सं

त गोरोबा कु
ं
भार

गोरा कुं
भार यां
ची परमाथात पदवी उ च दजाची होती.
गोरोबां
चेजीवनच र पा हले तर ते
तसेसाधेसध
ुेजीवन
आहे . या जीवनात कु ठलाही थाटमाट कवा वै
भव नाही.
यांया जीवनात वै भव असेल तर तेफ परमा थक
भ चे गोरा कु
ं
भार हेसवसामा य अशा कुं
भार कुटु
ं
बात
ज मले अन् वाढले.
गोरोबा-काका हेतेरा ा शतकातील अ यं त मह वाचे
सं
त होते. सं
त गोरा कु
ं
भार यां
चा ज म इ.स. १२६७
साली हणजे शा लवाहन शके ११८९ साली भवनाम
सं
व सरात, आषाढ शुलप १० गुवारी सायं काळ
७.३० वाजता "तेर' ये
थेझाला. "भ कथात व' नामक
थ
ंात गोरोबांया ज मकाल वषयी पु ढ ल मा हती
मळते .
"कुलाळवं
शी एक जाले
ले
आहे
"कुलाळवं
शी एक जाण।
महा कु
ं
भार नामा भमान।।
तया गावीचे
वतन।
करी भजन ीहरीचे
।।
तया पोट झाला सु
त।
गोरा कु
ं
भार जग व यात।।
अकराशे
एको णवदात।
भवनासं
व सर।।'

उ मानाबाद ज ातील "कळं ब' तालुयातील "ते र'

ये
थेयांचेवडील माधवबु वा आ ण आई रखु माई
वा त करीत होते र' व "ढोक ' ही गावे
. "ते
जवळजवळ अस यामु ळे रढोक ' असेहण याची
"ते
एक प दती ढ झाले ली आहे . कुडुवाडी-लातू
र या
रेवे
मागावरील "ते
र' रेवेटे शन ये त.ेरेवेटे
शनपासू न
१ ते१.५ क.मी. आत गाव ये त.े"तेर' हे
गाव "ते
रणा'
नद या तीरावर वसले लेआहे . या "ते
रे' गावाला पूव
"स यपुरी' असेहणत. कारण ता यु गात व क याने
"स यपुरी' नगरी वस वली. ती रा सांनी व वं स
केयानंतर व माने " गर' नावाची नगरी वस वली.
ही ापारी नगरी बनली. " गर' ऐवजी "ते गर' असे
अप ं शत नाव झाले आ ण पु ढेकालां तराने"तगेर' चे
र' असे
"ते आज नाव ढ झाले लेआहे .

गोरोबा काका यां

या ज मा वषयी

र' नगरीत गोराबा काका यां

"ते या घरा याची परं परा
धा मक वृीची व सदाचारी वृीची होती. "ते र' ये
थील
"काळेर' या ामदै वतांचेयांचे घराणे उपासक होते .
दोघे नवराबायको कुंभारकाम व काबाडक क न
आप या कु टु
ं
बाचा उदर नवाह करीत होते . सदाचारी,
स छल वृीमु ळे"तेर' गावात माधव बु वां
ना "सं त'
हणून गावकरी ओळखत होते . माधवबुवांना आठ मु ले
झाली होती. यांना झाले ली मु
ले जगत न हती. यां नी
आपली ८ ही मु ले काळेराजवळ ल मशानातील
गोरीत पुरली होती. ती आठही मु लेजवं त कशी झाली.
यासंबधंी एक आ या यका सं त गोरोबा काका
च र ाम ये महादे व बाळाजी कु ंभार यां
नी सांगतली
आहे . तेआप या च र ाम येहणतात,"" ी माधवबु वा
र' ये
"ते थील काळेराची उपासना करीत होते . यांना
आठ पुहोते . यां ना आठ पुझाले . परं
तुते सव
एकामागू न एक नवतले . पु
ढेकालांतराने परमा मा
पां
डुरं
ग ा णाचा वे ष घे ऊन यांचे घरी आले . तेहा
यां
नी ख मुा पा न दे वां
नी यां
ना वचारले क , तुही
ःखी का?' माधबु वांनी सांगतले क ,"आमची आठही
मुलेदेवानेनेली, हणू न ःखी आहोत' नं तर दे
वाने आठ
मुलां
ना जेथे मूठमाती दली, ती जागा दाख व यास
सा गतले . माधवबु वांनी यांना काळेर जवळ ल
मशानात ने ले , व देवास आठही मु ले कोठे पु
रली ती
जागा दाख वली. दे वांनी सव मु लां
ची त ेेउकर यास
सांगतली. बु वां नी या माणे आठही मु लां
ची त ेे
बाहे र
काढली. दे वाने पा हले व सात मु लां
ना आप या हाता या
पशाने जवं त के ले व यां ना वगात पाठ वले आण
नं
तर आठवा मु लगा जवं त के ला. तोही वगा या मागाने
नघाला. परंतु दे
वानेयास जाऊ दले नाही. भगवंताने
याला आप या हातात घे ऊन माधवबु वा रखु माई या
वाधीन केले. दे
व हणाले ला गोरीतू
, 'तु न काढलेहणू न
तु
झे नाव गोरोबा ठे
वले
.'

गोरोबां
चे
घरचे
वातावरण

गोरोबा काकांचेआई-व डल आ ण गोरोबा असे तीन

माणसां चे
कु टु
ं
ब हेकुटु
ंब तसे खाऊन पऊन सु खी होते.
यांया घरात व ल भ व डलोपा जत होती. यात
वडील काळेराचे भ अस याने व ल भ ला
शवश ची जोड लाभले ली होती. यांनी व लाला
आप या अं तःकरणात कायमचंथान दले लेआहे . हरी
आ ण हर यात काही मराठ मनानं भेद मानला नाही,
हे
च तर महारा ाचं एक खास वै श होय. या माणे
गोरोबांया कुटु
ं
बात शवभ व व लभ यां ना
सारखाचंथान होते , मह वही होते . दे
वा या व पात
 यां
ना सुवातीपासू न ऐ यभाव आढळला; यां ना
यांया पारमा थक जीवनात ै त त वाचा अनु
भव
कधीच ये णार नाही. गोरोबा शव आ ण व ल यां ची
ऐ यभावानं उपासना करीत होते . कब ना व लातच
यां
ना शवाचे दशन घडत होते .
गोरोबां
चा ववाह :
गोरोबांनी आप या म ेळ आ ण क ाळू वृीने
माता प यां चा कौटुं
बक भार कमी के ला. परं
तु
कु
ंभारकाम हटले क अतोनात क आले आण
याचबरोबर हा नसगावर अवलं बन
ूअसले ला मातीचा
धंदा अन् या कु
ं
भारकामात अ य कु णाची तरी मदत हवी,
कोणीतरी जोडीदार हवा असतो, असा गोरोबां या
व डलां नी वचार केला. गोरोबा हे
काम कसे
करणार?अशी चता यां यासमोर उभी रा हली. गोरोबा
वयात आले होते
. हणून गोरोबाला याचे वडील हणाले ,
कु
ंभारकामात तु ला कुणीतरी मदत करायला माणू स हवा
आहे . कु
ंभारा या चाकावर काम करायला दोन माणसे
हवी असतात. आजपयत तु या आईने मला मदत के ली.
पण तु झी आई आता थकली आहे . तु
ला कुणीतरी
जोडीदारीण हवी आहे . कु
ंभारकामात मदत करणारी
प नी गोरोबाला क न ावी, असा व डलां चा आ ह
होता. यावर गोरोबा काही बोलले नाहीत. आप याला
काहीच कळले नाही, असेयां नी दाख वलेहणू नच
यांचेवडील यां ना हणाले , अरे, तु
झे दोन हाताचे चार
हात हायला पा हजे त. सं
सार करायचा हटला क
जोडीदार हवा आहे . चार हातांनी काम झालेहणजे
चारी पुषाथ ा त होतात. तु झे ल न होणे गरजे चेआहे .
माधवबु वांनी गोरोबासाठ चां गली मु लगी पा हली. ढोक
येथील कुंभारबाबांची मोठ मु लगी पा हली. तचे नाव
संती. ती मु
लगी स गु णी व स तनी होती. आप या
गोरोबासाठ ही मु लगी यो य आहे असेयां ना वाटले.
गोरोबाला देखील सं ती पसंत पडली. पु ढेगोरोबा व संती
यांचा ववाह झाला. गोरोबा अशा रतीने ख याअथाने
ापंचक गृ ह थ बनले .

गोरोबां
चा दन म
गोरोबांया मनावर लहानपणापासू नच भगव चे
सं कार झाले होते
.गोरोबां
ना लहायला वाचायला ये त
होते. ानदेव, नामदे
व यां या पू
वकाळात पं ढरपूर हे शव
उपासकां च/ेभ ां चेक होते .अनेक शवभ
या ठकाणी आपली साधना करीत होते .ते
भ होते ,
योगी होते
. स , साधकही होते .गोरोबा जेहा जे हा
पं
ढरपू रला जात त हा यां ना या स पुषाचं दशन
होई. यांया योगसाधने चंयांना कौतु क वाटे
, आकषण
वाटे असेकरता करता गोरोबां चा पं च आता
परमाथमय झाला होता.गोरोबा सकाळ उठू न अंघोळ
क न, दे वाची पूजा करणे .नंतर नाम मरण करावं आण
यानात पांडुरं
गाचंप साठवू न याला मनी-मानसी
मुरवून यावं आ ण मग याहारी क न कामाला लागावं ,
असा यां चा सकाळचा दन म असे .
पारचेजे
वण झा यावर गोरोबा जरा व ांती घे
त. ही
व ांती हणजेझोप घेणेन हते.तर घरा या
ओसरीवर या खां
बाला टे
कून दे
वाचे नाम मरण करीत,
अभंग हणीत व ांती घे
त. यामुळेयां या च ाला
एक समाधानही मळत असे .पुहा लगेच मो ा जोमाने
कामाला लागत.ते दवस मावळे पयत. दवस
मावळ यानं तर हातपाय धु
ऊन पु हा घरा या ओसरीवर
एकतारीवर चप या या साथीने भजन सु होई आ ण
रा ी या जेव याचेवळे तेथां
ब.ेअन् रा ीचेजे
वण
झा यानं तर पुहा भजन सुहोई.शे जारपाजारची
मंडळ ही यात सामील होत असत.नं तर परमेराचे
नाम मरण करीत झोपी जात.

गोरोबा माता- प या या माये

स पारखे

गोरोबा आता व डलां चा धंदा सां

भाळू लागले होते
.
गोरोबाची प नी मोठ स गु णी होती. सारी घरकामे
झपाट् यानंउरकून, ती गोरोबां
ना कामात मदत क
लागली. गोरोबाचा पं च सु खासमाधानात व आनं दात
चालला होता. गोरोबाचा सुखाने चालले ला सं
सार आ ण
याची प नी सं
ती ही मोठ गु णी आ ण ापं चक
असले ली पा न माधवबु वा व रखुमाई यांना अ यानं द
झाला. गोरोबां
चेआईवडील आता खू प थकले होते.
 यां
ची पं
ढरीची वारी सतत चालू होती. हातारपणा या
काळात अखं ड नाम मरण आ ण भ करीत करीतच
नजधामास गे ली. अखे रचा ास सोडताना व डलांनी
गोरोबां
ना सांगतलं, गोरोबा तूपंच चां
गला करशील
पण व लाचे नाम मरण कधी सोडू नकोस आ ण
पं
ढरीची वारी कधी चु कवू नकोस.
गोरोबा काका हेपंढरीचे ा न वारकरी, ग यात
तु
ळशीची माळ, कपाळावर गोपी चं दनाचा टळा,
एकादशी त करीत असत. आषाढ का तक वारी ते
कधीही चु क वत नसत. पं ढरपूर ेी व ला या
भेट बरोबरच संता याही भेट गाठ होत असत. या
संतांया मां
दयाळ ने व यांया भजन, क तनानं दाने,
टाळमृ ं
गा या नादानेअवघी पं ढरी म मून जात असे .
दे
व, भ आ ण नामसं क तन असा वे णी संगम या
वारी या भजनानं दात आवजू न घडत असे . पं
ढरीचा
काला घेऊनच ही सं तमंडळ ी व लाचा नरोप घे ऊन
आप या गावी परत ये त असत. आ ण आपाप या
कामधंाला लागत असत. या माणे गोरोबाकाका ही
पं
ढरपूरा न आले क कुंभारकामाला लागत असत.
 मू
ल चखलात तु
ड वले

एकेदवशी गोरोबा पायाने चखल तु ड वत होते . यां

चे
सव यान पांडुरं
गचरणी लागले ले
असे . गोरोबा जरी
सं
सारात दं
ग होते. तरी व ल भ आ ण व लाचे
नाम मरण हेच गोरोबांचेजीवन झाले होते. सं
त
ज मतःच ई रभ याचक रता यां चा ज म होता.
पां
डु
रं
गा या नाम मरणात ते आपली तहानभू क हरपून
जात. वदेहाचे भानच यां ना राहत नसे. गोरोबाकाका
व ल भ त कसे त लीन होत हे सां
गताना सं त
नामदे
व गोरोबा काकां या त मय वृीब ल ल हतात.

म
ेेअं
गी सदा वाचे
भगवं
त।
म
ेळ तो भ कु
ं
भार गोरा।।१।।
असे
घरा मी करीत वहार
न पडेवसर वठोबाचा ।।२।।
कालवु
नी माती तु
डवीत गोरा।
आठवीत वरा रखु
माई या।।३।।
म
ेेअं
गी असे
झाकु
नी नयन
करीत भजन वठोबाचे
।।४।।
वतः नामदेवां
नी गोरोबांया त मयवृीब ल वरील
अभं गात दले ली प कबु ली मह वाची वाटते .
गोरोबाकाकां या च र ातील हे त मयवृीचे एक अ यं त
भावी असे उदाहरण आहे . अशा कारे एकेदवशी
गोरोबा दे
हभान हरपू न अभं ग हणत माती तु डवीत होते .
यां
चेसव यान ई रचरणी लागले होते
. अशावे ळ
यां
ची बायको-संती मुलाला मकर ाला ठे वून पाणी
आण याक रता जाते आ ण यावे ळ ती हणते , धनी,
बाळावर जरा ल ठे वा. घरी याला सांभाळ याकरता
कोणी नाही. असे सांगन
ूती पाणी आण याक रता
नघू न गे
ली. पण तचे सांगणे गोरोबां
नी ऐकले का?
यावेळ गोरोबा दे
हभान हरपू न गे
ले होते
. पण सं तीला
याची काय क पना! इकडे भ गोरोबा पां डुरं
ग चरणी
लीन होऊन अभं गातून व लाचेमरण, जप करीत होते .
असे गोरोबा व ल नाम मरणात रममाण झाले होते
.
गोरोबा चखल तु ड वत आहेत आ ण बाळ, रां गतरांगत
प याकडे धावत आहे . अन्ते खेळत खेळत बापाचा
पाय ध न उभा राह याचा य न क लागले .
हसतहसत प या या पायाला धरता धरता ते चखलात
पडते . ी.गोरोबा-काका डोळेमटू न भाव समाधीत होते .
दयी अनं तास आठवीत होते . दे
हवृी शू य दशे तच
व ल नाम मरणात रत होते . मन देव व पी एका
झाले असताना या चखलात यां चा एकलु ता एक
मुलगा पायाखाली आला. ते चखलासवे मु
लालाही
तु
डवू लागले. याचा हायचा तो अटळ प रणाम झाला.
या वषयी एकनाथ महाराज सां गतात,

ने
णे
वे
च बाळ क हे
मृका
मन गु
त
ंले
ले
दे
खा पां
डु
रं
गी।।१।।
मृ
तके
सम जाहला असे
गोळा।
बाळ मसळला मृ
तके
त ।।२।।
र मां
स ते
णे
जाहला गोळा लाल
ने
णवे
ता काळ गोरोबासी।।३।।
एका जनादनी उटक आणु
नी कां
ता
पाहे
तवं
त वता बाळ न दसे
।।४।।
अशा कारे मु
लाचे र मां
स, हाडेचखलात मसळली.
मुलाचा ाण ताबडतोब गेला. मुला या र मांसाने
चखल रं गला. परमेर भ त त मय असले या
गोरोबां
ना बाळाचा पशही जाणवला नाही. जणु मू
ल
हणजे चखलाचा गोळा आ ण अखे र देह मातीतच
तु
ड वला गे ला.
संती पाणी घेऊन घरी आली. पण तला दारात मू ल
दसले नाही. पा याची एक घागर डोईवर व सरी
कमरे वर ठे
वून ती सगळ कडे बाळाचा शोध घे ऊ लागली.
पण बाळाचा शोध कु ठेलागेना! तने गोरोबां
ना वचारले,
धनी, आपला बाळ कु ठे आहे? परंतुगोरोबां
चेल
संती या वचार याकडे न हते
. तेपरमेरा या
नाम मरणात दं गच. संतीनेगोरोबां
ना खूप वचारले पण
यां
ना सां
गता आले नाही. शे
वट ती मनात दचकली
आ ण तची नजर चखलाकडे गे
ली. आपला बाळ
चखलात तु ड वला गे
ला आहे , हे
त या ल ात आले .
सं
तीने आ ोश सुके ला. बायकोचा आ ोश कानावर
ये
ताच गोरोबा यानावर आले आ ण सं ती रागारागाने
गोरोबाला बोलूलागली. ती रागा या भरात गोरोबां
ना
काय हणते ? ाचे नामदेव आप या अभं गात यथो चत
श दात वणन करतात.

जळो हे
भजन तु
झे
आता।
डोळे
असो नया जाहलासी आं
धळा।
कोठोनी कपाळा पडलासी।
कसाबासी तरी काही ये
ती दया।
का रे
बाळराया तु
ड वले
।

संती या आकांताने मू
ल आप या पायाखाली तु ड वले ले
गे
ले आहे हेगोरोबांया ल ात ये
त.ेगोरोबां
ना या गो ीचे
अ यंत वाईट वाटते. यांया अं
त:करणाला खू प वे
दना
होतात. पण हातून झालेली चू
क त करता ये णारी
न हती. परं
तुसंतीने व ला वषयी जे अनुार काढले .
 यां
नी गोरोबा खवळले. यां
नी तला हातातील चप या
फेकून मार या आ ण चाकाचे दां
डकेकाढू
न मारायला
धावले . यावे
ळ संतीनेगोरोबां
ना व लाची आण
(शपथ) घातली. या सं गाचेनामदेव आप या अभं गात
यथो चत असे वणन करत

हातबोट मज लावशील आता

आण तु
ला सवथा वठोबाची।
ऐकतां
च ऐसे
ठेवये
ली काठ
रा हला उगा च गोरा ते
हा।।

सं
तीने व लाची शपथ घात याने गोरोबा मारता मारता
तथे च थांबले. सं
तीचा आकां त सुच होता. शेजार-
पाजारचे पुष बायका जमा झा या. या गोरोबां ना
षण दे ऊ लाग या. सं ती माझा बाळा कुठेआहे ? माझा
बाळा कु ठेआहे , हणू
न छाती बडवू न घेत होती. हा
सगळा कार आता गोरोबाला चां गलाच उमजला अन्
गोरोबा संतीला हणाले , कारभारणी, मा या हातून फार
मोठ चूक झाली. कमाची गती वे
गळ च असते . दे
वाचे
नाम मरण करता करता या नामाशी एक प कधी
झालो तेकळले च नाही असेहणून गोरोबां
नी आप या
बायकोची मा मा गतली. संतीने
देखील या सं गी
अखेर मनावर ताबा ठे
वला.
काही दवस गोरोबा-सं तीचा अबोला चालला, कोणीही
कोणाशीच बोले ना चालेला. एकेदवशी सं तीने असा
वचार के ला क , असा अबोला ध न आपला सं सार
कसा चालणार? सं तीला मु
लाची आ ण मातृ वाची ओढ
होती. "आण ना बाण उगीचच सं सारात ताण' नमाण
झाला. उगाउगी आपण ध याला व लाची आण घातली.
यामु
ळे च यांनी पं चा वषयी वर वकारली,
संसारापासून र जाऊ लागले असे तला वाटू लागले .
गोरोबा संसारात उदास रा न परमेरात आ ण या या
नाम मरणात अ धक एक प होऊ लागले . गोरोबां
ची
संसारा वषयीची उदासीनता सं तीला सहन होत न हती.
एक वं शाचा दवा गे ला आता वंशाला सरा दवा हवा.
संत गोरोबां
नी तर संसारात पूणपणे वैरा य प करले ले.
शेवट सं तीनेमनाशी वचार के ला अन् ती एकेदवशी
गोरोबां
चे
पाय धु याक रता गे
ली असता गोरोबा
हणतात, खबरदार, मा या अंगाला पश करशील तर!
अग तू मला व लाची शपथ घातली आहे स ना? मग
मा या अं
गाला हात का लावतीस! जर मा या अंगाला
हात लावशील तर तुलाही पां
डु
रं
गाची शपथ! अग सू य
प मे स उगवेल! समुआपली मयादा सोडील परं तु
व लाची शपथ मी कधी मोडणार नाही.
अशा कारे असे बरे
च दवस गे ले. गोरोबां
ची अव था
असो न सं त नसोनी संसारी अशीच झाली होती. अखं ड
नाम मरण दे वाची भ आ ण आपला कामधं दा
एवढेच यां ना माहीत होते
. एक वष होऊन गे ले तरी
यां
नी संती या अंगाला पश के ला नाही. नच बोलणे ,
वागणे . सं
तीसारखी भावूक मनाची म ेऴ, सं सारी ी
हा रावा कती दवस सहन करणार? तने गोरोबाची
काळजी परोपरीनेयायला सुवात के ली. तची ही
प तसेवा दवस दवस एखा ा तासारखी होऊ लागली.
ती गोरोबां
ना जीवापलीकडे जपूलागली. तरीही गोरोबा
त याशी अ ल तवृीने वागूलागले . यामुळेसं ती या
जीवाला एक कारची काळजी लागू न गेली. आपण
भावने या, :खा या भरात आपण वाटे ल तसे मनाला
ये
ईल तसे बोलून जातो. पण याचा केवठा मोठा
वप रत प रणाम भोगावा लागतो. यातू न संती या
मनातील सं साराची चता आ ण गोरोबां या मनाची
वर दसून येत.ेया सव संगातून गोरोबांया
कु
टु
ंबाची मान सकताही प होते .

गोरोबां
चा सरा ववाह
सं
त गोरोबां
ची कठोर त ा आ ण यां ची संसारातील
वै
रा यवृी पा न संतीला फार मोठ काळजी वाटू
लागली. घरा या या पु
ढ ल वंशाचीही काळजी वाटू
लागली. घरा याला वंश हवा. पण गोरोबा तर अंगाला
पश करीत नाहीत. अन् व लाची शपथ मी कधी
मोडणार नाही ही नव याची कठोर त ा हे सव पा न
ती चता ांत झाली अन् ती आप या मनाशीच वचार
क लागली क आता मा यां चेसरे लनक न
द या शवाय ग यं तर नाही. हणून वतःची बहीणच
तनं सवत हणू न आण याचे ठर वलेअन्यायोगे तरी
सं
तती वाढेल. ती एकेदवशी गोरोबांना हणाली धनी,
एकदा हातू न चू
क झाली. बोलूनयेतेमी तु
हाला
रागा या भरात बोलून गेले
. ःखात माणू
स बोलतो ते
खरे मानायचे नसते. मला आप यापासून असेर के ले
याचे फार वाईट वाटते.
यावर गोरोबा हणाले , सं
ती तू बरोबर बोलतेआहे स.
माणूस ःखात असला हणजेयाचा वचार याला
सोडून जातो. पण तू मला य व लाचीच आण
घातली आहे स. मी तु ला पश क शकत नाही.
व लाची आण मी मोडू शकत नाही. असे जर केले तर
भ ावर कु णी व ास ठे वील का? यावर गोरोबांना
संती हणाली, तु ही फ दे वाची आ ण भ ाची
काळजी वाहता. पण या कु टु
ं
बाची, वं
शाची काही
काळजी करीत नाही. दे वापु
ढेसगळे च तुहाला
केरकचरा वाटते . आप या कु टुं
बाचा वं
श कसा वाढणार?
पंचाचेकसे होणार? याचा तु ही ज र वचार करावा.
यावर गोरोबा सं तीला हणाले , परमेराचे लेक
परमेराने ने
ले. हे सारे माये
चेबंध आहे त दे
वालाच मी
आता वतःला अपण के लेलेआहे .
सं
तीला प ाताप होऊ लागला. आपण नव-यालाशपथ
घातली अन् नवरा आता आप या अं गाला हात
लावायलाही तयार नाही. आज उ ा घरात धन-धा य
भरपूर येईल. पण सं ततीचा वचार काय करावा? अशी
ती सतत काळजीक लागली. ये ईल तो दवस अन् रा
ती ःखात घालवू लागली एकेदवशी तने मनाशी
वचार केला क , माहे री जाऊन व डलां ना आपलेःख
सां
गावे. आप या नव याचेसरे ल न कर याचा वचार
व डलासमोर मां डावा आ ण यासाठ आपली धाकट
बहीण रामीची मागणी घालावी. असा तने मनाशी
प का वचार के ला आ ण गोरोबां ना सां
गनूती माहेरी
ढोक गावी आली. सं ती अचानक आले ली पा न
व डलांनी वचारले , संती, तू
आज अचानक कसे काय
येणेकेलेस! यावर सं ती मुळूमळ ुू रडू लागली आ ण
हणाली, माझे नशीबच फु टके , नव याचा मी खू प
अपमान के ला. यां ना वाटेल तसे टाकून बोलले .
दे
वभ ाची नदा के ली. नव-यालामा या अं गाला हात
लावूनका हणू न मी व लाची शपथ घातली आ ण
प त ही देवाची शपथ मोडे ना. शे वट वं शाचा दवा तरी
कसा लागणाऱ? हणू न मी तु हाला वनवणी करायला
आले आहे क , धाकट बहीण रामी, मा या नव-याला ा.
यामु
ळे घराला वं
शाचा दवा मळे
ल आ ण ल नानं
तर
आ ही दोघी सु
खानेरा .
संती या व डलां नी तचेहणणे ऐकून घे
तले व
या माणे रामीबरोबर गोरोबां
चा सरा ववाह करायला
तयार झाले . ते
र म ये सग या ग लीत आता गोरोबाचे
सरे ल न होणार. सं ती आप या पाठ या ब हणीला
सवत हणू न घरी आणणार अशी चचा सु झाली. या
घटनेकडे ते
र आ ण ढोक या गावाचे आ ण गावातील
लोकांचेल लागू न रा हले
.
सं
ती आ ण तचे वडील गोरोबापाशी आले . सासरे
गोरोबां
ना हणाले , जावईबुवा आमचे वचन मानावे .
माझी रामी नावाची स गु णी क या मी तुहाला देतो आहे.
वधीपू वक आपला ववाह क न दे तो. गोरोबां
नी सास-
यां
ची वनंती मा य केली.
संती या व डलां
नी सु
मूत आ ण तथी पा न आ ते
आ ण नाते वाईकां
ना नमंण दे ऊन प ह या ल नापेा
हा सोहळा अ धक सु द
ंर झाला. पा णे
, रावळे
, ा ण इ.
ना व वध कारचे आंदण दे
ऊन सं तोष वले असा हा
ल नसोहळा चार दवस चालू होता. शे
वट रामीचा
आ ण गोरोबाचा ववाह संप झाला. सवती या पाने
रामीने
सं
ती या घरात वे श केला. सं
तीला ल न
झा याचा आनंद वाटला, त या मनाचे समाधान झाले
.
या संगाचेवणन करताना सं त नामदे
व हणतात,

जाहली ते
हा मी वं
श बु
ड वला।
वठोबा कोपला मजवरी।।
मनामाजी तने
के
ला तो वचार।
करावेसरे
ल न याचे
।।
बोला वला तने
आपला तो पता।
सां
गतली वाता याजलागी।
क न हे
क या दे
मा या तारा।
नको या वचारा पा आता।।
अव य हणू
नया वन वला गोरा।
ल नाची हेवरा के
ली ते
हा।।
अशा कारचे गोरोबाचा आ ण रामीचा ववाह संप ा
होताच. गोरोबाचे सासरेसाधे
भोळे होते
. ते
गोरोबां
ना
इतर सवासारखे च हणाले , आता माझी ले क रामी
तु
म याबरोबर ये त आहे . जावईबापू दो ही डो यांना
या माणे सारखे जपावेया माणे मा या दो ही
मुल ना जपा. संतीवर जसेम ेकरता तसे रामीवरही
करा. दोघ ना सारखे च वागवा. अं ज जं क नका
(भेदभाव क नका) तु हाला तुम या वठोबाची आण
(शपथ) आहे . गोरोबा सास-यांना हणाले , भली
आठवण क न दली. सं ती माणे च रामीला वागवीन.
याबाबत आपण न त असावे .
गोरोबां
नी सरा ववाह के ला तो संती या मना माणे
सं
सार हावा हणू न गोरोबा संती-रामीसह ते र गावी
आले . सरे ल न होऊनही गोरोबाचे मन सं सारात रमे
ना.
तेसतत भजनाम ये दंग राहत असत. दोघीशीही यां नी
अबोला धरला. ते हा संती गोरोबां
ना हणाली, मी
तुहाला व लाची आण घातली आहे . हणू न मा याशी
तु
मचा अबोला आहे . परंतुआपण रामीशी का बोलत
नाही आप या पोट सं तान नाही. नदान रामीचा तरी
वीकार करा. तेहा गोरोबा हणाले , सं
ती, तु या
व डलांनी दोघ ना सारखे च वागवा. अजंजं क नका,
असेहणू न मला व लाची आण घातली आहे . अन्
ाण गे
ला तरी मी व लाची आण मोडणार नाही सं तीने
या उ े
शानेगोरोबां
चेसरे ल न के
लेतो उ े
श असफल
झा याचे
, मनाशी रं
ग वलेलेव उ व त झाले ले पा न
तला फार वाईट वाटले. गोरोबां
चे
मन सं
सारात पु हा
कसे रमे
ल यासाठ तचेय न सुझाले .
गोरोबां
नी दो ही हात तोडले
:
रामी ऊफ राणी आ ण गोरोबा यां चा ववाह आनं दात
पार पडला. परं तुगोरोबां
नी सं
ती माणे रामीलाही पश
केला नाही. रामी या हतासाठ सं तीनेएक यु
यो जली. ती आप या ब हणीला रामीला हणाली, हे बघ
रामी, आता मी सांगनेतसं वागायचंआपण यां ना
वठोबाची शपथ मोड यास भाग पाडू . संतीचेहेबोलणे
ऐकून रामी हणाली, पण आ का, ते कसं ?
असंनाही तसं
नाही. असंहणायचं नाही. मी सां
गन
े
तसं
च वागायचं
! असे सं
तीने
रामीला सांगतले .
सं
तीनेकाय करायचे ते
रामीला समजावू
न सां
गतले.
एका रा ी दोघ नी मळू
न या माणेवचार केला. आ ण
गोरोबा दवसभर नाम मरण व भजन क न शां तपणे
झोली गे ले. अन् संती आ ण रामी गोरोबा या दो ही
बाजूस झोप या उज ा हाताला सं ती आ ण डा ा
हाताला रामी झोपली आ ण सं तीनेठर या माणे
गोरोबाचा डावा हात उचलू न आप या अं गावर ठेवला
रामीनेही गोरोबांचा उजवा हात उचलू न आप या अं गावर
ठेवला. अन् दोघीही शांतपणे झोपी गेया. गोरोबा नान,
पूजा, नाम मरण, भजन कर यासाठ लवकर उठत
असत. पहाटेयां ना जाग आली ते हा आपले दो ही हात
कुणीतरी घ ध न ठे वलेआहे त. अंधारात यांना काही
कळे नासे झाले . एव ात बां ग ाचा आवाज
ऐक याबरोबर यां ना शं
का आली, पा हले तर या या
शेजारी रा ी संती व रामी झोप या हो या.
गोरोबा झटकन् उठले . यां
ना सं
ती व रामी यां
चा अ यं त
राग आला गोरोबांचा राग-संताप पा न रामी व सं ती
मनात या मनात फार घाब न गे या गोरोबांचा संताप
पा न सं तीनेयां
ना दोघ नी केले
ला सारा कार
सांगतला. ते हा गोरोबा हणाले, यात तुमचा काही दोष
नाही तो मा या हातां
चाच दोष आहे . अरेरे
! घात झाला.
मी मा या हातां
नी व लाची शपथ मोडली. व ल मला
भे
टायला आला नाही. मी एवढा भा यवान नाही मी
याची शपथ मोडली हणू न तो तर आणखी र गे ला.
गोरोबां
ना झा या गो ीचा प ाताप झाला, ःख झाले
अन् तेसंतीला रामीला हणाले , हेकाय के लेतु ही
मा या व लाची आण मोडली सं ती, मी तुया
हण यानु सार सरे ल न केले. तुला अन् रामीला मी
उगीच ास दला. असे हेमा या हातू न हेरी पाप घडले .
माझे हातच अपराधी आहे त. या अपराधी हातां ना शासन
झाले पा हजे . रामी आ ण सं ती तुही दोघीही मनाने
व छ आहात. नव यावर यां चा अ धकारही आहे . पण
आता मी काय क ! मी व लाची आण मोडली! नामदे व
महाराजांनी गोरोबां या या थतीचे पुढ ल माणे वणन
केलेलेआहे ,
वठोबाची मा या मो डये
ली आण।
टाकावे
तोडू
न हात च हे
।।
घे
ऊ नया श तो डयले
कर।
आनं
दला फार गोरा ते
हा।।
गोरोबां
नी श घे ऊनी आपले दो ही हात मनगटापासू न
तोडून यायचे ठर वले. झा या चु
क ब ल सं ती-रामी
यां
नी गोरोबां
ची खूप मा मा गतली, अन्या ःखाने
थत होऊन गोरोबापासू न र नघू न गे या अन्
घरकामाला लाग या. आ ण इकडे गोरोबां
नी धारदार
श ावर दो ही हात आपटू न घे
तले . गोरोबां
चेहात तुटले.
यां
ना शारी रक वेदना खूप झा या. पण ाय त
घेत याचे समाधान यां ना वाटत होते. हा सं ग वणन
करताना सं त नामदेव अमृ तवाडी थ ंाम येल हतात,

ल न झा यावरी घाली वोसं

गळा।
दोघासही पाळा समानची।।
न पाळ ता आण तु
हा वठोबाची।
धराया श दाची आठवण।
अव य हणो नया नघाला तो गोरा।
आला असे
घरा आपु
लया।।
कन ये
शी आले
असेहाण।
न करी भाषण तसी काही।।
संतीला आपला नवरा आप याशी अन् रामीशी संभाषण
करीत नाही याचे आ य वाटते . यावर गोरोबा सांगतात
क , मला सास-यां नी व लाची शपथ घातली आहे .
दोघ ना मी सारखे च वागवणार आहे . संतीला या गो ीचे
वाईट वाटते आपला वं श कसा वाढणार? ही सं तीला
काळजी होती. दोघी गोरोबां ना न सां
गता, न कळता
यांया शेजारी झोप याचे ठर वतात यातू न पु
ढल
अनथ घडतो आ ण व लाची आण मोड याने गोरोबा
आपले हात तोडू न टाकतात सं ती अन् रामी हे य
पाहतात अन् काव याबाव या होतात. कारण गोरोबां नी
हात तोडलेतथे र ाचा थबही दसला नाही. अन्
शारीरावर जखमही कोठेदसे ना. गोरोबा संतीला व
रामीला हणाले , तुहा दोघ ना दोन हात दले त तेया
आ ण ते रणा नद या पलीकडे टाका. या माणेया
दोघी गोरोबां या आ ेमाणे हात ते
रणा नद प लकडे
टाकतात. अन् पाहतात तर नवल दो ही हात गु त झाले .
भा वकां नी व र सकां नी घटनेचा अथ असा यावा, क
गोरोबां
नी सं
साराचा याग क न परमेर भ चाच
माग वीकारला आ ण आपले दो ही हात दोघी
बायकांना दलेहणजे आता सं साराची धु रा तुही
दोघीच हा असे सांगतले. अन् आपला पती परमेर
भ आहे याची सं तीला खा ी झाली. गोरोबां चेेव
त या ल ात आले आ ण त या मनाचे प रवतन झाले .
तसेच गोरोबांनी हात तोडले याचा अथ असा यावा क ,
गोरोबा सं
सार पाशातू न वर वृीने रा लागले . व ल
भ व नाम मरण यासाठ हात व य के ले असा हा
हात तोडले याचा अथ ल ात घे ता येईल. गोरोबां या या
सव कृ तीतू
न आप या माणसाब लची आ मीयता
आ ण भ मागावरील अढळ ा कती भावी होती
हेप होते .
गोरोबां
नी आप या पारं
प रक वसायाचा याग के ला,
संतीनेआ ण रामीनेगोरोबां
चेमोठेपण मा य केलेअऩ्
या दोघी सं
सार क लाग या, पण गोरोबां नी
वै
रा यवृी धारण केयाने घरात धन-धा य याची
कमतरता भासू लागली. दोघी चतातुर होऊन कसाबसा
संसार साव लाग या. पण शे वट भ ा या सं साराची
काळजी परमेरालाच असते
.
पां
डु
रं
गे
ध रला कु
ं
भारवे
ष:
गोरोबां
नी हात तोडून घेतलेयामु ळे संती-रामी यां
ना
फार ःख झाले .गावातील चां
डाळ होते तेगोरोबां
ची
नदा क लागले .हात तोडायची काय गरज होती.आता
आ हाकडे जर मदत मागायला आला तरी आ ही
तळमा मदत करणार नाही.पण गोरोबां नी नदकाचे
घर असावे शेजारी या यायानेयां या बोल याकडे
पू
णपणेल के ले
. मेकु शल आ ण क याण याची
काळजी परमेराला असते .आपला भ गोरोबा या या
सं
साराची दयनीय अव था पा न व लाला काळजी
वाटते.तेगोरोबांया घरी भ ाचे ये
थे जावयाचे
ठरवतात. व लाबरोबर मणी आ ण ग डही
जावयास तयार होतात.ते तघेही वेष पालटू न ढोक स
नघाले . व ल वतः वठू कुंभार झाले. व ला या
सां
ग याव न मा कु ं
भारीण झाली.ग ड गाढव
झाले. व लाने कुंभाराचेपधारण के ले
.डो यावर
वे
डेवाकडे पागोटेघातले .अंगात बंद नसले ली बाराबंद
घातली.जीण धोतर ने सले . मणीने जीण-जु नेअसे
लु
गडे ने
सले.कपाळावर आडवे कुं
कूलावले. नाकात
मो याची झु
पके
दार नथ घातली.ग ड गाढव झाले.
अशा कारेतघे वेष पालटू
न ते र गावात आले .अन्
आ ही कु ंभार आहोत आ ण आ हाला काम मळावे
हणून ते गावात फ लागले .गावात या लोकां ना
कु
ंभार पी व ल सां गूलागले , मी नावाचा वठू
कु
ंभार. मा माझी बायको.आमचे कुटु
ं
ब मोठे
आहे .कामधं दा क न पोट भर यासाठ आ ही आप या
गावी आलो आहे . कारण आम या गावी काळ
पडले ला आहे .आ ही मन लावू न काम क .आ हाला
मडक घडावयास व भाजावयास ये तात.आमचे काम
तरी बघू न मग आ हाला ठे वू
न या.असे च पाणीचे हे
स य बोलणे कोणाला कळे ना ते र गावातील ये क जण
हणू लागला हा गरीब कुंभार आहे . याला गोरोबां या
घरी पाठवू या. आ ण गावकरी वठू कुं
भाराला सांगू
लागले , आम या गावचा गोरा कु ंभार याने आपले हात
तोडून घेतले आहे त ते
थेतु हाला कामधं दा
मळे ल.गावक यां या सां
ग या माणे देव गोरोबा या
घरी जातात अन् गोरा कु
ंभारला हणतात, आ हां ला
काहीतरी काम ा.आ हां ला पै याची अपेा
नाही.आपण जे सां
गाल ते काम क . यावर गोरोबा
काका वचारतात आपण कोण? कु ठले? आपले नां
व
गाव सांगा? तुही कोणता कामधं दा क शकता? यावर
देव हणाले , मी वठू कुंभार माझी बायको मा
कुं
भारीण.आ हां दोघां
ची एकमे काला साथ आहे .हे
गाढव (ग ड) आमचे कामधंाचे वाहन.आ ही कारगीर
आहोत.मडक घडणे भाजणे हा आमु चा वसाय
आहे .आ ही पं ढरपूर भागातील र हवासी.आम या
भागात काळ पडले ला आहे . हणू न आ ही
कामधंा या शोधाथ, पोट भर यासाठ दे शोदे
शी फरत
आहोत पण हे सांगताना आपण दे व आहोत हे कळू न
दले नाही.अन्हणाले , आपण ाल ते काम क आ ण
मळे ल तेपोटाला खाऊ.गोरोबां नी यांना आनं दाने
कामाला ठे ऊन घे तले. तघेही आनं दाने गोरोबां
या घरी
रा हले.अन् भ ा या घरी दे व माती वा लागले .
नाना कारची मडक घडू लागले . मेानेभ ा या घरी
काम क लागले (भा वकां नी ही मू ळ कथा वत
-वै
पुराणात पहावी) ग ड माती वाही. व ल चखल
तु
डवी. मणी पाणी भरी.अन् व ल चाकावर नाना
कारची गाडगी-मडक तयार क लागला.भगवं त
व ल आप या भ ा या नाना कारची कलाकु सरीची
मडक तयार क लागला आ ण ती गाडगी मडक
जा याम ये बां
धू
न व लआण मणी आसपास या
गावी बाजारात गाडगी मडक वकू लागले. व लाने
कु
ंभारवेषात तयार के
लेली मडक घे यासाठ
आसपास या गावातील व ते रमधील या मडक घे ऊ
लाग या. या व ल पी कु ंभाराचे
कौतुकक
लाग या.
जगदा मा भ मु
क घास घाली :
कुं
भारवेष धारण के ले
लेपां
डुरं
गआण मणी
दवसभर कु ंभारकाम करीत असत. उभयतां ना कामाचा
कंटाळा असा नसे . सं
याकाळ मणी वयं पाक करी.
गोरोबा आ ण व ल एका पा ात जे वत असत. सं ती-
रामी यां
ना वे
गवेग या पा ात वाढ आ ण ग डासाठ ही
वतंपा करीत असत. मणीनेके
ले या
वयंपाकाचा सवजण आ वाद घे ऊ लागले. एकेदवशी
गोरोबा व व ल एका पा ात जे वूलागले
. व ल
गोरोबा या मु
खी घास घालून भ ाला भरवू लागला
गोरोबाही व लला भरवू लागला. आ ण संतीही
गोरोबां
ची सेवा क लागली. लोकही गोरोबाचेहात
नस यानेयां याकडून आता गाडगी-मडक मळणार
नाहीत हणू न या व ल पी कु ं
भाराकडून तयार
झालेली मडक वकत घे ऊ लाग या. आ ण या
गाडगी मडक घे त असत पण या या मोबदला देत
नसत आ ण व ल व ग ड शे वट कौश याने सवाकडू न
धनधा या या पात बै तेगोळा क न गोरोबा या घरी
आणू न टाक त असत.

अशा कारेपरमभ गोरोबां या घरी से

वसेाठ व ल-
मणी आले . ते गोरोबां
ची आ ण यां या कु टु
ं
बाची ही
से
वा क लागले . इतर भ ां ना व ल कु ठेही दसेना
हणून व ला या शोधाथ सं तप रवार गोरोबा या गावी
जायचेठरवतात. ते र नगरीत पां
डुरं
ग सात म हने स वीस
दवस रा हले
.
सं
त प रवार ये
ती गोरोबां
चे
घरी :
ते
र नगरीत सं
त गोरोबा काका अभं
ग गात, क तन, भजन
करीत आ ण वतः पां डुरं
ग चखल तु डवीत असे . एके
दवशी ते रमधील एक कु ंभार गोरोबाला हणाले क , सं
त
प रवाराचेहणणे असे आहे क दे व पंढरीला नाहीतच
देवाचा शोध घे यासाठ आषाढ एकादशीला इकडे च
येणार आहे त. हा गोरोबा आ ण ते थील कु ं
भाराचा सं
वाद
ऐकू न चखल तु ड वता -तुड वता पांडु
रंग णभर थां बत
अन् पु हा चखल तु डवायला लागतात. यावर गोरोबा
काका हणाले , ही चां
गलीच गो आहे . ते
र भू
मीला
संतप रवाराचे पाय लागतील यामु ळे उलट आपु ली भूमी
अ धक नमळ होईल.
येम हना सु झाला. नामदे व अ व थ झाले . कारण
दे
व कुठेलपला हे कळेना. गाईला भे ट यासाठ तचे
वास जसे आतु र होते
. या माणे दे
वा या भेट साठ
सं
तप रवार आतु र झाला होता. सं त नामदे
व, राका
कु
ंभार (पं
ढरपू
र), सं
त माणकजी बोधला (धामणगाव),
सं
त नरहरी सोनार (वाळुद), संत चोखामेळा (मं गळवे ढा),
सं
त कममे ळा (जानज), सं त नवृीनाथ, सं त मुाबाई,
सं
त ानेर (दे वाची आळं द ), सं
त जनाबाई (पं ढरपूर),
सं
त सोयराबाई ( चचपूर), संत का होपा ा (पंढरपूर)
असे पंढरी या आसपासचे सव सं त पं
ढरीत जमा झाले .
दे
व ते रम येच असे समजू न ते तेरला नघाले . तेथनू
पंढरीला जाऊ असेयां नी ठर वले गोरोबां
ना झा या
गो ीचा प ाताप झाला, ःख झाले अन् तेसंतीला
रामीला हणाले , हे काय केलेतु ही मा या व लाची
आण मोडली सं ती, मी तुया हण यानु सार सरे लन
केले. तु
ला अन् रामीला मी उगीच ास दला. असे हे
मा या हातू न हे री पाप घडले . माझे हातच अपराधी
आहे त. या अपराधी हातां ना शासन झाले पा हजे . रामी
आ ण सं ती तु ही दोघीही मनानेव छ आहात. नव-
यावर यां चा अ धकारही आहे . पण आता मी काय क !
मी व लाची आण मोडली! नामदे व महाराजां नी
गोरोबां या या थतीचे पु
ढ ल माणे वणन के लेले आहे ,

आषाढ या ा आला पवकाळ

नघाला सं
तमे
ळा पं
ढरीशी।।१।।
नवृी, ानदे
व, सोपान, मुाबाई
आ णक ही अनु
भवी सं
त ब ।।२।।
माग ते
रचा ध नी ते
आले
।
ते
थे
गोरोबाशी पु
सये
ले
।।३।।
गावातील जन सां
गती कार।
गो याचा वचार जाहला सव ।।४।।
परदे
शी कु
ं
भार पं
ढरीचा व ल।।
रा हलाशी वाटा क नया।।५।।
ानदे
वे
खुण आणलीया मनी।।
एका जनादनी पा याने
।।६।।
वरील संतां
चा मे
ळा अकलू ज माग, काही सं त वैराग माग
येशु दशमीला नघू न तेरला पोहचले . तेरमधील
गावक-यांनी सं
तप रवाराचा आदर स कार के ला. सं
तां
नी
गावक यांना गोरोबाकाकां
चे कसे काय चालले आहे
असे वचारले. यावर गावक यां नी घडले ला सव कार
सांगतला आ ण हणाले गोरोबाकाकां या घरी एक
परदेश कु
ंभार ये
ऊन रा हला आहे . तो यां या घरी
कु
ंभार काम क न राहतो आहे . तो अ यंत ामा णक व
कुशल कारागीर आहे . परदे
शी कुंभार आ ण याची
प नी दोघे
ही कु
ंभारकामात पारंगत आहे त.
उभयतां यामुळे गोरोबाकाकां चा वसाय चालतो.
इतके च न हे तर परदेशी कु ंभार आ यापासू न गोरोबाचे
घरची प र थतीही सु धारले ली आहे . गावक-यां चे सव
बोलणेानदे वां
नी ऐ कले व यांना खू ण पटली. यां नी
गोरोबाकाकां ना व म मं दरात बोलावू न यावयास
सांगतले . सं
तां
चे बोलावणे आ याचे ऐकून
गोरोबाकाकां ना आनं द वाटला. आ ण परदे शी कु
ं भाराला
ही सं
तदशनाला चला असेहणाले , परदेशी कुंभार हो
हणाला आ ण कु ठे गु त झाला. गोरोबाकाकां नी
व म मं दरात जाऊन सव सं ताचे दशन घे तले . सव
संतां
नी काकांचे दशन घे तले. संयाकाळ दशमी दवशी
व म मं दरात सव सं तांनी क तन के ले. येशु
एकादशीला ानदे वाचे वचार वतक क तन ऐकू न
सवजण ध य झाले . गोरोबांनी सव सं तां
ना आप या घरी
ये याचे नमंण दले . गोरोबांया वनं तीस मान दे ऊन
येशु द ादशीस सं त मंडळ गोरोबा काकां या घरी
नघाले.
गोरोबां
या घरी सव सं
तमं
डळ आली. गोरोबां
नी
नवृीनाथासह सवाना आ लगन दले. सवानी अ लगन
 सं गी मौन धारण के ले होते. परंतुसं
तांचे हेमौन फारच
बोलके होते, अथपू ण होते. सवजण मनाने अनु भत
ूी घेत
होते. ानदेव गोरोबाकाकां ना हणाले , आपले तर हात
तु
टले ले आहे त. मग आपला उदर नवाह कसा चालतो?
यावर गोरोबा काका हणाले , पं
ढरीचा वाटेकरी तो वठू
कु
ंभार क ाळू आ ण वभावाने चां
गला आहे . याची
प नीही खू प क ाळू आ ण मायाळू आहे . तो परदेशी
वठू कुं
भार माझे सव कु ं
भार काम करतो आ ण याची
बायको वयं पाकपाणी करते . या दोघां या ये याने
मा या घरची सव प र थती पालटली आहे . यावर
ानदेव हणाले , बोलवा! या परदे शी वठू कु
ंभाराला
मग गोरोबाकाका आ ण सं त मं डळ त पुढ ल सं वाद
घडला, व ला या भे ट साठ कासावीस झाले ली संत
मंडळ गोरोबाकाकां ना हणाली, काका, दे व
तु
म याकडे च होते . आता कु ठे आहे?
गोरोबा सं
तमं
डळ ना हणाले, अहो दे
व इकडेआले च
नाहीत यावर सं
तमंडळ हणाली, काका, देव इथे
च होते
.
तु
म यापाशीच राहत होते
.
यावर गोरोबा काका हणाले
, आम या घरी दे
व आले
च
नाहीत फ पं ढरीचा वठू कु
ंभार आ ण याची बायको
मणी काम कर यासाठ दोघे मा या घरी
राहताहेत. यावर व ल दशनासाठ आसु सलेलेनामदेव
हणाले , इकडेबोलवा तरी यां ना नामदेव असेहणताच
गोरोबां
ची प नी संती परदेशी वठू कुंभाराला शोधू
लागली. परं तुसं
त मंडळ ते र म ये दाखल होताच
पां
डुरं
ग, मणी व ग ड अगोदरच अ य झाले होते.
आ ण ते पं
ढरीत दाखल झाले होते. संतीनेसव पा हले
पण परदे शी वठूकुं
भार यांची प नी कु ठेही दसेना.
तनेयेऊन सवाना सां गतले ती दोघेही कुठेदसेनात.
यावर ानदे व हणाले , यां
नी घड वले ली गाडगी-
मड़क इकडे आणा पा ! सव सं तमं डळ मडक पा
लागली. ती मडक अ तम वाटत होती. सव मड यावर
कोरीव न ीकाम व कलाकु सर के लेली यांना दसली.
यातले एकेक मडके घेऊन वाजवू न पाहली या ये क
मड यातू न व लऽऽ व ल असा नाद उमटत होता.
याव न सवाचे एकमत झाले क य व लआण
मणी गोरोबाकाकां या कडे काम क न राहत होती.
संत गोरोबाकाकांनाही खेद वाटला क , आपण आप या
पं
चासाठ य व लाला राबवू न घेतले. पण
सं
तसहवासात हा खे
द गोरोबाकाका णभर वसरले
आ ण सव सं
तमंडळ ना भोजन देऊन यां
ची बोलवण
के
ली.

सं
त ये
ती घराघरा ये
ई घरपण :
घरी गु
त झाला दे
वराणा।
ते
णे
गोरा आ ण या या ललना।।
प ाताप होवोनी जाणा।
दे
वासी राब वलेहणू
न।।

आप या घरी सव सं तमं डळ आले ली पा न आ ण

आप या नव यावषयीचा सं तमांदयाळ म ये असलेला
आदर भाव पा न, सं ती-रामी यां
ना आप या कृयाचा
प ाताप वाटला. गोरोबां
ची उ कटभ व मोठे पण
यां
ची अनु
भतूी जशी सव लोकां ना आली तशी यां या
प नीलाही आली. संती अं तमुख होऊन वचार करायला
लागली क ! आप या पं चा या वप रत अव थे ला
नशीब जबाबदार नाही. आप याच व च वाथ
वाग यानं-दोघांया हणजे च पतीप न चा ना यात रावा
नमाण झाला. वा त वक आपण आप या नव-याला
समजू न घेऊ शकलो नाही. याचा तला प ाताप होऊ
लागला. आप या नव याचं सा वक जीवन, अं तःकरण,
यांया ठायी असले ली का यमयता, सव व
परमेराठायी अ पले ले, आपला नवरा खरा सा ात
दे
वमाणू सच. पण याला आपण ओळखू शकलो नाही.
यामुळेसंसारापासू
न वर घे णा या नव-यालाआपण
ओळखू शकलो नाही हणू न मला हेःख भोगावयास
लागलेयां नाही ःख भोगावयास लागले . ब हणीलाही
या ःखात आपण लोटू न दले . अशी संती या मनाला
उपरती झाली. सं तप रवाराचे त या घरी ये यानेआण
संतप रवार पंढरीला नघू न जाताच. आता सं ती या
वाग याबोल यात फरक पडू लागला. इतके च न हे तर
येक गो ीतून त यातील समं जसपणा आ ण
गंभीरपणा गोरोबांयाही ल ात ये ऊ लागला. गोरोबांही
प नीची वचारपू स क लागले . सं
तीबरोबर रामीचीही ते
जे
वणखाण, कु
ं
भार कामासं
दभात वचारणा करायला
लागले
.
याव न हेप होते क सं तीनंव रामीनंगु
णदोषासह
गोरोबाला आपलसं कर याचा य न के ला आ ण
गोरोबाकाकांनी गु
णदोषासह प न ची यालीखु शाली
वचारायला सुवात के ली. यातून गोरोबां
या घरी
असले ला कौटुं
बक रावा कमी होऊन घराम ये एक
कौटुंबक स दाहाचे वातावरण नमाण झाले . तसेच
आणखी एक झाले तेहणजे परमेर वषयक
सौहादभाव ही नमाण होऊ लागला. गोरोबा माणे सं
ती
-रामी यां
नाही व ल भ चे कौतुक वाटायला लागले .
संतीही परमेर भ त रममाण होऊ लागली. रामी
घरात काही हवे नको बघायला लागली. अन् कधी न हे
तो गोरोबांया घरी सौ याचे, सौहादाचेनाते नमाण
झाले.
गोरोबां
चे
प नीसह पं
ढरीस आगमन :
ये
क म ह याला पं
ढरपूरला गोरोबा जात असत.
सं
तां
ची मंदयाळ घरी येऊन गे यापासून तर गोरोबा
पं
ढरी या पां
डु
रं
गाला भे
ट यासाठ उतावीळ झाले
होते
.कारण य पां डु
रं
गआण मणी कु ं
भाराचा
वे
ष धारण क न सात म हने स वीस दवस आप या
घरी रा हले.पण यांना आपण ओळखू शकलो नाही
याचा गोरोबांना आ ण यां या प न ना प ाताप
झाला.दे वराणा-पां
डु
रं
ग य आप या घरी आला.पण
याला आपण फ राबवू न घे
तले. हणजे य प रस
हाताशी लागला होता.पण तो दगड समजू न आपण
गोफणीत घालू न भरकावू न दला.इतके च न हे तर
य ात व ल मणी या पाने कामधे नूघरी
आली. पण आ ही काठ ने मा न हाकलू न
लावली.या कारचा प ाताप गोरोबाकाकां ना
झाला.आ ण आषाढ एकादशीला पं ढरपूरला जा याचा
नधार के ला.कारण आषाढ एकादशीला पां डु
रं
गाचे
असंय भ पं ढरीस ये
णार.टाळ, मृ ं
ग, द ा, पताका
ह रनामा या सं कतनात व गजरात पंढरी म मू न
जाणार.आषाढ एकादशी या आद याच दवशी गोरोबा
काकां या मनाची अ व थता वाढू लागली.गोरोबां ची
मनाची अ व थता सं तीनेओळखली.सं ती गोरोबांची
पं
ढरीला जायची तयारी क लागली.ही तयारी करीत
असताना सं ती या अं
तःकरणालाही कसली तरी अ त ु
ओढ लागली.गोरोबां ना न सां
गता तने
ही पं
ढरीला
जा याची तयारी क न ठे वली आणी रामीलाही
शदोरीची तयारी क न ठेवायला सां
गतले .सं
ती व
रामी या बारीकसा रक हालचालीवर गोरोबां
चेबारकाईने
ल होते .
पंढरीला नघता- नघता सं ती व रामीला वचारले क,
उ ा आषाढ एकादशी आहे पं
ढरपूरला येता का! नव-
याचे हेबोल ऐकू न संती-रामी वल ण आनं दत
झा या.अन् गोरोबांया त डून आले लेते वा य यां ना
सुखावून गेले
.दोघीनीही होकार दला.दोघीजण ना घे ऊन
गोरोबा आषाढ एकादशीवारीला पं ढरीला
नघाले.दोघीनी गोरोबांया पायाचे दशन घे तले.दोघ ना
दं
डाना ध न उठवले .आ ण सां गतले चला पंढरपू रला
आ ण अशा रतीने गोरोबाचंसारं कु
टुं
बच पंढरीला
नघालं.आषाढ एकादशी या आद या दवशी पहाटे
गोरोबाचंकुटुं
ब टाळ-वी या या साथीत नघाले . पारी
म या ा या सु मारास पं ढरीला पोहचले .पं
ढरी या
वेशीवर पां
डुरं
गा या मं दराचा कळस दसताच
गोरोबासह सं ती-रामी यां
ची अंतःकरणे ही व ल
भे
ट साठ फु
लू
न गे
ली.
पं
ढरीत येताच गोरोबा, आ ण सं ती रामी यां
नी चंभागेत
नान केले
.भ पु ड
ंलकाचं दशन घे तले .आ ण सवानी
फुलीत मनाने मंदरा या गाभा यात वे श
केला.आ ण भ भावाने भारावले या अंतःकरणाने
व लाचे दशन घेतले आ ण व ल चरणी माथा टे कवून
सं
ती-रामीनंअंतःकरणातील अं हकाराचं , वाथाचं
वसजन क न टाकले .गोरोबा सव व ाकडं सम व
भावनेनेपाहणा-या, आ ण सवाना याच भावने ने
पहायला शक वणा-या व लाशी उराउरी भे टले.अशा
या सगुण नगुणा या भे ट ने गोरोबांया अंतःकरणाचा
थे
ट ठाव घेतला अंतःकरणात भ भावाचे अभं ग पी
पुप उमलले आ ण दे हभान हरपू न ते मंदरा या
गाभा यातच अभं ग हणू न लागले .

नगु
णा या सं
ग ध रला जो आवडी।
ते
णे
केले
दे
शधडी आपणाशी।।
अने
क व ने
ले
अने
क व ने
ले
।
ए कले
सां
डलेनरं
जनी।।
एक व पाहता अवघे
च लटके
।
जे
पाहे
ततु
केप तु
झ।े
।
हणे
गोरा कु
ं
भार ऐका नामदे
व।
तु
हा आ हा नाव कै
चेकोण।।

ारं
भापासून गोरोबाकाकांनी नगुणाची ा ती
हो यासाठ सगु ण साव या व लाची परम भ
करायला सुवात के ली होती. नगु
णाचा यास
लाग यानंतर जी उपासना के ली जाते ती फल प होऊन
नगुणाचा लाभ होतो. ावहा रक जीवन यामु ळेपार
पडते आ ण इतके च न हेतर अनेक वाचा लोप पावू न
अ ैताचा सा ा कार होतो.हा झालेला अ ै ताचा
सा ा कार व ल दशनानं तर गट करतात.तसे च ई र,
जीव आ ण जगत ही पु ट सोडू न या त ही त वां या
ठकाणी अ तीय परमा मा त वा या ऐ याची
अनुभतूी ययास ये त.ेव ला या दशनानेै तभाव लोप
पावू
नअ ै तभाव कसा कटला आहे तो सां
ग यासाठ
 हणजेचअ ै तभावा चेवै
भवशाली वणन ते वरील
अभंगातू
न मां
डतात आ ण गोरोबाचे सारेकुटु
ं
बच
परमाथमय बनले. असा हा गोरोबाकाका यां
चा लौ कक
पातळ कडून अलौ कक अशा पातळ कडे झेपावणारा
भ भावही ये थेप होतो.
गोरोबां
ना हात फु
टले
:
गोरोबा अभं ग गात व लाचे नाम मरण करीत.
मंदरा या गाभा-यातू न बाहेर आले . वर अव थे त
असले या गोरोबां
ना व लां या मू
त वाचून सरं काही
दसत न हते . आता यां या नजरे स आलं क,
महा ारात नामदे वाचे रसाळ क तन चाललं होतं
.
नामदेव वीणा चप यां या साथीनं क तन करीत होते .
या क तनात ानदे व, नवृीनाथ, सोपानदे व, वटेर,
चां
गदेव, प रसा भागवत, सावता माळ , चोखामे ळा,
वसोबा खे चर, नरहरी सोनार, से ना हावी, जोगा
परमानंद, मुाई, जनाई इ. सं त ेमं डळ सहभागी
झाली होती. सवजण नामदे वाचे क तन एका च ाने
ऐकत होते . नामदेवा या क तनात व ल नामाचा गजर
होत होता. या वठू नामा या गरजानेवगाम ये
 ाद दे
व त लीन झाले
हे
तो. सवजन दे
हभान वस न
टा या वाज वत होते
.
ह रनामाचा गजर चालला होता. नामदे वा या क तनात
रं
ग भ लागला होता. नामदे वाचेक तनातील न पण
ऐकू न ानदे वाद सारे संत ेत लीन झाले होते
.
नामदे व अभं ग गातागाता न पण क लागले . अन्
यांना भ ां ना परमेराने सांगतले या नयत
कत ाची जाणीव क न दली. अन् अंतःकरणापासू न
सांगू लागले, "भा वकभ गण हो थमतः परमेराने
तु हाला जीवन जग यासाठ जी नयम कत
सां गतली आहे त ती पार पाडली पा हजेत. दे
व
ा तीसाठ सं साराचा याग करावा असे कोणीच सां गत
नाही. संसार हे दे
वाने तुहावर सोप वलेले काय आहे ते
तु हाला केले च पा हजे. सं
सार कर याचे काय तु ही
टाळले तर तो देवाचा अपमान होईल का नाही?
परमेराने गीताई या पाने हा संसारधमच सां गतला
आहे . हणून परमेर ा तीसाठ घरदार, बायकामु ले
हणजे च सं
साराचा याग करता ये त नाही. फ हा
संसार कसा करावा ते समजलं पा हजे
. फ भ ां नो
होतेकाय? सं सार करताना, संसारताप सांभाळताना
येकाला वाटते क हा "माझा सं सार' अशी तुमची ठाम
समजू त होते
. पण हे चुक चेआहे . ख या अथाने तुही
जो सं सार करता तो तु मचा नसतोच. तो आग या
वे
ग या अथाने परमेराचाच असतो. सं सारात रा न
आपण जी कम करतो. पण यातला काही भाग
इतरांसाठ कर याचा तु मचा वचार पा हजे . असा
थोडासा वचार के ला तर सं
सारातील ःखाचा पश
तु
म या आ याला होणार नाही. आपण आपली सारी
कम ई रचरणी सम पत के लीत तर यातही तु हाला
एक मुते ची अनुभतूी येईल. कम यागापेा कमाचा
वीकार, आचार के ला तर तुमची मुता हो याची
श यता अ धक आहे . न काम कमयो यासाठ
माणसाला आधी सं सार करावा लागे ल. इतकेच न हे तर
आपला सं साराच परमाथमय क न टाक यास परमेर
ा तीची आपली आकांा तृ त होईल. संसार करीत
करीत पां डुं
रं
ग नाम मरण हे तु हाला सव पयु ठरणार
आहे .'
नामदे
वाचा हा भ भाव अथातच ावहा रक भाव
सगळे जण एका च ाने ऐकत होते . नामदेवानेसंसार
हेएक परमेराने दलेलेनयत कत कसे आहे? असे
तपाद यानं तर नामदेवानी शे
वट ह रनामाचा गजर
सुके ला. क तनाला उप थत असले या लोकां
नी एका
तालात टा यां चाही गजर सुके ला आ ण यां या
हातातील टाळां नाही कंठ फुटले. लोकां या उप थतीत
संत ेबे भान होऊन नाम मरण करीत टा या वाज वत
होते. सं
ती आ ण रामीही टा या वाज व यात अन्
नाम मणात म न झा या हो या. गोरोबा काका मा
टा या वाज व यासाठ हात नाहीत हणू न संचत
होऊन बसले होते. नामदे
वाचेयां याकडे ल गे ले.
तेहा नामदे व काकां ना हणाले, "गोरोबाकाका
नाम मरणात सामील हा. हाताने पां
डुरं
गाचे गु
णवणन
करा.' नामदेवां
नी नामाचा उ चार कर यासाठ
गोरोबासह सवाना हात वर करा हणू न सां गतले
.
वरती करा कर दो ही
पताकाचे
अनु
सध
ंानी ।।१।।
सव ह त क रती वरी।
गोरा लाजला अं
तरी।।२।।
नामा हणे
गोरोबासी।
बरती करणे
ह ताशी।।३।।
गोरा थोटा वरती वीकारी
ह त फु
टते
वरचे
वरी।।४।।
या माणे नामदे
वांनी सांगत या माणे गोरोबाकाकां नी
वरती हात क न ते भजनात दं ग झाले असता यां ना
वरचेवर हात फुटले. गोरोबांया थो ा हातां ना अचानक
पं
जे फुटु
लागले . थो ाच वे ळात गोरोबां चे हात पूववत
झाले. यां
ना आ य वाटले . पां
डुरंगाचाच हा कृ पा साद
आ ण गारोबांचे अंतःकरणही भ न आले . अन्
इतरा माणे टा या वाजवू लागले . यांया आनं दाला
आ ण भ गणां या सं
तप रवारा या आनं दालाही
सीमाच उरली नाही. नामदे वा या क तनाने नाम मरणाने
कृतकृय झाले या भ मं डळ नी नामदे वाचे अन्
यापाठोपाठ गोरोबा काकां चह
ेी दशन घे तले .

सं
तीलाही तचा बाळ-मकर मळाला :
परमेराची ललाच अगाध असते . नामदे वाचेक तन
न म ध न गोरोबा काकां ना हात दले . आप या नव-
याला प ह यासारखे हात मळा यामु ळेयां या बायका
संती व रामी या दोघ ना आनं द झाला. याचबरोबर
यां
ना संतांया अ त ूसाम याचाही यय आला. सं ती
मनात वचार क लागली. आप या नव-याला क तनात
हात ा त झाले . मी मा दे वाची अवकृ पा झा याने
बाळा वना रा हले . याचेअतीव ःख तला होऊ लागले .
ती मनात या मनात पां डुरं
गाचेमरण क लागली,
पां
डुरं
गाला आळवू लागली,"हे प ततपावन पां डुरं
गा,
माझे मूल तु या दारी आले आहे . तेवढे मला परत दे .
एका माते चेःख तु लाच समजू शकते . मा या मनाचे
ःख जाणू न माझे बाळ मला परत कर' असेहणू न तने
पां
डुरं
गाचे चरणकमळ धरले "माझे बाळ मला परत
करेपयत मी तु झे चरणकमल सोडणार नाही' सं तीचे ते
ःख पा न नामदे व सं तीला हणाले डु
,"पां रं
गावर ढ
व ास ठे ऊन. "मकर ाऽऽ झडकरी ये असा धावा कर".
संतीनेही पां
डु
रं
गाचे चरण ध न मकर ाऽऽ मकर ाऽऽ ये !
असा धावा क रताच. माता सं तीचेम े, वा स य पा न
बाळ-मकर डूडू रां
गत आले . सं
तीनेडूडू धावत
ये
णा या मकर ाला उचलू न उराशी ध रले. तचा बाळ
तला मळा याने ती आनं दत झाली. गारोबा काका ही
ा सं
गानेआ यच कत झाले .
सं
त वचन करावया स य।
दे
व कामे
करी न य।।
वस े
काहीच न करीत।
मान दे
त सं
त वचना।।

भा वकां नी ये
थेही गो ल ात यावी क , गोरोबां या
आयु यातील हा एक चम कार होय. याव न गोरोबा या
जीवनाशी, पं चाशी व ल कती एक प झाले होत. हे
वशद कर यासाठ च हा चम कारपू ण सं ग व णले ला
आहे . हा चम कार ख या अथाने साधकांना चै
तय
आ ण चे तना दे
णारा आहे . मं
डळ चे गोरोबांया घरी
आगमन झा यानेयां या घराला एक घरपण ा त झाले .
गोरोबां
नी वर तू
न सं
सारात पदापण के
ले:
गोरोबां
चे कुटु
ं
ब जणू सवच व लमय झाले होते. आता
केवळ परमेर गु णगाण जपणे होते. पु
ढेगोरोबां
ची
शपथही सु टली होती. कारण य गोरोबां या व ात
ये
ऊन तसे च व लाने सां गतले होते. अन्पांडु
रंगानेही
सांगतले क , "माझी शपथ मी काढू न घेतली आहे .
आता गृ हपंुदारा सुख भोगु नी. संसारी वतावेसुख पा.
आ ण मग गोरोबां चा संसार आता खरा समाधानी व
आनं दमय बनला, सं ती आ ण रामी यां याशी गोरोबा
एक प झाले आ ण हे सव कु टु
ं
बच परमेरमय झाले .
गोरोबा हे वर तू न परम े व लभ झाले . यां या
कुटु
ं
बात परमेर वृीचा वकास झाला. सारे कुटु
ं
ब
व ल भ त रं गूलागले . मु
ळातच सं त
गोरोबाकाकां या घरी धा मक वातावरण होते च. आता
सारेकुटु
ंबच धा मक वृीचे बनले . तोच संकार घे ऊन
सं
ती व रामीही उव रत आयु यात व ल भ त रमत
सं
सार क लाग या.
सं
तपरी क गोरोबा कु
ं
भार :
"ई र न ां
या मां
दयाळ त' सं
त शरोमणी गोरोबा
वयानेजेहोते
. लोक यां
ना आदरानेगोरोबाकाका
 हणत। ी सं त गोरोबाकाका भ आ ण नाम मरण
या साधनांारे "नराचेनारायण झाले ' हणजे च व ल
भ च व ल होऊन गे ले
. अशी ही पं ढरी या पांडुरं
गाची
भ ची कमया सवाना पटवू न समजावू न दली. हणू न
संत प रवारात तेव डलधारी तर होते च या याबरोबर
आदरणीय, वं दनीयही होते. कारण गोरोबांचा परमा थक
अ धकारच मोठा होता. पं च क नही परमाथ सा य
करणारा हा वैरागी पुष अनं त, नगु ण, नराकार, अशा
पर ाचे लौ कक प हणजे "काका'. हणू न सवजण
यां
ना "काका' या नावानेहाक मारीत असत.
गोरोबाकाका यां या जीवनच र ातू न यांची
आ या मक भाववृी " व लमंसोपा असू नही
एकवे ळ तरी उ चारावा' ा सं दे
शातू न प होते . ते
परमेराचे पां
डुरं
गाचे
ही आवडते भ होते . गोरोबांया
ठकाणी समपणाचा भाव अस याने अहंकाराला थारा
न हता. याचे कारण गोरोबां या ठकाणी असले ला
भ भावच यां ना परमेरा त ने णारा होता. पण ही
गो नामदे वाला मा मा य न हती. यां ना असे वाटत
होतेक आप या इतका पां डुरं
गाचा आवडता नः सम
भ कोणीच नाही. हा नामदे वाचा अहंकार होता. हा
नामदे वाचा अहंकार घाल व यासाठ ानेरां नी एक
यु यो जली. एकदा नामदे व आळं द त आले असताना
गोरोबाकाकां ना ानेरांनी आळं द स बोलावू
न घेतले.
यापाठ मागील ानेरां ची भूमका ही होती क ,
नामदे वा या ठकाणी असले ला अहंकार घालवणे .
कारण अहं कारा या ठकाणी समपणाचा भाव राहत
नाही.
ई र न ांची ही मां
दयाळ एकदा पं ढरपुरास गेली
असता क तन सं प यावर सव संतां
नी काकांना नम कार
केला होता. पण नामदे
वानेअहंकारानेनम कार
वीकार याचे दाखवले नाही. यावे
ळ मुाबा ही
नामदेवावर चडली होती.
ानेरां
नी मुाईला सांगतलेक ,""गोरोबाकाका
आळंद ला येतील। नः सीम भ भावाने ते
परमेरा त गेलेलेआहेत. ज मभर यांनी मडक
भाजलीत आ ण यामु ळेक चेमडके प के मडके
ओळख यात ते वाकबगार आहेत. आता आपण
सवाचीच परी ा यांयाकडून क न घेऊ. कारण
सं
तपरी ा घे याचा यां
चाच अ धकार आहे . ानदेवाचा
हा वचार मुाबाईस पटला. तीही या गो ीला तयार
झाली. सव संतांना ही क पना आवडली. पण
नामदेवाला या गो ीचा थां
गप ाही कु
णी लागूदला
नाही. फ नामदे वाला एवढेच कळले क गोरोबाकाका
आळं द स ये
णार आहे त.
गोरोबा काका आळं द त येऊन पोहचले . आळं दत
स देरा या दे वळात सव सं त मंडळ एक त भ
पाची चचा करीत होते . परं
तुनामदे व मा एकटे च
कोप यात बसू न नाम मरण करीत होते . गोरोबा काका
आ याचे समजताच सव सं तमंडळ कडू न यांचेवागत
केले. ानेरांनी, नवृीनाथां नी, सोपानदेव व मुाबाई
यां
नी आ ण सव सं तमंडळ नी यां ना वन भावे
नम कार के ला. नामदे व मा कोप-यात नाम मरण
करीत बसले होते.
गोरोबाकाका यां
ची नामदे
वाकडे नजर गे
ली. काकांना
वाटले क नामदेव नाम मरणात एका झाला असावा
हणून ते
थेट नामदेवाकडेगेलेआ ण नामदेवा या
पायाचेदशन घेतले. नामदे
व थोडेग धळले. पण
अहंकार मनी अस यानेयां नी मनाला वचार के
ला क
आपणच थोर भ आहोत. यामु ळे गोरोबां
नी
आप याला नम कार के ला हणून काय झाले .
गोरोबाकाका यां
नी नलप, नरं कारी भावानेनामदेवाला
नम कार केला. गोरोबांया ठकाणी असले या
सम वबु द चेसवाना कौतु क वाटले. यां
नी हातपाय
धु
तले आ ण सं तमंडळ त ये ऊन बसले . ानदे वव
गोरोबाकाका यां
चा संवाद घडला. याने गोरोबाकाका
मनोमनी सुखावले.
मुाबाईकडेम कलपणे पाहत ानदे व गोरोबा
काकां
ना हणाले , "" काका तु ही आयु यभर मडक
भाजली आ ण आ ातू न मडक काढू न कोणतं मडकं
क च कोणतं मडकं प क याची परी ा करीत आला
आहात.'' गोरोबां
नी ानेरां ना उ र दले क ,""तेमाझे
नयत कत आहे ते मी करीत आले लो आहे.'' यावर
मुाई हणाली,""काका तु हाला माती या
मड याबरोबरच माणसां ची मडक क ची आहे तक
प क हे आपण सहज ओळखत असाल ते हा आपण
आप या अनु भवा या थापट यानं आ हा संतमं डळ तील
क ची मडक कोणती? व प क मडक कोणती याची
परी ा यावी. न हा ानदे व मुाई गोरोबाकाका
यां
चा सं
वाद नामदे
व ऐकत होता.
गोरोबाकाकां नी सवाचेहणणे ऐकू न हाती थापटणं
घेतले आ ण सं तपरी ा यायला सुवात के ली. सवात
थम यां नी नवृीनाथा या डो यावर थापटणं मारलं
यावर नवृीनाथ काहीही बोलले नाहीत, ानदे वा या
डो यावर थापटणं मार यावर तेही ग पच हाते , नं
तर
सोपान, मुाबाई, सावतामाळ , चोखामे ळा या सवा या
डो यावर थापटणं मारले पण यां नी कोणतीही
त या केली नाही. यावर गोरा काकां नी
आपले मत दले क ही सव मडक चां गली भाजले ली
आहे त. आता नामदे वाची पाळ आली. गोरोबाकाका
नामदेवाकडे वळले आ ण नामदे वा या डो यात थापटणं
मारले. याबरोबर नामदे व कळवळले आ ण डोके
चोळ त बसले . यावर गोरोबाकाका हणाले ,""अरे रे
,
एवढं मडकं तेवढं क च नघालं . या मड याला अजू न
भ या आ ात आतू न बाहेन चां गलंच भाजू न
काढले पा हजे .'' सं
त नामदेवांया मनात या
अहंभावने वर ही मा मक ट का गोरोबां नी के
ली.
गोरोबांया वरील अ भ ायाव न सव सं तमंडळ हसली.
नामदेवाला हा अपमान वाटला. यां
ना रडूकोसळले
शे
वट ानदे व नामदे
वाजवळ गेलेआ ण हणाले ,""तू
परमेराचा थोर भ आहे स. पण तु या ठकाणी
अहंकारभाव अस याने समपणाचा भाव राहत नाही.
आता तू गुचा आ शवाद ा त क न घे . या शवाय
तु
ला खरा परमाथ कळणार नाही'' ानेरां या
सां
ग या माणे नामदे
वानेवसोबा खेचरांना पु
ढेगु
क न घे तले.
अशा कारे नामदेवा या ठकाणी असले ला अहं कारभाव
गळून गेला. यांनी पं
ढरीत जाऊन व लाकडे गा-हाणे
सांगतले . व लांनी यां ना सांगतले क ,""गोरोबाची
कृती संयु क आहे .'' या सं गातू
न नामदे वाचा अहं कार
गळाला. पण नामदे वासार या थोर भ ाला
खाव याचेःखही गोरोबाकाकां ना झाले . कारण जशी
यां
नी नामदेवावर ट का के ली, तशी नामदेवा वषयी
यांया मनात आदाराचीही भावना होती.
नामदेवा वषयी या आदरयु भावने चा यय यां या
एका अभं गातही येतो, ते आप या एका अभं गात
हणतात,

"कवण तु
त क कव णया वाचे
ओघ सं
क पाचे
गळ लेच े
।। १।।
मन हे
झाले
मु
के
, मन हे
झाले
मु
के
अनु
भवाचे
हेसु
खेहे
लावले
।।२।।
ीचे
पहाणे
परतले
मागु
ती रा हली
रा हलेनवां
त नेापती।।३।।
हणे
गोरा कु
ं
भार मौ य सु
ख यावे
जीवे
ओवाळावे
नामयासी।।४।।
परमेराचेतवन कोण या वाणीने करावे? सुखाचा,
समाधानाचा अनु भव इतका उ कट आहे क मनाची
भाषा मुक झाली. मौनातले सुख यावे. आपले जीवन
नामदेवाला वहावे
. येथेनामदे
व हा श द गोरोबां
नी
परमेर या अथाने ही वापरला असावा. असे हे
सं
तपरी क गोरोबाकाका!
ते
र गावी गोरोबाकाका समाधी त :
शालीवाहीन शके ११०० म ये अने क संतां
नी अवतार
घेतले. अन् भ या मागाचा सार क न यां नी
जनक याणाचे दै
द यमान असे काय के ले. यांया
कायकतृ वाचा ठसा आजही जनमाणसां या मनावर
उमटले ला आहे. "ई वर न ां या मांदयाळ ' ने
जनक याणासाठ तीथयाख केयानं तर तेध य पावले .
यानंतर अने कां
नी समाधी घेतली. ानेर, सोपानदे व,
चांगदे
व, नवृीनाथ, इ. नी समाधी घे तली. मुाई
व प लीन झाली. या सं तां या समाधी सोह यास
पां
डुरं
गासंगेगोरोबाकाकाही होते . या समाधी सं गां
चे
वणन नामदे व गाथे त नामदे
वां
नी केलेलेआहे ते
वाचकां नी वाचावे. पां
डु
रं
गा या ह तेसावतामाळ ,
नरहरी सोनार, प रसा भागवत, कु मा, वसोबा खे चर इ.
चारही समाधी सोहळा पां डु
रं
ग ह ते पार पडला.
अशा कारे वै
णव समु दायाचा समाधी सोहळा संप
झाला. अन्सकल सं त समाधी त झा यानेरावले .
सकलसं त नजधामा गे याने
गोरोबाकाका मनाने ख
झाले. सकल सं
तां
चेअभं ग गाऊन पां डु
रं
ग
गोरोबाकाकां
चे
सांवन क लागले . पण गोरोबाकाका
व लाला हणू लागले. सं
तसं ग वना माझेकशातही
ल लागत नाही, मनाला समाधान लाभत नाही,
सं
तसंगा शवाय मला कशाचीही गोडी वाटत नाही, उदा,
ख गोरोबाकाका पांडु रं
गा या मु खाकडे
पाहत आ ण
ाकु
ळ होत होते
. चैवैदशमी दवशी गोरोबाकाका
ख मनाने वचार क लागले तदशनाला आता मी
, ""सं
पारखा झालो.
सं
ता शवाय माझेसरे कोणीही सोयरे नाहीत.
सं
तसंगती शवाय मला सरे काही आवडत नाही. सं त
म
ेानी मला वेडे केले आहे. सं
तां या मेात मी बां
धला
गे
लो आहे . यां या म ेामु
ळे मला मी वसरलो आहे .''
पां
डु
रं
गाने गोरोबाची ही थती जाणली आ ण ग डाला
सां
गन
ूपं ढरपुरातून मणीसह ये- ेअशा वै णव
भ ांना तेरला आणावयास सां गतले.भ
पु
ड
ंलकासह मणी सनकद क, नारद इ. ची दाट
झाली. पां
डुरं
गाने गोरोबास अ लगन दले .भ आण
पां
डु
रं
गाची ही भेट पा न सकलसं तांया डो यात
आनंदा ु उभे रा हले. पताका, टाळ, दडीसह
सं
तमंडळ ही गं ध, चंदन, बे
लाची पाने, अ ता, अपूण,
नरंजन लावू लागले . येकजण सं त गोरोबाकाकांना
म
ेभरे भेटूलागले आ ण समाधीसाठ आव यक
असणारी शे ज पांडु
रंगाने
तयार के
ली. नामाचा गजर
क न इ.स. १३१७ (शके १२६७) साली कृणप
ै
योदशीस पार या समयी ते र ये
थे
पांडुरं
गानी
गोरोबाकाकांना समाधी थळ बस वले . ते
र ये
थेकालेर
लगाशे जारी गोरोबां
ची समाधी आहे
.
अशा रतीनेी गोरोबाकाका यां चे म व, जीवन
च र अलौ कक असे च होते . तेपर होऊन
जीवनमुां चेजीवन जगले . गोरोबाकाकां या
जीवनच र वाचनाने या जगातील अ ानी लोक जतके
शहाणे होतील ततके अ धक या भू मड
ंळातील
लोकजीवनातील ःखे कमी झा या शवाय राहणार
नाहीत. इतकेच न हेतर रामनाम जपाने ग णके चा
उ दार झाला अजा मळाला मु मळाली. पापी लोक
ह रनामानेतरलेहे आपणां सवाना ात आहे च. हणू न
संत शरोमणी गोरोबाकाका यां या जीवनच र ातू न
एकच सं दे
श घेता ये
ईल, असे वाटते तो हणजे ,
" व लमंसोपा असु नी एके वळ तरी उ चारावा' या
मंाने
साधक व भा वक भ ां च,ेजनसामा यांचे
जीवनतंसु धारे
ल. जनसामा यां
ना यां
चेजीवन आदश
भ कसा असावा? यासाठ रे णादायी चै
त यदायी
असेवाटते
.
गोरोबाकाका यां
या कायाची महती :

ी.सं
त गोरा कु
ं
भार यां
चे
जीवन एका सवसाधारण
कु
टुं
बात तीत झाले परं
तुयांनी आपला भ भाव
जपला अन् आपला पं च परमाथमय क न टाकला.
सं
सार आ ण परमाथ यां नी वे
गळा मानला नाही.

ी.सं
त गोरोबाकाका यां
नी भ आ ण नाम मरण या
साधनां या ारेकरणी करे तो नरका नारायण' होईल
हणजे च " व ल भ च व ल होऊन गे ले' अशी ही
पं
ढरी या पांडु
रं
गाची कमया यां नी सवाना पटवून दली.
संत गोरोबा सं
त-मं
डळात "वडील' होतेच इतके च न हे
तर महाभागवतानाही आदरणीय, वं दनीय होते. सं
त
गोरोबा वरागी पुष होते. अनं
त, नगु ण, नराकार अश
पर ाचे लौ कक प हणजे "गोरोबा' हणून सव सं
त
यां
ना "काका' उपाधी बहाल करतात.पं ढरी या
पां
डुरं
गाचेनाम महा य सां गताना संत गोरोबा हणतात,

झेप च ी राहो। मु
"तू खी तु
झे
नाम।
दे
ह पं
चाचा दास। सु
खेकरी काम।।
दे
हधारी जो तो याचे
। वहीत न यकम।।
तु
या परी वा हला मी। दे
हभाव सारा।।
उडे
अंतराळ आ मा सोडु
नी पसारा।।
नाम तु
झे
गोरा। होऊ न न काम।।'

गोरोबां
या ा अभं गातू
न कोणीही अन य भावांनी
वारकरी पं
थात यावे
कपाळ अबीर बुका लावावा.
ग यात माळ घालावी आ ण पांडु
रंगां
च नाम मरण
करीत आपला जीवन म चालू ठेवावा. शुद
अंतःकरणात फ भ भावाव न कळ फु लू
न ावी.
 हणजे च या भ चा प रमल सव दरवळतो. इतके च
न हेतर तो "देवाचा लाडका पु हणू न स मा नत होतो'
यापै
क च गोरोबाकाका होत. सं त तु
काराम महाराजांनी
आप या अभं गात हट या माणे सारी असावे
"सं असु नी
नसावे. भजन करावे सदोद त.' सं
त गोरोबा सं
सारात
राहत होते. तरीही यां
ची पां
डु
रं
ग चरणी एक न ा होती.
"कासयासी ब घा लसी मळण. तु ज येणेवण काय
काज. एकपणे एक एकपणे एक. एकाचे अनेक
व तारले' हा यां
चा पारमा थक भाव होता

मराठ सं तां
नी भ मागाची कास ध न भागवत धमाचा
पु
र कार के ला. माणसेसुधारावीत यांयातील मानवाची,
माणुसक ची पातळ उ चतम करावी, याच तळमळ ने
संत उपदेश करीत असतात. सा वकपणा, शु दाचरण,
स गुण यांचा वकास आ ण दामय जीवन या वषयी
सव सं तमंडळ चा थायीभाव होता. वतः सं त हावे
सभोवताल या लोकां वर सं
तपणाचे संकार करावेत.
संतपण समाजात पसरावे अशी तळमळ मराठ सं तां
ना
होती. आणखी सं तां
चेवशेष सांगावयाचेहणजे "संत
जन हताची मनोगते , सं
त देची अंतःकुजते, सदा सं
त
दे
ती फु त , सं
त नवाणीचेसोबती, सं
त नगुणाचे
गु
णाकार, सं त भवरोगाचे
भागाकार, सं
त पाप तभसी
भा कर, संत वैसवाना हेसव वशे षभाव इ. यां या
जीवनच र ात आढळतात. यापै क सं त शरोमणी
गोरोबाकाका एक होत.

सं
त गोरोबां
नी भागवत धमाची त ा भ चा चार व
सार करणे. यांनी वतःचा पारंपा रक कु
ंभार वसाय
करीत संसारही केला आ ण सं तपणाही सांभाळ त
भागवत धमाची त ा पार पाडली. भागवत धमा या
या त े शवाय पंढरीचा वारकरी मनु यच ठरत नाही.
जो उगवला दवस दे वाला म न साथक लावतो तोच
वारकरी ठरतो. मग तो आप या घरीदारी, नयत
कत कमात, अर यात, ड गर द-याखो-यात कोठे ही
असो. जेवाथ न , लोभी ते वारकरी संत नाहीत.
नर नरा या सांदा यक व पाचे कोणी मानवमा ा या
क याणाचा यास घे णारे
, याचाच सतत वचार करतात
ते
च साधुसतंहोत. अशा साधु सतंांया पुयाईनेसमाज
सा जवंत राहत असतो. असा महाभाग सं सारीही असू
शकतो. आप या अ तां चेभयापासू न संर ण करावे
हा म गृ ह था मी सं त सतत पाळत असतात सं त
गुणदोषांची पारख क न जनसामा यातला परमेर
जागा कर याचा य न दे नेकरतात. याचबरोबर
जनक याणाचे काय नरपेभावने नेकरतात. या
कायालाच य हणतात. "जे जेआपणाशी ठावे . तेते
इतरांशी सां
गावे. शहाणेक न सोडवे सकळ जन..' या
उ माणे तेसंत ानय करतात. जनय करतात तो
यां
चा पुषाथ अपू वच होय. सं
तां
चे अभं ग वा य जे
अभं ग असते . ते भा वकां
स भेटले क , तो आपण
होऊनच सं तांचा गुणगौरव करतो. संत मा र सक,
भा वक,वाचक, अ यासक आ ण स म कां या " नदा
तुतीवर लावोणी फाट ' हणजेयां या ट का टपणीचा
वचार न करता यां चा ानय आ ण जनय आपण
असे तोपयत व प ातापही सात याने पाळले ला असतो.
संत शरोमणी गोरोबाकाका यां ची अभं ग संया कमी
असली तरी अभं गवाणीत आढळणारी उ कटता,
भावसमृ द यामु ळेसंतमेयातील यां ची अभंगरचना
यांया कतृ वाची वाही देणारी आहे . इतकेच न हे तर
यां
चेअभं
ग यांया जीवनाशी नगडीत आहे त. यां
या
अभं
गवाणीतू
न सा ा कार, आ मसा ा कार, उ कट
भ चा अनुभव, अनुभवाची सं
प ता, प व आ ण
समृद असा ानानु
भतूीचा यय ही यां या
अभं
गवाणीतू
न ययास ये तो

नुसतीच थ बडबड करणा-यां या नरथकते ला

रामराम क न अशा आज या जमा यात "दे ह जावो
अथवा राहो पां डुरं
गी ढ भावो.' अशा " न याचा
महामे', "आवडता डग के शवाचा' असे संत शरोमणी
गोरोबाकाका समाजा या खाल या थरातला एक कु ंभार
आपण ां
डाशी एक प झा याचा असा वल ण
अनुभव घे तो क , जो यो यानासु दा मळ असतो.
अ ै ताचा हा अवणनीय आनं द आप या द र पं
चात
रा नच यां नी ा त के ला आहे . अभे दाचेबौ दक ान
वेगळे, हे सु
खाचे सुख, हेभा याचे सौभा य, हा
अ यानं दाचा आनं दकंद, गोरोबाकाका आप या
भ भाव बळावर मळवू शकले . अन् "मौनंसवाथ
साधनम् ' असेीद उरी बाळगणा या शीलवान
कमयो यास अवघे प ास वषाचे आयु यमान लाभले
होते
. सं
त गोरोबाकाकांनी अनंत काळाला आप या
जीवनच र ाचा आ ण कायाचा, कतृ वाचा जो आदश
नमाण के ला होता तो इ तहासाला कदा पही वसरता
ये
णार नाही.
-----------------------
मू
ळ ले
खन - डॉ. काश कु
ं
भार
सं
कलन :- अशोककाका कु
लकण