‫ف ال ِع ْل ِم((‬ ‫اس فَإِنَّ َها نِ ْ‬

‫ص ُ‬ ‫))تَ َعلَّ ُموا الفَ َرائِ َ‬

‫ض َو َعلِّ ُم ْو َها النَّ َ‬
‫(ابن ماجه‪ ،‬کتاب الفرائض‪ ،‬باب الحث على تعليم الفرائض ‪ ،٣/٣١٥‬الحديث‪)٢٧١٩:‬‬

‫السراجية‬
‫)في الميراث(‬
‫للعالّمة سراج الدين محمد بن محمد بن عبد الرشيد السجاوندي الحنفي‬
‫عليه رحمة هللا القو ّ‬
‫ي (المتوفى‪٦٠٠‬ﻫ)‬
‫“مع شرحه المس ّمى ”الراجي شرح السراجي‬
‫بخش الداهري عفي عنه‬ ‫مولوي رحيم‬ ‫من‬

‫ماکان منه (من مضافات مورو سنده)‬

‫موضوع‪ :‬الميراث‬
‫كتاب‪ :‬السراجية مع شرحه‪”  ‬الراجي شرح السراجي“‬
‫مصنف‪ :‬سراج الدين محمد بن محمد بن عبد الرشيد‪ ‬السجاوندي رحمه هللا القوي‬

‫شارح‪ :‬مولوي‪ ‬رحيم بخش الداهري‪ ‬الحنفي سلّمه الغني‬

‫‪03003040725‬‬ ‫رابطو نمبر‪ :‬‬
‫اي ميل‪ :‬‬
‫‪molvirahimbux@gmail.com‬‬

‫المقدمة‬
‫‪1‬‬
‫تعريف علم الفرائض‪ :‬علم بأص‪TT‬ول من فق‪TT‬ه وحس‪TT‬اب تع‪T‬رّف‬
‫حق كل من التركة‪" .‬الدر المختار"‪.‬‬
‫ألن الفرض‪TT‬ي يبحث عن الترك‪TT‬ة‬ ‫موضوعه‪:‬الترك‪TT‬ة وال‪TT‬وارث؛ ّ‬
‫ومس‪TT‬تحقيها بطري‪TT‬ق اإلرث من حيث إنه‪TT‬ا تص‪TT‬رف إلي‪TT‬ه إرث‪TT‬ا ً‬
‫بقواعد معينة شرعية‪" .‬حاشية الشريفيّة"‪.‬‬
‫غايته‪:‬إيصال الحقوق ألربابها‪" .‬رد المحتار"‬
‫وج‪99‬ه الحاج‪99‬ة إلي‪99‬ه‪:‬الوص‪TT‬ول إلى إيص‪TT‬ال ك‪ّ TT‬ل وارث ق‪TT‬در‬
‫استحقاقه‪" .‬حاشية الشريفيّة"‪.‬‬
‫أركانه ثالثة‪ :‬وارث‪ ،‬و ُم ِ‬
‫ورث‪ ،‬و َم ْورُوث‪" .‬رد المحتار"‪.‬‬
‫ورث حقيقةً أو حكما ً كمفق‪TT‬ود أو تق‪TT‬ديراً‬ ‫ُ‬
‫موت ُم ِ‬ ‫شروطه ثالثة‪:‬‬
‫كجنين فيه غرة‪ ،‬ووجو ُد وارثه عن‪TT‬د موت‪TT‬ه حي‪T‬ا ً حقيق‪TT‬ة أو تق‪TT‬ديراً‬
‫كالحمل‪ ،‬والعل ُم بجهة إرثه‪" .‬رد المحتار"‪.‬‬
‫أصوله ثالثة‪ :‬الكتاب والسنّة وإجماع األمة‪ ،‬وال مدخل للقي‪TT‬اس‬
‫هنا‪" .‬رد المحتار"‪.‬‬

‫ترجمة صاحب "السراجية"[‪]11‬‬

‫اس‪99‬مه‪ :‬محم‪TT‬د بن محم‪TT‬د بن عب‪TT‬د الرش‪TT‬يد‪ ،‬وكنيت‪TT‬ه‪ :‬أب‪TT‬و‬
‫طاهر‪ ،‬ولقبه‪ :‬سراج ال‪TT‬دين‪ ،‬ونس‪TT‬بته‪ :‬الس‪TT‬جاونديّ‪ ،‬نس‪TT‬بة‬

‫[‪ ]1‬الترجمة مأخوذة من "بركات السراج لحل أصول السراجية" المطبوعة من‬

‫‪1‬‬

‫مجلس البركات الجامعة األشرفية‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫إلى "س‪TT‬جاوند"‪ ،‬وهو فقي‪TT‬ه حنفي َم ِه‪ٌ TT‬ر في الم‪TT‬واريث‬
‫والحساب‪.‬‬
‫مصنفاته‪ :‬أه ّم مصنفاته "الفرائض السراجية" وش‪TT‬رحها ل‪TT‬ه في‬
‫علم الفرائض‪ ،‬و"التجنيس" في علم الحساب‪.‬‬
‫تالمذت‪99‬ه‪ :‬أخ‪TT‬ذ عن‪TT‬ه العلم العالّم‪TT‬ة حمي‪TT‬د ال‪TT‬دين محم‪TT‬د بن على‬
‫ي وغ‪TT‬يره‪ ،‬ومن‪TT‬ه نجم ال‪TT‬دين عم‪TT‬ر بن‪ ‬أحم‪TT‬د بن عم‪TT‬ر‬ ‫النَوق‪TT‬د ّ‬
‫الكاخش‪TT‬توان ّي الفَ َرض‪ّ T‬ي‪ ،‬ومن‪TT‬ه أب‪TT‬و العالء ش‪TT‬مس ال‪TT‬دين محم‪TT‬ود‬
‫ي الفَ َرض ّي صاحب "ضوء السراج"‪.‬‬ ‫الكالباذ ّ‬
‫وفاته‪ :‬توفّي رحمه هللا تعالى نحو‪٦٠٠‬ﻫ‪.‬‬
‫"الس‪99‬راجية" ومرتبته‪99‬ا‪ :‬كتاب‪TT‬ه هذا في أحك‪TT‬ام اإلرث‪،‬‬
‫ص ‪T‬نّف‪ ،‬وأقب‪TT‬ل كث‪TT‬ير‬‫حين ُ‬
‫مقبول متداول بين العلماء من َ‬
‫من‪ ‬العلماء على ش‪TT‬رحه حتّى ج‪TT‬اوز ع‪TT‬دد ش‪TT‬روحه ثالثين‬
‫كما قيل‪ ،‬ونقل إلى التركية والفارسية وغيرهم‪TT‬ا‪ ،‬ومرج‪TT‬ع‬
‫فن الم‪TT‬يراث والف‪TT‬رائض الحتوائ‪TT‬ه على‬ ‫ها ٌّم للعلم‪TT‬اء في ّ‬
‫جمي‪TT‬ع م‪TT‬ا يحت‪TT‬اج إلي‪TT‬ه الفَ َرض ‪ّ T‬ي‪ ،‬وال يوج‪TT‬د كت‪TT‬اب آ َخ‪TT‬ر‬
‫يحت‪TT‬وي على أب‪TT‬واب الف‪TT‬رائض وذك‪TT‬ر القواع‪TT‬د لقس‪TT‬مة‬
‫‪T‬إن‪ ‬المص‪T‬نف جم‪T‬ع فيه‪T‬ا م‪T‬ا ك‪T‬ان‬ ‫الترك‪TT‬ات كالس‪TT‬راجية‪ ،‬ف‪ّ T‬‬
‫منتش‪T‬راً في كتب الفق‪T‬ه‪ ،‬وح‪T‬رّر القواع‪T‬د الرياض‪T‬ية لقس‪T‬مة‬
‫الترك‪TT‬ات‪ ،‬ووضع‪ ‬األمثل‪TT‬ة في جمي‪TT‬ع األب‪TT‬واب ليت‪TT‬درب‬
‫الق‪TT‬ارئ والمتعلّم على طري‪TT‬ق التقس‪TT‬يم‪ ،‬وذك‪TT‬ر م‪TT‬ذاهب‬

‫‪3‬‬
‫العلماء في مواضع عديدة بدون إيراد ال‪TT‬دالئل وك ‪ّ T‬ل ذل‪TT‬ك‬
‫في عبارة سهلة وجيزة‪.‬‬
‫وق‪TT‬ال اإلم‪TT‬ام أحم‪TT‬د رض‪TT‬ا خ‪TT‬ان‪ ‬علي‪TT‬ه رحم‪TT‬ة ال‪TT‬رحمن‪:‬‬
‫"السراجية" وإن كانت من الكتب االبتدائي‪TT‬ة لكنه‪TT‬ا‪ ‬ليس‪TT‬ت‬
‫من المتون على ما هو‪ ‬مصطلح‪ ‬في الفقه‪ ،‬بل غاية رتبتها‬
‫أن "مني‪TT‬ة المص‪TT‬لي"‪ ‬و"األش‪TT‬باه‬ ‫أن تُ َع‪ّ T‬د في الش‪TT‬روح كم‪TT‬ا ّ‬
‫والنظ‪TT‬ائر" من الكتب االبتدائي‪TT‬ة لكنهم‪TT‬ا لم تبلغ‪TT‬ا مرتب‪TT‬ة‬
‫المت‪TT‬ون أص‪T‬الً ب‪TT‬ل‪ ‬هم‪TT‬ا في رتب‪TT‬ة الفت‪TT‬اوى‪ ،‬كم‪TT‬ا بين‪TT‬اه في‬
‫فتاوانا‪ .‬والمتون إنّما هي المختصرات التي صنفها األئم‪TT‬ة‬
‫لحفظ‪ ‬الم‪TTT‬ذهب كمختص‪TTT‬رات الطح‪TTT‬اوي والق‪TTT‬دوري‪،‬‬
‫و"الس‪TTTTTTT‬راجية" تش‪TTTTTTT‬تمل على جم‪TTTTTTT‬ع كث‪TTTTTTT‬ير من‬
‫الرواي‪TT‬ات‪ ‬الن‪TT‬ادرة ب‪TT‬ل ت‪TT‬نزلت أحيان ‪T‬اً إلى ع‪TT‬دد من أق‪TT‬وال‬
‫المش‪TTT‬ائخ‪ ،‬ال ج‪TTT‬رم نق‪TTT‬ل العالم‪TTT‬ة الس‪TTT‬يد الش‪TTT‬ريف‪ّ  ‬‬
‫أن‬
‫السراجية‪ ‬شرح لفرائض اإلمام أحم‪TT‬د عالء المل‪TT‬ة وال‪TT‬دين‬
‫إن المص‪TTT‬نف لم‪TTT‬ا خ‪TTT‬رج من‬ ‫الس‪TTT‬مرقندي حيث ق‪TTT‬ال‪ّ :‬‬
‫"فرغانة" إلى "بخارى" وجد فيها "الفرائض" المنس‪TT‬وبة‬
‫إلى القاض‪TT‬ي اإلم‪TT‬ام عالء ال‪TT‬دين الس‪TT‬مرقندي‪ ‬في ورقتَين‬
‫فاستحس‪TT‬نها وأخ‪TT‬ذ في تص‪TT‬نيف هذا الكت‪TT‬اب ش‪TT‬رحا ً له‪TT‬ا‪.‬‬
‫(الفتاوى الرضويّة‪.)٢٦/٣٨٤ ،‬‬
‫عدة من الشروح‪  ‬المعتمدة لـ"السراجية"‪:‬‬

‫‪4‬‬
‫"شرح السراجية"‪ ‬للش يخ جمد ادلين حس ن بن أمحد احلل يب (املت وىف‪:‬‬
‫‪٦٥٨‬ﻫ)‪.‬‬
‫"ضوء الس‪9‬راج"‪ ‬للش يخ محمود بن أيب بك ر الالكابذي احلنفي (املت وىف‪:‬‬
‫‪٧٠٠‬ﻫ)‪.‬‬
‫"المواهب المكية"‪ ‬للش يخ ابن الرب وة محمد بن أمحد ادلمش قي القون وي‬
‫(املتوىف‪٧٦٤:‬ﻫ)‪.‬‬
‫"شرح الس‪99‬راجية"‪ ‬للش يخ محي ال دين محم د بن مص طفى‬
‫املعروف بـ"شيخ زاده" (املتوفى‪.)٧٦٤:‬‬
‫"شرح السراجية"‪ ‬للشيخ أكمل ال‪TT‬دين محم‪TT‬د بن محم‪TT‬ود‬
‫البابرتي الحنفي (المتوفى‪.)٧٨٦:‬‬
‫"شرح السراجية"‪ ‬للش‪TT‬يخ س‪TT‬عد ال‪TT‬دين مس‪TT‬عود بن عم‪TT‬ر‬
‫التفتازاني (المتوفى‪٧٩٢:‬ﻫ)‪.‬‬
‫"الشريفية شرح السراجية"‪ ‬للشيخ السيد الش‪TT‬ريف علي‬
‫بن محمد الجرجاني (المتوفى‪٨١٦:‬ﻫ)‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫بسم هللا الرحمٰ ن الرحيم‬

‫‪:‬‬

‫ال َحم‪TT‬د هلل ربّ الع‪TT‬الَمين َح ْم‪َ TT‬د الش‪TT‬اكرين‪ ،‬والص‪TT‬الة على خ‪TT‬ير البَريّ‪TT‬ة‬
‫مد‪ ‬وآله الطيّبين (جن جي دل گناهن کان پاڪ هجي) الطاهرين‪( ،‬جن جي دل گناهن ک‪TT‬ان پاڪ‬ ‫مح ّ‬
‫هجي) ق‪TT‬ال رس‪TT‬ول هللا‪ ‬ص‪TT‬لّى هللا تَع‪TT‬الَى علي‪TT‬ه وس‪TT‬لّم‪((  :‬تَ َعلَّ ُم‪TT‬وا‪ ‬الفَ ‪َ T‬رائِ َ‬
‫ض‬
‫الع ْل ِم ))قال ُعلَماؤنا ر ِحمهم هللا تعالَى تتعلّق بت َِر َكة‬
‫ف ِ‬ ‫َو َعلِّ ُم ْوهَا النَّ َ‬
‫اس فَإِنَّهَا نِصْ ُ‬
‫الميِّت ُحقُوق أربعة ُمرتَّبة‬

‫ميت جي ترڪه (ڇڏيل مال ملڪيت متحرڪ غير متح‪TT‬رڪ) س‪TT‬ان چ‪TT‬ار ح‪TT‬ق ت‪TT‬رتيب وار‬
‫ڳانڍاپو رکن ٿا‪.‬‬

‫األ ّول‪ :‬يُب َدأ بتكفينه وتَج ِهيزه ِمن غير تب ِذير وال تقتِير‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫پهريون حق آهي ته ان ميت جي ملڪيت م‪TT‬ان س‪TT‬ندس ڪفن دفن ج‪TT‬و س‪TT‬امان‬
‫پورو ڪجي‪ .‬جنهن ۾ نه اسراف ڪجي نه ئي وري ڪوت‪TT‬اهي‪ .‬اس‪TT‬راف م‪TT‬ان م‪TT‬راد‬
‫آهي ته تمام اوچو ڪپڙو يا مرد کي ٽن ڪپڙن ۽ عورت کي پنجن ڪپڙن کان مٿي‬
‫ڪپڙا ڪفن ۾ ڏيڻ اس‪TT‬راف آهي‪ ،‬اهڙي ط‪TT‬رح ق‪TT‬بر کي اج‪TT‬ايو س‪TT‬ينگارڻ وغ‪TT‬يره ب‪TT‬ه‬
‫اسراف ۾ شامل آهي‪ .‬۽ ڪوتاهي َء مان مراد آهي ته ڪفن ۾ پراڻ‪TT‬و ‪ ،‬م‪TT‬يرو ڪ‪TT‬پڙو‬
‫ڏيڻ يا ٽن يا پنجن ڪپڙن کان به گهٽ ڪپڙا ڏيڻ ڪوتاهي آهي‪.‬‬
‫ث ّم تُ َ‬
‫قضى ُديُونه ِمن جميع ما بَقِ َي ِمن ماله‪،‬‬ ‫‪.2‬‬

‫‪6‬‬
‫ٻيو حق آهي ته ڪفن دفن کان بعد ميت جي باقي بچيل ترڪ‪TT‬ه م‪TT‬ان ميت ج‪TT‬ا‬
‫قرض ادا ڪبا‪.‬‬

‫وجه تقديم تکفين علي الدين‬

‫ڪفن کي قرض کان اڳ ۾ ان ڪري آن‪TT‬دو وي‪TT‬و آهي ج‪TT‬و ميت جي م‪TT‬رڻ ک‪TT‬ان‬ ‫‪.1‬‬
‫پو ِء سندس ملڪيت ۾ اهوئي ته حصو رهي ٿو جيڪو ميت پاڻ سان گ‪TT‬ڏ ک‪TT‬نيو‬
‫وڃي ٿو باقي ٻي ملڪيت ۾ ته سندس تصرف نه ٿو رهي ان ڪري اول ميت‬
‫جي ملڪيت ۾ جيڪو ميت جو ذاتي حق آهي ان کي اوليت ڏني وئي آهي‪( .‬ش‬
‫ص ‪ 3‬ح‪)1‬‬
‫ٻيو سبب اهو به آهي ت‪T‬ه ڪفن ميت ال ِء م‪T‬رڻ ک‪T‬ان پ‪T‬و ِء لب‪T‬اس آهي پ‪T‬و ِء ج‪T‬يئن‬ ‫‪.2‬‬
‫حياتي َء ۾ ڪنهن ماڻهو قرض کنيو ۽ هاڻي ان وٽ قرض ادا ڪ‪T‬رڻ ال ِء لب‪T‬اس‬
‫کان سوا ِء ڪجهه به نه آهي يا اٿس ليڪن گهٽ اٿس ته ان ص‪TT‬ورت ۾ قاض‪TT‬ي‬
‫قرضدار کي لباس وڪڻي قرض ادا ڪرڻ ال ِء نه چون‪TT‬دو بلڪ‪TT‬ه ان کي مهلت‬
‫ڏيندو ان طرح مرڻ کان پو ِء به لباس کي قرض کان اول رکي‪TT‬و وي‪TT‬و‪( .‬ش ص ‪6‬‬
‫ح‪)5‬‬

‫صاياه ِمن ثُلُث ما بَ ِق َي‪ ‬بعد ال َّدين‪،‬‬

‫ث ّم تُنفَذ َو َ‬ ‫‪.3‬‬
‫ٽيون حق آهي ته دفن ڪفن ۽ قرض ک‪TT‬ان پ‪TT‬و ِء ب‪TT‬اقي جيڪ‪TT‬ا ملڪيت بچي ان‬
‫جي ٽئين حصي مان ميت جون وصيتون جاري ڪبيون‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬نحو جي اعتبار سان تقضي ۽ تنفذ مؤنث جا لفظ آهن حاالنڪ ديونہ ۽ وص‪TT‬اياه‬
‫ته بظاهر مذڪر آهن ان جو جواب ت‪TT‬ه جم‪TT‬ع باعتب‪TT‬ار جم‪TT‬اعت جي وٺب‪TT‬و ۽ جم‪TT‬اعت‬
‫مؤنث آهي‪ .‬ان طرح فعل مؤنث آندو ويو آهي‪ 12.‬حد‬

‫‪:‬وجہ تقديم الدين علي الوصية‬

‫جيئن ته قرض جو ثابت هجڻ مرڻ ک‪T‬ان اڳي ب‪T‬ه هو ۽ پ‪T‬و ِء ب‪T‬ه ب‪T‬اقي رهن‪T‬دو ۽‬ ‫‪.1‬‬
‫وصيت موت کان پو ِء آهي‪ ،‬ان لحاظ سان به وصيت قرض کان پو ِء آهي‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ڪ‪ T‬ري پون‪TT‬دي ح‪TT‬االنڪ ق‪TT‬رض ن‪TT‬ه‬ ‫ڪ‪ T‬ري ِ‬‫وصيت وارثن جي راضي ن‪TT‬ه ٿيڻ َ‬ ‫‪.2‬‬
‫ڪرندو‪ .‬يعني قرض وصيت کان قوي آهي ان ڪ‪TT‬ري ق‪TT‬وي تق‪TT‬ديم ج‪TT‬و حق‪TT‬دار‬
‫آهي‪.‬‬
‫ن‪TT‬وٽ‪ :‬وص‪TT‬يت ج‪T‬اري ڪ‪T‬رڻ ۾ وارثن جي راض‪TT‬پي ج‪TT‬و ش‪T‬رط ان وقت آهي ج‪T‬ڏهن‬
‫وصيت وارثن ال ِء هجي يا وري غير ال ِء ثلث کان مٿي هجي باقي غير ال ِء ثلث‬
‫تائين وصيت جاري ڪرڻ ۾ وراثن کي اختيار نه آهي‪( .‬م ف ص ‪)6‬‬

‫قرض ڪنهن شي ِء جي عيوض ۾ ملڪيت جو ڏيڻ آهي حاالنڪ وصيت بغير‬ ‫‪.3‬‬
‫عيوض جي ملڪيت جو ڏيڻ آهي‪ .‬ان ڪ‪TT‬ري ب‪TT‬ه عي‪TT‬وض وارو ح‪TT‬ق اڳ ۾ ادا‬
‫ڪيو ويو آهي‪.‬‬
‫قرض ادا ڪرڻ فرض آهي ۽ وصيت ج‪TT‬اري ڪ‪TT‬رڻ مس‪TT‬تحب آهي‪ .‬ح‪TT‬االنڪ‬ ‫‪.4‬‬
‫ق‪TT‬رض جي مق‪TT‬ابلي ۾ جيڪ‪TT‬ڏهن زڪ‪TT‬واة هجي جيڪ‪TT‬ا پڻ ف‪TT‬رض آهي س‪TT‬ا ب‪TT‬ه‬
‫ڪري پوندي ڇو ته قرض حقوق العباد آهي ۽ زڪواة حق‪TT‬وق هللا آهي‪ .‬ج‪TT‬ڏهن‬
‫هڪ فرض کان ٻيو فرض وڌيڪ آهي ت‪T‬ه مس‪T‬تحب ک‪T‬ان بطري‪T‬ق اولى ف‪T‬رض‬
‫وڌيڪ آهي‪ .‬ان ڪري به قرض کي وصيت کان اڳ ۾ آندو ويو‪.‬‬
‫صیَّ ٍة تُوْ صُوْ نَ بِهَ‪Tۤ T‬ا اَوْ َد ْی ٍنؕ‪١‬‬‫باقي رهيو ته قرآن ۾ آيت جي جيڪا عبارت “ ِّم ْْۢ‪ۢT‬ن بَ ْع ِد َو ِ‬ ‫‪.5‬‬
‫” آهي ان ۾ تُوْ صُوْ نَ اڳ ۾ آهي َدیْن بعد ۾ آهي ان ال ِء جواب آهي ته حضرت علي‬
‫وص ‪T‬ونَ بِهَ‪TT‬ا اَو دَين َو اِ َّن‬
‫االية ِمن بَع ِد َوصيَة تُ ُ‬ ‫ڪرم هللا وجهه کان روايت آهي ته (اِنَّ ُکم تَقرَئونَ ٰه ِذه ٰ‬

‫ث)‪( .‬ت ص ‪ 34‬ج‪)2‬‬ ‫الوصيَ ِة) ۽ ٻي حديث ۾ آهي (اَل َوصيَةَ لِ َو ِ‬

‫ار ِ‬ ‫َرسُو َل هللا ﷺ قَضي ِبال َّدين قَبل َ‬
‫ٻيو ان ال ِء اهو جواب آهي ته تُوْ صُوْ نَ کان پو ِء لفظ اَوْ يعني حرف عطف ج‪TT‬و آي‪TT‬و‬ ‫‪.6‬‬
‫آهي‪ .‬ان ۾ ترتيب ثابت ن‪TT‬ه ڪ‪TT‬بي‪ .‬تق‪TT‬ديم ت‪TT‬اخير ال ِء ح‪TT‬رف عط‪TT‬ف اس‪TT‬تعمال ن‪TT‬ه‬
‫ٿيندو آهي‪ .‬جيئن ( َج‪TT‬ا َء نِي زَي‪TT‬د َوعَم‪ٌ TT‬ر) ته ان ۾ اچڻ جي صورت ۾ زيد ي‪TT‬ا عم‪TT‬ر ال ِء‬
‫اڳ ۾ يا پو ِء اچڻ ثابت نه ڪبو‪ .‬باقي ان جو ذڪ‪TT‬ر اڳ ۾ ان ڪ‪TT‬ري آن‪TT‬دو وي‪TT‬و‬
‫آهي جو ان ۾ محبت ۽ رغبت ڏيارڻ ج‪TT‬و غ‪TT‬رض آهي ت‪TT‬ه وص‪TT‬يت س‪TT‬ٺي ڳاله‪TT‬ه‬
‫آهي ڪجي ۽ ان کي جاري ڪرڻ به ڀلو ڪم آهي‪ .‬وهللا اعلم‪.‬‬

‫ث ّم يُق َسم الباقي بين َو َرثَته بال ِكتاب‪ T‬وال ُسنّة وإجماع األ ّمة‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫‪، .5‬‬
‫چوٿون حق آهي ته بعد ڪفن دفن ۽ ادا ڪرڻ قرض ۽ جاري ڪرڻ وصيت‬
‫ثلث مابقي کان پو ِء جيڪا ملڪيت ب‪TT‬اقي بچي س‪TT‬ا ق‪TT‬رآن ‪ ،‬ح‪TT‬ديث ۽ اجم‪TT‬اع امت جي‬
‫فتو ٰی مطابق سندس (ميت جي) وارثن ۾ تقسيم ڪئي ويندي‪.‬‬
‫حقوق اربعة مرتبة ‪ .1‬التکفين ‪ .2‬الدَين ‪ .3‬الوصية ‪ .4‬قسمة الترکة‬ ‫‪:‬االختصار‪T‬‬

‫‪8‬‬
‫ميت جي تکفين‪ ،‬قرض ۽ وصيت کان پو ِء جيڪا ملڪيت بچي ٿي ان کي کڻڻ وارن‬
‫فردن جا ڪافي قس‪T‬م ج‪T‬ون جم‪T‬اعتون آهن‪ .‬انهن جم‪T‬اعتن م‪T‬ان پهري‪T‬ائين ڪنهن کي‬
‫ملندو بعد ۾ ڪنهن کي ملندو‪ .‬انهن جو ترتيب وار ذڪر هيٺ ڏجي ٿو‪.‬‬

‫‪،‬فيُب َدأ بأصحاب‪ T‬الفرائض وهم الذين لَهم ِسهام ُمق َّدرة في كتاب هللا تعالى‬
‫يعني ورثہ کڻندڙ جم‪TT‬اعتن م‪TT‬ان ش‪TT‬روعات اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض س‪TT‬ان ڪ‪TT‬بي پهري‪TT‬ان‬
‫ورثہ اصحاب الفرائض کي ورهائي ڏبو ۽ اصحاب الفرائض اهي آهن جن جا ق‪TT‬رآن‬
‫پاڪ ۾ هللا تعالى حصہ مقرر فرمايا آهن‪.‬‬

‫صبة ك ّل َمن يأخذ ما أبقَ ْته‬

‫صبات ِمن ِجهة النَ َسب‪ ،‬وال َع َ‬
‫ث ّم بال َع َ‬
‫ُحرز َج ِميع المال‬
‫‪،‬أصحاب‪ T‬الفرائض وعند االن ِفراد ي ِ‬
‫جيڪ‪TT‬ڏهن اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض ن‪TT‬ه آهن ي‪TT‬ا انهن جي حص‪TT‬ن ادا ڪ‪TT‬رڻ ک‪TT‬ان پ‪TT‬و ِء ب‪TT‬ه‬
‫ملڪيت بچي ت‪TT‬ه اها ملڪيت عص‪TT‬بہ نس‪TT‬بي کي ڏبي‪ .‬عص‪TT‬بہ نس‪TT‬بي َء م‪TT‬ان م‪TT‬راد‬
‫ڏاڏونگي وارث آهن‪ .‬جيڪڏهن عصبہ فقط هڪ هوندو ته به باقي بچت جو اڪيل‪TT‬و‬
‫مالڪ ٿيندو‪.‬‬
‫صبة ِمن ِجهة ال َس َبب‪ ‬وهو‪َ  ‬مولَى ال َعتاقة‪،‬‬
‫ث ّم بال َع َ‬
‫اگر اصحاب ف‪T‬رائض ۽ عص‪T‬بہ نس‪TT‬بي ن‪T‬ه آهن ت‪T‬ه عص‪TT‬بہ س‪T‬ببي ملڪيت ج‪T‬و وارث‬
‫ٿين‪TT‬دو‪ .‬عص‪TT‬بہ س‪TT‬ببي ج‪TT‬يئن م‪TT‬ولي العتاق‪TT‬ة يع‪TT‬ني س‪TT‬ردار آجي ڪي‪TT‬ل ج‪TT‬و مقص‪TT‬د ت‪TT‬ه‬
‫جيڪڏهن آجو ڪيل مري ويو آهي ته ان جو ورثہ آجو ڪندڙ کڻندو‪ .‬حديث شريف‬
‫۾ ام‪T‬ان عائش‪T‬ہ ص‪T‬ديقہ بي بي بري‪TT‬ره کي آجي ڪ‪T‬رڻ ال ِء اهو ش‪T‬رط ڪي‪T‬و ت‪T‬ه م‪T‬ان‬
‫تنهنجي پاران مڪاتبت ڏيان ٿي پ‪TT‬ر تنهنج‪T‬و‪ T‬والء (ورثہ) م‪TT‬ان کڻن‪TT‬ديس‪ .‬ان ح‪TT‬ديث ۾‬
‫آهي ت‪TTT‬ه بي‪TTT‬بي بري‪TTT‬ره جي اهل وارن اها ڳاله‪TTT‬ه منظ‪TTT‬ور ن‪TTT‬ه ڪ‪TTT‬ئي ۽ حض‪TTT‬ور‬
‫ﷺ جن‪ T‬امان‪ T‬سائنڻ‪ T‬کي‪ T‬فرمايو‪ T‬ته‪“ T‬اِبتَ‪TT‬ا ِعي فَ‪TT‬اعتقِي فَاِنَّ َم‪TT‬ا ال‪T‬واَل ء لِ َمن اَعتَ‪َ T‬ق”‬
‫(ترمذي ص ‪ 34‬ج‪)2‬‬

‫نوٽ‪ :‬هن حديث شريف مان مراد اها نه آهي ته ورثہ مطلق آجي ڪندڙ ال ِء آهي ڇو‬
‫ته ثم ترتيب ال ِء هوندي آهي‪ ،‬يعني جيڪڏهن عصبہ نسبي نه آهي ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء اص‪TT‬حاب‬
‫فرائض جي بچت وارو مال آجي ڪندڙ کي ملندو‪ .‬ائين نه چئبو ته ڪو آج‪TT‬و ڪي‪TT‬ل‬
‫شخص فوت ٿي ويو هاڻي ان جا وارث اصحاب الفرائض به آهن ۽ عصبہ نسبي ب‪TT‬ه‬
‫اٿس انهن هوندي ورثہ آجو ڪندڙ کڻي ۽ وارثن کي ڪجهه به ن‪TT‬ه ملي ائين ن‪TT‬ه آهي‬
‫پر يا ته ٻـئي ن‪TT‬ه هجن ي‪TT‬ا وري عص‪TT‬بو نس‪TT‬بي ن‪TT‬ه هجي ت‪TT‬ه ان ص‪TT‬ورت ۾ ورثہ آج‪TT‬و‬
‫ڪندڙ کڻندو جيئن شريفي ۾ ص ‪ 11‬حاش‪TT‬يہ ‪ 14‬۾ وض‪TT‬احت آهي‪ “ .‬ث َّم يب‪TT‬د أ بالعص‪TT‬بة من‬
‫جهة السبب الخ يعني يبد أ عند عدم العصبات النسبية في الباقي من اصحاب الفروض الخ”‬

‫‪9‬‬
 ‫صبته على الترتيب‪،‬‬
‫ث ّم َع َ‬
‫جيڪڏهن آجو ڪندڙ پاڻ مري ويو ۽ عصبہ نسبي به نه آهي ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء ان يع‪TT‬ني آجي‬
‫ڪندڙ جي عصبي کي ترتيب س‪TT‬ان اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض ک‪TT‬ان بچت ي‪TT‬ا انهن جي غ‪TT‬ير‬
‫موجودگي ۾ ۽ عصبہ نسبي جي به نه هجڻ جي صورت ۾ سمورو مال مولي العتاق‪TT‬ة‬
‫جي عصبن کي ترتيب سان ڏبو يعني جيڪڏهن مولي العتاقة جا پٽ به آهن ڀ‪TT‬ائر ب‪TT‬ه‬
‫۽ چاچا به ته انهن ۾ ترتيب قائم ڪبي جيڪا ترتيب اڳتي عصبہ بنفسہ ۾ آهي‪ ،‬يع‪TT‬ني‬
‫پهريان مولي العتاقة (آجي ڪندڙ) جي پٽن کي ۽ نه هجڻ جي ص‪TT‬ورت ۾ پ‪TT‬وٽن‪ ،‬پ‪TT‬ڙ‬
‫پوٽن يا اڃا هيٺ انهن کي پو ِء سندس ڀ‪TT‬ائرن کي جيڪ‪TT‬ڏهن اهي ب‪TT‬ه ن‪TT‬ه آهن ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء‬
‫چاچن کي جيئن عصبہ بنفسہ ۾ ترتيب آهي پهريائين ميت جا جزا پ‪TT‬و ِء پي َء ج‪TT‬ا ج‪TT‬زا‬
‫پو ِء ڏاڏي جا جزا اهڙي ت‪T‬رتيب ليڪن اها ت‪T‬رتيب م‪T‬ولي العتاق‪T‬ة جي عص‪T‬بن ۾ ق‪T‬ائم‬
‫ڪبي جنهن وقت مولي العتاقة پاڻ به نه هجي ۽ عصبہ نسبي به نه هجي ‪.‬‬
‫الر ّد على ذوي الفُرُوض‪ ‬النَ َسبِيّة‪ ‬بقَ ْدر حُ قُوقهم‬
‫ث ّم َ‬
‫جيڪڏهن عص‪TT‬بہ نس‪TT‬بي ۽ س‪TT‬ببي ٻ‪TT‬ئي قس‪TT‬م ن‪T‬ه آهن ۽ اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض جي مق‪TT‬رر‬
‫ڪيل حصن ڏيڻ بعد اڃا مال بچي پيو ته اهو وري اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض نس‪TT‬بي تي رد‬
‫ڪبو يعني وري به اصحاب الف‪TT‬رائض کي س‪TT‬ندن حص‪TT‬ن آهر موٽ‪TT‬ائي ڏب‪TT‬و‪ .‬اهو ان‬
‫طرح سان جو فقط مخرج کي گهٽائبو جيئن نصف ۽ سدس کڻندڙ وارث گڏجي پيا ته‬
‫ان صورت ۾ مخرج ٿيندي ‪ 6‬ليڪن ‪ 6‬ج‪TT‬و اڌ هڪ وارث کي ڏجي يع‪TT‬ني ‪ 3‬۽ ٻ‪TT‬ئي‬
‫کي سدس يعني ‪ 6‬مان ‪ 1‬ته اهي ڪل ٿيا ‪ 4= 1+3‬هاڻي مخرج کي گهٽائي ‪ 4‬ڪبو‬
‫۽ لکبو ته اصل مسئلة من ‪ 6‬و ترد الي ‪ 4‬مٿي عب‪TT‬ارت ۾ آي‪TT‬و ت‪T‬ه اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض‬
‫نسبي تي رد ڪبو باقي سببي يعني زال مڙس تي رد نه ڪبو ڇو ته انهن جي مائٽي‬
‫حڪمي ضعيف آهي (والقرابة الحکمي‪TT‬ة م‪TT‬ا يک‪TT‬ون ثب‪TT‬وتہ بحکم الش‪TT‬ريعة) اها فتو ٰی‬
‫متقدمين علما َء جي آهي متاخرين وٽ زال م‪TT‬ڙس تي ب‪TT‬ه رد ڪب‪TT‬و (بعض ج‪TT‬و چ‪TT‬وڻ‬
‫آهي ته) انهن تي رد ان صورت ۾ ڪب‪TT‬و جنهن وقت بقاي‪TT‬ا قس‪TT‬م يع‪TT‬ني ذوي االرح‪TT‬ام‪،‬‬
‫‪T‬ي لہ ن‪TT‬ه هجن ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء انهن تي رد ڪب‪TT‬و ان ط‪TT‬رح‬ ‫م‪TT‬ولي الم‪TT‬واالة‪ ،‬مق‪TT‬رلہ ۽ موص‪ٰ T‬‬
‫جيڪڏهن ڏوهٽو يا مامو (ذوي االرحام) زال يا مڙس سان گ‪TT‬ڏ ٿي پي‪TT‬و ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء انهن‬
‫کي مقرر حصو ڏئي ۽ بقايا ڏوهٽي کي يا مامي کي ملندو ڇو ته زوجين تي رد ذوي‬
‫االرحام وغيره جي نه هجڻ جي صورت ۾ ڪبو‪ .‬جيڪڏهن بقايا قسم نه هجن ۽ مال‬
‫بيت المال ۾ وڃڻ جي ص‪TT‬ورت ٺهي ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء بيت الم‪TT‬ال ب‪T‬دران زال ي‪TT‬ا م‪TT‬ڙس تي رد‬
‫ڪبو جيئن اشباهه ۾ آهي ڇو ته هن وقت بيت المال معدوم آهي‪.‬‬
‫ث ّم ذوي األرحام‪،‬‬
‫جيڪڏهن اصحاب الفرائض ۽ ٻئي قسم جا عص‪TT‬با ب‪TT‬ه ن‪TT‬ه آهن ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء ذوي االرح‪TT‬ام‬
‫(نانونگي وارث) ترڪه جا حقدار ٿيندا ‪.‬‬
‫ث ّم َمولَى ال ُم َواالة‪،‬‬

‫‪10‬‬
‫جيڪڏهن مٿيان سڀئي وارث نه آهن ته ان ص‪TT‬ورت ۾ م‪TT‬ولي الم‪TT‬واالة وارث ٿين‪TT‬دو ۽‬
‫مولي المواالة ان کي چئبو آهي جو هڪ مجهول النس‪TT‬ب (اڻ س‪TT‬ڃاتل) م‪TT‬اڻهو ڪنهن‬
‫ٻئي ماڻهو کي چوي ته منہنجي مرڻ کانپو ِء تون منہنج‪TT‬و وارث آهين‪ .‬پ‪TT‬ر جيڪ‪TT‬ڏهن‬
‫مون تي ڪا چٽي پئي ته اها ڀري ڏيندين ۽ ان شخص اها ڳالهه قبول ڪ‪TT‬ئي ت‪TT‬ه اهو‬
‫ماڻهو ان جو مولي المواالة چئبو‪ T‬۽ جيڪڏهن ان ٻئي به اهڙو ئي شرط ڪيو ته اهي‬
‫ٻئي هڪ ٻئي جا مولي المواالة چئبا ۽ هڪٻئي جا وارث ٿين‪TT‬دا پ‪TT‬ر جيڪ‪TT‬ڏهن مٿي‪TT‬ان‬
‫وارث نه هوندا ته ان صورت ۾ وارث ٿيندا‪( .‬ع ف ص‪)7‬‬

‫ث ّم ال ُمقَرّ ‪ ‬له بالنَ َسب على الغير بحيث‪ ‬لَم يَثبُت َن َسبه بإقراره ِمن ذلك الغير إذا‬
‫‪،‬مات ال ُم ِقرّ ‪ ‬على إقراره‬
‫جيڪڏهن مٿين مذڪوره وارثن مان ڪو به نه آهي ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء ميت جنهن ش‪TT‬خص ال ِء‬
‫نسب جو اقرار ڪيو هجي ته اهو سندس وارث ٿيندو ۽ ان کي مق‪T‬رلہ چئب‪TT‬و ‪ .‬مق‪T‬رلہ‬
‫جي وارث بنجڻ ال ِء هيٺيان شرط آهن ‪.‬‬
‫ميت پنهنجي ال ِء ن‪TT‬ه بلڪ‪TT‬ه غ‪TT‬ير ال ِء نس‪TT‬ب ج‪TT‬و اق‪TT‬رار ڪ‪TT‬ري يع‪TT‬ني پنهنج‪TT‬و پٽ‬ ‫‪.1‬‬
‫وغيره ج‪T‬و اق‪T‬راري ن‪T‬ه بلڪ‪T‬ه پي َء جي نس‪T‬ب ال ِء اق‪T‬راري هجي ۽ چ‪T‬وي ت‪T‬ه هي‬
‫منہنجي پي ُء جو پٽ يعني منہنجو ڀا ُء آهي يا ڏاڏي جو پٽ يعني چاچو آهي‪.‬‬
‫اهو مقرلہ مجهول النسب هجي ان جو نسب ٻئي هنڌان ثابت نه ٿئي ورن‪TT‬ه ان کي‬ ‫‪.2‬‬
‫ورثہ نه ملندو‪.‬‬
‫اقرار ڪندڙ مرڻ تائين پنهنجي اقرار تي قائم رهيو هجي جيڪڏهن ان ۾ تردي‪TT‬د‬ ‫‪.3‬‬
‫ڪيائين ته مقرلہ وارث نه ٿي سگهندو‪.‬‬
‫وصى‪ ‬له ِب َج ِميْع ال َمال‬
‫ٰ‬ ‫ث ّم ال ُم‬
‫جيڪڏهن ميت جي مذڪوره وارثن مان ڪو به نه آهي ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء جنهن ال ِء س‪TT‬موري‬
‫مال ڏيڻ جي وصيت ڪئي اٿس ان کي سمورو مال ڏئي ڇڏبو‪.‬‬
‫‪T‬ي لہ کي ڏن‪T‬و وين‪T‬دو حاالنڪ‪TT‬ه‬ ‫نوٽ‪ :‬هتي ميت جي وصيت س‪T‬ان س‪T‬مورو م‪TT‬ال موص‪ٰ T‬‬
‫پوئتي گذري آيو ته وصيت ثلث ما بقي مان جاري ڪ‪TT‬بي ان ال ِء ج‪TT‬واب ت‪TT‬ه ان ۾ ٻين‬
‫وارثن جو حق هو ان ڪري فقط ٽين پ‪TT‬تي وص‪TT‬يت ال ِء وق‪TT‬ف ڪ‪TT‬ئي ٿي وئي‪ .‬ليڪن‬
‫هن صورت ۾ جڏهن ٻيو ڪوبه وارث نه آهي ته پو ِء جيتري به ميت وص‪TT‬يت ڪ‪T‬ئي‬
‫موصي لہ کي ڏبي‪.‬‬
‫ٰ‬ ‫هوندي ايتري ملڪيت‬
‫ث ّم بيت ال َمال‬
‫مٿين تمام صورتن جي فقدان ۾ ميت جو مال بيت المال ۾ جمع ڪبو‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬بيت المال به جيڪڏهن نه هجي يا ان جو نظام غلط هجي ته پو ِء ميت جو م‪TT‬ال‬
‫وقت جي قاضي مفتي يا ڪنهن عادل مسلمان جي حوالي ڪجي جيڪو ان م‪TT‬ال کي‬
‫اسالم جي اشاعت وغيره ۾ صحيح طريقي سان خرچ ڪري‪.‬‬
‫‪:‬االختصار‪T‬‬
‫‪11‬‬
‫ميت جي ترڪه جا حقدار ‪ 10‬آهن‪ T.1 :‬اصحاب الفرائض ‪.2‬‬
‫عصبه نسبيہ ‪ T.3‬عصبه سببيہ ‪ T.4‬عصبه سببيه جا م‪T‬ذڪر عص‪T‬بات ‪ T.5‬رد علي ذوي الف‪T‬روض‬
‫النسبيہ ‪ T.6‬ذوي االرحام ‪ T.7‬مولي المواالة ‪ T.8‬مقر لہ بالنسب علي الغ‪TT‬ير ‪ T.9‬موص‪TT‬ي لہ بجمي‪TT‬ع‬
‫المال ‪ .0‬بيت المال‬

‫ٿا‪ T.1 .‬ذوي الفروض ‪ T.2‬عصبہ‬ ‫نوٽ‪ :‬هن دور ۾ وارث ٽن قسمن جا ٿين‬
‫نسبي ‪ .3‬ذوي االرحام‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬ڪو ماڻهو ٻن طريقن سان به ورثو کڻي سگهي ٿو‪ .‬جيئن هڪ ماڻهو عورت‬
‫جو مڙس به آهي ۽ سوٽ به ته مڙس جي ڪري ذوي الفروض آهي ۽ سوٽ جي‬
‫ڪري عصبہ آهي جيڪڏهن اها عورت مري وئي ۽ فقط مڙس ۽ هڪ ڌي ُء‬
‫ڇڏيائين ته ربع ذوي الفروض ڪري مڙس کڻندو ۽ ڌي ُء کي اڌ ملندو ۽ باقي بچت‬
‫عصبہ هئڻ ڪري وري مڙس کي ملندي حاالنڪه هتي ڌي ُء ذوي الفروض آهي‬
‫ليڪن عصبہ جي ڪري رد نه ڪبو‪.‬‬

‫فَصْ ل فِي ال َم َوانِع‬

‫ق وافِراً كان أو ناقِصا ً‬

‫ال َمانِع ِمن اإلرْ ث أربعة‪ :‬الرِّ ّ‬
‫وارث نه ٿيڻ جا سبب چار آهن‪:‬‬
‫‪ .1‬ٻانهون هجڻ‪ :‬پو ِء ٻانهون خواهه ڪامل هجي جيئن قن يعني پوري ملڪيت سردار‬
‫جي هجي ۽ في الح‪TT‬ال آزاد ٿيڻ جي ش‪TT‬رط ۾ ن‪TT‬ه هجي‪ .‬ي‪TT‬ا ٻ‪TT‬انهون ن‪TT‬اقص ج‪TT‬يئن (‪)١‬‬
‫مدبر‪ :‬يعني سردار کيس چوي ته منہنجي مرڻ کان پو ِء آزاد آهين‪ )٢( .‬مڪاتب‪ :‬يعني‬
‫سردار کيس چوي ته ڪجه‪TT‬ه مق‪TT‬رر ملڪيت ڏي ت‪T‬ه پ‪T‬و ِء آزاد آهين‪ )٣( .‬ام ول‪TT‬د‪ :‬هي‬
‫(گولي َء) ٻانهي َء جو قسم آهي جو سردار ان سان جماع ڪ‪T‬ري ۽ ان م‪T‬ان اوالد ٿ‪T‬ئي‬
‫اهڙي گولي به سردار جي مئي کان پو ِء آزاد ٿيندي‪ .‬انهن سڀني ۾ آزادي َء جي ڳاله‪TT‬ه‬
‫‪ ،‬شرط‪ ،‬شائبو شامل آهي تنهنڪري ناقص آهن‪ .‬مطلب ته ٻنهي قس‪TT‬من کي ورثہ ن‪TT‬ه‬
‫ملندو‪ .‬ڇو ته هو پاڻ سردار جي ملڪيت آهن‪ .‬پو ِء جيڪو ورثہ کڻندا س‪TT‬و ب‪TT‬ه س‪T‬ندن‬
‫سردار کي اچي ويندو جيڪو ٻانهن جي مائٽن جي ال ِء ڌاريو آهي ۽ وارث نه آهي‪.‬‬
‫والقَ ْتل الذي يَتَعلَّق به ُوجُوب القِصاص أو ال َكفَّارة‪،‬‬
‫‪ .2‬قتل‪ :‬ورثہ کڻڻ کان منع ڪندڙ ٻيو سبب قتل آهي‪ .‬اهڙو قت‪TT‬ل جنهن ڪ‪TT‬ري قات‪TT‬ل مٿ‪TT‬ان‬
‫قصاص يا ڪفارو واجب ٿئي ته ان قات‪TT‬ل ش‪TT‬خص کي س‪TT‬ندس م‪TT‬ائٽن ج‪TT‬و ورثہ ن‪TT‬ه ملن‪TT‬دو‬
‫اهڙن قتلن ۾ هيٺيان قسم‪ T‬شامل آهن‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫(‪ )١‬قتل عمد‪ :‬اهڙي اوزار سان قتل ڪرڻ جنهن س‪TT‬ان غالبً‪TT‬ا م‪TT‬وت واق‪TT‬ع ٿين‪TT‬دو هجي‬
‫جيئن باهه يا تکي اوزار سان ڪنهن کي ارادي سان مارڻ اهڙي قت‪TT‬ل کي قت‪TT‬ل عم‪TT‬د‬
‫چئب‪T‬و‪ T‬آهي‪ .‬ان قت‪TT‬ل جي ڪ‪TT‬ري قص‪TT‬اص واجب ٿين‪TT‬دو‪ .‬اهڙي قات‪TT‬ل کي ب‪TT‬ه ورثہ ن‪TT‬ه‬
‫ملندو‪.‬‬
‫(‪ )٢‬قتل شبه عمد‪ :‬ڪنهن مڏي اوزار لٺ ي‪TT‬ا پ‪TT‬ٿر وغ‪TT‬يره س‪T‬ان ارادي س‪T‬ان ڪنهن کي‬
‫مارڻ کي قتل شبہ عمد چئبو آهي ۽ ان قاتل تي ڪفارت پوندي ۽ ان جي عص‪TT‬بہ تي‬
‫ديت مغلظہ واجب ٿيندي‪ .‬اهڙي قاتل کي به ورثہ نه ملندو‪.‬‬
‫(‪ )٣‬قتل خطا‪ :‬غلطي َء سان مارڻ ان جا ‪ 2‬قسم آهن‪ 1 .‬خطا في القصد‪ 2 :‬خطا في الفع‪TT‬ل‪:‬‬
‫انهن جي تعريف ‪ 1‬خطا في القصد‪ :‬جيئن گولي شڪار کي هنيائين پر ماڻهو کي لڳي‬
‫وئي يا ڪنهن کي ڪافر سمجهي ماريائين بعد ۾ خبر پيس ته مسلمان هو‪ 2 .‬خطا في‬
‫الفعل‪ :‬شڪار کي نشانو بنايائين ليڪن نشان وٺڻ ۾ خطا ٿي ويئي ۽ تير وغ‪TT‬يره بج‪TT‬ا ِء‬
‫شڪار جي ماڻهو کي لڳي ويو يا اتفاقي طور ڪو ماڻهو پ‪TT‬اڻهي گ‪TT‬ولي َء ي‪TT‬ا ت‪TT‬ير جي‬
‫سامهون اچي ويو‪ T.‬انهن ٻنهي قسمن جو حڪم آهي ته ڪفارو الزم ٿيندو ۽ عاقلة تي‬
‫ديت مخففہ پوندي‪ .‬اهڙي قاتل کي به ورثہ نه ملندو‪.‬‬
‫(‪ )٤‬قتل قائم مقام خطا ِء‪ :‬مارڻ وارو ارادي سان نه ماري ليڪن اتفاق سان ان جي فعل‬
‫سان مقتول فوت ٿي وڃي جيئن ننڊ ۾ پاس‪T‬و اٿالئين‪T‬دي ڪنهن تي چ‪T‬ڙهي وي‪T‬و ۽ اهو‬
‫مري پيو‪ .‬يا ڇت يا کٽ تان ڪري پيو ته هيٺان ڪو ٻيو دٻجي مري وي‪TT‬و‪.‬ت ‪T‬ه‪ T‬ان کي‬
‫قتل جاري مجرى خطا چئبو آهي‪ .‬ان جو حڪم ساڳيو قتل خطا وارو آهي ‪ ،‬اهو ب‪TT‬ه‬
‫ورثہ کان محروم رهندو‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬انهن سڀني قسمن ۾ ڪف‪TT‬اره خ‪TT‬دائي ڏوهه ڪ‪TT‬ري ڏين‪TT‬دو ۽ وارثن ال ِء ديت آهي‬
‫يعني انهن کي خون بها ڀري ڏين‪TT‬دو ڪف‪TT‬اره ۾ ٻ‪TT‬انهو آزاد ڪ‪TT‬رڻ ي‪TT‬ا ٻ‪TT‬ه مهين‪TT‬ا الڳيت‪TT‬ا‬
‫روزا رکڻ آهن ۽ ديت ۾ سئو اٺ يا هزار دينار يا ڏهه هزار درهم ڏيڻا پوندا‪ .‬مقص‪TT‬د‬
‫ته مذڪوره قتل ڪندڙ تي ڪفاره واجب آهي ان ڪري اهو به ورثي ک‪TT‬ان مح‪TT‬روم‬
‫ٿي ويندو‪.‬‬
‫(‪ )٥‬قتل بالتسبيب‪ :‬اهڙو فعل جيڪو ِملڪ غير ۾ ڪي‪T‬ائين ۽ ان فع‪T‬ل جي ڪ‪T‬ري قت‪T‬ل‬
‫واقع ٿيو مثاًل جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو َء پرائي زمين ۾ کوهه يا کڏ کوٽي يا ڪو ڳ‪TT‬رو‬
‫پٿر يا ڪاٺي وغيره رکي ۽ ٻيو ڪو ماڻهو ان کوهه يا کڏ ۾ ڪري مري ويو ي‪T‬ا پ‪T‬ٿر‬
‫يا ڪاٺي ڪرڻ يا لڳڻ ڪري مري پيو ت‪TT‬ه اهڙي ح‪TT‬الت ۾ دي‪TT‬ة علي العاقل‪TT‬ة پون‪TT‬دي‬
‫باقي ڪفارة يا قصاص واجب نه ٿيندو ان ڪري اهڙي ڪم ڪن‪TT‬دڙ م‪TT‬اڻهو کي اهو‬
‫قتل ورثي ک‪TT‬ان من‪TT‬ع ن‪TT‬ه ٿ‪TT‬و ڪ‪TT‬ري‪ .‬پنهنجي‪ T‬زمين ۾ ائين ڪ‪TT‬رڻ ڪ‪TT‬ري دي‪TT‬ة ب‪TT‬ه ن‪TT‬ه‬
‫پوندي‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬هيٺين صورتن ۾ به قاتل ورثي کان محروم نه ٿيندو‪.‬‬
‫‪ .1‬قاتل عاقل بالغ نه آهي ته به ورثي کان محروم نه ٿيندو‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫‪ .2‬بادشاهه طرفان باغي مائٽ کي مارڻ يا ح‪TT‬د زن‪T‬ا ي‪T‬ا قص‪TT‬اص ۾ پنهنجي م‪TT‬ائٽ کي‬
‫قتل ڪرڻ يا پنهنجي جان بچائڻ ال ِء حملو ڪري خون ڪري وجهڻ ۾ به ورثہ کان‬
‫محروم نه ٿيندو‪( .‬ص ‪ 13‬م ف س)‬
‫ْ‬
‫واختِالف الدِّينَ ِ‬
‫ين‪،‬‬
‫‪ .3‬اختالف دينين‪ :‬ورثہ کڻڻ کان منع ڪندڙ ٽيون سبب دين جو مختل‪TT‬ف هجڻ آهي‪.‬‬
‫مثاًل پي ُء ڪافر آهي ۽ پٽ مسلمان ٿيو ته هاڻي نه پٽ پي ُء جو ورثہ کڻن‪TT‬دو ن‪TT‬ه وري‬
‫پي ُء پٽ ج‪TT‬و ورثہ کڻن‪TT‬دو‪ .‬اس‪TT‬المي ف‪TT‬رقہ س‪TT‬ڏائڻ وارن ۾ ب‪TT‬ه جيڪ‪TT‬ڏهن ڪنهن ج‪TT‬ا‬
‫ڪفريہ عقيده آهن ت‪TT‬ه ان ال ِء ب‪TT‬ه س‪TT‬اڳيو حڪم آهي‪ .‬ج‪TT‬يئن قادي‪TT‬اني ي‪TT‬ا ش‪TT‬يعہ جيڪي‬
‫قرآن جي تحريف جا قائل آهن‪ ،‬۽ ان کي صحيفہ عثماني سڏين ٿا وغيره‪.‬‬

‫كالحرْ بِ ّي وال ِذ ّم ّي أو ُح ْكما ً كال ُمستأ ِمن وال ِذ ّم ّي‬

‫ين‪ ،‬والدار إنّما تختلِف ْ‬
‫باختِالف ال َمنَعة‬
‫العصْ مة فيما بينهم‬
‫ين إ ّما حقيقةً َ‬ ‫ْ‬
‫واختِالف ال َّد َ‬
‫ار ِ‬
‫َّين ِمن دا َرين مختلفَ ِ‬
‫الحرْ بِي ِ‬
‫أو َ‬
‫‪.‬وال َملِك النقطاع ِ‬

‫‪ .4‬اختالف دارين‪ :‬ورثہ کڻڻ کان من‪TT‬ع ڪن‪TT‬دڙ چوٿ‪TT‬ون‪ T‬س‪TT‬بب آهي ملڪن ج‪TT‬و مختل‪TT‬ف‬
‫هجڻ‪ .‬اختالف دارين يعني ملڪن جو مختلف هجڻ ج‪TT‬يئن دار الح‪TT‬رب ڪ‪TT‬افرن ج‪TT‬و‬
‫ملڪ‪ ،‬۽ دار االس‪TT‬الم مس‪TT‬لمانن ج‪TT‬و ملڪ يع‪TT‬ني جيڪ‪TT‬ڏهن اهو دارين ج‪TT‬و اختالف‬
‫حقيقي آهي جيئن حربي ۽ ذمي يعني اگ‪T‬ر ح‪T‬ربي دار الح‪TT‬رب ۾ م‪T‬ري وي‪TT‬و ۽ ان ج‪TT‬و‬
‫مائٽ ذمي ٿي پاڪستان ۾ رهي ٿو ته هي پاڪستان وارو ان ج‪TT‬و وارث ن‪TT‬ه ٿين‪TT‬دو ۽‬
‫نه ئي وري حربي هن ذمي َء ج‪TT‬و وارث ٿين‪TT‬دو‪ .‬ي‪TT‬ا اهو اختالف حڪمي هجي ج‪TT‬يئن‬
‫ڪو حربي امن وٺي پاڪستان ۾ ذمي َء وٽ آيو ته ان صورت ۾ به ٻئي هڪ ٻئي جا‬
‫وارث نه ٿيندا‪ .‬جو حڪمي اختالف دارين جو آهي‪ .‬اهڙي طرح ٻئي ح‪TT‬ربي مختل‪TT‬ف‬
‫ملڪن جا اسان جي ملڪ ۾ آيا ته انهن ۾ به ملڪ جو حڪمي اختالف ثابت ٿيندو‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬واضح هجي ته ملڪ جو اختالف ت‪TT‬ڏهن ٻ‪TT‬ڌبو ج‪TT‬ڏهن ان ملڪ ج‪TT‬و بادش‪TT‬اهه ۽‬
‫لشڪر عليحده هجي‪ .‬۽ هڪ ٻئي سان جنگ ڪرڻ حالل سمجهن‪ ،‬هڪ ٻ‪TT‬ئي س‪TT‬ان‬
‫دوستي ۽ همدردي نه هجي پر جيڪڏهن هڪ ٻئي سان همدردي اٿن ۽ پاڻ ۾ وڙهڻ‬
‫روا نه ٿا رکن ته ان کي هڪ ملڪ تسليم ڪبو‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬اختالف دارين جو شرط فقط ڪافرن سان خاص آهي‪.‬‬
‫ان کانسوا ِء هي سبب به ورثہ جا مانع آهن‪:‬‬
‫‪ .1‬مرت‪TT‬د ٿيڻ ‪ .2‬وارث جي جه‪TT‬الت ج‪TT‬يئن آزاد ۽ گ‪TT‬ولي (ٻ‪TT‬انهي) اوندہ‪TT‬ه ۾ گ‪TT‬ڏ‬
‫ويائيون ۽ ٻار بدل سدل ٿي ويا هاڻي ڪا عورت انهن م‪T‬ان م‪T‬ري وئي ت‪T‬ه ب‪T‬ه ڪنهن‬
‫ٻار کي ورثو نه ملندو ج‪TT‬و انهن جي ص‪T‬حيح نس‪T‬ب جي خ‪TT‬بر ن‪T‬ه آهي ‪ .3‬م‪T‬رڻ وقت‬

‫‪14‬‬
‫‪:‬ممنوع (محروم) ۽ محجوب ۾ فرق‬
‫تاريخ جي نامعلومي جيئن ڪي ڀت هيٺان دٻجي ويا ته اهڙي ص‪TT‬ورت ۾ اهي هڪ‬
‫ٻئي جا وارث نه ٿيندا جو خبر نه آهي ته اڳ ۾ ڪير مري ويو اهڙي ط‪TT‬رح اهي ب‪TT‬ه‬
‫ورثہ جا مانع آهن‪.‬‬

‫ممنوع ڪنهن سبب جي ڪري روڪيل هوندو آهي ۽ اهو سبب ان ۾ هوندو آهي‪ .‬۽‬
‫محجوب ڪنهن وارث جي ڪري روڪيل هوندو آهي‪ .‬اهو ن‪TT‬ه هجي ها ت‪TT‬ه ان کي‬
‫ورثہ ملي ها‪ .‬يع‪TT‬ني ممن‪TT‬وع (مح‪TT‬روم)‪ :‬س‪TT‬بب ان ۾ هجي‪ .‬محج‪TT‬وب‪ :‬غ‪TT‬ير جي ڪ‪TT‬ري‬
‫روڪيل هجي‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬هن دور ۾ مانع ٻه سبب آهن ‪ -1‬قاتل ‪ -2‬اختالف دينين‪.‬‬

‫باب معرفة الفروض و مستحقيها‬

‫الفُرُوض ال ُمق َّدرة في كتاب هللا تعالى ِستّة‪ :‬النِصْ ف وال ُربُع والثُ ُمن‬
‫‪،‬والثُلُثان‪ ‬والثُلُث وال ُس ُدس على التضعيف والتنصيف‬

‫قرآن شريف ۾ حصہ جيڪي بيان ٿيل آهن اهي ڇه‪TT‬ه آهن‪ .‬اهي ٻن ن‪TT‬وعن (قس‪TT‬من) ۾‬
‫ورهايل آهن هڪ نوع (پهلو) ۾ نصف ‪ ،‬ربع‪ ،‬ثمن ۽ ٻئي ۾ ثلثان‪ ،‬ثلث ۽ س‪T‬دس آهن‪ ،‬انهن‬
‫مان هر هڪ نوع جا حصا پاڻ ۾ اڌ ۽ ٻيڻ ب‪TT‬ه ٿين ٿ‪TT‬ا‪ ،‬ج‪TT‬يئن ثمن کي ٻيڻ‪TT‬و ڪب‪TT‬و ت‪TT‬ه‬
‫ربع ٿيندو ۽ ربع کي ٻيڻو ڪبو ته نصف ٿين‪TT‬دو ۽ جيڪ‪TT‬ڏهن نص‪TT‬ف کي اڌ ڪب‪TT‬و ت‪TT‬ه‬
‫ربع ٿيندو ۽ جيڪڏهن ربع کي اڌ ڪبو ته ثمن ٿين‪TT‬دو اهڙي ط‪TT‬رح جيڪ‪TT‬ڏهن ثلث‪TT‬ان‬
‫کي اڌ ڪبو ته ثلث جي ثلث کي اڌ ڪبو ته سدس ۽ جيڪڏهن سدس کي ٻيڻ‪TT‬و ڪب‪TT‬و‬
‫ته ثلث ۽ جي ثلث کي ٻيڻو ڪبو ته ثلثان ٿيندو‪.‬‬
‫هي حصا قرآن‪ 9‬مجيد ۾ هيٺين جاين ته هيٺيئن ريت مذڪور آهن‪.‬‬
‫آهي‪.‬‬ ‫هي لفظ قرآن ڪريم ۾ ‪ 3‬ٽن جاين تي هن ريت آيو‬
‫‪:‬النصف‬ ‫‪.1‬‬
‫(النسآ ِء ‪ )12‬للبنت واحدة‬ ‫فؕ‪١‬‬ ‫اح َدةً فَلَهَا النِّصْ ُ‬ ‫ت (اي البنت) َو ِ‬ ‫(‪َ )١‬و اِ ْن َكانَ ْ‬
‫(النسآ ِء ‪ )12‬للزوج‬ ‫ك اَ ْز َوا ُج ُك ْم اِ ْن لَّ ْم یَ ُك ْن لَّه َُّن َولَ ٌدۚ‪١‬‬ ‫(‪َ )٢‬و لَ ُك ْم نِصْ ُ‬
‫ف َما تَ َر َ‬
‫كۚ‪( ١‬النسآ ِء ‪ )176‬لالخت واحدة‬ ‫ف َما تَ َر َ‬ ‫ت فَلَهَا نِصْ ُ‬‫(‪َّ )٣‬و لَهٗۤ اُ ْخ ٌ‬

‫‪:‬الربع‬

‫‪15‬‬
‫هي لفظ قرآن مجيد ۾ هيٺين ‪ 2‬ٻن جاين تي هن ريت مذڪور‬ ‫‪.2‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫(النسآ ِء ‪ )12‬للزوج‬ ‫ان لَه َُّن َولَ ٌد فَلَ ُك ُم الرُّ بُ ُع ِم َّما تَ َر ْك َن‬ ‫(‪ )١‬فَاِ ْن َك َ‬
‫(النسآ ِء ‪ )12‬للزوجات‬ ‫(‪َ )٢‬و لَه َُّن الرُّ بُ ُع ِم َّما تَ َر ْكتُ ْم اِ ْن لَّ ْم یَ ُك ْن لَّ ُك ْم َولَ ٌدۚ‪١‬‬

‫هي لفظ قرآن پاڪ ۾ فقط هڪ ڀيرو آيل آهي‪: .‬الثمن‬ ‫‪.3‬‬
‫(النسآ ِء ‪ )12‬للزوجات‬ ‫ان لَ ُك ْم َولَ ٌد فَلَه َُّن الثُّ ُم ُن ِم َّما تَ َر ْكتُ ْم‬
‫(‪ )١‬فَاِ ْن َك َ‬

‫‪:‬الثلثان‬
‫ريت ذڪر‬ ‫هي لفظ قرآن حڪيم ۾ هيٺين ‪ 2‬ٻن جاين تي هن‬ ‫‪.4‬‬
‫ڪيل آهي‪.‬‬
‫للبنات‬ ‫(النسآ ِء ‪)11‬‬ ‫ق ْاثنَتَی ِْن فَلَه َُّن ثُلُثَا َما تَ َر َ‬
‫كۚ‪١‬‬ ‫(‪ )١‬فَاِ ْن ُك َّن ِن َسٓا ًء فَ ْو َ‬
‫الخ‪TT‬وات العي‪TT‬ني و‬ ‫(النس‪TT‬آ ِء ‪)176‬‬ ‫كؕ‪١‬‬ ‫(‪ )٢‬فَاِ ْن َكانَتَا ْاثنَتَی ِْن فَلَهُ َما الثُّلُ ٰث ِن ِم َّما تَ َر َ‬
‫عالتي‬

‫‪:‬الثلثهن ط‪TT‬رح‬
‫هي لف‪TT‬ظ ق‪TT‬رآن ش‪TT‬ريف ۾ هي‪TT‬ٺين ‪ 2‬ج‪TT‬اين تي‬ ‫‪.5‬‬
‫آندل آهي‪.‬‬
‫لالم‬ ‫(النسآ ِء ‪)11‬‬ ‫ثۚ‪١‬‬‫(‪ )١‬فَاِ ْن لَّ ْم یَ ُك ْن لَّهٗ َولَ ٌد َّو َو ِرثَهٗۤ اَبَ ٰوهُ فَاِل ُ ِّم ِه الثُّلُ ُ‬
‫(النسآ ِء ‪ )12‬لالوالد االم‬ ‫ك فَهُ ْم ُش َر َكٓا ُء فِی الثُّلُ ِ‬
‫ث‬ ‫(‪ )٢‬فَاِ ْن َكانُ ۤ ْوا اَ ْكثَ َر ِم ْن ٰذلِ َ‬

‫طرح آندل‬ ‫هي لفظ قرآن مبين ۾ هيٺين ‪ 3‬جاين تي هن‬

‫‪:‬السدس‬ ‫‪.6‬‬
‫آهي‪.‬‬
‫(النس‪TT‬آ ِء ‪)11‬‬ ‫‪T‬ان لَ‪TT‬هٗ َولَ‪ٌ T‬دۚ‪١‬‬
‫ك اِ ْن َك‪َ T‬‬ ‫الس‪ُ T‬دسُ ِم َّما تَ‪َ T‬‬
‫‪T‬ر َ‬ ‫اح ٍد ِّم ْنهُ َما ُّ‬ ‫(‪َ )١‬و اِل َبَ َو ْی ِه لِ ُكلِّ َو ِ‬
‫لالب وام‬
‫س ُدسُ (النسآ ِء ‪ )11‬لالم‬
‫ۤ‬
‫ان لَهٗ اِ ْخ َوةٌ فَاِل ُ ِّم ِه ال ُّ‬
‫(‪ )٢‬فَاِ ْن َك َ‬
‫اح‪ٍ T‬د ِّم ْنهُ َم‪TT‬ا‬
‫ت فَلِ ُك‪TT‬لِّ َو ِ‬‫ث َك ٰللَةً اَ ِو ا ْم َراَةٌ َّو لَهٗۤ اَ ٌخ اَ ْو اُ ْخ ٌ‬‫ان َر ُج ٌل ی ُّْو َر ُ‬ ‫(‪َ )٣‬و اِ ْن َك َ‬
‫س ُدسُ ۚ‪( ١‬النسآ ِء ‪ )11‬لولد االم في حق واحد‬ ‫ال ُّ‬

‫والج ّد‬
‫الرجال وهم األب َ‬ ‫السهام اثنا عشر‪ ‬نَفَراً‪ :‬أربعةٌ من ِ‬
‫وأصحاب هذه ِ‬
‫‪،‬الصحيح وهو أب األب وإن َعال واألخ ألُ ّم والزوج‬
‫‪16‬‬
‫انهن مذڪوره حصن (نصف‪ T...... ،‬س‪TT‬دس) کي کڻڻ وارا وارث ‪ 12‬آهن‪ .‬انهن ۾ ‪4‬‬
‫م‪TT‬رد آهن جن ۾ (‪ )١‬پي ُء ‪ )٢( ،‬ڏاڏو (پ‪TT‬ڙ ڏاڏو ي‪TT‬ا اڃ‪TT‬ا م‪TT‬ٿي) (‪ )٣‬م‪TT‬ائتو ڀ‪TT‬ا ُء (‪)٤‬‬
‫مڙس شامل آهن‪ .‬مردن ۾ پهريائين پي ُء جو ذڪر ڪيو ويو ان ڪري جو ميت ج‪TT‬و‬
‫ويجه‪TT‬و رش‪TT‬تو پي ُء س‪TT‬ان آهي بع‪TT‬د ۾ ڏاڏي س‪TT‬ان ۽ ج‪TT‬يئن ت‪TT‬ه پي ُء جي موج‪TT‬ود هجڻ‬
‫ڪري ڏاڏو ورثہ کان محجوب (روڪيل) هون‪TT‬دو آهي‪ .‬ان ڪ‪TT‬ري ان کي پي ُء ک‪TT‬ان‬
‫بعد آندو ويو‪ .‬۽ ڏاڏي جي تقديم مائتي ڀا ُء کان ان ڪري جو ڏاڏي جي موجودگي َء ۾‬
‫مائتو ڀا ُء محجوب ٿي ويندو‪ .‬۽ مڙس کان وري ڀا ُء کي اڳ ۾ ان ڪري آندو ويو جو‬
‫ڀا ُء نسبي وارث آهي ۽ م‪T‬ڙس س‪TT‬ببي وارث آهي‪ .‬۽ نس‪TT‬بي س‪TT‬ببي َء ک‪TT‬ان ق‪TT‬وي آهي ان‬
‫ڪري اڳ ۾ آندو ويو‪.‬‬

‫مائتور‪T‬ڀا ُء‬
‫‪:‬االختصا‬
‫مرد ذوي الفروض ‪ 4‬آهن‪ T.1 :‬پي ُء ‪ T.2‬ڏاڏو (وان عال) ‪T.3‬‬
‫‪ .4‬مڙس‬

‫وهن الزوجة والبنت وبنت االبن وإن َسفَلت واألخت‬ ‫ّ‬ ‫مان من النِساء‬‫وثَ ٌ‬
‫والج ّدة الصحيحة وهي التِي ال‬
‫َ‬ ‫ب وأُ ٍّم واألخت ألب واألخت ألُ ٍّم واأل ّم‬
‫أل ٍ‬
‫يدخل في‬
‫‪،‬نسبتها إلى الميِّت َج ّد فاسد‬

‫۽ انهن مذڪوره حصن کڻڻ وارن ‪ 12‬ذوي الفروض وارثن ۾ ‪ 8‬عورتون هي آهن‪.‬‬
‫پڙ‬ ‫عورتون ذوي الفروض ‪ 8‬آهن‪ T.1 :‬زال ‪ T.2‬ڌي ُء ‪ T.3‬پوٽي (‬
‫‪:‬االختصار‪T‬‬
‫پوٽي يا اڃان به هيٺ) ‪ T.4‬ڀيڻ پيئتي مائتي ‪ T.5‬ڀيڻ پيئتي ‪ T.6‬ڀيڻ مائتي ‪ T.7‬ما ُء ‪.8‬‬
‫ڏاڏي صحيح‬
‫عورتن ۾ زال کي ان ال ِء مقدم رکيو ويو جو اوالد ج‪TT‬و س‪TT‬بب آهي‪ .‬۽ بع‪TT‬د ۾ ڌي ُء کي‬
‫ان ال ِء آندو ويو جو پي ُء جو قريبي رش‪TT‬تو (ميت ج‪TT‬و ج‪TT‬زو هجڻ ڪ‪TT‬ري) ڌي ُء س‪TT‬ان‬
‫آهي‪ .‬بعد ۾ پوٽي َء سان ۽ ڀيڻ پيئتي مائيتي جو ٻنهي طرفن کان رشتو آهي ان ڪري‬
‫پيئتي ڀيڻ کان اڳ ۾ ان جو ذڪر آيو ۽ ڌي ُء کان پ‪T‬و ِء ان ڪ‪T‬ري ج‪TT‬و ڀيڻ ڌي ُء س‪T‬ان‬
‫عصبہ ٿيندي آهي‪ .‬پو ِء ڌي ُء پنهنج‪T‬و‪ T‬حص‪TT‬و کڻن‪TT‬دي ۽ ج‪TT‬و ڪجه‪TT‬ه بچي‪T‬و‪ T‬ت‪TT‬ه ڀيڻ کي‬
‫ملندو ورنه ڪونه ملندس‪ ،‬ان ڪ‪T‬ري ڌي ُء ۽ پ‪TT‬وٽي َء ک‪TT‬ان بع‪TT‬د ۾ س‪TT‬ندس ذڪ‪TT‬ر آي‪TT‬و‪.‬‬
‫ت عَصبَةً ) يعني ڀينرن کي ڌي‪TT‬ئرن‬ ‫جيئن حديث شريف ۾ به آهي ته ( اِجْ َعلُوا ااْل َ ْخ َوا ِ‬
‫ت َم َع ْالبَنَا ِ‬

‫‪17‬‬
‫سان عصبہ ڪيو‪ .‬۽ پيئتي مائتي (سڳي) ڀيڻ کان پ‪TT‬و ِء پيئ‪TT‬تي ڀيڻ ج‪TT‬و ذڪ‪TT‬ر ڪي‪TT‬و‬
‫ويو آهي اهو ان ڪري جو نسب مشهور پي ُء سان هوندو آهي‪ .‬۽ ان کان بعد م‪TT‬ائتي‬
‫ڀيڻ‪ ،‬ڇو ته ما ُء کان وڌيڪ قريب آهي ۽ ان ک‪TT‬ان پ‪TT‬و ِء م‪TT‬ا ُء کي ڏاڏي َء ک‪TT‬ان اڳ ۾ ان‬
‫ڪري آندو ويو جو ميت جو قري‪TT‬بي رش‪TT‬تو م‪TT‬ا ُء س‪TT‬ان آهي ۽ بع‪TT‬د ۾ پي ُء ي‪TT‬ا م‪TT‬ا ُء جي‬
‫توسط سان ڏاڏي َء يا ناني َء سان‪ ،‬ان ڪري ڏاڏي َء کي ما ُء ک‪TT‬ان بع‪TT‬د آن‪TT‬دو وي‪TT‬و آهي‪.‬‬
‫عربي َء ۾ جدة صحيحة جو لفظ آيو آهي ڇو ته عربي َء ۾ جدة جو لف‪TT‬ظ ن‪TT‬اني َء ال ِء ب‪TT‬ه‬
‫استعمال ٿيندو آهي‪ .‬ليڪن ان کي جدة فاسدة چئبو آهي‪ .‬پ‪TT‬ر س‪TT‬نڌي َء ۾ ج‪TT‬دة ص‪TT‬حيحة‬
‫جو ترجمو فقط ڏاڏي ڪبو ته صحيح ٿيندو ڇو ته جدة فاسدة ال ِء ناني َء جو لفظ ال‪TT‬ڳ‬
‫آهي‪.‬‬
‫ليڪن ج‪TT‬دة فاس‪TT‬دة س‪TT‬راجي َء جي اص‪TT‬طالح ۾ ان کي چئب‪TT‬و آهي جنهن ع‪TT‬ورت جي‬
‫نسبت ميت ڏي ڇڪجي ته وچ ۾ جد فاسد نه اچي‪ .‬باقي ڏاڏي ۽ ناني ٻئي ورثہ هڪ‬
‫جيترو کڻنديون‪ .‬انهن جو تفصيلي ذڪر ڏاڏين جي احوال ۾ ايندو‪ .‬هي ته مليل وارثن‬
‫جا فقط ن‪TT‬اال هئ‪TT‬ا‪ .‬ليڪن انهن ۾ هر هڪ کي ال‪TT‬ڳ حص‪TT‬ا ملن ٿ‪TT‬ا ۽ هر هڪ ج‪TT‬ون‬
‫ورثي کڻڻ ۾ مختلف حالتون آهن ڪنهن حالت ۾ کيس گهٽ ته ڪنهن ح‪TT‬الت ۾ وري‬
‫وڌيڪ حصو ملي ٿو‪ .‬ج‪T‬يئن م‪T‬ڙس کي اوالد هون‪T‬دي رب‪T‬ع (چوٿ‪T‬ون حص‪T‬و) ۽ اوالد‬
‫جي نه هجڻ جي صورت ۾ نصف (اڌ) ملندو‪ .‬اهڙي طرح مختلف حالتون هر هڪ‬
‫وارث جون هيٺ بيان ڪجن ٿيون‪.‬‬

‫أ ّما األب فله أحوال ثالث‪ :‬الفَرْ ضُ ال ُمطلَق وهو ال ُس ُدس‪ ،‬وذلك مع االبن‬
‫وإن سفَل‪ ،‬والفَرْ ضُ والتعصيب معاً‪ ،‬وذلك مع االبنة أو ابنة‬‫أو ابن االبن ْ‬
‫االبن وإن سفَلت‪ T،‬والتعصيبُ ال َمحْ ض‪ ،‬وذلك عند ع َدم الولد وولد االبن‬
‫‪.‬وإن س َفل‬
‫جيئن ته ذوي الفروض ۾ ورثہ کڻندڙ ‪ 12‬فردن ۾ پهريائين پي ُء جو ذڪر ڪيل آهي‬
‫ان ڪري پهريائين پي ُء جون حالتون بيان ڪيون وڃن ٿيون‪.‬‬
‫پي ُء جون ورثہ کڻڻ جي لحاظ سان ‪ 3‬حالتون آهن‪.‬‬
‫‪ .3‬تعصيب محض‪.‬‬ ‫‪ .2‬فرض مع تعصيب‪.‬‬ ‫‪ .1‬فرض مطلق‪.‬‬
‫‪ .1‬فرض مطلق‪ :‬فرض مطلق مان مراد آهي فقط ڇهين پتي يعني پي ُء جي هڪڙي‬
‫اها حالت آهي جو کيس فقط سدس (ڇهين پتي) ملندي ۽ اها ح‪TT‬الت پي ُء جي ان وقت‬
‫ٿيندي جڏهن ميت مري وڃي ۽ پي ُء س‪TT‬ان گ‪TT‬ڏ ميت ج‪TT‬و پٽ‪ ،‬پوٽ‪TT‬و ي‪TT‬ا اڃ‪TT‬ان ب‪TT‬ه هيٺ‬

‫‪18‬‬
 ‫هجي‪ .‬ان حالت ۾ پي ُء کي فق‪TT‬ط س‪TT‬دس ملن‪TT‬دو اهو ان ڪ‪TT‬ري ج‪TT‬و ق‪TT‬رآن ۾ حڪم هن‬
‫طرح آيو آهي‪.‬‬
‫ان لَهٗ َولَ ٌدۚ‪( ١‬النسآ ِء ‪))11‬‬ ‫اح ٍد ِّم ْنهُ َما ال ُّس ُدسُ ِم َّما تَ َر َ‬
‫ك اِ ْن َك َ‬ ‫( َو اِل َبَ َو ْی ِه لِ ُكلِّ َو ِ‬
‫يعني جيڪڏهن ميت مري وي‪T‬و ۽ اوالد ب‪T‬ه ڇ‪T‬ڏي وي‪T‬و ت‪T‬ه پي ُء م‪T‬ا ُء کي ڇهين‪ ،‬ڇهين‬
‫پتي (سدس‪ ،‬سدس) ملندو باقي رهيو اهو سوال ت‪T‬ه پي ُء کي پٽ س‪T‬ان گ‪T‬ڏ فق‪TT‬ط س‪T‬دس‬
‫ملي ٿو ۽ عصبو ڇو نه ٿو ٿئي ان ال ِء ج‪TT‬واب ت‪TT‬ه پي ُء ذو الف‪TT‬رض آهي ۽ پٽ عص‪TT‬بو‬
‫آهي ان ڪري پهريائين ذوي الفروض کي حصو مق‪T‬رر ڏئي ب‪TT‬اقي جيڪ‪TT‬و بچي س‪T‬و‬
‫ان جو مالڪ عصبو ٿيندو جيئن حديث شريف ۾ آهي‪:‬‬
‫(خرجه البخاري‪ ‬ومسلم)‬ ‫ت‪ْ  ‬الفَرائِضُ فَأِل َ ْولَى َرج ٍُل َذ َك ٍر‬
‫ض‪ ‬بِأ َ ْهلِهَا‪ ،‬فَ َما أَ ْبقَ ِ‬
‫أَ ْل ِحقُوا‪ ‬الْفَرائِ َ‬
‫يعني اصحاب الفرائض کي ڏئي باقي جيڪي بچي سو ويجهي م‪TT‬ذڪر (عص‪TT‬بہ) کي‬
‫ڏجي س‪TT‬و پي ُء اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض ۾ آهي ان ڪ‪TT‬ري ان کي س‪TT‬دس حص‪TT‬و ڏئي ب‪TT‬اقي‬
‫جيڪي بچندو سو عصبي جي صورت ۾ پٽ کڻن‪TT‬دو ۽ ص‪TT‬ورت مس‪TT‬ئلہ جي هن ريت‬
‫ٿيندي‪.‬‬

‫ميتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اصل المسئلةمن ‪6‬‬ ‫زيد‬
‫)‬ ‫ابن يا (ابن‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اب‬ ‫االبن‬

‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ـــ‬

‫سدس‬ ‫عصبہ‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫سدس‬ ‫عصبہ‬
‫مذڪر اوالد جي ڪري پي ُء (سدس)‬ ‫پٽ قوي عصبہ آهي ان ڪري بچت اڪيلو‬
‫‪.‬ڇهين پتي کڻندو آهي‬ ‫‪.‬پاڻ کڻندو (عند االنفراد يحرز جميع المال)‬
‫يع‪TT‬ني ميت م‪TT‬ري وي‪TT‬و ۽ وارث ڇ‪TT‬ڏيائين (ميت ج‪TT‬و) پي ُء ۽ (ميت ج‪TT‬و) پٽ ت‪TT‬ه ان‬
‫صورت ۾ پي ُء کي فقط سدس ملي‪TT‬و ۽ بچت پٽ کي ڇ‪TT‬و ت‪TT‬ه پٽ عص‪TT‬بہ آهي ۽ اص‪TT‬ل‬
‫مسئلو ‪ 6‬کان ڪڍيو ويو ڇو ت‪TT‬ه مس‪TT‬ئلہ جي مخ‪TT‬رج هميش‪TT‬ہ اص‪TT‬حاب الف‪TT‬رائض جي‬
‫حصن جي نس‪T‬بت س‪T‬ان ڪ‪T‬ڍبي آهي ۽ ان ج‪T‬و تفص‪T‬يل اڳ‪T‬تي انش‪T‬آء هللا ب‪T‬اب مخ‪T‬ارج‬
‫الفروض ۾ ايندو جيئن ته هن مس‪TT‬ئلي ۾ ذو الف‪TT‬رض فق‪TT‬ط پي ُء آهي ۽ پي ُء ج‪TT‬و ف‪TT‬رض‬
‫(حصو) سدس آهي ان ڪري اصل مسئلو پڻ ‪ 6‬کان ڪ‪TT‬ڍيو وي‪TT‬و‪ .‬ب‪TT‬اقي پٽ عص‪TT‬بہ‬

‫‪19‬‬
‫آهي ان کي مخرج ڪڍڻ وقت نه ڏسبو ڇو ته ان جو ته حصو مق‪TT‬ررئي ن‪TT‬ه آهي‪ ،‬ان‬
‫ڪري مخرج ۾ به ان جو دخل نه آهي‪ .‬۽ پي ُء کي سندس حصو س‪TT‬دس (ڇهين پ‪TT‬تي)‬
‫يعني ‪ 6‬مان ‪ 1‬ڏئي باقي بچت يعني ‪ 5‬حصہ پٽ کي ملندا ۽ هڪ روپئي جي حساب‬
‫سان پي ُء کي ‪ 2‬آنا ‪ 8‬پايون ۽ پٽ کي ‪ 13‬آنا ۽ ‪ 4‬پ‪TT‬ايون ملن‪TT‬ديون هي هڪ روپي‪TT‬و‬
‫فرضي آهي باقي اصل مقصد آهي ته جيڪا به ملڪيت هوندي چاهي پئس‪TT‬ا هجن ي‪TT‬ا‬
‫زمين وغيره انهن جا ‪ 6‬حص‪TT‬ا ڪب‪TT‬ا ۽ انهن ‪ 6‬حص‪TT‬ن م‪TT‬ان هڪ حص‪TT‬و پي ُء کي ۽‬
‫باقي ‪ 5‬حصا پٽ کي ايندا‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬هن مسئلہ ۾ ‪ 2‬آنا ۽ ‪ 8‬پايون ۽ ‪ 13‬آنا ۽ ‪ 4‬پايون سي روپئي جو اڳوڻي سڪي‬
‫مطابق ڏنيون ويون آهن ۽ اڳوڻي روپئي ۾ آنا ت‪T‬ه س‪T‬اڳيا ‪ 16‬هون‪T‬دا هئ‪T‬ا ليڪن پئس‪T‬ن‬
‫بجا ِء آني ۾ پايون هونديون هي‪TT‬ون‪ .‬۽ هڪ آني ۾ ‪ 12‬پ‪TT‬ايون هون‪TT‬ديون هي‪TT‬ون‪ .‬اهڙي‬
‫طرح هڪ روپئي ‪ 16‬آنن ۾ ڪل پايون ‪ )12x16( 192‬هونديون هيون ۽ هن وقت‬
‫هڪ روپئي ۾ ‪ 100‬پئسا آهن پايون نه آهن‪ .‬هن وقت جي حساب سان به مسئلہ حل‬
‫ٿي سگهي ٿو يعني ‪ 100‬پئسن جي ڇهين پتي ڪڍبي ۽ اها پي ُء کي ڏبي ۽ ‪ 100‬جي‬
‫ڇهين پتي ڪڍڻ ال ِء ‪ 100‬کي ‪ 6‬سان ونڊ ڪبو‪.‬‬

‫يعني (‪ 100 )100 ÷ 6‬پئسن جي ڇهين پتي ٿي ‪ 16‬يعني ‪ 16‬پئسا سڄا ۽ ٻيو‬
‫اڻپور ۾ يعني سترهين پئسي جي ‪ 6‬حصن مان ‪ 4‬حصہ اهي ته ملندا پي ُء کي باقي‬
‫پٽ کي سو هاڻي ‪ 100‬پئسن مان پي ُء جو حصو ڪٽ ڪبو‪ .‬اهو اڻپور واري‬
‫طريقي سان ڪٽ ڪبو‪.‬‬
‫‪001‬‬ ‫‪4 001 001 006 −‬‬
‫‪001 005‬‬ ‫‪2‬‬
‫= ‪−61‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪=38‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬

‫يع‪TT‬ني ‪ 100‬م‪TT‬ان پي ُء جي ڇهين پ‪TT‬تي ڪٽ ڪ‪TT‬ئي س‪TT‬ين ت‪TT‬ه ب‪TT‬اقي ‪ 83‬پئس‪TT‬ا س‪TT‬ڄا ۽‬
‫چوراسي پئسي جي ‪ 6‬حصن مان ‪ 2‬حصہ پٽ کي ملندا‪ ،‬هاڻي ‪ 16‬پئس‪TT‬ا س‪TT‬ڄا پي ُء‬
‫کي ۽ ‪ 83‬پئسا سڄا پٽ کي سي ٿيا ‪ 99 = 16+83‬باقي رهيو هڪ پئسو ان جا ‪6‬‬
‫حصا ڪري ۽ ‪ 4‬حصا پي ُء کي ۽ ‪ 2‬حصا پٽ کي اهڙي طرح اهو ب‪TT‬ه چ‪TT‬ار ۽ ٻ‪TT‬ه‬
‫جمع ڪرڻ سان ‪ 6 )) 6 T= 2+4‬حصن وارو هڪ پئسو به پورو ورهائجي ويو ۽‬
‫هڪ روپيو پورو صحيح تقسيم ٿي ويو‪.‬‬
‫ٻيو طريقو‪ 100 :‬پئسن جي ورهائڻ جو هي ُء به طريقو آهي ته پهري‪TT‬ائين مخ‪TT‬رج ۽‬
‫‪ 100‬وارن انگن جو وفق ڪڍو بعد ۾ جنهن وارث جو حصو پئسن مان ڪڍڻو آهي‬

‫‪20‬‬
‫ان جي مخرج مان مليل حص‪TT‬ي کي پئس‪TT‬ن واري وف‪TT‬ق س‪TT‬ان ض‪TT‬رب ڪي‪TT‬و ۽ مخ‪TT‬رج‬
‫واري وفق سان ونڊ ڪيو ‪.‬‬
‫هن مسئلي ۾ پهريائين پي ُء جو حصو معلوم ڪرڻ ال ِء کيس مخرج مان مليل حص‪TT‬ي‬
‫‪1‬کي ‪ 100‬پئسن جي وفق ‪ 50‬سان ضرب ڪيوسين ته = ‪ x 1 50 50‬حاصل ٿيا‬
‫ان حاصل ضرب ‪50‬کي مخ‪TT‬رج واري وف‪TT‬ق ‪ 3‬س‪TT‬ان ون‪TT‬ڊ ڪيوس‪TT‬ين ت‪TT‬ه ج‪TT‬واب آي‪TT‬و‬
‫‪61 46‬يعني ‪ 16‬پئسا سڄا ۽ هڪ پئسي جي ‪ 3‬ڀاڱن مان ‪ 1‬ڀاڱو ملندو‪ .‬هاڻي پٽ ج‪TT‬و‬
‫حصو پئسن مان معلوم ڪرڻ ال ِء ساڳئي طريقي سان کيس مخرج مان ملي‪TT‬ل حص‪TT‬ي‬
‫‪ 5‬کي پئسن واري ‪ 50‬وفق سان ضرب ڏيو ته = ‪ x 5 50 250‬ٿيا‪ .‬هاڻي ‪ 250‬کي‬
‫‪2‬‬
‫‪38‬يعني پٽ کي ‪ 83‬پئسا سڄا ۽‬ ‫‪3‬‬ ‫مخرج واري وفق ‪ 3‬سان ونڊ ڪيو ته جواب آيو‬
‫هڪ پئسي جي ‪ 3‬ڀاڱن مان ‪ 2‬ڀاڱا ملندا‪ .‬هي اهڙي طرح ‪ 100‬پئسا (هڪ روپيو)‬
‫پورو ٿيو‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬جيڪڏهن اهو ياد نه بيهي ته ضرب ڪنهن س‪TT‬ان ڪ‪TT‬رڻي آهي ۽ ون‪TT‬ڊ ڪه‪TT‬ڙي‬
‫انگ سان ڪرڻي آهي ته کاٻي پاسي لکيل انگ سان حصي کي ضرب ڪيو س‪TT‬اڄي‬
‫پاسي لکيل انگ سان ونڊ ڪيو‪.‬‬
‫نوٽ‪ :‬جيڪڏهن ‪ 100‬پئسن جي بجا ِء اصل ملڪيت تقسيم ڪرڻي هجي ته ب‪TT‬ه س‪TT‬اڳيو‬
‫طريقو ٿيندو ‪ 100‬پئسن واري انگ جي جا ِء تي اصل رقم لکو‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪50‬‬
‫ميتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اصل المسئلةمن ‪6‬‬ ‫توافق باثنين‬
‫زيد ‪100‬‬
‫ابن يا (ابن االبن)‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اب‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ـــ‬

‫سدس‬ ‫عصبہ‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 ×50=50 ,50 ÷ 3=16‬‬ ‫= ‪5×05‬‬
‫‪052 052‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪÷ 3=38‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫نوٽ‪ :‬ڪافي ماڻهو اعتراض ڪندا ته هڪ پئس‪TT‬ي ج‪T‬ا وري ‪ 100‬حص‪T‬ا انهن حص‪T‬ن‬
‫جي ڪهڙي قيمت ليڪن واضح رهي ته هي هڪ پئسو پوري ملڪيت کي فرضي‬
‫طور هڪ روپئي جي حساب سان آهي ليڪن جيڪڏهن پ‪TT‬وري ملڪيت هڪ ل‪TT‬ک‬

‫‪21‬‬
‫هجي ته (يا اڃان وڌيڪ) ته ان هڪ پئسي جي قيمت هڪ هزار روپيہ ٿي س‪TT‬گهي‬
‫ٿي‪( .‬يا اڃان وڌيڪ) پو ِء هڪ هزار جا ‪ 6‬حص‪TT‬ا آس‪TT‬اني س‪TT‬ان ٿي س‪TT‬گهن ٿ‪TT‬ا ۽ اهي‬
‫على ٰهذا القياس فافهم الباقي‪.‬‬
‫حصا قيمت به رکن ٿا‪ٰ .‬‬

‫‪ .2‬فرض مع تعصيب‪ :‬هي َء پي ُء جي ورثہ کڻڻ جي لحاظ سان ٻي حالت آهي هن‬
‫حالت ۾ پي ُء کي پنهنجو‪ T‬مقرر ڪيل حصو يعني سدس به ملندو ۽ ان ک‪TT‬ان عالوه ٻين‬
‫ذوي الف‪T‬روض ک‪T‬ان جيڪ‪T‬و ب‪T‬اقي بچن‪T‬دو س‪T‬و ب‪T‬ه وري پي ُء عص‪T‬بہ جي ص‪T‬ورت ۾‬
‫کڻندو ۽ اها حالت تڏهن ٿيندي جڏهن ميت مري ويو ۽ پنهنجي پي ُء سان گ‪TT‬ڏ (ني‪TT‬اڻي)‬
‫ڌي ُء يا پوٽي يا اڃا به هيٺ پڙ پوٽي وغيره ڇڏي ويو آهي ته ان حالت ۾ پي ُء پنهنجو‬
‫مقرر حصو سدس به کڻن‪TT‬دو ۽ بچت ب‪TT‬ه پ‪TT‬اڻ کڻن‪TT‬دو‪ .‬اهو ان ڪ‪TT‬ري ج‪TT‬و ج‪TT‬يئن م‪TT‬ٿي‬
‫ض‪ ‬بِأَ ْهلِهَا‪ ،‬فَ َما أَ ْبقَ ِت ْالفَرائِضُ فَأِل َوْ لَى َر ُج ٍل َذك ٍَر (خرجه‪ ‬البخاري‪ ‬ومسلم)) يعني‬ ‫حديث شريف ۾ آيو (أَْل ِحقُوا‪ْ ‬الفَرائِ َ‬
‫پهريان ذوي الفروض کي پنهنج‪TT‬ا مق‪TT‬رر حص‪TT‬ا ڏي‪TT‬و بع‪T‬د ۾ وري جيڪ‪TT‬و م‪TT‬ردن م‪TT‬ان‬
‫ويجهو عصبو هجي ته ان کي ڏيو سو هن صورت ۾ پي ُء ۽ ڌي ُء ٻئي ذوي الف‪T‬روض‬
‫الس ‪T‬دُسُ ِم َّما تَ‪Tَ T‬ر َك اِ ْن َك‪TT‬انَ لَ‪TT‬هٗ َولَ ‪ٌ T‬دۚ‪( ١‬النس‪TT‬آ ِء ‪ )))11‬جي‬
‫ء مذڪوره آيت (( َو اِل َبَ َو ْی ‪ِ T‬ه لِ ُك‪TT‬لِّ َوا ِح‪ٍ T‬د ِّم ْنهُ َم‪TT‬ا ُّ‬‫آهن پي ُ‬
‫(النس‪TT‬آ ِء‬ ‫ص‪T‬فُ ؕ‪١‬‬‫َت (اي البنت) َوا ِح‪َ T‬دةً فَلَهَ‪TT‬ا النِّ ْ‬ ‫ء ( َو اِ ْن كَان ْ‬
‫اعتبار سان سدس فرض جو مالڪ ۽ ڌي ُ‬
‫‪ ))12‬جي اعتبار سان اڌ جي مالڪ آهي ته نصف ۽ س‪TT‬دس جي گ‪TT‬ڏجڻ ڪ‪TT‬ري اص‪TT‬ل‬
‫مسئلو ‪ 6‬کان نڪرندو ۽ انهن ‪ 6‬مان سدس (ڇهين پتي) ‪ 1‬پي ُء کي ملن‪TT‬دو ۽ انهن ‪6‬‬
‫مان نصف (اڌ) يعني ‪ 3‬ڌي ُء کي ملندا‪ .‬هاڻي ‪ 1‬پي ُء وارو ۽ ‪ 3‬ڌي ُء وارا سي ٿيا ‪4‬‬
‫باقي ‪ 2‬بچيا اهي ڌي ُء کي ڏجن يا پي ُء کي سو اهي ‪ 2‬به عصبہ جي صورت ۾ پي ُء‬
‫کڻندو ڇو ته پي ُء ذو الفرض به آهي ته عصبہ به ۽ ڌي ُء عصبہ نه آهي‪.‬‬
‫سوال‪ :‬پو ِء پوئين مسئلي ۾ پي ُء کي عصبہ نه بنايو ويو؟‬
‫جواب‪ :‬پوئين مسئلي ۾ پٽ هو جيڪو عصبہ ٿيو ان ڪري پي ُء عصبہ نه ٿي‬
‫سگهيو‪ .‬جيئن ته پي ُء ۽ پٽ ٻئي عصبہ بنفسہ ۾ شامل آهن ليڪن عصبہ بنفسہ ال ِء‬
‫ترتيب شرط آهي ته پهريان ميت جو جز عصبہ ٿيندو‪ .‬ميت جو جز سي ٿيا پٽ‬
‫جيڪڏهن ميت جو جز موجود نه آهي ته پو ِء ميت جو اصل يعني پي ُء وارث ٿيندو‪.‬‬
‫تعالي ايندي‪ .‬ان ڪري پوئين مسئلي ۾‬
‫ٰ‬ ‫اهڙي ترتيب اڳتي باب العصبات ۾ انشآء هللا‬
‫پٽ هوندي پي ُء عصبہ نه ٿي سگهيو ليڪن هن مسئلي ۾ پٽ جي نه هجڻ جي‬
‫صورت ۾ پي ُء عصبہ ٿيندو‪ .‬ليڪن ڌي ُء عصبہ نه ٿيندي ان ڪري کيس فقط فرض‬
‫مطلق يعني نصف (اڌ) ڏنو ويندو مسئلہ جي صورت هن ريت ٿيندي‪.‬‬

‫اصل المسئلةمن ‪6‬‬ ‫سدس نصف‬

‫‪+‬‬ ‫‪=6‬‬ ‫زيد‬

‫‪22‬‬
 ‫ميتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ابن يا (بنت االبن)‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اب‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ـــ‬

‫سدس‬ ‫نصف‬

‫‪1 +2=3‬‬ ‫‪3‬‬

‫تعصيب ‪ +‬سدس‬ ‫نصف‬
‫مونث اوالد جي ڪري پي ُء سدس ۽‬ ‫ڌي ُء هڪ آهي ته نصف کڻندي‬
‫‪.‬تعصيب کڻندو‬ ‫اح َدةً فَلَهَا النِّصْ فُ ؕ‪١‬‬ ‫َو اِ ْن كَان ْ‬
‫َت (اي البنت) َو ِ‬
‫(النسآ ِء ‪)12‬‬

‫هن مسئلہ ۾ جيئن ته پي ُء کي ‪ 1‬ذو الفرض هجڻ ڪري مليو ۽ ‪ 2‬وري عصبہ هجڻ‬
‫ڪري مليس سي ٿيا ‪ )3=1+2( 3‬۽ ڌي ُء کي وري نصف جي حيثيت سان ‪ 3‬مليا‪،‬‬
‫ان طرح پي ُء کي به ‪ 3‬ته ڌي َء کي به ‪ 3‬مليا ان ڪري ٻنهي کي ‪ 8.8‬آن‪TT‬ا ملي‪TT‬ا آهن‪.‬‬
‫يع‪TTT‬ني اهڙي ص‪TTT‬ورت ۾ ملڪيت کي اڌو اڌ ڪب‪TTT‬و‪ ،‬اڌ پي ُء کي ۽ اڌ ڌي َء کي ڏب‪TTT‬و‬
‫ليڪن واضح رهي ته پي ُء کي اڌ فقط تعصيب جي ملڻ ڪري ملي‪TT‬و آهي ورن‪TT‬ه پي ُء‬
‫کي ذوي الفروض جي حيثيت سان اڌ ڪڏهن به ڪونه ملندو‪.‬‬
‫‪ .3‬تعصيب محض‪ :‬هي َء پي ُء جي ورثہ کڻڻ جي لحاظ کان ٽين حالت آهي‪.‬‬
‫جيڪڏهن ميت جو اوالد يا پٽ جو اوالد وغيره نه آهي ته ان حالت ۾ پي ُء کي فق‪TT‬ط‬
‫عصبہ ملندو‪ .‬ٻين وارثن کي پنهنجو مقرر حصو ڏبو پو ِء باقي جيڪي بچيو سو پي ُء‬
‫کي ملندو‪ .‬جيئن ميت مري ويو ۽ ما ُء ۽ پي ُء وارث ڇڏي ويو ت‪TT‬ه هاڻي پي ُء کي اتي‬
‫ذوي الفروض نه ٻڌبو فقط ما ُءکي ذوي الفروض چئبو ڇو ته هن صورت ۾ ميت جو‬
‫اوالد نه آهي ان ڪري ان ال ِء آيت ۾ هي حڪم آيل آهي (فَ‪TT‬اِ ْن لَّ ْم یَ ُك ْن لَّهٗ َولَ‪ٌ TT‬د َّو َو ِرثَ‪TT‬هٗۤ اَبَ ٰ‬
‫‪TT‬وهُ فَاِل ُ ِّم ِه‬
‫الثُّلُ ُثۚ‪( ١‬النسآ ِء ‪ ))11‬يعني جيڪڏهن اهڙو ماڻهو مري ويو جنهن کي اوالد نه آهي ۽ ان‬
‫ج‪TT‬ا وارث م‪TT‬ا ُء پي ُء آهن ت‪TT‬ه پ‪TT‬و ِء م‪TT‬ا ُء جي ال ِء ثلث آهي هن آيت ۾ پي ُء ال ِء ڪجه‪TT‬ه‬
‫مقرر نه ڪيو ويو يعني هن صورت ۾ پي ُء ذو الفرض نه چئب ‪T‬و‪ T‬ليڪن عص‪TT‬بہ آهي‪.‬‬
‫جيئن مٿي گذريو ته عصبہ بنفسہ ۾ پهريان ميت جو جزو پو ِء ميت جو اصل سو هن‬
‫ص‪TT‬ورت ۾ ميت ج‪TT‬و ج‪TT‬زو ن‪TT‬ه آهي ان ڪ‪TT‬ري ميت ج‪TT‬و اص‪TT‬ل يع‪TT‬ني (پي ُء) عص‪TT‬بہ‬
‫ٿيندو‪.‬مثاًل‬

‫اصل المسئلةمن ‪3‬‬ ‫صاحبفرضثلث‬ ‫‪=3‬‬ ‫زيد‬

‫‪23‬‬
‫ميتـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ام‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫اب‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬
‫ـــ‬

‫عصبہ‬ ‫ثلث‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫تعصيب محض‬ ‫ثلث‬
‫اوالد نه هجڻ ڪري پي ُء فقط‬ ‫ما ُء اوالد ۽ اخوة جي رشته ۾ ‪ 2‬فرد نه هجڻ‬
‫‪.‬تعصيب کڻندو‬ ‫‪.‬ڪري ثلث الکل کڻندي‬
‫نوٽ‪ :‬ياد رکڻ گهرجي ته جنهن وقت ميت جو اوالد (پٽ يا ڌي ُء‪ ،‬پوٽو پوٽي وغ‪T‬يره)‬
‫نه آهي ته پو ِء پي ُء کي فقط عصبہ ڪبو مخرج ڪڍڻ وقت به خي‪TT‬ال ڪ‪T‬ري مخ‪TT‬رج‬
‫ڪڍجي متان پي ُء کي صاحب فرض سدس سمجهي سدس کي م‪TT‬د نظ‪TT‬ر رکي مس‪TT‬ئلہ‬
‫ڪڍيو وڃي ته اهو غلط ٿيندو‪.‬‬
‫پي ُء جون ورثہ کڻڻ جي لحاظ سان ‪ 3‬حالتون آهن‪.‬‬ ‫‪:‬االختصار‪T‬‬
‫‪ .1‬سدس‪ :‬پٽ پوٽي يا اڃا هيٺ سان گڏ پي ُء سدس کڻندو‪.‬‬
‫‪ .2‬سدس مع تعصيب‪ :‬ڌي ُء پوٽي َء يا اڃا هيٺ سان گڏ پي ُء سدس ۽ عصبہ کڻندو‪.‬‬
‫‪ .3‬تعصيب محض‪ :‬اوالد‪ ،‬پٽ جي اوالد يا اڃا هيٺ نه هجڻ جي صورت ۾ پي ُء فقط‬
‫عصبہ کڻندو‬

‫‪24‬‬