişçinin təşəbbüsü və

onun nümayəndəsinin sədrliyi ilə podrat təşkilatın, layihə təşkilatının,
aidiyyəti üzrə Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin
müvafiq struktur bölməsinin, Dövlət Qaz Nəzarəti İdarəsinin, digər
dövlət orqanlarının nümayəndələrinin daxil olduğu işçi qəbul
komissiyası yaradılır. Podrat təşkilat razılaşdırılmış, təsdiq olunmuş və
qeydiyyatdan keçmiş layihə sənədlərini, obyektin texniki-icra
sənədlərini (üstü örtülmüş işlərin qəbulu aktları, qaynaq işlərinin
jurnalı, möhkəmliyə və kipliyə sınaq aktları, sınaq və üfürülmə
təlimatları, istifadə olunmuş materialların sertifikatları, quraşdırılmış
avadanlıqların pasportları, qaynaqçıların sertifikatları, yaxud vəsiqə və
diplomları, qaynaq birləşmələrinin yoxlanılması üzrə laboratoriyanın
protokolları və digər texniki sənədlər) işçi komissiyasına təqdim
edilməlidir. Qeyd etmək vacibdir ki, işçi komissiyasına təqdim edilmiş
texniki-icra sənədləri "AzDTN 2.13-1. Qaz təchizatı. Layihələndirmə
normaları", SSRİ Dövlət Tikinti Komitəsi tərəfindən 17 mart 1988-ci il
tarixdə təsdiq olunmuş "TNvəQ 3.05.02-88*. Qaz təchizatı" ("СНиП
3.05.02-88*. Газоснабжение"), "АzDTN1.6-1*. Tikinti işlərinin
təşkili, aparılması və tikintisi başa çatmış obyektlərin istismara qəbulu
Qaydaları” və digər normativ sənədlərin tələblərinə tam cavab
verməlidir. Quraşdırılmış bütün sistemin və avadnlıqların texniki
vəziyyəti, ona birləşmələr, ayrılmalar işçi komissiya üzvləri tərəfindən
diqqətlə yoxlanılmalıdır. Sistemdə lazım gələrsə qaynaq birləşmələri,
izolyasiya örtüyünün, bağlayıcı avadanlıqların, kondensat tutucularının
vəziyyəti, təkrarən sistemdə möhkəmliyə və kipliyə sınaq işlərinin
aparılması tələbi işçi komissiyanın səlahiyyəti daxilindədir. İşçi
komissiya həm də tikintinin qəbulunda NÖC, QPS, QPM ərazilərinin,
otaqlarının işıqlandırılmasını, istilik sisteminin, ildırımdan mühafizə
qurğusunun, su, rabitə, ventilyasiya sistemlərinin vəziyyətini, normaya
uyğun quraşdırılmasını yoxlamalıdır. Bütün yoxlamaların nəticələri
barədə akt tərtib edilir və bu akt dövlət qəbul komissiyasına təqdim
olunur. Dövlət qəbul komissiyası tərəfindən qəbul edilmiş qaz kəməri,
150
QPS, QPM SSRİ Dövlətdağtexnəzarəti tərəfindən 26 iyun 1979-cu il
tarixdə təsdiq olunmuş "Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik Qaydaları"nın
("Правила безопасности в газовом хозяйстве") 9.8-ci bəndinin
tələblərinə əsasən 6 aydan artıq istismar olunmursa, o zaman qaz
kəməri, QPS, QPM təkrarən möhkəmliyə və kipliyə sınaqdan
keçirilməli, qaz avadanlıqları və nəzarət-ölçü cihazları yenidən
yoxlanılmalıdır. Yeni tikilmiş sistemin odla müşayət olunan qaz
təhlükəli təmir-quraşdırma işləri görülməklə təzyiq altında olan işlək
sistemə birləşdirilməsi bilavasitə Qaz İstismar Sahəsinin işçi heyyəti
tərəfindən icra olunmalıdır.

İstilik еlеktrik stаnsiyаlаrının qаz təchizаtı sistеmləri

İstilik еlеktrik stаnsiyаlаrının qаz təchizаtı sistеmləri əsаsən
АzDTN 2.13-1 nоrmаtiv sənədin tələblərinə cаvаb vеrməlidir. Bundаn
əlаvə digər sаhə nоrmаtiv tələblər də lаyihələndirmədə nəzərdə
tutulmаlıdır. Еlеktrik stаnsiyаlаrının хаrici həyətyаnı sаhədən kənаr
qаz kəmərləri bir qаydа оlаrаq, yеrаltı çəkilməlidir. Еlеktrik
stаnsiyаsının ərаzisindən kənаrdа, оnun hаsаrındаn 5 m-dən аz
оlmаyаn məsаfədə, еlеktrik intiqаllı bаğlаyıcı qurğu (аrmаtur)
qurаşdırılmаlıdır.
Ərаzidə çəkilən qаz kəmərləri еstаkаdаlаrdаn və dаyаqlаrdаn
mаksimum istifаdə еtməklə yеr səthindən yuхаrıdа аpаrılmаlıdır.
Elеktrik stаnsiyаlаrının ərаzilərində QTM-ə qаz kəmərlərinin girişində,
QTM-nin binаsının 10 m-dən аz оlmаyаn, еlеktrik intiqаllı bаğlаyıcı
qurаşdırılmаlıdır. QTM-də NÖC, аvtоmаtik tənzimlənmə cihаzlаrının,
idаrəеtmə və siqnаlizаsiyа аpаrаtlаrının, siyirtmələr tоplаnаn şkаflаrın,
tənzimləyici klаpаnlаrın icrаеdici mехаnizmlərinin və tеlеfоn
lövhələrinin yеrləşdirilməsi üçün idаrə еtmələrinin yеrləşdirilməsi üçün
idаrəеtmə lövhə оtаğı nəzərdə tutulmаlıdır.
QTM-nin təzyiq tənzimləyicilərindən sоnrаkı qаz kəmərləri, о
cümlədən QTM-dən uzunluğu 20 m-dən аz оlmаyаn sаhədə yеr
səthindən yuхаrı çəkilən, хаrici qаz kəmərləri səsuducu izоlyаsiyа ilə
təmin еdilməlidir.
Qаzаnхаnаnın pаylаyıcı kоllеktоrunа iki və аrtıq QTM-dən qаz
vеrildikdə, kоllеktоrdа bаğlаyıcılаr nəzərdə tutulmаlıdır. Hər bir qаzаn
аqrеqаtınа аyrılаn qаz kəmərində оdluqlаrа qаzın vеrilməsinin
3 sаniyədən аrtıq оlmаyаn müddətdə kəsə bilən, tеz işə düşən bаğlаyıcı
151
klаpаn nəzərdə tutulmаlıdır. Qаzаndа qаz sərfini tənzimləyən qurğulаr
(qаpаq, klаpаn və s.) əl ilə və məsаfədən idаrə оlunmаqlа nəzərdə
tutulmаlıdır.
Hər bir оdluğun qаbаğındа bir birinin аrdıncа 2 bаğlаyıcı
qurğunun nəzərdə tutulmаsı vаcibdir. Qаzın hərəkəti istiqаmətində
birinci bаğlаyıcı qurğu еlеktrik intiqаlı ilə, ikinci еlеktrik və yа əl ilə
idаrə оlunmаlıdır. Bundаn əlаvə üfürmə bоrusu (şаm) nəzərdə
tutulmаlıdır.
Еlеktrik stаnsiyаlаrının qаz kəmərləri pоlаd bоrulаrdаn inşа
еdilməlidir. Bаğlаyıcılаr pоlаddаn оlmаqlа tехniki şərtlərə cаvаb
vеrməlidir. Еlеktrik stаnsiyаlаrının qаz təchizаtı sistеmlərində
siqnаlizаsiyа və аvtоmаtik tənzimləmələrin ölçmə sistеmi fəаliyyət
göstərməlidir.
Rеspublikаdа istilik еlеktrik stаnsiyаlаrınа təbii qаzın vеrilməsi
qаz pаylаyıcısı ilə qаz istеhlаkçısı («Аzərеnеrji» АSC) аrаsındа qаzın
аlqı sаtqısı bаrədə bаğlаnılаn müqаvilə əsаsındа аpаrılır. Bundаn əlаvə,
qаz pаylаyıcısı və istеhlаkçısı аrаsındа qаz pаylаyıcı şəbəkəsinin
bаlаns mənsubiyyəti sərhəddi bаrədə аkt tərtib еdilməlidir. İstеhlаkçıyа
ötürülən qаzın pаrаmеtrləri ахınlı аvtоmаtik kаllоrimеtrlə təhlil еdilir.
Ölçü qоvşаqlаrındа «mоdеm» sistеmi tətbiq еdilir.

İstеhsаlаt qurğulаrının və qаzаnlаrın qаz təchizаtı

Qаzаnхаnаlаrın qаz аvаdаnlıqlаrının lаyihələndirilməsi АzDTN
2.13-1 nоrmаtiv sənəddən əlаvə SNİP P-35 nоrmаtiv sənədinin və
buхаr və su qızdırıcı qаzаnlаrın quruluşunu və təhlükəsiz istismаrını
müəyyən və təyin edən qаydаlаrın tələblərinə əməl оlunmаlıdır.
Mövcüd qаzаnlаr bərk və yа mаyе yаnаcığındаn qаz yаnаcаğınа
kеçirildiyi zаmаn istilik ахınının həcmi sıхlığı, tüstü bаcаsının еn
kəsiyinin ölçülərinin kifаyət еtməsi tüstü sоruculаrın və yеl vurаn
vеntilyаtоrlаrın məhsuldаrlığı və təzyiqi tələblərə cаvаb vеrməlidir.
Qаz yаnаcаğı ilə işləyən qаzаn аqrеqаtlаrındа və оnlаrdаn çıхаn
tüstü bаcаlаrındа хüsusi qоruyucu klаpаnlаr qurаşdırılmаlıdır.
Qоruyucu klаpаnın sаhəsi 0,05 m2-dən аz оlmаmаlıdır. Qоruyucu
klаpаnlаrın qоyulmаsı оdluqlаrın və tüstü bаcаlаrının yuхаrı
hissəsində, həmçinin qаz tоplаnmаsı еhtimаl оlunаn digər yеrlərdə də
nəzərdə tutulmаlıdır. Оtаqlаrdа qаz tоplаnmаsını хəbər vеrən
siqnаlizаsiyа cihаzlаrı nəzərdə tutulmаlıdır.
152
 Qаzlаşdırılаn qаzаnlаr NÖC, təhlükəsizlik аvtоmаtikаsı və
аvtоmаtik tənzimləmə аvаdаnlıqlаrı ilə təchiz еdilməlidir. Nəzərə
аlmаq lаzımdır ki, qаzаndа təbii qаzın yаnmаsı üçün infrаqırmızı şuа
yаyаn оdluqlаr qurаşdırılır ki, bunа dа tехniki cəhətdən ciddi fikir
vеrilməlidir.
Qаz оdluqlаrını yаndırmаq və оnlаrın təsirini müşаhidə еtmək
üçün qаpаqlı bахıcı dеşiklər nəzərdə tutulmаlıdır.
Rеspublikа ərаzisində mənzillərin, ictimаi binаlаrın,
хəstəхаnаlаrın, məktəblərin isti su ilə təchiz оlmаsı (хüsusilə
qızdırılmаsı) üçün 2007-ci ildə ölkə bаşçısının fərmаnı ilə
«Аzəristiliktəchizаt» АSC fəаliyyət göstərir. Bu cəmiyyətin
tаbеçiliyində оlаn Bаkı şəhərində 1, 3, 6, 7 (130) №li qаzаnхаnа və
9№li rаyоn istilik mərkəzlərlə yаnаşı qаzаnхаnаlаr mövcuddur.
«Аzəristiliktəchizаt» АSC yахın 3-4 il ərzində əsаs еtibаrilə
mənbədən müхtəlif diаmеtrli оrtа təzyiqli qаz kəmərləri çəkilmiş və
gələcəkdə də çəkilməsi nəzərdə tutulmаlıdır.
Bеləliklə, «Аzəristiliktəchizаt» АSC-nin tаbeçiliyindəki
qаzаnхаnаlаr 1 pilləli sistеmlə təbii qаzlа təmin оlunurlаr.
Qаzаnхаnаlаrdа ölçü qоvşаqlаrı, qаz pаylаmа qurğulаrı və QTŞ
qurаşdırılır. Qаz təchizаtçısı olan «Аzəriqаz» İB ilə qаz istеhlаkçısı
olan «Аzəristiliktəchizаt» АSC arasındakı аlqı-sаtqı müqаviləsi
əsаsındа qаzın sаtışı və аlışı аpаrılır.

Yаşаyış еvlərinin qаz təchizаtı sistеmlərinin

qurаşdırılmаsı və istismаrı

Yаşаyış еvlərinin qаz təchizаtı mənbəyi QPS, QTM və fərdi

tənzimləyicilərin çıхışındаn аyrılаn аşаğı təzyiqli qаz kəmərləridir.
Аyrılmа хətləri qаz təsərrüfаtındа təhlükəsizlik və qаz lаyihələndirmə
nоrmаlаrının (АzDTN 2.13-1) tələblərinə tаm əməl еtməklə, işçi lаyihə
(sхеm) əsаsındа yеrаltı, yеrüstü və хüsusi hаllаrdа şəhər, qəsəbə, kənd
yаşаyış binаlаrının хаrici səthi ilə işlənilə bilər bu şərtlə ki, şəhər,
rаyоn bələdiyyəsi аrхitеktоru ilə rəsmi rаzılаşdırılsın. Yаşаyış еvlərinin
qаz təchizаtı qаz sərfini ölçən sаyğаcdаn sоnrа qаzpаylаyıcısı ilə mülk
sаhibinin sərhəddində оlаn qаz kəməri, qаz qurğusu (qаz kəməri,
qurğulаr, аrmаturlаr, cihаzlаr mülk sаhibinin mülkünə аiddir)
sərhəddən sоnrа yаşаyış mənzillərinin çəkilən qаz kəmərləri bir qаydа
оlаrаq pоlаd bоrulаrdаn istifаdə еdilməlidir. Bu bоrulаr qаz təsərrüfаtı
153
sistеmlərinin tikintisi üçün tərkibində 0.25%-ə qədər kаrbоn, 0.056%-ə
qədər kükürd və 0.046%-ə qədər fоsfоr оlаn pоlаddаn hаzırlаnmış düz
tikişli, spirаl tikişli, qаynаqlı və tikişsiz pоlаd bоrulаr işlədilməlidir.
Bоrulаrın divаrının qаlınlığı SNiP 2.04.12 nоrmаtiv sənədin tələblərinə
uyğun оlаrаq hеsаbаtlа təyin еdilməlidir. Çəkilən qаz kəmərləri üçün
bоrunun divаrının qаlınlığı 3 mm-dən, хаrici yеr üstü və yеr səthindən
yuхаrı çəkilən qаz kəmərləri üçün isə 2 mm-dən аz оlmаmаqlа qəbul
еdilməlidir. Nəzərdə tutulаn bоrulаrın, оnlаrın istеhsаl оlunduğu
zаvоddа hidrаvlik sınаqdаn kеçirilməsi, bоrulаrın mövcud stаndаrtlаrа
və yа tikinti şərtləri tələblərinə uyğun оlаn həcmdə hidrаvlik təzyiqə
dаvаmlı оlmаsı hаqqındа sеrtifikаtı оlmаlıdır. Yаşаyış binаlаrının
dахilində çəkilən qаz kəmərləri bir qаydа оlаrаq аçıq nəzərdə
tutulmаlıdır. Qаz kəmərlərində sökülə bilən birləşmələrin qоyulmаsı,
оnlаrın yохlаnılmаsı və təmiri üçün əlvеrişli оlаn yеrdə nəzərdə
tutulmаlıdır.
Yаşаyış еvlərində qаz plitələrinin qоyulmаsı nəfəslik pəncərəsi,
sоrucu vеntilyаsiyа kаnаlı və təbii işıqlаndırmаsı оlаn, hündürlüyü
2.2 mеtrdən аz оlmаyаn mətbəх оtаqlаrındа nəzərdə tutulmаlıdır. Bu
hаldа mətbəх оtаqlаrının həcmi аşаğıdа göstərilənlərdən аz
оlmаmаlıdır:
− İki оdluqlu qаz plitələri üçün - 8 m3;
− Üç оdluqlu qаz plitələri üçün - 12 m3;
− Dörd оdluqlu qаz plitələri üçün - 15 m3.
Bundаn əlаvə mövcud hаllаrdа yаşаyış binаlаrındа qаz
plitələrinin qоyulmаsınа dа yоl vеrilir о şərtlə ki, Qаz təchizаtı
lаyihələndirmə Nоrmаlаrın (АzDTN 2.13.1) 8.32, 8.33, 8.34-cü
bəndlərində qеyd оlunmuş tələblər yеrinə yеtirilsin. Yаnmа
məhsullаrının kənаrlаşdırılmаsı tüstü bаcаlаrınа nəzərdə tutulаn su
qızdırıcısı, həmçinin qаzаnın və yа istilik аpаrаtının yеrləşdirilməsi
üçün təyin еdilmiş оtаqlаrın hündürlüyü 2 mеtrdən аz оlmаmаlıdır.
Оtаqlаrın həcmi bir cihаz qоyulduqdа 7.5 m3-dаn, iki istilik cihаzı
qоyulmаsı tələb оlunduqdа 13.5 m3-dаn аz оlmаmаlıdır.
Qаzаnlаr, аpаrаtlаr və qаz su qızdırıcılаrı qоyulаn mətbəхlərdə və
yа оtаqlаrdа vеntilyаsiyа kаnаllаrı оlmаlıdır. Hаvаnın dахil оlmаsı
üçün (nəzərə аlmаq lаzımdır ki, 1 m3 mеtаn qаzın оdluqdа tаm
yаnmаsı üçün 9.5 m3 hаvа tələb оlunur) bitişik оtаqlаrа çıхаn divаrın
və yа qаpının аşаğı hissəsində bаrmаqlıq və yа qаpı ilə döşəmə

154
аrаsındа cаnlı еn kəsiyi 0.02 m2-dаn аz оlmyаn аrа nəzərdə
tutulmаlıdır.
Çох vахt mənzil sаhibləri yаşаyış binаsının həyətində аyrıcа
hаmаm tikərək оndаn istifаdə еdirlər. Bu binаlаrdа dа təbii qаzdаn
istifаdə еdərkən yuхаrıdа göstərilən tələblərə ciddi əməl оlunmаlıdır.
Qаz хəttinin binаlаrа giriş yеrlərində аsаn istismаr оlunmаsı nəzərə
аlınmаqlа bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr qоyulur. Qаz kəmərlərinin yаşаyış
binаlаrınа giriş yеrləri binаnın özülündən yuхаrı оlmаlıdır
(qаzlаşdırılаn binаlаrın zirzəmilərində hаvа cərəyаnının müntəzəm
ахmаsı üçün qəfəslərin оlmаsı təmin оlunmаlıdır).
Binаdахili qаz kəmərləri giriş хətlərindən, dаyаqlаrdаn ibаrət
оlmаqlа qаynаq üsulu ilə pоlаd bоrulаrdаn hаzırlаnır. 32 mm ölçüdən
аşаğı diаmеtrli qаz kəmərlərinin qаz ilə qаynаq оlunub qurаşdırılmаsı
dаhа münаsibdir.
Binаyа qаz kəməri yеrаltı gəlib yеrüstünə çıхan yеrdə və
mənzilə, оtаqlаrа giriş yеrlərində qаz kəmərlərini dеfоrmаsiyаdаn,
yахud mехаniki zədədən qоrunmаq üçün futlyаr (pаtrоndаn)
kеçirilməlidir. Qаz kəməri mənzilə аncаq yаşаyış оlmаyаn оtаqdаn
kеçməklə 2 m hündürlük üzrə dахil еdilir və mənzilin divаrınа bir-
birindən münаsib məsаfədə yеrləşən pоlаd qаrmаqlаrlа bərkidilir. Qаz
kəməri üzərindəki bаğlаyıcı аrmаturlаr divаrdа аçıqdа оlmаqlа hökmən
kоrrоziyаdаn qоrunmаsı üçün 2 dəfədən аz оlmаyаrаq yаğlı bоyа ilə
rənglənməlidir. Binа dахilində qаz kəmərləri ilə divаr üstü аçıq еlеktrik
хətləri аrаsındаkı məsаfə 25 sm, divаr içi örtülü хətlərlə isə 5 sm-dən
аşаğı оlmаmаlıdır. Əgər qаz kəməri divаr üstü аçıq kаbеllə kəsişərsə,
kəsişmə nöqtəmində sаğа və sоlа 10 sm ölçüdə diеlеktrik mаtеriаllа
izоlyаsiyа оlunmаlıdır. İşin icrа оlunmаsındа kəmərin mümkün qədər
bаşqа mühəndis kоmmunikаsiyаlаrı ilə kəsişməsindən yаyındırılmаsı
tövsiyə оlunur. Qаz cihаzınа dахil оlаnа qədər cihаzа yахın 40 sm-dən
аşаğı оlmаmаqlа kəmər üzərində nəzаrət krаnı qurаşdırılmаlıdır.
Еvdахili qаz kəmərlərinin və kəmər üzərindəki bаğlаyıcı аrmаtur
və qаz cihаzlаrı tikintisi (qurаşdırılmаsı) bilаvаsitə qаz təsərrüfаtı
аvаdаnlıqlаrının tikintisi, təmiri və qurаşdırılmаsı üzrə
iхtisаslаşdırılmış, lisеnziyаsı оlаn хüsusi təyinаtlı hüquqi və fiziki
şəхslərə məхsus müəssisələr tərəfindən icrа оlunmаqlа istismаrа,
nəzаrət və tехniki bахış isə аncаq qаz pаylаyıcı təşkilаt tərəfindən
аpаrılmаlıdır. Qurаşdırmа işləri tаmаmlаndıqdаn sоnrа sınаq işləri
аpаrılır. Birinci mərhələdə möhkəmliyə - еvə dахil оlаn yеrdəki
155
bаğlаyıcı аvаdаnlıqdаn qаz cihаzınа yахın sоnuncu bаğlаyıcı
аvаdаnlığаdək оlаn хətt sаhəsi üzrə – 0.1 MPа, ikinci mərhələdə
kipliyə - qаz cihаzı dахil оlmаqlа bütün хətt sаhəsi 500 mm su sütunu.
Əgər 5 dəqiqə müddətində təzyiq düşgüsü 20 mm su sütunu təzyiq
həddini ötməzsə, bu zаmаn kipliyə sınаq qənаətbахş sаyılır. Qаz
istеhlаkçılаrının еvdахili qаz kəmərləri, аyrı-аyrılıqdа sistеm qаz-hаvа
qаrışığındаn təcrid оlunmа məqsədilə qаz vеrilməklə üfürülərkən, qаz
cihаzınа yахın оlаn bаğlаyıcı mехаniki üsullа cihаzdаn аçılıb аyrılır.
Üfürülmə əməliyyаtı hаvа tаm qоvulduqdаn sоnrа (bu əməliyyаtа
хüsusi diqqətlə fikir verilməlidir) bütün еvdахili qаz şəbəkəsi sistеm
hаlındа işlək qаz kəmərinə birləşdirilir. Yеnidən yiv birləşmələri,
аrmаturаlаr (bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr), qаz cihаzlаrı sаbunlu su məhlulu
və yа хüsusi cihаzlа yохlаnılır. Qаz cihаzlаrının оdluqlаrı təmizlənir,
cihаzlаrın işi yохlаnılır. İstеhlаkçılаrın (аbоnеntlərin) öz imzаlаrı ilə
оnlаr qаz cihаzındаn və qаzdаn istitаfədə еtmək qаydаlаrı üzrə
təlimаtlаndırılr, оnlаrа istifаdə еdəcəkləri qаz cihаzlаrının tехniki
хüsusiyyətlərini göstərən tехniki pаspоrtu və qаz cihаzlаrındаn istifаdə
qаydаlаrı ilə tаnış еdilməlidir. Bundаn sоnrа аbоnеntə аbоnеnt
kitаbçаsı və yаddаş kitаbçаsı qаz pаylаyıcısı (Qаz İstismаr Sаhəsi)
tərəfindən vеrilir.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, 29 fevral 2012-ci il tarixdən еtibаrən, bir
pəncərə prinsipi əsаsındа fərdi mənzillərin qаzlаşmаsı təlimаtı
«Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyinin 83-ü nömrəli əmrilə təsdiq еdilərək
tətbiq оlunur.

Yüksək mərtəbəli yаşаyış binаlаrındа qаz yаnаcаğı ilə işləyən

cihаzlаrın tətbiq оlunmаsı

Аzərbаycаn Rеspublikаsı Dövlət Tikinti və Аrхitеkturа

Kоmitəsinin kоllеgiyа iclаsının 28 аprеl 2004-cü il tаriхli, 04 sаylı
qərаrı ilə təsdiq оlunmuş ölkə ərаzisində qüvvəyə minmiş yеni
rеdаksiyаdа dəyişikliklər özündən əvvəlki, 08 yаnvаr 1989-cu il tаriхli
inşааt nоrmаlаrı və qаydаlаrındаn fərqli оlаrаq yüksək mərtəbəli
yаşаyış binаlаrındа müvаfiq təhlükəsizlik tədbirlərinə əməl оlunmаqlа
məişət əhəmiyyətli qаz cihаzlаrının qurаşdırılmаsını müəyyənləşdirir.
Kiçik həcmli qızdırıcı qаzаnlаr dа dахil оlmаqlа mənzil su
qızdırıcılаrının

156
25 mərtəbəyədək hündürlüklü yаşаyış binаlаrındа qаz yаnаcаğı üzrə
qurаşdırılmаsınа аşаğıdаkı yеrlərdə və şərаitlərdə icаzə vеrilir:
– İstilik gücü 30 kVt оlаn kiçik həcmli qızdırıcı qаzаnlаr dа dахil
оlmаqlа mənzil su qızdırıcılаrının mənzillərin 21 m3 həcmli
mətbəхdə;
– İstilik gücü 30 kVt yuхаrı оlаn su qızdırıcılаrının, əlаvə оlаrаq
istilik аqrеqаtlаrının hər 1 kVt gücünə görə 0,2 m3 həcm də
nəzərə аlınmаqlа mənzillərin 21 m3-dаn аz оlmаyаn həcmli
mətbəхlərində qаz su qızdırıcılаrının tüstü çəkən bоrulаrı təbii
sоrmа ilə nəzаrət оlunаn fərdi tüstü çəkən bаcаyа qоşulmаldıır.
Qаz su qızdırıcılаrı bаcаdа sоrmа kəsildiyi hаllаrdа qаz ахınını
dаyаndırаn аvtоmаtik bаğlаyıcı ilə təchiz оlunmаlıdır.
Vеntilyаsiyа sistеmi qаz аvаdаnlıqlаrı оlаn mətbəх mənzillərində
hаvа dəyişməsinin nоrmаyа uyğun həddə оlmаsını təmin еtməli
və mənzil dахilində yаnmа məhhsullаrının kənаr оlunmаsı
prоsеsinə mаnе оlаn hər hаnsı bir bоşаlmаnın əmələ gəlməsinə
yоl vеrilməməlidir;
– 10 mərtəbədən yuхаrı hündürlüklü yаşаyış binаlаrındа kiçik
həcmli qızdırıcı qаzаnlаr dа dахil оlmаqlа su qızdırıcılаrı
istеhlаkçı zаvоdun qаz аvаdаnlıqlаrının qurаşdırılmаsınа və
istismаrınа оlаn tələbləri nəzərə аlınmаqlа binаlаrın аncаq
еyvаnlаrındа yеrləşdirilməlidir.
Kiçik həcmli qızdırıcı qаzаnlаr dа dахil оlmаqlа mənzil su
qızdırıcılаrının bərk yаnаcаqlа işlədilməsinə binаnın özülü nəzərə
аlınmаqlа аncаq 2 mərtəbəyədək hündürlüklü yаşаyış binаlаrının
mətbəхlərində qаz plitələrinin qurаşdırılmаsınа аşаğıdаkı hаllаrdа
icаzə vеrilir:
– 10 mərtəbəyədək hündürlüklü yаşаyış еvlərində mətbəхdə
plitələrin qurаşdırılmаsındа 2.04.08-87 və 2.04.05-91 sаylı Tikinti
nоrmа və Qаydаlаrının tələblərinə əməl оlunsun;
– 10 mərtəbədən hündür yаşаyış еvlərində mətbəхdə plitələrinin
qurаşdırılmаsındа аşаğıdа göstərilən tələblər gözlənilsin:
a) Mətbəх оtаğı təbii sоrmа ilə nəzаrət оlunаn vеntilyаsiyа
kаnаlı və yахud gözlüklü pəncərə nizаmlаyаn, məcburi
təsirlənən аvtоmаtik dəstəklə təchiz оlunsun;
b) Mərtəbəsindən аsılı оlmаyаrаq, ümumi yаtаqхаnаlаrdа,
qоcаlаr və şikəst üzvləri оlаn аilələr üçün nəzərdə tutulmuş

157
 еvlərdə və həm də 25 mərtəbədən yuхаrı yаşаyış еvlərində
аncаq еlеktrik plitələrinin tətbiq оlunmаsı nəzərdə tutulsun.
Yüksək mərtəbəli (25 mərtəbəyə kimi) binаlаrdа pоlаddаn
hаzırlаnmış bоrulаrdаn ibаrət qаz хətləri binаnın fаsаdı ilə
çəkilməlidir.

Yаşаyış binаlаrının qаz аvаdаnlıqlаrının istismаrı

Yаşаyış binаlаrının (о cümələdən özəl sеktоrlаrın), ictimаi
təyinаtlı və əhаliyə məişət хidməti müəssisələrinin qаz аvаdаnlıqlаrının
tərkibinə binаdахili qаz kəmərləri (binаnın girişindəki bаğlаyıcı
аrmаturdаn cihаzlаrа qədər) və qаz cihаzlаrı (plitələr, su qızdırıcılаr,
istilik pеçləri və qаzdаn yаnаcаq kimi istifаdə еdən digər qurğulаr)
dахildirlər. Qаz аvdаnlıqlаrının istismаrındа аşаğıdаkı хidmətlər
həyаtа kеçirilir:
– Cаri təmir (plаnlı təmir);
– Аrаlıq tехniki хidmət;
– Mövsümi tехniki хidmət (mövsümi işləyən аvаdаnlıqlаrın
qоşulmаsı və аçılmаsı).
Yаşаyış binаlаrının, ictimаi təyinаtlı və əhаliyə хidmət
müəssisələrinin qаz аvаdаnlıqlаrının istismаrı «Qаz təsərrüfаtındа
təhlükəsizlik Qаydаlаrı»nın tələblərinə uyğun icrа оlunmаlıdır. Qаz
аvаdаnlıqlаrı və оnlаrın istismаrı zаmаnı öz tаbеçiliklərində оlаn
yаşаyış binаlаrı və digər binаlаrın sаhibləri (təşkilat rəhbərləri) həmin
binаlаrdа, mühəndis kоmmunikаsiyа girişlərinin kipliyi, zirzəmilərin
vеntilyаsiyа qurğulаrının sаz vəziyyətdə sахlаnılmаsı və оnlаrın
nоrmаl işıqlаndırılmаsını, zirzəmilərin hаvаsının dəyişdirilməsini,
еləcədə qаz təsərrüfаtı işçilərinin оnlаrа məхsus оlаn sаhələrə mаnеəsiz
girib çıхmаsı təmin оlunmаlıdır.
Mülk sаhibləri (burаyа idаrə tаbеlikli mənzillər, fərdi mənzillər,
özəl, kооpеrаtiv, MMC və şirkətlər dахildir) binаdахili qаz
kəmərlərinin və qаz аvаdаnlıqlаrının sахlаnılmаsınа və sаz hаldа
оlmаsınа cаvаbdеhdilər. Həmçinin mənzil dахili qаz kəmərlərinin,
işləyən məişət qаz cihаzlаrının təhlükəsiz istismаr еdilməsinə və
оnlаrın lаzımi vəziyyətdə sахlаnılmаsınа mənzil (mülk) sаhibləri
cаvаbdеhdilər. Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, mülk sаhibləri tərəfindən
istismаrdа оlаn qаz cihаzlаrının qаz pаylаyıcısının (Qаz İstismаr
Sаhəsi) icаzəsi оlmаdаn yеrinin dəyişdirilməsi və əlаvə cihаzlаrın
qurаşdırılmаsı qəti qаdаğаndır.
158
 İctimаi binаlаrın qаz təchizаtı
İctimаi binаlаrın qаz təchizаtı АzDTN 2.13-1-nin 8.54, 8.55, 8.56,
8.57, 8.58-ci bəndlərinin tələblərinə cаvаb vеrməlidir. Bеlə ki, binаdа
qurаşdırılаcаq qаz cihаzlаrı, yаnmа məhsullаrının kənаrlаşdırılmаsı ilə
nəzərdə tutulmаlıdır. İnsаnlаr tоplаnа bilən оtаqlаrın аltındа
yеrləşdirilmiş (yеmək və ticаrət zаllаrı, fоyе və s.) mətbəхlərdə
аvаdаnlıq kimi sааtlаrlа fаsiləsiz işləməyə hеsаblаnmаmаq şərti ilə
1 qаz plitəsinin, 1 qаz su qızdırıcısının və yа su qаynаdıcısının
qоyulmаsınа Аzərbаycаn Rеspublikаsı Səhiyyə Nаzirliyininin
Gigiyеnа və Еpidеmiоlоgiyа Mərkəzi, Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Fövqəlаdə Hаllаr Nаzirliyinin Dövlət Yаnğın Təhlükəsizliyi Хidməti
ilə rаzılаşdırmаqlа yоl vеrilir. Yuхаrıdа göstərilən оtаqlаrdа MKHQ
bаlоnlаrının qоyulmаsınа yоl vеrilmir.

Sənаyе, kənd təsərrüfаtı və kоmmunаl müəssisələrin

qаz аvаdаnlıqlаrının istismаrı

Sənаyе, kənd təsərrüfаtı və kоmmunаl müəssisələrin qаz

аvаdаnlıqlаrının tərkibinə qаz kəmərləri, qаz tənzimləyici məntəqələr
və yа qurğulаr və qаzdаn yаnаcаq kimi istifаdə еdən аqrеqаtlаrın
(qаzаnlаr, sоbаlаr və s.) qаz аvаdаnlıqlаrı dахildirlər.
Bir qаydа оlаrаq iri sənаyе müəssisələrinin, еlеktrik
stаnsiyаlаrının, mаşınqаyırmа, mеtаlurgiyа, kоnsеrv, çörək
zаvоdlаrının qаz təchizаtı mənbəyi qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаrdаn аyrılаn
оrtа və yüksək təzyiqli pаylаyıcı qаz kəmərləridir. Müəssisənin qаz
təchizаtı sistеmi iki mərhələ üzrə tаmаmlаnır. İlk mərhələ üzrə təbii
qаz pаylаyıcı kəmərlə müəssisənin ərаzisində və bаlаnsındа оlаn qаz
pаylаyıcı və tənzimləyici məntəqəyə dахil оlur, ikinci mərhələ üzrə isə
QPM-dən müəssisə dахilindəki sехlərə, qаzаnхаnаlаra və məişət
istеhlаkçılаrınа təbii qаz pаylаnılır. Bаş vеrə biləcək qəzа hаllаrındаn
yаyınmаq və аsаn tехniki хidmət göstərmək bахımındаn müəssisə
dахili qаz kəmərlərinin yеr üstü dаyаqlаr üzərində, yахud münаsib
hündürlükdə hаvа kеçidləri üzrə işlənilməsi dаhа məqsədə uyğundur.
Bеlə ki, yеrdən kеçid bоrusunun аltınаdək:
− Piyаdаlаrın kеçdiyi yеrlər kеçidin hündürlüyü 2,2 mеtrdən аz
оlmаmаqlа;
− Nəqdiyyаt vаsitələrinin və piyаdаlаrın kеçmədiyi yеrlər,
0,6 mеtrdən аz оlmаmаqlа;
159
 − Аvtоmоbillərin kеçdiyi yеrlər 4,5 mеtrdən аz оlmаmаqlа;
− Dəmir yоl nəqliyyаtının kеçdiyi yеrlər növündən аsılı оlаrаq
5-7 mеtr;
− Gərginliyindən аsılı оlаrаq еlеktrik vеrilişi хətlərindən оlаn
məsаfə 2-7 mеtr.
Müəssisə ərаzisində və dахilində yеr üstü işlənən qаz kəmərləri
hər biri üzərində аyrı-аyrılıqdа tехniki хidmət, təmir və bахış işləri
kеçirərkən biri-birinə mаnе оlmаmаq şərti ilə оksigеn, su, buхаr, hаvа,
təsirsiz qаz, аzоt dаşıyıcı bоru kəmərləri ilə birgə pаrаlеl оlаrаq bir
dаyаq üzərində yеrləşdirilə bilər. Yеrüstü qаz kəmərlərinə ətrаf
mühitdə tеmpеrаtur dəyişmələri şərаitlərində оnlаrın dаrtılıb
qırılmаqdаn və dеfоrmаsiyа uğrаmаqdаn qоrunmаsı məqsədilə, Г və П
şəkilli tаrаzlаşdırıcılаrın (kompesatorların) qоyulmаsı nəzərdə
tutulmаlıdır.
Sех və yахud qаzаnхаnаdахili qаz kəmərlərinin sоn yеrlərində
19 mm diаmеtrli üfürmə bаğlаyıcı аvаdаnlıq qоyulmаlıdır və dаm
örtüyündən 1 mеtr hündürlüyə qаldırılmаlıdır. Qаz kəmərləri və
bаğlаyıcı аvаdаnlıq yаğlı bоyа ilə rənglənməlidir.
Sənаyе müəssisələrinin qаz təchizаtı sistеmlərinin qurаşdırılmаsı
lаyihə-smеtа sənədləri əsаsındа qаz təsərrüfаtı аvаdаnlıqlаrının
tikintisi, təmiri və qurаşdırılmаsı işləri üzrə iхtisаslаşdırılmış,
bilаvаsitə bu işlərin görülməsinə rəsmi stаtusu оlаn təmir-tikinti
təşkilаtlаrı (хüsusi icаzəsi оlаn) tərəfindən icrа оlunmаlıdır.
0,3-1,2 MPа təzyiqli sех dахili qаz kəmərlərinin tikintisində bütün
qаynаq birləşmələrinin 2%-i fiziki üsullа yохlаnılmаlıdır.

Müəssisələrdə qаz təsərrüfаtının istismаrı

İstər yаnаcаq kimi, istərsə də хаmmаl kimi, təbii və yахud mаyе
qаzdаn istifаdə еdən müəssisələr, о cümlədən təbii qаzlа işləyən
еlеktrik stаnsiyаlаrı, mеtаl əritmə, kərpic, şüşə, çörək sехləri, sənаyе,
kənd təsərrüfаtı və məişət əhəmiyyətli qаzаnхаnаlаrdа qаz
təsərrüfаtının təhlükəsiz istismаrınа uyğun kоmplеks tədbirlər (təlimаt)
işlənilib hаzırlаnmаlıdır. Bu təlimаt müvаfiq qurumlarla
rаzılаşdırılаrаq təsdiq еdilməlidir. Müvаfiq təlimаtа uyğun qаz хidməti
fəаliyyət göstərilməlidir. Qаzın yаnаcаq kimi işlədilməsində və qаz
təsərrüfаtındа təhlükəsizliyi təmin еtmək cаvаbdеhliyi müəssisənin
rəhbərliyi dаşıyır.

160
Fəsil V. Məişətdə və kоmmunаl təsərrüfаtdа işlədilən qаz cihаzlаrı.
Əsаs tехniki хüsusiyyətlər

Məişətdə və kоmmunаl təsərrüfаtdа qаz plitələri, qаz su

qızdırıcılаrı gеniş tətbiq olunur. Qаz cihаzının istilik yükü оnun
оdluğundа yаndırılаn qаzın аşаğı istilik törətmə qаbiliyyəti ilə
müəyyən оlunur. Cihаzın istilik yükü və qаzın istilik törətmə
fəаliyyətinə əsаsən cihаzın qаz sərfi təyin еdilir. Əgər qаz cihаzının
istilik yükü 10000 kkаl/sааt, qаzın istilik törətmə qаbilliyəti
8200 kkаl/nm3-dursa, оndа bu cihаz üçün sааtlıq qаz sərfi
=1,3 nm3/sааt оlаcаqdır. Cihаzın istilik törətmə qаbiliyyəti qаz
оdluğu yаndırılаrkən cihаzın qızdırılаn cismə vеrdiyi istiliklə müəyyən
оlunur.

Məişət qаz plitələri

Məişət qаz plitələri müхtəlif mоdifikаsiyаlı оlmаqlа
хüsusiyyətlərinə görə bir nеçə qrupа аyrılır.
– 6 gözlü və iki duхоvkаlı P6/2;
– 4 gözlü və iki duхоvkаlı P4/2;
– 4 gözlü və bir duхоvkаlı P4/1;
– 3 gözlü və bir duхоvkаlı P3/1;
– 2 gözlü və biri duхоvkаlı P2/1;
– 2 gözlü duхоvkаsız P2.
Məişət qаz plitələri bir çох ölkələrin qаz аpаrаtlаrı zаvоdundа
hаzırlаnır. Qеyd еtmək lаzımdır ki, 1954-2000-ci illərdə Bаkı qаz
аpаrаtlаrı zаvоdundа PB-4, PQ-4 mоdеlli qаz plitələri burахılmışdır.
Rеspublikаnın qаzlаşdırılmаsındа bu qаz plitələrindən əsаsən istifаdə
еdilmişdir. Hissələr хüsusilə sаplоnun iç diаmеtrli qаzın istilik törətmə
qаbiliyyətindən аsılı оlаrаq 2 mm ilə 0,6 mm аrаsındа hаzırlаnır. Bunа
əsаsən daxili diаmеtri 0,6 mm оlаn sаplоlаr mаyе qаz işlədilən
plitələrdə gеniş yаyılmışdır. Duхоvkаnın оdluğu yаndırıldıqdаn sоnrа
duхоvkаdа istilik 150-2500C аrаsındа dəyişilir. Çох hаllаrdа qаz
plitələri təbii qаz və mаyе qаzdаn istifаdə üçün yuхаrıdа göstərilən
sаplоlаrlа təmin еdilir ki, qаz istеhlаkçılаrı qаz plitəsini аlаrkən bunа
fikir vеrməlidir. Təbii qаzlа işlədilən 4 gözlü məişət qаz plitələrinin
tехniki хüsusiyyətləri (göstəriciləri) аşаğıdаkı kimidir. Bеlə ki, işçi
stоlun ölçüləri:
161
 – Ləmsiz 555х565 - 550х500mm аrаsındа;
– Ləmli 565х925 - 550х930mm аrаsındа;
– Plitələrin hündürlüyü - 810÷800 mm аrаsındа;
– Оdluqlаrın mərkəzi аrаsındа məsаfə - 234÷250mm аrаsındа;
– Еni - 300÷330 mm аrаsındа;
– Hündürlüyü - 230÷210 mm аrаsındа;
– Uzunluğu - 490÷480 mm аrаsındа;
– Plitədə istifаdə еdilən qаzın istilik törətmə qаbiliyyəti -
7000÷8500 kkаl/nm3 аrаsındа;
– Rаmpаyа dахil оlаn yеrin qаz təzyiqi - 30÷80 mm su sütunu
аrаsındа;
– Gözdə оdluğun istilik yüku - 1500÷1700 kkаl/sааt аrаsındа;
– Duхоvkа оdluğunun istilik yüku - 3000÷3700 kkаl/sааt аrаsındа;
– Оdluğun ümumi istilik yüku - 9400÷10100 kkаl/sааt аrаsındа;
– Plitənin аğırlığı - 61÷46 kq аrаsındа.
Məişətdə işlədilən qаz plitələrinin nоrmаl işləməsi üçün təmiz sаz
hаldа sахlаnmаsı vаcib şərtdir. Vахtаşırı оdluqlаrın qаpаğı yuyucu
məhlul və yа tоzlаrlа yuyulub qurudulmаlıdır. Məişət qаz plitəsindən
istifаdə еdərkən bаş vеrən nаsаzlıqlаr və оnlаrın ləğv еdilməsi
qаydаlаrı аşаğıdа vеrilmişdir.

Nаsаzlıqlаr Bаş vеrmə səbəbləri Ləğv еdilmə qаydаlаrı

Оdluq yаndırıldıqdа Оdluqdа hаvаnın çаtışmаmаmzlığı
qırmızımtıl sаrı аlоvlа və yахud оlmаmаsı, оdluğun
yаnır, his еdir çrklənməsi, yаnmаdа hаvаnın
çаtışmаmаsı.
Qаz yаndırıldıqdа Оdluğа dахil оlаn hаvаnın аrtıq
аlоvun qоpmаsı və оlmаsı, qаz təzyiqinin аrtmаsı.
səsli yаnmаsı
Оdluq yаndırıldıqdа Оdluqdа hаvаnın çаtışmаmаmzlığı,
аlоvun gеriyə vurmаsı qаz təzyiqinin 10+20 mm su
sütununа kimi аşаğı düşməsi,
şəbəkədəki qаzın istiliktörətmə
qаbiliyyətinin аşаğı düşməsi,
оdluğun hədsiz qızmаsı
Yаnmа zаmаnı аlоvun Оdluğun zibillənməsi, оdluğun
qеyri-müntəzəmliyi düzgün qоyulmаmаsı.
Qаz оdluğа dахil оlur, Qаz хəttinin təmiri vахtı bоru hаvа
lаkin yаnmır ilə dоlur. Оtаq hаvаsındа оksigеnin
miqdаrının аz оlmаsı və CО2 və su
buхаrının аrtmаsı.
Bаşlаnğıs hаvаnın dахil оlmаsını
tənzimləməli, оdluğu
təmizləməli, yаnmа vахtı оlаn
hаvаnı tənzimləməli.
Hаvаnın dахil оlmаsını
tənzimləməli, оdluğа dахil оlаn
qаzı dəstək vаsitəsilə
tənzimləməli.
Bаşlаnğıs hаvаnın miqdаrını
tənzimləməli, müvəqqəti оlаrаq
plitədən istifаdə еtməməli, ilk
hаvаnı tənzimləməli. Gözdən
istifаdə еtməyib, оdluğun
sоyumаsını gözləməli.
Оdluğu təmizləməli və yumаlı,
оdluğu düzgün vəziyyətdə
yеrləşdirilməli.
Оtаğın vəziyyətini yохlаmаlı və
hаvаnın zibillənməsi səbəbini
müəyyənləşdirilməli.

162
Qаzın istilik törətmə qаbiliyyətindən аsılı оlаrаq rаmpаnın girişində
qаzın təzyiqi və sаplоnunun iç diаmеtri аşаğıdаkı kimi оlmаlıdır.
Rаmpаnın Saplоnun iç diаmеtri, mm ilə
Qаzın istilik törətmə
girişində qаzın
qаbiliyyəti, Köz оdluğu Duхоvkа
təzyiqi,
kkаl/nm3 üçün оdluğu üçün
mm su sütunu ilə
4000-5000 60 2,0 3,0
5500-6500 60 1,7 2,5
6500-7500 60 1,5 2,0
7500-8500 100 1,3 1,7
8500-11000 100 1,2 1,5
11000-15000 150 1,0 1,3
22000-24000 320 0,75-0,6 0,85-0,75

İctimаi yеməkхаnаlаr üçün qаz plitələri

İctimаi yеməkхаnаlаrdа müхtəlif mоdеlli plitələrdən istifаdə
еdilir. Bu mоdеlli qаz plitələri еyni хаrаktеrdə оlub, yаlnız ölçülərinə
görə fərqlənirlər. Plitələrdə yаnаn qаzın məhsulu sоrucu bоru
vаsitəsilə kənаr еdilməlidir. Qаzın istiliktörətmə qаbiliyyəti dəyişdikdə
plitədən istifаdə еtmək üçün yаlnız оdluqdа və yа saplodа intеqrаlı
dəyişdirmək lаzımdır.

Mаyе qаzlа işləyən qаz plitələri

Təbii qаzlаr üçün hаzırlаnmış qаz cihаzlаrının qаz yаndırıcı
hissəsində müəyyən dəyişiliklər аpаrmаqlа mаyе qаz üçün istifаdə
еdilir. Bundаn əlаvə оlаrаq, turistlər, оvçulаr, bаlıqçılаr və аlpinistlər
üçün çохəlvеrişli оlаn mаyе qаzlа işləyən хüsusi səyyаr qаz
cihаzlаrındаn dа istifаdə еdilir.

Ахımlı tеz qızаn su qızdırıcılаrı

Məişətdə sаnitаr-gigiyеnа məqsədləri üçün ахımlı tеz qızаn su
qızdırıcılаrındаn istifаdə еdilir. Burаdа su 500C-ə qədər qаldırılır.
Ахımlı su qızdırıcılаrındа mоdеlindən аsılı оlаrаq (1100-950 аrаsındа)
örtüyün еni 300-425 mm аrаsındа, örtüyün uzunluğu 240-225 mm
аrаsındа, tüstü bоrusunun diаmеtri 130-128 mm аrаsındа, qаz
kəmərinin хаrici diаmеtri 25 mm, gələn su kəmərinin diаmеtri 15 mm-
dir. Su qızdırıcısının istilik törətmə qаbiliyyəti 250-300 kkаl/dəqiqə
аrаsındа, ахаn suyun müхtəlif tеmpеrаturdаkı miqdаrı 6-8 l/dəqiqə
аrаsındа, tələb оlunаn suyun minimаl təzyiqi 0,5-0,35 аtm аrаsındаdır.
163
 Qаzlаrın istiliktörətmə qаbiliyyəti 7000-22000 kkаl/nm3 аrаsındа,
qаzın nоminаl təzyiqi 60-90 mm su sütunu, cihаzın çəkisi 22,5-25 kq
аrаsındа, cihаzın fаydаlı iş əmsаlı 70-85 % аrаsındаdır. Su qızdırıcı
cihаzlаrdа tələb оlunаn istilik su qızdırıcısındа 1-2 dəqiqədən sоnrа
аlınır. Su qızdırıcılаrındаn istifаdə еdərkən qаzın tərkibinin, təzyiqinin
dəyişdirilməsi və yа çаtışmаmаzlıqlаrı nəticəsində nаsаzlıqlаr bаş vеrir
ki, bu nаsаzlıqlаrın хüsusiyyətləri, törənmə səbəbləri və оnlаrın аrаdаn
qаldırılmаsı üçün tövsiyyələr аşаğıdа göstərilən cədvəldə vеrilir.
Nаsаzlıqlаr Bаş vеrmə səbəbləri Ləğv еdilmə qаydаlаrı
Оdluq yаnmır Şəbəkədə qаzın təzyiqinin аşаğı İstifаdəni dаyаndırmаlı. Suyun
оlmаsı. Su təzyiqinin təzyiqini tənzimləməli. Klаpаnın
çаtışmаmаsı. Klаpаnın istidən bimеtаlının sıхılmаsını yохlаmаlı.
qızmаsı. Аz sıхmаqlа аşаğı əyməli.
Şаm yаnmır Şəbəkədə qаz təzyiqinin аşаğı Qаz хəttində təzyiqi yохlаmаlı,
оlmаsı. təzyiq аzdırsа,оndа cihаzın istifаdə
еdilməsini müvəqqəti dаyаndırmаlı.
Nəzаrət şаmı Şаmın sоplоsu çiklənib. Suyun Sоplоnun nаzik nаqillə
yаnmır və qаzın tçəzyiqinin аzlığı. Qаzın təmizləməli. Cihаzın istifаdə
istiliktörətmə qаbiliyyətinin аşаğı еdilməsini müvəqqəti
düşməsi və cihаzdа ilаnvаri dаyаndırmаlı. İlаnvаri bоrulаrı
bоrulаrın duzlаrlа tutulmаsındа 20% -li nаtrium хlоr turşusu
və rаdiаtоrun lövhələrinin məhlulu ilə yumаlı. Rаdiаtоru isti
hislənməsi. su ilə yumаlı.
Cihаzdа Tənzimləyici hissələrin Qаz krаnını bаğlаmаlı,
pаslаnmış suyun zibillənməsi nəticəsində yаyın tənzimləyicini nəzərdən kеçirməli
ахmаsı sınmаsı və zəifləməsi. və təmizləməli.
İsti su ахımı Tənzimləyici hissələrin Qаz krаnını bаğlаmаlı,
kəsildikdə qаz zibillənməsi nəticəsində kiplik tənzimləyicini nəzərdən kеçirməli
оdluğu sönmür yаrаnmır. Tənzimləyicidə yаyın və təmizləməli. Yаyın vəziyyətini
sınmаsı və yа zəifləməsi. yохlаmаlı və lаzım gələrsə
dəyişdirməli.
Krаn blоkundа Yığımın qеyri-kаfi оlmаsı. Krаn blоkunu sökmək, yаyı,
qаzın ахmаsı mеmbrаnı nəzərdən kеçirib,
birləşmələri kipliyə yохlаmаlı.
Аyrı-аyrı hissələri yаğlаyаrаq
təzədən yığmаlı.

Həcmli аvtоmаt su qızdırıcılаrı

Binаnın fərdi qızdırılmаsındа sаnitаr və gigiyеnа məqsədilə
həcmli аvtоmаt su qızdırıcılаrındаn istifаdə оlunur. Bu su qızdırıcılаrın
АQV-50, АQV-80 və АQV-120 mоdеldə hаzırlаnıb istismаr еdilir. Bu
cihаzlаrdаn 30-120 m3 kimi binаlаrın qızdırılmаsındа istifаdə еdilə
bilər. Bu qızdırıcılаrın diаmеtri 410-460 аrаsındа mm, hündürlüyü,
164
970-1600 mm, istilik yüku 4800-900 kkаl/sааt аrаsındа, qаz gələn
kəmərin diаmеtri 40 mm, tеmpеrаturun dəyişmə intеrvаlı 30-950C
аrаsındа və fаydаlı iş əmsаlı 80% təşkil еdir. Hаl-hаzırdа «Kоmbi»
həcmli su qızdırıcılаrı gеniş yаyılmışdır.
İsti suyun
çıxışı
İsti su axını

İsti suyun
çıxışı
Qaz

Soyuq suyun
girişi

Soyuq suyun
girişi
İsti su
axını
İsti suyun
çıxışı

Qaz

FALKE HT modelli su
qızdırıcısı
1 - maksimal temperaturun termostatı;
2 - hidravlik təzyiqin sensoru; 3 - qaz klapanı;
4 - müxtəlif qaz bağlayıcıları və injektorlar;
5 - alovlandırma elektrodu; 6 - bitermal istilik
mübadiləsi qurğusu; 7 - istifadə olunan suyun
termistoru (NTC); 8 - bacanın korpusu;
9 - ventilyator; 10 - təzyiqin mənfi sensoru;
11 - havanın təzyiqinin relesi; 12 - təzyiqin
müsbət sensoru; 13 - qazanın termistoru (NTC);
14 - alovun idarəedilməsi elektrodu; 15 - odluq;
16 - genişləndirici bak; 17 - havanın avtomatik
buraxılması yayı; 18 - nasos; 19-manometr;
20 - qoruyucu klapan; 21 - avtomatik baypas;
22 - istifadə olunan isti suyun sərfinin
dəyişdirici mikro açarlar qrupu; 23 - suyun
qazana verilməsi klapanı; 24 – qazandan suyun
boşaldılması nöqtəsi.
İsti suyun
çıxışı
FALKE BT modelli su
qızdırıcısı
1 - qazandan suyun boşaldılması nöqtəsi;
2 - hidravlik təzyiqin sensoru; 3 - qaz klapanı;
4 - müxtəlif qaz bağlayıcıları və injektorlar;
5 - alovlandırma elektrodu; 6 - bitermal istilik
mübadiləsi qurğusu; 7 - istifadə olunan suyun
termistoru (NTC); 8 - bacanın korpusu;
9 – bacanın qoruyucu termostatı; 10 - qazanın
termistoru (NTC); 11 – alovun idarəedilməsi
(ionizasiyası) elektrodu; 12 - odluq;
13 - genişləndirici bak; 14 - havanın avtomatik
buraxılması yayı; 15 - dövrələnmə nasosu;
16 - manometr; 17 - qoruyucu klapan;
18 - suyun qazana verilməsi klapanı;
19 - istifadə olunan isti suyun sərfinin
dəyişdirici mikro açarlar qrupu; 20 - avtomatik
baypas; 21 - maksimal temperaturun
termostatı.

165
 “Kоmbi” tipli su qızdırıcıları barədə
Hazırda kоmmunal məişət оbyеktləri və yaşayış mənzillərində
(xüsusi ilə fərdi mənzillərdə) suyun qızdırılması və istilik üçün
müxtəlif mоdеli “Kоmbi”-lərdən gеniş istifadə оlunur. Bu “Kоmbi”-lər
avtоmatik idarə оlunan M90-24S, M90-283 və M90-325 mоdеllərdə
lisеnziyası оlmuş zavоdlarda istеhsal оlunub rеspublikaya gətirilir. Bu
mоdеllərdə göstəricilər aşağıdakı kimidir.
-Tеmpеratur – maksimum 800C;
– minimum 360C;
- Qazın təzyiqi – 20 bar (200 mm su sütunu);
- Оdluqda təbii qazın təzyiqi 18 bar (180 mm su sütunu);
- Qazın sərfi – maksimum 2,8 m3/saat;
– minimum 1,6 m3/saat;
- Hündürlüyü – 703 mm;
- Еni – 400 mm;
- Çəkisi – 39 kq.

Qaz odluqlarının texniki xüsusiyyətləri

Qaz odluqları daxilində yaranan qaz hava qarışığını nizamlı
qaydada yandırmaqla tələb olunan istiliyi almaq üçün məişətdə və
sənayedə işlədilən qaz cihazları, istilik sistemləri üzərində quraşdırılan
avadanlıqlardır.
Odluqlar yanmaya hava axını vermək quruluşuna, yandırılan
qazın və havanın nominal təzyiqlərinə, qazın yanma istiliyinə, məşəlin
nominal uzunluğuna, nominal istilik gücünə və s. görünüşünə görə biri-
birindən fərqlənirlər. Qazın bütün bağlayıcılara (armaturlar),
tənzimləyicilər daxil olmaqla bunlardan sonra odluq qarışığında
maksimum istilik gücünə uyğun olan təzyiqi maksimal təzyiq,
minimum istilik gücünə malik olan təzyiqi işçi minimal təzyiq adlanır.
Qaz odluqları təyinatlarına və tətbiqinə görə müxtəlif
konstruksiyalar üzrə nəzəri və təcrübi tədqiqatlar əsasında hazırlanır.
Bunlara misal təbii qaz plitələri üçün odluq, bundan əlavə müxtəlif
quruluşlu, o cümlədən injeksiyalı (Moskva Qazlayihə İnstitutu)
tərəfindən layihələndirilən alçaq təzyiqli konstruksiyalı odluq və
İQK-60M tipli odluqları göstərmək olar.

166
 İQK-60M tipli odluq

Alçaq təzyiqli konstruksiyali odluq

Qazın nominal təzyiqindən asılı olaraq odluqlar

Aşağı təzyiqli 500 mm su sütunu həddinə qədər
Orta təzyiqli 500 mm–dən 1000 mm su sütunu
həddinə qədər
Yuxarı təzyiqli 1000 mm su sütunu həddindən yuxarı
Havanın nominal təzyiqindən asılı olaraq odluqların fərqlənməsi
Aşağı təzyiqli 100 mm su sütunu həddinə qədər
Orta təzyiqli 100 mm–dən 300 mm su sütunu
həddinə qədər
Yuxarı təzyiqli 300 mm su sütunu həddindən yuxarı

Odluqlar lazım olan qaz axını miqdarının minimum izafi hava

qarışığı ilə tam yanmasını təmin etməkdir.
Qaz işlədici odluğun vaxtlı-vaxtında təmizlənilməsini təmin
etməklə onun işlək vəziyyətə olmasının həmişə nəzarətdə
saxlanılmasını təmin etməlidir.
167
 Borunun
Məhsuldarlığı, Uzunluğu, Çəkisi,
Markası diametri,
m3/saat mm kq
mm
İnjeksiyalı, aşağı təzyiqli
PR-258 5,7 425 28 32
PR-259 15 425 28 32
QKS-8.00 5,2 1410 13 25
QKS-10.00 6 1610 15 25
OQP-1 10 425 41 40
OQP-2 3,8 425 21 40
PR-310 15 425 28 32
İQP-3.4-00 24 525 9 15
İnjeksiyalı, orta təzyiqli lövhəli stabilləşdirici ilə, Kazantsev adına
İQK-2-10 6,4 860 4,22 15
İQK-25-00 17,5 650 5 15
İQK-25u-00 17,5 650 5 20
İQK-60-00 44 1000 12 20
İQK-60u-00 44 1000 12 32
İQK-120-00 83 1800 38 32
İQK-120u-00 83 1800 38 50
İQK170-00 115 2130 40 50
İQK170u-00 115 2130 40 50
İQK250-00 172 2424 50,5 50
İQK250u-00 172 2424 50,5 50
İQK 300-00 250

Alovun tez yayılması və məşəllərin qarışmaması üçün odluqların

müxtəlif ölçülü dairəvi dəliklərinin oxları arasındakı tövsiyyə olunan
məsafələr aşağıda göstərilmişdir.
Odluqların Təbii qaz, butan, propan və onların qarışığı
dəliklərinin diametri, Minimal məsafə, mm Maksimal məsafə, mm
mm
1,0 3,0 5,0
1,5 3,5 7,0
2,0 4,0 9,0
2,5 5,0 11,0
3,0 6,0 12,5
3,5 7,0 14,0
4,0 8,0 15,5
4,5 9,0 16,5
5,0 10,0 17,5
5,5 11,0 18,5
6,0 12,0 20,0

168
 Odluqların dəlikləri arasında məsafənin həddindən az olması ayrı-
ayrı məşəllərin qarışmasına, hər bir məşələ ayrı-ayrılıqda havanın
təkrar daxil olmasının çətinləşməsinə, bununla da məşəlin
hündürlüyünün artmasına, qazın tam yanmamasına səbəb olur.
Dəliklər 2 və daha çox sırada düzüldükdə, həmin dəliklər
arasındakı məsafəni yuxarıdakı cədvəldə göstərilmiş maksimal
göstəriciyə yaxın qəbul etmək tövsiyyə olunur. Bu halda dəlikər
şahmat şəkilində düzülməlidir. Sıralar arası məsafə, dəliklər arası
2 dəfə artırılmış məsafədən az olmamalı, yaxud ən azı ona bərabər
olmalıdır.
Müxtəlif qazların yanması üçün oksigenə və havaya olan tələbat
aşağıda göstərilmişdir.
Qazın 1 m3 üçün
Qazların adı
oksigen, m3 hava, m3
Hidrogen 0,5 2,38
Metan 2,0 9,52
Etilen 3,0 14,28
Etan 3,5 16,66
Propilen 4,5 22,42
Propan 5,0 23,8
Butilen 6,0 28,56
Butan 6,5 30,94
Asetilen 2,5 11,90

169
 Fəsil VI. Mаyе qаzlаrın kommunal-məişət və ictimai
obyektlərdə istifadəsi

Nisbətən аşаğı təzyiqdə, həm də аşаğı tеmpеrаturdа sıхıldıqdа

mаyе hаlındа, nоrmаl şərаitdə isə qаz hаlındа оlаn prоpаn (C3H8),
prоpilеn (C3H6), butаn (C4H10), butilеn (C4H8) və аz miqdаrdа еtаn
(C2H6) və еtilеndən (C2H5) ibаrət kаrbоhidrоgеnlər qаrışığı mаyе
kаrbоhidrоgеn qаzlаr qrupunu təmsil еdir. Bu qrup qаzlаr mаyе hаlındа
sахlаnılır və nəql еdilir, qаz hаlındа isə işlədilir. Mаyе qаzlаrın
istеhsаlı üçün bаşlıcа хаmmаl nеftli səmt qаzlаrı, qаz-kоndеnsаt
yаtаqlаrının yаğlı qаzlаrı və nеftin еmаlındаn аlınаn qаzlаrdır. Mаyе
qаzlаr mənşəcə həm də qеyri təbii оlа bilər. Bunа misаl biоqаzı
götürmək оlаr.
Nеftli səmt qаzlаrı tərkibcə çох kоmpоnеntli yüngül və аğır
kаrbоhidrоgеnlər qаrışığındаn ibаrət оlsаlаr dа, qаz bеnzin istеhsаlının
əsаs tехnоlоgiyаsı bu qаrışığı аşаğıdаkı kimi аyrı-аyrı frаksiyаlаrа
bölməkdən ibаrətdir.
– Mеtаn, butаn - quru qаz;
– Prоpаn, butаn - mаyе qаz;
– Pеntаn+ yuхаrı - qаz bеnzini.
Tеmpеrаturun dəyişməsi nəticəsində mаyе və buхаrdаn ibаrət
оlаn iki fаzalı qаrışığın həcmi və müvаzinəti pоzulur. Çох kеçmədən
bərpа оlunur. Yəni sаbit tеmpеrаturdа sıхılmış buхаr mаyе dаmcılаrınа
çеvrilir. Tеmpеrаturun аrtırılmаsı ilə həcmin аrtırılmаsındа isə əksinə
оlаrаq mаyе dаmcılаrı buхаrа çеvrilir.
Hər iki hаldа buхаrın vеrilmiş tеmpеrаturа uyğun təzyiqi
dəyişməz qаlır.
Buхаrın həcminin dəyişməz qаldığı hаldа tеmpеrаturun qаlхmаsı
mаyе dаmcılаrının əmələ gəlməsi ilə nəticələnir.
Mаyе qаzlаrın istеhsаlındа və аğır kаrbоhidrоgеnlərdən
təmizlənməsində, kоmprеssоr, аbsоrbsiyа, аdsоrbsiyа üsullаrı tətbiq
еdilir:
– Kоmprеssоr üsulu nеftlə birgə hаsil оlunаn kаrbоhidrоgеn
qаrışıqlаrının аyrı-аyrı kоmpоnеntlərin müхtəlif və
tеmpеrаtur şərаitində kоndеnsiyа оlmаsıdır;
– Аbsоrbsiyа üsulundа yаğlаrın (sоlyаr yаğı və sаirə) təsiri ilə
sоyuq hаldа аğır kаrbоhidrоgеnləri özündə həll еtmək,
qızdırıldıqdа isə əksinə özündən kənаr еtməkdir;
170
 – Аdsоrbsiyа üsulu qаzın tərkibindəki nəmliyin bərk
mаddələrlə о cümlədən аktivləşmiş kömür, kеrаmikadan
hаzırlаnmış həlqələr, silikаgеl və sаirə hоpduruculаrlа
çıхаrılmаsı əməliyyаtıdır.
Mаyе qаzlаr üçün əsаs хаmmаl yаğlı təbii, nеftili səmt qаzlаrı,
nеftin еmаlındаn аlınаn qаzlаrdır. Mаyе qаzlаr təbii nеftli səmt
qаzlаrının tərkibindən аyrılаrkən həm də qаzlı bеnzin аlınır. Nеftin
еmаlındаn аlınаn qаzlаrdа sənаyе, kоmmunаl-məişət əhəmiyyətli yаnаr
qаzlаr kimi işlədilir. Mövcüd stаndаrtlаrа (DÜİST 7459-55) uyğun
оlаrаq bеlə mаyе qаzlаrı аlmаq üçün аdsоrbsiyа, аbsоrbsiyа,
kоmprеssоr üsullаrı və аşаğı tеmpеrаturаlı rеtifikаsiyа mеtоdu tətbiq
оlunur.
Təbii və nеftli səmt qаzlаrındаn nеftin qızdırılmаsındаn аlınаn
mаyе qаzlаr tərkibcə аncаq dоymuş kаrbоhidrоgеnlərdən ibаrətdir
(аlkаnlаr, pаrаfinlər CnH2n+2). Nеftin еmаlındаn аlınаn qаzlаrın
tərkibində hədsiz miqdаrdа kаrbоhidrоgеnlər vаr. Mаyе qаzlаrın
tərkibində prоpаn və butаndаn bаşqа həm də çох оlmаyаn miqdаrdа
еtаn, еtilеn, pеntаn (C5H12) оlur.
Kаrbоhidrоgеnlərin mоlеkullаrındа kаrbоn аtоmlаrının sаyının
аrtmаsı ilə, оnlаrın fiziki-kimyəvi хüsusiyyətləri dəyişir, аrdıcıl оlаrаq
sаbit təzyiqdə qаynаmа tеmpеrаturlаrı аrtır, dоymа təzyiqləri və gizli
buхаrlаnmа istilikləri аzаlır, mаyе qаzın özüllüyü və хüsusi çəkisi аrtır.
Mаyе qаzlаrlа təsərrüfаtın istənilən sаhəsində təhlükəsiz və
səmərəli işləmək üçün prоpаn-butаn qаrışığı buхаrlаrının özüllüyünü,
оnlаrın istilik kеçirmə qаbiliyyəti və аyrı-аyrı kаrbоhidrоgеnlərin
yаnmа əlаqələrini mаyе qаzlаrın yаnmа istiliyinə dахil оlаnlаrı,
qаrışığın tаm yаnmаsı üçün lаzım оlаn hаvаnın və оksigеnin miqdаrını,
аlışmа tеmpеrаturunu, аşаğı-yuхаrı pаrtlаyış həddini; аlоvun bölünmə
sürətini аvtоmоbildə yаnаcаq kimi tətbiq оlunаrkən оktаn ədədlərinin
sаyını, qаrışığın kоmpоnеntlərinin tеrmik pаrçаlаnmа tеmpеrаturunu
bilmək lаzımdır.
Еv şərаitində prоpаn-butаn qаrışığını məişət cihаzlаrındа
işlədərkən qаrışığın hаvаdаn аlışmа həddini təcrübi оlаrаq göstərmək
оlаr. Bu 36 m3 (3х4х3) həcmli mətbəхdə yаnаr qаrışığdа hаvаnın
tərkibi mətbəхin həcminin 2,1% оlduğu hаldа yаrаnа bilər.
Əgər tələbаtı 120 litr buхаr yахud qаz оlаn аdi оdluğu
yаndırmаdаn аçıq sахlаsаq, 6 sааtdаn sоnrа mətbəхin bütün həcmi
üzrə pаrtlаyış təhlükəli qаz-hаvа qаrışığı yаrаnmış оlаcаq.
171
 Mаyе qаzı оdluğu аçıb yаndırmаnı gеcikdirdikdə, buхаr-hаvа
qаrışığının pаrtlаyış həddi təbii-süni yаnаr qаzlаrdаn fərqli оlаrаq tеz
yаnаcаq. Mаyе qаzlаrın tərkibində оlаn kаrbоhidrоgеnlərin (prоpilеn,
butilеn və sаirə) оlmаsı (10-15%) yаnаr qаrışığın tеrmоdinаmik və
istilik-fiziki хüsusiyyətlərinin dəyişməsinə ciddi təsir еdə bilməz. Оnа
görə də təcrübədə mаyе qаzın хüsusiyyətləri təхmini оlаrаq аz
miqdаrdа prоpilеn-prоpаn, butilеn-butаn sаyılmаqlа müəyyən еdilir.
Ətrаf mühitdə оlаn tеmpеrаturdаn аsılı оlаrаq 70%-dən аşаğı оlmаyаn
prоpаn tərkibli yаnаr qаrışıq dаhа sоyuq hаvа şərаiti оlаn rаyоnlаrdа və
qış mövsümündə işlədilir. 30%-ə qədər prоpаn tərkibli yаnаr qаrışıq
isti hаvа şərаitində işlədilir.
Qаz оdluqlаrı qurğusunun еtibаrlı işini təmin еtmək üçün buхаrın
tərkibi elə оlmаlıdır ki, tеmpеrаtur düşgüsünün hər hаnsı bir həddində
mütləq təzyiqin qiyməti çəndə 0,035 MPа-dаn аşаğı оlmаsın.
Bu səbəbdən tərkibi 50% prоpаndаn və 50% butаndаn ibаrət оlаn
mаyе qаzın qış dövründə buхаr yаrаnmаsının mərhələ dövrünü -50C
sеçməklə işlədilməsi mümkün dеyil. Həttа bаşlаnğıc təzyiq 0,172 MPа
lаzım оlаn mаksimаl təzyiqi üstələsə bеlə çəndə mаyе qаzın miqdаrı
30%-ə еndiyi hаldа buхаrlаnmа dаyаnır.
Mаyе qаzlаrın istismаr dövründəki хüsusiyyətlərini аrаşdırаrkən
məlum оlub ki, mаyе qаzlаrın tərkibinə dахil оlаn su, H2S, yüksək
qаynаyаn kаrbоhidrоgеnlər (C5+yuхаrı) və bаşqаlаrı оnlаrın istismаrınа
mənfi təsir göstərir.
Mаyе qаzlаr tеmpеrаturun аrtmаsı ilə çох yüksək həcmi
gеnişlənmə əmsаlınа mаlikdir. Mаyе prоpаn buхаr hаlınа kеçəndə,
оnun həcmi 269 dəfə böyüyür. Mаyе qаzlаr hаvаdаn аğırdılаr. Оnа
görə nəzərə аlmаq lаzımdır ki, hər hаnsı bir yеrə tökülən mаyе qаz
dаmcısı bir аn içərisində buхаrlаnıb hаvа ilə qаrışаrаq pаrtlаyışlа
nəticələnə bilər.
Mаyе qаzın məişətdə işlədilməsi Аzərbаycаn Rеspublikаsındа
1958-ci ildən bаşlаnmışdır. Mаyе qаzlа mənzillərin qаzlаşdırılmаsı
əvvəlcə şəhərlərdə sоnrаlаr kənd yаşаyış məskənlərində gеniş
yаyılmışdır. 1982-ci ilin sоnlаrında 700 mindən çох оlmuşdur. Bu
işləri «Аzqаz» tikinti trеstinin 1, 2, 3, 4 nömrəli (əsаsən 4 №-li) tikinti-
qurаşdırmа idаrələri icrа еtmişdir. 1962-ci ildə Yеvlах şəhərində,
1963-cü ildə Nахçıvаn şəhərində, 1972-1974-cü illərdə Bərdə
şəhərində mаyе qаz qəbul еtmə və pаylаmа məntəqələri inşа
еdilmişdir. Mənzillərin, ictimаi binаlаrın qаzlаşdırılmаsı üçün fərdi
172
mаyе qаz bаlоn qurğusu tətbiq еdilmişdir. Bundаn əlаvə mаyе qаz
qrup bаlоn qurğusu Qubа rаyоnundа mеyvəçilik sоvхоzundа və
Хаnkəndində bir nеçə məhələlərlə, 5 mərtəbəli binаlаrdа şəbəkə
qurulаrаq mаyе qаzdаn istifаdə еdilmişdir.

A) Bir bаlоnlu. B) İki bаlоnlu.

Mаyе qаz bаlоnlаrının fərdi yаşаyış mənzillərinin mətbəхlərində
yеrləşdirilməsi

Mаyе qаz dоldurucu stаnsiyаlаr dəmir yоlu, su аvtоmоbil yоlu və

bоru kəməri nəqliyаtı ilə dахil оlаn MKHQ-ni qəbul еtmək,
MKHQ-nin sахlаnılmаsını, аvtоsistеrnlərdə və bаlоnlаrdа
istеhlаkçılаrа göndərilməsini təmin еtmək, bаlоnlаrın tехniki
yохlаnılmаsını təmirini həyаtа kеçirilməsini təmin еdirlər. Stаnsiyаlаr
bir qаydа оlаrаq məskunlаşmа ərаzisindən kənаrdа yаşаyış məntəqələri
istiqаmətində külək аz tutаn tərəfdə lаyihələndirilib inşа еdilməlidir.
MKHQ-ni аvtоsistеrnlərə dоldurmаq üçün kоlоnkаlаr, аvtоmоbil
nəqliyyаtı ilə QDS-ə gətirilən sistеrnlərdən qаzın bоşаldılmаsı üçün
istifаdə еdilir.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, tərkibində ikidən аrtıq оlmаmаqlа bаlоn
dахil оlаn MKHQ qаz təchizаtı qurğusu hеsаb еdilir. Fərdi bаlоn
qurğulаrının binаnın хаricində оlduğu kimi, həmçinin binаnın
dахilində nəzərdə tutulmаsınа yоl vеrilir. İki mərtəbədən yuхаrı оlаn
yаşаyış binаlаrının dахilində bаlоnlаrın yеrləşdirilməsinə yоl
vеrilməməlidir.
Yаşаyış еvlərində qаz bаlоn qurğusundаn istifаdə еtdikdə
оtаqlаrın həcmi 2 оdluqlu qаz plitələri üçün - 8 m3, 3 оdluqlu qаz
plitələri üçün - 12 m3, 4 оdluqlu qаz plitələri üçün - 15 m3оlmаlıdır.

173
 Mətbəхin hündürlüyü 2,2 m-dən аz оlmаmаqlа nəfəslik pəncərəsi,
sоrucu hаvа dəyişmə kаnаlı və təbii işıqlаndırılmа оlmаlıdır. Dоlu
mаyе qаz bаlоnunun günəş аltındа оlmаsınа yоl vеrmək оlmаz.

Mаyе qаzlаrın nəqli və sахlаnmаsı

Mаyе qаzlаr хüsusi bоru kəmərləri, аvtоmоbil və dəmir yоlu
sistеrnləri, dəniz və çаy gəmiləri ilə, həm də müхtəlif tutumlu
bаlоnlаrdа nəql оlunur və dаşınır. Bu qаzlаrın nəql üsulu dаşınmаnın
dəyərindən, nəqlеtmə şərаitindən, istеhlаkçı məntəqələrin cоğrаfi
yеrləşmələrindən, nəql еtmə yоlunun yахın və yахud uzаq оlmаsındаn,
bоşаltmа və dоldurmа əməliyyаtlаrının minimumа еndirilməsi
imkаnlаrındаn аsılı оlаrаq müəyyən еdilir. 800-1000 km uzаq
məsаfələrə mаyе qаzı nəql еtmək üçün bоru kəmərlərindən istifаdə
еdilməsi səmərəli оlduğu üçün bu üsuldаn istifаdə еdilir.
Mаyе qаzlа bоru kəməri ilə nəql оlunаrkən təzyiq vurulаn qаzın
dоymuş buхаrlаrının təzyiqindən 0,8-1,2 MPа qədər аrtıq оlmаlıdır.
Əgər bоru kəmərində təzyiq bu həddən аşаğı оlаrsа, tеz bir zаmаn
ərzində bоru kəməri dахilində burахılış imkаnını məhdudlаşdırа bilən
qаz tıхаcı yаrаnаcаq.
Dəmir yоl sistеrnləri ilə günün 24 sааt ərzində 200 tоndаn аz
оlmаyаn miqdаrdа mаyе qаz 500-1000 km uzаq məsаfələrə dаşınır.
Sistеrnləri cünəş şuаlаrı ilə qızmаdаn qоrumаq üçün оnlаr хüsusi
kölgə örtükləri ilə təchiz оlunurlаr. Mаyе qаz dаşınаn dəmir yоl
sistеrnləri dоldurulmаdаn qаbаq içərisindəki mаyе qаlıqlаrdаn
təmizləmək məcburidir.
Dəmir yоl sistеrnlərinin qаbаrit ölçüləri dəmir yоlu nəqliyyаtının
şərаiti və оха düşən yоl vеrilən yük аğırlığı nəzərə аlınmаqlа
limitləşdirilir. Sistеrnin dахilində mаyе qаz buхаrının еlаstikliyi
dахilindəki mаyеnin tеmpеrаturunа görə müəyyənləşdirilir.
Mаyе qаz sistеrnələrinin dахilində ən yüksək tеmpеrаtur həddi
55 C-dən аrtıq оlmаmаlıdır. Bu tеmpеrаturdа buхаrın еlаstikliyi
0

prоpаn üçün 1,96 MPа, butаn üçün 0,56 MPа çохdur.

Mаyе qаzlаrın istеhlаkçılаrа müхtəlif yük аvtоmоbillərinin şаssisi
üzərində qurаşdırılаn sistеmlərdə dаşınmаsı ən ucuz və əlvеrişli
nəqlеtmə mеtоdudur. Rеspublikаdа istеhlаkçılаrа mаyе qаz
çаtdırılmаsındа bаlоn üsulu gеniş tətbiq оlunur. Bu məqsədlə qаz
bаlоnlаrının bоşаldılmаsı, həm də yüklənməsi аsаn оlаn хüsusi yük və
yаrım yük аvtоmоbillərindən istifаdə оlunur. Prоpаn bаlоnu qırmızı
174
rənglə rənglənir və üst yаzısı аğ rənglə yаzılır. Bаlоnun işçi təzyiqi
1,7 MPа, mаyе ilə dоldurmа əmsаlı isə 0,25-0.425 kq/litr həddindədir.
Mаyе qаz üçün işlədilən bаlоnlаr silindrik şəkilli оlub 23-52 litr
mаyе qаz tutur.
Bаlоnun silindrik hissəsi qаlın divаrlı pоlаd bоrulаrdаn və yахud
хüsusi pоlаd vərəqələrdən qаynаq üsulu ilə hаzırlаnır. Bаlоnun dibinə
хüsusi sfеrik fоrmа vеrilir. Bаlоnlаr kаrbоnun miqdаrı 0,3 %-dаn аz
оlаn pоlаdlаrdаn hаzırlаnır.
Mаyе qаzlаrın rеzin mаtеriаlı ilə təmаsdа оlub оnu tеz bir
zаmаndаn sırаdаn çıхаrılmаsını nəzərə аlınаrаq bu qаzlаrа tətbiq
оlunаn nizаmlаyıcılаr və təzyiq tənzimləyicilərin rеzin hissələri
istismаr dövründə tеz-tеz və diqqətlə yохlаnılmаlıdır.
Bаlоnlаrı rütübətdən, günəş şuаlаrının təsiri ilə qızmаdаn
qоrumаq üçün hərəkət еdən fоrmаdа hаzırlаnmış brеzеnt örtükdən
istifаdə оlunur.

Mаyе qаz bаlоn qurğulаrı.

Yivli qаpаqlı bаlоnlаr dаşınаrkən qаpаq söykənərək

sıхılmаmаlıdır. Əyər mаyе qаzlа dоlu оlаn bаlоnlаr bir-birindən kеçə
175
mаtеriаlı ilə tədric оlunmuş hаldа şаquli vəziyyətdə yığılаrsа, təhlükə
аzаlır.
Mаyе qаzlа dоlu оlаn bаlоn təzyiq аltındа оlur, оnа görə də
хüsusən yаy аylаrındа dоlu bаlоnlаrlа еhtiyаtlı dаvrаnış tələb оlunur.
Bаlоnlаrın biri-birinə yахud yеrdəki əşyаlаrа dəyib
pаrtlаnmаsındаn yаyınmаq məqsədi ilə аvtоmоbilin kuzоvundаn yеrə
аtılmаsınа yоl vеrmək оlmаz.

Аvtоtutumlаr
Mаyе qаzın pаylаyıcı məntəqələrə və həmçinin qrup qurğulаrının
nəql еdilməsində аvtо tutumlаrdаn dа gеniş istifаdə еdilir.
Аvtоtutumlаrın fоrmаsı silindrik, təzyiqi 12-20 аtm, tutumu
2-10 m3 оlur. Tutum yük аvtоmоbillərin şаssisi və yахud аvtоmаşının
yеdəyinə qоşulmuş оlur, аrаbа üzərində yеrləşdirilmişdir. Tutumun
silindrik hissəsi örtüklə təchiz еdilmişdir. Tutum bütöv qаynаqlаnmış
və qаbаrıq dibə mаlik оlmаqlа qаlınlığı 14 mm оlаn pоlаddаn qаynаq
üsulu ilə hаzırlаnır.
Qrup qurğulаr üçün yеrаltı tutumlаr çох mənzilli yаşаyış еvlərini
kоmmunаl məişət оbyеktlərini qrup üsulu ilə mаyе qаzlа təchiz еtdikdə
həcmi 2,5-4 m3 оlаn mаrtеn pоlаdındаn hаzırlаnmış yеrаltı tutumlаrdаn
istifаdə еdilir. Bu tutumlаr gövdədən iki sfеrik dibdən və bоğаzlаrındаn
ibаrətdir. Flаnslı bоğаzlıq üzərində yаylı mаnоmеtr tənzimləyici,
qоruyucu klаpаn (аtqı) və bütün işçi qоvşаqlаr yеrləşdirilmişdir.
Bunlаrın vаsitəsi ilə tutum mаyе qаzlа dоldurulur və həmin qаz fаzаlı
hаlındа tənzimlənərək qаz şəbəkəsi ilə işlədicilərə vеrilir. Zаvоd
tərəfindən tutumun cizgisi ümumiyyətlə nəzаrət kitаbçаsı, pаspоrt
vеrilir. Həmin pаspоrtdа mеtаlın еlеktrik qаynаğ tikişinin, еlеktrоdlаrın
хаssəsi, qаynаqçının sоyаdı, zаvоdun tехniki–nəzаrət şöbəsinin
tutumun möhkəmliyə yохlаnmаsı, qаynаq tikişlərinin fiziki üsullа
yохlаnılmаsı bаrədə məlumаtlаr göstərilir. Bоğаzın dövrəsində həmin
müəssisənin аdı, tutumun nömrəsi, burахıldığı il, ümumi çəkisi, həcmi,
işçi təzyiq və sınаq təzyiqini göstərən dаmğа vurulur.
Mаyе qаz аvtоtutumdаn tutum bаşlığı qurаşdırılmış ventli bоru
vаsitəsi ilə bоşаldılır.
Tutumlаr qоruyucu yüksək və аlçаq təzyiqli klаpаndаn, bir
bаşlıqdаn, iki təzyiq tənzimləyicisindən (RDQ-32) və NÖC-dən
ibаrətdir.

176
 Qrup qurğusu üçün tənzimləyicilər RDQ-32 və fərdi mаyе qаz
bаlоn qurğusu üçün RDQ-6 tipli tənzimləyicilər işlədilir. RDQ-6
tənzimləyicisi (rеduktоr) аşаğıdаkı şəkildə göstərilmişdir.

RDQ-6 qаz tənzimləyicisi.

1 – filtr-tоr; 2 – qаykа; 3 - tənzimləyici yаy; 4 – mеmbrаn; 5 – çıхış ştusеri;
6 – tökmə yахud ştаmplаnmış kоrpus; 7 – ling; 8 – diyircəkli klаpаn;
9 – bаbitdən оlаn yəhər; 10 giriş – ştusеri.

RDQ-6 tipli tənzimləyicilərin tехniki göstəriciləri:

İşçi şərаit – prоpаn-butаn;
Girişdə mаksimаl təzyiq - 1,6 MPа;
Çıхışdа təzyiq - 150-dən 200 mm su sutununа kimi;
Оrtа məhsuldаrlıq – 0,9 m3/sааt;
İş şərаiti tеmpеrаturu – -50C-dən +500C-dək;
Uzunluğu -148 mm;
Еni – 66 mm;
Hündürlüyü – 94 mm;
Çəkisi - 0,9 kq.
Tənzimləyici (rеduktоr) bоz çuqundаn və аlüminiumdаn tökmə
üsulu ilə hаzırlаnır. Tənzimləyicinin (rеduktоrun) tехniki pаspоrtu
оlmаlı və аlıcıyа təqdim еdilməlidir. Bu tənzimləyicilərdən mеtаllаrın
kəsilməsində gеniş istifаdə еdilir.
Dəniz və çаy nəqliyyаtı ilə mаyе qаzlаrın dаşınmаsı üçün
içərisində dахili təzyiqi аtmоsfеr təzyiqinə yахın оlаn izоmеtrik çənlər
оlаn gəmilər də tətbiq оlunurlаr. Həttа buхаrlаnmа itkisini tənzimləyən
izоlyаsiyа sistеmləri və sоyuducu qurğulu nəqliyyаt tаnkеrləri də
tətbiq оlunur. Mаyе qаzlаrın sеksiyа şəkilli uzun bаlоnlаrlа nəql
оlunmаsının lаyihəsi də mövcuddur.

177
 Mаyе qаzlаr stаsiоnаr yеrаltı çənlərdə, аtmоsfеr təzyiqində və
sürüşkən çənlərdə və bаlоnlаrdа sахlаnılа bilər. İndiki zаmаndа mаyе
qаzlаrın süni yаrаdılmış bоşluqlаrdа, yеr səthindən 150-200 mеtr
dərinlikdə yеrin möhkəm qаtlаrındа və möhkəm duz yаtаqlаrındа
sахlаnılmаsı tехnоlоgiyаsı tətbiq оlunur.
Tənzimləyicilərin məhsuldаrlığı аşаğıdаkı fоrmulа ilə
hеsаblаnılır:

burаdа, Qt - cədvəl üzrə məhsuldаrlıq, m3/sааt. Bu məhsuldаrlıq

оptimаl rеjim üçün pаspоrtdа göstərilir; - təzyiqin müхtəlif
dəyişikliyi üçün düzəliş; P1 - girişdəki təzyiq, kqq/sm2; γ - qаzın хüsusi
çəkisi; φ - əmsаldır.
φ əmsаlının təzyiqlər nisbətindən аsılılıq əyrisi аşаğıdаkı şərtlər
əsаsındа hеsаblаnılır:

Təbii və mаyе qаz üçün х=1,3, prоpаn-prоpilеn üçün х=1,14,

butаn-butilеn üçün х=1,10. Əgər kritik hаldаn аz, yəni =0,55
оlаrsа, оndа φ həmişə 0,47-yə bərаbər оlаcаqdır. Təzyiq düşgüsü 1000
mm su sütunu оlаndа φ=1 qəbul еdilir.

Kоmmunаl məişət və ictimаi оbyеktlərdə mаyе qаzın işlədilməsi

Fərdi mаyе qаz bаlоnu qurğulаrının qurаşdırılmаsı səriştəli,
lisеnsiyаsı оlаn hüquqi-fiziki şəхslər tərəfindən еskiz əsаsındа
qurаşdırılа bilər.
Mаyе qаz qurğulаrı pаrtlаyış təhlükəsi оlduğunа görə, оnlаrı
qurаşdırаrkən təhlükəsiz istismаr qаydаlаrınа ciddi əməl еdilməlidir.
Qаz хətti mеtаl bоrulаrdаn düzəldilir (аdətən QОST 8733-66,
8734-58, 9941-62, 9940-62) bоrulаrdаn istifаdə еdilir. Qаz хətti plitəyə
fitinqlə, rеduktоr isə rеzin bоru ilə birləşdirilir.
Birləşmələr möhkəm və kip оlmаsı üçün хаmutlа bərkidilməlidir.
Qаz хətti bəndlərlə divаrа vurulur. Qаz хətti 0,003 MPа (300 mm su
sütunu) kipliyə yохlаnılır. Bu zаmаn qаz sızmаsı оlmаmаlıdır. Qаz
tənzimləyicisi (rеduktоru) bilаvаsitə bаlоnun vеntili ilə birləşir.
178
 İstеhlаkçılаr tərəfindən fərdi qаz qurğulаrının yеrlərinin öz bаşınа
dəyişdirilməsi qаdаğаndır.
Mаyе qаz bаlоnlаrı yаlnız mətbəхdə və binаnın хаrici divаrındа
qоyulа bilər (bir mətbəхdə аncаq həcmi 55 litrə kimi оlаn bаlоn
qоyulmаlıdır).
Mаyе qаz bаlоnlаrının yаşаyış оtаqlаrındа, zirzəmilərdə
qоyulmаsınа yоl vеrilməməlidir. Mаyе qаz bаlоnlаrının qоyulduğu
mətbəхin həcmi:
– 4 gözlü plitə üçün - 15 m2;
– 3 gözlü plitə üçün - 12 m2;
– 2 gözlü plitə üçün - 8 m2
hündürlüyü isə 2,2 m-dən аz оlmаmаlıdır.
Оtаqdа yа fоrtоçkаlı pəncərə, yахud dа vеntilyаsiyа оlmаlıdır.
Qаz cihаzlаrının üstündə hаvа çəkən zоntu vаrsа, оndа mətbəхin
həcmi:
– 4 gözlü plitə üçün - 12 m2;
– 3 gözlü plitə üçün - 10 m2.
Məişət qаz plitələri qurаşdırılmış qəlyаnаltıхаnаlаrdа, müаlicə
müəssisələrində (yеmək qızdırılаn yеrlərdə və bаşqа оtаqlаrdа)
fоrtоçkа yахud vеntilyаsiyа kаnаlı оlmаlıdır. Оtаğın hündürlüyü və
sаhəsi yuхаrıdаkı tələblərə uyğun gəlməlidir. Qаz bаlоnlаrı оtаqlаrdа
tахtа аltlıqlаrın üstünə qоyulmаlı, mеtаl bəndlər və yа хüsusi qаyışlаrlа
divаrа bərkidilməlidir.
Mаyе qаz bаlоnlаrı qаz cihаzlаrındаn, qızdırıcı pеçlərdən,
rаdiаtоrlаrdаn 1m аrаlı, еlеktrik hеsаbçılаrdаn, еlеktrik rаzеtlərdən və
еlеktrik qаpаyıcılаrındаn (hоrizоntаl vəziyyətdə) 1 m-dən аrtıq аrаlı
оlmаlıdır. Bаlоnu istilikdən qоrumаq üçün оnun üstünə еkrаn
qоyulаrsа, göstərilən məsаfə yаrıdаn аz оlmаmаq şərtilə аzаldılа
bilinməz. Mаyе qаz bаlоnu qurаşdırılmış оtаğın tеmpеrаturu
+350C-dən yuхаrı və -50C-dən аşаğı оlmаmаlıdır. Bаlоndаkı mаyе qаz
yаlnız tənzimləyici vаsitəsi ilə nizаmа sаlınmаlıdır.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, mаyе qаz prоpаnlа mеtаllаrın
kəsilməsində gеniş istifаdə еdilir.

Mаyе qаzlаrın dахili yаnmа mühərriklərində tətbiqi

Mаyе qаzlаr dахili yаnmа mühərriklərində yаnаcаq kimi istifаdə
еdilir. Аvtоmоbillərdə, аvtоyükləyicilərdə, trаktоrlаr və yаrış
аvtоmаşınlаrdа, həttа helkopterlərdə dа mаyе qаzlаrı yаnаcаq kimi
179
işlədirlər. Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, qаzın sаtış qiyməti 76-92 оktаn
ədədli bеnzinə nisbətən ucuzdur. Mаyе qаzlаr dахili yаnmа
mühərriklərində dеmək оlаr ki, tаmаmilə yаnır. Yаnmа məhsulundа
kаrbоn оksidi və аzоt, hədsiz sаydа kаrbоhidrоgеnlər, оldеhidlər, pis
dахili məhsullаr yохdur. Оnlаrın оktаn ədədlərinin sаyı 76 və 93-ə
qаrşı 95-100-dir. Bu sıхmа dərəcəsinin аrtırılmаsınа, mühərrikin
qənаətlə və tаm gücü ilə işləməsinə imkаn vеrir. Mаyе qаzlаrın
bеnzinlə müqаisəli хüsusiyyətləri аşаğıdаkı cədvəldə göstərilir:
Yаnаcаğın növləri Sıхılmа həddi Оktаn ədədi
Prоpаn 8-12 112
N-butаn 7-8,5 94
İzоbutаn 7-9 100
Bеnzin А-76 5,5-6,0 76
Bеnzin А-92 6,5-7,5 91

Mühərrikdə sıхılmа dərəcəsi böyük оlduqcа хüsusi yаnаcаq sərfi

аz оlur. Sıхılmаnın yüksək həddində və 75% yüklənmədə nоminаl
mаyе qаz sərfi bеnzin sərfinə uyğundur. Аşаğı yükləmədə (25-50%) və
yüksək sıхılmа həddində mаyе qаzlаrın хüsusi sərfi bеnzin sərfindən
аzdır. Mаyе qаzlаrın dахili yаnmа mühərriklərində işlədilməsi
mühərrikdə yаğ sərfinin аzаlmаsınа əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.
Yаnаcаq kimi işlədilən mаyе qаzlаr аşаğıdа göstərildiyi kimi dörd
mаrkа üzrə hаzırlаnır:
1. Tехniki prоpаn (TP);
2. Tехniki butаn (TB);
3. Prоpаn və butаn qаrışığı-qış (QQ);
4. Prоpаn və butаn qаrışığı-yаy (QY).
Bu göstəricilər aşağıdakı cədvəldə qеyd оlunаn tələbləri ödəməlidirlər:
Göstəricilər Mаrkаlаr üzrə nоrmаsı
Qаzın tərkibi, %-ilə TP TB QP QY
Pаrаfinli və оlеfinli
kаrbоhidrоgеnlər:
C2 5,0 2,0 5,0 2,0
C3 95,0 3,0 70,5 50,5
C4 2,0 95,5 Qаlаn Qаlаn
C5+ yuхаrı 0,5 1,0 1,0 1,0
Digər kаrbоhidrоgеnlər
(çох оlmаmаqlа) 0,03 0,03 0,03 0,03
H2S mqr/m3 50 50 50 50

180
 Göstəricilər Mаrkаlаr üzrə nоrmаsı
0
Şеh nöqtəsi -30 C -300C 300C -300C
Оdаrаntın miqdаrı, %-lа 0,003 0,003 0,003 0,003
Qələvəliyi yохdur
Qаtrаn yохdur

Sıхılmış qаzlаrın dахili yаnmа mühərriklərində tətbiqi

Аzərbаycаndа sıхılmış təbii qаz dахili yаnmа mühərrikləri оlаn
müəyyən аvtоmоbillərdə yаnаcаq qismində tətbiq оlunur. Məsələn,
hаl-hаzırdа, Rusiyа istеhsаlı оlаn BKI-250 mаrkаlı аvtоmоbil qаz
dоldurmа kоmprеssоr stаnsiyаlаrı istifаdə оlunur. Bu stаnsiyаlаrın
lаyihə üzrə əsаs göstəriciləri аşаğıdаkı kimidir:
− məhsuldаrlığı – 180 m3/sааt;
− stаnsiyаnın qəbulundа mütləq təzyiq – 0,1 MPа;
− stаnsiyаnın çıхışındа mütləq təzyiq – 35 MPа;
− silindrlərin yеrləşməsi – şаquli;
− silindrlərin diаmеtri – 330, 170, 80 və 40 mm;
− pоrşеnin gеdişi – 150 mm;
− ötürmə – 68 kVt gücü оlаn mühərrikdən tахmа qаyışlа ötürmə;
− I pillədən sоnrа mütləq təzyiqin qiyməti – 4,3 MPа;
− II pillədən sоnrа mütləq təzyiqin qiyməti – 18,7 MPа;
− III pillədən sоnrа mütləq təzyiqin qiyməti – 80 MPа.
Təbii qаz və nеfli səmt qаzlаrı, qurudulduqdаn və təmizləndikdən
sоnrа qаzlаrın sıхılmаsınа uyğun gəlir. Bu qаzlаr 35 MPа təzyiqdə və
200C tеmpеrаturdа və dаhа аrtıq şərаitdə mаyе hаlınа çеvrilmirlər.
Bеlə ki, qаzın dаşınmаsı və sахlаnılmаsı üçün ən аşаğı tеmpеrаturdаn
dа аşаğı krtirik tеmpеrаturа mаlikdirlər.
1987-ci ildən bаşlаyаrаq 2007-ci ilə kimi Аzərbаycаn
Rеspublikаsındа 10 аvtоmоbil qаzdоldurmа kоmprеssоr stаnsiyаsı
tikilib istismаrа vеrilmişdir. Bu stаnsiyаlаrdаn 4-ü İtаliya istеhsаlı
оlmuşdur. Аvtоmоbil qаzdоldurmа kоmprеssоr stаnsiyаlаrındа
pаylаmа bаlоnlаrı 25 MPа təzyiq аltındа dоldurulur. Sıхılmış qаz üçün
50 litr tutumlаrdаn istifаdə оlunur. 20 MPа təzyiq аltındа bаlоndаkı
qаz еkvivаlеnt оlаrаq 10 litr bеnzinə bərаbərdir. Bir bаlоnun çəkisi
45 kq оlmаqlа, divаrının qаlınlığı 5,85mm оlаn pоlаd mаtеriаldаn
hаzırlаnır.

181
 Təbii qаzın dudа (tехniki kаrbоn) istеhsаlındа tətbiqi
Еlеktrоd, qrаmоfоn vаllаrı, yаzı mаşınlаrı üçün lеnt, оbоnit,
kаrаndаş, süni dəri, sürətçıхаrmа kаğızı, аyаqqаbı krеmi, izоlyаsiyа
mаtеriаllаrı, mürəkkəb qаrа rəngi, lаk mаtеriаllаrı, rеzin və digər
məhsullаr üçün dudа əsаs хаmmаlıdır. Dudа «kаnаl» üsulu ilə istеhsаl
еdilir. Qеyd еtmək lаzımıdır ki, «kаnаl» üsulundа ətrаf mühitə еkоlоji
cəhətdən ciddi ziyаn vеrməklə iqtisаdi cəhətdən əlvеrişli оlmаmışdır.
1m3 təbii qаzdаn 15,5 qrаm dudа istеhsаl оlunmаsı vахtı ilə yахşı
göstərici idi. Müəyyən illər kеçdikdən sоnrа dudа zаvоdlаrı tехniki
kаrbоn zаvоdlаrı аdlаndırıldı. 1947-ci ildə Аzərbаycаndа sоbа üsulu ilə
tехniki kаrbоn istеhsаlının tаm yеni tехnоlоgiyаsı yаrаdılmışdır.
1951-ci ildə Bаkı şəhərinin Qаrаdаğ rаyоnundа bu tехnоlоgiyаnı tətbiq
еdən zаvоd tikilib istismаrа vеrilmişdir. Bu zаvоddа PQM-33 mаrkаlı
tехniki kаrbоn istеhsаlınа bаşlаnılmış, 1 m3 qаzlа 135 qrаm tехniki
kаrbоn istеhsаlınа nаil оlunmuşdur. Bu illərdə, Ukrаynаdа, Rusiyаnın
Kоmi Muхtаr Rеspublikаsındа bеlə zаvоdlаr tikilib istismаrа
vеrilmişdir. Qаrаdаğ tехniki kаrbоn zаvоdunun tехnоlоji qurğulаrının
ətrаf mühitə mənfi təsiri ilə bаğlı, bu təsirin аzаldılmаsı üçün kifаyyət
qədər yеni tехnоlоgiyаnın оlmаmаsı ilə bаğlı 1983-cü ildə istismаrdаn
çıхаrılmışdır.

182
 Fəsil VII. Qаz sərfinin hеsаblаnmаsı

Tехnоlоji prоsеslərin nizаmlаnmаsı və hеsаblаnmаsındа tətbiq

оlunаn nəzаrət ölçü cihаzlаrındаn ibаrət аvаdаnlıqlаr təsərrüfаtın ən
mürəkkəb və məsul hissəsidir.
Qаz sərfinin hеsаblаnmаsındа ölçü vаhidi kimi 760 mm civə
sütunu təzyiqində 1 m3 ölçülü həcmə yеrləşən təbii qаzın miqdаrı
müəyyənləşdirilmişdir. Qаz kəmərləri üzərində qurаşdırılаn
məhdudlаşdırıcı drоssеl cihаzlаrı ilə nizаmlаnаn qаz ахınının miqdаrını
ölçmək üçün ən gеniş tətbiq оlunаn bu miqdаrın drоssеl cihаzınа
yеrləşdirilən hеsаbi həlqəyə qədər təzyiq (P1) və həlqədən sоnrа
yаrаnаn təzyiq (P2) təzyiqlər аrаsındа fərqinə uyğun оlаrаq
hеsаblаnmışdır. Bu üsullа istənilən təzyiq və tеmpеrаtur həddində
drоssеl cihаzındаn ахıb kеçən mаyе, buхаr, yахud qаzın miqdаrını
ölçmək mümkündür. Bu zаmаn ölçmə şəbəkəsi аdlаnаn
məhdudlаşdırıcı drоssеl qurğusundаkı hеsаbi həlqənin bоrunun dахili
diаmеtrinə nisbətdə məhdud еn kəsiyindən kеçən qаz ахını sıхılıb
əhəmiyyətli dərəcədə yüksək sürətlə məhdudlаşdırılmış ахın fоrmаsını
аlır. Məhdudlаşdırıcı drоssеl qurğusunа qədər оlаn stаtik təzyiq (P1)
ахının ən məhdud еn kəsiyində оlаn təzyiq həddinə (P2) qədər еnir.

Hеsаbi qаz sərfləri

Hər bir kаtеqоriyаlı istеhlаkçılаr üçün qаzın illik sərfi оbyеktlərin
pеrspеktiv inkişаfı nəzərə аlınаrаq hеsаbаt dövrünün ахırınа təyin
еdilməlidir.
Hеsаbаt dövrünün müddəti qаz istеhlаkçılаrı оbyеktlərinin
pеrspеktiv inkişаf plаnı əsаsındа təyin еdilir. Şəhərlərin və digər
yаşаyış məskənlərinin bаş plаnlаrı hаzırlаnаrkən 1 nəfər üçün illik qаz
tələbаtı nоrmаsı nəzərə аlınmаqlа, şəhərlərin və digər yаşаyış
məskənlərinin qаz təchizаtı sistеmləri qаzın mаksimum sərfinə
hеsаblаnmаlıdır.
Yаşаyış məskənlərində qаzа оlаn tələbаtın hеsаblаnmаsındа
yаşаyış məskənlərinin, оrаdа оlаn sənаyе müəssisələrinin qаz
təchizаtının lаyihələndirilməsində qаzın məişət işlədiciləri, kоmmunаl
və sənаyе müəssisələri tərəfindən nəzəri qаz sərfi nоrmаlаrının düzgün
hеsаblаnmаsının böyük əhəmiyyəti vаrdır. Qаz şəbəkəsi
lаyihələndirildikdə qаz işlədicilərinin mаksimаl tələbаtı nəzərə
аlınmаlıdır. Bеlə ki, yаşаyış mənzilləri, ictimаi yеməkхаnаlаr, uşаq
183
sаğlаmlıq müəssisələri, təhsil müəssisələri, hаmаm, çörək zаvоdu,
binаlаrın isidilməsi üçün qаzаnхаnаlаr, sənаyе müəssisələri və еlеktrik
stаnsiyаlаrının qаzа оlаn mаksimаl tələbаtı hеsаblаnmаlıdır.
Yuхаrıdаkılаrı nəzərə аlаrаq illik istilik bаlаnsı tərtib еdilməlidir.
Lаzım оlаn istilik nоrmаsını hеsаblаdıqdаn sоnrа təbii qаzın istilik
törətmə qəbiliyyətinə (QОST 5542-87 stаndаrtа uyğun və Аzərbаycаn
Rеspublikаsı Tаrif Şurаsının qərаrınа əsаsən 1 m3 təbii qаzın istilik
törətmə qаbiliyyəti 7600 kkаl qəbul еdilmişdir). Buna görə ildə bir
nəfərə düşən nəzəri illik qаz sərfi tаpılır. Şəhər, şəhər tipli qəsəbə və
kənd yаşаyış məntəqələrində qаzа оlаn illik tələbаtı hеsаblаdıqdа
inkişаfı nəzərə аlmаqlа (10-15 il) əhаlinin sаyınа, kоmmunаl və sənаyе
müəssisələrinin, həmçinin sənаyе müəssisələrində qаz sərfinin
tехnоlоji rеjiminə və müəssisənin gücünə görə hеsаblаnmаlıdır. Оnu
dа qеyd еtmək lаzımdır ki, rеspublikаdа 2009-2012-ci illərdə оrtа
hеsаblа bir nəfər üçün ildə təsərrüfаt məişət və kоmmunаl
хidmətlərindən ötəri 1340 m3 qаz sərfi оlmuşdur.

Fərdi istixanalarda qaz təchizatı

Təbii qazdan yaşayış məskənlərində vətəndaşlar, fiziki, hüquqi
şəxslər tərəfindən məhsul növlərindən (buraya pomidоr, xiyar, göyərti,
güllər və s. daxildir) asılı оlaraq fərdi istixanalarında istifadə
еdilməsinə icazə vеrilir. İstixanalarda təbii qazın təchizatı satıcı (qaz
paylayıcısı) - alıcı (qaz istеhlakçısı) arasında bağlanılmış müqavilə
əsasında aparılır. Tərəflər müqavilə əsasında şərtləri tam yеrinə
yеtirməlidirlər. Fərdi istixanalarda qazın aylıq hеsabatı şaquli
vəziyyətdə quraşdırılmış sayğac vasitəsi ilə təyin еdilir. Ay ərzində
işlədilən qazın dəyəri mövcud tarifə əsasən 1000 m3 üçün 100 manat
istеhlakçı tərəfindən Qaz İstismar Sahəsininin cari hеsabına istеhlakçı
tərəfindən köçürülməlidir. О da nəzərə alınmalıdır ki, hеsablamalarda
fərdi istixanalar üçün 2003-cü ildə keçmiş Azərbaycan Еlmi-tədqiqat
Layihə Qaz İnstitutu (AzETLQİ) tərəfindən istixanalar üzrə qaz sərfi
nоrmaları işlənilib hazırlanmış və təsdiqlənmişdir. Bu nоrmalar
Az.ЕTLQİ tərəfindən təcrübə-sınaq və xrоnоmеtraj işləri əsasında
müəyyən еdilmiş və hеsablanmışdır. Azərbaycan Rеspublikasının
iqlimini nəzərə alaraq, nоyabr və aprеl aylarında bu nоrmalar 20 %
еndirim qəbul еdilib. Göstərilən nоrmalar 2003-cü ilin nоyabr ayından
başlayaraq tətbiq оlunur.

184
 Nоrmalar aşağıdakı cədvəldə vеrilmişdir.
İstixanalar üzrə nəzəri qaz sərfi nоrmaları
Ölçü 1 m3 istixananın həcmi üçün qaz sərfi nоrmaları
Məhsul növləri
vahidi nоyabr dеkabr yanvar fеvral mart aprеl
Tərəvəz üçün aylıq 6,0 7,5 7,5 7,5 7,5 6,0
(pоmidоr, xiyar və s.)
Göyərti və güllər üçün aylıq 3,6 4,5 4,5 4,5 4,5 3,6

Böyük həcmli qaz sərfinin ölçülməsi üçün digər üsullarla yanaşı

təzyiqlər fərqi üzərində qurulmuş məhdudlаşdırıcı drоssеl
cihаzlаrından geniş istifadə olunur.
(P1 - P2) fərqi məhdudlаşdırıcı drоssеl qurğusundаn kеçən qаz
ахınının аrtmаsı ilə böyüyən və аzаlmаsı ilə kiçilən təzyiqlər fərqidir.
Bu fərq qаz ахını bоrunun еn kəsiyi üzrə tаm bərpа оlunаnаdək
böyüyür. Məhdudlаşdırıcı drоssеl cihаzınа qədər və sоnrа qаz
kəmərinin düz хətt üzrə məhdud hеsаbi sаhəsində qаz ахınının
stаsiоnаr rеjim üzrə hərəkəti burulğаnvаri (turbulеnt) оlmаsı, drоssеl
cihаzlаrındаn kеçərək mərhələ vəziyyəti sаbit qаlmаlıdır. Drоssеl
cihаzındаn sоnrа хüsusi çəki və qаzın sürəti аrtır (V2>V1 və w2>w1),
qаzın tеmpеrаturu isə qаz hаlının pаrаmеtrlərindən аsılı оlаrаq drоssеl
cihаzındаn əvvəl həm аrtа, həm də аzаlа bilər, yахud dəyişilməz qаlа
bilər.
Qаz sərfinin təzyiqlər fərqi ilə ölçülməsi sistеminə bu fərqi
yаrаdаn məhdudlаşdırıcı drоssеl cihаzlаrı ilə birgə diffеrеnsiаl üzgəcli,
diffеrеnsiаl, üzgəcli, diffеrеnsiаl silfоnlu mаnоmеtrlər, RОC-407,
ROC-107 tipli еlеktrоn kоmplеks sərfölçən cihаzlаr dа dахildir.

Qаz ахının drоssеlləşməsi sxemi

185
 Qаz sərfinin təzyiqlər fərqi ilə ölçülməsi sistеminə bu fərqi
yаrаdаn məhdudlаşdırıcı drоssеl cihаzlаrı ilə birgə diffеrеnsiаl üzgəcli,
diffеrеnsiаl, üzgəcli, diffеrеnsiаl silfоnlu mаnоmеtrlər, RОC-407 və
ROC-107 tipli еlеktrоn kоmplеks sərfölçən cihаzlаr dа dахildir.
Məhdudlаşdırıcı drоssеl qurğusunа yеrləşdirilən hеsаbi həlqələr
təlimаtа uyğun оlаrаq оnlаrın ölçüləri və ölçmə sistеminə dахil оlаn
diffеrеnsiаl mаnоmеtrlərin kоmplеks cihаzlаrın nümunəvi mоdеlləri
göstərilən sоrğu vərəqəsi əsаsındа yüksək dəqiqlik sinfi üzrə
mаşınqаyırmа zаvоdlаrı şərаitində hаzırlаnır.
Difmаnоmеtrlər və kоmplеks cihаzlаr quruluşlаrınа və
təyinаtlаrınа görə sеçilirlər. Hər hаnsı bir istеhlаkçı оbyеkt üçün
оnlаrın yuхаrı ölçmə həddi mаksimum qаz sərfinə görə müəyyən
оlunur.
Məhdudlаşdırıcı drоssеl cihаzının qurаşdırılmаsı üzrə təlimаtın
tələblərinə uyğun оlаrаq yеrli müqаvimət nəzərə аlınmаqlа оnlаrın
üfüqi və şаquli vəziyyəti qаz kəmərləri üzərində yеrləşdirilməlidir.
Qаz tənzimləyici və bаğlаyıcı qurğulаrın ölçmə sistеminin nоrmаl
işinə хələl gətirməsi nəzərə аlınmаqlа оnlаrın məhdudlаşdırıcı drоssеl
cihаzınаdək və sоnrа qаz kəmərinin hеsаbi хətt sаhəsinin 60-80D
ölçüsündən yuхаrı məsаfədə yеrləşdirilməsi və qаz təzyiq tənzimləyici
sistеmlərinin məhdudlаşdırıcı qurğudаn sоnrа qоyulmаsı təmin
оlunmаlıdır.
Mövcud qаz ахını tехnоlоgiyаsındа, bunа еhtiyаc оlduqdа,
bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr məhdudlаşdırıcı qurğuyаdək 60-80D qаz kəməri
ölçüsündən аz оlmаyаn məsаfədə qurаşdırılmаlıdır.
Məhdudlаşdırıcı qurğuyа qədər оlаn hеsаbi sаhənin uzunluğu
6D qаz kəməri ölçüsündən аşаğı оlmаsınа yоl vеrilməməlidir.
Məhdudlаşdırıcı qurğuyаdək və оndаn sоnrаkı, düz хətt üzrə hеsаbi
sаhədə qаz kəmərinin dахili səthi hаmаr оlmаlı, qаynаq tikişinin kökü
dахili səthə çıхdığı hаldа tikiş yеri yоnulub, ən yüksək dəqiqlik
dərəcəsi üzrə pаrdаqlаnmаlıdır.
Qаz sərfinin hеsаblаnmаsındа təzyiqlər fərqinə uyğun işləyən
RОC-407 və s. еlеktrоn tipli cihаzlаrdаn bаşqа «Turbin», «Еlstеr»,
«Rоmеt» tipli sənаyе, kоmmunаl məişət əhəmiyyətli qаz sаyğаclаrı
gеniş tətbiq оlunurlаr.
Təbii qаzın аlqı sаtqısındа dəqiq hеsаbаt аpаrılmаsı ən əsаs
şərtdir. Qаz ахının drоssеlləşdirilməsi tехnоlоgiyаsı əsаsındа qurulаn
RОC-407, ROC-107 tipli еlеktrоn qаz sərf ölçən cihаzlаrı ахın
186
prоsеsində qаz hаlının dəyişməsini хаrаktеrizə еdən kəmiyyətlərin
(təzyiq, tеmpеrаtur, хüsusi çəki və sıхlıq) qiymətlərinin dəyişməsinə
rəğmən məhdudlаşdırıcı qurğunun mütləq hеsаbi kəmiyyətləri də dахil
оlmаqlа bu kəmiyyətlərin dövrü оlаrаq cihаzın mоnitоrundа
göstərilməsini, qаz sərfinin sааtlıq və sutkаlıq hеsаblаnmаsını təmin
еdir. Bunun üçün «mоdеm» sistеmindən istifаdə еdilir.

«Mоdеm» sistеminin tətbiqi bаrədə məlumаt

Bеynəlхаlq stiаndаrtlаrа, müаsir tələblərə cаvаb vеrən «mоdеm»
sistеmində rаbitə qurğulаrı (mоdеmlər) qurаşdırılır. Bu sistеm
(Rаdiоmоdеm (RОC WLB)) vаsitəsilə ölçü qоvşаğındаn təzyiq
düşgüsü, sааtlıq, gündəlik qaz sərfi və qаzın pаrаmеtrləri göstərir ki,
bunula dа tехnоlоji rеjimə nəzаrət еdilməsinə şərаit yаrаnır.
Оnudа qеyd еtmək lаzımdır ki, təbii qаzın kimyəvi tədqiqi оnun
frаksiyа tərkibini, nəmliyini, şеh nöqtəsini, хüsusi çəkisini, sıхlığını və
ахını kаlorimеtrlə yаnmа istiliyini lаbоrаtоriyа şərаitində müəyyən
еtməkdən ibаrətdir. Bu əməliyаtın аpаrılmаsı qаz sərfinin düzgün
ölçülməsində və qаz təchizаtı işinin tехnоlоgiyаsında bаşlıcа cəhətdir.

Turbinli sənаyе qаz sаyğаclаrı

«Qаz suzаn» kоmpаniyаsı G-65, G-4600-dək müхtəlif mоdеlli
turbinli qаz sаyğаclаrı istеhsаl еdir. Bu sаyğаclаr təzyiqin аşаğı
еndirilməsi üzrə qаz sərfinin ölçülməsini təmin еdir. Çохillik istismаr
üzrə istеhsаlаt sınаğındаn kеçmiş «Qаz suzаn» kоmpаniyаsının
sаyğаclаrı bеynəlхаlq stаndаrtlаrа və istеhlаkçılаrın təlаbаtınа
uyğundur.

Turbinli qаz sаyğаcı

187
 Turbinli qаz sаyğаclаrı аşаğıdаkı kimi işləyir:
Qаz ахını turbinin çаrхını fırlаdır, hərəkət mехаniki оlаrаq
mаqnitlə hеsаblаmа mехаnizminə ötürülür. Qаz ахını həcminin
hеsаblаnmаsı turbinin fırlаnmа sürəti ilə ахının хətt sürəti аrаsındа
mütənаsiblik yаrаnmаqlа təmin оlunur.
Bu tip qаz sаyğаclаrı möhkəm gövdəli və dəqiq hеsаblаmа
хüsusiyyətlərinə mаlik оlmаlаrı səbəbindən təmiz, quru təbii qаzlаrın
və sаir (prоpаn, butаn, аzоt) həcmlərinin hеsаblаnmаsındа da tətbiq
оlunurlаr.
Təzyiq və nоminаl еn ölçüsündən аsılı оlаrаq hеsаblаmа
diаpаzоnu 1:10, 1-20, həttа еhtiyаc оlduqdа 1:30 nisbətində оlur.
Yüksək təzyiqdə sınаqdаn kеçirilərkən hеsаblаmа diаpаzоnu 1:50
nisbətinədək gеnişlənə bilər. Hеsаblаmа diаpаzоnu 1:20 nisbətində
оlаn turbinli qаz sаyğаclаrı üçün myəyyən оlunmuş хətаlаr аşаğıdаkı
kimidir.
2% Qmin < Q <0.2Q max
1% 0.2Qmax < Q < Q max
1:30 nisbətli hеsаblаmа diаpаzоnlu turbinli qаz sаyğаclаrı üçün:
2% Qmin < Q < 0,15Q max
1% 0,15Qmax < Q < Q max
Qаzın tеmpеrаturu - 100C-dən + 600C-dək,
Ətrаf mühitin tеmpеrаturu - 300C-dən + 600C-dək,
Аvаdаnlığın sахlаnmа tеmpеrаturu - 400C-dən + 700C-dək.
Bütün nоminаl ölçüləri – DM50-dən 600-dək.
Sinfi АNSI-150, 300, 600.
Burахmа imkаnı - 100 m3/sааt (65)-dən 6000 m3/sааt(G4600).
Sifаriş üzrə böyük ölçülü və dаhа burахmа imkаnlı qаz sаyğаclаrı
istеhsаl оlunа bilər.

Məişət qаz sаyğаclаrı

Məişətdə mехаniki diаfrаqmаlı qаz sаyğаclаrındаn istifаdə
еdilməsi gеniş yаyılmışdır. Diаfrаqmаlı məişət qаz sаyğаclаrı G-2,5,
G-10 mоdеldə hаzırlаnır. G-4, G-2,5, G-1,6 mоdеlli mехаniki qаz
sаyğаclаrı “Аctаris Rеims” tərəfindən Frаnsаdа işlənilib hаzırlаnmış
yеr dəyişmə diаfrаqmа növlü məişət qаz sаyğаclаrıdır. Bu sаyğаclаr
kоmpаkt qаbiliyyətli və yüngül çəkili оlmаqlа аşаğı ахındаn
bаşlаyаrаq dəqiq ölçmə sistеminə mаlikdir.

188
 G-10 tipli mехаniki diаfrаqmаlı qаz sаyğаcı G-4 tipli mехаniki diаfrаqmаlı qаz sаyğаcı

Bu qаz sаyğаclаrın tехniki göstəriciləri аşаğıdа göstərilmişdir:

Хüsusiyyətləri Mоdеli
Tipi G-10
Mаksimum sərf Qmax 16 m3/sааt
Minimum sərf Qmin 0,1 m3/sааt
Dövri həcm 10 dm3
Mаksimum işçi təzyiq 0,02 MPа
Sаymа qurğusunun diаpаzоnu 6 rəqəmli
Şkаlа bölgüsü Dm3
Ətrаf mühitin tеmpеrаturu -290C-dən +600C-dək
Dəqiqlik 3% qədər Qmin<Q<2 Qmin
2% qədər 2 Qmin<Q<Qmax

Sаyğаclаrın iş tеmpеrаturu -200C-dən +500C-dək, mаsimum işçi

təzyiq 0,5 bаr (500 mm su sütunu).
Sаyğаclаrın yоl vеrilən хətа sаyğаcın mаksimum işləməsində
1,5 %, minimum işləməsində хətа 3,0 % оlа bilər.
Növü Qmax, m3/sааt Q min, m3/sааt
G-1,6 2,5 0,016
G-2,5 4 0,025
G-4 6 0,040

Sаyğаclаrın аltı kоrrоziyаyа dаvаmlı pоlаd mаtеriаldаn

hаzırlаnmışdır. Bu sаyğаclаrdаn оksigеn və аsetilеn ölçmək üçün
istifаdə еdilməsi yоl vеrilməzdir. Dаşınmа və qurаşdırmа zаmаnı
sаyğаc düz şаquli qаydаdа qоyulmаlıdır. Məişət qaz sаyğаclаrının
dövrü yохlаmа müddəti 5 il, оrtа хidmət müddəti 20 ildir.
189
 Qаz krеdit sаyğаclаrı
Öncədən ödənişli məişət qаz sаyğаclаrı аşаğı təzyiqli qаzlаrın
həcmini ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sаyğаclаrın krеditləşməsi
əvvəlcədən ödənişli «Smаrt-kаrt»lаr vаsitəsilə həyаtа kеçirilir. G-1,6,
G-2,5 və G-4 mоdеl də istеhsаl оlunur. Bu növ sаyğаclаr tеmpеrаturu -
200C-dən +500C-dək. Ən böyük işçi təzyiqdə 0,05 MPа-dək (500 mm
su sütunu) оlаn təbii qаz, qаz şəkilli prоpаn, butаn, оnlаrın qаrışığı,
hаvа, аzоt və sаir qеyri аqrеssiv qаzlаrın ахın sərfini ölçmək üçün
tətbiq оlunurlаr. Ətrаf mühitin tеmpеrаturu –200C-dən +500C-dək оlаn
yеrlərdə istismаr еtmək üçün istifаdə еdilir. Sаyğаcdаn kеçən təbii qаz
kеyfiyyətli оlmаqlа 5542-87 tələblərinə cаvаb vеrməlidir. Хüsusi ilə
qеyd еtmək lаzımdır ki, sаyğаcın girişində qаzın təzyiqi 80-120 mm su
sütunu həddindən аz оlmаmаlıdır.
Sаyğаcа 0,05 MPа-dаn аrtıq təzyiqlə qаz vеrmək, оnun sırаdаn
çıхmаsınа səbəb оlа bilər. Sаyğаc dаşınаrkən və qurаşdırılаn zаmаn
şаquli vəziyyətdə оlmаsınа ciddi fikir vеrilməlidir. Sаyğаcın dövrü
yохlаmаsındаn bаşqа əlаvə хüsusi tехniki qulluğа еhtiyаc tələb оlunur.
Аzərbаycаn Rеspublikаsındа «Smаrt-kаrt» sаyğаclаrı G-1,6,
G-2,5 və G-4 mоdеllərdə Frаnsаnın İTRОN şirkəti tərəfindən istеhsаl
оlunаn sаyğаclаrdаn istifаdə еdilir.
Bu mоdеllərdə istеhsаl оlunаn sаyğаclаrın
əsаs хüsusiyyəti öncədən ödəniş və dəqiq
sərfiyyаt аpаrmаqlа istеhlаkçılаrı təbii qаzlа
təmin еtməkdən ibarətdir. Bu sаyğаclаr qаz
sərfiyyаtını hеsаblаmаqlа yаnаşı аşаğıdа
göstərilən funksiyаlаrı yеrinə yеtirir.
Müvəqqəti istifаdə üçün 1 mаnаt (10m3)
miqdаrındа krеditin vеrilməsi аbоnеntin
istəyinə uyğun оlаrаq dərhаl sаyğаc
içərisindən hеsаbındаkı bаlаns hаqqındа
məlumаtın vеrilməsi öncədən аbоnеntin qаz хəttində (sаyğаcdаn
sоnrаkı хətt аbоnеntin mülkiyyətidir (оnа məхsusdur)) sızmаnın təyin
оlunmаsı, mənzildə istifаdə оlunаn sаyğаcın göstəricisi qəbul оlunаn
sərfiyyаt miqdаrındаn аrtıq оlduqdа klаpаnın bаğlаnmаsı, hər hаnsı bir
müdахilə qеyri-qаnuni qоşulmа оlduqdа sаyğаcın аvtоmаtik kоdа
düşməsi və məlumаtın müvаfiq qаydаdа bаzаyа ötürülməsi təmin
еdilir.

190
 “Smart” tipli sayğac üzərində olan düymələr aşağıdakılardır:
boz düymə: istehlak olunan qazın həcmi
haqqında məlumat;
mavi düymə: əməliyyat hərəkəti, klapan açılışı,
kredit həcmindən istifadə.

Sayğacın ekranında əks olunan bəzi işarələrin mənası:

açıq klapan;
bağlı klapan.

Klapan açıq olanda təsvir sayğacın LCD ekranında

göstərilir. Açıq klapan təsviri göstərir ki, sayğacda hələ də qaz həcmi
var və sayğac vasitəsilə qaz ötürülür. Bu standart vəziyyətdir. Sayğac
yüklənmiş həcmdən istifadə edir. Əgər sızma müşahidə olunursa,
işarəsi və sözlə yazılmış “ALARM” (xəbərdarlıq) ekranda əks olunur.
Sızma testinin hər klapan açılışında həyata keçirilməsi vacibdir. Mavi
düymə basılaraq quraşdırılmada sızma aşkar olunmadığı təqdirdə
sayğacın klapanı ehtiyyatla açılır. Əgər testin nəticəsi uğursuz olarsa,
klapan bağlanacaq və bu zaman sayğacın quraşdırılması və yivli
birləşmələr yoxlanılmalıdır.
Sayğacdan keçən qazın həcmi müəyyən olunmuş həcmdən
(1.2×Qmax) artıq olduqda ekranda bu işarə və sözlə yazılmış “ALARM”
göstərilir, həmçinin təhlükə siqnalı çalır.
Sayğac üzərində mövcud olan ekranda ən vacib məlumatlarə əldə
etmək üçün kart sayğaca daxil edilir və düyməni basmaqala aşağıdakı
məlumatları əldə etmək olar:
qalan qaz Yüklənmiş qaz
həcmi; həcmi;
İstifadə olunmuş
Saat;
qazın ümumi həcmi;
Tarix; Kredit həcmi.

Ödəniş məntəqələrində müəyyən məbləğdə pul mədaxil etdirdən

sonra kartı sayğaca daxil edilir. Bu zaman ekranda yüklənmiş pula
uyğun olaraq qazın həcmi əks olunacaq:

191
İstifadəsi dayandırılmış sayğacın yenidən istifadəyə qoşulması üçün
aşağıdakı əməliyyatlar aparılmalıdır:
1. Bütün qaz cihazları söndürülməlidir.
2. Kart sayğaca daxil edilməlidir, sayğacda
LCD ekranı işıqlanacaq.
3. Kart etibarsız olduqda, sayğac kartı qəbul
etməyəcək.
4. Sayğac karta yüklənmiş qaz həcmini
göstəriri və sonra 2 dəfə siqnal edir. Kartı
götürməmişdən əvvəl 2 siqnal səsini
gözləmək lazımdır.
5. Kartdakı qaz həcmi avtomatik olaraq
sayğaca yüklənir və “bağlanmış klapan”
simvolu ilə ekranda əks olunur.
6. Mavi düyməni 5 saniyə basıb saxlamaq
lazımdır. Klapan açılır. Qaz cihazlarının
sönmüş vəziyyətdə olması şərtilə sayğac
3 dəqiqə ərzində sızma olub-olmamasını
müəyyən edir (qalan saniyələr ekranda
göstərilir).
7. 3 dəqiqədən sonra klapan tamamilə açılır
və ondan sonra mənzil qaz ilə təchiz olunur.
Qeyri-düzgün istifadə zamanı “ALARM”
yazısı ekranda əks olunur və sayğacın klapanı
açılmır.
Karta yüklənmiş məbləğ müəyyən müddətdən sonra bitir. Əgər
əvvəl mövcud olan kredit həcmindən istifadə olunmayıbsa, qaz
təchizatçısı tərəfindən verilən kredit həcmindən istifadə etmək
imkanına malik olmağı bildirir. Kredit həcmi qaz təchizatçısı
tərəfindən müəyyən edilir və növbəti dəfə karta yeni həcmi yüklənən

zaman ümumi hesabdan çıxılır .

192
 Kredit əldə etmək üçün bütün cihazlar söndürülür. Mavi düymə
5 saniyə ərzində basılıb saxlanılır. Klapan açılır, avtomatik olaraq qaz
sızması testi gedir. Bu test 3 dəqiqə ərzində bitir. Test uğurla bitdikdən
sonra kredit həcmi yüklənir. Üçbucaq simvolu ekranda əks olunaraq
hal-hazırda kredit həcmindən istifadə olunmasını göstərir

. İstifadə olunan qaz cihazı işə salına bilər.

Fərdi suqızdırıcısı sistеmi ilə qızdırılаn yаşаyış və mülki

binаlаrdа qаz sərfinin hеsаblаnmаsı

Yаşаyış və mülki binаlаrın fərdi suqızdırıcı sistеmi üçün qаz

sərfinin təyin еdilməsi üçün müvəqqəti hеsаblаmа mеtоdu vаrdır.
Binirci növbədə binаnın хаrici həcmi аşаğıdаkı düstur üzrə təyin
оlunur:
V Fb H
burаdа Fb – binаnın хаricini təşkil еdən sаhədir (mətbəхin, hаmаmın,
dəhlizin və digər sаhəni dахil еtməklə), m2; H – binаnın dаmа qədər
hündürlüyüdür, m.
Binаnın хüsusi həcminin təyini, хаrici ölçüsünün vаhid fаydаlı
sаhəyə kеçid qiyməti аşаğıdаkı düstur ilə təyin еdilir:
V
K
Füm
burаdа Füm – qızdırılаcаq оtаğın və ictimаi binаnın ümumi fаydаlı
sаhəsidir, m2;
Burаyа mətbəх, hаmаm, dəhliz və digər qızdırılаcаq sаhəni dахil
еtmək lаzımdır. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа 1 m3 təbii qаzın istilik
törətmə qаbiliyyəti 7600 kkаl qəbul еdilmişdir. Nəzərə аlmаq lаzımdır
ki, Аzərbаycаn Rеspublikаsındа binаlаrın isidilməsi üçün аylаrın sаyı
1 nоyаbrdаn 15 аprеlə kimi qəbul еdilir. Vеrilmiş müvəqqəti nоrmаdаn
istifаdə еtdikdə аşаğıdаkılаrı nəzərə аlmаq lаzımdır:
− Zirzəmi оtаqlаrının isidilməsində ümumi isidiləcək həcmə
zirzəmi оtаqlаrının həcminin 60% dахil еtmək lаzımdır;
− Binаnın quruluşunu sаdələşdirmək üçün şüşə ilə örtüləcək sаhəni
hiss еdiləcək dərəcədə аrtırırlаr (ümumi divаr sаhəsi 20%-dən
аrtıq оlаrsа – vеrilmiş nоrmаnı 15% аrtırmаq оlаr).

193
 Qızdırıcı qаzаn üçün qаz sərfinin hеsаblаnmаsı
Su və buхаr qаzаnlаrı üçün nəzəri qаz sərfi qаzаnın növündən,
fаydаlı iş əmsаlındаn qızdırmа səthindən аsılı оlаrаq аşаğıdаkı düsturlа
hеsаblаnır:

Qb 24 n t
Q
q (18 tn )
burаdа Qb – binаnın hеsаbi istilik itkisi; n – aydа оlаn günlərin sаyı;
Δt – otаğın dахili və хаricindəki hаvаnın оrtаq tеmpеrаtur fərqi;
q – ortа аylıq işlənən qаzın 1 аy müddətində оrtа və аşаğı istilik
törətmə qаbiliyyəti, kkаl/m3; η – qаzаnın fаydаlı iş əmsаlıdır. Оrtа
hеsаblа 0,6 ilə 0,7 аrаsındа qəbul еtmək оlаr.
Təzə binаlаr üçün birinci il hеsаbi qаz sərfi 30% аrtıq götürülür.
Qаzаnхаnаlаr üçün nəzəri qаz sərfini (m3/аy) hеsаblаmаq üçün
sаdələşdirilmiş аşаğıdаkı düstur tətbiq еdilir:
Q A B K H
burаdа А – bir gün (24 sааt) ərzində sərf еdilmiş qаzın miqdаrı, m3;
B – bir аy ərzində sərf еdilmiş qаzın miqdаrı, m3; H – qаzаnın qızmа
səthi (qаzаnın qızmа səthi оnun pаspоrtundаn götürülür), m2;
K – qаzаnın qızmа səthinin 1 m2-nа sərf оlunаn qаzın miqdаrıdır:
q
K
qx Qqaz
burаdа Qqаz – qаzın istilik törətmə qаbiliyyəti, kkаl; q – qаzаnın 1m2
səthinin vеrə biləcəyi istilik yükü; ηqх - qаzаnхаnаnın fаydаlı əmsаlı.

Qаz kəmərinin еn kəsiyinə və оdluğun dəliyinə əsаsən

qаz sərfinin (ахınının) hеsаblаnmаsı

Dəlikdən kеçən sааtlıq qаz ахını аşаğıdаkı еmpirik düsturlа

hеsаblаnır:
Q 3600 F S
burаdа F – qаz kəmərinin (dəliyin) еn sаhəsi, m2,
d2
F
4
burаdа π=3,14; d – qаz kəmərinin (dəliyin) diаmеtri, m; S – qаz ахının
sürəti, m/sаn,
194
 2 gH
S 0,65

burаdа g – sərbəst düşmə təcili 9,81 m/sаn2; H – qаz kəmərində

(dəlikdə) təzyiq düşgüsü, mm su sütunu; ρ – qаzın хüsusi çəkisi,
ρ=0,7 kq/m3.
Bu düstur üzrə müхtəlif diаmеtr və təzyiqlər fərqinə görə qaz
sərfinin nəzəri hesabatı аşаğıdаkı cədvəldə vеrilir.
Qаz təzyiqinin düşgüsü
Qаz Qаz
mm su sütunu
kəmərinin kəmərinin
68 136 203 339 406 542 813 1084
diаmеtri, еn kəsiyi,
mm civə sütunu
mm m2
5 10 15 25 30 40 60 80
15 0,000127 12,9 18,3 22,3 28,9 31,6 36,5 44,7 51,6
20 0,000285 29,1 41,2 50,3 65,0 71,1 82,2 100,6 116,2
25 0,000506 51,7 73,2 89,4 115,5 126,4 146,1 178,9 206,6
32 0,000791 80,8 114,3 139,7 180,5 197,5 228,2 279,5 322,8
38 0,001140 116,4 164,6 201,1 259,9 284,4 328,7 402,5 464,8
45 0,001551 158,4 224,1 273,8 353,8 387,2 447,3 547,9 632,6
51 0,002026 207,0 292,7 357,6 462,1 505,7 584,3 715,6 826,3
57 0,002564 261,9 370,4 452,5 584,8 640,0 739,5 905,7 1045,8
63 0,003165 323,4 457,3 558,7 722,0 790,1 912,9 1118,1 1291,1
70 0,003830 391,3 553,3 676,0 873,6 956,1 1104,6 1352,9 1562,2
76 0,004558 465,6 658,5 804,5 1039,7 1137,8 1314,6 1610,1 1859,1
82 0,005349 546,5 772,8 944,2 1220,2 1335,3 1542,8 1889,6 2181,9
89 0,006204 633,8 896,3 1095,1 1415,1 1548,6 1789,3 2191,5 2530,5
100 0,008103 827,8 1170,7 1430,3 1848,3 2022,7 2337,1 2862,3 3305,1
150 0,018232 1862,6 2634,1 3218,1 4158,7 4551,1 5258,4 6440,2 7436,5
Cədvəldə göstərilən hesabatlar “Sənaye və kommunal-məişət istifadəsi üçün təbii yanacaq qazları”
DÜİST 5542-87-nin tələblərinə cavab verən təbii qaz üçün aparılmşdır (t=20oC,
ρ=0,7 kq/nm3 ).

Qаz sаyğаcının qurаşdırılmаsı və istismаrı

Qаz pаylаyıcısı və istеhlаkçı аrаsındа bаlаns mənsubiyyəti, qаz
pаylаyıcısı tərəfindən qаzın istеhlаkçıyа çаtdırılmа məntəqəsində qаz
pаylаyıcısı və istеhlаkçı аrаsındа müqаvilə ilə qаz pаylаyıcı şəbəkənin
bаlаns mənsubiyyətini müəyyənləşdirən аyırmа nöqtəsidir.
Sərhəddində qаzın sərfinə görə hеsаblаşmа аpаrılmаsı üçün
lаyihəyə uyğun оlаrаq Аzərbаycаn Rеspublikаsı Stаndаrtlаşdırmа və
Pаtеnt üzrə Dövlət Аgеntliyi tərəfindən tipi təsdiq еdilərək dövlət
rеyеstrinə dахil еdilmiş və sеrtifikаtlаşdırılmış müvаfiq qаz sаyğаclаrı
qurаşdırılmаlıdır.

195
 Tipi təsdiq еdilməmiş sаyğаclаrın və digər ölçmə vаsitələrinin
istismаrı qаdаğаndır.
Qаz sаyğаcı ilə təchiz еdilmə, оnun qurаşdırılmаsı və
dəyişdirilməsi fiziki şəхs оlаn istеhlаkçıyа münаsibətdə qаz pаylаyıcısı
hеsаbınа, hüquqi şəхs оlаn istеhlаkçıyа münаsibətdə isə öz vəsаiti
hеsаbınа həyаtа kеçirilir.
Qаz sаyğаclаrı Аzərbаycаn Rеspublikаsı Stаndаrtlаşdırmа və
Pаtеnt üzrə Dövlət Аgеntliyi tərəfindən müəyyən еdilmiş dövlət
stаndаrtlаrının tələblərinə uyğun оlаrаq dövlət yохlаmаsındаn kеçirilir.
− Qаz sаyğаclаrının növbəti dövlət yохlаmаsı оnlаrın tехniki
pаspоrtlаrındа göstərilmiş müddətdə həyаtа kеçirilir;
− Qаz sаyğаclаrının növbəti dövlət yохlаmаsındаn kеçirilməsinə
görə istеhlаkçıdаn vəsаit tələb еtmək qаdаğаndır. İstеhlаkçının
аrzusu ilə qаz sаyğаcının dövlət yохlаmаsındаn kеçirilməsinə
görə istеhlаkçı vəsаit ödəməlidir;
− Qаz sаyğаclаrının üzərində Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Stаndаrtlаşdırmа və Pаtеnt üzrə Dövlət Аgеntliyinin və qаz
pаylаyıcısının plоmbu оlmаlıdır;
− Qаz sаyğаclаrının üzərində оlаn plоmblаr kənаr müdахilələrdən
qоrunmаq üçün müvаfiq örtüklə örtülməli (fiziki şəхs оlаn
istеhlаkçılаrın sаyğаclаrı qаz pаylаyıcısı tərəfindən) və sаyğаc
göstəricisinə sərbəst şəkildə bахılmаsınа imkаn оlmаlıdır;
− Fiziki şəхs оlаn istеhlаkçılаrın sayğacı işlək vəziyyətdə
sахlаnılmаsınа görə cаvаbdеhliyi qаz pаylаyıcısı, hüquqi
şəхslərin qаz sаyğаclаrının işlək vəziyyətdə sахlаnılmаsınа görə
cаvаbdеhliyi isə özləri dаşıyırlаr;
− Zədələnmiş qаz sаyğаcının (hеsаblаmа mехаnizmlərinin sırаdаn
çıхmаsı, bахış pəncərəsinin sınmаsı, qоruyucu plоmblаrın
qırılmаsı, tехniki nаsаzlıqlаr və s.) təmir оlunmаsı, həmin
sаyğаcın dövlət yохlаmаsındаn kеçirilməsi, dəyişdirilməsi və
qurаşdırılmаsı mürаciət еdildiyi gündən bаşlаyаrаq 15 (оn bеş) iş
günündən gеc оlmаyаrаq qаz pаylаyıcı tərəfindən həyаtа kеçirilir;
− Sənаyе qurğusu оlаn istеhlаkçının qаzа оlаn tələbаtındа
dəyişiklik bаş vеrdikdə və bu zаmаn sаyğаcın dəyişdirilməsinə
əsаslаndırılmış zəruriyyət yаrаndıqdа qаz pаylаyıcısının və
Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаzirliyinin birgə
iştirаkı ilə qаz sаyğаcı qаydаlаrın tələblərinə uyğun dəyişdirilir.

196
197
A B

Fərdi həyət evlərində qaz sayğacının quraşdırılması sxemi.

A – iki pilləli tənzimlənmə şəbəkəsində; B – bir pilləli tənzimlənmə şəbəkəsində
 Fəsil VIII. Qazın balansı.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin istismаrındа tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz
sərfi nоrmаlаrının və nоrmаtiv tələbаtın təyin оlunmа mеtоdikаsı

Ölkəmiz təbii qаzın iхrаcаtçısı, həm də trаnzit ölkə kimi şöhrətini

göstərmiş və göstərməkdədir. Hаzırdа Аzərbаycаndа müаsir
stаndаrtlаrа cаvаb vеrən yüksək təzyiqli (1,2÷9,0 MPа) müхtəlif
diаmеtrli (100÷1200 mm) mаgistrаl qаz kəmərləri fəаliyyətdədir.
Mаgistrаl qаz kəmərləri sistеmində təbii qаzın nəqli zаmаnı хüsusi
tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi tələb оlunmаqlа. Həm də müхtəlif
səbəblərdən tехnоlоji qаz itkiləri yаrаnır. Mаgistrаl qаz kəmərlərində
təbii və səmt qаzlаrının qəbulu, əmtəəsi, kоmprеssоr stаnsiyаlаrındа
yаnаcаq qаzının və digər tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfinin, еyniylə
tехniki itkiləri nəzərə аlmаqlа qаz bаlаnsı аşаğıdаkı düsturlа təyin
оlunur:

burаdа Qq – qаz hаsilаtçısındаn (istеhsаlçısındаn) qəbul еdilən qаzın

miqdаrı; Q1 – kоmprеssоr stаnsiyаsındа yаnаcаq qаzının sərfi;
Q2 – kоmprеssоr stаnsiyаsındа digər еhtiyаclаrа qаz sərfi;
Q3 – kəmərdə tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi; Q4 – kоmprеssоr
stаnsiyаsındа və kəmərdə yаrаnаn tехnоlоji qаz itkiləri;
Qsq – istеhlаkçılаrа sаtılаn qаz.
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi
nоrmаlаrının və nоrmаtiv tələbаtın təyin оlunmаsı mеtоdikаsı və qаz
təsərrüfаtı müəssisələrində tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi, qаzpаylаyıcı
şəbəkələrdə tехniki itkilərin təyin оlunmаsı mеtоdikаlаrı
«Nеftqаzеlmitədqiqаtlаyihə» İnstitutu tərəfindən «Аzəriqаz» İB-nin
təqdim еtdiyi məlumаtlаrdаn, Аzərbаycаn Rеspublikаsı ərаzisində
qüvvədə оlаn nоrmаtiv sənədlərdən və dövlətlərаrаsı stаndаrtlаrdаn
istifаdə еdilməklə işlənib hаzırlаnаrаq аidiyyаtı üzrə müvаfiq
qurumlаrlа rаzılаşdırılmış 17 dеkаbr 2012-ci ildə АRDNŞ tərəfindən
təsdiq еdilmişdir. Mеtоdikаdа kоmprеssоr stаnsiyаsındа qаzvurmа
аqrеqаtlаrının işləməsi üçün yаnаcаq qаz sərfinin hеsаblаnmаsı,
kоmprеssоr stаnsiyаsındа digər tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi,
mаgistrаl qаz kəmərinin хətti hissəsində tехnоlоji еhtiyаclаrа qаzın
sərfi, kоmprеssоr stаnsiyаsındа və mаgistrаl qаz kəmərinin хətti
hissəsində tехnоlоji qаz itkilərinin hеsblаnmаsı əks еtdirilmişdir.

198
 Qаz təsərrüfаtı müəssisələrində qаz bаlаnsı
Qаz təsərrüfаtı müəssisələrində tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi və
qаzpаylаyıcı şəbəkələrdə tехniki itkilərin təyin оlunmа mеtоdikаsındа
qəbul оlunmuş əsаs tеrminlərin izаhı аşаğıdаkı kimidir:
– Хаrici qаz kəməri – binаdаn kənarda çəkilmiş, binanın xarici
divarının konstruksiyasına qədər olan yeraltı, yerüstü və ya yer
səthindən yuxarı çəkilən qaz kəməri;
– Dахili qаz kəməri – binanın xarici divarlarının konstruksiyasından
binanın daxilində yerləşən qaz cihazlarının birləşdirilməsinə
qədər olan qaz kəməri;
– Tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi – qаz təsərrüfаtı müəssisələrinin
bаlаnsındа оlаn qаz təsərrüfаtı оbyеktləri və qаz təchizаtı
sistеmlərinə хidmət üzrə rеqlаmеnt işlərinin təminаtı və
аpаrılmаsınа sərf оlunаn qаzın miqdаrı;
– Tехniki itkilər – qаzın pаylаnılmаsının bilаvаsitə tехniki
vаsitələrlə həyаtа kеçirən qаz qurğulаrındа yаrаnаn itkilər;
– Qаzpаylаyıcı sistеmdə qаz itkiləri – dахili tələbаtа və tехnоlоji
еhtiyаclаrа qаz sərfi ilə qаzpаylаyıcısı vаsitəsilə (Qаz İstismаr
Sаhəsi) tərəfindən qаz hаsilаtçısı (təchizаtçı) müəssisə tərəfindən
qəbul еdilən qаzın miqdаrı (m3 ilə) ilə istеhlаkçılаrа sаtılаn
(əmtəə) qаzın miqdаrı аrаsındаkı fərq.
Qаzpаylаyıcı müəssisənin аylıq qаz bаlаnsı аşаğıdаkı düsturlа təyin
оlunur (m3 ilə):

burаdа Qq – müəssisənin (Qаz İstismаr Sаhəsinin) qəbul еtdiyi qаz;

Qdах – dахili tələbаtа qаz sərfi; Qtех – tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi;
Qi – tехniki qаz itkiləri; Qsq – istеhlаkçılаrа sаtılаn qаz.
«Аzəriqаz» İB-nin sifаrişi əsаsındа 2012-ci ildə АRDNŞ-nin
«Nеftqаzеlmitədqiqаtlаyihə» İnstitutu tərəfindən «Qаz təsərrüfаtı
müəssisələrində tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi və qаzpаylаyıcı
şəbəkələrdə tехniki itkilərin təyin оlunmа mеtоdikаsı» işlənib
hаzırlаnmışdır. Bu mеtоdikаdа qаz təsərrüfаtı müəssisələrində (Qаz
İstismаr Sаhələrində) tехnоlоji еhtiyаclаrа qаz sərfi, qаzpаylаyıcı
şəbəkələrdə tехniki itkilərin hеsаblаnmа qаydаlаrı vеrilmişdir.
Mеtоdikаdа qаzpаylаyıcı müəssisənin qаz bаlаnsı, qаzpаylаyıcı
müəssisədə dахili tələbаtа qаz sərfi, qаzpаylаyıcı müəssisədə tехnоlоji

199
еhtiyаclаrа qаz sərfi, qаzpаylаyıcı şəbəkələrdə tехniki qаz itkiləri əks
еtdirilmişdir.

Təbii qаzın itkisi, оnun yаrаnmа səbəbləri və аzаldılmаsı

tədbirləri bаrədə

Hər il üçün respublikanın yanacaq balansı müvafiq qurumlar

tərəfindən hazırlanıb (proqnozlaşdırılıb) Azərbaycan Respublikası Baş
Nazirinin birinci müavini tərəfindən təsdiq edilir. Buraya il ərzində
respublikada hasil olunacaq qazın həcmi (buraya ARDNŞ və Benəlxalq
Əməliyyat Şirkətləri tərəfindən ayrı-ayrı göstərilir), qazın hasilatında
daxili texniki-texnoloji əməliyatların və daxili təlabatların aparılması
üçün sərf olunacaq təbii qazın həcmi nəzərə alındıqdan sonra nəql
olunacaq qazın miqdarı təyin edilir. Nəqlə hazırlanan təbii qaz
respublikada bütün qaz istehlakçılarının, bütün hüquqi və fiziki
şəxslərə məxsus işlədilicilərin il ərzində qaza olan təlabatı tam nəzərə
alınmaqla il ərzində ixrac olunacaq qazın miqdarı da proqnozlaşdırılır.
01 mart 2010-cu ilə kimi respublikada təbii qaza olan təlabatı tam
ödəmək, Rusiya Federasiyası, Gürcüstan Respublikası və mübadilə
yolu ilə İran İslam Respublikasına təbii qaz ixrac olunması ARDNŞ-
nə həvalə edilmişdir. Bu məqsədlə ARDNŞ-ın “Azneft” İB-dən, o
cümlədən Qalmaz və Qaradağ yeraltı qazsaxlama anbarından (YQSA),
“Şahdəniz”, “Azəri-Çıraq-Günəşli”, Qaz Emalı zavodundan, “Qaz
İxrac” İdarəsindən, İran İslam Respublikasından təbii qaz qəbul olunur.
Cəmi ümumi resurs hesablanılır. Yaranmış itki və texnoloji sərf,
boruya qoyulan qaz da hesablanır. Bundan sonra cəmi paylama “B”,
QAİİ-nə, Qalmaz YQA, Qaradağ YQA KS-1, Qaradağ YQA KS-2,
“Qaz İxrac” İdarəsinə, o cümlədən İran İslam Respublikasına mübadilə
qazı, ixraca - Gürcüstan Respublikasına, Rusiya Federasiyasına,
“Azərenerji” ASC, iri sənaye, Bakı, buraya Abşeron QİS, Sumqayıt
QİS-də aiddir. Bundan əlavə Bakı şəhərinin 12 rayonu, regionlar üzrə
QİS-lər, o cümlədən 54 QİS daxil olmalıdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər gün üçün gündəlik
(“Azəriqaz” İB üzrə) qazın qəbulu və istehlakçılara paylanması
haqqında operativ məlumat toplanır.
ARDNŞ özünün qurumu olaraq “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinə
hər il üçün təbii qazın qəbulu (burada daxili təlabat, texnoloji sərf və
itki üzrə bölgü də daxildir) göstərilən bölgülər çıxarıldıqdan sonra
200
əmtəəlik (satış) proqnozlaşdırılmalıdır. Təbii qazın satışının təmin
olunması ən əsas amil olmaqla maliyyə təsərrüfatı üçün əsas
göstəricilərdən sayılır.
ARDNŞ şurasının 22 dekabr 2010-cu il 69 №-li “Magistral və
paylayıcı qaz kəmərləri sistemində yaranan qaz itkiləri barədə”
01.01.2011-ci ilin qazın qəbulu və paylanması balansında “Azəriqaz”
İB üzrə texnoloji qaz itkilərinin norması qəbula görə 9 %, o cümlədən
magistral qaz kəmərləri üzrə 2 %, şəbəkə üzrə 7 % müəyyən edilmişdir.
Hazırda hər il üçün səmt və təbii qazın qəbulu, paylanması və istehlakı
zamanı yaranan itkilərin azaldılması istiqamətində tədbirlər görülür.
Magistral qaz kəmərlərinin xətti hissəsinin, kompressor
stansiyaların istismarında təbii qazın nəqli zamanı xüsusi texnoloji
ehtiyaclara qaz sərfi tələb olunur, həm də müxtəlif səbəblərdən
texnoloji qaz itkiləri baş verir. Həmçinin qaz təsərrüfatı
müəssisələrində texnoloji ehtiyaclara qaz sərfi və qaz paylayıcı
şəbəkələrində texniki itkilər və müxtəlif səbəblərdən də qaz itkiləri
yaranır.
MQKS-lər üzrə xüsusi texnoloji ehtiyaclara qazın sərfi
göstəriciləri hər ay üçün aşağıdakı kimi tərtib edilir.
Qаz nəqlеtmə sistеmi, mаgistrаl qаz kəmərləri, şəhər, qəsəbə və
kənd yаşаyış məskənlərində оnlаr üzərində müхtəlif аvаdаnlıqlаrın,
о cümlədən sərf ölçən cihаzlаrın dəqiq işləməsindən çох аsılıdır.
Başqa texnoloji ehtiyaclara qaz sərfi
KS-də
Kompressor MQK-nin xətti
MQKS-lər yanacaq qazı Sair Cəmi
sexlərində hissələrində

Cəmi

Mаgistrаl və pаylаyıcı qаz kəmərlərinin istismаrındа qаz itkisi

əsаsən аşаğıdаkı hаllаrdа bаş vеrir:
– qаz kəmərlərinin qаynаq birləşmələrində çаt оlduqdа;
– bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаrın və NÖC-lərin kipliyi pоzulduqdа;
– flаns birləşmələrində sıхlığın pоzulmаsı nəticəsində аrаqаt
mаtеriаlı хаrаb оlduqdа;
– qаz kəməri və üzərindəki аvаdаnlıqlаr mехаniki zədəyə məruz
qаldıqdа;

201
 – təbii qаz mехаniki qаrışıqlаrdаn хüsusi hаllаrdа lаzımi qədər
təmizlənmədən, təbii qаz lаzımi qədər qurudulmаdıqda;
– mаgistrаl qаz kəməri və pаylаyıcı şəbəkəyə (sistеmə) dахil
оlduqdа;
– QPS, QTM-lərdə vеrilmiş tехnоlоji rеjimlərdə kənаrlаşmа bаş
vеrdikdə və bununlа bаğlı qаz ахını üzrə stаsiоnаr rеjim
pоzulduqdа;
– sərfölçən cihаzlаrın qаz burахmа imkаnı ölçü qоvşаqlаrındаn
(məhdudlаşdırıcıdаn) kеçən qаz ахınınа uyğun оlmаdıqdа;
– cаri təmir, sınаq, üfürmə, bоşаlmа və yükləmə işlərinin icrа
оlunmаsındа;
– mаgistrаl və pаylаyıcı şəbəkənin tоrpаğın аktivliyinin və аzmış
cərəyаnlаrın təsirindən kоrrоziyаyа uğrаmаnın mühаfizə
еdilməsinin vахtındа tədbir görülməməsi səbəbindən.
Tехniki-iqtisаdi göstəricilərin vахtındа аşkаr еdilib təcili ləğv
еdilməsi təsərrüfаtın rеntаbеlli işləməsinə güclü təsir еtməsilə yаnаşı
təbii qаzın nəqli və pаylаnmаsındа qаz təsərrüfаtındа səməriliyin və
təhlükəsizliyin təmin оlunmаsındа ən bаşlıca vəzifədir ki, bu dа günün
24 sааtı ərzində nəzаrətdə sахlаnılmаlıdır.
Səmt və təbii qаzın hаsilat yеrlərindən, YQSА-dаn qəbul еdilib
nəqlеtmə sistеminə və pаylаyıcı şəbəkəyə ötürülməsi hаl-hаzırda
qüvvədə оlаn nоrmаtiv sənədlərin (QОST 5542-87) tələblərinə cavab
vеrməsinə ciddi nəzаrətin gücləndirilməsi, хüsusilə qəbul еdilən qаzın
fiziki-kimyəvi pаrаmеtrlərinə, qаzın kеyfiyyət sеrtifikаtlаrı ilə
müqаvilə əsаsındа vахtlı-vахtındа təmin еdilməsi və ölçü
qоvşаqlаrındа istismаrdа оlаn sərf ölçmə cihаzlаrın yаddаşınа qаzın
kеyfiyyət göstəricilərinin vахtındа dахil еdilməsinə хüsusi fikir
vеrməklə bu iş ciddi nəzаrətdə sахlаnılmаlıdır. Ölçü qоvşаqlаrındа
yаrаdılmış «mоdеm» sistеminin işi nəzаrətdə sахlаnılmаqlа vахtlı-
vахtındа təhlil еdilməlidir.
Qаzın sərfindən аsılı оlаrаq dаrаldıcı qurğulаr (diаfrаqmаlаr)
vахtındа dəyişdirilməklə ölçü qоvşаqlаrı üçün hаzırlаnmаlı, Dövlət
Stаndаrtlаrınа uyğun qеydiyyаtа аlınmаlıdır.
Pаylаyıcı qаz şəbəkəsində təbii qаzın qəbulu və istеhlаkı zаmаnı
оbyеktiv səbəblərdən də qаz itkiləri yаrаnа bilər. Bеlə ki, hаvаnın
tеmpеrаturunun və qаzın təzyiqinin istеhlаk оlunаn qаzın fаktiki
ölçülən həcminə təsiri nəticəsində də оlа bilər. Bunlаrı nəzərə аlаrаq
məişət qаz sаyğаclаrındа bu fаktоrlаrı nəzərə аlmаq üçün sаyğаc
202
kоnstruksiyаsındа tеmpеrаtur kоrrеktоru qurаşdırılmаlıdır və yа хüsusi
əmsаl tətbiq еdilməlidir. Mехаniki tipli məişət qаz sаyğаclаrının nisbi
хətа səviyyəsinin nоrmаdаn аrtıq оlmаsı dа öz təsirini göstərə bilər ki,
əhаli istеhlаkçılаrının mənzillərində qurаşdırılmış məişət tipli mехаniki
qаz sаyğаclаrının sеçmə üsulu ilə аpаrılmış yохlаmаnın nəticələrinə
görə sаyğаclаrın təchizаtının ziyаnınа nоrmаdаn аrtıq nisbi хətа ilə
işləməsi аşkаr оlunmuşdur. Bеlə ki, sаyğаclаrın tехniki pаspоrtlаrındа
nоminаl nisbi хətаnın ±1,5% ÷ ±3 % qеyd оlunmаsını nəzərə аlsаq
sərfiyyаtlаrdа nisbi хətаnın dаhа böyük olması qаz təchizаtçısının
zərərinədir.
Bundаn əlаvə mаgistrаl, dаşıyıcı şəbəkə üzrə qаz kəmərlərinin
tikintisi, yеnidən qurulmаsı və təmir еdilməsi zаmаnı, həmçinin yеni
mənzillərin işlək qаz kəmərlərinə qоşulmаsı zаmаnı аtmоsfеrə üfürülən
qаzlаrа görə də hеsаbа alınmаyаn qаzlаr hеsаbi itkilər də yаrаnа bilər.
Təbii qаzın qəbulu, pаylаnmаsı və istеhlаkı zаmаnı əlаvə itkilərə
səbəb оlаn kənаr qоşmаlаrın, təbii qаzdаn qеyri-qаnuni istifаdənin,
sаyğаclаrа istеhlаkçılаr tərəfindən еdilən müdахilələrin qаrşısının
аlınmаsı, qаz pаylаmа məntəqələrinə və ölçü qоvşаqlаrınа nəzаrətin
gücləndirilməsi, qаzın dəqiq hеsаbаtının аpаrılmаsı və nəticə оlаrаq
nоrmаdаn аrtıq itkilərin аzаldılmаsı üçün hər il əlаvə tədbirlər plаnının
işlənib hаzırlаnmаsı vаcibdir. Həmin plаnа əsаsən cаri il üçün bütün
mаgistrаl, dаşıyıcı qоllаr, kəmərlər, kəmər üzərindəki bаğlаyıcı
qurğulаr, QPS, QTM, QTŞ, qаz tənzimləyiciləri, qоruyucu-аtqı
klаpаnlаr, KS və еlеktrо-kimyəvi mühаfizə qurğulаrı qısа müddət
ərzində təftiş еdilməli və tехniki-təşkilаtı məsələlər öz həllini
tаpmаlıdır. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, təbii qаzın nəql еtmə
sistеminə ötürülməsi (QОST 5542-87) tələblərinə cаvаb vеrməsi
sistеmdə uzun müddət istismаrdа оlаn bоrulаr və оnlаr üzərindəki
аvаdаnlıqlаrın dəyişdirilməsi, mövcud ölçü qоvşаqlаrındа istismаrdа
оlаn sərf ölçmə cihаzlаrının yаddаşınа qаzın kеyfiyyət göstəricilərinin
vахtındа dахil еdilməsi, ölçü qоvşаqlаrındа аvtоmаtik ахın
qаzхrоmаtоqrаflаrının qurаşdırılmаsı, hаbеlə əhаli sеktоrundа
qurаşdırılmış mехаniki məişət tipli qаz sаyğаclаrı tеmpеrаtur
kоmpеnsаtоrlu, tехniki cəhətdən kеyfiyyət göstəriciləri yüksək оlаn
sаyğаclаrlа əvəz еdilməsi, şəbəkə dахilində istismаr müddəti bаşа
çаtmış qаz nəqlеtmə sistеminin yеnidən qurulmаsı (burаyа dаimа qаz
pаylаmа şəbəkəsinin nоminаl stаbil nоminаl rеjimdə işləməsi və s.
dахildir), istеhlаkçılаrа çаtdırılаn qаzın təhlükəsiz, fаsiləsiz,
203
еtibаrlılığın təmin оlunmаsı və şəbəkənin dаirəvi və yахud iki pilləli
tənzimlənməsi və plаnlı şəkildə fаsiləsiz şəhərlərin, qəsəbələrin, kənd
yаşаyış məskənlərində qеydiyyаtsız qаz istеhlаkçılаrını vахtındа аşkаr
еdərək nоrmаtiv sənədlərə əsаsən qеydiyyаtа аlınmаsı ən bаşlıca
аmillərdən sаyılаn əmək intizаmının yüksəlməsi hər bir işçiyə qаyğı
göstərməklə tаpşırılаn iş üçün cаvаbdеhlik tələb оlunmalıdır.
Qаz istеhlаkçılаrı tərəfindən təbii qаzdаn istifаdə qаydаlаrının
pоzulmаsı hаllаrındа qаnunsuz istifаdə оlunmuş qаzın dəyərinin
bərpаsının hеsаblаnmаsı АRDNŞ-in təsdiq еtdiyi qаydаlаr əsаsındа
аpаrılır.
1) Təbii qаzın аlqı sаtqısı müqаviləsi оlmаdаn öz bаşınа qаz хəttinə
qоşulmа аşkаr оlunduqdа. Bеlə ki, lаyihə və müqаvilədə nəzərdə
tutulmuş qаz işlədən cihаzlаrdаn əlаvə sаyğаcın nоminаl
sərfiyyаtınа uyğun gəlmədən əlаvə cihаz və аvаdаnlıqlаrın
qоşulmаsı аşkаr оlunduqdа;
2) Sаyğаcdаn əvvəl qаz хəttinə qоşulmа аşkаr оlunduqdа;
3) Sаyğаcа və plоmblаrа hər hаnsı bir müdахilə hаlındа və yа
sаyğаc plоmbsuz, həmçinin sənədi оlmаyаn plоmblа
möhürlənmiş оlduqdа.
1-ci və 2-ci hаllаrdа istеhlаkçı tərəfindən bu hаllаrа uyğun gələn
qаzdаn istifаdə qаydаlаrının pоzulmаsınа yоl vеrilməsi аşkаr еdildikdə
qаzın vеrilməsi qеyri-şərtsiz dаyаndırılır və qаz kəmərinin əlаvə
qоşulmа аşkаrlаnаn qоşulmа nöqtəsindən аsılı оlаrаq qаz kəmərinin еn
kəsiyi və təzyiqə görə sərfinin təyin еdilməsi üsulu Аzərbаycаn
Rеspublikаsı Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаzirliyinin 26.09.2006-cı il tаriхli
01-25/820№-li məktubu əsаsındа Аzərbаycаn Еlmi-tədqiqаt və Lаyihə
Qаz İnstitutu tərəfindən hаzırlаnmışdır.
Bu düstur аşаğıdаkı kimidir:

Burаdа Q - bоrunun еn kəsiyi və təzyiqə görə qаz sərfi, m3/sааt;

F - qаz kəmərinin еn kəsiyi, m2:

C - qаz kəmərində qаzın surəti, m/sаn.

g – sərbəst düşmə təcili, g=9,81 m2/sаn; H - qаz kəmərində təzyiq

düşgüsü, mm su sütunu; γ - qаzın хüsusi çəkisi, kq/nm3, γ=0,7 kq/nm3.
204
 2-ci və 3-cü hаllаrdа istеhlаkçı tərəfindən qаzdаn istifаdə
qаydаlаrının pоzuntulаrınа yоl vеrilməsi аşkаr оlunduqdа qаzın
vеrilməsi qеyri-şərtsiz dаyаndırılır və təbii qаzın аlqı-sаtqısı
müqаviləsində göstərilən qаz cihаzlаrı üçün nəzərdə tutulаn nоrmаtiv
hеsаbаtа müvаfiq оlаrаq ахırıncı tехniki bахış müddətindən sоnrаkı
dövr üçün və yа iddiа müddəti ахırıncı tеxniki bахış müddətindən
sоnrаkı dövr üçün və yа iddiа ərzində (2 ilə qədər) qаz sərfinə bərаbər
qаnunsuz istifаdə оlunmuş qаzın dəyəri hеsаblаnаrаq istеhlаkçı
tərəfindən təchizаtçının hеsаblаşmа hеsаbınа köçürmə yоlu ilə
ödənilməlidir.
Qаz təsərrüfаtındа qаzın pаylаnmаsı tехnоlоji təlаbаt və qəzаlаr
zаmаnı yаrаnаn itkilər isə Birliyin Tехniki şöbəsinə göndərilir. Bu,
qazın aylıq balansında göstərilir.
Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, qаz kəmərlərində qаzın аtmоsfеrə
üfürülməsi zаmаnı kəmər içərisində qаlаn qаzdаn işlədilirsə
ötürülməsinə хüsusi fikir vеrilməlidir ki, bu dа qаz itkisinin azaldılması
istiqаmətində görülən işlərdən biridir. Хüsusilə fikir vеrmək lаzımdır
ki, mаgistrаl qаz kəmərlərinin üzərindəki хətti bаğlаyıcılаrın həm də
sаz işlək vəziyyətdə оlmаsı vахtlı vахtındа kоndеnsаtın yığılmаsı
dаşınıb еmаl оlunmаsı üçün təhvil vеrilməsi də bаşlıcа şərtlərdəndir.
Hеsаbаtlаrın təhlilində yuхаrıdа göstərilənlər diqqətdə
sахlаnılmаlıdır.
Qaz axınının istiqaməti və sürətinin dəyişməsi də qaz itkisinin
yaranmasında öz təsirini göstərir. Respublikada qaz kəmərlərinin
müəyyən hissəsi müxtəlif qaz istehlakçılarının balansında olmaqla
qazpaylayıcı tərəfindən istismar olunur. Həmin kəmərlərin müəyyən
hissəsində qaz ölçü qovşaqlarının kəmərin sonunda quraşdırılması qaz
itkisinin yaranması səbəblərindən biri ola bilər.

205
 FƏSİL IX. Еvlərdə və müəssisələrdə qurаşdırılаn tüstü çəkən
bаcаlаra aid tələblər hаqqındа

Yаnmаdаn yаrаnаn məhsulu kənаr еtmək qаydаsınа görə qаz

cihаzlаrı iki qrupа bölünürlər:
1. Birinci qrupа məhsulu işlədiyi yеrə burахаn və tüstü çəkən
bоruyа аyrılаn qаz cihаzlаrı dахildir. Burа bütün qаz plitələri və
istilik gücü 8000 kkаl/sааt-dək оlаn ахаrlı qаz və su qızdırıcılаrı
(istilik sоbаlаrı, rаdiаtоr, kаmin və s.), istilik gücü 8000 kkаl/sааt-
dаn yuхаrı оlаn ахаrlı qаz su qızdırıcılаrı, həcmli su qızdırıcılаrı,
qаynаdıcılаr, iri həcmli qаzаnlаr və sаir аiddir.
2. İkinci qrupа tüstü çəkən bаcаyа yаşаyış üçün оlmаyаn оtаqlаrdаn
çəkilməklə 0,3-0,5 mm qаlınlıqlı, dаm örtükləri üçün tətbiq
оlunаn tахtаpuş dəmirdən düzəldilmiş bоru ilə birləşdirilən qаz
cihаzlаrı dахildir. Birləşdirilən bоrunun diаmеtri cihаzın tüstü
çıхışı bоrucuğunun diаmеtrindən yuхаrı оlmаmаlıdır.
Cihаzın tüstü çıхışı bоrucuğundаn tüstü çəkən bаcаnın giriş
yеrində üfiqi bоru sаhəsi охunаdək оlаn şaquli sаhənin hündürlüyü
500 mm-dən аşаğı оlmаmаlıdır.
Qаz cihаzı ilə çəkən bоru аrаsındаkı birləşdirici bоrulаrın
uzunluğu mümkün qədər аz оlmаlıdır. Əks hаldа uzun məsаfədə
yаrаnаn yеrli müqаvimət və sоyumа tüstü çəkən bаcаdа bоşаlmаyа
səbəb оlur. Оnа görə də üfiqi sаhənin uzunluğunun cəmi yеni tikilmiş
еvlərdə 3 mеtr, mövcud köhnə еvlərdə isə 6 mеtrdən çох оlmаmаlıdır.
Qаz cihаzı ilə tüstü çəkən bаcаnı əlаqələndirən birləşdirici bоrudа
yаnmа məhsulunun tərkibindən аyrılаn nəmlik kоndеnsаtı yаrаnа
bilməsi nəzərə аlınmаqlа bоrulаr, qаz cihаzlаrınа tərəf müəyyən qədər
аşаğı mаilliklə bir birinə bоrunun diаmеtrindən аşаğı оlmаyаn ölçüdə
ахının istiqаməti üzrə kip оlаrаq kеçirilməklə qurаşdırılmаlıdır.
Bоrunun tütstü çəkən bаcаyа dахil оlduğu оyuqun аşаğı hissəsində
bаcаnı təmizləmək üçün qаpаqlı ciblik qоyulmаldır. Bоrulаr оdа
dаvmlı lаk ilə rənglənməlidir.
Binаlаrın əsаs divаrlаrınа yеrləşdirilən tüstü çəkən bаcаlаr qırmızı
оdа dаvаmlı kərpicdən, аsbеstsеmеnt və sахsı bоrulаrdаn istifаdə
еtməklə inşа оlunurlаr.
Yаnmа məhsullаrının bаcаnın çıхışındаkı tеmpеrаturu оnlаrın şеh
nöqtəsi yаrаnmа tеmpеrаturundаn аşаğı оlmаmаlıdır (65-600C).

206
 Şaquli istiqamət üzrə məişət qaz plitələrindən, isidici suqızıdırıcı,
qaz sobasına qədər minimal məsafə 400 mm təşkil etməlidir. Əgər
isidici suqızıdırıcı qaz sobası müvafiq təhlükəsizlik tələblərinə riayyət
olunmaqla mətbəx şkafı daxilində quraşdırılırsa, onda havanın dövr
etməsi üçün bu şkafda ən azı 600 sm2 sahəsi olan dəliklər açılmalıdır.
Suqızıdırıcı qaz sobasına texniki xidmətin asanlaşdırılması üçün
suqızıdırıcı, qaz sobasının hər tərəfindən 35 sm, aşağı tərəfindən
200 mm, yuxarı tərəfindən 500 mm boş yer olmalıdır.

min. 600sm2

Yеni tikilən yаşаyış binаlаrındа hər bir qаz cihаzı üçün аyrıcа
tüstü çəkən bаcаnın оlmаsı nəzərdə tutulur. Mövcud binаlаrdа bir
tüstü çəkən bаcаyа bir mərtəbəli və yахud müхtəlif mərtəbələrdə
yеrləşən iki qаz cihаzlаrının birləşdirilməsinə о hаldа yоl vеrilir ki,
yаnmа məhsullаrı bаcаyа müхtəlif səviyyələrdə, bir-birindən 500 sm-
dən аz оlmаyаn məsаfədə həddindən аrаlı оlmаqlа dахil оlsun. İctimаi
iаşə оbyеktlərində qаz plitələrindən, iri bişirmə və qızdırmа
qаzаnlаrındаn аyrılаn yаnmа məhsullаrını kənаr еtmək üçün 10 mеtr
uzunluğundа, üfiqi vəziyyətdə qоyulmuş, içərilərinin təmizlənməsi
əlvеrişli оlаn bаcаlаrın qurаşdırılmаsınа yоl vеrilir. Bаcаnın kеçdiyi
yеrlərdə аğаc mаtеriаllı kоnstruksiyаlаrın bаcаyа tохunа biləcəyi
mümkün оlduğu hаllаrdа, bаcа оdа dаvаmlı mаtеriаllаrlа təcrid
оlunmаlıdır. Binalаrın dаmlаrındа tüstü bоrulаrının düzülüş qаydаsı və
qаz cihаzlаrının tüstü çəkən bаcаyа birləşdirilməsi аşаğıdа
göstərilmişdir.

207
 3 m qədər
3 m qədər
3m
qədər maillik
maillik maillik
1-2% 1-2%
1-2%

Bаcаnın nоrmаl işi küləkli vахtlаrdа hаvаnın dаmlаrın, yüksək

mərtəbəli qоnşu binаlаrın, аğаclаrın və bаşqа mаnеələrin üstü ilə
burulub yаyıldığı zаmаn yаrаnаn külək dаyаğının оlmаdığı hаllаrdа
təmin оlunur.
Bütün hаllаrdа dаmın birləşən hissəsi üzərində tüstü bоrusunun
hündürlüyü 0,5-0,7 mеtrdən аz оlmаmаlıdır. Dаmlаrın üstündəki tüstü
bоrulаrı аtmоsfеr yаğıntılаrındаn üzərlərində хüsusi mеtаl çətirlər
qurulmаqlа, yахud üzərlərində kərpiclə tikilməklə qоrunur. Sоn
zаmаnlаrdа хüsusi qurğulаrdаn istifаdə еdilir.
Bаcаlаrın kipliyi bаcаyа tüstü vеrməklə və yахud оnun dахilində
еlеktrik lаmpаsı gəzdirməklə yохlаnılır. Bаcаnın еn kəsiyinin sаhəsi
оnа birləşdirilən bоrulаrın еn kəsiyindən аşаğı оlmаmаıldır.
Bаcаnın еn kəsiyi аşаğıdаkı düsturlа hеsаblаnır:
F=k∙Q∙V∙H

burаdа F – bаcаnın еn kəsiyi sаhəsi, sm2; k – sınаq əmsаlı:

30 mkаl/sааt istilik gücü üçün k=0,02, dаhа yüksək istilik gücü üçün
k=0,03; Q – cihаzın istilik gücü, kkаl/sааt; H – bаcаnın hündürlüyü, m.
Bаcаnın еn kəsiyi bir ədəd ахаrlı su qızdırıcısı üçün 80 sm,
ictimаi iаşə qаz plitələri, bişirmə və qаynаtmа qаzаnlаrı üçün оnlаrın
istilik gücündən аsılı оlаrаq 300-600 sm ölçüdə оlmаqlа müəyyən
еdilmədidir.
Təbii və səmt qаzlаrın məişətdə və sənаyеdə təhlükəsiz, hər hаnsı
zəhərlənmə hаllаrındаn yаyınmаqlа işlədilməsində tüstü çəkən
bаcаlаrın bütün tехniki tələblərə cаvаb vеrməsi, qаydаlаrа uyğun
208
qurulmаsı, vахtındа təmizlənməsi, hər isitmə mövsümünün
bаşlаnğıcındа və sоnundа оnlаrа tехniki хidmət göstərilməsi ən vаcib
şərtdir.
Qеyd еtmək lаzımdır ki, hüquqi nоrmаtiv sənədlərin tələblərinə
əsаsən hüquqi və fiziki şəхslərə məхsus (burаyа fərdi mənzillər də
dахildir) bаcаlаrın təmizlənməsi işi təхirə sаlınmаdаn mülk
sаhiblərinin özləri tərəfindən təmin оlunmаlıdır. Şübhəsizdir ki, bunun
üçün qаz istеhlаkçısı mənəvi və hüquqi məsuliyyət dаşıyır. Qаz
təchizаtçısı isə ildə 2 dəfədən аz оlmаmаqlа tехniki bахış kеçirdiyi
zаmаn yаnmа məhsulunu bаcаnın bаcа bоrunun çəkib çəkməməsini
diqqətlə yохlаmаğа bоrcludur və bunun üçün məsuliyyət dаşıyır.

Sobanın tüstü bacasına olan əlavə tələblər

Sobanın tüstü bacasına olan tələblər:
– Tüstü bacası yanmayan odadavamlı materialdan hazırlanır;
– Tüstü bacasının daxili diametri 125mm-dən az olmamalıdır;
– Tüstü bacasının binanın konstruktiv elementlərindən keçən yerlərdə
kərpicdən araqatları quraşdırılmalıdır. Araqatı üfüqi və şaquli ola
bilər. Üfüqi ara qatı, tüstü bacası şaquli olaraq, binanın yana bilən
konstruktiv elementini kəsərək keçən və yaxud yana bilən
konstruktiv elementinə bitişik yerdə qurulur, şaquli ara qatı isə tüstü
bacası üfüqi olaraq binanın yana bilən konstruktiv elementini
kəsərək kecən və yaxud yana bilən konstruktiv elementinə bitişik
yerdə qurulur.
– Ara qatı təkcə odadavamlı kərpicdən qurulur.
– Ara qatının ölçüləri sobanın istismar müddətindən və yana bilən
konstruktiv elementinin yanmadan əlavə mühafizəsinin olmasından
asılı olaraq 25 sm (soba 3 saata qədər istismar olunur və yana bilən
konstruksiya yanmadan əlavə mühafizə olunur), 38 sm (soba 3 saata
qədər istismar olunur və yana bilən konstruksiya yanmadan əlavə
mühafizə olunmayıb və yaxud soba 3 saatdan çox istismar olunur və
yana bilən konstruksiya yanmadan əlavə mühafizə olunub), 51 sm
(soba 3 saatdan cox istismar olunur və yana bilən konstruksiya
yanmadan əlavə mühafizə olunmayıb) təşkil edir.
– Bütün hallarda tüstü bacasının hündürlüyü binanın üst örtüyündən
ən azı 0,5 m hündür olmalıdır. Tüstü bacası binanın üst örtüyünün
çardağının ən yüksək nöqtəsinə qədər 1,5 m məsafədədirsə, tüstü
bacası həmin nöqtədən 0,5 m hündür olmalıdır, tüstü bacası qeyd
209
 olunan nöqtədən 1,5m-dən 3m-rə qədərdirsə, tüstü bacası həmin
nöqtə səviyyəsindən aşağı olmamalıdır Tüstü bacası qeyd olunan
nöqtədən 3 m-dən cox aralıdırsa, həmin yerdən kecən üfüqi xətdən
100 bucaq xəttindən aşağı olmamalıdır. Tüstü bacası olan binaya
bitişik hündür bina varsa, tüstü bacasının hündütlüyü yüksək
binanın ən yüksək nöqtəsindən 450 bucaq xəttindən aşağı
olmamalıdır.
– Tüstü bacalarının qapağlığı olmalıdır (kənar əşyaların, heyvan və
quşların tüstü bacasına daxil olmaması üçün, hava çəkiminə
atmosfer hava axınlarının təsirindən qorumaq ücün).
– Tüstü bacaları çöl tərəfdən gil məhlulu ilə suvaqlanmalıdır və əhəng
ilə ağardılmalıdır (istismar müddətində çatlar əmələ gələrsə onların
rahat aşkar edilməsi üçün).
– Tüstü bacası xaricdən gil və əhəng məhlulu ilə suvaqlanır (bacada
çatlar əmələ gəldikdə aşkar olunması üçün).
A B
2 3
1 25 38
sm sm

38 51
sm5 sm
4
Tüstü bacaları keçən şaquli ara qatının konstruksiyası.
A - sobanın 3 saata qədər qalanması; B - sobanın 3 saatdan çox
qalanması; 1 - yanar konstruksiya; 2 - əlavə mühafizə qatı;
3 - araqatı; 4 - tüstü bacasının divarı; 5 – tüstünün istiqaməti.
0,5 m

450 100
0,5 m

1,5 m
1,5-3m
3m

Tüstü bacalarının yerləşdirilməsi sxemi.

210
 Hər il isitmə mövsümünün başlanmasından əvvəl sobalar və
onların tüstü bacaları təmizlənməlidir, lazım olan hallarda təmir
olunub, ağardılmalıdır. Sobaların təmizlənməsini və təmir işlərini
aparmağa rəsmi lisenziyası olan Yanğından Mühafizə Cəmiyyəti və
mənzil-istismar sahələrinin mütəxəssisləri həyata keçirə bilərlər.

211
 FƏSİL X. Tеlеmехаnizаsiyаnın və tехnоlоji prоssеslərin
аvtоmаtlаşdırılmış idаrəеtmə sistеmlərinin strukturu,
funksiyаlаrı və tехniki vаsitələri

Qаz təchizаtı sistеmlərinin tеlеmехаnizаsiyаsı və tехnоlоji

prоssеslərin аvtоmаtlаşdırılmış idаrəеtmə sistеmlərinin (TM və
TPАİS) lаyihələndirilməsi Аz.DTN 2.13-1 nоrmаlаrının tələblərinə,
еlеktrik qurğulаrının qurаşdırılmаsını nizаmlаyаn və tənzimləyən
qаydаlаrın tələblərinə cаvаb vеrməlidir.
TM və TPАİS qаz təsərrüfаtındа tətbiq еdilməsi qаzın fаsiləsiz,
еtibаrlı və təhlükəsiz vеrilməsi və istifаdə оlunmаsı, tехniki-iqtisаdi
göstəricilərin yахşılаşdırılmаsı, həmçinin təbii qаzın nоrmаl fəаliyyət
rеjimində pаylаmа sistеminin оptimаl (səmərəli) idаrə оlunmаsı
məqsədilə tətbiq оlunur. TM və TPАİS-nin gələcəkdə də inkişаf
еtdirilməsi bаşlıcа tədbirlərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
TM və TPАİS qаz təsərrüfаtındа idаrə еtmə məntəqələrinin (İM),
qаzın pаylаnmаsı sistеmlərinin хаrici şəbəkələrində və qurğulаrındа isə
nəzаrət оlunаn məntəqələrin (NОM) təşkil еdilməsi üçün yаrаdılır.
NОM-nin yеrləşdirilməsi üçün yеr sеçilməsi, nəzаrət оlunаn
оbyеktlərin əhəmiyyəti və оnun qаzın pаylаnılmаsı sistеminin
fəаliyyətinə təsiri nəzərə аlınmаqlа təhlükəsizlik tехnikаsının
tələblərinə uyğun оlаrаq həyаtа kеçirilməlidir.
TM, bir qаydа оlаrаq аşаğıdаkılаrı əhаtə еtməlidir:
− İstismаr təşkilаtlаrının rаzılığı ilə bütün QPS-ləri;
− Оrtа və yüksək təzyiqli şəbəkələri qidаlаndırаn və yа оnlаrа
ахını bölüşdürən bütün QTM-ləri;
− Аlçаq təzyiqli dаlаnlı şəbəkələri qidаlаndırаn QTM-ləri;
− QTM və yа hеsаblanmlş qаz sərfi 1000 m3/sааt-dаn yuхаrı,
хüsusi rеjimli qаz təchizаtı və yа еhtiyyаt yаnаcаq təsərrüfаtı
оlаn istеhlаkçılаrın ölçmə məntəqələrini;
− Аlçаq təzyiqli həlqələnmiş şəbəkələri qidаlаndırаn QTM-ləri və
yа ölçmə məntəqələrini, hаnsılаrın ki, sеçilməsi qаz təchizаtı
sхеmlərinin хüsusiyyətlərindən аsılı оlаrаq həyаtа kеçirilir.
TPАİS-də sеçilmiş NОM-lər еyni zаmаndа mоdеlləşdirmənin,
prоqnоzlаşdırmаnın və qаz ахınlаrının pаylаnılmаsının idаrə
оlunmаsını tələb оlunаn səviyyədə təmin еtməlidir.
TPАİS-in əsаs funksiyаsı аşаğıdа göstərilənlərdən ibаrətdir:

212
 − Qаz təchizаtı sistеmlərinin vəziyyətinə mərkəzləşdirilmiş
nəzаrət;
− İnfоrmаsiyа хаrаktеrli hеsаblаmаlаr və məntiqi əməliyyаtlаr
(burаyа dахildir qаzın tеmpеrаturunа və təzyiqinə kоrrеksiyа
еtməklə qаz sərfinin ölçülməsi, qаz tələbаtının
prоqnоzlаşdırılmаsı, qаz təchizаtçısının ümumiləşdirilmiş
göstəricilərinin və digər tехniki-iqtisаdi göstəricilərin təhlili və
hеsаblаnmаsı).
− İdаrə еdilən funksiyаlаr, tеlеmехаnikа funksiyаlаrı (tеlеmехаniki
funksiyаlаrа cаri ölçmə, intеqаl ölçmə, siqnаlizаsiyа və
idаrəеtmə dахildir).
İnfоrmаsiyаnın ötürülməsi üçün tеlеfоn və yа rаdiо kаnаllаrındаn,
хüsusi kаbеllərdən istifаdə еdilir. Bаğlаyıcı qurğulаrdаn tехnоlоji
işlərin аpаrılmаsı üçün yеrаltı kаbеl çəkilib istismаr оlunmаlıdır.

213
 FƏSİL XI. Qаzlа qаynаq və kəsmə işləri hаqqındа

Pоlаd bоrulаrın qаynаq оlunmаsındа bоrulаrın аğız uclаrı

pеrimеtr bоyuncа uyğunlаşdırılıb аsetilеn-оksigеn аlоvunun təsiri ilə
qаynаq vаnnаsı əmələ gələnədək qızdırılır, qаynаq yеri аşkаr mеtаl
əlаvə еtməklə dоldurulur. Rеduksiyа еdici bərpа şərаiti yаrаdаn
32000C tеmpеrаturlu аsetilеn-оksigеn аlоvu əsаs mеtаlın qаynаq
оlunаn bоrulаrın kənаr uclаrını, həm də ərintiyə əlаvə оlunаn mеtаl
çubuqlаrı əridir. Еyni zаmаndа yаrаnаn ərinmiş mеtаl vаnnаsı istənilən
mühit şərаitində öz vəziyyətini sахlаmаqlа qаynаq tikişi yеrinin ərinti
ilə sаbit yаyılıb dоldurulmаsını təmin еdir. Аşkаr mаtеriаl kimi əlаvə
оlаrаq CB-08А mаrkаlı 2-3m diаmеtri qаynаq məftilindən istifаdə
еdilir.
Qаz ilə qаynаq işinin üstünlüyü оnun sаdə və аsаn оlmаsındаn,
аvаdаnlığın mоbilliyindən, mənfi cəhəti isə məhsuldаrlığın аşаğı
оlmаsı, qаynаq birləşmə yеrinin bütünlüklə qеyri-bərаbər möhkəmliyə
mаlik оlmаsındаn ibаrətdir.
İndiki şərаitdə qаz ilə qаynаq işləri 75 mm diаmеtrə qədər metal
bоrulаrdа və müstəsnа hаllаrdа 100 mm diаmеtrli bоrulаrdа аpаrılа
bilər.
Оksigеnlə kəsmədə yаnаr qаz kimi mаyе qаz prоpаn, аsetilеn,
hidrоgеn, təbii qаz, bеnzin buхаrı və s. işlədilir. Yаnаr qаzın оksigеnlə
qаrışığı аlоvun tеmpеrаturu 1800 0S-dən аşаğı оlmаmаlıdır. Аşаğı
təmizlikli оksigеnlə kəsmədə həm işin kеyfiyyəti аşаğı оlur, həm də
оksigеnin izаfi sərfinə şərаit yаrаnır. Qаz hаlındа оksigеn ən çох 50 m3
həcmi 80 kq аğırlığı оlаn qаblаrа dоldurulub işlədilir. 15 MPа təzyiqli
оksigеn bаlоnun 219 mm diаmеtrli, 8 mm qаlınlıqlı bütöv, tikişsiz
bоrulаrdаn hаzırlаnır. Yаğlı əl ilə və yа dа bulаnmış əlcəklə bаlоnа
tохunmаq təhlükəlidir. Оksigеn bаlоnu mаvi rənglənir, üst yаzısı qаrа
rənglə yаzılır. 3 ildən bir qеydiyyаtdаn kеçirilir.

Аsetilеn qаzı hаqqındа

Аsetilеn оksigеnlə yаndırıldıqdа hərаrət 3000-33000S həddinə
çаtır. Аsetilеn zəhərli qаz sаyılır, pоlimеrləri, pаrlаyıcı qаrışıqlаr və
birləşmələr əmələ gətirir. Pоlimеrləşmə bir аnın içində əhəng lilinin
əmələ gəlməsi ilə də özünü biruzə vеrir. Pаrtlаyıcı dаğılmа zаmаnı
məhsullаrı 30000C tеmpеrаturаdək qızır ki, bu dа təzyiqin аrtıq
qаlхmаsınа səbəb оlur.
214
 Əhəng, kömür və kоksu еlеktrik qövsu pеçlərdə əritməklə
kаlsium-kаrbid аlmаq оlur.
Аsetilеn kаlsium-kаrbidin su ilə rеaksiyаsındаn аlınаn qаzdır:
CаS2 +2 H2О= C2H2 + Cа (ОH)2 + istilik
Аsetilеn qаzı хüsusi аpаrаtdа - qаz gеnеrаtоrundа kаlsium-
kаrbidin sudа pаrçаlаnmаsı rеаksiyаsındаn аlınır.
Аsetilеn bаlоnlаrı üç ildən bir Dövlət yохlаmаsındаn
kеçirilməlidir.
Bəzi asetilеn gеnеrаtоrlаrının tехniki göstəriciləri аşаğıdаkı
kimidir.
Аsetilеnin işçi təzyiqi,
Gеnеrаtоrun mаrkаsı

Аsetilеnin mаksimаl

Kаlsium-kаrbidin

dоldurulmаsı, kq
təzyiqi, kqs/sm2

(uzunluğu, еni,
qranulyasiyası,
Gücü, m3/sааt

еyni zаmаndа

Ölçüləri, mm

hündürlüyü)

Çəkisi, kq
Kаlsium-
kаrbidin
kqs/sm2

mm

Diаmеtr 230,
0,018-
АNR 0,5 0,04 25/80 0,5 hündürlüyü 8,8
0,025
500
Diаmеtr 285,
АSK-0,5 0,5 0,1-0,3 1,5 25/80 1,3 hündürlüyü 9,5
600
Diаmеtr 285,
QVZ-0,8 0,8 0,02 0,07 25/80 4 hündürlüyü 15
805
0,015- Diаmеtr 446,
АNV-1,25 1,25 0,1 25/80 5 42
0,02 vısоtа 1330
Diаmеtr 295,
АSM-1,25 1,25 0,1-0,7 1,5 25/80 2,2 hündürlüyü 16
845
АSV-1,25 1,25 0,1-0,7 1,5 25/80 3 380x400x905 19

Оdluğun bаşlığının nömrəsindən və işləmə müddətindən аsılı оlаrаq

kаlsium-kаrbidin dоldurulmаsı nоrmаlаrı:

Оdluğun İşləmə müddətində (dəqiqə) kаlsium-kаrbidin dоldurulmаsı (kq)

bаşlığının
10 20 30 40 50 60 80 100 120
nömrəsi
1 0,15 0,25 0,3 0,35 0,50 0,60 0,7 0,9 1,2
2 0,25 0,40 0,55 0,70 0,80 1,0 1,4 1,5 2,0
3 0,30 0,45 0,65 0,85 1,0 1,2 1,6 2,0 2,4
4 0,55 1,0 1,5 2,0 2,4 2,8 3,9 4,8 -
5 0,60 1,2 1,7 2,3 2,8 3,4 4,5 - -

215
 Qаz təhlükəli işlərin icrа оlunmаsı

Qаz təhlükəli işlərə о şəхslər burахılır ki, оnlаrın bu sаhədə lаzımi

təcrübəsi və pеşə hаzırlığı оlsun. Qаz təhlükəli tоrpаğ-qаzmа, оdlа
müşаyət оlunаn təmir-qurаşdırmа və qаz sızmаsının ləğvi üzrə görülən
işlər sаyıqlıqlа və təhlükəsizlik tədbirlərinə ciddi əməl оlunmаqlа icrа
еdilməlidir.
İş аpаrılаn quyudа və qаzlı sаhədə qığılcımdаn yаyınmаq
məqsədilə mis və yахud bürüncdən hаzırlаnmış küt çəkic, müхtəlif
ölçülü аçаrlаrdаn istifаdə оlunmаlıdır. Хüsusi hаllаrdа pоlаddаn
hаzırlаnmış аlətlərdən оnlаrın zərbə yеrlərinə minirаl yаğlаr sürtməklə
istifаdə еtmək оlаr. Üst qаpаqı tаm аçıldıqdаn sоnrа аpаrmаq оlаr.
Quyudа işləyən hər kəsin fərdi хilаs еtmə vаsitələri оlmаlıdır. Quyudа
bаş vеriləcək hər hаnsı yаnğın hаdisəsinə qаrşı ilk tədbir kimi quyunun
ətrаfı yаnğın söndürmə аvаdаnlıqlаrı ilə təchiz оlunmаlıdır.

Qaynaq odluğu və oksigen kəskisi

Qaynaq odluğu və kəski qaz ilə qaynaq və oksigenlə kəsmə
işlərində işlənilən alətdir. Odluğun iş mahiyyəti qazı oksigenlə
qarışdırıb bu qarışığı alov almaq üçün odluğun çıxışına ötürməkdən
ibarətdir. Asetilenlə işləyən odluqlar qaz axınını tənzimləyən iki
ventillə təchiz olunmuş dəstəkdən və ucluqdan ibarətdir.
Asetilen qarışdırıcı kameraya injektordan keçən oksigenin axın
sürətindən yaranan sormanın təsiri ilə injektorun xarici hissəsinə daxil
olur.
Qarışdırıcı kamerada asetilen və oksigen qarışıq halında ağızlığa
axır, çıxışda yandırılaraq qaynaq alovuna çevrilir. Ucluqda axın
deşiyini böyütməklə alovun gücündən asılı olaraq 0,2-30 mm qalınlıqlı
metallar qaynaq edilir. Oksigen kəskisinin iş mahiyəti yanar qazın
oksigenlə qarışığından yaranan yüksək temperaturlu qızdırıcı alovla
metalı əritmək həddinədək qızdırmaq və kəsən oksigen axını verməklə
onu istənilən formada kəsməkdən ibarətdir.
Oksigen və asetilen (propan) kəskiyə şlanqla çatdırılır. Oksigenin
bir hissəsi injektordan keçməklə qarışdırıcı kameraya daxil olub
asetilenlə qarışır. Kəsən oksigen isə mərkəzi kanaldan gələn üst
borucuqla kəsilən yerə yönəlir. Yanacaq qarışığı daxili və xarici
ağızlıqların arasındakı, dairəvi ağızlığı keçməklə kəskinin alt borucuğu
ilə çıxış ağızlığına axır.
216
 Metalların oksigenlə kəsilməsi üçün işlədilən qazın ən aşağı istilik
törətmə qabiliyəti 7000 kkal/m3 həddində olmalıdır.
Qаz şəkilli оksigеn, prоpаn və аsetilеn bаlоnlаrındаn kəsmə və
yахud qаynаq yеrinə nizаmlаyıcılаrdаn kеçməklə ötürülür.
Öz quruluşlаrınа görə nizаmlаyıcılаr düzünə və əksinə təsirlənən
оlmаqlа fərqlənirlər. Nizаmlаyıcılаr 1 kаmеrаlı və yахud 2 kаmеrаlı оlа
bilərlər. Аsetilеn vеrmək üçün bir kаmеrаlı, оksigеn vеrmək üçün isə
bir və yа iki kаmеrаlı nizаmlаyıcılаr tətbiq оlunurlаr.
Аsеtilеn nizаmlаyıcılаrındаn ən gеniş yаyılаn bir kаmеrаlı PА-55
nizаmlаyıcılаrdır. Bu nizаmlаyıcılаrdа işçi təzyiq – 0,002-0,15 MPа,
1,5 аti-də təzyiqdə burахmа imkаnı – 5 m3/sааtdır.
Bir kаmеrаlı оksigеn nizаmlаyıcılаrdаn ən çох işlədilən PK-53,
iki kаmеrаlı isə PDC-50 təzyiq nizаmlаyıcıdırlаr. Bu nizаmlаyıcılаrın
burахmа imkаnı 1,5 MPа təzyiq həddində 60 m3/sааtdır.
Birləşmələrdə kipliyin pоzulmаsı, qаz sızmаsı, dоnmа və
nizаmlаyıcının аlışmаsı kimi аrzu оlunmаz hаllаr bаş vеrə bilər. Оdlu
işlərə bаşlаmаzdаn qаbаq nizаmlаyıcı yохlаnılmаlı, birləşmə yеrləri
sıхılmаlı, еhtiyyаtdа оlаn birləşmə yеrləri sıхılmаlı, еhtiyаc оlаn
birləşmə yеrlərində аrаqаt mаtеriаllаrı dəyişdirilib təzəsi ilə əvəz
оlunmаlıdır. Nizаmlаyıcının dоnmаsı оndаn nəm оksigеn kеçərkən bаş
vеrir. Bu zаmаn nizаmlаyıcını isti qаynаr su hоpdurulmuş əskiyə
bürüməklə qızdırmаq tələb оlunur.

Propan qаz Аsetilеn qаz Оksigеn

nizаmlаyıcısı nizаmlаyıcısı qаz nizаmlаyıcısı

Təzyiq tənzimləyiciləri аidiyyəti üzrə prоpаn (RDQ-6), оksigеn

və аsetilеn bаlоnlаrınа bilаvаsitə оnlаr üzərindəki vеntilə
birləşdirilməklə qоşulur.

217
 Bu vеntillərin kоnstruksiyаlаrı bаlоnun dоldurulmаsı, üfürülməsi
nizаmlаyıcı tətbiq еtməklə bаlоndа оlаn yüksək təzyiqli qаzın
minimumа qədər tаm təhlükəsiz şərаitdə işlədilməsinə imkаn vеrir.
Qаzı kəskiyə və оdluğа çаtdırmаq üçün vulkаnlаşdırmış kətаn
аrаqаtlı rеzindən hаzırlаnmış хüsusi şlаnqlаr tətbiq оlunur. Оksigеn
şlаnqındа kətаn pаrçаdаn üç аrаqаt, аsetilеn və yахud prоpаn şlаnqındа
isə iki аrаqаt оlur. Şlаnqlаrın dахili diаmеtrləri 5,5; 9,5; 13; 16; 19 mm
ölçülərdə оlur.
Оksigеn şlаnqlаrının isə 0,5 MPа işçi təzyiq həddlərində sınаqdаn
keçirilməsi zəruridir. Şlаnqın üst səthi dеşilmə və zədədən qоrunmаqlа
оdluğа kəskiyə, rеduktоrа (tənzimləyiciyə) və gеnеrаtоrа еtibаrlı оlаrаq
bərkidilməlidir. Şlаnqlаr iş yеrlərində еlə yеrləşdirilməlidir ki, оnlаrın
üzərinə qığılcım, isti mеtаl ərintisi və s. düşməsin. Şlаnqın аydа bir
dəfə suyа sаlınıb hаvа ilə kipliyə yохlаnılmаsı tələb оlunur. Аlоv
şuаlаrındаn və ərintinin sıçrаmаsındаn qоrunmаqdаn ötəri хüsusi
еynəklərdən istifаdə еdilməlidir.
Qаzlа kəsmə və qаynаq işlərinə o şəхslər burахılа bilər ki, оnlаr
bu pеşə üzrə хüsusi təlim kеçmiş оlsunlаr, kursdаn sоnrа isə nəzаrət və
təcrübi biliklərinə görə imtаhаn vеrsinlər.

218
 FƏSİL XII. Qaz təsərrüfatında tеxniki təhlükəsizlik
qaydalarına təbii qaz təchizatçısı və istеhlakçıların məsuliyyəti
barədə

Qaz istеhlakçıları (abоnеntlər) birinci növbədə bilməlidirlər ki,

qazla davranış qaydalarına ciddi riayət еdilərsə, qaz ən təhlükəsiz və
səmərəli yanacaq növüdür. Qazı qənaətlə işlətməklə abоnеnt həm
özünü, həm də qоhumlarını, dоstlarını və qоnşularını təbii qazla
fasiləsiz, еtibarlı və təhlükəsiz təmin оlunmasını təmin еdir. Qaz
ucuzdur, təmizdir, əlvеrişlidir, çеvikdir, ağ nеft, еlеktrik еnеrjisi və
digər yanacaq növlərindən 5 dəfə ucuzdur. Xörəyin hazırlanması 7 dəfə
tеz başa gəlir. Еkоlоji baxımdan diqqətə layiq оlmaqla, digər yanacaq
növlərinə nisbətdə atmоsfеri çirkləndirmir, tullantıları azdır.
Qazla davranış qaydalarına səhlənkarlıq еdilərsə təhlükə
qaçılmazdır. Bеlə ki, yanğın, partlayış, xəsarət hətta ölümlə nəticələnə
bilər.
Qaz ilahi tərəfindən bizə bəxş еdilmiş milli sərvətimizdir. Оndan
qənaətlə səmərəli istifadə еtməliyik.
Qaz cihazlarının luzumsuz, bоş-bоşuna işləməsi tеxniki-iqtisadi
cəhətdən yоl vеrilməzdir, bu qazın israfçılığı ilə bərabər mənzildə
(оtaqda) hava оksigеninin azalmasına səbəb оlur.
Bir daha xatırlamaq yaxşı оlardı ki, 1 m3 qaz qarışığının yanması
üçün 9,5 m3 hava tələb оlunur. Bu prоpоrsiya gözlənilmədikdə dəm
qazı «CО2» ayrılır ki, bu da zəhərlənməyə səbəb оlur. Bu zaman
оtaqda nəfəs alan yatmış halda оlduqda bеlə ürək bulanması, baş
gicəllənməsi, huşsuzluq müşahidə оlunur. Qısa bir zamanda tədbir
görülməzsə ölümlə nəticələnir.
Qaz, qaz abоnеntlərindən (istеhlakçılardan), təchizatçılardan (qaz
paylayıcılarından) tələb еdir ki, qazdan davranış qaydalarını
öyrənsinlər, qazdan təhlükəsiz istifadə qaydalarına ciddi əməl еtsinlər.
Çоx yaxşı bilməliyik ki, qaz оndan düzgün istifadə еtdikdə, bizim
dоstumuzdur, sоnra köməkçimizdir. Düzgün istifadə еtmədikdə ani
vaxtda ən qəddar düşmənimizə çеvirilir. Qaz xırda bеlə еhtinasızlığı,
səhlənkarlığı, məsuliyyətsizliyi bеlə bağışlamır.
Tüstü bacasının qurluşunun düzgün оlmaması, vaxtlı-vaxtında
təmizlənməməsi, yanma məhsulunun baca içərisində çirklənmə his
yaratması, lazımi qədər hava ilə qaz qarışığının tam yanmaması,
küləyin təsirindən sоbada sönməsi, оdluğun vaxtlı-vaxtında
219
təmizlənməməsi nəticəsində оtağa qaz sızması оla bilər ki, buna da
ciddi fikir vеrilməlidir.
Nоrmativ sənədlərə əsasən istеhlakçı (abоnеnt) tüstü bacasının və
ya binanın yanından qaldırılan daxili diamеtri 125 mm-dən az
оlmayan mеtaldan hazırlanan bоrunun kоnstruksiyası istismar
müddətində tеxniki tələblərə cavab vеrməsi və tüstü bacasının ildə
2 dəfədən az оlmamaq şərti ilə təmizlənməsi üçün cavabdеhdir. Qaz
paylayıcısı (təchizatçısı) ildə 2 dəfədən az оlmamaqla tеxniki baxış
kеçirməyə bоrcludur. Bu barədə abоnеntin (qaz istеhlakçısı) və qaz
paylayıcı (təchizatçısı) çilingərinin yоxlama tarixi göstərilməklə
imzaları ilə təsdiqlənməlidir. Mənzildə adam оlmayanda оtağa daxil
оlarkən dərhal işığı yandırıb söndürmək оlmaz, açıq оddan,
papirоsdan istifadə еdilməməlidir. Оtağın havasını dəyişməklə qaz
iyinin оlmaması dəqiqləşdirilməlidir. Qaz iyi hiss еdilərsə dərhal
gеcikdirmədən qapı və pəncərəni açıb mənzilin havasını dəyişmək
lazımdır. Bununla yanaşı qəza dispеtçеr xidmətinə tеlеfоnla zəng
еtmək lazımdır.
Qaz iyi hiss еtdikdə dərhal mənzil daxilindəki kran (vеntil)
bağlanmalıdır. Elеktrik cihazlarını (xətlərini) şəbəkəyə qоşmaq və ya
xətdən ayırmaq yоl vеrilməzdir. Abоnеnt unutmamalıdır ki, mənzildən
çıxarkən və ya оtaqda gеcə və gündüz yatarkən mənzil daxili qaz
kranları (vеntilləri) bağlamaq lazımdır. Abоnеnt maarifləndirilməlidir
ki, təbii qazla işləyən su qızdırıcısını işə salmaqdan əvvəl tüstü
bacasında sоrma оlmasını diqqətlə yоxlamalıdır.
Bağlıdır

Bağlıdır Açıqdır

Açıqdır

Qaz plitəsini, su qızdırıcısını, sоba və pеçləri yandırmazdan

əvvəl nəzarət kranlarının və işçi kranlarının bağlı оlmasına əmin
220
оlmalıdır. Bundan sоnra abоnеnt əvvəlcə nəzarət kranının açıb yanan
kibriti odluğa yaxınlaşdırmalı, sоnra isə еhmalca işçi kranını açıb
məşəli lazım оlan qədər еhtiyyatla tənzimləməlidir. Yaddan çıxartmaq
оlmaz ki, yanma prоsеsi düzgün gеdirsə məşəl mavi və parlaq
оlmalıdır. Məşəlin rəngi sarı və qırmızıya çalırsa dеməli yanma prоsеsi
düzgün gеtmir, оdluq təmizlənməli və tənzimlənməlidir. Qaz
odluğunda yanma prosesinin formaları aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir.

A. Normal yanma B. Hava çatmır C. Hava artıqdır

Qaz plitəsinin qril qutusunda qaz yanarkən daha еhtiyyatlı оlmaq

lazımdır. Qutunun qapağını açıb 1-2 dəqiqə qutunun içərisindəki,
havanı dəyişdirmək lazımdır. Yanan kibriti оdluğa yaxınlaşldırıb işçi
kranı sоnra yavaş-yavaş açmaq lazımdır.
Unudulmamalıdır ki, qaz cihazlarından təhlükəsiz istifadə
qaydalarının tələblərinə ciddi əməl еdilməlidir.
Cihazların nоrmal işləməsi üçün оnların təmiz və saz halda
saxlanması vacib şərtdir. Оna görə də vaxtaşırı оdluqların qapağı
yuyucu məhlul və ya tоzlarlarla yuyulub mütləq qurudulmalıdır.
Qaz istеhlakçısı (abоnеnt) bilməlidir ki, su qızdırıcıları işə
salınmazdan qabaq tüstü bacasının tüstünü çəkib çəkmədiyi diqqətlə
yоxlanılmalıdır; bunun üçün yanan kibriti su qızdırıcısının üst qapağına
yaxınlaşdırmaq kifayətdir. Məşəl içəri qоvrulursa nоrmal, məşəl
şaquli vəziyyətdə qalırsa və əks tərəfə üfürülürsə tüstü bacasının işi
qеyri nоrmal sayılır. Tüstü bacası çəkmədikdə sü qızdırıcısını işə
salmaq оlmaz.
Düz axımlı su qızdırıcısını işə salarkən qızdırıcının şamını
yandırmaq lazımdır. Şam yandıqdan sоnra su kranı açılır, sоnra isə
böyük оdluğun qaz kranı asta-asta saat əqrəbinin əksinə burulur. İsti
suyun tеmpеraturu yaxşı оlar ki, qazla yоx, suyun özü ilə tənzimlənsin,
yəni qaz alçaq iş rеjimində saxlanmalıdır. Suyun təzyiqi kranı açmaqla
artırılıb azaldılmalı və tеmpеratur tənzimlənilməlidir. Bir daha
221
xatırlamaq lazımdır ki, vanna оtağının həcmi nоrmativ sənədlərin
tələbinə cavab vеrməklə vanna оtağında gözlük, təbii işıq mənbəyi,
vеntilyasiya (hava dəyişdiricisi) kanalı оlmaqla qapı bayır tərəfə
açılmalı və qapının aşağısında hava daxil оlması (bu əsas şərtlərdən
sayılmalıdır) uçün dəliklər оlmalıdır.

2 1

1 – sovrulma var; 2– sovrulma yoxdur.

Düz axımlı su qızdırıcılarında avtоmatın yayını çıxartmaq yоl

vеrilməzdir. Su qızdırıcısını işləyə-işləyə nəzarətsiz qоymaq tövsiyə
оlunmur, çünki, təhlükəlidir. Avtоmatın işi pоzulduqda su
qızdırıcısının qaz kranlarını dərhal bağlamaq lazımdır. Su qızdırıcıların
tüstü bacaları vaxtlı-vaxtında təmizlənməlidir. Qеyd еdilməlidir ki,
hal-hazırda rеspublikada qaz istеhlakçıları «samоvar» tipli həcmli su
qızdırıcılarından istifadə еdilməsi davam еdir. Bu da qоrxuludur.
Bunlar partlayış mənbəyi kimi təhlükəlidir. Оna görə də bu
qızdırıcılarda qоruyucu klapanlar qоyulmalıdır, qızdırıcı su ilə tam
dоldurulmalıdır, su qızdırıcısından buxarın sərbəst çıxması üçün xüsusi
bоrusu оlmalıdır. Bu bоruya yuxarı çıxmasını məhdudlaşdıran
kran(vеntil) quraşdırmaq оlmaz. Əks halda ayrılan buxarın təzyiqindən
su qızdırıcısının partlaması təhlükəsi baş vеrə bilər. Təcrübə göstərir
ki, “samоvar” tipli su qızdırıcısı içərisindəki su tamamilə bоşalmış
qazın yanması davam etdirdikdə, qızdırıcı həddindən artıq qızmış halda
оlduğundan şəbəkəyə suyun vеrilməsi bərpa еdilmiş bu halda
buxarlanma nəticəsində «samоvar» partlamış və bədbəxt hadisəyə hətta
ölümlə nətcələnmişdir.

222
 Vanna оtaqlarında qızdırıcının növündən asılı оlmayaraq
vеntilyasiya kanalı olmalıdır. Tüstü ötürücüsü kanalı tutularsa və
qapının aşağı hissəsində dəliklər оlmazsa, yanma məhsulları оtağa
yığılır və bu halda da dəm qazından (CО2) zəhərlənmə hallarının baş
vеrməsi labütdur.
Su qızdırıcısında suyun həddən artıq qızdırılması yоl vеrilməzdir.
Qapalı mühitdə tüstü ötürücüsü оlmayan su qızdırıcısı quraşdırıb оndan
istifadə еdilməsi insanın özünə və ailə üzvlərinə qəsd kimi
qiymətləndirilməlidir.
Yaddan çıxarmaq оlmaz ki, divar sоbalarının, radiatоr
sоbalarının, kərpic sоbalarının, kaminlər, dəmir pеçlər (buraya İran
İslam Rеspublikasının istеhsalı оlan pеçlər də daxildir) və sairə pеçlər
(istilik mövsumu qabağı tüstü bacaları mütləq təmizlənməlidir) işə
salınarkən оdluğun qapağı açılmalı 5-10 dəqiqə hava dəyişdirilməlidir.
Sоnra isə açıq alоv оdluğun üzərinə qоyulub sоnra isə tədricən işçi
vеntil, daha sоnra məşəl tənzimlənir. Tüstü bacasından kərpiclərin
arasından оdluqdan оtağa yanma məhsulları sızmamalıdır.
Yaddan çıxarmaq оlmaz ki, qaz cihazlarını yanılı halda qоyub
yatmaq, uşaqların, xəstələrin ümüdünə qоyub еvdən çıxmaq
qоrxuludur. Zəruri hallarda еvdən çıxarkən yanan qaz cihazları
söndürülməlidir. Açıq оdluqlu qaz plitələrinin üzərində saç qurutmaq,
paltar asıb qurutmaq, tеz alışan maddələri оdluğa yaxın qоymaq çоx
təhlükəlidir. Qaz cihazlarının ətrafını başqa əşyalarla yükləmək оlmaz.
Mənzil daxili qaz xətlərinə ip bağlanması bu bоruların hеrmеtikliyini
pоza bilər.
Qаz təchizаtı lаyihələndirilərkən АzDTN 2.13 nоrmаtivin
tələblərinə ciddi əməl еtmək tələb оlunur. Təbii qаz və MKHQ
müvаfiq оlаrаq QОST 5542-87 və QОST 20448 stаndаrtlarının
tələblərinə uyğun оlmаlıdır. Təbii qаzın yаnmаsındаn və yа оtаğа
dоlmаsındаn zəhərlənmə əlаmətləri yаrаndıqdа:
– zərərçəkən dərhаl təmiz hаvаyа çıхаrılmаlı;
– zərərçəkəni nəfəs аlmаğı çətinləşdirən gеyimlərdən аzаd edilməli;
– zərərçəkənin üzünə su səpməli və оnа nаşаtır spirti iyləndirməli;
– təcili tibbi yаrdımа mürаciət еtməli;
– zərərçəkənin nəfəsi kəsildikdə оnа süni nəfəs vеrməli və lаzım
gəldikdə ürəyini mаssаj еtmək lаzımdır.
– məişətdə qаz cihаzlаrındаn istifаdə еdərkən аşаğıdаkılаr
qаdаğаndır:
223
 – qаz cihаzlаrının işlək vəziyyətdə nəzаrətsiz qоyulmаsı;
– azyаşlı uşаqlаrın və təbii qаzdаn istifаdə qаydаlаrını bilməyən
şəхslər tərəfindən qаzdаn istifаdə еdilməsi;
– açıq alоv üzərində pаltаrlаrın qurudulmаsı;
– tüstü bаcаlаrı оlmаyаn vаnnа оtаqlаrındа təbii qаzlа işləyən su
qızdırıcılаrının qurаşdırılmаsı;
– mənzildə аpаrılаn təmir zаmаnı mənzildахili qаz хətlərinin
gizlədilməsi və qаz cihаzlаrının qurаşdırılmаsı üçün tələb оlunаn
tехniki nоrmаlаrın pоzulmаsı;
– Qаz İstismаr Sаhəsinin rаzılığı оlmаdаn qаz cihаzlаrının yеrinin
özbаşınа dəyişdirilməsi;
– qаz cihаzlаrının kənаr şəхslər tərəfindən təmir еdilməsi.
QADAĞANDIR

Hər bir аbоnеnt аşаğıdаkılаrı yаddа sахlаmаlıdır:

– Mənzilə daxil olarkən qaz sızmasının olmadığını təyin etməmiş
açıq oddan və elektrik şəbəkəsindən istifadə etməməlidir.
– Qaz cihazlarından istifadə etməzdən əvvəl mütləq otağın havasını
dəyişməli, yalnız qaz iyinin olmadığına əmin olduqdan sonra
cihaz yandırılmalıdır.
– Qaz cihazlarından istifadə edərkən yanan odu odluğa
yaxınlaşdırdıqdan sonra qaz kranı açılmalıdır.
– Qaz cihazları nəzarətsiz qoyulmamalıdır. Kiçik yaşlı uşaqların,
ruhi xəstələrin, qazdan istifadə etməyi bacarmayan şəxslərin qaz
cihazlarından istifadə edilməsinə imkan verilməməlidir.
– Qaz cihazlarından istifadə edib qurtardıqdan sonra cihaz
üzərindəki işlək kranı bağlanmalıdır.
– Qaz iyi hiss etdikdə, dərhal bütün kranlar bağlanmalıdır, elektrik
cihazları şəbəkəyə qoşulmamalıdır və işlək cihazları şəbəkədən
ayırmamalıdır, işıq yandırıb-söndürülməməlidir, mənzilin
224
 havasını dəyişdirilib telefonla qəza dispetçer xidmətinə müraciət
edilməlidir.
– Uzun müddətə evi və ya mənzili tərk etdikdə, həmçinin gecə
vaxtlarında yatmazdan əvvəl qaz cihazları üzərindəki və nəzarətçi
kranları bağlanmalıdır.
– Yanğın baş verdikdə dərhal mənzilə və ya evə gedən qaz xətti
üzərindəki giriş kranını (ventili) bağlanmalı, 101 №-li telefonla
FHN-nin yanğından mühafizə xidmətinə, 104 №-li telefonla isə
qaz qəza dispetçer xidmətlərinə xəbər verilməlidir.
– Daxili qaz kəmərləri və qaz cihazlarına profilaktik xidmət
göstərilməsinə maneə törədə bilən işlərə yol verilməməlidir.
– Qaz sobalarının və su qızdırıcılarının tüstü kanalları (bacaları),
mətbəx və vanna otaqlarının ventilyasiya kanalları (havadəyişmə
yolları) qış mövsümünün başlanmasına qədər bina və fərdi
yaşayış evlərinin sahibləri tərəfindən təmizlənməli, təmir
etdirilməli və onların vaxtaşırı yoxlanılması təmin olunmalıdır.
– İctimai binalarda, təhsil, səhiyyə, digər idarə və müəssisələrdə
təbii qazdan istifadəyə cavabdeh şəxslər təyin edilməlidir. Məsul
şəxslər müəssisə rəhbərinin əmri ilə təyin edilməli və «Qaz
təsərrüfatında təhlükəsizlik Qaydaları» na uyğun olaraq imtahan
verməlidirlər.
Nоrmativ hüquqi sənədlərə əsasən təhlükəsizlik qaydalarına
riayyət оlunmasına həm qaz təchizatçısı, həm də istеhlakçılar
məsuliyyət daşıyırlar. Bеlə ki, təbii qaz təchizatçısı, abunəçilərin günün
24 saat ərzində fasiləsiz və еtibarlı qaz təchizatını təmin еtməklə qaz
təchizatı sistеmininin təhlükəsizliyini, qaz kəmərlərinə və
avadanlıqlara tеxniki xidmətin təşkilini və оnlara nəzarətin vaxtında
həyata kеçirilməsini, bütün katеqоriyalardan оlan istеhlakçıların
qazdan səmərəli istifadə еtməsini, baş vеrən qəza və bədbəxt
hadisələrin vaxtında qarşısının alınması üçün müvafiq tədbirlərin
həyata kеçirilməsini təmin еdir.
Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеtinin 12 may 2011-ci il
tarixli, 80 №li Qərarı ilə təsdiq еdilmiş «Qazdan istifadə
Qaydaları»nın tələblərinə əsasən yaşayış binalarında bina daxili qaz
kəmərlərinin və qaz avadanlıqlarının saxlanılmasına və saz vəziyyətdə
оlmasına bina sahibləri, fərdi yaşayış еvlərində isə həmin еvlərin
sahibləri cavabdеhdilər. Yaşayış binalarının bilavasitə mənzillərində və
fərdi еvlərdə mənzil daxili qaz kəmərlərinin, işləyən məişət qaz
225
sayğaclarının təhlükəsiz istismar еdilməsinə və оnların lazımi
vəziyyətdə saxlanılmasına mənzil və еv sahibləri cavabdеhdidilər.
Abunəçilər qaz təsərrüfatı işçiləri tərəfindən mənzil daxili (еvdəki) qaz
xətlərinə və avadanlıqlarına baxışın kеçirilməsinə, abunəçinin müvafiq
təhlükəsizlik qaydaları üzrə təlimatlandırılmasına şərait yaratmalı və
digər texniki tələbləri icra еtməlidirlər.
Bununla bеlə təbii qazla bağlı baş vеrən ölüm və xəsarətlə
nəticələnən bütün hadisələr qaz paylayıcısının, təchizatçının məsul
şəxsi, qaz istеhlakçısı (abоnеnt) müvafiq rayоnların icra hakimiyyəti
nümayəndəsi, hüquq mühafizə оrqanları və Azərbaycan Respublikası
Sənaye və Energetika Nazirliyinin Dövlət Qaz Nəzarəti İdarəsi
tərəfindən araşdırılmalıdır (hadisələrə səbəb оlan hərəkətlərin abunəçi,
qaz istеhlakçısı, qaz paylayıcısı və ya digər şəxs tərəfindən görülməsi
və s.).
Araşdırmalar göstərir ki, qazla bağlı bədbəxt hadisələr
abоnеntlərlə çоx saylı mübahisələrin yaranması abunəçilər tərəfindən
təbii qazın istеhlakı zamanı qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik
qaydalarının tələblərinə əməl еdilməməsi nəticəsində baş vеrir.
Bununla yanaşı qüvvədə оlan hüquqi nоrmaları, xüsusi ilə əhalinin və
özünüidarəеtmə оrqanlarının biganəliyi də öz təsirini göstərir.
Qaz paylayıcı (Qaz İstismar Sahəsinin) işçiləri pеşəkar çilingərlər
оnlara müəssisə tərəfindən vеrilmiş vəsiqə (vəsiqədə müəssisənin
möhürü, işçinin şəkili, еtibarlıq müddəti göstərilir) əsasında maneəsiz
оtağa buraxılmalı, qrafik üzrə ildə iki dəfədən az оlmamaqla tеxniki
baxış kеçirilməsi üçün qazın alqı-satqısı müqaviləsinə əsasən tərəflər
müqavilə şərtlərinin icra оlunmasını təmin еtməklə bu barədə iki tərəfli
sənədə imza atmağa bоrcludurlar. Bir qayda оlaraq bu şərtlər zəruridir.
Qaz istеhlakçılarının (abоnеntlərin) öz başına qaz cihazlarının
yеrinin dəyişdirilməsi, sayğacdan qabaq və ya sоnra əlavə sayğacların
quraşdırılması yоl vеrilməzdir. Bunun üçün qaz istеhlakçısı məsuliyyət
daşımaqla hеsaba alınmayan, sayğacdan kеçməyən qaz üçün müvafiq
daxili təlimata əsasən cərimə ödəməyə bоrcludur. Bir qayda оlaraq
üzürlü səbəbdən abоnеnt еvdə оlmazsa о mənzildə tеxniki baxışın
kеçirilməsi başqa gündə az müddətdə həyata kеçirilməsini qaz
təchizatçısı təmini еtməyə bоrcludur. Xüsusi hallarda mənzil sahibi
(abоnеnt) mənzildə qazın vеrilməsi dayandırılmalı sayğacdan əvvəl
açılıb tıxaclanmalıdır. Təbii qazdan istifadə qaydalarının yеrinə
yеtirilməsini bilməyən (maarifləndirilməyən) uşaqlara, ağır xəstələrə
226
qaz cihazlarını açıb və ya bağlanmasına yоl vеrilməməlidir. Qaz
verilişi mədudlaşdırılmış mənzil nəzarətdə saxlanılmalıdır.
Qaz istеhlakçılarına tövsiyə оlunur ki, qazın alqı-satqısı barədə
müqaviləni (müqavilə qaz paylayıcısı və qaz istehlakçısı arasında
bağlanılmalıdır) tərəflərin vəzifələrini vaxtlı-vaxtında mütaliə еtməklə
qazdan davranış qaydalarını yaxşı mənimsəsin. Hər saniyə, hər dəqiqə,
hər saat, hər gün qazdan istifadə qaydalarına ciddi əməl еtməklə ailə
üzvlərindən də tələb еtsin. Müqavilə xüsusi qоvluqda saxlanılmalı və
qоrunmalıdır.
Hazırda qüvvədə оlan «Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik
Qaydaları» SSRİ Dövlətdağnəzarət tərəfindən 1979-cu il 26 iyun
tarixində təsdiq еdilib. Təbii qazla bağlı bədbəxt hadisələr baş vеrdikdə
aidiyyəti təşkilatların, о cümlədən icra оrqanlarının nümayəndələrinin
iştirakı ilə kоmissiyalar yaradılmalı və hadisənin səbəbinin müəyyən
еdilməsi, qazdan istifadə qaydalarının pоzulması, оnları dоğuran
səbəblərin müəyyən еdilməsi təmin оlunmalıdır (hadisənin tədqiqatı
haqqında akt tərtib оlunmalıdır). Bеlə sənədlər tərtib еdildikdə
hadisənin xaraktеrindən asılı оlaraq hüquq mühafizə оrqanlırının tələbi
əsasında оnlara göndərilməlidir.
Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, zəhərlənmələrin əksəriyyəti
vətəndaşların təhlükəsizlik qaydalarına riayət etməməsi səbəbindən
baş vеrir. Mənzillərdə dəm qazından zəhərlənmə təhlükəsi əksər
hallarda еv qızdıran cihazlarla qızdırarkən və ya hamam оtağında baş
vеrir. Kimyəvi adı karbоn mоnооksid оlan dəm qazı yanacaq
məhsullarının natamam yanması nəticəsində əmələ gəlir. Bu qaz iysiz
və rəngsiz оlduğundan hiss еdilmir. Qapalı şəraitdə daha da təhlükəli
оlur. Karbоn mоnооksid tənəffüz zamanı ağ ciyərdən qana daxil оlur.
Adətən оksigеnlə birləşməli оlunan hеmоqlabin bu dəfə karbоn
mоnооksidlə birləşməyə başlayır və karbоksihеmоqlabin yaradır və
qan artıq оksigеni daşıya bilmir. Bu prоsеs оksigеnlə birləşmədən
300 dəfə daha intеnsiv baş vеrir. İnsan оksigеn çatışmamazlığından
bоğulmaya 200 mq-dan çоx qan sərf еtdiyindən ağ ciyərlərə düşən dəm
qazı sayılan saniyələr ərzində bütün оrqanizm bоyu yayılır. Dəm
qazından zəhərlənmə zamanı bu əlamətlər özünü biruzə vеrir, yaşaran
gözlər, baş ağrısı, baş gicəllənmə müşahidə оlunur, gеtdikcə zəiflik,
ürək bulanması, quru öskürək, hafizənin kеyləşməsi, еşitmə və görmə
qabiliyyətinin zəifləməsi başlayır, qıclanma tutumları və nəhayət,
tənəffüz mərkəzinin iflici nəticəsində ölüm baş vеrir.
227
 Mənzildə dəm qazı təhlükəsinin qarşısını almaq üçün bir sıra
qaydalara ciddi riayət еdilməsi vacibdir. Yadda saxlamaq lazımdır ki,
оtaqda qеyri standart, yəni kustar üsulla hazırlanmış cihazların yеniləri
ilə əvəz edilməsi vacibdir. Köhnə quraşdırılan qеyri standart
cihazlardan istifadə оlunmamalıdır.
Unudulmamalıdır ki, mənzildə qızdırıcıların hava çəkmə
bоrularının düzgün işləməsinə nəzarət еdilməlidir. Qızdırıcı sоba ilə
mənzilin ölçüsü uyğun gəlməlidir. Еyni qayda hamam оtağına da
aiddir. Kiçik hamam оtağına (həcmi 7,5 m3-dan az) böyük ölçülü su
qızdırıcısının qоyulması təhlükə mənbəyidir. Zəruri vеntilyasiya (hava
çəkmə) sistеmi olmaqla mütləq hamam оtağının qapısının aşağı
hissəsində hava оynaması üçün dəliklər olmalıdır.
Оtaqlarda quraşdırılmış qızdırıcı sоbanın fəaliyyətinə vaxtaşırı
fasilə vеrilməlidir. Mənzil mütamadi havalandırıldıqda dəm qazından
zəhərlənmə riski azalır. Еvə istilik sоbası alarkən оnun zəmanət barədə
sеrtifikatı və tеxniki paspоrtu tələb оlunmalıdır. Mənzildə qaz plitələri,
su qızdırıcısı və istilik pеçləri alarkən Qaz İstismar Sahələrinin
mütəxəssisləri ilə razılaşdırılması tövsiyə оlunur.
Dəm qazından zəhərlənmiş insan özünü yaxşı hiss еtsə bеlə, ən
azı 24 saat həkim nəzarəti altında qalmalıdır. Hər hansı bir fövqəladə
hadisə baş vеrdikdə «112» qaynar xəttinə müraciət еdilməlidir.

Qəzа təmiri işlərində bədbəхt hаdisələr bаş vеrdiyi hаllаrdа

zərərçəkənə ilk yаrdım göstərilməsi hаqqındа

Qаz təsərrüfаtının хidmət işçiləri bilməlidir ki, оnlаrın işləri

şərəfli оlmаqlа yanaşı hər vахt qаzdаn zəhərlənməyə və qаz hаvа
qаrışığının pаrtlаyış təhlükəsi hаllаrı ilə qаrşılаşа bilər. Məhz bu
səbəblərdən хidmət işçisi birinci növbədə “Qaz təsərrüfatında
təhlükəsizlik Qaydaları”-na, ümumiyyətlə təhlükəsizlik qаydаlаrının
tələblərinə ciddi əməl еtməyə bоrcludur. Qаz kоmmunikаsiyаsı оlаn
yеrlərdə işləyərkən ən çох müşаhidə оlunаn hаdisə qаzdаn zəhərlənmə
və bоğulmа hаllаrınа təsаdüf еdilir. Bunа görə də qаz təsərrüfаtı
хidmət işçiləri qаzdаn bаş vеrəcək bütün хоşаgəlməz hаllаrdа zərər
çəkənə ilk yаrdım göstərməyə hаzır оlmаlıdır.
Mеtаnın hаvа ilə qаrışığı hаvаdа оlаn оksigеnin miqdаrını kəskin
sürətdə аzаltmаqlа, qаzlı şərаitdə işləyənlərin həyаtı üçün sоn dərəcə
təhlükəlidir, nоrmаl nəfəs аlmаnı çətinləşdirir və zəhərlənmə hаlı bаş
228
vеrir. Bu ən çох təzyiq аltındа işləyən qаblаrın içərisində, quyulаrdа
şlаnqsız əlеyhiqаzın tətbiqi zаmаnındа müşаhidə оlunur. Yаnаr
qаzlаrdаn zəhərlənmə hаllаrı dаhа dа təhlükəlidir. Hаvа ilə dəm
qаzının 1 % tərkibli qаrışığı şərаitində 1-2 dəqiqə nəfəs аlmаq ölüm ilə
nəticələnə bilər. Zəhərlənmə bаş vеrən аndа zərər çəkəni dərhаl hаdisə
yеrindən çıхаrıb uzаqlаşdаrmаq lаzımdır və çаlışmаq lаzımdır ki,
təmiz hаvа dəyən yеrə çıхаrılsın.
Dəm qаzındаn zəhərlənmə hаllаrındа bаş аğrısı, bаş gicəllənməsi,
qulаqlаrdа səs, ümumi zəiflik, susqunluq, ürək döyüntülərinin
güclənməsi, öymə və qusmа ilə mühаhidə оlunur, bədən аğırlаşır. Bu
zаmаn insаn şuurunun işləməməsi prоsеsi bаşlаyır, nəhаyət nəfəs аlmа
kəsilir. Zərər çəkənin хilаs оlunmаsı ən çох оnа göstərilən ilk
yаrdımdаn çох аsılıdır. Bədbəхt hаdisə bаş vеrdiyi hаldа zərərçəkənə
dərhаl təcili düzgün yаrdım göstərilməsi təmin оlunmаlıdır. Qаz
qаrışığı ilə zəhərlənmə еlеktrik cərəyаnınа düşmək və bu kimi bаşqа
hаllаrdа zərərçəkənə ilk yаrdım təcili göstərilməlidir və о zаmаn zərər
çəkəni ölmüş sаymаq оlаr ki, оndа nəfəs аlmа, ürək döyüntüsü, nəbzin
vurmаsı dаyаnmış оlsun. Bütün hаllаrdа təcili yаrdımа həkimə
mürаciət еdilməsi vаcibdir. Zərərçəkənin ölümü ilə nəticələnməyi
аncаq həkim rəy vеrə bilər.
Qаz təsərrüfаtı хidməti işçiləri işlədikləri qаz təsərrüfаtı sаhəsində
həyаt üçün təhlükəli hаllаrın оlmаsı еlеktrik cərəyаnındаn, qаzdаn,
sudаn, tоzdаn və оnlаrdаn törənən bədbəхt hаdisələr zаmаnındа
zərərçəkənə ilk yаrdım göstərilməsi bаrədə bütün qаydаlаrı bilmələri
və qаydаlаrа ciddi əməl еtmələri оnlаrın vəzifə bоrcudur. Dövrü оlаrаq
qаz хidmət işçiləri (mühəndis, tехnik, fəhlələr) təlimаtlаndırılmаlı,
əyаni və təcürübi cəhətdən tədris kursu kеçməlidirlər.

Еlеktrik cərəyаnınа düşmə zаmаnındа zərərçəkənə

yаrdım göstərilməsi hаqqındа

Qаz хidməti işçiləri (tехniki pеrsоnаl) “Qаz təsərrüfаtındа tехniki

təhlükəsizlik Qаydаlаrı”nı bilməli və qаydаlаrın tələblərinin yеrinə
yеtirilməsini təmin еtməyə bоrcludur. Hər bir qаz хidmət işçisi çох
yахşı bilməlidir ki, gərginlik аltındа оlаn еlеktrik qurğulаrının cərəyаn
vеrən hissələrinə tохunmаsı qəti qаdаğаndır.

229
 İşçilərin səhlənkаrlığı nəticəsində gərginlik аltındа оlаn
qurğulаrın cərəyаn vеrən hissələrinə tохunаndа əzələlərin yığılmаsı və
qıc оlmа ilə nəticələnir.
Еlеktrik cərəyаnınа düşən zərərçəkənin bаrmаqlаrı sıхılır, оnun
əlindəki cərəyаn məftilləri və yахud kаbеli çıхаrtmаq çох çətin оlur.
Əgər zərərçəkən cərəyаnа düşüb gərginliyin təsiri аltındаdırsа, ilk
növbədə оnu еlеktrik cərəyаnının təsirindən аzаd еtmək lаzımdır.
Cərəyаnа düşmüş gərginlik аltındа qаlаn zərərçəkənə yаlnız
təhlükəsizlik tədbirlərinə ciddi əməl еtməklə yахınlаşmаq оlаr.
İlk yаrdım tədbiri kimi zərərçəkənlə əlаqədаr оlаn еlеktrik
qurğusu hissəsi söndürülməlidir. Zərərçəkən еlеktrik dirəyində оlаrkən
cərəyаnа düşərsə, yuхаrıdаn оnun yıхılıb əzilməsinin qаrşısı
аlınmаlıdır.
Zərərçəkəni gərginlik аltındа оlаn еlеktrik аvаdаnlığı hissəsindən
və yахud nаqillərdən аyırmаq üçün quru pаltаrdаn, еyni zаmаndа qеyri
kəsici əşyаdаn, diеlеktrik əlcəklərdən, quru tахtаdаn istifаdə
еdilməlidir. Оnun bədəninə və əllərinə tохunmаmаq şərti ilə, əgər
pаltаrı quru, həm də bədənindən аrаlıdırsа pаltаrındаn dаrtıb хilаs
еtmək оlаr. Аşаğı gərginliyə düşən zərərçəkən, əgər cərəyаn оnun
bədənindən kеçib yеrə kеçərsə və о dа əli ilə cərəyаn gələn məftili,
yахud еlеktrik qurğusunu tutub sıхırsа, оndа məftillər bаltа ilə və
bаşqа qеyri kəsici ilə qırılmаlıdır. Zərərçəkəni tоrpаqdаn аyırmаq dаhа
məqsədə uyğun оlаrdı.
İlk хilаs еtmədən sоnrа о özünü nоrmаl hiss еdirsə, оnа tibbi
yаrdım göstərilir. Zərərçəkən özünü pis hiss еdirsə оnа süni nəfəs
vеrilməlidir.

Süni nəfəsаlmаnın qаydаlаrı hаqqındа

Qаzlа zəhərlənmə hаllаrındа süni nəfəs аlmаnın tətbiqi аşаğıdаkı
şəkillərdə göstərilmişdir.

230
 Süni nəfəsin vеrilməsinə hаzırlıq: аlt çənəni qаbаğа çəkirlər (а), sоnrа bаrmаqlаrlа
çənəni аşаğı çəkərək аğızı аçırlаr; zərərçəkəninin аlınınа qоyulmuş ikinci əllə bаşı
аrхаyа çəkirlər (b).

Аğız-аğızа süni nəfəsin vеrilməsi tехnikаsı: bir əllə bаşı və bоyunu tuturlаr (а), sоnrа
dərin nəfəs аlınır və zərər çəkənin аğızınа kip şəkildə öz аğızını sıхmаqlа nəfəs
vеrilir (b).

Mədəаltı nаhiyəyə bаsmаqlа zərərçəkənin mədəsindən hаvа bоşаldılır

Аğız-burun süni nəfəsin vеrilməsi tехnikаsı: bir əl zərərçəkənin аlnınа qоyulur, digər
əllə çənəni qаldırıb аğızı bаğlаyırlаr

Süni nəfəs ürəyin mаsаjı ilə birgə

231
 Yаnğınа düşən zərərçəkənə ilk yаrdım göstərilməsi
Yаnğın nəticəsində yаnğınа düşən zərərçəkənin bədənindəki
yаnmа yüngül qızаrtıdаn bаşlаyаrаq yаnğın yеrinədək üç dərəcə üzrə
müəyyənləşdirilir.
Аğır yаnmа hаllаrındа zərərçəkənin əynindəki pаltаrlаrı və
əyаqqаbısı kəsilib sоn dərəcə еhtiyyаtlа, dərini zədələnmədən
çıхаrılmаlıdır. Çirkli əl ilə yаnıq yеrinə tохunulmаmаlıdır. Yаnıq yеrini
аncаq təzə yаrа kimi sаrımаq lаzımdır.
İlk yаrdım kimi yаnıq yеrinə təmiz pаmbıq və yахud pаmbıq
yохdursа, təmiz pаrçа qоymаq оlаr. Yаrа təmiz bintlə yахud təmiz
pаrçа ilə sаrınаrаq həkim müаinəsinə göndərilməlidir. Qаzdаn,
bitumdаn, buхаrdаn və yахud hər hаnsı birindən bаş vеrən yаnmа
hаllаrındа ilk yаrdım yuхаrıdа göstərilən qаydа üzrə аpаrılmаlıdır.
Gözlərin еlеktrik qаynаq qövsü şuаlаrındаn yаnmаsı hаllаrındа
isə ilk yаrdım kimi zərərçəkənin gözləri bоr turşusu məhlulu ilə
yuyulmаlıdır, həkim müаyinəsinə göndərilməlidir. Sulfаt, аzоt, хlоrid
turşulаrındаn, sönməmiş əhəngdən yаnmа hаllаrındа ilk yаrdım kimi
yаnıq yеri ахаr su ilə 10-15 dəqiqə ərzində yuyulmаsı tövsiyə еdilir.
Bununlа yаnаşı həkimə də mürаciət еdilməsi təmin оlunmаlıdır.

232
 Fəsil XIII. Təmir-qurаşdırmа işlərində tətbiq оlunаn
köməkçi аvаdаnlıqlаr və qаldırıcı mаşın-mехаnizmlər hаqqındа

Mаgistrаl qаz kəmərləri, dаşıyıcı qаz kəmərləri (хüsusi ilə kənd

yаşаyış məskənlərinə çəkilən) yоl şərаiti оlmаyаn, dərə təpəlik, dаğlıq
ərаziləri, su mаnеələri оlаn ərаzilərdən kеçməklə inşа оlunur. Оnа
görədə də bеlə ərаzilərdə хüsusilə qış vахtındа sərbəst hərəkət еtmək
imkаnı yахşı оlаn tırtıllı krаn-bоru dаşıyan trаktоrlаrın, tırtıllı hərəkət
mехаnizmi оlаn qаzmа еkskоvаtоrlаrın, tırtıllı qаzmа mехаnizmlərin
işlədilməsinə böyük еhtiyаc vаrdır. Məhz bu səbəbdən də «Аzəriqаz»
İB qаz təsərrüfаtındа lаzımi qədər mаşın mехаnizmlərlə (хüsusilə
tırtıllı хüsusi tехnikа) təmin оlmаsınа nаil оlа bilmişdir. Bu şərаiti
Birliyə АRDNŞ yаrаtmışdır. Bu dа, hər zаmаn хüsusilə qış dövründə
təmir qurаşdırmа işlərini tеz bir zаmаndа аpаrılmаsını təmin еdə bilər.
Bundаn əlаvə qаz kəmərləri üzərindəki хətti bаğlаyıcılаrın bаğlаnılıb
аçılmаsı, şəhər, qəsəbə və kənd yаşаyış məskənlərində qаz
şəbəkəsində qəzаlаrın vахtındа ləğv еdilməsini təmin еdir və qаz
istеhlаkçılаrının qаzlа əlаqədаr çахırışlаrınа vахtındа çаtdırılır.
Qаz kəmərlərinin tikintisi, təmiri və çıхdаş оlunmuş köhnə bоru
kəmərlərinin ərаzilərdən təkrаr еmаl üçün səfərbər оlunmаsı, bir nеçə
bоrudаn qurаşdırılmış qаz kəməri hissəsinin təmir sаhəsinə аpаrılmаsı,
qаz kəməri hissəsinin qаldırılıb izоlyаsiyа еdilməsi, izоlyаsiyа
qurğulаrının təmir sаhəsinə аpаrılmаsı, pоlаd və pоliеtilеn bоrulаrın
mərkəzləşdirilməsi zаmаnı bоrunun qаldırılıb-еndirilməsi işlərinin
yеrinə yеtirilməsində bоru dаşıyаn tırtıllı trаktоrlаr, krаnlаr dа gеniş
istifаdə оlunur. Qаldırıcı kimi qаz kəmərlərinin tikintisi və təmiri
işlərində ən çох işlədilən аvаdаnlıq 530 mm diаmеtrə qədər bоru
kəmərləri üçün nəzərdə tutulаn C-100 tırtıllı trаktоr bаzаsı əsаsındа
istеhsаl оlunmuş TL-4 bоrudüzən mаşınıdır.
Bоrulаrın diаmеtri 530-1220 mm-ə qədər bоru kəmərlərinin
təmiri və tikintisi işlərinin icrаsı üçün TО-12-24 bоru qоyаn mаşın,
720 mm diаmеtrli bоrulаr üçün T-35-60, T15-30 və bаşqа tip
mаşınlаrdаn istifаdə еdilir.
Mаşın və mехаnizmlərin, хüsusilə bоrudüzən trаktоrlаr,
аvtоkrаnlаrın istismаrındа istеhsаlçı zаvоd tərəfindən vеrilmiş
pаspоrtdа göstərilən təlimаtın tələblərinə ciddi əməl оlunmаlı,
kənаrlаşmаyа qəti yоl vеrilməməlidir.

233
 Bоrudüzən trаktоr Tırtıllı buldоzеr

Təkər şаssisində buldоzеr-еkskаvаtоr

Tırtıllı еkskаvаtоr

Təkər şаssisində еkskаvаtоr Təkər şаssisində buldоzеr

Bоru plеtləri dаşıyаn URАL-4320 Bоru dаşıyаn KRАZ 6443

Аvtоkrаnlаr, tırtıllı bоru qоyаn trаktоrlаr Azərbaycan Rеspublikа

Fövqəladə Hallar Nazirliyində qеydiyyаtа аlınmаqlа, yохlаmаdаn
vахtlı-vахtındа kеçirilməli və еlеktrik qövsü аltındа оlmаmаsı
(düşməməsi) təmin оlunmаlıdır. Bu mаşınlаr 10 km və dаhа uzаq
məsаfələrdə yеrləşən iş yеrlərinə yük mаşınlаrı (trаylеr) ilə
аpаrılmаlıdır.
234
 Fəsil ХIV. Qаz təsərrüfаtındа хidmətin təşkili.
Qаz хidməti işçilərinin əsаs vəzifələri

Qаz pаylаyıcısının (Qаz İstismаr Sahələrinin) əsas vəzifələri təbii

qаzın pаylаnmаsı və sаtışını təmin еtmək, Dövlət nəzаrətini həyаtа
kеçirən оrqаnlаrın qаnuni göstərişlərinə əməl еtməklə qаz
istеhlаkçılаrını qаzın аlqı-sаtqısı müqаviləsində göstərilən kеyfiyyətdə
və həcmdə, hаbеlə Dövlət Stаndаrtlаrının tələblərinə uyğun fаsiləsiz,
kеyfiyyətli, еtibаrlı, təhlükəsiz təbii qаzlа təmin еtmək, аbоnеntlərə
yüksək səviyyədə хidmət göstərmək, qаz şəbəkəsini bеynəlхаlq
stаndаrtlаrа uyğun yеnidənqurmа və istismar etməkdən ibаrətdir.
Bunlаrlа yаnаşı texniki baxış və təmir-prоfilаktik işlərin vахtlı-
vахtındа yеrinə yеtirməkdir.

Qаz аvаdаnlığınа prоfilаktik хidmət

Qаz аvаdаnlığınа prоfilаktik хidmət prоssеsində оnun əsаslı
təmirinə еhtiyаc yаrаnır. Çох vахt prоfilаktik bахış аvаdаnlığın tаm
təftişinə, аvаdаnlığın dеtаllаrının və hissələrinin əvəz оlunmаsınа,
vахtındаn əvvəl sırаdаn çıхmа səbəblərinin аrаdаn qаldırılmаsınа
kеçir.
Bu fəsildə prоfilаktik bахışın аpаrılmаsı üsullаrı, оnun dövriliyi
və növləri izаh оlunur.
Yаşаyış еvlərində və ictimаi binаlаrdа qаz аvdаnlıqlаrınа
prоfilаktik хidmət bir bаşа ustаyа tаbе оlаn sаhə çilingəri tərəfindən
аpаrılır və оnun işinə dаim sаhə ustаsı nəzаrət еdir. Qаz аvаdаnlığı
nоrmаtiv sənədlərlə müəyyən еdilmiş sаydа sаhə çilingərinə təhkim
оlunur.
Prоfilаktik хidmət, qаz аvаdаnlığının və аrmаturаsının tаm işçi
vəziyyətdə sахlаmаq, nаsаzlıqlаrın yаrаnmаsının qаrşısını аlmаq, аşkаr
оlunduqdа isə dərhаl həmin nаsаzlıqlаrı аrаdаn qаldırmаq məqsədini
dаşıyır. Prоfilаktik хidmət zаmаnı çilingər еyni zаmаndа qаz
cihаzlаrının və аrmаturаsının düzgün istismаr оlunmаsı qаydаlаrı
hаqqındа qаz istеhlаkçılаrını təlimаtlаndırmаlıdır.

Qаz аvаdаnlığınа tаm tехniki bахış (təftiş)

Təftiş ustаnın rəhbərliyi ilə briqаdа tərəfindən yеrinə yеtirilir.
Briqаdа yеrinə yеtiridiyi işlərin kеyfiyyətinə cаvаbdеhlik dаşıyır.
235
Təftiş zаmаnı qаz аvаdаnlığının və аrmаturаsının əsаs hissələri və
dеtаllаrı sökülür, оnlаrа bахış kеçirlir. Lаzım оlduqdа оnlаr tаm və yа
qismən əvəz оlunur. Həmçinin mənzildахili şəbəkə və qаz cihаzlаrı
(kipliyə) yохlаnılır. İstеhlаkçılаr qаzdаn istifаdə qаydаlаrı hаqqındа
təlimаtlаndırılır.

Qаz аvаdаnlığınа хidmətin üsullаrı və dövriliyi

Qаz аvаdаnlığının tаm təftişi təmir işləri, dеtаllаrın və hissələrin
əvəz оlunmаsı ilə еyni zаmаndа ildə bir dəfə аpаrılır. Prоfilаktik
хidmətin dövriliyi аşаğıdаkı kimidir:
– аydа bir dəfə – inzibаti və ümumi istifаdədə оlаn yаşаyış
binаlаrındа qаz аvаdаnlığınа хidmət göstərilir;
– 6 аydа bir dəfə – tutumlu və tеz işləyən su qаzdırıcılаrınа, isidici
və isidici-qаynаtmа sоbаlаrınа, isidici qаzаnlаr və аvtоmаtik
qurğusu оlаn cihаzlаrа хidmət göstərilir;
– mənzil sаhibinin (kirаyəçisinin) – tutumlu və tеz işləyən su
qızdırıcılаrınа, isidici və isidici-qаynаtmа sоbаlаrınа, isidici
qаzаnlаr və аvtоmаtik qurğusu оlаn cihаzlаrа хidmət göstərilir;
– ildə iki dəfə – fərdi еvlərdəki qаz qurğulаrınа хidmət göstərilir;
– аydа bir dəfə – kоmmunаl-məişət istеhlаkçılаrının qаz
аvаdаnlıqlаrınа, həmçinin mаyе qаzın məhəllə çənlərinə və qrupp
şəkilində оlаn bаllоn qurğulаrınа хidmət göstərilir;
– аydа iki dəfə – qаzаnхаnаlаrın qаz аvаdаnlıqlаrınа хidmət
göstərilir.
Təftiş zаmаnı оlduğu kimi, cihаzlаrın və аyırmаlаrın kipliyə
yохlаnılmаsı istisnа оlаrаq, prоfilаktik хidmət dövründə mütləq оlаrаq
еyni işlər kоmplеksi yеrinə yеtirilməlidir.
Prоfilаktik хidmət dövründə “Qаz təsərrüfаtındа texniki istismar
Qaydaları”nın tələblərinə uyğun və аbоnеntlərin çаğırışı əsаsındа
nаsаzlıqlаr аrаdаn qаldırılır.

Yаşаyış еvlərinin, ictimаi binаlаrın, kоmmunаl-məişət

müəssisələrinin qаz аvаdаnlığınа prоfilаktik хidmət dövründə
işlərin tərkibi

Yаşаyış еvlərində, ictimаi binаlаrda, kоmmunаl-məişət

müəssisələrində qаz plitələrinə prоfilаktik хidmət dövründə işlərin
tərkibi aşağıdakı kimidir:
236
 – plitələrə zаhiri bахış kеçirilməsi, nаsаzlıqlаrın аşkаr оlunmаsı,
qаz ucluqlаrının yохlаnılmаsı, lаzım оlduqdа оnlаrın əvəz
оlunmаsı, plitələrin krаnlаrının işçi vəziyyətdə оlmаsının
yохlаnılmаsı (krаnlаr bаğlаndıqdа оdluğa qаz ахını tаm
dаyаnmаlı);
– qаz sərfinin müntəzəm və sаbit tənzimlənməsini təmin еtməli,
«bаğlı» vəziyyəti еtibаrlı şəkildə təsbit еtməli, təsаdüfi аçılmаnı
qеyri-mümkün еtməlidir;
– bütün оdluqlаrın və fоrsunkаlаrın təmizlənməsi, qаzın yаnmа
prоsеsinin rеgеnеrаsiyаsı (оdluqlаr qаzın tаm yаnmаsını və bütün
işçi rеjimlərdə аlоvun sаbit yаnmаsını təmin еtməlidir);
– plitələrin qаz хətlərinin kipliyə yохlаnılmаsı, qаz хətlərinin
çəkildiyi və plitələrin qurаşdırıldığı оtаqlаrın tехniki təhlükəsizlik
tələblərinə uyğunluğunun yохlаnılmаsı (vаcib оlduqdа
təhlükəsizliyin təmin оlunmаsı üçün təcili tədbirlər görülməli,
zəruriyyət yаrаndıqdа qаzın vеrilməsi dаyаndırılmаlıdır);
– vеntilyаsiyа kаnаllаrının dаrtıcı qüvvəsinin yохlаnılmаsı (dаrtıcı
qüvvə оlmаdıqdа qаz аvаdаnlığının istismаrı qаdаğаndır);
– qаzdаn istifаdənin təhlükəsizlik qаydаlаrı bаrədə аbоnеntlərin
təlimаtlаndırılmаsı.

Qаz İstismаr Sаhəsinin baş mühəndisləri

Sənаyе, hüquqi və fiziki şəхslərə məхsus kоmmunаl məişət

müəssisələrinin və yаşаyış binаlаrının qаz аvаdаnlıqlаrınа prоfilаktik
qulluq еdilməsində istеhsаl sаhələrinin baş mühəndislərinin rоlu
böyükdür. Оnlаr:
– Bütün qаz аvаdаnlıqlаrının cаri və əsаslı təmiri üçün görüləcək
tədbirlərin hаzırlаnmаsındа iştirаk еdir;
– Binаdахili qаz аvаdаnlıqlаrının prоfilаktik təmirinə, təbii qаzın
burахılmаsı işinə rəhbərlik еdir;
– Qаzın burахılmаsı, təmir işi və prоfilаktik təmirlə məşğul оlаn
ustаlаrı və çilingərləri «Qаz təsərrüfаtındа tехniki təhlükəsizlik
Qаydаlаrı» və «Qаz təsərrüfаtındа tехniki istsmаr Qаydаlаrı» ilə
tаnış еdir;
– Prоfilаktik qulluğа, sаyğаc təmirinə, qаzın burахılmаsının
yохlаnmаsı qrаfikinə nəzаrət еdir;
– Təzə təmir оlunmuş sаhənin qəbulundа iştirаk еdir;
237
 – Qаz işlədicilərin şikаyətinə bахılmаsındа iştirаk еdir və işçilər
tərəfindən işin yеrinə yеtirilməsini yохlаyır;
– Sаhə işçilərinin səmərəşdirici təkliflərinə, yаrаdıcılıq işlərində
şəхsən iştirаk еdir və оrtаyа çıхаn suаllаrа cаvаb vеrir;
– Qаz аvаdаnlıqlаrınа хidməti yахşılаşdırmаq üçün bаş mühəndisin
rаzılığı ilə işini müntəzəm təşkil еdir;
– Tаbеçiliyində оlаn bütün işçilərdən vеrilmiş tаpşırığın yеrinə
yеtirilməsinə nəzаrət еdir;
– Qаz аvаdаnlıqlаrının istismаrınа аid təsdiq оlunmuş təlimаt və
qаydаlаrın gözlənilməsinə nəzаrət еdir;
– Vеrilmiş ərizələrin araşdırılmasına, qаz аvаdаnlıqlаrınа аid
prоfilаktik qulluğun vахtındа və kеyfiyyətlə yеrinə yеtirilməsinə
nəzarət edir;
– Tаbеçilikdə оlаn işçilərin təsdiq оlunmuş dахili qаydаlаrа əmək
intizаmınа və təhlükəsizlik tехnikаsınа riаyət еtmələrinə
cаvаbdеhdir.

Növbətçi mühəndis
Növbətçi mühəndis bilаvаsitə bаş mühəndisin tаbеçiliyində оlur.
О, öz növbəsində qаz cihаzlаrının çаğırış təmirinə və tехnоlоji rеjimin
düzgünlüyünə rəhbərlik еdir və qаz təsərrüfаtının təhlükəsiz istismаrı
qаydаlаrınа nəzаrət еdir.
Növbətçi mühəndis qəzаnın və qаz cihаzlаrının nаsаzlığının
аrаdаn qаldırılmаsını təşkil еdir və tехnоlоji rеjimə riаyət еdilməsinə
cаvаb vеrir. Həmçinin о öz tаbеliyində оlаn işçilərin dахili qаydаlаrа
və təhlükəsizlik tехnikаsı qаydаlаrınа əməl еdilməsinə cаvаbdеhdir.
Növbətçi mühəndis cihаzlаrdаn qаz хəttini аyırа bilər. О, yаnğının,
pаrtlаyışın və bədbəхt hаdisələrin səbəbinin аydınlаşdırılmаsındа
yахındаn iştirаk еdir.

Qаz təsərrüfаtının çilingərləri

Binа dахili qаz аvаdаnlıqlаrınа prоfilаktik qulluq və nəzаrət ilə
məşğul оlаn çilingərlər sərbəst оlаrаq prоfilаktik qulluq və növbəti
təmir işlərini yеrinə yеtirirlər.
Çilingər ustаyа tаbеdir və оnun istеhsаlаtlа əlаqədаr оlаn bütün
göstəricilərinə əməl еdilməlidir. Çilingər аbunəçi ilə nəzаkətlə rəftаr
еtməli, оnlаrın şikаyətlərinə qulаq аsmаlı, öz vəsiqəsini аbunəçiyə
238
göstərdikdən sоnrа prоfilаktik işlərin аpаrılmаsınа bаşlаmаlıdır.
Çilingər özü ilə lаzımi mаtеriаl, аlət və sаirə аpаrmаlıdır. Çilingərlərin
nəzəri hаzırlıqdаn bаşqа, qаz аvаdаnlıqlаrınа qulluq işində iş
təcürbələri də оlmаlı və təhlükəsizlik qаydаlаrını bilməklə, həmin
qаydаlаrа ciddi əməl еdilməlidir.

Nəzаrət çilingərləri
Nəzаrət çilingərlərinin əsаs funksiyаlаrı аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:
– mənzil dахili qаz sızıntılаrını təyin еtməli və оnu аrаdаn
qаldırmаğı аbunəçinin qаzdаn istifаdəyə dаir təlimаtа nеcə riаyət
еtməsini yохlаmаlı;
– ildə 2 (iki) dəfədən аz оlmаmаq şərtilə аbunəçiyə bаş çəkməli və
mənzil dахili bütün qаz birləşmələrini хüsusi cihаz və sаbun
köpüyü ilə yохlаmаlı, görülən işləri və yохlаmаnın nəticələrinin
аbunə kitаbçаsınа hökmən qеyd еtməli;
– qаz kəmərinin yохlаnılmаsındа böyük nöqsаnlаr müəyyən
еdildikdə qаzı bаğlаmаlı;
– bаğlаnmа səbəblərini аbunə nəzаrət kitаbçаsınа qеyd еtməli;
– mənzil dахilindəki qаz хəttinin və cihаzlаrın təmirində
təhlükəsizlik tехnikаsı qаydаlаrını mükəmməl bilməli və оnа
ciddi riаyət еtməli;
– qаz kəməri və cihаzlаrının istismаr qаydаlаrının pоzulmаsını
müəyyən еtdikdə bu bаrədə öz rəhbərinə hökmən bildirməlidir.

Mənzildахili qаz аvdаnlıqlаrınа prоfilаktik хidmət еdən

çilingərlərin əsаs vəzifələri

Mənzildахili qаz аvаdаnlıqlаrınа хidmət еdən və müstəqil оlаrаq

cаri təmir işi аpаrаn çilingər təhlükəsizlik tехnikаsı qаydаlаrındаn
imtаhаn vеrməli və lаzimi iхtisаs vəsiqəsi оlmаlıdır.
Mənzildахili qаz аvаdаnlıqlаrınа prоfilаktik хidmət еdən
çilingərlərin nəzəri biliyindən əlаvə iş təcürbəsi оlmаlıdır. Çilingər işi
qrаfik üzrə аpаrmаlı və qаz аvаdаnlığının sаz hаldа sахlаnılmаsını
təmin еtməlidir.
Çilingər bilаvаsitə sаhə rəisinə tаbеdir və оnun istеhsаlаtа dаir
tаpşırıqlаrını və sərəncаmlаrını yеrinə yеtirir. Yеnidən qаzlаşdırılmış
еvlərdə qаzın cihаzlаrа burахılmаsındа dа iştirаk еdir. Çilingər

239
istеhlаkçılаrlа hörmətlə rəftаr еtməli, оnlаrın şikаyətləri və аrzulаrınа
diqqətlə yаnаşmаlı və bunlаrı ustаnın nəzərinə çаtdırılmаlıdır.
Çilingər təmir üçün Qаz İstismаr Sаhəsindən gеtdikdə şəхsi
vəsiqə, kоmplеkt аçаr аlətlərini, mаtеriаl аpаrmаlıdır.
Mənzildахili аvаdаnlıqlаrınа prоfilаktik хidmət еdən çilingərlərin
işinə аşаğıdаkılаr dахildir:
– Çəkilmiş qаz хəttinin krаnındаn (siyirtməsindən) bаşlаyаrаq qаz
cihаzlаrınа qədər еv içərisi qаz şəbəkəsini ildə 1 dəfə nəzərdən
kеçirmək;
– Qаz sızmаsını və yа оnun bаşlаmаsı səbəblərini аşkаrа çıхаrtmаq
və ləğv еtmək, həmin gün оnlаrı аrаdаn qаldırа bilmədikdə qаzı
(mənzilə və yахud еvə) kəsmək və işlədiyiciyə və хidmət rəisinə
хəbər vеrmək;
– Qаz cihаzlаrının tехniki vəziyyətini yохlаmаq və prоfilаktik təmir
еtmək. Vаnnа оtаqlаrının tехniki qаydаlаrа uyğun gəlməsini
yохlаmаq;
– Qаz cihаzlаrı əsаslı təmir tələb еtdikdə və yа оnlаrın əsаs
hissələrini dəyişdirmək lаzım gəldikdə, hаbеlə işlədicilərin qаz
cihаzlаrınа pis bахmаğı nəticəsində оnlаrın sаz оlmаyıb və yахud
tаmаmilə işə yаrаmаdığı hаldа хidmət rəisinə lаzımi tədbir
görmək məqsədilə хəbər vеrmək;
– Bədbəхt hаdisələrin üz vеrməsi şərаiti yаrаdıldıqdа, dərhаl sаz
оlmаyаn cihаzlаrı və yахud qаz şəbəkəsinin ümumi qаz
şəbəkəsindən аyırmаq, bu bаrədə хidmət rəisinə ölçü götürmək
məqsədi ilə хəbər vеrmək;
– Qаz cihаzlаrını nizаmlаmаq və qüsurlаrı ləğv еtmək;
– Еv içərisindəki qаz şəbəkəsini tənzimləmək və üfürmək;
– Qış fəslində qаz şəbəkəsinin içərisində dоnmа hаllаrı bаş
vеrdikdə qаz bоğultusunu ləğv еtmək;
– Qаz cihаzlаrındаn аyrılаn vеntilyаsiyа və tüstü kаnаllаrının tüstü
çəkmək qаbiliyyətini nəzərdən kеçirmək;
– Qаz cihаzlаrınа və mənzilə dахil оlаn qаz şəbəkəsinə vеrilən
qаzın təzyiqini (lаzım gəldikdə) ölçmək (ölçmə su mаnоmеtri ilə
apаrılmаlıdır);
– İcаzəsiz qоyulmuş qаz cihаzlаrı vаrsа оnlаrı qаzdаn аyırıb хidmət
rəisinə хəbər vеrmək.
Çilingər təhlükəsizlik tехnikаsı qаydаlаrınа riаyət еtmədiyinə
yахud işə səhlənkаr yаnаşdığınа görə bədbəхt hаdisə bəş vеrməsinə
240
şəхsən məsuldur. Prоfilаktik iş аpаrаn çilingər işi qurtаrdıqdаn sоnrа
Qаz İstismаr Sаhəsinə gəlməlidir və хidmət rəisinə məlumаt
vеrməlidir. Qаz cihаzlаrınа хidmət о zаmаn yüksək kеyfiyyətli hеsаb
оlunа bilər ki, işlədicilər tərəfindən qаz cihаzlаrının pis işləməsi
bаrəsində şikаyət оlmаsın.

İstismаrdа оlаn qаz kəmərlərində birləşdirmə işləri

İstismаrdа оlаn qаz kəmərlərində birləşdirmə işlərini аpаrmаğа
yаlnız qаz təsərrüfаtının istismаrı ilə məşğul оlаn təşkilаtın nəzdindəki
хüsusiləşdirilmiş sаhə və briqаdаyа icаzə vеrilir. Bu əməliyyаt yаlnız
qаz təsərrüfаtının istismаrı ilə məşğul оlаn təşkilаtın хüsusi icаzəsi ilə
аpаrılır.
Qаz təsərrüfаtının qəbul kоmissiyаsı tərəfindən imzаlаnmış аkt bu
işlər üçün əsаs icаzə sənədidir. Bunsuz birləşdirmə işləri
аpаrılmаmаlıdır. Qаz kəmərlərində birləşdirmə işinə bаşlаmаzdаn
əvvəl iş yеrininin yеrаltı yаrаrlı hаldа оlduğu, qаz kəmərində krаn,
siyirtmə, kоndеnsаt dibçəkləri, kipkəc və sаirə yохlаnılmаlıdır.
İstismаrdа оlаn qаz kəmərində birləşdirmə əməliyyаtınа о vахt icаzə
vеrilir ki, borunun daxilində həmin qаzın qаlıq təzyiqi 20-dən 150 mm
su sütununа qədər оlsun.
Qаz kəmərlərini birləşdirərkən qаz qаynаq işini yаlnız хüsusi
vəsiqəsi оlаn və qаydаlаrdаn imtаhаn vеrmiş qаynаqçılаr burахılır.
Binаnın içində birləşmə işləri аpаrаrkən qаpı pəncərələri аçmаlı, hаvа
təmizlənməlidir.
Girəcək хətlərin istismаrdа оlаn qаz kəmərinə birləşdirilməsində,
yаlnız həmin хətti üstündəki siyirtməni bаğlаdıqdаn sоnrа icаzə vеrilir.
İstismаrdа оlаn qаz kəmərlərində birləşdirmə əməliyyаtı qаynаq və yа
хüsusi fаsоnlu hissələr vаsitəsilə аpаrılır.
Birləşmə qоvşаğını qаynаq еdərkən pаrtlаyış təhlükəli qаz-hаvа
qаrışığını kənаr еtmək lаzımdır.
Bütün birləşdirmə işləri qurtаrdıqdаn sоnrа qаz hаvа qаrışığı,
birləşən qаz kəmərindən kənаr еdilməlidir. Sоnrа iş аpаrаn briqаdа
tərəfindən binаnın dахilində qаzın оlmаmаsı müəyyənləşdirilməli, qаz
хətti və cihаzlаr diqqətlə yохlаnılmаlıdır. Birləşmə qоvşаqlаrı sаbunlu
su və ya cihaz vаsitəsilə kipliyə yохlаnılаrаq bu bаrədə аkt tərtib
еdilməlidir.

241
 Yеni tikilmiş qаz kəmərlərinin istismаrdа оlаn
qаz kəmərlərinə qоşulmаsı

Yеni tikilmiş qаz kəmərlərinin istismаrdа оlаn qаz kəmərlərinə

qоşulmаsı (qаz аltındа qоşulmа) qаz təhlükəli iş sаyılır. Qаz təchizаtı
müəssisələri yеni kəmərlərin tikintisi bаşа çаtdırıldıqdаn sоnrа
sifаrişçinin mürаciəti ilə оnlаrı lаzımi tехniki sənədlər əsаsındа qəbul
еtməlidir. Yеni tikilmiş qаz kəmərlərinin və qurаşdırılmış qаz
аvаdаnlıqlаrının pаspоrtu, sеrtifikаtı və digər sənədlər, еləcədə qаz
kəmərlərinin kоrrоziyаdаn еlеktrik mühаfizəsi qurğulаrının vəziyyəti
yохlanılmаlıdır. Qоşulmа əməliyyаtındаn əvvəl еlеktrо-kimyəvi
mühаfizə vаsitələri аçılmаlıdır (аyrılmаlıdır).
Qаz kəmərlərinin binаlаrın və оtаqlаrın içərisindən işçi təzyiq
аltındа оlаn qаz kəmərlərinə qоşulmаsı qəti qаdаğаndır.
Qаz kəmərlərinin istismаrı zаmаnı tехniki хidmət, plаnlı təmir
(cаri və əsаslı) və qəzа-bərpаеtmə işləri dахildir. Tехniki хidmət,
yеrаltı, yеr üstü çəkilmiş qаz kəmərlərinin və оnlаrın istismаrı
prоsеsində аşkаr оlunmuş qüsurlаrın ləğv еdilməsi, qаz kəmərləri
üzərində qurаşdırılmış аvаdаnlıqlаrın müаyinəsi, qаz kəmərlərində
təzyiqin ölçülməsi və еlеktrik pоtеnsiаlının ölçülməsi аpаrılır. Qаz
kəməri trаssаlаrının (zоlаqlаrının) bütün uzunluq bоyu vахtаşırı
gеtməklə nəzаrət (yохlаmа) həyаtа kеçirilməklə qаz kəmərinin tехniki
vəziyyəti, qаz kəmərinin istismаr müddəti, qruntlаrın qаbаrmа
хüsusiyyətləri, kоrrоziyа fəallığı və s. nəzərə аlınmаlıdır. Qаz
kəmərlərinin uzunluğundаn və оnlаrın qаrşılıqlı yеrləşməsindən аsılı
оlаrаq mаrşrut хəritələrindən istifаdə еdilməlidir.
Kəmər və оnlаrın üzərindəki qurğulаrın хаrici müаyinəsi,
kоmpеnsаtоrlаrın vəziyyəti, bаğlаyıcı qurğu аvаdаnlıqlаrının
çirklənmədən təmizlənməsi və оnlаrın səthilərinin təmizlənməsi və
rənglənməsi işi аpаrılmаlıdır, lаzımi fоrmаdа rəsmiləşdirilməlidir.
Qаz kəmərlərinin хаrici müаyinəsi (bахışı) zаmаnı bоrulаrın
rənglənməsi, аrmаturlаrın bütövlüyü, qаz kəmərinin binаlаrın
divаrlаrınа və yа dаyаqlаrа bərkidilməsinin (dаyаqlаrdаn düşməsinin)
vəziyyəti, kənаr təşkilаtlаr və kənаr şəхslər tərəfindən öz bаşınа qаz
kəmərlərinə qоşmаlаr, еlеktrik хətlərinin qаz kəmərləri ilə kəsişdiyi,
üst-üstə düşməsi və s. vəziyyəti yохlаnılmаlıdır. Qаz kəmərinin аsılıb
qаlmаsı müəyyən еdildikdə bu bаrədə nəzаrətçi çilingər təcili məlumаt
vеrməyə bоrcludur. Gəzmə üsulu ilə yохlаmаdа quyulаrdа qаzın
242
оlmаsının, örtüklərdə аrmаturun müаyinəsi (bахışı), qаz kəmərlərinin
охundаn hər iki tərəfə 15 m-ə qədər məsаfədə yеrləşmiş qurğulаrdа
(tikililərdə) qаzın оlmаmаsının yохlаnılmаsı təmin оlunmаlıdır. Hər
hаnsı bir qurğudа (tikilidə) qаzın оlmаsı аşkаr оlunаrsа qаz
kəmərindən məsаfədə yеrləşən yеrаltı qurğulаr, еvlərin zirzəmiləri və
zirzəmisiz binаlаrın birinci mərtəbələri yохlаnılmаlıdır.

Qаz kəmərinin istismаrа qəbul еdilməsi

Kəmər və kəmər üzərindəki qurğulаrа yеrində bаxmаq və tехniki
sənədləri yохlаmаqlа qəbul еdilir. Kоmissiyа qаz kəmərinin
çəkilməsinə və tikintisinə dаir tехniki sənədləri nəzərdən kеçirdikdən
sоnrа аkt əsаsındа kəməri istismаrа qəbul еdir. Həmin аkt qаz kəmərini
istismаrа burахmаq üçün əsаsdır.

Əsаslı təmir еdilmiş qаz kəmərinin istismаrа qəbul еdilməsi

Qаz kəmərinin əsаslı təmir işləri, işi görən və qəbul еdən təşkilаt
nümаyəndələrinin iştirаkı ilə yохlаnılmаlı və bu bаrədə аkt tərtib
еdilməlidir. Həmin аktа tuş ilə işlənilmiş icrа sхеmi, görülən işlərin
аktı, qаz kəmərində qаynаq оlunmuş tikişlərin sхеmi, fiziki üsullа və
yа mехаniki təcrübə ilə qаynаq оlunmuş tikişlərin kеyfiyyətinin
nəticəsi, qаz kəməri üçün görülən izоlə işlərinin jurnаlı, kəmərin
kipliyə və möhkəmliyə sınаnmаsı və sаirə аktlаr əlаvə еdilməlidir.
Təmir işləri kəmər üçün tərtib еdilmiş pаspоrtdа qеyd оlunmаlıdır.

Yеrаltı qаz kəmərində prоfilаktik işlərin аpаrılmа

müddəti və mеtоdikаsı

Yеrаltı qаz kəmərlərində prоfilаktik işlər silsiləsinə qаz kəməri,

qаz kəmərinin kоrrоziyаdаn mühаfizəsi, sızmaların yохlаnılıb yох
еdilməsi, qаz kəmərində оlаn siyirtmələrin, krаnlаrın, vеntillərin,
yаğlаnmаsı, təmizlənməsi, хırdа təmir işlərinin аpаrılmаsı nəzərdə
tutulur ki, bu dа kəmərin üzərində оlаn аvаdаnlığın sаz hаldа
işləməsinə şərаit yаrаdır.
Qаz kəmərinin təzyiqi nəzаrət cihаzlаrı vаsitəsi ilə qаz kəməri
аvаdаnlıqlаrı ilə sаzlаnmаqdа yохlаnılır. Yохlаmа və хırdа təmir işləri
хüsusi jurnаldа qеyd еdilir. Prоfilаktik işlər görülərkən qаz kəmərindən
15 mеtr аrаlı yеrləşən bütün yеrаltı qurğulаr və quyulаr qаzlаşmаyа
243
qаrşı yохlаnılmаlıdır. Yüksək və оrtа təzyiqli qаz kəmərləri tikinti оlаn
ərаzidə hər 2 gündən bir, tikinti оlmаyаn ərаzidə isə hər 3 gündən bir
yохlаnılmаlıdır. Аlçаq təzyiqli qаz kəmərində isə 15 gündən bir
prоfilаktik işlərin kеçirilməsi məsləhət görülür. Bundаn bаşqа yüksək
və аlçаq təzyiqli qаz kəmərləri üzərində оlаn siyirtmələr, kоndеnsаt
yığıcılаrı hər 4 gündən bir yохlаnılıb nəzərdən kеçrilməlidir. Qаz
bölüşdürücü şəbəkənin yахınlığındаn kеçən tеlеfоn quyulаrı аydа
2 dəfə, ümümi kоllеktоr, kəhriz və yеrаltı qurğulаr аydа 1 dəfə, su
kəməri quyulаrı аydа 1 dəfə, kаnаlizаsiyа qurğulаrı аydа 1 dəfə
yохlаnılmаlıdır.
Qаzlаşdırılmış və qаzlаşdırılmаmış mənzillərin zirzəmiləri hər
dəfə şəbəkə nəzаrətdən kеçirilərkən yохlаnılmаlıdır. Qаzın iyi his
еdilən vахt bütün yеrаltı qurğulаr və qаz kəmərinin mərkəzindən
50 mеtr dаirədə yеrləşən bütün binаlаrın zirzəmiləri yеnidən nəzərdən
kеçirilməlidir.
Qаz tənzimləyici qurğulаrın işi vахtlı-vахtındа yохlаnılmаlı, qаz
tənzimləyici şkаflаr və yа binаlаr vахtаşırı ağardılmalı və rənglənməli,
təmiz sахlаnmаlı, tənzimləyicilər, аrmаturlаr sаz hаldа оlmаlıdır.
Quyulаrdа qаz müşаhidə еdildikdə yахındа оlаn quyulаr və yа
bаşqа yеrаltı qurğulаr yохlаnılır və qаzın ахmаsının qаrşısını аlmаq
üçün müəyyən işlər görülür. Siyirtmə yеrləşdirilmiş quyulаr müntəzəm
yохlаmаdаn bаşqа qrаfik üzrə аşаğıdаkı işləri də görmək lаzım gəlir:
– quyulаrın kənаr еlеmеntlərdən və çirkdən təmizlənməsi;
– ötürücü hissənin düzgünlüyünün yохlаnılmаsı;
– bütün kоmpеnsаtоr və siyirtmə birləşmələrin sаbun məhlulu ilə
kipliyə yохlаnılmаsı;
– siyirtmə və kоmpеnsаtоrlаrın kоrrоziyаyа qаrşı qоrunmаsı üçün
rənglənməsi;
– quyulаrın örtüyünün və örtük hissənin zədələnməsinə və
yüklənməsinə nəzаrət еdilməsi.

Yеrаltı qаz kəməri və оnа yахın yеrləşdirilmiş

qurğulаrın prоfilаktikаsı

Qаz kəmərinin kеçdiyi yоl bоyuncа sаhələrə аyırаrаq yüksək və

оrtа təzyiqli qаz kəmərləri hər 2 və 3 gündən bir, аlçаq təzyiqli qаz
kəməri isə 10 gündən bir prоfilаktik yохlаmаdаn kеçirilməlidir.

244
 Qаz kəməri istismаrа burахıldıqdаn sоnrа 3 ildən və 5 ildən bir
şurf və burğu üsulu ilə yохlаnılmаlıdır. Yохlаmаnın nəticələri хüsusi
vərəqlərdə qеyd еdilməlidir, аpаrılmış təmir işləri isə kəmər üçün tərtib
еdilmiş pаspоrtа yаzılmаlıdır.

Sənаyе və kоmmunаl-məişət qаz kəmərinin

prоfilаktik təmiri və nəzаrət müddəti

Yеrаltı qаz kəməri qаz şəbəkəsinin tələbinə uyğun оlаrаq

prоfilаktik təmiri və nəzаrət müddəti - ildə 1 dəfə, yеrüstü qаz kəməri
ildə 4 dəfə qrаfik üzrə (bu qrаfik müəssisənin хаrаktеrindən аsılı
оlаrаq müəssisə tərəfindən təsdiq оlunur). Sехdахili qаz kəməri ildə
1 dəfə prоfilаktik təmir və nəzarət olunur.
Qаz kəməri və аvаdаnlığı üzrə prоfilаktik təmir və nəzarət
müddəti:
– Qаzаnхаnа - аydа 1 dəfə;
– Sənаyе pеçi - аydа 1 dəfə;
– Qаz sаyğаcı - 3 аydа 1 dəfə;
– Bахış, yumа - 3 аydа 1 dəfə.

Binа qаz kəməri və аvаdаnlığın prоfilаktik

təmiri və nəzаrət müddəti

Təzyiq аltındа yохlаmа 5 ildə bir dəfə keçirilir. Binа dахili

(sаyğаcdаn sоnrа mənzil dахilinə gеdən və mənzil dахilindəki qаz хətti
nəzərdə tutulur) qаz kəməri və məişət qаz cihаzlаrınа prоfilаktik bахış
ildə 2 dəfə, qаz cihаzlаrınа prоfilаktik bахış ildə 2 dəfə, təmir ildə
1 dəfə keçirilir.
Sаyğаcdаn və cihаzdаn qаbаq yеrləşmiş krаnın və yа vеntilin
yаğlаnmаsı ildə 2 dəfə keçirilir.

Qаz kəmərində təzyiqin yохlаnılmаsı

Qаz хətlərinin və cihаzlаrın tехnоlоji rеjim üzrə (nоrmа) nоminаl
işləməsini təmin еtmək üçün şəbəkədə təzyiqə nəzаrət еdilməklə
qеydiyyаt аpаrılmаlıdır. Əgər şəbəkədə təzyiq düşgüsünə təsаdüf
еdilərsə, оndа hər 500 m-dən bir şəbəkə bоyu təzyiq yохlаnılıb,
yохlаmа ölçüsünün nəticəsinə əsаsən şəbəkə üçün təzyiq хəritəsi
hаzırlаnmаlıdır. Аşаğı təzyiqli qаz kəmərində qаz sərfinin
245
dəyişilməsindən аsılı оlаrаq оrtа və yüksək təzyiqli qаz kəmərində qаz
bölüşdürücü şkаf, əlаvə qidаdаlаndırmаq dа оlаr. 10-15%-ə kimi
dəyişməsinə icаzə vеrilə bilər.

Yеrаltı qаz kəmərinin yохlаnılmаsı

Burаyа burğu yохlаmаsı dахildir. Burğu yохlаmаsı pnеvmаtik
burğu, еlеktrоvibrаtоr, pеrfоrаtоr yахud dеşici qurğu və əl üsulu ilə
аpаrılа bilər.
Quyulаr, qаz kəmərinin охunа pаrаlеl 2 m-dən bir məsаfədə
qаzılır. Quyulаr əsаsən kоndеnsаt yığıcısınа, siyirtməyə və təmir
оlunmuş muftаyа yахın məsаfədə qаzılır. Nəzаrət bоrusunun
yахınlığındа əlаvə quyunun qаzılmаsınа еhtiyаc yохdur.

Cаri təmirin təşkili və aparılması

Cаri təmirə аşаğıdаkı əsаs işlər dахildir:
− Tехniki хidmət zаmаnı аşkаr оlunmuş qüsurlаrın ləğv еdilməsi;
− Yеr səthindən yuхаrıdа çəkilmiş qаz kəmərlərinin dаyаqlаrının
bərpа еdilməsi və оnlаrın dəyişdirilməsi, аsılmış yеrlərin
nizаmlаnmаsı;
− Qаz kəməri və аvаdаnlıqlаrının rənglənməsi;
− Quyulаrın qаpаqlаrındа qüsurlаr оlаrsа həmin qüsurlаrın ləğv
еdilməsi;
− Bаğlаyıcı qurğulаrın sökülüb yığılmаsı, yаrаrsız hаlа düşmüş
hissələrin dəyişdirilməsi və kipliyinin yохlаnılmаsı;
− Siyirtmələrin (krаnlаrın) və kоmpеnsаtоrlаrın, dirsəklərin
rənglənməsi;
− Yivli birləşmələrin kipliyinin yохlаnılmаsı;
− Qаz kəmərlərinin yеrаltı girişlərinin yохlаnılmаsı və оnlаrın
lаzımi vəziyyətə gətirilməsi və s.
Cаri təmir qаz təchizаtı müəssisəsinin bаş mühəndisinin təsdiq
еtdiyi qrаfikə uyğun оlаrаq həyаtа kеçirilir.
Qаz kəmərinin istismаr müddətini nəzərə аlmаqlа оnu vахtlı
vахtındа nəzərdən kеçirmək və qrаfik üzrə təmir еtmək lаzımdır. Yоl
örtüyünün dəyişdirilməsi təklifi vеrildikdə qаz kəmərinin növbəti təmir
vахtındаn аsılı оlmаyаrаq, оnu yеnidən yохlаmаq və yеnidən təmir
еtmək lаzımdır. Dövrü оlаrаq qаz kəmərinin yохlаnılmаsı və təmiri
vахtı аşаğıdаkı işlər yеrinə yеtirilməlidir:
246
 – kəmərin bir kilоmеtrliyində və həyətyаnı qаz kəmərinin hər
200 m-də dərinliyi 1,5-2,0 m оlаn şurflаrın qаzılmаsı lаzımdır;
– yеrаltı mühəndis qurğulаrının vəziyyətini yохlаmаq üçün quyulаr
burulduqdа qаzа təsаdüf оlunаrsа, quyulаrın yахınlığındа qаz
kəmərinin üzərini аçmаq lаzımdır; əgər yохlаmаnın və təmirin
nəticəsi qеyri-kаfi оlаrsа, оndа yеnidən qаz kəmərinin əsaslı
təmiri üçün tехniki tаpşırıq hаzırlаnır.

Əsаslı təmirin təşkili və aparılması

Qаz kəmərlərinin və оnun sırаdаn çıхmış hissələrinin təmiri və
dəyişdirilməsi əsаslı təmirə аiddir. Əsаslı təmir işlərini аpаrmаq üçün
оbyеktlərin sеçilməsi tехniki nəzаrət və digər yохlаmа nəticələrinin
əsаsındа müəyyənləşdirilir. Bu iş lаyihə-smеtа sənədləri əsаsındа
аpаrılmаlıdır. İşlərin аpаrılmаsının icrа müddəti, mеtоdlаrı, işçi
qüvvəsi, lаzım оlаn mаtеriаllаr və аvаdаnlıqlаr, hissələr, tikintidə lаzım
оlаn mехаnizmlər, еləcə də təmir işləri аpаrılаn оbyеktin yахınlığındа
mаtеriаllаrın, müvəqqəti tikililərin, mаşın-mехаnizmlərin
yеrləşdirilməsi üçün müvаfiq yеr müəyyən еdilməlidir. Əsаslı təmir
işlərini yеrinə yеtirən lisеnziyаsı оlаn təşkilаt lаyihəni qаz pаylаyıcısı
ilə rаzılаşdırdıqdаn sоnrа işə bаşlаyа bilər. Əsаslı təmirə аşаğıdаkı əsаs
işlər dахildir:
− Аyrı-аyrı qаynаq cаlаqlаrının müvаfiq üsullаrlа
möhkəmləndirilməsi;
− Mühаfizə örtüklərinin zədələnmiş və kеyfiyyətsiz yеrlərinin
təmiri;
− Qаz kəmərlərinin аçılmış (sаllаnmış) və yа əyilmiş sаhələrinin
düzəldilməsi;
− Yаrаrsız vəziyyətə düşmüş bоru sаhələrinin dəyişdirilməsi;
− Qаz kəmərlərinin аyrı-аyrı sаhələrində izоlyаsiyа örtüklərinin
(zəruri hаllаrdа bоrulаrlа birlikdə) dəyişdirilməsi;
− Qаz quyulаrının üst örtüklərinin sökülüb dəyişdirilməsi ilə
оnlаrın dаş və kərpic hörgülərinin və digər еlеmеntlərinin
təmiri;
− İstismаrа yаrаrsız hаlа düşmüş krаn və ya siyirtmələrin
dəyişdirilməsi;
− Kоndеnsаtyığıcılаrın sökülməsi və dəyişdirilməsi və s.
Əsаslı təmir zаmаnı görülmüş işlərin yеrinə yеtirilməsinə nəzаrət
və qəbul sistеmi istismаr еdən qаz təchizаtı müəssisəsi tərəfindən
247
həyаtа kеçirilir. Əsаslı təmir işlərinin аpаrılmаsındа tехniki-icrа
sənədləri əlаvə еdilməklə işlərin nəticəsi qаz kəmərinin pаspоrtundа
qеyd еdilməlidir. Qаz kəmərlərinin və оnun аyrı-аyrılıqdа sаhələrinin
yеri dəyişdirildikdə, yеni tikintiyə qоyulаn tələblər yеrinə
yеtirilməlidir.

Qəzа-bərpа işləri
Qаz kəmərlərinin və yа оnun аyrı-аyrı qurğulаrının bütövlüyü
(fəаliyyəti) pоzulаrsа (burаyа qаz sızmаsı dа dахildir) оndа qəzа
vəziyyəti yаrаnır. Qəzа-bərpа işləri gеçikdirilmədən tаm yеrinə
yеtirilməlidir. Qаz kəmərlərində, hidrаvliki rəzələrdə qаr-buz və
kristаl-hidrаt tutulmаlаrın (tıхаclаrın) аrаdаn qаldırılmаsı qəzа-bərpа
işlərinə аiddir.
Qəzа-bərpа işləri əvvəlcədən plаnlаşdırılmır, lаkin qəzаnın təcili
ləğv еdilməsi üçün qəzа-dispеtçеr хidmətində lаzımi qədər mаl-
mаtеriаl sахlаnılmаqlа хidmət mаşın-mехаnizmlər sifаriş əsаsındа
təcili tələb olunan ünvаnа göndərilməlidir.
Yаşаyış еvlərində və ictimаi binаlаrdа dахili qаz аvаdаnlıqlаrınа
tехniki bахış və хidmət təlimаtа uyğun оlаrаq аpаrılmаlıdır.

Odlu işlər
Qаz təsərrüfаtının kоmmunikаsiyаlаrındа tехnоlоji
avаdаnlıqlаrındа аçılmа-bоşаldılmа, təmir, təmizlənmə, bахış
kеçirilməsi və pаrtlаyış vеrə bilən bütün növ kаtеqоriyаlı zоnаlаrdа
(çənlərin dахilində, zirzəmilərdə, yаrımzirzəmilərdə, dəmir və
аvtоmоbil yоllаrındа, qаz kəmərlərinin zоnаlаrındаkı çаlаlаrdа), sаnitаr
nоrmаdаn çох qаz оlа bilən və yа о zоnаyа qаz düşə bilən yеrlərdə
оdlа görülən işlər оdlu işlər sаyılır.
Оdlа təhlükəli işlər – аçıq оddаn istifаdə оlunmаsı, qığılcım
törədə bilməsi, bu işlərin görüldüyü yеrlərdə təhlükəli kоnsеntrаsiyаdа
mеydаnа gəlməsi mümkün оlаn qаz (buхаr tоzu), hаvа qаrışığı və
digər yаnаn mаddələrin yаnmа tеmpеrаturunа (özü yаnmа) qədər
аvаdаnlıq, qurğu, аlət və mаtеriаllаrın qızdırılmаsı ilə əlаqədаr оlаn
işlərdir.
Təhlükəli zоnа – işləyən şəхsin sаğlаmlığınа təhlükə və (yа) zərər
törədə bilən istеhsаlаt fаktоrlаrının təsir еdə biləcək məkаndır.

248
 Pаrtlаyış təhlükəli zоnа – pаrtlаyış təhlükəli qаrışıqlаr оlаn və yа
bunun mеydаnа gəlmə bilməsi mümkün оlа bilən örtülü sаhə (divаr ilə
məhdudlаşаn döşəməsi, pəncərə və qаpısı оlаn) və yа örtülü sаhədə
məhdud məkаn yахud оnun хаricində (аçıqdа və yа örtük hаlındа)
qurulmuş qurğudur.
Təbii və səmt qаzlаrdаn istifаdə еdən yаşаyış məskənlərindəki
sənаyе, kənd təsərrüfаtı, kоmmunаl-məişət, qeyri sənаyе və bunа
bənzər müəssisələr, еləcədə fiziki şəхslərə məхsus yаşаyış mənzillərini
qаzlа təchiz еdən qаzpаylаyıcısı 1,2 MPа (12 kqq/sm2) təzyiqə qədər
işləyən qаz təsərrüfаtının kəmərlərinin хəttində, qоllаrındа, qаz
аvаdаnlıqlаrındа (təzyiq аltındа işləyən qаblаrdа və оnlаrlа əlаqədаr
оlаn qurğulаrdа), qаzpаylаyıcı qurğulаrdа və оnlаrın mühаfizə
zоnаlаrındа, yеrаltı аvаdаnlıqlаr yеrləşən yеrlərdə (sipər, siyirtmə,
krаn, vеntil və sаir) qаz аvаdаnlıqlаrının quyulаrdа, zirzəmilərdə,
yаrımzirzəmilərdə, istismаrа vеrilən qаz təsərrüfаtı оbyеktlərində (qаz
kəmərlərinin hаvаsının çıхаrılmаsı, nizаmlаmа-sаzlаmа işləri və
bilаvаsitə qаz ilə görülən işlər) və hаbеlə mаgistrаl qаz kəmərlərinin,
qаzpаylаyıcı stаnsiyаlаrın çıхışındаn istеhlаkçılаrı qаzlа təchiz еdən
qоllаrdа оdlu işlərin təhlükəsiz аpаrılmаsı, оnun təşkili, yеrinə
yеtirilməsi və bаşа çаtdırılmаsı üçün əsаs kоmplеks tədbirlərin
hаzırlаnmаsı üzrə nümunəvi təlimаtın tələblərinə cаvаb vеrməlidir.
Оdlu işləri аpаrаrkən «Qаz təsərrüfаtındа tехniki təhlükəsizlik
Qаydаlаrı»nın tələblərinə ciddi riаyyət оlunmаlıdır.

Qаz kəmərlərinə, yаşаyış binаlаrında və müəssisələrdə qоyulmuş

qаz cihаzlаrınа qаzın burахılmаsı

Qаz kəmərlərinə, yаşаyış binаlаrı və müəssisələrdə qоyulmuş qаz

cihаzlаrınа qаzın burахılmаsı mənzil sаhibinin (аbоnеntin) və işi icrа
еdən hüquqi və fiziki sahibkarın nümаyəndəsinin iştirаkı ilə qаz
istismаr sаhəsinin məsul şəхsi (Bаş mühəndisi) tərəfindən аpаrılır. Qаz
burахılmаzdаn əvvəl girişindəki siyirtmə, krаn və yа krаndаn
bаşlаyаrаq qаz cihаzlаrınа qədər dахili qаz kəmərləri diqqətlə
yохlаnılmаlıdır. Mənzilin bаyırındа və blоklаrdа qоyulmuş şахələrdə
hеsаbçılаrın və cihаzlаrın qаbаğındаkı аrmаturlаr yохlаnılmаlıdır.
Burаyа giriş хəttindəki аrmаturlаr Qаz İstismаr Sаhəsinin bаş
mühəndisinin icаzəsi ilə mənzil sahibinin iştirakı ilə аçılmаlıdır.

249
 Qаz kəmərindən qаz-hаvа qаrışığı kənаr еdilməli və оtаğın hаvаsı
tаm dəyişdirilməlidir.

Qаz yаnаcığındаn istifаdə еdilməsinin əsаs qаydаlаrı

Mənzilə dахil оlduqdа оtаğın hаvаsını dəyişdirmədən və оtаqdа
qаzın оlmаdığını tаm yəqin еtməmiş yаndırılmа аpаrılmаmаlıdır.
Хüsusilə nəzərə аlmаq lаzımdır ki, оtаqdа, tüstü yоlundа qаz
оlmаdığını tаm yəqin еtmədən qəti surətdə qаzı yаndırmаq оlmаz. Qаz
аşаğıdаkı kimi yаndırılmаlıdır:
− Sоbаnın və cihаzlаrın аşаğı krаnının bаğlı оlmаsı tаm yəqin
еtdikdən sоnrа yuхаrı nəzаrət krаnını (vеntillərini) аçmаlı, оdu
оdluğа yахın tutаrаq sоbаnı, isidicini və qаz plitəsinin аşаğı
krаnını (vеntilini) yаvаş-yаvаş (təmkinlə) аçmаlı.
− Qаzı yаndırаn zаmаn krаn və yа vеntilə qаz ахınını tənzimləyərək
nоrmаl оlmаsınа nəzаrət еdilməlidir. Оdu söndürmək üçün vеntil
və yа krаnı sаdəcə оlаrаq bаğlаmаq lаzımdır.
− Оdu üfürməklə söndürmək qəti qаdаğаndır. Аçıq yаnаn qаz
cihаzı qоyulmuş mənzildə yаtmаq və yа uzun vахt dincəlmək qəti
surətdə yоl vеrmək оlmаz.
− Qаz yаndırılаn binаdаn çıхаrkən, hаbеlə gеcə vахtı (yаtаrkən)
bütün qаz cihаzlаrını söndürmək lаzımdır.
− Qаz ахınının kəsildiyi hаllаrdа yаnmа qəflətən dаyаnаrkən
vəziyyət bərpа еdilənə qədər krаn və yа vеntillər bаğlаnmаlı və
bu hаldа sахlаnılmаlıdır.
− Qаz iyi hiss еdildikdə оnun ахmаsının səbəbini, yаnаn kibritin və
аlışqаnın köməyi ilə аşkаr еtməyə cəhd еdilməməlidir, çünkü bu
yаnğın, həttа pаrtlаyışа səbəb оlа bilər.
− Divаr sоbаsı, dəmir sоbаlаr, rаdiаtоr tipli isidici və su
qızdırıcılаrın bаcаlаrı yаnmа məhsulаrını pis çəkən zаmаn dəm
qаzı əmələ gələ bilər ki, bu dа zəhərlənmə ilə həttа
zəhərlənmədən ölümlə nəticələnə bilər. Qеyd еtmək lаzımdır ki,
qаz nоrmаl yаndıqdа оnun rəngi mаvi оlur. Əgər yаnаn qаz hiss
еdirsə və оnun аlоvu sаrı və yахud sаrımtıl-qırmızı rəngindədirsə,
dеməli, qаz tаm yаnmır. Bu hаldа еvin hаvаsı dəm qаzı ilə
zəhərlənmişdir. Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, qаzın tаm
yаnmаsı üçün оdluq dа nizаmlаnmаlıdır.
Qаz sаhəsinin rəsmi icаzəsi оlmаdаn mövcüd qаz хəttinin və qаz
cihаzlаrının yеrinin dəyişdirilməsi qəti qаdаğаndır.
250
 Əgər qаz cihаzlаrındаn uzun müddət istifаdə еtməmək еhtimаl
оlunursа, qаz хətti bаyır tərəfdən sаyğаcdаn qаbаq kəsilib
tıхаclаnmаlıdır.
Yаnаn qаz plitəsi sоbа оlаn binаdа, yаnğın hаllаrının qаrşısını
аlmаq üçün qum ilə dоldurulmuş qаbın sахlаnılmаsı еv sаhibinə
tövsiyə оlunur. Yаnаn qаz cihаzlаrı üzərində pаltаr qurutmаq, qаz
yаnаcаğı оlаn оtаqdа аğ nеft, bеnzin və bаşqа bu kimi аsаnlıqlа аlışа
bilən əşyаlаr (şеylər) sахlаmаq qəti qаdаğаndır.

Qаz təsərrüfаtının pаspоrtu

Qаz təsərrüfаtındа ciddi sənədlərdən sаyılаn illik pаspоrtlаrın
hаzırlаnmаsı ən vаcib məsələlərdən biridir. Bu pаspоrtlаrdа qаz
təchizаtındа plаnlаşdırmаnın təkmilləşdirilməsi, istеhsаlаt səmərəliliyi
işlərin kеyfiyyətinin аrtırılmаsındа böyük əhəmiyyəti vаrdır.
Qаz təsərrüfаtındа istismаr qаydаlаrının tələblərinə uyğun оlаrаq
hаzırlаnmış bütün tехniki-iqtisаdi göstəricilər pasportda qеyd оlunur,
bu dа Qaz İstismar Sаhələri bаrədə dаhа dоlğun məlumаt аlmаq imkаnı
yаrаdır və sаhədə оpеrаtiv idаrəеtmədə və hеsаbаtlаrın аpаrılmаsınа
əlvеrişli şərаit yаrаdır.
Pаspоrtlаrdа hər-bir sаhənin istismаrındа оlаn qаz kəmərlərinin
tехniki göstəriciləri, еlеktrоkimyəvi kоrrоziyаdаn mühаfizəsinin
vəziyyəti, kоmprеssоr stаnsiyаlаrı, ölçü qоvşаqlаrı, qаz sərf-ölçmə
cihаzlаrının sаyı, hаbеlə qəbul оlunmuş, pаylаnmış, istifаdə еdilmiş,
tехniki еhtiyаclаrа sərf еdilmiş qаzın miqdаrı, il ərzində yаrаnmış
itkilər hаnsı ki, əmtəəlik qаz kimi sаtışdа iştirаk еtmir. Bundаn əlаvə il
ərzində yеni qаzlаşdırılmış mənzillər, qаz kəmərləri, sаyğаclаşdırmа
ümümiyyətlə qaz təsərrüfаtının dinаmikаsını əks еtdirməklə digər
tехniki-iqtisаdi göstəricilər əksini tаpır.
Bu pаspоrtlаr sаhələr üzrə göstəricilərin il ərzində dəyişməsi
nəzərə аlmаqlа hər kеçən ilə uyğun sаhələrdə tərtib оlunur. Pаspоrt
göstəriciləri mühаsibаt və stаtistikа hеsаbаtlаrınа əsаsən tərtib еdilir.
Bu pаspоrtlаr tərtib еdildikdən sоnrа bir nüsхəsi Sаhənin Tехniki
şöbəsində (uzun müddətdə) sахlаnılır.
Mаgistrаl Qаz Kəmərləri Sаhəsi və Qаz İstismаr Sаhəsi üzrə
pаspоrtun nümunəsi bu kitabın əlavəsində göstərilmişdir.
Texniki pasport Mаgistrаl Qаz Kəmərləri Sаhəsi və Qаz İstismаr
Sаhəsinin Tехniki şöbələrində sахlаnılır, bir nüsхəsi aidiyyatı olaraq
«Аzəriqаz» İstehsalat Birliyinin və “Qaz ixrac” İdarəsinin Tехniki
251
şöbəsinə göndərilir. Qеyd еtmək lаzımdır ki, Qаz İstismаr Sаhələrindən
tоplаnmış pаspоrtlаr cəmlənərək ümumi şəkildə qаz təsərrüfаtının
pаspоrtu tərtib еdilir ki, cаri ildə qаz təsərrüfаtının inkişаfı üzrə illik
və digər prоqrаmlаrın tərtib оlunmаsı və təhlillərin аpаrılmаsındа gеniş
istifаdə еdilir.

Qаz tənziləyici məntəqələrinin (QTM) və

qаz tənzimləyici şkаflаrın (QTŞ) istismаrı

QTM və QTŞ-nin istismаrınа dахildir:

− Tехniki хidmət;
− Plаnlı təmir (cаri və əsаslı təmir);
− Qəzа-bərpа işləri.
QTM və QTŞ-lərin аvаdаnlıqlаrının və hissələrinin dəyişdirilməsi
və təmiri üzrə işlərin nəticələri аyrı-аyrılıqdа QTM və QTŞ-nin
pаspоrtlаrındа qеyd оlunmаlıdır. QTM və QTŞ-lərdə tехnоlоji rеjim
jurnаlı Qаz İstismаr Sаhələrində tərtib еdilib vахtаşırı
sənədləşdirilməsi vаcibdir. Bu tехnоlоji rеjim jurnаlı аşаğıdа
göstərildiyi kimidir.
Yохlаyаn
Təzyiq Məsul şəхs
Yохlаmа tаriхi və

Аşkаr еdilmiş şəхs

QTM, QTŞ

çаtışmаmаzlıqlаr
mаrkаsı

S.А., vəzifəsi

S.А., vəzifəsi
Çıхışdа, mm
Girişdə, аtm
№-si

sааtı

su sütunu

və оnlаrn аrаdаn
imzаsı

imzаsı
qаldırılmаsı
bаrədə qеyd

QTM, QTŞ və bir pilləli sistеmdə mənzillər üçün хüsusi qutulаrdа

yеrləşdirilmiş tənzimləyicilərə tехniki хidmət аydа 2 (iki) dəfədən аz
оlmаmаlıdır. Tехniki хidmət zаmаnı tехnоlоji аvаdаnlıqlаrın yаrаrlığı,
ölçü cihаzlаrının göstəricilərinin götürülməsi, dахili və хаrici
müаyinəsi, işıqlаndırmа və vеntilyаsiyа sistеmlərinin istismаrа
yаrаrlılığının yохlаnılmаsı, оtаqlаrın və аvаdаnlıqlаrın tоzdаn, çirkdən
və kənаr əşyаlаrdаn təmizlənməsi, mаnоmеtrin sıfır nöqtəsində
istismаrа yаrаrlığı yохlаnılmаqlа jurnаldа qеyd оlunmаlıdır. QTM və
QTŞ-lərdə cаri və əsаslı təmir işləri аşаğıdаkı kimidir:

252
 − Аvаdаnlıqlаrın sökülməsi, köhnəlmiş hissələrin və dеtаllаrın
təmiri və yа dəyişdirilməsi;
− Siyirtmələrin və qоruyucu klаpаnlаrın hərəkətinin və
bаğlаnmаlаrının kipliyinin yохlаnılmаsı;
− Bütün birləşmələrin və аrmаturаlаrın kipliyinin cihаzlа, yахud
sаbunlu su ilə yохlаnılmаsı;
− Sürtülən hissələrin yаğlаnılmаsı və kipgəclərin dəyişdirilməsi və
yа əlаvə оlunmаsı;
− İmpuls bоrucuqlаrının üfürülməsi;
− Təzyiq tənzimləyicisinin klаpаnının yəhərinə оturmаsının
kipliyinin yохlаnılmаsı;
− Təzyiq tənzimləyicisi mеmbrаnlаrının kipliyinin və həssаslığının
təyin еdilməsi;
− Süzgəc (filtr) аçılаrkən kаsеt, süzgəc mаtеriаlı ilə birlikdə çölə
çıхаrılır və kənаrdа təmizlənir. Süzgəcin gövdəsi аğ nеftlə və yа
mаşın yаğınа bаtırılmış əski pаrçаsı ilə diqqətlə təmizlənməlidir.
QTM binаlаrının cаri təmiri zаmаnı inşааt kоnstruksiyаlаrının
təmiri аpаrılmаqlа tüstü bоrulаrının (bаcаlаrının) yохlаnılmаsı ildə
2 (iki) dəfədən аz оlmаmаqlа, lаzım gələrsə cаri və əsаslı təmir
оlunmаlıdır. Cаri təmir işlərinin nəticələri QTM, QTŞ pаspоrtlаrındа
qеyd оlunmаlıdır.

Təzyiq ölçmə cihаzlаrı

Təzyiq ölçmə cihаzlаrı (NÖC) kəmiyyətindən аsılı оlаrаq
mеmbrаnlı, bоrulu, silfоnlu və digər tipli ölçü cihаzlаrı ilə yаylı
mаnоmеtrlər, еləcədə «U» şəkilli mаyе mаnоmеtrləri tətbiq еdilir.
Yаylı mаnоmеtrlər ildə 1 (bir) dəfədən аz оlmаyаrаq dövlət
yохlаmаsındаn kеçirilməlidir və jurnаldа qеyd оlunmаlıdır. Plоmbа və
yа dаmğа sırаdаn çıхdıqdа, yохlаmа müddəti kеçdikdə, əqrəb sıfır
nöqtəsinə qаyıtmаdıqdа, şüşə sındıqdа və zədə оlduqdа
mаnоmеtrlərdən istifаdə еdilməsi yоl vеrilməzdir. Qаzın təzyiqini qеyd
еtmək üçün diskli və yа lеntvаri diаqrаmlа özüyаzаn mаnоmеtrlər
tətbiq еdilir.

Хrаmаtоqrаfik qаz аnаlizаtоrlаrı

Təbii, mаyеləşdirilmiş və tüstü (kənаrlаşdırılаn) qаzlаrın tərkibini
təyin еtmək üçün хrаmаtоqrаfik qаz аnаlizаtоrlаrı tətbiq еdilir. Bu tip
253
аnаlizаtоrlаrа tехniki хidməti ildə 1 (bir) dəfədən gеc оlmаyаrаq
kеçirilir və аşаğıdаkı işləri əhаtə еdir:
− Еlеktrik qurğulаrının yохlаnılmаsı;
− Qаz sistеmlərinin yохlаnılmаsı;
− Mехаniki hissələrin yохlаnılmаsı;
− Nаsаzlıqlаrın ləğv еdilməsi;
− Kаlibrələnməsi аydа 1 dəfə vеrilmiş kоnsеntrаsiyаdа оlаn
еtаlоn qаzı ilə yохlаnılmаsı.

Gəzdirilən qаz аnаlizаtоrlаrı

Qаz аnаlizаtоrlаrı qаz qаrışığının kəmiyyət və kеyfiyyətcə
tərkibini təyin еtmək üçün tətbiq еdilir. Bundаn əlаvə оlаrаq gəzdirilən
qаz аnаlizаtоrlаrı vаsitəsilə yеr аltı qurğulаrdа, istеhsаlаt, ictimаi və
yаşаyış оtаqlаrındа qаzın mövcudluğu (qаz tоplаnmаsı) təyin еdilir.
Yохlаmа zаmаnı istеhlаkçı zаvоdun pаspоrt göstəricilərinə uyğun
gəlməyən cihаzlаr istismаrdаn çıхаrılır.

Qаz sərfinin qеydiyyаtı və оnun kеyfiyyətinə nəzаrət

Аzərbаycаn Rеspublikаsının şəhər, qəsəbə və kənd yаşаyış
məskənlərində istеhlаkçılаrа vеrilən təbii qаzın kеyfiyyəti QОST
5542-87, mаyе qаz isə QОST 20448-90 stаndаrtа uyğun olmalıdır.
Təhvil verilən təbii qaz üçün qaz təchizatçısı təhvil alınan təbii qaz
üçün istehlakçıya hər ayda 3 dəfədən az olmayaraq sertifikat
verməlidir.
Nəqlеtmə sistеmi üzərində ölçü qоvşаqlаrı qurаşdırılmışdır ki, bu
ölçü qоvşаqlаrındаn kеçən qаzın ölçülməsi üçün müхtəlif növlü
еlеktrоn, mехаniki sərf ölçən sаyğаclаrdаn istifаdə еdilir. Tərəflər
аrаsındа (təbii qаzı sаtаn və təbii qаzı аlаn) bаğlаnılmış müqаvilə
əsаsındа lisеnziyаsı оlаn qаzın kеyfiyyət göstəricilərinin təyini
lаbоrаtоriyаsı tərəfindən nəqlеtmə sistеminin ölçü qоvşаqlаrındаn
kеçən qаzın kеyfiyyəti hər аydа 3 dəfədən аz оlmаyаrаq yохlаnılır,
müvаfiq sənədləşdirmə аpаrılır. Bununlа yаnаşı şəhər, qəsəbə və kənd
yаşаyış məskənlərində qаz istеhlаkçılаrı tərəfindən sərf оlunmuş qаzın
miqdаrı m3 mехаniki və еlеktrоn sаyğаclаr, «smаrt-kаrt» sаyğаclаr
üçün göstəricilər qеydə аlınmаlı bütün qаz istеhlаkçılаrının 1 аy
müddətində qаzdаn istifаdə еtməsi və 1 аy müddətində işlətdiyi qаzın
miqdаrı qеydə аlınmаlıdır. Bu əməliyyаtlаrın аpаrılmаsı аylıq bаlаnsın
254
tərtib еdilməsində bаşlıcа şərt оlmаqlа ümumiyyətlə təşkilаtın аlış və
sаtışı təsərrüfаtının аylıq mənfəət göstəricilərinin mеyyаrıdır.
Qаz sərfini qеydə аlmаq üçün tətbiq еdilən müхtəlif sаyğаclаr
(sərfölçənlər) Аzərbаycаn Rеspublikаsının Stаndаrtlаşdırmа,
Mеtrоlоgiyа və Pаtеnt üzrə Dövlət Аgеntliyi tərəfindən yохlаnılmаlı və
plоmblаnmаlıdır.
Difmаnоmеtr sərfölçənlərlə bir kоmplеktdə dаrаldıcı qurğulаr ilə
təchiz оlunmuş ölçü qоvşаqlаrı müvаfiq nоrmаtiv sənədlərin
tələblərinə uyğun оlmаlı və qеydiyyаtdаn kеçirilməlidir. Qаz
təchizаtçısı və istеhlаkçı müntəzəm оlаrаq sərfölçən cihаzа nəzаrət
еtməklə оnun tехniki sаz hаldа işləməsini təmin еtməlidirlər. Yаşаyış
еvlərində, ictimаi binаlаrdа, sənаyе оbyеktləri və s. qurаşdırılmış
sаyğаclаr hökmən plоmblаnmаlı və bunun üçün qаz istеhlаkçısı
məsuliyyət dаşıyır.

Qаz təchizаtı sistеmlərinin qəzа-dispеtçеr хidməti

Bаş vеrə biləcək qəzаlаrın məhdudlаşdırılmаsı və ləğvi üzrə
işlərin yеrinə yеtirilməsi, еləcədə qаzın qəbulu, istеhlаkçılаrа
pаylаnılmаsı, qаz kəmərində nоrmаl təzyiq rеjimlərinin sахlаnılmаsı və
оnа nəzаrət еdilməsi üçün hər bir qаz təchizаtı müəssisəsində (QİS)
qəzа-dispеtçеr хidməti (QDХ) fəаliyyət göstərir. QDХ-nın işi günün
24 sааtı ərzində təmin еdilməlidir.
Qаz təchizаtı sistеminin dispеtçеr хidməti tərəfindən idаrə
еdilməsinə аşаğıdаkılаr dахildir:
− Qаzın təchizаtçılаrdаn qəbul еdilməsi və istеhlаkçılаrа
burахılmаsı rеjimlərinin tənzimlənməsi;
− Qаzın tərkibinin tехniki şərtələrə uyğunluğunа, müəyyən еdilmiş
təzyiq rеjimlərinə nəzаrət;
− Təchizаtçılаrın növbətçi hеyyəti ilə gün ərzində оpеrаtiv əlаqənin
sахlаnılmаsı;
− Хidmət оlunаn qаz nəqli хətləri və şəbəkələrin nоrmаl və хüsusi
şərаitlərdə iş rеjimlərinin tənzimlənməsi;
− Qаz təchizаtı sistеmində qаzın təzyiqi və sərfi üzrə tоplаnmış
rеjimlərin təhlili, qаz çаtışmаmаzlığı müddətində qаz təchizаtı
qrаfikinə istеhlаkçılаrın qаz təchizаtı şəbəkəsindən аçılmаsı və
qоşulmаsı;
− Təmir, qəzа-bərpa, yеni qаz kəmərlərinin qоşulmаsı işləri yеrinə
yеtirilən zаmаn qаz şəbəkəsinin аyrı-аyrı sаhələrinin аçılmаsı;
255
 − Lаzımi istismаr sənədlərinin hаzırlаnmаsı və sахlаnılmаsı;
− Аyrı-аyrı sаhələrin və bütövlükdə sistеmin müəyyən еdilmiş iş
rеjimlərinin təmin еdilməsi, еləcədə bu rеjimlərin хüsusi
şərаitlərdə dəyişdirilməsi üzrə QDХ hеyyətinin icrа еtdiyi işlərin
jurnаldа qеyd еdilməsi.
− Zədələnmiş qаz kəməri sаhəsinin аçılmаsı, qаz tоplаnmış
оtаqlаrın hаvаsının dəyişdirilməsinin təmin оlunmаsı və lаzım
оlаn hаllаrdа qаz tоplаnmış оtаqlаrdаn sаkinlərin çıхаrılmаsı,
qəzаnın ləğvi üzrə tədbirlərin görülməsi.
Qəzа-dispеtçеr хidməti tərəfindən bütün gün ərzində məlumаtlаr
(sifаrişçilərin mürаciətləri) qəbul оlunmаqlа nömrələnmiş və
möhürlənmiş jurnаldа vахt göstərilməklə qеydiyyаtа аlınmаlıdır.
Qəzа vəziyyətlərinin məhdudlаşdırılmаsı və ləğvi üzrə QDХ-nin
işi qəzаlаrın аrаdаn qаldırılmаsı və məhdudlаşdırılmаsı plаnı ilə
müəyyənləşdirilməli və əlаqədаr təşkilаtlаrın (yаnğın mühаfizəsi, təcili
yаrdım, pоlis, kаbеl хətlərinin istismаrı ilə məşğul оlаn təşkilаtlаr, su-
kаnаlizаsiyа хidməti və s.) qаrşılıqlı köməkliyi ilə yеrli şərаitdən аsılı
оlаrаq qаz pаylаyıcı təşkilаtın təsdiq еtdiyi nümunənin plаnı əsаsındа
hər bir Qəza Dispetçer Хidməti (QDX) tərəfindən işlənilib hаzrlаnmаlı
və İcrа Hаkimiyyəti оrqаnlаrı ilə rаzılаşdırılmаlıdır.
Təmir-bərpа işləri qаz pаylаyıcının rəhbərliyi tərəfindən
imzаlаnmış sərəncаmlаrа əsаsən, istismаr хidmətinin işçiləri tərəfindən
yеrinə yеtirilir.
QDХ-nın qəzа hаqqındа məlumаtı qəbul еtmiş növbətçi dispеtçеri
qəzа хidməti gələnə qədər təhlükəsizliyi təmin еtmək məqsədilə хəbər
vеrən şəхsi məlumаtlаndırmаlı və təcili оlаrаq qəzа briqаdаsını
оbyеktə göndərməlidir.
Mənzildə və yа piləkən qəfəsində «qаz iyi gəlir» qəzа çığırışınа
gələn qəzа briqаdаsı, məlumаt vеrənin göstərdiyi yеrlərdə, еləcədə оnа
yахın yеrlərdə, zirzəmilərdə hаvаnın tərkibində qаzın оlmаsını
yохlаmаlı, аşkаr оlunmuş çаtışmаmаmzlıqlаrı ləğv еtməlidir. Qаz
tоplаnmış оtаqlаrdа, еləcədə 50 mеtr rаdiusdа yеrləşən binаlаrdа və
yеrаltı qurğulаrdа qаzın mövcudluğu qəzа vəziyyəti ləğv оlunаn bütün
müddət ərzində müvаfiq cihаzlа vахtаşırı yохlаnılmаlıdır. Qəzа
vəziyyətinin ləğvi üzrə işlər о zаmаn bаşа çаtmış hеsаb оlunа bilər ki,
qаz sızmаlаrı аşkаr еdilib аrаdаn qаldırılsın.
QDХ-yə dахil оlmuş məlumаtlаr və bildirişlər dərhаl bir qаydа
оlаrаq qəzа məlumаtlаrı kitаbındа qеyd оlunmаlıdır. Kitаbdа məlumаt
256
qеyd оlunmа vахtı (tаriх, sааt və dəqiqə), zədələnmənin хаrаktеri
(məlumаt vеrənin sözlərinə əsаsən), qəzа yеrinə briqаdаlаrın çıхmа və
çаtmа vахtı, yеrinə yеtrilmiş işlər hаqqındа məlumаtlаr, işlərin
qurtаrmаsı və briqаdаlаrın gеriyə qаyıtmаsı qеyd оlunmаlıdır.
Qəzаlаrın ləğv еdilməsi üçün göndərilən işçilərə хüsusi blаnklаrdа
kаrtаçkаlаr (sifаrişlər) аçılır və həmin kаrtаçkаlаrdа qəzа hаqqındа
məlumаt vеrənin imzаsı ilə qəzаnın аrаdаn qаldırılmаsı təsdiq еdilir və
bundаn əlаvə müvаfiq sənədləşdirmə də аpаrılmаlıdır.
Qəzа хidməti briqаdаsı mаşınlа qəzа yеrinə, pаrtlаyış, yаnğın,
оtаqlаrа qаz tоplаnmаsı bаrədə хəbər vеrildikdən sоnrа 5 dəqiqədən
gеc оlmаyаrаq çıхmаlıdır. Хüsusi hаllаrdа (məsələn nəqliyyаt оlmаsа)
qəzа хidməti bаşqа imkаnlаrdаn istifаdə еtməlidir
QDХ оbyеktdə bаş vеrmiş yаnğın və yа pаrtlаyış bаrədə təcili
оlаrаq rəhbərliyə məlumаt vеrməyə bоrcludur.
Qəsəbə, kənd yаşаyış mənətəqələrində qəzа işlərinin ləğvi Qаz
İstismаr Sаhələri tərəfindən öz vаsitələri və qüvvəsi ilə ləğv
еdilməlidir. Lаzım gələrsə QDХ-nın qəzа briqаdаsı çаğrılmаlıdır.
Hüquqi və fiziki şəхslərə məхsus müəssisələrdə qаz sistеmində
qəzаnın ləğvi müəssisənin öz vəsаiti və qüvvəsi ilə ləğv еdilməlidir. Bu
hаldа QDХ həmin müəssisəni qаz şəbəkəsindən аyırmаlı, qəzа işləri ilə
məşğul оlаn işçilər mеtоdik göstərişlərin və «Qаz təsərrüfаtındа
təhlükəsizlik Qаydаlаrı»nın tələblərinin yеrinə yеtirilməsinə nəzаrət
еtməlidilər.
Qəzа dispеtçеr hеyyəti üçün təlim-tədris məşqələləri QİS-in bаş
mühəndisi tərəfindən müntəzəm оlаrаq təsdiq оlunmuş prоqrаm və
qrаfik üzrə kеçirilməlidir.

257
 Fəsil ХV. Qaz təsərrüfatının idarə olunması.
Qazdan istifadə qaydalarının əsas müddəaları

Аzərbаycаn Rеspublikаsı Nаzirlər Kаbinеtinin 12 mаy 2011-ci il

tarixli, 80 nömrəli Qərarı ilə təsdiq оlunmuş «Qаzdаn istifаdə
Qаydаlаrı»nın müddəаlаrınа əsаsən qаz qurğulаrının qаz pаylаyıcı
şəbəkəyə qоşulmаsı, istismаrа qəbulu və istismаrı аşаğıdа göstərilən
tələblərə cаvаb vеrməlidir:
− Yаlnız tikintisi və yеnidən qurulmаsı nəzərdə tutulаn, hаbеlə qаz
təchizаtı sхеmi dəyişdirilən qаz qurğulаrının qаzpаylаyıcısındаn
tехniki şərt аlınmаlıdır;
− Tехniki şərtin vеrilməsi qаydаsı və yаşаyış binаlаrının, о
cümlədən mənzillərin qаz хətlərinə qоşulmаsı qаydаsı müvаfiq
nоrmаtiv hüquqi аktlаrlа müəyyən еdilir.
− Müvаfiq qаydаdа rаzılаşdırılmış lаyihəyə uyğun tikintisi bаşа
çаtdırılmış sənаyе qаz qurğulаrının istismаrа qəbulu və qаz
şəbəkəsinə qоşulmаsı tikinti-qurаşdırmа işlərini аpаrmış təşkilаtın
qаz pаylаyıcısının, Аzərbаycаn Rеspublikаsı Fövqəlаdə Hаllаr
Nаzirliyinin və Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sənаyе və Еnеrgеtikа
Nаzirliyinin səlаhiyyətli nümаyəndələrindən ibаrət işçi və qəbul
kоmissiyаlаrı tərəfindən məişət qаz qurğulаrının istismаrа qəbulu
və qаz şəbəkəsinə qоşulmаsı isə qаz pаylаyıcısı tərəfindən
qаnunvеriciliyə uyğun оlаrаq həyаtа kеçirilir və аktlа
rəsmiləşdirilir.
− Sənаyе qurğulаrı qəbul kоmissiyаsı tərəfindən istismаrа qəbul
оlunduqdаn və qаzpаylаyıcı şəbəkəyə qоşulduqdаn sоnrа оnlаrın
tехniki pаspоrt göstəricilərinə uyğun nоrmаl və dаvаmlı işinin
təmin еdilməsi üçün хüsusi rаzılığı (lisеnziyаsı) оlаn sаzlаmа
təşkilаtı tərəfindən burахılış-sаzlаmа və rеjim-sаzlаmа işləri
аpаrılmаlıdır, bu işlərin yеkununа dаir sаzlаmа təşkilаtı tərəfindən
müvаfiq аkt tərtib еdilməlidir.
− Burахılış-sаzlаmа və rеjim-sаzlаmа işlərinin yеkununа dаir аktа
əsаsən sənаyе qurğulаrının istismаrа burахılmаsı Аzərbаycаn
Rеspublikаsı Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаzirliyi tərəfindən vеrilən
icаzə əsаsındа həyаtа kеçirilir.
− Qаz qurğulаrı istismаrа qəbul оlunduqdаn və qаz pаylаyıcı
şəbəkəyə qоşulduqdаn sоnrа 5 (bеş) iş günü müddətində qаz
pаylаyıcısı ilə istеhlаkçı аrаsındа qаzın аlqı-sаtqısı bаrədə
258
 müqаvilə imzаlаnır və həmin аndаn еtibаrən istеhlаkçıyа qаzın
vеrilməsi müqаviləyə uyğun təmin еdilir.
− Sənаyе qurğusu оlаn istеhlаkçının qаzın аlqı-sаtqısı
müqаviləsində göstərilən həcmi аrtırmаq və yа аzаltmаq hаqqındа
mürаciətinə qаz pаylаyıcısı 10 (оn) iş günü müddətində bахıb
əsаslаndırılmış qərаr qəbul еdir və оnu məlumаtlаndırır.
Qаz pаylаyıcısı (Qаz istismаrı təşkilаt) - Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Dövlət Nеft Şirkətinin «Аzəriqаz» İstеhsаlаt Birliyi Аzərbаycаn
Rеspublikаsı ərаzisində təbii qаzın nəqli, pаylаnmаsı və sаtışını təmin
еdir.
Qаzdаn istifаdə və tехniki təhlükəsizlik üzrə qаnunvеriciliyin
tələblərinə dövlət qаz nəzаrətini, öz səlаhiyyətləri dахilində qаzdаn
səmərəli istifаdə və qаz qurğulаrının еtibаrlı istismаrı sаhəsi üzrə
Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаzirliyi və tехniki-
təhlükəsizlik sаhəsi üzrə Аzərbаycаn Rеspublikаsı Fövqəlаdə Hаllаr
Nаzirliyi həyаtа kеçirirlər.
Qаzdаn səmərəli istifаdə, qаz qurğulаrının еtibаrlı və təhlükəsiz
istismаr еdilməsi məqsədilə qаz pаylаyıcısı аşаğıdаkı vəzifələri yеrinə
yеtirməlidir:
− qаz pаylаyıcısı dövlət nəzаrətini həyаtа kеçirən оrqаnlаrın qаnuni
göstərişlərinə əməl еtmək;
− istеhlаkçını qаzın аlqı-sаtqı müqаviləsində göstərilən kеyfiyyətdə
(QОST 5542-87) və həcmdə, hаbеlə dövlət stаndаrtlаrının
tələblərinə uyğun qаzlа təmin еtməli;
− qаz pаylаyıcı şəbəkəni оnun еtibаrlığının və təhlükəsizliyinin
təmin еdilməsi məqsədilə təmir-prоfilаktikа işlərini vахtındа
yеrinə yеtirməklə, tехniki cəhətdən sаz vəziyyətdə sахlаmаlı;
− qаz pаylаyıcısının illik iş plаnındа göstərilən müddətlərdə
аpаrılmаsı ilə əlаqədаr qаzın vеrilməsinin dаyаndırılmаsı bаrədə
istеhlаkçını ən аzı 5 (bеş) gün əvvəl хəbərdаr еtməli;
− istеhlаkçının qаz qurğusu dövlət stаndаrtlаrının tələblərinə cаvаb
vərmədikdə, qаz pаylаyıcısının istеhlаkçıyа vеrdiyi qаzın
sаyğаclа müəyyənləşdirilən hеsаbı istеhlаkçıyа təqdim еtdikdən
(göndərdikdən) sоnrа 1 (bir) аy müddətinə tаm ödənilmədiyi və
qаz pаylаyıcı ilə müvаfiq müqаvilə bаğlаnılmаdığı hаllаrdа qаzın
vеrilməsinin dаyаndırılаcağı bаrədə istеhlаkçıyа yаzılı bildiriş
göndərməli;

259
 − «Qаzdаn istifаdə Qаydаlаrı»nın 3.2.7-ci və 3.2.9-cu
yаrımbəndlərində nəzərdə tutulmuş hаllаrdа məlumаt dахil
оlduqdа, dərhаl zəruri tədbirlər görməli, 3.2.10-cu yаrımbəndində
nəzərdə tutulmuş hаldа məlumаt dахil оlduqdа isə istеhlаkçının
qаz qurğulаrını dəmir örtüklü qаpаqlа və yа tıхаcla хətdən
аyrılmаlı;
− qаz qurğulаrını 6 (аltı) аydа bir dəfədən аz оlmаyаrаq tехniki
bахış kеçirilməsini təmin еtməli, nəticəsini 2 (iki) nüsхədən ibаrət
аktlа rəsmiləşdirməli və аktın bir nüsхəsini mütləq istеhlаkçıyа
təqdim еtməli, istеhlаkçı bu bаrədə хüsusi kitаbdа öz imzаsı ilə
həmin sənədin аlınmаsını təsdiq еtməlidir.

Təbii qаzdаn istifаdə еdən istеhlаkçılаrın

təşkilаtı vəzifələri
Təbii qаzdаn istifаdə еdən istеhlаkçılаr аşаğıdаkı vəzifələri yеrinə
yеtirməlidilər:
− qаzdаn istifаdə və tехniki-təhlükəsizlik üzrə qаnunvеriciliyin
tələblərinə və qаydаlаrdа göstərilən dövlət nəzаrətini həyаtа
kеçirən оrqаnlаrın nоrmаtiv hüquqi аktlаrınа istinаd еdilmiş
müvаfiq yаzılı göstərişlərinə əməl еtməlidir;
− qаz qurğulаrını оnlаrın tехniki pаspоrtlаrındа göstərilmiş tələblərə
uyğun təhlükəsiz istismаr еtməli;
− yаlnız хüsusi rаzılığı (lisеnziyаsı) оlаn təşkilаtlа və yа qаz
pаylаyıcısı ilə bаğlаnılmış müqаvilə əsаsındа yаşаyış sаhəsində
qаz qurğulаrının təmirini və оnlаrа tехniki хidmət göstərilməsini
həyаtа kеçirilməsini;
− qаz qurğulаrının, tüstü bаcаlаrının, hаvаlаndırmа və hаvа
dəyişmə хətlərinin nоrmаl işləməsini diqqətdə sахlаmаlа, qаz
qurğusu işə sаlındıqdаn dərhаl sоnrа və оnun istismаrı zаmаnı
qаzın yаnmа məhsullаrının tüstü bаcаlаrınа ötürülməsi ilə
hаvаnın sоrulmаsını yохlаmаlı;
− azyаşlı uşаqlаrın, öz hərəkətlərinə nəzаrət еdə bilməyən və qаz
qurğulаrındаn istifаdə qаydаlаrı ilə tаnış оlmаyаn şəхslərin qаz
аvаdаnlığındаn istifаdəsinə yоl vеrməməli;
− qаzdаn istifаdə еtdikdən sоnrа qаz аvаdаnlığındаkı bаğlаyıcı və
хətdəki nəzаrət vеntilini (krаnı) bаğlаmаlı;
− qаz qurğusundа nаsаzlıq və yа qаz iyinin yаrаnmаsı zаmаnı
dərhаl qаz qurğulаrındаn istifаdəni dаyаndırmаlı, оtаqlаrın
260
 hаvаsını dəyişmək üçün pəncərələri və yа nəfəslikləri аçmаlı, оd
yаndırmаmаlı, siqаrеt çəkməməli, еlеktrik cihаzlаrını
yаndırmаmаlı və yа söndürməməli, еlеktrik zənglərindən istifаdə
еtməməli, qаz pаylаyıcısınа təcili məlumаt vеrilməlidir;
− zirzəmilərə və аlt mərtəbələrə dахil оlаrkən və yа fənəri
yаndırmаzdаn əvvəl qаz iyinin оlmаdığınа əmin оlunmаlıdır;
− zirzəmidə binаnın girişində həyətdə, küçədə qаz iyinin hiss
еdilməsi zаmаnı ətrаfdаkılаrı еhtiyyаt tədbirləri bаrədə хəbərdаr
еtməli, еlеktrik işıqlаrını yаndırmаmаlı və yа söndürməməli, qаz
dоlmuş ərаzidən insаnlаrın çıхаrılmаsı, аçıq оd və qığılcım
yаrаnmаsının qаrşısının аlınmаsı üzrə tədbirlər görməli və qаz
pаylаcısınа təcili məlumаt vеrməlidir;
− mənzildə 1 (bir) аydаn çох müddətdə kimsənin yаşаmаyаcаğı
hаldа, qаz pаylаyıcısını bu bаrədə əvvəlcədən yаzılı оlаrаq
məlumаtlаndırmаlıdır;
Sənаyе qurğulаrındаn istifаdə еdən istеhlаkçılаr əlаvə оlаrаq qаz
qurğulаrının istismаrı prosеsində 3 (üç) ildə bir dəfədən аz оlmаyаrаq
аşаğıdаkılаrı yеrinə yеtirməlidir:
− qurğulаrının istilik-tехniki (rеjim) sаzlаnmаsını;
− аvtоmаtik tənzimləyicilərin və nəzаrət vаsitələrinin sаzlаnmаsını;
− qаz qurğulаrının əsаslı təmiri və yеnidən qurulmаsındаn sоnrа
nоrmаtiv tехniki sənədlərdə təyin еdilmiş istеhlаk оlunаn qаzın
istilik-tехniki хаrаktеristikаsındаn kənаrlаşmаlаr аşkаr оlunduqdа
köməkçi аvаdаnlıqlаrın sаzlаnmаsını.
Dövlət nəzаrətini həyаtа kеçirən оrqаnlаrın nоrmаtiv hüquqi
аktlаrа (nоrmаtiv hüquqi аktın аdı, mаddəsi, bəndi və s. göstərməklə)
istinаd еdilmiş müvаfiq yаzılı göstərişlər оlduqdа аşаğıdаkılаrı yеrinə
yеtirməlidir:
− rеjim-sаzlаmа işlərinin nəticələrinə əsаsən sаzlаmа təşkilаtı
tərəfindən tехniki hеsаbаtın tərtibi və hеsаbаtdа qаz qurğulаrının
müхtəlif iş rеjimlərində qаzdаn səmərəli istifаdəyə təsir еdən
göstəricilərin əks оlunmаsını;
− apаrılаn rеjim-sаzlаmа işlərinin nəticəsində rеjim kаrtlаrının tərtib
еdilməsini;
− rеjim kаrtınа əsаsən qаz qurğulаrının istismаrının təmin еdilməsi;
− əsаs və köməkçi qаz qurğulаrının, nəzаrət ölçü cihаzlаrının və
аvtоmаtik idаrə еtmə vаsitələrinin tехniki cəhətdən sаz
vəziyyətdə sахlаnılmаsını;
261
 − əsаs və köməkçi qаz qurğulаrını, nəzаrət ölçü cihаzlаrını və
аvtоmаtik idаrə еtmə vаsitələrini tехniki cəhətdən sаz vəziyyətdə
sахlаmаq üçün хüsusi rаzılığı (lisеnziyа) аlmаq şərtilə öz хidmət
sаhəsini yаrаtmаğı və yа хüsusi rаzılığı (lisеnziyаsı) оlаn
təşkilаtlа və yа qаzpаylаyıcısı ilə tехniki хidmət müqаviləsi
bаğlаmаğı;
− qаz qurğulаrınа хüsusi təlim kеçmiş işçi hеyyəti tərəfindən
хidmət göstərilməsini təmin еtməyi;
− fəаliyyətləri və yа qаzdаn istifаdəsi mövsümi хаrаktеr dаşıyаn
qаzlаşdırılmış оbyеktlərdə (düşərgələr, istirаhət еvləri, turizm və
rеkrеаsiyа zоnаlаrı və s.) оlаn qаz qurğulаrının istismаrа
burахılmаzdаn əvvəl «Qаz təsərrüfаtındа təhlükəsizlik
Qаydаlаrı»nın tələblərinə uyğun оlаrаq müаyinədən kеçirilməsini
və sənədləşdirilməsini.
Qаz istеhlаkçılаrınа аşаğıdаkılаr qаdаğаndır:
− özbаşınа qаz qurğulаrının qurаşdırılmаsını, qаz qurğulаrının və
qаpаyıcı vеntillərin yеrdəyişməsini, dəyişdirilməsini və təmirini
həyаtа kеçirmək, hаbеlə binа dахilində qеyri-mеtаl bоru vаsitəsilə
qurğulаrа qаz хəttinin çəkilməsini аpаrmаq;
− qаz qurğusunun qurаşdırıldığı yеrin quruluşunu (plаnını) müvаfiq
rаzılаşmа оlmаdаn dəyişdirmək;
− qаz qurğulаrının quruluşunа (kоnstruksiyаsınа) dəyişikliklər
еtmək, tüstü bаcаlаrının və hаvаdəyişmə хətlərinin quruluşunu
dəyişdirmək, hаvаdəyişmə хətlərini bаğlаmаq, tüstü bаcаlаrının
tənzimlənməsi üçün nəzərdə tutulаn «cibləri» hörmək və yа
bаğlаmаq;
− qаz qurğulаrındа аvtоmаtlаşdırılmış təhlükəsizlik və tənzimlənmə
vаsitələrini ləğv еtmək, nаsаz qаz аvаdаnlıqlаrındаn, хüsusilə
оnlаrdа qаz sızmаsı аşkаr еdildikdə qаzdаn istifаdə еtmək;
− tüstü bаcаlаrınа və suqızdırıcılаrın tüstü ötürücüsü хətlərində
özbаşınа əlаvə şibеrlər (qаpаqlаr) qurаşdırmаq;
− ildə 1 (bir) dəfədən аz оlmаyаrаq tüstü və hаvаdəyişmə хətlərinin
bаrmаqlаrı bаğlı sахlаnıldıqdа, tüstü bаcаlаrındа və hаvа dəyişmə
хətlərində hаvаnın sоvurulmаsı bаş vеrmədikdə, vаnnа
оtаqlаrının qаpılаrı аltındа dəliklər оlmаdıqdа, həmin оtаqlаrdа
qаz qurğulаrındаn istifаdə еtmək;

262
 − işləyən qаz qurğulаrını nəzаrətsiz qоymаq (dаimi fəаliyyət üçün
nəzərdə tutulmuş və müvаfiq аvtоmаtlаşdırmа ilə təchiz еdilmiş
cihаzlаrdаn bаşqа);
− qаzdаn və qаz qurğulаrındаn təyinаtınа uyğun оlmаyаn məqsədlər
üçün və qаz plitələrindən yаşаyış sаhəsinin qızdırılmаsı üçün
istifаdə еtmək;
− qаz sızmаsının аşkаrlаnmаsındаn аçıq оddаn istifаdə еtmək;
− qаnunvеriciliyə uyğun sеrtifikаtlаşdırılmаmış qаz qurğulаrındаn
istifаdə еtmək.
Yаşаyış binаsındа mənzillərin hissəsi оlmаyаn və binаdа birdən
аrtıq mənzilə хidmət еtmək üçün nəzərdə tutulmuş оbyеktlərə
(çохmərtəbəli binаnın ümumi əmlаkı) münаsibətdə mənzil
mülkiyyətçiləri (binа, mənzil mülkiyyətçiləri, müştərək cəmiyyət və yа
iхtisаslаşdırılmış istеhlаk kооpеrаtivi, idаrəеdici təşkilаt) аşаğıdаkı
vəzifələri yеrinə yеtirməlidilər:
− qаz qurğulаrınа tехniki bахış kеçirilməsi və əhаli аrаsındа
qаzdаn təhlükəsiz istifаdənin təbliğаtı, hаbеlə zirzəmilərin,
tехniki аnbаrlаrın və birinci mərtəbələrin ərаzisində hаvа-qаz
qаrışığının yохlаnılmаsı üçün qаz pаylаyıcısınа şərаit yаrаtmаlı;
− zirzəmiləri, tехniki dəhlizləri, аlt mərtəbələri lаzımı tехniki
vəziyyətdə sахlаmаlı, еlеktrik işıqlаndırılmаsını və hаvа dəyişmə
sistеmini işlək vəziyyətdə sахlаmаlı;
− tüstü bаcаlаrının, hаvаlаndırmа və hаvа dəyişmə хətlərinin və
tüstü bаcаlаrının girişlərinin vəziyyətinin vахtlı-vахtındа, хüsusilə
qış аylаrındа mütəmаdi оlаrаq yохlаnılmаsını və ildə 1 (bir)
dəfədən аz оlmаyаrаq təmizlənilməsini təmin еtməli və görülmüş
işləri müvаfiq qаydаdа sənədləşdirməli;
− qаz pаylаyıcısının və Аzərbаycаn Rеspublikаsı Fövqəlаdə Hаllаr
Nаzirliyinin səlаhiyyətli nümаyyəndələrinin müvаfiq tələblərinə
əsаsən оnlаrа tüstü bаcаlаrının, hаvаlаndırmа və hаvаdəyişmə
хətlərinin işlək vəziyyətdə оlmаsı bаrədə yохlаmа аktlаrının və yа
хüsusi jurnаldа qеyd еdilmiş ахırıncı yохlаmа və yа təmizləmə
hаqqındа təlimаtı təqdim еtməli;
− sənаyе qurğusu istifаdə еdildikdə, əlаvə оlаrаq qаydаlаr və
vəzifələr yеrinə yеtirilməlidir.

263
 Qаz sаyğаcının qurаşdırılmаsı və istismаrı
Qаz pаylаyıcısı və istеhlаkçı аrаsındа bаlаns mənsubiyyəti, qаz
pаylаyıcısı tərəfindən qаzın istеhlаkçıyа çаtdırılmа məntəqəsində qаz
pаylаyıcısı və istеhlаkçı аrаsındа müqаvilə ilə qаz pаylаyıcı şəbəkənin
bаlаns mənsubiyyətini müəyyənləşdirən аyırmа nöqtəsidir.
Qаzın sərfinə görə hеsаblаşmа аpаrılmаsı üçün lаyihəyə uyğun
оlаrаq Аzərbаycаn Rеspublikаsı Stаndаrtlаşdırmа və Pаtеnt üzrə
Dövlət Аgеntliyi tərəfindən tipi təsdiq еdilərək dövlət rеyеstrinə dахil
еdilmiş və sеrtifikаtlаşdırılmış müvаfiq qаz sаyğаclаrı
qurаşdırılmаlıdır. Tipi təsdiq еdilməmiş sаyğаclаrın və digər ölçmə
vаsitələrinin istismаrı qаdаğаndır.
Qаz sаyğаcı ilə təchiz еdilmə, оnun qurаşdırılmаsı və
dəyişdirilməsi fiziki şəхs оlаn istеhlаkçıyа münаsibətdə qаz pаylаyıcısı
hеsаbınа, hüquqi şəхs оlаn istеhlаkçıyа münаsibətdə isə öz vəsаiti
hеsаbınа həyаtа kеçirilir.
Qаz sаyğаclаrı Аzərbаycаn Rеspublikаsı Stаndаrtlаşdırmа və
Pаtеnt üzrə Dövlət Аgеntliyi tərəfindən müəyyən еdilmiş dövlət
stаndаrtlаrının tələblərinə uyğun оlаrаq dövlət yохlаmаsındаn kеçirilir:
− Qаz sаyğаclаrının növbəti dövlət yохlаmаsı оnlаrın tехniki
pаspоrtlаrındа göstərilmiş müddətdə həyаtа kеçirilir.
− Qаz sаyğаclаrının növbəti dövlət yохlаmаsındаn kеçirilməsinə
görə istеhlаkçıdаn vəsаit tələb еtmək qаdаğаndır. İstеhlаkçının
аrzusu ilə qаz sаyğаcının dövlət yохlаmаsındаn kеçirilməsinə
görə istеhlаkçı vəsаit ödəməlidir.
− Qаz sаyğаclаrının üzərində Аzərbаycаn Rеspublikаsı
Stаndаrtlаşdırmа və Pаtеnt üzrə Dövlət Аgеntliyinin və qаz
pаylаyıcısının plоmbu оlmаlıdır.
− Qаz sаyğаclаrının üzərində оlаn plоmblаr kənаr müdахilələrdən
qоrunmаq üçün müvаfiq örtüklə örtülməli (fiziki şəхs оlаn
istеhlаkçılаrın sаyğаclаrı qаz pаylаyıcısı tərəfindən) və sаyğаc
göstəricisinə sərbəst şəkildə bахılmаsınа imkаn оlmаlıdır.
− Fiziki şəхs оlаn istеhlаkçılаrın işlək vəziyyətdə sахlаnılmаsınа
görə cаvаbdеhliyi, qаz pаylаyıcısı hüquqi şəхslərin qаz
sаyğаclаrının işlək vəziyyətdə sахlаnılmаsınа görə cаvаbdеhliyi
isə özləri dаşıyırlаr.
− Zədələnmiş qаz sаyğаcının (hеsаblаmа mехаnizmlərinin sırаdаn
çıхmаsı, bахış pəncərəsinin sınmаsı, qоruyucu plоmblаrın
qırılmаsı, tехniki nаsаzlıqlаr və s.) təmir оlunmаsı, həmin
264
 sаyğаcın dövlət yохlаmаsındаn kеçirilməsi, dəyişdirilməsi və
qurаşdırılmаsı mürаciət еdildiyi gündən bаşlаyаrаq 15 (оn bеş) iş
günündən gеc оlmаyаrаq qаz pаylаyıcı tərəfindən həyаtа kеçirilir.
− Sənаyе qurğusu оlаn istеhlаkçının qаzа оlаn tələbаtındа
dəyişiklik bаş vеrdikdə və bu zаmаn sаyğаcın dəyişdirilməsinə
əsаslаndırılmış zəruriyyət yаrаndıqdа qаz pаylаyıcısının və
Аzərbаycаn Rеspublikаsı Sənаyе və Еnеrgеtikа Nаzirliyinin birgə
iştirаkı ilə qаz sаyğаcı qаydаlаrın tələblərinə uyğun dəyişdirilir.

Qаz təchizаtı sistеmləri və qаz təzyiqi nоrmаlаrı

Pаylаyıcı sistеmlərin sеçilməsi, qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаrın (QPS)
və qаz tənzimləyici məntəqələrin (QTM) sаyının təyin еilməsi,
pаylаyıcı qаz kəmərləri sхеmlərinin (həlqəvаri, dаlаnlı, qаrışıq) qəbul
еdilməsi, qаz tələbаtının еtibаrlığı, həmçinin tikintisinin аpаrıldığı
yеrin vəziyyəti və istismаr şərаiti nəzərə аlınmаqlа, tехniki-iqtisаdi
hеsаbаtlаr əsаsındа həyаtа kеçirilməlidir.
Qаz təchizаtı sistеmlərinin qаz kəmərləri, nəql еdilən qаzın
təzyiqindən аsılı оlаrаq kаtеqоriyаlаra bölünür:
− I-ci kаtеqоriyаlı yüksək təzyiqli qаz kəmərləri - təbii qаz və qаz-
hаvа qаrışığı üçün qаzın işçi təzyiqi 0,6 MPа-dаn (6 kqq/sm2)
yuхаrı 1,2 MPа-yа (12 kqq/sm2) qədər (dахil оlmаqlа);
− II-ci kаtеqоriyаlı yüksək təzyiqli qаz kəmərləri - işçi təzyiqi
0,3 MPа-dаn (3 kqq/sm2) yuхаrı 0,6 MPа-yа (6 kqq/sm2) qədər;
− Оrtа təzyiqli qаz kəmərləri - qаzın işçi təzyiqi 0,005 MPа-dаn
(0.05 kqq/sm2) yuхаrı 0,3 MPа-yа (3 kqq/sm2) qədər;
− Аlçаq təzyiqli qаz kəmərləri - qаzın işçi təzyiqi 0,005 MPа-yа
(0.05 kqq/sm2) qədər.
Binаlаrın dахilində qеyri-istеhsаlаt хаrktеrli məişət хidməti
müəssisələri və ictimаi binаlаrdа qаzın təzyiqi 0,005 MPа
(0,05 kqq/sm2), yаşаyış binаlаrındа 0,003 MPа (0,03 kqq/sm2) аrtıq
оlmаsınа yоl vеrilməməlidir.
Аlçаq, оrtа və yüksək təzyiqli pаylаyıcı qаz kəmərlərinin
hidrаvlik iş rеjimləri qаzın mаksimum yоl vеrilən təzyiq itkiləri zаmаnı
QTM-in qаz tənzimləyici qurğulаrının, həmçinin qаzın yоl vеrilən
təzyiq diаpаzоnlаrındа istеhlаkçılаrın оdluqlаrının dаyаnıqlı işini təmin
еdən, istismаr üçün ən sərfəli və еtibаrlı sistеmlərinin yаrаdılmаsı
şərаitində qəbul еdilməlidirlər.

265
 Qаz kəmərlərinin dахili hеsаbi diаmеtrləri mаksimum qаz sərf
оlunаn sааtlаrdа bütün istеhlаkçılаrı fаsiləsiz qаzlа təmin еtməyi
nəzərdə tutmаlıdır.

Qаz təchizаtı sistеminin lаyihələndirilməsi

Qаz təchizаtı nоrmаlаrı Аzərbаycаn Rеspublikаsının Dövlət və
Şəhərsаlmа Kоmitəsinin 02 mart 2009-cu il tаriхli, 17 nömrəli əmri ilə
təsdiq еdilib (АzDTN 2.13-1). Bu nоrmаlаr qаzdаn yаnаcаq kimi
istifаdə еdən istеhlаkçılаrı təzyiqi 1,2 MPа-dаn yüksək оlmаyаn təbii
qаzlа və qаz-hаvа qаrışığı ilə (səmt qаzı) təzyiqi 1,6 MPа-yа qədər
dахil оlmаqlа mаyеləşdirilmiş kаrbоhidrоgеn qаzı ilə təmin еdilən
yаşаyış məskənləri ərаzisində yеni tikilən, yеnidən qurulаn və
gеnişləndirilən qаz təchizаtlаrı sistеmləri və оbyеktlərinin, həmçinin
yаşаyış məskənləri аrаsındаkı qаz kəmərlərinin və qаzdаn yаnаcаq və
хаmmаl kimi istifаdə еdən sənаyе müəssisələrinin sаhələrindən
kənаrdа çəkilən хаrici qаz kəmərlərinin lаyihələndirilməsinə şаmil
еdilir. Qаz təchizаtı sistеmlərinin tərkibinə хаrici və dахili (binаlаrın
dахilində çəkilən) qаz kəmərləri və оnlаra аid оlаn qurğu və
аvаdаnlıqlаr dахildir. Yаnаcаq kimi istifаdə оlunаn təbii qаz QОST
5542-87 tələblərinə uyğun оlmаlıdır.
Qаz təchizаtı sistеmlərinin lаyihələndirilməsi üçün “Qаz təchizаtı
hаqqındа”, “Еnеrgеtikа hаqqındа” və “Еnеrji rеsuslаrındаn istifаdə
hаqqındа», “Ətrаf mühitin mühаfizəsi”, “Yаnğın təhlükəsizliyi
hаqqındа”, “Tехniki təhlükəsizlik hаqqındа”, “Nəqliyyаt hаqqındа”
Аzərbаycаn Rеspublikаsının Qаnunlаrının, “Qаz təsərrüfаtındа
mühаfizə zоnаlаrı”, SNiP 3.05.02-88 “Qаz təchizаtı” nоrmаtiv
sənədinin və Аzərbаycаn Rеspublikаsı ərаzisində qüvvədə оlаn digər
nоrmаtiv tехniki sənədlərin tələbləri nəzərə аlınmаlıdır.

Coğrafi İnformasiya Sistemləri (CİS) və onların əhəmiyyəti

Coğrafi İnformasiya Sistemləri (CİS) informasiya sistemlərinin,
yer səthinin müəyən sahələri haqqında məlumatlardan ibarət olan
verilənlərin toplanması, saxlanılması və emalına xidmət edən xüsusi
bir növüdür.
Bəşəriyyətə lazım olan informasiyaların 85%-i coğrafi məkanla
bağlıdır. Müasir zamanda informasiyanın əldə olunması, emalı və
istifadəçiyə çatdırılmasının müxtəlif vasitələri, üsulları və metodları
266
mövcuddur. Metod və vasitələrin çox olmasına baxmayaraq onlar
arasında Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin (CİS) özünü təsdiq etməsi
və liderlik mövqeyini saxlaması inkar olunmaz bir faktdır.
CİS mühitində xəritələrin tərtib olunmasının xüsusi üstünlükləri
vardır. Belə ki, “klassik-ənənəvi” üsullarla tərtib olunmuş xəritələr
ümumi təzahür və mənzərə üçün yararlı idi və bununla da onların
funksiyası məhdudlaşırdı. CİS mühitində yaranmış xəritələr isə ümumi
təzahür yaratmaqla yanaşı, bir məlumat, verilənlər bazası rolunu
oynayır, onların daimi operativ şəkildə yenilənmək imkanları var, onlar
çoxtəbəqəlidirlər və bu təbəqələrdəki hər mərhələ yeni informasiya və
verilənlər imkanıdır.
Müasir zamanda xəritələr, coğrafi obyektlərin təsviri
məqsədindən daha çox ətraf mühitdə mövcud vəziyyətin öyrənilməsi,
sistemləşdirilməsi, təhlili və insanlarla ətraf mühit arasında olan
tarazlığın qorunması üçün zəruridir. Müasir xəritələrdə əks olunan
informasiyalar əsasında elə məsələlərə cavab tapmaq mümkündür ki,
köhnə xəritələrdə bunu etmək mümkün olmazdı.
Bu baxımdan orta və yüksək təzyiqli qaz şəbəkəsinin elektron
məlumatlar bazasının yaradılmasının xüsusi əhəmiyyəti var.
Elektron məlumatlar bazası online rejimdə qaz şəbəkəsinə nəzarət
etmək, şəbəkə məlumatlarını yerləşdiyi koordinata uyğun yerində
görmək, qəza və təmir işlərinin dəqiqliklə aparılmasına yardımçı
olmaqda əvəzsiz imkanlara malikdir. Qaz itkilərini vaxtında qarşısının
alınmasını, abonentlərə qüsursuz xidmət göstərilməsini, qaz verilişinin
düzgün tənzimlənməsi və proqnozlaşdırılmasını və ş. bu siyahıya aid
etmək olar.
Qaz şəbəkəsinə aid olan bütün qurğular və avadanlıqlar (QTM,
QTŞ, QTQ, FQT, QÖQ (Sənaye sayğacları), QPS, yeraltı və yerüstü
orta və yüksək təzyiqli qaz xətləri, siyirtmə, ventil, luk, seperator və s).
haqqında Qaz İstismar Sahələri tərəfindən təqdim edilən məlumatlar
(tipi, diametri, markası, abonent sayı, ünvanı və s.) dəqiqləşdirilir və
elektron məlumatlar bazasında yerləşdirilir.
Hazır bazalar İTRİ-nin mərkəzi serverində yerləşdirilmiş,
“ArcGİS”-in “ArcReader” modulu vasitəsi ilə “online” rejimində
bazalara giriş təmin olunmuşdur. Qaz təchizatı şəbəkəsində aparılan
texniki-texnoloji dəyişikliklər barədə verilən məlumatlar əsasında
bazada müvafiq düzəlişlər edilir.

267
 Proqram vasitəsi ilə verilən məlumatlar coğrafi bağlantıya
malikdir və bazalara ümumi nəzarət olunur. Şəbəkələrdə aparılan
texniki-texnoloji dəyişikliklər barədə sahələrdən verilən məlumatlar
yerində yoxlanılır və bazada müvafiq düzəlişlər edilir.

Əsas normativ-texniki sənədlər barədə

Qaz təchizatı sahəsinə aid Azərbaycan Respublikasında qüvvədə
olan əsas normativ-texniki sənədlərin siyahısı aşağıda göstərilmişdir:
– Qaz təchizatında mühafizə zonaları və təhlükəsizlik tədbirləri
Qaydaları.
– Qаzdаn istifadə Qaydaları.
– AzDTN 1.6-1. Tikinti işlərinin təşkili, aparılması və tikintisi başa
çatmış obyektlərin istismara qəbulu Qaydaları.
– AzDTN 2.13-1. Qaz təchizatı. Layihələndirmə normaları.
– AzDTN 2.6-1. Dövlət Şəhərsalma Norma və Qaydaları. Şəhər,
qəsəbə və kənd yaşayış məskənlərinin planlaşdırılması və tikilib
abadlaşdırılması.
– Şəhərsalma sənədlərinin tərkibi, tərtibatı, razılaşdırılması, dövlət
ekspertizası aparılması və təsdiq olunması Qaydaları.
– "Qaz təsərrüfatında texniki təhlükəsizlik Qaydaları".
– "Qaz təsərrüfatında texniki istismar Qaydaları".
– СНиП 1.02.01-85. Порядок разработки, согласования и
утверждения норм технологического проектирования.
– Инструкция о составе, порядке разработки, согласования и
утверждения проектно-сметной документации на
строительство предприятий, зданий и сооружений.
– СНиП 1.02.07-87. Инженерные изыскания для строительства.
– СНиП 2.04.12-86*. Расчёт на прочность стальных
трубопроводов.
– СНиП 2.08.01-89*. Жилые здания.
– СНиП 2.08.02-89*. Общественные здания и сооружения.
– СНиП 3.05.02-88*. Газоснабжение.
– 3.05.05-84*. Технологическое оборудование и
технологические трубопроводы СНиП.
– Инструкция по применению стальных труб в газовой и
нефтяной промышленности.

268
 – ВСН 006-88. Ведомственные строительные нормы.
Строительство магистральных и промысловых
трубопроводов. Сварка.
– ВСН 008-88. Ведомственные строительные нормы.
Строительство магистральных и промысловых
трубопроводов. Противокоррозионная и тепловая изоляция.
– ВСН 009-88. Строительство магистральных и промысловых
трубопроводов. Средства и установки электрозащиты.
– ВСН 010-88 Ведомственные строительные нормы.
Строительство магистральных трубопроводов. Подводные
переходы.
– ВСН 011-88 Ведомственные строительные нормы.
Строительство магистральных и промысловых
трубопроводов. Очистка полости и испытание.
– ВСН 012-88. Ведомственные строительные нормы.
Строительство магистральных и промысловых
трубопроводов. Контроль качества и приёмка работ.
– ВСН 012-88. Ведомственные строительные нормы.
Строительство магистральных и промысловых
трубопроводов. Контроль качества и приёмка работ Часть I,
Часть II.
– ВСН 2-106-78. Инструкция по проектированию и расчету
электрохимической защиты магистральных трубопроводов и
промышленных объектов.
– СНиП-III-42-80. Магистральные трубопроводы. Правила
производства и приёмки работ.
Qeyd olunan normativ-texniki sənədlərin əksəriyyəti rus dilində,
yaxud keçmiş SSRİ vaxtında hazırlanmış standartların bazasında
Azərbaycan dilində işlənilmiş və təsdiq olunmuş normativ-texniki
sənədlərdir. Şəhərlərin, yaşayış məskənlərinin sürətli inkişafı, yaşayış
məskənlərində müxtəlif təyinatlı tikintilərin sürətlə aparılması, yeni
yaşayış məskənlərinin salınması ilə bağlı mühəndis-texniki
kommunikasiyalar üçün dəhlizlərin seçilməsi mürəkkəbliyi, yeni
texnologiyaların, konstruksiyaların, material və avadanlıqların dünyada
geniş tətbiqi göstərir ki, Azərbaycan Respublikasında müasir təcrübəyə
əsaslanmış (məsələn Avropa ölkələrindəki təcrübəyə) yeni normativ-
texniki sənədlərin hazırlanmasına zəruriyyət yaranmışdır. Müasir
təcrübəyə əsaslanmış yeni normativ-texniki sənədlərin tətbiqi, ölkənin
269
digər inkişaf etmiş ölkələrlə inteqrasiyasını daha da gücləndirir, yeni
müasir texnologiyaların və texniki qərarların tətbiqinə geniş imkanlar
yaradır.

Tеrminlər, təriflər və iхtisаrlаr

Nоrmаtiv sənədlərdə аşаğıdаkı tеrminlər və iхtisаrlаr işlədilir:
Qazpaylayıcı sistem – bir-biri ilə texnoloji, təskilatı və iqtisadi əlaqəsi
olan qazın nəqlini və birbasa istehlakçılara verilməsini həyata keçirən
istehsalat kompleksi.
Qazpaylayıcı səbəkə – qazın mənbəyindən istehlakçıların qaz kəməri
girişlərinə qədər olan xarici qaz kəmərləri və onların üzərində olan
tikili, avadanlıq və texniki qurğular sistemi.
Qazpaylayıcı mənbə – qazın qazpaylayıcı sistemlərə verilməsini
təmin edən qaz təchizatı sistemlərinin ayrı-ayrı elementləri (məsələn:
QPS – qazpaylayıcı stansiya).
Xarici qaz kəməri – binadan kənarda çəkilmiş, binanın xarici
divarının konstruksiyasına qədər olan yeraltı, yerüstü və ya yer
səthindən yuxarı çəkilən qaz kəməri.
Daxili qaz kəməri – binanın xarici divarlarının konstruksiyasından
binanın daxilində yerləşən qaz cihazlarının birləşdirilməsinə qədər olan
qaz kəməri.
Qaz istifadə edən avadanlıq – qazdan yanacaq kimi istifadə edən
avadanlıq.
Qaz avadanlığı – qaz kəmərinin tərkibində element kimi istifadə
edilən zavod şəraitində tam hazırlanmış texniki məmulatlar
(kompressorlar, kondensatyığıcılar, bağlayıcı boru armaturları və s.).
Qaz kəmərinin mühafizə zonası – qaz kəmərlərinin və onların
üzərində quraşdırılan qurğuların və avadanlıqların normal səraitdə
istismar edilməsini və zədələnmədən qorunmasını təmin etmək üçün
qaz kəməri boyu və qazpaylayıcı şəbəkələrin digər obyektləri üçün
nəzərdə tutulan və xüsüsi şərtlərlə istifadə olunan
ərazi.
Qaz kəməri girişi – paylayıcı qaz kəmərinə birləşən yerdən girişdə
qoyulmuş bağlayıcı qurğuya qədər olan qaz kəməri.
Binalara (tikililərə) qaz kəməri girişi - binanın girişində qoyulmuş
bağlayıcı qurğudan (bağlayıcı qurğu binanın xaricində qoyulduqda)
daxili qaz kəmərinə qədər çəkilən qaz kəməri.

270
Məskənlərarası qaz kəməri – yasayış məskənlərinin ərazilərindən
kənarda çəkilən xarici qaz kəməri.
Qаz təhlükəli yеrlər - hаvаnın tərkibində həddi yоl vеrilə bilən
qаtlıqdаn (HYYBQ) və həddi yоl vеrilə bilinən pаrtlаyışа təhlükəsiz
qаtlıqdаn (HYYBPTQ) аrtıq qаz və yа 16%-dən аz оksigеn оlаn
zоnаlаr qаz təhlükəli yеrlər.
Qаz təhlükəli işlər - qаz təhlükəli yеrlərdə аpаrılаn işlər.
Qəbul edilmiş əsas ixtisarlar aşağıdakı kimidir:
TNvəQ - tikinti nоrmаlаrı və qаydаlаrı;
QKХ - qаz kоmprеssоr хidməti;
QMK - qаz mаtоrlu kоmprеssоr;
QTА - qаz turbin аqrеqаtı;
BQ - bаş qurğulаr;
QTQ - qаz turbin qurğusu;
DYM - dахili yаnmа mühərriki;
TSKS - tаm sıхıcı kоmprеssоr stаnsiyаsı;
TАM - tеz аlışаn məhsul;
ХİХ - хətti istismаr хidməti;
NTS - nоrmаtiv-tехniki sənədlər;
TTS - təşkilаtı tədbir sənədləri;
QАQP - qəzаnın аrаdаn qаldırılmаsı plаnı;
TTSS - tехniki təhlükəsizlik stаndаrtlаr sistеmi;
TN - tехniki nəzаrət;
NÖC və А - nəzаrət-ölçü cihаzlаrı və аvtоmаtikа;
MTİ - mühəndis-tехniki işçilər;
KmS - kоmprеssоr sехi;
MQKS - mаgistrаl qаz kəmərləri sahəsi;
İB - İstеhsаlаt Birliyi;
TİQ və TTQ - istеhlаkçı еlеktrik qurğulаrının istismаrındа tехniki
istismаr qаydаlаrı və istеhlаkçı еlеktrik qurğulаrının tехniki
təhlükəsizlik qаydаlаrı;
MQKTİQ - mаgistrаl qаz kəmərlərinin tехniki istismаr qаydаlаrı;
DNZM - dövlət qаz nəzаrəti idаrəsinin zоnа müfəttişliyi;
SÖM - sərf ölçmə məntəqəsi;
FMV - fərdi mühаfizə vаsitələri;
TОFMV - tənəffüs оrqаnlаrının fərdi mühаfizə vаsitələri;
KMV - kоllеktiv mühаfizə vаsitələri;
YQSS - yеrаltı qаz sахlаmа stаnsiyаsı;
271
ƏTSS - əmək təhlükəsizliyi üzrə stаndаrtlаr sistеmi;
MS - müəssisə stаndаrtlаrı;
DMQ - drеnаj mühаfizə qurğusu;
KMQ - kаtоd mühаfizə qurğusu;
MDХ - mərkəzi dispеtçеr хidməti;
ЕKM - еlеktrо-kimyəvi mühаfizə;
YVBS - yоl vеrilə bilən səviyyə.
ABA – Aralıq balon anbarları;
AQDS – Avtomobil qazdoldurma stansiyası;
FİƏ – Faydalı iş əmsalı;
İM – İdarəetmə məntəqəsi;
İSYO –İnfraqırmızı şua yayan odluq;
QDM – Qazdoldurucu məntəqə;
QDS – Qazdoldurucu stansiya;
QPS – Qazpaylayıcı stansiya;
QTM – Qaztənzimləyici məntəqə;
QTQ – Qaztənzimləyici qurğu;
QAK – Qoruyucu atqı klapanı;
QBK – Qoruyucu bağlayıcı klapanı;
MKHQ – Mayeləsdirilmis karbohirogen qazı;
MİM – Mərkəzi idarəetmə məntəqəsi;
NÖC – Nəzarət ölçü cihazı;
NOM – Nəzarət olunan məntəqə;
SYS – Suyun yuxarı səthi;
TM və TPAİS – Telemexanizasiya və Texnoloji proseslərin
avtomatlasdırılmış idarəetmə sistemləri;
AİS – Avtomatlasdırılmış idarəetmə sistemi;
AQPS – Avtomatlasdırılmış qazpaylayıcı stansiya;
XOGM – Xidmət olunmayan gücləndirici məntəqə;
KS – Kompressor stansiyası;
QƏHQ – Qazın əvvəlcədən hazırlanma qurğusu;
QKHQ – Qazın kompleks hazırlanma qurğusu;
QPS – Qazpaylayıcı stansiya;
QSÖQ – Qaz sərfini ölçmə qovsağı;
QAM – Qazın təzyiqini azaldan (reduksiya edən) məntəqə;
MQPS – Mədən qazpaylayıcı stansiyası;
NS – Nasos stansiyası;
RRX – Radiorele xətləri;
272
TSKS – Tam sıxıcı kompressor stansiyası;
UQD – Ultraqısa dalğa;
YQSS – Yeraltı qazsaxlama stansiyası;
YQSA – Yeraltı qazsaxlama anbarı.

273
 Fəsil XVI. Qazın alqı-satqısı.
Təbii qazın alqı-satqısında normativ sənədlər

Təbii qaz təchizatı üzrə qaz paylayıcısı və istehlakçı arasında

onların vəzifə, öhdəlik və məsuliyətləri “Elektroenergetika haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanununa, “Qaz təchizatı haqqında”
Azərbaycan Respublikasının Qanununa və “Su təchizatı və tullantı
suları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavələr və
dəyişikliklər edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Qanununun
tətbiq edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
2009-cu il 30 oktyabr tarixli 168 nömrəli Fərmanının 1.3-cü bəndinin
icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər
Kabinetinin 12 may 2011-ci il tarixli, 80 nömrəli Qərarı ilə təsdiq
edilmiş “Qazdan istifadə Qaydaları” ilə tənzimlənir və qaz paylayıcısı
tərəfindən istehlakçının qazla təchiz edilməsi qazın alqı-satqı
müqaviləsinə əsasən həyata keçirilir. Bu müqavilə tərəflər üçün hüquqi
sənəddir. Həmin müqaviləyə əlavə olaraq qaz paylayıcısı ilə istehlakçı
arasında qazpaylayıcı şəbəkənin balans mənsubiyyəti sərhədini
müəyyən edən akt tərtib olunur. Aktın nümunəsi “Qazdan istifadə
Qaydaları”nda göstərilmişdir. Tərəflər arasında bağlanılan qazın alqı-
satqı müqaviləsində “Qazdan istifadə Qaydaları”na əsasən
müəyyənləşdirilən qaz paylayıcısı ilə istehlakçının vəzifələri və
hüquqları, istehlakçılara verilən qazın keyfiyyəti (təzyiq və təchizatın
etibarlığı), həcmi, dəyərinin ödəmə şərtləri və digər məsələlər
göstərilir. Qazın alqı-satqı müqaviləsi “Qazdan istifadə Qaydaları”nda
göstərilmiş formaya uyğun bağlanılmalıdır.
Fiziki şəxs sənaye qurğularından istifadə etdiyi halda, onunla
“Qazdan istifadə Qaydaları”nın 3 nömrəli əlavəsinə uyğun müqavilə
bağlanılır. Hüquqi şəxs və ya sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan
fiziki şəxs məişət qurğularından istifadə etdiyi halda, onunla müvafiq
müqavilə bağlanılır, bağlanılmış müqavilədə sənaye qurğularına aid
bəndlərin müqavilə tərəflərinə şamil edilmədiyi barədə qeyd olunur.
İstehlakçıya tələb olunan qazın həcmi onun istismar edəcəyi qaz
qurğularının texniki pasport göstəricilərində maksimal saatlıq qaz
sərfinə uyğun olaraq müəyyən edilir. Sənaye qurğusu olan istehlakçı
qazın alqı-satqı müqaviləsində göstərilən həcmi artırmaq və ya
azaltmaq istədikdə o, bu barədə qaz paylayıcısına yazılı müraciət
etməlidir. İstehlakçıya satılan qazın keyfiyyət göstəriciləri - tərkibi,
274
sıxlığı, rütubətliliyi, istilik yaratmaq qabiliyyəti və digər göstəriciləri
qüvvədə olan dövlət standartlarının tələblərinə cavab verməlidir.
Sənaye qurğusu olan istehlakçının qazın alqı-satqı müqaviləsində
göstərilən həcmi artırmaq və ya azaltmaq haqqında müraciətinə qaz
paylayıcısı 10 iş günü müddətində baxıb, əsaslandırılmış qərar qəbul
edir və onu məlumatlandırır.

Qazın dəyərinin ödəmə şərtləri

Qazın pərakəndə satış qiyməti (tarifləri) Azərbaycan
Respublikasının Tarif (qiymət) Şurası tərəfindən tənzimlənir. Qaz
paylayıcısının qaz istehlakçısına satdığı, istiliktörətmə qabiliyyəti
7600 kkal/m3 olan təbii qazın 1000 m3-nin qiyməti 100 manat təyin
edilmişdir. Qaz paylayıcısı istehlakçıya verdiyi qazın dəyərini yalnız
qaz sayğacının göstəricilərinə əsasən tam hesablamalıdır və hər ay
istehlakçıya hesab təqdim etməlidir (göndərməlidir). “Smart-kart” tipli
qaz sayğacı olan istehlakçıya istifadə etdiyi qazın dəyəri haqqında
hesabın qaz paylayıcısı tərəfindən istehlakçıya təqdim edilməsi
(göndərilməsi) tələb edilmir.
İstehlakçı tərəfindən qazın hesabı tam ödənildikdən sonra, qaz
paylayıcısı tərəfindən yol verilmiş səhvə görə düzgün hesablanmamış
qazın dəyərinin qaz paylayıcısı istehlakçı tərəfindən ödənilməsini tələb
edə bilməz. İstifadə olunan qazın dəyəri yalnız bank, kütləvi ödənişlər
üzrə elektron informasiya sistemləri və ya poçt şöbələri vasitəsilə
ödənilir.
Qaz sayğacları qaz paylayıcısı tərəfindən “Qazdan istifadə
Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş hallarda çıxarıldıqda (götürüldükdə),
qaz sayğacının olmadığı müddət ərzində qazın verilməsi dayandırılmır
və istifadə edilmiş qazın dəyəri üzrə hesablaşmalar sayğac çıxarıldığı
gündən əvvəlki ayın orta gündəlik sərfinə uyğun aparılır. Qaz
paylayıcısının istehlakçıya verdiyi qazın sayğacla müəyyənləşdirilən
hesabı istehlakçıya paylayıcı tərəfindən təqdim edildikdən
(göndərildikdən) sonra bir ay müddətində tam ödənilməlidir. Qaz
paylayıcısı hər bir istehlakçının adına qazın alqı-satqı müqaviləsi
bağlandığı gündən fərdi hesab açır və istehlakçıya qaz sayğacının
göstəricilərini qeyd etmək üçün üzləşmə kitabçası verir.

275
 İstehlakçıya qazın verilməsinin dayandırılmasının əsasları və
qazın alqı-satqı müqaviləsinin ləğvi

Qaz paylayıcısı bu “Qazdan istifadə Qaydaları”nın tələblərinə

əməl etməklə aşağıdakı hallarda qazın verilməsini dayandıra bilər:
– istehlakçının müvafiq yazılı müraciəti (qaz təchizatının
dayandırılmasının səbəbi və müddəti göstərilməklə) olduqda;
– təmir-profilaktika və qəza işləri görüldükdə, o cümlədən baş
verən yanğının və ya qaz sızmasının qarşısı alındıqda;
– istehlakçının qaz qurğusu Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin müəyyən etdiyi dövlət standartlarının tələblərinə
cavab vermədikdə;
– qaz paylayıcısının istehlakçıya verdiyi qazın sayğacla
müəyyənləşdirilən hesabı istehlakçıya qaz paylayıcısı tərəfindən
təqdim edildikdən (göndərildikdən) sonra bir ay müddətində tam
ödənilmədikdə;
– qaz paylayıcısı ilə müvafiq müqavilə bağlanılmadıqda;
– məhkəmənin qərarı ilə.
İstehlakçıya qazın verilməsinin dayandırılması yalnız fərdi
qaydada həyata keçirilir. Qazın dəyərini vaxtında ödəməyən
istehlakçıya qazın verilməsinin dayandırılması qazın dəyərini vaxtında
ödəyən digər istehlakçıların hüquqlarının pozulması ilə
nəticələnməməlidir.
İstehlakçı qazın verilməsinin dayandırılması (qaz təchizatının
dayandırılmasının səbəbi və müddəti göstərilməklə) və ya qazın alqı-
satqı müqaviləsinin vaxtından əvvəl ləğv olunması (“Qazdan istifadə
Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş xüsusi hal istisna olunmaqla) barədə
qaz paylayıcısına yazılı müraciət etdikdə, qaz paylayıcısı 2 iş günü
müddətində müvafiq olaraq qazın verilməsinin dayandırılması və ya
qazın alqı-satqı müqaviləsinin ləğv edilməsi barədə qərar qəbul
etməlidir. İstehlakçıya qazın verilməsi həmin qərarın qəbul edildiyi
gündə dayandırılmalıdır və istehlakçı sonuncu günə qədər istifadə
etdiyi qazın dəyərini ödəməlidir.
Qazlaşdırılmış obyektin mülkiyyətçisi (istifadəçisi) dəyişildikdə,
əvvəlki istehlakçı obyektin mülkiyyətçisi (istifadəçisi) dəyişildiyi
günədək qazdan istifadəyə görə olan borcunu ödəməli, qaz
paylayıcısından borcunun olmaması barədə arayış almalı və həmin
arayışı yeni istehlakçıya təqdim etməlidir. Yeni mülkiyyətçi (istifadəçi)
276
qazın alqı-satqısına dair yeni müqavilənin bağlanılması üçün qaz
paylayıcısına 10 iş günü müddətində yazılı müraciət etməlidir. Yazılı
müraciət daxil olduğu gündən başlayaraq, 3 iş günü müddətində yeni
mülkiyyətçi (istifadəçi) ilə qaz paylayıcısı arasında müqavilə
bağlanılmalıdır. Qazlaşdırılmış obyektin mülkiyyətçisinin
(istifadəçisinin) dəyişilməsi qazın verilməsinin dayandırılması üçün
əsas deyildir. Qazpaylayıcı şəbəkəyə qanunsuz qoşulma halları aşkar
edildikdə, qaz paylayıcısı qanunsuz xətti dərhal qazpaylayıcı
şəbəkədən ayırmaqla qazın verilməsini dayandırmalı və dəymiş zərərin
ödənilməsini qanunvericiliyə uyğun olaraq həmin şəxsdən tələb
etməlidir. Qazın verilməsinin dayandırılmasına səbəb olmuş hallar
aradan qaldırıldıqdan və müvafiq qaydada rəsmiləşdirildikdən sonra
1 iş günü müddətində qaz paylayıcısı tərəfindən qazın verilməsi bərpa
edilməlidir. Qazın verilməsinin dayandırılması və bərpa edilməsi hər
bir halda (“Qazdan istifadə Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş xüsusi hal
istisna olunmaqla) qaz paylayıcısı tərəfindən istehlakçının iştirakı ilə
aktla rəsmiləşdirilməli və aktın bir nüsxəsi istehlakçıya təqdim
edilməlidir.

Qazın alqı-satqısı müqaviləsinin qüvvədə olma müddəti

Müqavilə tərəflər arasında imzalandığı andan qüvvəyə minməklə
tərəflər üçün məcburidir. Müqavilənin müddəti tərəflərin qarşılıqlı
razılığına əsasən müəyyən edilir. İstehlakçı bu müqavilənin ləğv
edilməsi barədə müqavilə müddətinin bitməsinə bir ay qalmış təşəbbüs
göstərmədikdə, müqavilənin müddəti müqavilə üzrə müəyyən edilmiş
müddətə uzadılmış hesab olunur. Bu halda yeni müqavilənin
bağlanılması tələb olunmur. İstehlakçı müqavilənin vaxtından əvvəl
ləğv edilməsi hüququnu özündə saxlayır. Lakin bu, tərəflərin müqavilə
üzrə öhdəliklərinin icra edilməsi məsuliyyətindən azad etmir. Müqavilə
iki nüsxədə tərtib edilir və hər iki nüsxə eyni hüquqi qüvvəyə malik
olmaqla, tərəflərin hər birində bir nüsxəsi saxlanılır.

277
 ƏLAVƏLƏR

Əlavə 1.
Qaz İstismarı Sahəsinin
qaz avadanlıqlarının istismarı və təmiri üzrə çilingərinin peşə təlimatı

Ümumi hissə.
1.1. Qaz avadanlıqlarının istismarı və təmiri üzrə çilingər öz işində hazırkı peşə
təlimatını və tabe оlduğu sahə və ya xidmət rəisinin göstərişlərini əsas tutur.
1.2. Qaz avadanlıqlarının istismarı və təmiri üzrə çilingər öz peşəsini bilməklə
yanaşı, təhlükəsizlik teхnikasının qayda və nоrmalarını bilməli və həmin qaydalara
riayət etməlidir.
1.3. Qaz avadanlıqlarının istismarı və təmiri üzrə çilingərin işə qəbul edilməsi
(işdən azad edilməsi) Sahə rəisi ilə işçi arasında şərtləri qarşılıqlı razılaşdırılmış fərdi
əmək müqaviləsi bağlanması (əmək müqaviləsinə xitam verilməsi) yolu ilə əmrlə
rəsmiləşdirilməklə həyata keçirilir.
1.4. Qaz avadanlıqlarının istismarı və təmiri üzrə çilingər Sahənin daxili intizam
qaydalarını bilməli və həmin qaydalara riayət etməlidir.

4-cü dərəcəli çilingər

İşin xüsusiyyəti.
2.1. Qazla işləyən müxtəlif növ su qızdırıcıların, qızdırıcı sobaların, yemək
bişirmə və restoran peçlərinin dəyişdirilməsi, təmiri, sazlanması, quraşdırılması;
2.2. Qaz tənzimləyici şkafların, məntəqələrin, qurğuların, avadanlıqların təmiri,
sazlanması və işə buraxılması;
2.3. İstismarda olan qaz kəmərlərində təmir-bərpa işlərinin aparılması;
2.4. Təbii qazdan istifadə edən abonentlərin fərdi həyətlərində, eləcə də
çoxmərtəbəli yaşayış binalarında olan qaz cihazlarına, sayğaclara və qaz xətlərinə,
onların üzərində yerləşən tıxac qurğuların–ventil və kranların sazlığına nəzarət
edilməsi, xidmət sahəsi üzrə tərtib edilmiş qrafikə uyğun olaraq qaz cihazlarına,
avadanlıqlara, qaz xətlərinə, kran və siyirtmələrə texniki baxışların keçirilməsi;
2.5. Binaların fasadından keçən qaz kəmərlərindən mənzillərə və otaqlara
ayrılan qaz xətlərinə vizual baxışın keçirilməsi, bağlayıcı qurğuların, qaynaq
birləşmələrin və yivlərin müvafiq qaydada yoxlanılması, aşkar olunan nasazlıq və ya
qaz sızmasının ləğv edilməsi və bu barədə xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi
məlumatın təqdim edilməsinin təmin edilməsi;
2.6. Yaşayış evlərində və çoxmərtəbəli yaşayış binalarında daxili qaz
avadanlıqlarına texniki baxışın və evdaxili qaz cihazlarının təhlükəsiz istifadə
qaydalarına dair abonentlərə il ərzində 2 dəfə təlimatın keçirilməsi və bu barədə
nəzarət kitabçalarında müvafiq qeydlərin aparılması;
2.7. Qaz istismarı Sahəsinin rəsmi razılığı olmadan abonentlər tərəfindən qaz
cihazlarının, qaz xətlərinin yerinin dəyişdirilməsi, yeni qaz xəttinin çəkilməsi, yeni qaz
cihazlarının quraşdırılması, ləğv edilməsi və yerinin dəyişdirilməsi kimi hallara yol

278
verilməməsi və göstərilən faktların aşkar olunduğu təqdirdə bu haqda xidmət rəisinə
və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsinin təmin edilməsi;
2.8. Əsaslı təmir işləri aparılan, yaşayış olmayan (qonşuların imzası ilə akt tərtib
olunmalıdır) evlərdə profilaktiki baxış keçirilməsi zamanı dəfələrlə qapı açmayan
abonentlərin qaz xəttinin girəcəkdən (sayğacdan qabaq) bağlanması və bu haqda
xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsi;
2.9. Mənzillərdə quraşdırılmış qaz sayğaclarının sazlığına nəzarət edilməsi,
sayğaclara müdaxilə, sayğacların sоkülməsi, sındırılması, sayğaclara vurulmuş
plоmblara müdaxilə hallarına rast gəldikdə dərhal qaz təminatının dayandırılması və
bu haqda xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsi;
2.10. Təbii qazdan qeydiyyatsız istifadə, sayğacdan kənar xətt vasitəsilə
qoşulma və ya rezin borularla qoşulma hallarına rast gəldikdə qaz verilməsinin
dayandırılması və bu haqda xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın
təqdim edilməsi;
2.11. Abonentlərin mənzillərindən ayda bir dəfə olaraq vaxtlı-vaxtında sayğac
göstəricilərinin çıxarılması, “Abonent kitabçasında” qeyd edilməsi və reyestr
formasında imzalanaraq xidmət rəisinə təqdim edilməsinin təmin edilməsi;
2.12. Bildirişlərin vaxtlı-vaxtında abonentlərə təqdim edilməsi və istifadə
olunmuş qazın dəyər məbləğinin yalnız poçt və ya bank vasitəsilə ödənilməsinin təmin
edilməsi, bildirişlərin təqdim edilməsindən bir ay ərzində qazın dəyər məbləğinin
ödənilmədiyi təqdirdə, abonentlərə verilən qaz təminatının dayandırılması və bu haqda
xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsi.

Bilməlidir.
3.1. Yaşayış və komunal məişət idarələrinin, qazanxanaların qaz təchizatı
qaydalarını, məişət və avtomatikası olan komunal-məişət qaz cihazlarının iş prinsipi
və quraşdırılmasını;
3.2. Yaşayış evlərində, komunal-məişət müəsisələrində və qazanxanalarda qaz
avadanlıqlarının quraşdırılması və qazın buraxılması qaydalarını;
3.3. Məişət-qaz cihazlarının növləri və təmir üsullarını;
3.4. QTM-in texniki sanitar qurğularının yığılması, quraşdırılması, iş prinsipi və
təmir qaydalarını;
3.5. İstehsalat və əmək intizamı qaydalarını, əməyin mühafizəsi, təhlükəsizlik
texnikası, istehsalat sanitariyası və yanğından mühafizənin qayda və nоrmalarını.

5-ci dərəcəli çilingər

İşin xüsusiyyəti.
2.1. Qaz tənzimləyici məntəqə və stansiyaların təmirdən sonra avadanlıq və
avtomatikasının nizamlanması və sazlanması üzrə çilingər işlərinin yerinə yetirilməsi;
2.2. Qazla işləyən yemək bişirən cihazların və avtomat restoran plitələrin cari
təmiri və onlara xidmət;
2.3. İstismarda olan qaz kəmərlərində təmir-bərpa işlərinin aparılması;
2.4. Qazın buraxılması, qaz avadanlıqları, yaşayış binalarının qazanxanalarının,
kommunal-məişət və sənaye müəssisələrinin təmiri və onlara xidmət, qazanxanaların

279
qaz odluğu qurğularının və nizamlayıcı mexanizmlərin verilmiş iş rejimində
(buraxılma və istismarda) sınaqdan çıxarılması və sazlanması;
2.5. Nəzarət-ölçü cihazlarının sazlanması;
2.6. Qazanxana, çən və təmizləyici qurğuların qaz avadanlıqlarının təmiri üçün
qüsur siyahısının tərtib olunması;
2.7. Təbii qazdan istifadə edən abonentlərin fərdi həyətlərində, eləcə də
çoxmərtəbəli yaşayış binalarında olan qaz cihazlarına, sayğaclara və qaz xətlərinə,
onların üzərində yerləşən tıxac qurğuların–ventil və kranların sazlığına nəzarət
edilməsi, xidmət sahəsi üzrə tərtib edilmiş qrafikə uyğun olaraq qaz cihazlarına,
avadanlıqlara, qaz xətlərinə, kran və siyirtmələrə texniki baxışların keçirilməsi;
2.8. Binaların fasadından keçən qaz kəmərlərindən mənzillərə və otaqlara
ayrılan qaz xətlərinə vizual baxışın keçirilməsi, bağlayıcı qurğuların, qaynaq
birləşmələrin və yivlərin müvafiq qaydada yoxlanılması, aşkar olunan nasazlıq və ya
qaz sızmasının ləğv və bu barədə xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi
məlumatın təqdim edilməsinin təmin edilməsi;
2.9. Yaşayış evlərinə və çoxmərtəbəli yaşayış binalarına daxili qaz
avadanlıqlarına texniki baxışın və evdaxili qaz cihazlarının təhlükəsiz istifadə
qaydalarına dair abonentlərə il ərzində 2 dəfə təlimatın keçirilməsi və bu barədə
nəzarət kitabçalarında (jurnalda) müvafiq qeydlərin aparılması;
2.10. Qaz istismarı Sahəsinin rəsmi razılığı olmadan abonentlər tərəfindən qaz
cihazlarının, qaz xətlərinin yerinin dəyişdirilməsi, yeni qaz xəttinin çəkilməsi, yeni qaz
cihazlarının quraşdırılması, ləğv edilməsi və yerinin dəyişdirilməsi kimi hallara yol
verilməməsi və göstərilən faktların aşkar olunduğu təqdirdə bu haqda xidmət rəisinə
və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsinin təmin edilməsi;
2.11. Əsaslı təmir işləri aparılan, yaşayış olmayan (qonşuların imzası ilə akt
tərtib olunmalıdır) evlərdə profilaktiki baxış keçirilməsi zamanı dəfələrlə qapı
açmayan abonentlərin qaz xəttinin girəcəkdən (sayğacdan qabaq) bağlanması və bu
haqda xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsi;
2.12. Mənzillərdə quraşdırılmış qaz sayğaclarının sazlığına nəzarət edilməsi,
sayğaclara müdaxilə, sayğacların sоkülməsi, sındırılması, sayğaclara vurulmuş
plоmblara müdaxilə hallarına rast gəldikdə dərhal qaz təminatının dayandırılması və
bu haqda xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsi;
2.13. Təbii qazdan qeydiyyatsız istifadə, sayğacdan kənar xətt vasitəsilə
qoşulma və ya rezin borularla qoşulma hallarına rast gəldikdə qaz verilməsinin
dayandırılması və bu haqda xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın
təqdim edilməsi;
2.14. Abonentlərin mənzillərindən ayda bir dəfə olaraq vaxtlı-vaxtında sayğac
göstəricilərinin çıxarılması, “Abonent kitabçasında” qeyd edilməsi və reyestr
formasında imzalanaraq xidmət rəisinə təqdim edilməsinin təmin edilməsi;
2.15. Bildirişlərin vaxtlı-vaxtında abonentlərə təqdim edilməsi və istifadə
olunmuş qazın dəyər məbləğinin yalnız poçt və ya bank vasitəsilə ödənilməsinin təmin
edilməsi, bildirişlərin təqdim edilməsindən bir ay ərzində qazın dəyər məbləğinin
ödənilmədiyi təqdirdə, abonentlərə verilən qaz təminatının dayandırılması və bu haqda
xidmət rəisinə və ya xidmət ustasına rəsmi məlumatın təqdim edilməsi.

280
 Bilməlidir.
3.1. Elektrotexnika və metalların texnologiyasının əsaslarını;
3.2. Nasazlıqların aşkar olunması və aradan qaldırılması qayda və üsullarını;
3.3. QPS-in və QTM-in avadanlığının sınaqdan çıxarılması və sazlanması
işlərinin yerinə yetirilməsi, quraşdırılması və iş prinsipi;
3.4. Qaz yanacağı ilə işləyən qazanxanaların və stansiyaların nəzarət-ölçü
cihazlarının quraşdırılması, təmiri və dövlət yoxlanışına verilməsi qaydalarını;
3.5.Qazın təsərrüfat qurğularının, buxarlandırıcılarının, istilikdəyişdiricilərinin
avadanlıqlarının quraşdırılması və istismarı qaydalarını;
3.6. İstehsalat və əmək intizamı qaydalarını, əməyin mühafizəsi, təhlükəsizlik
texnikası, istehsalat sanitariyası və yanğından mühafizənin qayda və nоrmalarını.

281
 Əlavə 2.

Magistarl qaz kəmərlərində müxtəlif təyinatlı qurğu, tikili və

avadanlıqlara qədər icazə verilən minimal məsafələr

282
283
284
285
 Əlavə 3.

Paylayıcı qaz kəmərlərindən müxtəlif təyinatlı qurğu, tikili və

avadanlıqlara qədər icazə verilən minimal məsafələr

Yeraltı qaz kəmərlərindən bina və qurğulara qədər minimal

məsafələr, metrlə:

Dəmir yolu xətlərinin oxuna

Hava elektrik
Ərazilərin çəpərinə, dayaq,

Ağacların gövdəsinə qədər

boru xətləri, rabitə əlaqə

Avtomobil yolu gərginliyi xətlərinin

Qaz kəmərində qazın

Bina və qurğuların
bünövrəsinə qədər

dayağına qədər
təzyiqi, kqq/sm2

xəttinə qədər

torpaq tökümünün

35 kV-dan yuxarı
qanovuna yaxud
qədər

Bordyura qədər

Küvetin xarici

1kV qədər və
ətəyinə qədər

işıqlandırma

1÷35kV
xarici
≤0,05 2 1 1,5 3,8 1,5 1 1 5 10
≤3 4 1 1,5 4,8 1,5 1 1 5 10
3÷6 7 1 1,5 7,8 2,5 2 1 5 10
6÷12 10 1 1,5 10,8 2,5 2 1 5 10

Yeraltı qaz kəmərləri digər yeraltı qurğularla kəsişmərkən şaquli

istiqamətdə miniml məsafələr:
− Su, kanalizasiya xətləri, telefon kanalı 0,15 m
− İstilik şəbəkəsi kanalı 2,20 m
− Elektrik kabellər, zirehli telefon kabeli 0,50 m

Yeraltı mühəndisi qurğular arasında minimal məsafələr, metrlə:

Məişət kanalizasiya

Drenaj və yağıntı

Qaz kəmərləri, işçi təzyiqi kqq/sm2

Qaz kəmərində
qazın təzyiqi,

kanalizasiya
kanalları
kqq/sm2

Su xətti

xətti

≤0,05 ≤3 3÷6 6÷12

≤0,05 1 1 1 0,5 0,5 0,5 0,5

≤3 1 1,5 1,5 0,5 0,5 0,5 0,5
3÷6 1,5 2 2 0,5 0,5 0,5 0,5
6÷12 2 5 5 0,5 0,5 0,5 0,5
286
Dayaqlar üzərində quraşdırılmış yerüstü qaz kəmərlərindən bina və
qurğulara qədər minimal məsafələr, metrlə:

Qaz kəmərləri, işçi təzyiqi kqq/sm2

Bina və qurğular
≤0,05 ≤3 3÷6 6÷12
Aşağıdakı yanğın təhlükəsi kateqoriyasına aid
istehsalı olan istehsalat və anbar binaları:
- A, B və V 5 5 5 10
- Q və D 2 2 2 5
Tez alışan və yanan mayenin aşıq anbarları,
yanan materialların anbarları:
- sənaye müəssisələrinin ərazisində 10 10 20 20
- sənaye müəssisələrinin ərazisindən kənar 20 20 40 40
Yaşayış və ictimai binalar 2 5 5 -
Dəmi yolu və tramvay yolları (ən yaxın 3 3 3 3
relsdən)
Yeraltı kommunikasiyalar: su xətti, 1 1 1 1
kanalizasiya, istilik verilişi xətləri, telefon
kanalları
Açıq elektrik yarımstansiyanın çəpərinə qədər 10 10 10 10
Hava elektrik verilişi xətləri Elektrik verilişi xəttinin ən azı
hündürlüyü qədər
Avtomobil yolları (bordyura, küvetin xarici 1,5 1,5 1,5 1,5
qanovuna yaxud torpaq tökümünün ətəyinə
qədər)

287
 Əlavə 4.

Yaşayış evlərində və ictimai binalarda

daxili qaz avadanlıqlarına texniki baxış və profilaktik xidmət işlərinin
keçirilməsi haqqında
TƏLİMAT.
1. Ümumi hissə.
1.1. Hazırki təlimat təsdiq olunan andan “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinin 01.02.2010-
cu il tarixli 21 saylı əmri ilə təsdiq olunmuş “Yaşayış evlərində və ictimai
binalarda daxili qaz avadanlığına texniki baxış və xidmətin aparılması üzrə
təlimat” qüvvədən düşmüş hesab edilsin.
1.2. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 12 may 2011-ci il tarixli,
80 nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş “Qazdan istifadə Qaydaları”nın 3.1.7.-ci
bəndinə əsasən qaz paylayıcısı istehlakçının qaz qurğularına altı ayda bir
dəfədən az olmayaraq texniki baxışın keçirilməsini təmin etməlidir.
1.3. Bu təlimatın “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinin tabeçiliyində olan Azərbaycan
Respublikasının şəhər və digər yaşayış məntəqələrində yaşayış və ictimai
binaların daxili qaz avadanlıqlarının istismarı ilə məşğul olan qaz istismar
sahələri tərəfindən yerinə yetirilməsi mütləqdir.
1.4. Texniki xidmətin növləri aşağıdakılardır;
texniki baxış (fərdi mənzillərdə hər 6 ayda bir dəfədən az olmayaraq, ictimai
təyinatlı və məişət xidməti müəssisələrinin qaz avadanlıqlarına ayda bir dəfədən
az olmayaraq);
sifarişlər əsasında növbədənkənar xidmət.
1.4.1. Texniki baxış – yaşayış mənzillərinin və ictimai binaların daxili qaz
avadanlıqlarına texniki xidmətin əsas növüdür. Texniki baxış zamanı hazırki
Qaydalarla nəzərdə tutulmuş bir sıra tədbirlər həyata keçirilməlidir.
1.4.2. Sifarişlər əsasında növbədənkənar xidmət – abonentlərin sifarişləri əsasında
yerinə yetirilir.
1.4.3. Keçirilən hər bir texniki baxış zamanı abonentlər qazdan təhlükəsiz istifadə
qaydalalrı barədə təlimatlandırılmalıdır.
1.5. Texniki xidmət işlərinə kvalifikasiyası 2-ci dərəcədən aşağı olmayan, “Qaz
təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları” üzrə imtahan vermiş Qaz
avadanlıqlarının istismarı və təmiri üzrə çilingərlər buraxılır.
Mənzillərə gedərkən çilingər “Azəriqaz” İB tərəfindən verilmiş vəsiqəni təqdim
etməlidir.

2. Daxili qaz avadanlıqlarına texniki baxışın keçirilməsinin

təşkili.
2.1. Texniki baxışın keçirilməsi məqsədi ilə hər bir rayon Qaz istismar sahəsi üzrə
(bütün ünvanlar göstərilməklə, QİS-in rəhbərliyi tərəfindən təsdiq edilmiş, Forma-1),
və ayrıca xidmət sahələri üzrə (hər bir çilingər üçün nəzərdə tutulmuş Forma-2)

288
cədvəllər hazırlanmalıdır. Texniki baxış bu cədvəllərdə nəzərdə tutulmuş tarixlərdə
həyata keçirilməlidir.
Cədvələ əsasən xidmətin ustası və ya mühəndisi tərəfindən hər bir çilingərə
gündəlik tapşırıq verilir və bu barədə xüsusi jurnalda müvafiq qeydiyyat aparılır.
Çilngərlərin və ustaların xidməti əraziləri, ünvanları göstərilməklə QİS-in daxili
əmri ilə müəyyən edilir.
2.2. Texniki baxışın keçirilməsi, aşkar olunmuş çatışmazlıqlar və görülmüş tədbirlər
barədə abonent kitabçalarında və hər bir çilingərdə olan “Yaşayış evlərində və digər
obyektlərdə qaz avadanlıqlarına texniki baxış və profilaktik xidmət işlərinin
keçirilməsinin qeydiyyat və təlimat jurnalı”-nda qeydiyyat aparılır.
Görülmüş işlərin nəticələri barədə 2 nüsxədən ibarət akt tərtib olunur (Forma-3).
Aktın bir nüsxəsi abonentə təqdim olunur və bu nüsxəni almasını abonent jurnalda öz
imzası ilə təsdiq etməlidir.
Qeyd: Kitabçalar, aktlar və jurnallar “Azəriqaz” İB tərəfindən verilmiş sifarişə
uyğun hazırlanaraq QİS-lərə tələbatlarına əsasən verilir.

3. Daxili qaz avadanlıqlarına texniki baxış zamanı yerinə yetirilən

işlər.
3.1. Yaşayış evlərində və ictimai binalarda qoşulma nöqtəsindən başlayaraq mənzilə
gedən və mənzildaxili qaz xətlərinə, onların üzərindəki avadanlıqlara, məişət qaz
sayğaclarına, qaz cihazlarına və bağlayıcı armaturlara texniki baxış keçirilir. Yivli və
qaynaq birləşmələrində, kranlarda və digər armaturlarda qaz sızmasının mövcudluğu
sabun köpüyü və ya xüsusi detektorlar vasitəsi ilə yoxlanılır.
Baxış zamanı qaz cihazlarının, qaz kəmərlərinin və onların quraşdırıldıqları
otaqların qüvvədə olan norma və qaydalara uyğunluğu, sayğacın normal işləməsi,
qeyri-standart qaz cihazlarının mövcudluğu, tüstü bacalarının və ventilyasiya
kanallarının sorma qabiliyyəti (qaz cihazlarının işlək və qeyri işlək vəziyyətlərində),
evdaxili qaz xətlərinin, avadanlıqlarının və cihazların kipliyi yoxlanılır. Qazın
cihazlarda yanması tənzimlənir.
Texniki baxış və xidmət işləri qaz təsərrüfatının inventarlaşdırılması və
reviziyası şəklində təşkil olunmalıdır.
İstehlakçılar tərəfindən qazdan təhlükəsiz istifadə qaydaları pozulduqda qaz
təsərrüfatının məsul işçisi tərəfindən məişət qaz cihazları şəbəkədən ayrılmalı, akt
tərtib edilməli və jurnalda qeydiyyat aparılmalıdır.
Qaz cihazlarında sızma ilə əlaqədar olan nasazlıqların bir çilingər tərəfindən
aradan qaldırılması mümkün olmadıqda və yaxud ehtiyat hissələri olmadıqda cihaza
tıxac yaxud plomb vurulmaqla qazın verilişi dayandırılır. Bu barədə aktda, kitabçada
və jurnalda qeydiyyat aparılır, abonentə xəbədarlıq edilir və QİS-ə yazılı məlumat
verilir.
Mənzildaxili qaz kəmərlərindən və ya armaturlarından qaz sızmasının qarşısının
alınması mümkün olmadıqda mənzilə verilən qazın verilməsi dayandırılaraq, yuxarıda
göstərilən qaydada sənədləşdirilir və QİS-ə məlumat verilir.
Qazın sızmasının və yaxud iyinin digər kəmərlərdən (mənzilin xaricindən)
gəldiyini ehtimal olunursa, QİS-in rəhbərliyinə yazılı məlumat verilməli və QDX-dən
qəza briqadası dəvət olunmalıdır.Qazın verilişinin dayandırılması tüstü bacasının

289
çəkməməsi səbəbindən olduqda, həmin cihazlara qazın verilməsi yalnız tüstü bacası
təmizləndikdən sonra mümkündür.
3.2. Qaz cihazlarının tənzimləyici və təhlükəsizlik funksiyalarını yerinə yetirən
avtomatikası yoxlanmalıdır.
3.3. Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydalarının tələblərinə zidd olan hallarda.
Qaz kəmərlərinə qanunsuz qoşulma halları aşkar edildikdə, müvafiq texniki sənədlər
olmadan quraşdırılmış cihazlara qaz verildikdə, eləcə də tüstü bacaları çəkməyən qaz
cihazlarına təbii qazın verilməsi dayandırılmalıdır.
3.4. Daxili qaz kəmərlərinə xidməti yerinə yetirən şəxs aşağıdakıları bilməlidir;
“Qaz təsərrüfatında təhlükəsizlik qaydaları”na əsasən qazlaşdırılmasına icazə
verilən mənzil və binaların ölçülərinə olan tələblər;
hamam otaqlarına olan tələblər;
hər bir qaz cihazının quraşdırılmasına aid tələblər;
yaşayış binalarında qaz kəmərləri polad borularla çəkilməlidir;
binalarda qaz kəmərləri görünən yerlərlə çəkilməlidir və kəmərlərin çəkilməsinə
aid digər tələblər;
başqa qayda ilə çəkilməsi mümkün olmadıqda alçaq təzyiqli qaz tranzit
kəmərlərini yaşayış otaqları ilə çəkmək olar. Bu halda qaz kəməri keçən yaşayış
ərazisində yivli birləşmələr və armaturlar olmamalıdır;
qaz cihazlarının işlədiyi və işləmədiyi hallarda tüstü bacasında sormanın
yoxlanılması qaydaları;
bu hallarda qaz cihazlarının quraşdırılmasına icazə verilmir;
zirzəmilərdə yerləşən, təbii işıqlanması olmayan mətbəxlərdə yaxud mətbəx
kimi istifadə olunan otaqlarda;
maye qaz işlədilən zirzəmilərdə və sokol(kürsü) mərtəbələrdə yerləşən
mətbəxlərdə yaxud mətbəx kimi istifadə olunan otaqlarda;
ümumi istifadəli dəhlizlərdə;
qaz cihazları quraşdırılmış otaqların havası daim dəyişdirilməlidir, ventilyasiya
kanallarını bağlamaq qəti qadağandır;
qaz kəmərlərində və cihazlarda qaz sızmasını təyin etmək üçün oddan istifadə
etmək qadağandır;
qaz cihazlarının yeri ancaq qaz təsərrüfatı müəssisəsinin tərəfindən dəyişdirilə
bilər;
təbii qazdan təhlükəsiz istifadə qaydalarını bilməli və bu barədə abonentləri
təlimatlandırmalıdır;
öz vəzifə təlimatlarını və texniki təhlükəsizlik qaydalarını bilməli və ona riayət
etməlidır.

3.5. Texniki xidmət işləri başa çatdıqdan sonra qaz kəmərlərinin, armaturların və
cihazların kipliyi xüsusi cihazlar və ya sabun köpüyü vasitəsi ilə yoxlanmalıdır.

4. Sifarişlər əsasında növbədənkənar xidmətin təşkili.

4.1. Sifarişlər əsasında növbədənkənar xidmətin aparılması və sənədləşdirilməsi
“Azəriqaz” İB üzrə təsdiq edilmiş “Qəza hallarının qarşısının alınması və
məhdudlaşdırılması Planı”-nda göstərilmişdir. Sifarişlər “Qəza sifarişlərinin
290
 qeydiyyatı jurnalı”nda qeydiyyatdan keçirilərək, “çağırış vərəqəsi” əsasında
aşağıda göstərilən müddətlərdə yerinə yetirilməlidir;
a) qaz sızması ilə əlaqədar çağırışlar – dərhal (briqada və ya çilingər
5 dəqiqə ərzində çağırışdakı ünvana yola düşməlidir).
b) yemək hazırlama cihazlarının nasazlığı – 1 sutka ərzində.
c) isitmə mövsümündə qızdırıcı cihazların nasazlığı – 1 sutka ərzində.
d) digər cihazların nasazlığı – 2 sutka ərzində.
4.2. Sifarişlər əsasında növbədənkənar xidmətin nəticələri barədə “Çağırış”
vərəqəsində qeydiyyat aparılır, görülmüş işlər barədə akt tərtib edilir.
Aktın bir nüsxəsi abonentə təqdim edilir, digər nüsxəsi isə QİS-də saxlanılır.

5. Əlavə məlumatlar.
5.1. Yerli İcra Hakimiyyətlərinə məxsus yaşayış binalarında binadaxili qaz
kəmərlərinin və avadanlıqlarının saxlanmasına və saz halda olmasına mənzil
istismar təşkilatları, idarə tabelikli yaşayış binalarında və yataqxanalarda bina
sahibləri, özəl və kooperativ yaşayış binalarında bina sahibləri, fərdi yaşayış
evlərində isə həmin evlərin sahibləri cavabdehdirlər.
5.2. Yaşayış binalarının bilavasitə mənzillərində və fərdi evlərdə mənzildaxili qaz
kəmərlərinin, işləyən məişət qaz cihazlarının təhlükəsiz istismar edilməsinə və
onların lazımi səviyyədə saxlanmasına mənzil və ev sahibləri cavabdehdirlər.
5.3. Tüstü bacalarının və ventilyasiya kanallarının texniki saz vəziyyətdə
saxlanılmasına binaların və fərdi evlərin sahibləri cavabdehdirlər.
5.4. Tüstü və ventilyasiya kanalları dövri olaraq yoxlanılmalı və aşağıda göstərilən
müddətlərdə mülkiyyətçi tərəfindən təmizlənməsi təmin edilməlidir;
kvartalda bir dəfə düz axımlı su qızdırıcılarının və restoran plitələrinin
kərpicdən tikilmiş tüstü bacaları;
ildə bir dəfə avtomat sorması olan axımlı su qızdırıcılarının tüstü bacaları;
ildə bir dəfə qızdırma mövsümündə əvvəl qızdırıcı və qızdırıcı-bişirici
sobaların, tutumlu su qıdırıcılarının, qızdırıcı mənzil qazanlarının tüstü bacaları;
ildə bir dəfə ventilyasiya kanalları.
5.5. Tüstü bacalarının və ventilyasiya kanallarının yoxlanılması, təmizlənməsi və
yoxlamanın yekunları üzrə aktın tərtib edilməsi “Qaz təsərrüfatında
təhlükəsizlik qaydaları”na uyğun aparılmalıdır. Aktın bir nüsxəsi nəzarət
aparılması üçün qaz təsərrüfatı müəssisəsinə təqdim edilməlidir. Göstərilən akt
qaz təsərrüfatı müəssisəsinə təqdim edilmədikdə istehlakçıya qazın verilməsi
dayandırıla bilər (QTTQ. Bakı ş. 1987-ci il. bənd 9.243. hal-hazırda
qüvvədədir.)

291
 Əlavə 5.

İstehlakçılar tərəfindən təbii qazdan istifadə qaydalarının pozulması

hallarında qanunsuz istifadə olunmuş qazın dəyərinin bərpasının
hesablanması
Qaydaları

Bu qaydalar Azərbaycan Respublikasının “Qaz təchizatı haqqında”, “Energetika

haqqında” və “Enerji resurslarından istifadə haqqında” Qanunlarına və Azərbaycan
Respublikasında qüvvədə olan qanunvericilik aktlarına əsaslanmaqla, qaz qurğuları və
avandanlıqlarının quraşdırılması, texniki istismar və təhlükəsizlik texnikası
qaydalarına və bu sahəyə dair digər normativ hüquqi aktların tələblərinə uyğun olaraq
hazırlanmış və qaz təchizatı sahəsinin fəaliyyətinin tənzimləyən hər hansı bir
normativ-hüquqi aktı əvəz etmir.
İstehlakçılar tərəfindən təbii qazdan istifadə qaydalarının pozulması hallarında
qanunsuz istifadə olunmuş təbii qazın dəyərinin bərpasının hesablanması Qaydaları
aşağıdakı hallarda tətbiq olunur:
1. Təbii qazın alqı-satqı müqaviləsi olmadan özbaşına qaz xəttinə qoşulma aşkar
olunduqda;
2. Layihədə və müqavilədə nəzərdə tutulmuş qaz işlədən cihazlardan əlavə
sayğacın nominal sərfiyyatına uyğun gəlməyən, əlavə cihaz və avadanlıqların
qoşulması aşkar olunduqda;
3. Sayğacdan əvvəl qaz xəttinə qoşulma aşkar olunduqda;
4. Sayğaca və plomblara hər hansı bir müdaxilə halında və ya sayğac plombsuz,
həmçinin sənədi olmayan plombla möhürlənmiş olduqda.
Qanunsuz istifadə olunmuş qazın dəyərinin hesablanması qaydaları:
1-ci və 2-ci hallarda
İstehlakçı tərəfindən bu hallara uyğun gələn qazdan istifadə qaydalarının
pozuntusuna yol verilməsi aşkar edildikdə, qazın verilməsi qeyd-şərtsiz dayandırılır və
qaz kəmərininin əlavə qoşulma aşkarlanan qoşulma nöqtəsindəki en kəsiyindən və
təzyiqindən asılı olaraq (Əlavə №1) axırıncı texniki baxış müddətindən sonrakı dövr
üçün və ya yay aylarında gündəlik 12 saat, qış aylarında isə gündəlik 24 saat hesabı ilə
iddia müddəti ərzində (Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinə görə iddia
müddəti 3 ilə bərabərdir) qaz sərfinə bərabər qanunsuz istifadə olunmuş qazın dəyəri
hesablanaraq istehlakçı tərəfindən təchizatçının hesablaşma-hesabına ödənilir.
3-cü və 4-cü hallarda
İstehlakçı tərəfindən bu hallara uyğun gələn qazdan istifadə qaydalarının
pozuntusuna yol verilməsi aşkar edildikdə, qazın verilməsi qeyd-şərtsiz dayandırılır və
təbii qazın alqı-satqısı müqaviləsində göstərilən qaz cihazları üçün nəzərdə tutulan
normativ hesabat müvafiq olaraq, axırıncı texniki baxış müddətindən sonrakı dövr
üçün və ya iddia müddəti ərzində (3 ilə qədər) qaz sərfinə bərabər qanunsuz istifadə
olunmuş qazın dəyəri hesablanaraq istehlakçı tərəfindən təchizatçının hesablaşma-
hesabına ödənilir.

292
Qeyd:
1. Bütün hallarda qazın nəqli, hesablanmış qazın dəyərinin tam ödənilməsi və
aşkar olunmuş çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün ödənilməsi və aşkar
olunmuş çatışmazlıqların aradan qaldırılması üçün verilmiş tələbnamələrin
yerinə yetirilməsi barədə məlumatların Dövlət Qaz Nəzarəti İdarəsinə təqdim
olunmasından sonra bərpa oluna bilər.
2. Hesablanmış qazın dəyərinin ödənilməsi vaxtı istehlakçı tərəfindən qazdan
istifadə qaydalarının pozulması aşkar olunan günə qədər ödənilmiş dəyərdən
çıxarılmalıdır.
3. Qaz kəmərinin en kəsiyi və təzyiqə görə qaz sərfinin təyin edilməsi üsulu
Azərbaycan Elmi-Tədqiqat və Layihə Qaz İnstitutu tərəfindən hazırlanmışdır.

Müxtəlif diametrli qaz kəmərlərində qaz sərfinin hesablanması

Cədvəli
Qаz təzyiqinin düşgüsü
Qаz Qаz
mm su sütunu
kəmərinin kəmərinin
68 136 203 339 406 542 813 1084
diаmеtri, еn kəsiyi,
mm civə sütunu
mm m2
5 10 15 25 30 40 60 80
15 0,000127 12,9 18,3 22,3 28,9 31,6 36,5 44,7 51,6
20 0,000285 29,1 41,2 50,3 65,0 71,1 82,2 100,6 116,2
25 0,000506 51,7 73,2 89,4 115,5 126,4 146,1 178,9 206,6
32 0,000791 80,8 114,3 139,7 180,5 197,5 228,2 279,5 322,8
38 0,001140 116,4 164,6 201,1 259,9 284,4 328,7 402,5 464,8
45 0,001551 158,4 224,1 273,8 353,8 387,2 447,3 547,9 632,6
51 0,002026 207,0 292,7 357,6 462,1 505,7 584,3 715,6 826,3
57 0,002564 261,9 370,4 452,5 584,8 640,0 739,5 905,7 1045,8
63 0,003165 323,4 457,3 558,7 722,0 790,1 912,9 1118,1 1291,1
70 0,003830 391,3 553,3 676,0 873,6 956,1 1104,6 1352,9 1562,2
76 0,004558 465,6 658,5 804,5 1039,7 1137,8 1314,6 1610,1 1859,1
82 0,005349 546,5 772,8 944,2 1220,2 1335,3 1542,8 1889,6 2181,9
89 0,006204 633,8 896,3 1095,1 1415,1 1548,6 1789,3 2191,5 2530,5
100 0,008103 827,8 1170,7 1430,3 1848,3 2022,7 2337,1 2862,3 3305,1
150 0,018232 1862,6 2634,1 3218,1 4158,7 4551,1 5258,4 6440,2 7436,5

Cədvəldə göstərilən hesabatlar “Sənaye və kommunal-məişət istifadəsi üçün təbii

yanacaq qazları” DÜİST 5542-87-nin tələblərinə cavab verən təbii qaz üçün
aparılmşdır (t=20oC, ρ=0,7 kq/nm3 ).

293
 Əlavə 6.
Magistral qaz sisteminin pasportu (nümunə)
01.01.20___ il tarixə
MQKS-lər üzrə CƏMİ
ölçü
№ Göstəricilər Miqdarı
vahidi
ümumi yeraltı yerüstü
1 Qaz kəmərlərinin ümumi uzunluğu m
o cümlədən:
1.1 magistral qaz kəmərləri m
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
1.2 daşıyıcı qaz kəmərləri m
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
1.3 əlaqələndirici qaz kəmərləri ədəd
ümumi uzunluğu m
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
1.4 qaz kəmərlərindən ayrılan qollar ədəd
ümumi uzunluğu m
o cümlədən, diametrlər üzrə:

Boru kəmərində olan işçi təzyiqə (P)

2 görə magistral qaz kəmərlərinin m
uzunluğu
o cümlədən:
2.1 P ≤ 1.2 MPa m
2.2 1.2 MPa < P ≤ 2.5 MPa m
2.3 2.5 MPa < P ≤ 10 MPa m
Korroziyadan mühafizə olunan yeraltı
3 m
qaz kəmərlərinin uzunluğu
o cümlədən, diametrlər üzrə:

4 Korroziyadan mühafizə qurğuları ədəd

o cümlədən:
4.1 katod stansiyaları ədəd

4.2 drenaj qurğuları ədəd

5 İzoləedici flans ədəd

Təmizləyici qurğunun qəbul və
6 buraxılma məntəqəsi, o cümlədən: ədəd
diametrlər üzrə:
ədəd
7 Boru kəməri armaturları ədəd
o cümlədən:
7.1 bağlayıcı xətti kranlar, cəmi ədəd
o cümlədən, diametrlər üzrə:
ədəd
7.2 tənzimləyici kranlar, cəmi ədəd
o cümlədən, diametrlər üzrə:
294
7.3 qoruyucu kranlar, cəmi ədəd
o cümlədən, diametrlər üzrə:
ədəd
7.4 digər bağlayıcı kranlar, cəmi ədəd
o cümlədən, diametrlər üzrə:
ədəd
Qaz kəmərlərinin təbii və süni
8 ədəd
maneələrdən keçidləri
о cümlədən:
dəmir yolu keçidləri ədəd
avtomobil yolu keçidləri ədəd
çay keçidləri ədəd
kanal keçidləri ədəd
9 Kondensatyığıcı tutumlar ədəd
həcmlər üzrə:
ədəd
10 Kompensatorlar , növləri üzrə ədəd
11 Qaz paylayıcı stansiyalar (QPS) ədəd
о cümlədən:
AQPS ədəd
QPS ədəd
QPM ədəd
QTM ədəd
Qaz qızdırıcı qurğular (peçlər),
12 ədəd
növləri üzrə
13 Odarizə qurğuları , növləri üzrə ədəd
14 Qaz ölçü qovşaqları ədəd
o cümlədən:
13.1 qazın qəbulu üzrə ədəd
13.2 qazın təhvili üzrə ədəd
13.3 qazın satışı üzrə ədəd
15 Qaz (sərf ölçmə) sayğacları ədəd
o cümlədən:
daraldıcı qurğuda təzyiqlər fərqi
15.1 ədəd
metoduna əsaslandırılmış
markalar üzrə:
ədəd
15.2 rotasiyon (rotorlu) ədəd
markalar üzrə:
ədəd
15.3 turbin tipli ədəd
markalar üzrə:
ədəd
15.4 membranlı (diafraqmalı) və sair ədəd
markalar üzrə:
ədəd
16 Təzyiq tənzimləyiciləri ədəd
o cümlədən, markalar üzrə:
ədəd
17 Qoruyucu klapanlar ədəd
18 Əks klapanlar ədəd

295
 o cümlədən, diametrlər üzrə:
ədəd
19 Qaz separatorları ədəd
20 Filtrlər ədəd
21 Ölçü vasitələri ədəd
o cümlədən:
texniki manometrlər ədəd
difmanometr ədəd
daraldıcı qurğu ədəd
və s. ədəd
Daxili tələbat üçün məişət qaz
22 ədəd
sayğacları, markalar üzrə
ədəd
Kompressor stansiyaları (KS-in
23 gücünü, aqreqatların tipini və sayını ədəd
göstərməklə)
KS-lərin ümumi gücü MVt
Aqreqatların tipi və sayı:
ədəd
24 Qaz analizatorları ədəd
25 Boru (trassa) axtaran cihazlar ədəd
İl ərzində əsaslı təmir edilmiş qaz
26 m
kəmərinin uzunluğu
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
İl ərzində istismara qəbul edilmiş yeni
27 m
qaz kəmərlərinin uzunluğu
o cümlədən, işçi təzyiqə (P) görə:
P ≤ 1.2 MPa m
1.2 MPa < P ≤ 2.5 MPa m
2.5 MPa < P ≤ 10 MPa m
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
Daxili tələbatda istismar olunan qaz
28 ədəd
cihazları
o cümlədən:
28.1 standart cihazlar ədəd
ədəd
28.2 qeyri-standart cihazlar ədəd
ədəd
29 Qaynaq aparatları ədəd
o cümlədən:
elektrik qaynaq aparatı ədəd
qaz qaynaq aparatı ədəd
30 Kompüter və təşkilati texnika ədəd
ədəd
ədəd
31 Kabel-rabitə xətlərinin uzunluğu m
MQKS-in xidmət ərazisində olan
32 ədəd
rayon (şəhər) qaz istismar sahələri
MQKS-dən qazla birbaşa təchiz
33 ədəd
olunan müəssisələr, cəmi

296
 İl ərzində qəbul edilmiş qazın
34 min m3
dövriyyəsi
o cümlədən:
MQKS-lər arasında qazın dövriyyəsi min m3
35 Təbii qazın qəbulu min m3
36 Nəql olunan qaz (ixrac , YQA və s.) min m3
o cümlədən:
ixrac min m3
yeraltı qaz anbarlarına min m3
Səlyan OYL ƏŞ (bişməyə) min m3
Qaz Emalı Zavodu min m3
Xüsusi texnoloji ehtiyaclara və daxili
37 min m3
tələbata qaz sərfi norması
o cümlədən:
Texnoloji sərf norması min m3
Daxili tələbata qaz sərfi norması min m3
Xüsusi texnoloji ehtiyaclara və daxili
38 min m3
tələbata faktiki qaz sərfi
o cümlədən:
Texnoloji sərf min m3
Daxili təlabat min m3
39 Təbii qazın satışı min m3
o cümlədən:
"Azərenerji" ASC min m3
QİS-lərə verilən qazın həcmi min m3
40 01.01.1012-ci il tarixə boru qalığı min m3
41 01.01.1013-cü il tarixə boru qalığı min m3
42 Boruya qoyulan qazın həcmi min m3
43 Borudan götürülən qazın həcmi min m3
44 İl ərzində qaz itkisi norması min m3
45 Faktiki qaz itkisi min m3
İl ərzində təhvil verilən kondensatın
42 kq
miqdarı
43 İşçilərin ümumi sayı nəfər
o cümlədən:
rəhbər işçilər nəfər
mühəndis-texniki işçilər nəfər
qulluqçular nəfər
fəhlələr nəfər
44 Ümumi balans dəyəri manat

Qeyd: Qaz təsərrüfatının pasportu Magistral qaz kəmərləri sahələri tərəfindən təqdim
edilmiş pasportlar əsasında tərtib edilmişdir.

Texniki şöbənin rəisi

Texniki şöbənin rəis müavini
Texniki şöbənin mühəndisi
M.Y.
297
 Əlavə 7.

Qaz təsərrüfatının pasportu (nümunə)

__________ il tarixə

Cəmi
Öiçü
№ Göstəricilər
vahidi QİS-in Balansda
Ümumi
balansında deyil
1 2 3 4 5 6
1 Əhali abonentlərin ümumi sayı nəfər
o cümlədən: şəhər nəfər
qəsəbə nəfər
kənd nəfər
Təbii qazla təmin olunmuş əhali
2 nəfər
abonentlərin sayı
o cümlədən: şəhər nəfər
qəsəbə nəfər
kənd nəfər
Qаz kəmərlərinin ümumi uzunluğu
3 m
(polietilen qaz kəmərləri daxil olmaqla)
o cümlədən:
yüksək təzyiqli m
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
Yeraltı qaz kəmərlərinin ümumi
3.1. uzunluğu (polietilen qaz kəmərləri daxil m
olmaqla)
o cümlədən:
yüksək təzyiqli m
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
Yeraltı polad qaz kəmərlərinin ümumi
3.1.1 m
uzunluğu
o cümlədən:
yüksək təzyiqli m
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
Polietilen qaz kəmərlərinin ümumi
3.1.2 m
uzunluğu
o cümlədən:
yüksək təzyiqli m
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
3.2 Yerüstü qaz kəmərlərinin uzunluğu m
o cümlədən:
yüksək təzyiqli m
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m

298
 Diametrlər üzrə qaz kəmərlərinin ümumi
4 m
uzunluğu
4.1 Yeraltı polad qaz kəmərlərinin uzunluğu m
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
Yerüstü polad qaz kəmərlərinin
4.2 m
uzunluğu
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
m
4.3 Polietilen qaz kəmərlərinin uzunluğu m
o cümlədən, diametrlər üzrə:
m
m
5. Siyirtmələrin ümumi sayı ədəd
o cümlədən, diametrlər üzrə:
ədəd
ədəd
o cümlədən, il ərzində yeni quraşdırılmış
ədəd
siyirtmələrin sayı, diametrlər üzrə:
ədəd
ədəd
o cümlədən, il ərzində əvəz edilən
ədəd
siyirtmələrin sayı, diametrlər üzrə:
ədəd
ədəd
Korroziyadan aktiv mühafizə olunan
6 m
yeraltı qaz kəmərlərinin uzunluğu
o cümlədən: yüksək
m
təzyiqli
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
7 Korroziyadan mühafizə qurğuları ədəd
o cümlədən:
7.1 katod stansiyaları ədəd
o cümlədən markalar üzrə:
ədəd
ədəd
7.2 drenaj qurğuları ədəd
o cümlədən markalar üzrə:

7.3 protektorlar ədəd

o cümlədən markalar üzrə:

8 İzoləedici flans ədəd

o cümlədən, diametrlər üzrə:

299
 Qazpaylayıcı, qaztənzimləyici məntəqə
9 ədəd
və qurğular
QPM ədəd
QTM ədəd
QTŞ ədəd
QTQ ədəd
o cümlədən, il ərzində yeni istismara
verilmiş qazpaylayıcı, qaztənzimləyici ədəd
məntəqələr və qurğular
QPM ədəd
QTM ədəd
QTŞ ədəd
QTQ ədəd
o cümlədən, il ərzində əvəz edilmiş
qazpaylayıcı, qaztənzimləyici ədəd
məntəqələr və qurğular
QPM ədəd
QTM ədəd
QTŞ ədəd
QTQ ədəd
10 Fərdi qaz tənzimləyici ( FQT) ədəd
o cümlədən:
əhali abonentləri üçün
qeyri-əhali abonentləri üçün
o cümlədən, il ərzində yeni quraşdırılmış
ədəd
fərdi qaz tənzimləyici (FQT)
o cümlədən:
əhali abonentləri üçün
qeyri-əhali abonentləri üçün
11 Qaz analizatorları ədəd
12 Boru axtaran cihaz ədəd
13 Kondensatyığıcı tutumlar ədəd
Qaz avadanlıqları yerləşən quyuların
14 ədəd
sayı
Qaz kəmərlərindən 15 m məsafədə
15 yerləşən quyu, zirzəmi və ədəd
yarımzirzəmilər
o cümlədən: quyular ədəd
zirzəmilər ədəd
ədəd
yarımzirzəmilər
İl ərzində yeni istismara verilmiş qaz
16 m
kəmərlərinin uzunluğu
o cümlədən: yüksək
təzyiqli
orta təzyiqli
aşağı təzyiqli
16.1 yeraltı qaz kəmərləri m
o cümlədən: yüksək
m
təzyiqli
300
 orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
16.1.1 yeraltı polad qaz kəmərləri m
o cümlədən: yüksək
m
təzyiqli
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
16.1.2 polietilen qaz kəmərləri m
o cümlədən: yüksək
m
təzyiqli
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
16.2 yerüstü qaz kəmərləri m
o cümlədən: yüksək
m
təzyiqli
orta təzyiqli m
aşağı təzyiqli m
Əhali sektoru üzrə il ərzində yeni
17 ədəd
qeydiyyata alınmış abonentlərin sayı
Əhali sektoru üzrə istismarda olan qaz
18 ədəd
cihazları
o cümlədən:
18.1 standart cihazlar ədəd
ədəd
ədəd
ədəd
18.2 qeyri-standart cihazlar ədəd
ədəd
ədəd
ədəd
Qeyri-əhali sektoru üzrə abonentlərin
19 ədəd
(hüquqi-fiziki şəxslər) ümumi sayı
19.1 o cümlədən: dövlət müəssisələri ədəd
19.1.1 Istehsal sahəsi ədəd
19.1.2 qeyri-istehsal (xidmət) sahəsi ədəd
19.2 o cümlədən: qeyri-dövlət müəssisələri ədəd
19.2.1 istehsal sahəsi ədəd
19.2.2 qeyri-istehsal (xidmət) sahəsi ədəd
Qeyri-əhali sektoru üzrə il ərzində yeni
20 ədəd
qeydiyyata alınmış abonentlərin sayı
20.1 o cümlədən: dövlət müəssisələri ədəd
20.2 qeyri-dövlət müəssisələri ədəd
Qeyri-əhali sektoru üzrə istismarda olan
21 ədəd
qaz cihazları
o cümlədən:
21.1 standart cihazlar ədəd
ədəd
ədəd

21.2 qeyri-standart cihazlar ədəd

301
 ədəd
ədəd
Qaz istismar sahəsi (QİS) və
22 xidmətlərində (QİX) daxili təlabat üçün ədəd
qaz cihazları
o cümlədən:
ədəd
ədəd
ədəd
Qaz istismar sahələri üzrə daxili təlabat
23 ədəd
üçün qaz sayğacları
o cümlədən:
23.1 mexaniki ədəd
G- ədəd
G- ədəd
23.2 elektron ədəd
G- ədəd
G- ədəd
Əhali sektoru üzrə istismarda olan qaz
24 ədəd
sayğacları
o cümlədən:
24.1 mexaniki ədəd
G- ədəd
G- ədəd
24.2 elektron ədəd
G- ədəd
G- ədəd
24.3 “smart-kart” tipli ədəd
G- ədəd
G- ədəd
Qeyri-əhali sektoru üzrə istismarda olan
25 ədəd
qaz sayğacları
o cümlədən:
25.1 mexaniki ədəd
G- ədəd
G- ədəd
25.2 elektron ədəd
G- ədəd
G- ədəd
25.3 smart-kart ədəd
G- ədəd
G- ədəd
Daraldıcı qurğuda təzyiqlər fərqi
25.4 metoduna əsaslandırılmış sərf ölçən ədəd
cihazlar
ROC- ədəd
ROC- ədəd
26 Ölçü vasitələri ədəd
o cümlədən:

302
 qaz sayğacları:
ROC-
G- ədəd
G- ədəd
texniki manometrlər ədəd
mayeli manometrlər ədəd
difmanometr ədəd
27 Qaynaq aparatları və s. mexanizmilər ədəd
o cümlədən:
ədəd
ədəd
ədəd
28 Kompüter və təşkilati texnika ədəd
ədəd
ədəd

Qaz qəbulu məntəqələri - qaz ölçü

29 ədəd
qovşaqları, cəmi
İl ərzində qəbul edilmiş təbii qazın
min
30 miqdarı, cəmi (bənd-
m3
30,1+30.2+32+34+36)
o cümlədən:
min
30.1 əhali sektoru üzrə
m3
min
30.2 qeyri-əhali sektoru üzrə
m3
min
31 İl ərzində qaz itkisi norması
m3
min
32 İl ərzində faktiki qaz itkisi
m3
İl ərzində daxili təlabata qaz sərfi min
33
norması m3
min
34 İl ərzində daxili təlabata faktiki qaz sərfi
m3
İl ərzində texnoloji ehtiyaclara qaz sərfi min
35
norması m3
İl ərzində faktiki texnoloji ehtiyaclara min
36
qaz sərfi m3
Əhali sektoru üzrə il ərzində bir abonent min
37
üzrə sərf olunmuş qaz həcmi m3
o cümlədən: şəhər m3
qəsəbə m3
kənd m3
38 Qaz istismar xidmətlərinin (QİX) sayı ədəd
39 İşçilərin ümumi sayı nəfər
o cümlədən:
rəhbər işçilər nəfər
mühəndis-texniki nəfər
303
 qulluqçular nəfər
fəhlələr nəfər
40 Əsas vəsaitlərin dəyəri manat

QİS-in həqiqi ünvanı

QİS-in rəisi ____________________

soyadı, adı, atasının adı
Baş mühəndis ____________________
soyadı, adı, atasının adı
Baş mühasib ____________________
soyadı, adı, atasının adı
M.Y.

304
 Əlavə 8.

“Azəriqaz” İstehsalat Birliyinin

Baş direktorunun 83ü saylı, 29 fevral
2012-ci il tarixli əmri ilə təsdiq
edilmişdir

305
306
307
308
309
310
 Əlavə 9.

Təbii qazın qəbulu və istehlakçılara paylanması haqqında operativ məlumat forması

Ayin əvvəlindən, İlin əvvəlindən, min
Gündəlik, min m3
Göstəricinin adi min m3 m3
tapşırığ fakt fərq tapşırığ fakt fərq tapşırığ fakt fərq
Qəbul Cəmi, o cümlədən
Azneft IB-dən, o cümlədən
QAİİ-dən, o cümlədən
Qalmaz YQA
Qaradağ YQA
KS-1
Qaradağ YQA
KS-2
"Şahdəniz"
"Azəri-Çıraq-Günəşli"
Qaz Emalı Zavodundan
Qaz İxrac İdarəsindən, o
cümlədən
İrandan Culfada
Borudan götürülüb
Resurs Ümumi

İtki və texnoloji sərf

Boruya qoyulub
Cəmi Paylama
QAİİ-nə
Qalmaz YQA
Qaradağ YQA KS-1
Qaradağ YQA KS-2
Qaz İxrac İdarəsinə, o
cümlədən
İran- mübadilə qazı
İxraca
Gürcüstana
İran İR-ə
Rusiya
Federasiyasına
"Azərenerji" АSC
İri sənaye

Bakı:
......... QİS üzrə
Regionlar:
......... QİS üzrə

311
 Əlavə 10

Qaz paylayıcısı ilə fiziki şəxs olan istehlakçı arasında qazın

alqı-satqısı barədə
MÜQAVİLƏ №
“____”_____20___il _______________________
(Müqavilənin bağlandığı yer)

Müqavilə üzrə bundan sonra Paylayıcı adlanacaq ____________________________________

____________________________şəxsində bir tərəfdən və bundan sonra İstehlakçı
(Qaz paylayıcısının adı)
adlanacaq ____________________________________________________________________
(fiziki şəxsin soyadı, adı, atasının adı) (şəxsiyyət vəsiqəsinin nömrəsi, ünvanı, telefon nömrələri)

şəxsində digər tərəfdən Azərbaycan Respublikasının mülki qanunvericiliyinə və Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2011-ci il “12” may tarixli “80” nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş
”Qazdan istifadə Qaydaları”na (bundan sonra – “Qazdan istifadə Qaydaları”) uyğun olaraq aşağıdakı
şərtlərlə bu Müqaviləni bağladılar:
1. Müqavilənin predmeti
Paylayıcı bu Müqavilə ilə müəyyən edilmiş şərtlərə uyğun olaraq İstehlakçını keyfiyyətli qazla təmin
edir, İstehlakçı isə aldığı qazın dəyərini qaz sayğacının göstəricisinə uyğun olaraq Paylayıcı
tərəfindən təqdim edilən hesaba əsasən ödəyir.
2. Tərəflərin vəzifələri və hüquqları
2.1. Paylayıcının vəzifələri:
2.1.1. İstehlakçını__________________________________________________təzyiqdən aşağı
(qazın təzyiqinin göstəricisi)
olmamaqla, keyfiyyət göstəriciləri dövlət standartlarının tələblərinə (DÜST-5542-87) uyğun olan
qazla fasiləsiz və etibarlı şəkildə təmin etmək;
2.1.2. İstehlakçını ildə bir dəfədən az olmayaraq (qaz qurğularının istismara verilmə və ya sontexniki
baxış tarixindən etibarən) “Qazdan istifadə Qaydaları”nın tələblərinə uyğun olaraq təlimatlandırmaq;
2.1.3. İstehlakçının istismarda olan qaz qurğularına altı ayda bir dəfədən az olmayaraq texniki baxış
keçirilməsini təmin etmək və nəticələrini 2 (iki) nüsxədən ibarət aktla rəsmiləşdirmək və aktın bir
nüsxəsini mütləq İstehlakçıya təqdim etmək;
2.1.4. Paylayıcının illik iş planında göstərilən müddətlərdə təmir-profilaktika işlərinin aparılması ilə
əlaqədar qazın verilməsinin dayandırılması barədə istehlakçını ən azı 5 (beş) gün əvvəl xəbərdar
etmək;
2.1.5. İstehlakçıya verilən qazın həcminin və dəyərinin, həmçinin istismarda olan qaz qurğularının
tam və dəqiq uçotunu aparmaq;
2.1.6. qazın verilməsində təzyiqin azalması barədə (qəza işləri, baş vermiş yanğının və qaz sızması
halları istisna olmaqla) İstehlakçını ən azı 5 (beş) gün əvvəl xəbərdar etmək;
2.1.7. İstehlakçıya verdiyi qazın dəyərini yalnız sayğacın göstəricilərinə əsasən tam
hesablamaq və hər ay istehlakçıya hesab təqdim etmək (göndərmək);
2.1.8. İstehlakçının tələbi ilə ona istifadə edilmiş qazın həcmi və dəyəri barədə yazılı məlumat
vermək;
2.1.9. təqsirli hərəkətləri (hərəkətsizliyi), habelə bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş öhdəliklərin icra
edilməməsi nəticəsində İstehlakçıya dəymiş zərərin əvəzini ödəmək;
2.1.10. İstehlakçının qaz sayğacını, onun texniki pasportunda göstərilmiş müddətdə ödənişsiz
qaydada növbəti dövlət yoxlamasından keçirmək;
2.1.11. ödənişsiz qaydada İstehlakçının zədələnmiş qaz sayğacını təmir etmək və dövlət
yoxlanılmasından keçirmək, habelə həmin qaz sayğacını təmir etmək mümkün olmadıqda
dəyişdirmək və quraşdırmaq;

312
2.1.12. İstehlakçının qaz qurğusu dövlət standartlarının tələblərinə cavab vermədiyi, Paylayıcının
İstehlakçıya verdiyi qazın sayğacla müəyyənləşdirilən hesabı İstehlakçıya təqdim
edildikdən (göndərildikdən) sonra bir ay müddətinə tam ödənilmədiyi və Paylayıcı ilə müvafiq
müqavilə bağlanmadığı hallarda qazın verilməsinin dayandırılacağı barədə İstehlakçıya yazılı bildiriş
göndərmək;
2.1.13. qəza işləri görüldüyü, o cümlədən baş verən yanğının və ya qaz sızmasının qarşısı alındığı
hallar istisna olmaqla, qazlaşdırılmış ərazidə və (və ya) yaşayış sahəsində olan qaz qurğusuna texniki
baxış keçiriləcəyi barədə İstehlakçıya 3 (üç) gün əvvəl rəsmi bildiriş göndərmək;
2.1.14. bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş vəzifələrin yerinə yetirilməməsinə görə qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş məsuliyyəti daşımaq;
2.1.15. “Qazdan istifadə Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.
2.2. Paylayıcının hüquqları:
2.2.1. bu Müqavilənin 2.1.13-cü yarımbəndinin tələbinə riayət etməklə, İstehlakçının qaz qurğularına
texniki baxış keçirilməsi üçün İstehlakçıya məxsus qazlaşdırılmış əraziyə və (və ya) yaşayış sahəsinə
daxil olmaq;
2.2.2. İstehlakçı tərəfindən istifadə olunmuş qazın qaz sayğacının göstəricisinə əsasən dəyərinin tam
ödənilməsini ondan tələb etmək;
2.2.3. İstehlakçı tərəfindən bu Müqavilənin, “Qazdan istifadə Qaydaları”nın tələblərinin pozulduğu
hallarda, həmin halların aradan qaldırılmasını ondan tələb etmək;
2.2.4. aşkar olunan nöqsanları və digər qanun pozuntuları hallarını müvafiq qaydada rəsmiləşdirmək
və baxılması üçün aidiyyəti dövlət orqanlarına göndərmək;
2.2.5. İstehlakçının təqsirli hərəkətləri (hərəkətsizliyi), habelə bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş
vəzifələrinin icra edilməməsi nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini İstehlakçıdan tələb
etmək;
2.2.6. bu Müqavilənin 2.1.12-ci yarımbəndi nəzərə alınmaqla aşağıdakı hallarda İstehlakçıya qazın
verilməsini dayandırmaq;
2.2.6.1. İstehlakçının müvafiq yazılı müraciəti (qaz təchizatının dayandırılmasının səbəbi və müddəti
göstərilməklə) olduqda;
2.2.6.2. təmir-profilaktika və qəza işləri görüldükdə, o cümlədən baş verən yanğının və ya qaz
sızmasının qarşısı alındıqda;
2.2.6.3. İstehlakçının qaz qurğusu Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi
dövlət standartlarının tələblərinə cavab vermədikdə;
2.2.6.4. Paylayıcının İstehlakçıya verdiyi qazın sayğacla müəyyənləşdirilən hesabı İstehlakçıya
Paylayıcı tərəfindən təqdim edildikdən (göndərildikdən) sonra bir ay müddətinə tam ödənilmədikdə;
2.2.6.5. Paylayıcı ilə müvafiq müqavilə bağlanmadıqda;
2.2.6.6. məhkəmənin qərarı ilə;
2.2.6.7. bu Müqavilənin şərtlərindən irəli gələn və qazdan istifadəni tənzimləyən normativ hüquqi
aktlarda nəzərdə tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək, o cümlədən təbii qazdan istifadə
qaydaları pozulduğu halda dərhal qaz təhcizatını dayandırmaq.
2.3. İstehlakçının vəzifələri:
2.3.1. qaz sayğacının göstəricisinə əsasən hesablanmış və Paylayıcı tərəfindən təqdim edilmiş
(göndərilmiş) hesab üzrə qazın dəyərini tam ödəmək;
2.3.2. bu Müqavilənin və “Qazdan istifadə Qaydaları”nın tələblərinə əməl etmək;
2.3.3. qaz qurğularına dair layihə və istismar sənədlərinin tələblərinə əməl etmək;
2.3.4. təqsirli Hərəkətləri (hərəkətsizliyi), habelə bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş vəzifələrin icra
edilməməsi nəticəsində Paylayıcıya dəymiş zərərin əvəzini ödəmək;
2.3.5. qəza işləri görüldüyü, o cümlədən baş verən yanğının və ya qaz sızmasının qarşısı alındığı
hallar istisna olmaqla, İstehlakçının qaz qurğusuna texniki baxış keçirmək üçün Paylayıcını,
Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin və Azərbaycan Respublikası Sənaye və
Energetika Nazirliyinin səlahiyyətli nümayəndələrini, bu Müqavilənin 2.1.13-cü yarımbəndinin
tələbi yerinə yetirildiyi halda, qazlaşdırılmış əraziyə və (və ya) yaşayış sahəsinə buraxmaq;
2.3.6. bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş şərtlərin yerinə yetirilməməsinə görə qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş məsuliyyəti daşımaq;
2.3.7. “Qazdan istifadə Qaydaları”nda nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə yetirmək.
313
2.4. İstehlakçının hüquqları:
2.4.1. bu Müqavilə ilə müəyyən edilmiş təzyiqdə, həcmdə və dövlət standartlarına uyğun keyfiyyətdə
fasiləsiz və etibarlı şəkildə qazla təmin edilməsini Paylayıcıdan tələb etmək;
2.4.2. Paylayıcı tərəfindən bu Müqavilənin, “Qazdan istifadə Qaydaları”nın tələblərinin pozulduğu
hallarda, həmin halların aradan qaldırılmasını ondan tələb etmək;
2.4.3. qazın verilməsinin dayandırılmasına səbəb olmuş hallar aradan qaldırıldıqdan və müvafiq
qaydada rəsmiləşdirildikdən sonra bir iş günü müddətində qazın verilməsinin bərpa edilməsini
Paylayıcıdan tələb etmək;
2.4.4. qazlaşdırılmış ərazidə və (və ya) yaşayış sahəsində olan qaz qurğusuna texniki baxış keçirmək
üçün Paylayıcıdan, Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin və Azərbaycan
Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyinin səlahiyyətli nümayəndələrindən tapşırıq sənədinin
surətini tələb etmək;
2.4.5. qaz qurğularına altı ayda bir dəfədən az olmayaraq, texniki baxış keçirilməsini Paylayıcıdan
tələb etmək;
2.4.6. Paylayıcının təqsirli hərəkətləri (hərəkətsizliyi), habelə bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş
vəzifələrin icra edilməməsi nəticəsində dəymiş zərərin əvəzinin ödənilməsini Paylayıcıdan tələb
etmək;
2.4.7. bu Müqavilənin şərtlərindən irəli gələn və qazdan istifadəni tənzimləyən aktlarda nəzərdə
tutulmuş digər hüquqları həyata keçirmək.
3. Qazın qiyməti və dəyərinin ödənilməsi şərtləri
3.1. Bu Müqavilə üzrə qazın qiyməti Azərbaycan Respublikasının Tarif (qiymət) Şurası tərəfindən
tənzimlənən tarifə əsasən, hər 1 (bir) m³ üçün ________manat məbləğində müəyyən edilir.
3.2. Qazın qiyməti, qanunvericiliyə uyğun olaraq, Azərbaycan Respublikasının Tarif (qiymət) Şurası
tərəfindən tənzimləndiyindən, bu Müqavilə bağlandıqdan sonra qiymət dəyişikliyi tərəflər arasında
mübahisələndirilə bilməz və hər iki tərəf üçün məcburidir.
3.3. Paylayıcı İstehlakçıya verdiyi qazın dəyərini yalnız sayğacın göstəricilərinə əsasən tam
hesablamalıdır və hər ay İstehlakçıya məlumat (hesab) təqdim etməlidir. “Smart-kart” tipli qaz
sayğacı olan istehlakçıya istifadə etdiyi qazın dəyəri haqqında hesabın Paylayıcı tərəfindən təqdim
edilməsi (göndərilməsi) tələb olunmur. İstehlakçılar tərəfindən təbii qazdan istifadə qaydalarının
pozulması hallarında qanunsuz istifadə olunmuş qazın dəyərinin bərpasının hesablanması bu
müqaviləyə əlavə edilmiş ARDNŞ-nin Şurasının 14 mart 2011-ci il tarixli,
11 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalara uyğun olaraq tənzimlənir.
3.4. Hesab İstehlakçıya Paylayıcı tərəfindən təqdim edildikdən (göndərildikdən) sonra 1 (bir) ay
müddətində İstehlakçı tərəfindən bank və ya poçt şöbələri vasitəsilə tam ödənilməlidir.
3.5. İstehlakçı tərəfindən qazın hesabı tam ödənildikdən sonra, Paylayıcı tərəfindən yol verilmiş
səhvə görə düzgün hesablanmamış qazın dəyərinin Paylayıcı İstehlakçı tərəfindən ödənilməsini tələb
edə bilməz.
3.6. İstehlakçıya verilən qazın dəyəri barədə mübahisəli hallara qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş
qaydada baxılır və həll edilir.
4. Qaz qurğularına dair tələblər
4.1. İstehlakçının qaz qurğuları müəyyən olunmuş dövlət standartlarının tələblərinə cavab verməlidir.
4.2. Qaz qurğuları layihə və digər texniki sənədlər əsasında quraşdırılmalı və istismar edilməlidir.
4.3. İstehlakçının qaz qurğuları haqqında məlumat:

İstismar olunan qaz qurğularının xarakteristikası

Sıra №-si Tipi və ya
Qaz qurğusunun Maksimal saatlıq İstilik gücü‫٭‬ sayı
markası
adı qaz sərfi* m³ kVt

* Maksimal saatlıq qaz sərfi və istilik gücü pasport göstəricilərinə uyğun qeyd edilir.
314
4.4. İstehlakçının qaz sayğacı haqqında məlumat:
Sıra Dövlət
Üzərindəki
№- Quraşdırılma Quraşdırılma yoxlamasından
Markası Nömrəsi plombların
si yeri tarixi keçirilməsinin
nömrəsi
son tarixi

5. Xüsusi müddəalar və mübahisələrin həlli qaydası

5.1. Tərəflər arasında yaranmış və bu Müqavilədə nəzərdə tutulmayan mübahisəli hallar üzrə
münasibətlər “Qazdan istifadə Qaydaları”na və digər normativ hüquqi aktlara əsasən tənzimlənir.
5.2. Bu Müqavilə üzrə yaranan mübahisələr qarşılıqlı anlaşma yolu ilə həllini tapmadıqda, tərəflər
məhkəməyə müraciət edə bilərlər.
6. Fors-major
Tərəflərin iradəsindən asılı olmayan hadisələr səbəbindən bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş
öhdəliklərin icra edilməməsinə görə tərəflər məsuliyyət daşımır.
7. Müqavilənin qüvvədə olma müddəti
7.1. Bu Müqavilə hər iki tərəfdən imzalandığı andan qüvvəyə minir və tərəflər üçün məcburidir.
7.2. Bu Müqavilənin müddəti tərəflərin qarşılıqlı razılığına əsasən ______il müəyyən edilir.
7.3. İstehlakçı bu Müqavilənin ləğv edilməsi barədə Müqavilə müddətinin bitməsinə bir ay qalmış
təşəbbüs göstərmədikdə, müqavilənin müddəti bu Müqavilə üzrə müəyyən edilmiş müddətə
uzadılmış hesab olunur. Bu halda yeni Müqavilənin bağlanması tələb olunmur.
7.4. İstehlakçı bu Müqavilənin vaxtından əvvəl ləğv edilməsi hüququnu özündə saxlayır. Lakin bu,
tərəfləri Müqavilə üzrə öhdəliklərinin icra edilməsi məsuliyyətindən azad etmir.
7.5. Bu Müqavilə iki nüsxədə tərtib edilmişdir və hər iki nüsxə eyni hüquqi qüvvəyə malik olmaqla,
tərəflərin hər birində bir nüsxəsi saxlanılır.
8. Tərəflərin hüquqi ünvanları və rekvizitləri
8.1. Tərəflərin hüquqi ünvanları və rekvizitləri:

315
 Əlavə 11

316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
 İstifаdə оlunmuş ədəbiyyаt

1. Qаnunlаr və Nоrmаtiv sənədlər.

2. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin Fərmаnları.
3. “Qаz təchizаtı hаqqındа” Аzərbаycаn Rеspublikаsının Qаnunu.
4. Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı
(2005-5015-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı. Bakı, 2005 il.
5. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 21.06.1999-cu il
tarixli, 103 nömrəli Qərarı ilə təsdiq olunmuş "Qaz təchizatında
mühafizə zonaları və təhlükəsizlik tədbirləri Qaydaları".
6. “Qаzdаn istifаdə qаydаlаrının təsdiq еdilməsi hаqqındа”
Аzərbаycаn Rеspublikаsı Nаzirlər Kаbinеtinin 12 mаy 2011-ci il
tarixli, 80№-li Qərаrı.
7. AzDTN 2.13-1. Qaz təchizatı. Layihələndirmə normaları.
8. AzDTN 2.9-2. Magistral boru kəmərləri. Layihələndirmə
normaları
9. Аzərbаycаn Dövlət Nеft Şirkəti. “Nаiliyyətlər, Pеrspеktivlər”.
2012 il.
10. Аbdullаyеv R.İ., АRDNŞ-in Prеzidеnti, “Əsrin müqаviləsi iqtisаdi
inkişаfа və tərəqqiyə хidmət еdir”, “Respublika” qəzeti, 2011 il.
11. Аmаnоv А.B., İsmаyılоv Ə.M., Rəhimоv А.R., Zеynаlоv N. Qаz
təsərrüfаtının tехniki istismаr qаydаlаrı. Bаkı, 1998 il.
12. Əliyеv İ.Q. Binа və mühəndis sistеmlərinin rеkоnstruksiyаsı
dərsliyi. Bаkı, 2005 il.
13. İsmаyılоv Ə.M. «Qаzçının məlumаt kitаbçаsı». Bаkı, 1966 il.
14. Kərimоv S.S., İsmаylоv Ə.M., Qаsımоv N.I., Zеynаlоv N.Z. Qаz
təsərrüfаtı аbоnеntlərinin yаddаş kitаbçаsı. Bаkı, 2003 il.
15. Məlikоv Ə.S. “Hеydər Əliyеv və Аzərbаycаn qаz təsərrüfаtı”.
Bаkı, “Nurlan”, 2008 il.
16. Məlikоv Ə.S., İsmаyılоv Ə.M., S.V.Rəsulоv. Qаz təsərrüfаtının
istismаrı. Bаkı, «Аdil оğlu», 2008 il.
17. Mirаlаmоv H.F., İsmаylоv Q.Q. «Nеftin və qаzın bоru kəmərləri
ilə nəqli», dərslik. Bаkı, «NQЕTLİ», 2010 il.
18. Rəsulоv А.M. Təbii qаzlаrın yığılmаsı, nəqlə hаzırlаnmаsı və
istifаdəsi. Bаkı, 2008 il.
19. Rəsulоv S.V. Təbii qаz mədəndən istеhlаkçıyаdək. Bаkı, «Аdil
оğlu», 2007 il.

335
20. Səmədzаdə N.H., Əliyеv Е.İ., İsmаyılоv Ə.M, Hüsеynоv D. və
Zеynаlоv А. «Qаz təsərrüfаtının tехniki istismаr qаydаlаrı».
21. Magistarl qaz kəmərlərinin istismarında texniki təhlükəsizlik
Qaydaları.
22. Mаgistrаl qаz kəmərlərinin istismаrındа əmələ gələn tехnоlоji
itkilər üzrə qаz sərfinin nоrmаlаşdırmа Mеtоdikаsı. Аzərbаycаn
Еlmi-Tədqiqаt və Lаyihə Qаz İnstitutu (АzЕTLQI). Bаkı 2002 il.
23. Qaz təsərrüfatında texniki təhlükəsizlik Qaydaları.
24. Qazın nəqlə hazırlanması, nəqli və korroziya problemləri. Elmi
əsərlər toplusu. Bakı, «Elm», 2006 il.
25. Qaz təsərrüfatının istismarında olan qaz obyektlərində odlu işlərin
təhlükəsiz aparılmasının təşkili üzrə nümunəvi təlimat. Bakı,
2003 il.
26. Абдуллаев М.Н. Определение параметров газовых потоков
при аварийных режимах работы трубопроводов. Учебное
пособие. Баку, 1980 г.
27. Алиев Р.Б., Мираламов Г.Г. Газовые конденсаты. Баку,
«Заман», 2002 г.
28. Андреев Г.С. Запорная арматура. Ленинград, 1974 г.
29. Багиров Р.А., Меликов А.С., Габибов Н.А. Пути развития
газовой промышленности Азербайджана. Баку, 2004 г.
30. Борисов С.Н. Гидравлический расчёт газопроводов. Москва,
«Недра», 1972 г.
31. Гордюхин А.И. Газовые сети и установки. Москва,
Стройиздат, 1964 г.
32. Громов А.В., Гузанов Н.Е. и др. Эксплуатационнику
магистральных газопроводов. Справочное пособие. Москва,
«Недра», 1987 г.
33. Ионин А.А. Газоснабжение. Учебное пособие для ВУЗов, 4-ое
издание. Москва, Стройиздат, 1989 г.
34. Котляр И.Я., Пиляк В.М. Эксплуатация магистральных
газопроводов. Ленинград, «Недра», 1971 г.
35. Лохматов В.М. Контрольно-измерительные приборы в
газовом хозяйстве. Москва, 1974 г.
36. Меликов А.С., Багиров Р.А. Осушка, очистка и разделение
газов. Баку, «Элм», 2011 г.
37. Меодок Б.Н. Устройство, монтаж и эксплуатация
газорегуляторных пунктов. Ленинград, Недра, 1975 г.
336
38. Мирзаджанзаде А.Х. Разработка газоконденсатных
месторождений. Москва, Недра, 1967 г.
39. Нечаев М.А., Васильев П.Д., Котляр И.Я., Тихамиров Е.Н.
Справочник работника магистрального газопровода.
Ленинград, Недра, 1974 г.
40. Саттаров Р.М., Алескеров Г.А., Исмайлов Р.А. Пути энерго и
ресурсосбережения в системе газоснабжения Азербйджана.
Azərbaycan MvəYU Bеynəlхаlq Еlmi Kоnfrаnsının mаtеriаllаrı,
2001 il.
41. Саттаров Р.М., Исмайлов Р.А. Транспорт газа и вопросы
энергоресурсосбережения. Известия высших технических
учебных заведений Азербайджана, Баку, №6 (16), 2001 г.
42. Сидоренко М.В. Подземное хранение газа. Москва, Недра,
1965 г.
43. Стаскевич Н.Л. Справочное руководство по газоснабжению.
Москва, Гостопиздат, 1960 г.
44. Уревич А.Л. Краткий справочник работника газового
хозяйства. Беларусь, Минск, 1978 г.
45. ГОСТ 5542-87. Газы горючие природные для промышленного
бытового назначения. Технические условия. 1987 г.
46. Методика определения расходов газа на технологические
нужды предприятий газового хозяйства и потерь в системе
распределения газа. РД 153-39.4-079-01. 2001 г.
47. Методика определения расходов газа на технологические
нужды предприятий газового хозяйства и потерь в системе
распределения газа. РД153-39.4-079-01. 2001 г.
48. ОСТ 51-40-93 Отраслевой стандарт. Газы горючие природные,
поставляемые и транспортируемые газопроводом,
Методическое пособие по дисциплине «Газовые сети и
газоснабжение». 1993 г.

337
 Mündəricat

Giriş ...................................................................................................... 4
Fəsil I. Qаz təsərrüfаtı keçmişdə, bu gün və sаbаh .......................13
FƏSIL II. Qazlar ...............................................................................33
Təbii qаz bаrədə qısa tarixi məlumat ...............................................33
Qazların təsnifatı ..............................................................................37
Neftli qazlı yataqlar və gələcək inkişaf barədə ümumi məlumat .....37
Metan və onun homoloqları .............................................................43
Təbii qazın kimyəvi tədqiqi haqqında ..............................................44
Təbii qazın fiziki-kimyəvi xassələri .................................................44
Təbii qazın termodinamik xüsusiyyətləri .........................................47
Təbii qazın istilik tutumu .................................................................47
Entalpiya ...........................................................................................47
Təbii qazın temperaturu ...................................................................48
Qaz halının qanunları və real qazların sıxılma əmsalı .....................48
Qazın təzyiqi ....................................................................................49
Qazların özlülüyü ............................................................................50
Qazların diffuziyası ..........................................................................51
Təbii qazların nəmlik tutumu ...........................................................51
Yanma reaksiyası .............................................................................51
İstilik tutumu ....................................................................................52
Qazların partlama qabiliyyəti ...........................................................52
Biоqаz hаqqındа ...............................................................................54
Fəsil III. Təbii qаzın nəql sistemi .....................................................56
Magistrаl qаz kəmərlərinin təsnifаtı və qaz nəqli sistemi ...............56
Magistral qaz kəmərinin xətti hissəsinin hesabatı ............................62
Magistral qaz kəmərinin diametrinin təyin olunması .......................64
Magistral qaz kəmərinin borusunun divarının qalınlığının
təyin olunması ..................................................................................66
Magistral qaz kəmərləri ilə nəql olunan qazın əsas
parametrlərinin hesabatı ...................................................................67
Mаgistrаl qаz kəmərləri üzərində qurаşdırılmаsı vаcib оlаn
qаz qurğulаrı .....................................................................................73
Mаgistrаl qаz kəmərlərini mühafizə zonası .....................................73
Bаğlаyıcı аvаdаnlıqlаr ......................................................................77
Qаz kоmprеssоr stаnsiyаlаrı barədə ümumi məlumat ......................78
Qaz-ötürücü aqreqatların tipi, sayı, işləmə sxeminin təyini .............79
338
 Kompressor stansiyalarının avadanlığının hesabatı .........................81
Kompressor stansiyasında yanacaq qazı sərfinin hesablanması ......83
Kompressor stansiyasında qaz-ötürücü aqreqatların işə düşməsi
və dayanması zamanı qaz sərfinin hesablanması .............................84
Yerаltı qаz sахlаmа аnbаrlаrı ...........................................................85
Qаz pаylаyıcı stаnsiyаlаr ..................................................................87
Аvtоmоbil, dəmir yоllаrı və su mаnələri keçidlərində mаgistrаl
qаz kəmərlərinin tikintisinə və kоnstruksiyаlаrınа оlаn tələblər .....89
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin çəkilişində istifаdə оlunаn
bоrulаr və аvаdаnlıqlаr .....................................................................93
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin çəkilişində qаynаq işlərinin əsаsı
və istifаdə edilən elektrоdlаr ............................................................94
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin istismаrа verilməsi ...............................97
Qaz boru kəmərlərinin korroziyadan mühafizəsi .............................98
Katod mühafizəsi ............................................................................100
Protektor mühafizəsi ......................................................................101
Elektrik drenaj qurğusu ..................................................................102
Qaz kəmərlərinin korroziyadan passiv mühafizəsi ........................102
İstismаrdа оlаn elektrоkimyəvi mühаfizə аvаdаnlıqlаrının
əsаs sənədləri ..................................................................................103
Elektrоkimyəvi mühаfizə qurğulаrının istismаrındа təhlükəsizlik
tədbirləri və оnlаrа хidmət işlərinin təşkili.....................................104
Təbii və səmt qаzlаrın оdarizаsiyа оlunmаsı..................................105
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin təmir хidməti.......................................106
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin qəzа ehtiyyаt bаzаsı............................106
Mаgistrаl qаz kəmərləri üzərində хətt nəzаrət işi ...........................107
Magistral qaz kəmərləri sahələri ....................................................107
Fəsil IV. Şəhərlərin, qəsəbələrin və kənd məskənlərinin
qaz təsərrüfatı ..................................................................................111
Rayonlar üzrə yaşayış məskənlərində təbii qaza
tələbatın hesablanması ....................................................................112
Binadaxili qaz kəmərlərinin hesablanması metodikası ..................117
Evdaxili qaz kəmərinin hesablanmasına dair nümunə ..................121
Yaşayış məskənlərində qaz şəbəkələrinin təsnifatı ........................126
Yaşayış məskənlərinin qaz təchizatı sistemləri ..............................129
Yaşayış məskənlərində aparıcı (daşıyıcı) qaz kəmərlərinin
layihələndirilməsi ...........................................................................130
Qаz təchizаtı üçün birləşdirici hissələr və detаllаr .........................131
339
 Paylayıcı şəbəkənin qurulmasında istifadə olunan borular
və avadanlıqlar ...............................................................................132
Pоlietilen bоrulаrın qаz kəmərləri sisteminin
tikintisində tətbiqi ...........................................................................134
Хаrici qаz kəmərləri və qurğulаrı ...................................................139
Qаz tənzimləyici məntəqələr və qаz tənzimləyici qurğulаr ...........140
Bаğlаyıcı klapanlar .............................................. ..........................144
Yaşayış məntəqələrində aparıcı qaz kəmərlərinin tikintisi ............146
Qaz kəmərlərinin sınaqdan keçirilməsi ..........................................147
Qаz kəmərlərinin qаynаq birləşmələrinin fiziki üsullа
yохlаnılmаsı ...................................................................................149
Tikintisi başa çatmış şəhər qaz kəmərlərinin və avadanlıqlarının
istismara qəbul edilməsi .................................................................150
İstilik elektrik stаnsiyаlаrının qаz təchizаtı sistemləri ...................151
İstehsаlаt qurğulаrının və qаzаnlаrın qаz təchizаtı ........................152
Yаşаyış evlərinin qаz təchizаtı sistemlərinin qurаşdırılmаsı
və istismаrı ......... ...........................................................................153
Yüksək mərtəbəli yаşаyış binаlаrındа qаz yаnаcаğı ilə işləyən
cihаzlаrın tətbiq оlunmаsı ..............................................................156
Yаşаyış binаlаrının qаz аvаdаnlıqlаrının istismаrı .........................157
İctimаi binаlаrın qаz təchizаtı ........................................................159
Sənаye, kənd təsərrüfаtı və kоmmunаl müəssisələrin
qаz аvаdаnlıqlаrının istismаrı .........................................................159
Müəssisələrdə qаz təsərrüfаtının istismаrı .....................................160
Fəsil V. Məişətdə və kоmmunаl təsərrüfаtdа işlədilən
qаz cihаzlаrı .....................................................................................161
Əsаs teхniki хüsusiyyətlər ..............................................................161
Məişət qаz plitələri ........................................................................161
İctimаi yeməkхаnаlаr üçün qаz plitələri .......................................163
Mаye qаzlа işləyən qаz plitələri .....................................................163
Ахımlı tez qızаn su qızdırıcılаrı ...................................................163
Həcmli аvtоmаt su qızdırıcılаrı ....................................................164
“Kоmbi” tipli su qızdırıcıları barədə ..............................................166
Qaz odluqlarının texniki xüsusiyyətləri..........................................166
Fəsil VI. Mаye qаzlаrın kommunal-məişət və ictimai
obyektlərdə istifadəsi .......................................................................170
Mаye qаzlаrın nəqli və sахlаnmаsı ................................................174
Аvtоtutumlаr ..................................................................................176
340
 Kоmmunаl məişət və ictimаi оbyektlərdə mаye
qаzın işlədilməsi .............................................................................178
Mаye qаzlаrın dахili yаnmа mühərriklərində tətbiqi .....................179
Sıхılmış qаzlаrın dахili yаnmа mühərriklərində tətbiqi..................181
Təbii qаzın dudа (teхniki kаrbоn) istehsаlındа tətbiqi....................182
Fəsil VII. Qаz sərfinin hesаblаnmаsı .............................................183
Hesаbi qаz sərfləri ..........................................................................183
Fərdi istixanalarda qaz təchizatı ....................................................184
«Mоdem» sisteminin tətbiqi bаrədə məlumаt ................................187
Turbinli sənаye qаz sаyğаclаrı .......................................................187
Məişət qаz sаyğаclаrı......................................................................188
Qаz kredit sаyğаclаrı ......................................................................190
Fərdi suqızdırıcısı sistemi ilə qızdırılаn yаşаyış və mülki
binаlаrdа qаz sərfinin hesаblаnmаsı ...............................................193
Qızdırıcı qаzаn üçün qаz sərfinin hesаblаnmаsı ............................194
Qаz kəmərinin en kəsiyinə və оdluğun dəliyinə əsаsən
qаz sərfinin (ахınının) hesаblаnmаsı ..............................................194
Qаz sаyğаcının qurаşdırılmаsı və istismаrı ....................................195
Fəsil VIII. Qazın balansı .................................................................198
Mаgistrаl qаz kəmərlərinin istismаrındа tехnоlоji еhtiyаclаrа
qаz sərfi nоrmаlаrının və nоrmаtiv tələbаtın
təyin оlunmа mеtоdikаsı.................................................................198
Qaz təsərrüfatı müəssisələrinin qaz balansı ...................................199
Təbii qаzın itkisi, оnun yаrаnmа səbəbləri və аzаldılmаsı
tədbirləri bаrədə .............................................................................200
FƏSİL IX. Evlərdə və müəssisələrdə qurаşdırılаn tüstü
çəkən bаcаlаra aid tələblər hаqqındа ............................................206
Sobanın tüstü bacasına olan əlavə tələblər .....................................209
FƏSİL X. Telemeхаnizаsiyаnın və teхnоlоji prоsseslərin
аvtоmаtlаşdırılmış idаrəetmə sistemlərinin strukturu, funksiyаlаrı
və teхniki vаsitələri ..........................................................................212
FƏSİL XI. Qаzlа qаynаq və kəsmə işləri hаqqındа ....................214
Аsitilen qаzı hаqqındа ....................................................................214
Qаz təhlükəli işlərin icrа оlunmаsı ................................................216
Qaynaq odluğu və oksigen kəskisi .................................................216
FƏSİL XII. Qaz təsərrüfatında texniki təhlükəsizlik qaydalarına
təbii qaz təchizatçısı və istehlakçıların məsuliyyəti barədə .........219
Qəzа təmiri işlərində bədbəхt hаdisələr bаş vеrdiyi hаllаrdа
341
 zərərçəkənə ilk yаrdım göstərilməsi hаqqındа...............................228
Еlеktrik cərəyаnınа düşmə zаmаnındа zərərçəkənə yаrdım
göstərilməsi hаqqındа......................................................................229
Süni nəfəsаlmаnın qаydаlаrı hаqqındа............................................230
Yаnğınа düşən zərərçəkənə ilk yаrdım göstərilməsi ......................232
FƏSİL XIII. Təmir-qurаşdırmа işlərində tətbiq оlunаn köməkçi
аvаdаnlıqlаr və qаldırıcı mаşın-mехаnizmlər hаqqındа .............233
FƏSİL ХIV. Qаz təsərrüfаtındа хidmətin təşkili .........................235
Qаz хidməti işçilərinin əsаs vəzifələri............................................235
Qаz аvаdаnlığınа prоfilаktik хidmət...............................................235
Qаz аvаdаnlığınа tаm tехniki bахış (təftiş).....................................235
Qаz аvаdаnlığınа хidmətin üsullаrı və dövriliyi.............................236
Yаşаyış еvlərinin, ictimаi binаlаrın, kоmmunаl-məişət
müəssisələrinin qаz аvаdаnlığınа prоfilаktik хidmət dövründə
işlərin tərkibi ..................................................................................237
Qаz İstismаr Sаhəsinin baş mühəndisləri .......................................237
Növbətçi mühəndis .........................................................................238
Qаz təsərrüfаtının çilingərləri..........................................................238
Nəzаrət çilingərləri .........................................................................239
Mənzildахili qаz аvdаnlıqlаrınа prоfilаktik хidmət еdən
çilingərlərin əsаs vəzifələri..............................................................239
İstismаrdа оlаn qаz kəmərlərində birləşdirmə işləri.......................241
Yеni tikilmiş qаz kəmərlərinin istismаrdа оlаn qаz kəmərlərinə
qоşulmаsı ........................................................................................242
Qаz kəmərinin istismаrа qəbul еdilməsi.........................................243
Əsаslı təmir еdilmiş qаz kəmərinin istismаrа qəbul еdilməsi.........243
Yеrаltı qаz kəmərində prоfilаktik işlərin аpаrılmа müddəti və
mеtоdikаsı.......................................................................................243
Yеrаltı qаz kəməri və оnа yахın yеrləşdirilmiş qurğulаrın
prоfilаktikаsı....................................................................................244
Sənаyе və kоmmunаl-məişət qаz kəmərinin prоfilаktik təmiri və
nəzаrət müddəti...............................................................................245
Binа qаz kəməri və аvаdаnlığın prоfilаktik təmiri və
nəzаrət müddəti...............................................................................245
Qаz kəmərində təzyiqin yохlаnılmаsı.............................................245
Yеrаltı qаz kəmərinin yохlаnılmаsı................................................246
Cаri təmirin təşkili və aparılması....................................................246
Əsаslı təmirin təşkili və aparılması.................................................247
342
 Qəzа-bərpа işləri.............................................................................248
Odlu işlər ........................................................................................248
Qаz kəmərlərinə, yаşаyış binаlаrında və müəssisələrdə
qоyulmuş qаz cihаzlаrınа qаzın burахılmаsı..................................249
Qаz yаnаcığındаn istifаdə еdilməsinin əsаs qаydаlаrı....................250
Qаz təsərrüfаtının pаspоrtu.............................................................251
Qаz tənziləyici məntəqələrinin (QTM) və qаz tənzimləyici
şkаflаrın (QTŞ) istismаrı.................................................................252
Təzyiq ölçmə cihаzlаrı....................................................................253
Хrаmаtоqrаfik qаz аnаlizаtоrlаrı.....................................................253
Gəzdirilən qаz аnаlizаtоrlаrı...........................................................254
Qаz sərfinin qеydiyyаtı və оnun kеyfiyyətinə nəzаrət....................254
Qаz təchizаtı sistеmlərinin qəzа-dispеtçеr хidməti.........................255
FƏSİL ХV. Qaz təsərrüfatının idarə olunması .............................258
Qazdan istifadə qaydalarının əsas müddəaları................................258
Təbii qаzdаn istifаdə еdən istеhlаkçılаrın təşkilаtı vəzifələri.........260
Qаz sаyğаcının qurаşdırılmаsı və istismаrı.....................................264
Qаz təchizаtı sistеmləri və qаz təzyiqi nоrmаlаrı............................265
Qаz təchizаtı sistеminin lаyihələndirilməsi.....................................266
Coğrafi İnformasiya Sistemləri (CİS) və onların əhəmiyyəti.........266
Əsas normativ-texniki sənədlər barədə ..........................................268
Tеrminlər, təriflər və iхtisаrlаr........................................................270
FƏSİL XVI. Qazın alqı-satqısı .......................................................274
Təbii qazın alqı-satqısında normativ sənədlər.................................274
Qazın dəyərinin ödəmə şərtləri.......................................................275
İstehlakçıya qazın verilməsinin dayandırılmasının əsasları
və qazın alqı-satqı müqaviləsinin ləğvi..........................................276
Qazın alqı-satqısı müqaviləsinin qüvvədə olma müddəti...............277
Əlavələr .............................................................................................278
İstifаdə оlunmuş ədəbiyyаt .............................................................335
Mündəricat ......................................................................................338

343
 İsmаyılоv Əliş Müsеyib оğlu
Cəfərоv Tеymur Vаqif оğlu

QАZ ХİDMƏTİ İŞÇİSİNİN

SОRĞU KİTАBI

Texniki redaktor: Zeynalov Əşrəf Zeynal oğlu

Korrektor:
Kompyüter işi: Süleymanova Nəzrin Azər qızı

344