1

CÂU HỎI 6
Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội ? Ý nghĩa của vấn đề này trong việc xây dựng
ý thức xã hội mới ở nước ta hiện nay?
------------------

* Muốn phân tích tính độc lập tương đối của Ý thức xã hội, cần làm rõ các vấn đề sau:
1. Khái niệm Ý thức xã hội là gì ?
2. Phân tích cấu tạo của Ý thức xã hội ?
- YTXH gồm:
+ Ý thức thông thường & ý thức lý luận.
+ Tâm lý xã hội và hệ tư tưởng.
3. Làm rõ mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và Ý thức xã hội cái nào quyết định cái nào ?
4. Phân tích bản chất cơ bản của ý thức xã hội ?
5. Phân tích làm rõ những yếu tố cơ bản tính độc lập tương đối của ý thức xã hội ?
- Gồm có 5 yếu tố cơ bản:
+ Sự lạc hậu của một bộ phận ý thức xã hội so với tồn tại xã hội;
+ Tính “vượt trước” của một bộ phận ý thức xã hội so với tồn tại xã hội;
+ Tính kế thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội;
+ Sự tác động qua lại giữa các hình thái KT – XH trong sự phát triển của chúng;
+ Sự tác động qua lại của ý thức xã hội đối với tồn tại xã hội.
* Liên hệ thực tiễn ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay……
 2

CHI TIẾT NỘI DUNG

1. Khái niệm Ý thức xã hội là gì ?
Ý thức xã hội là toàn bộ các lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm tư tưởng,
quan điểm cùng những tình cảm tâm trạng, truyền thống,.....của một cộng đồng xã hội, nẩy
sinh từ tồn tại xã hội và phản ảnh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển lịch sử xã
hội nhất định.
2. Phân tích kết cấu của Ý thức xã hội ?
Ý thức xã hội là lĩnh vực có kết cấu phức tạp, yutf theo từng góc độ xem xét khác nhau
mà ý thức xã hội có thể được chia thành các bộ phận khác nhau:
- Theo nội dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm: ý thức
chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức,...
- Theo trình độ phản ánh của ý thức xã hội đối với \ tại xã hội, ý thức xã hội bao gồm:
+ Ý thức xã hội thông thường là toàn bộ tri thức, những quan niệm,.... của những con
người trong cùng một cộng đồng người nhất định, được hình thành một cách trực tiếp từ hoạt
động thực tiễn hành ngày, nhưng chưa được hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý luận. Trong
ý thức xã hội thông thường thường phản ánh sinh động, trực tiếp các mặt đời sống xã hội
hàng ngày.
+ Ý thức xã hội lý luận là những tư tưởng, quan điểm đã được hệ thống hóa, khái quát
hóa thành các học thuyết xã hội, được trình bày dưới dạng những khái niệm, phạm trù, quy
luật. Ý thức lý luận có khả năng phản ánh hiện thực khách quan một cách khái quát, sâu sắc
và chính xác các mối liên hệ của sự vật và hiện tượng. Ý thức lý luận đạt trình độ cao và
mang tính hệ thống tạo thành hệ tư tưởng.
+ Tâm lý xã hội và hệ tư tưởng là những yếu tố cấu thành ý thức xã hội và là sự phản
ánh tồn tại xã hội ở những trnhf độ khác nhau, do đó, chúng có mối quan hệ tác động, ảnh
hưởng qua lại với nhau. Tâm lý xã hội có thể tạo điều kiện thuận lợi hoặc gây khó khăn cho
việc hình thành, phát triển và thâm nhập và phát huy ảnh hưởng của hệ tư tưởng trong đời
sống xã hội.
 3

+ Trong sự phân chia xã hội thì ý thức xã hội mang tính giai cấp. Các giai cấp có đời
sống kinh tế, điều kiện sinh hoạt vật chất khác nhau với những lợi ích khác nhau, do vậy ý
thức xã hội giai cấp đó mang nội dung và hình thức không giống nhau trong xã hội.
3. Làm rõ mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và Ý thức xã hội cái nào quyết định cái nào?
Khẳng định vai trò quyết định của TTXH đối với YTXH. Nhưng YTXT có tính độc lập tương
đối.
Trong mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, tồn tại xã hội mang tính thứ
nhất, là cái gốc của sự phản ánh. C. Mác và Ph. Ăngghen đã chứng minh rằng tồn tại xã hội
thế nào thì ý thức xã hội phản ánh thế ấy, đời sống tinh thần của xã hội hình thành và phát
triển trên cơ sở đời sống vật chất, do đó không thể tìm nguồn gốc của tư tưởng, tâm lý xã hội
trong bản thân nó mà phải tìm trong hiện thực vật chất. Ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại
xã hội, bị quy định bởi tồn tại xã hội, phụ thuộc vào tồn tại xã hội. Ở những thời kỳ lịch sử
khác nhau, điều kiện đời sống, vật chất khác nhau thì ý thức xã hội cũng khác nhau.
Tồn tại xã hội quyết định biến đổi ý thức xã hội. Khi tồn tại xã hội nhất là PTSX biến
đổi thì ý thức xã hội cũng biến đổi theo; sự biến đổi của ý thức xã hội là sự phản ánh đối với
sự biến đổi của tồn tại xã hội. Sự biến đổi của một thời đại nào sẽ không giải thích được nếu
nếu chỉ căn cứ vào ý thức của thời đại đó điều này đã được C. Mác và Ăngghen chứng minh.
Quan điểm lịch sử về nguồn gốc của ý thức xã hội cũng chỉ ra rằng tồn tại xã hội quyết định
ý thức xã hội không phải một cách giản đơn, trực tiếp mà đa dạng, phong phú bằng nhiều
hình thức đặc thù, trải qua các khâu trung giang. Không phải bất cứ tư tưởng, quan điểm, lý
luận hình thái ý thức xã hội nào cũng phản ánh rõ ràng và trực tiếp những quan hệ kinh tế
của thời đại mà chỉ xét đến cùng thì những mối quan hệ kinh được phản ánh bằng cách này
hoặc cách khắc trong tư tưởng ấy. Mặt khác sự phản ảnh của ý thức xã hội đối với tồn tại xã
hội còn bị chi phối bởi cái chủ quan của chủ thể cộng đồng phản ánh. Vì vậy, có thể khẳng
định rằng, ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại xã hội, bị quyết định bởi tồn tại xã hội, nhưng
ý thức xã hội có tính độc lập tương đối so với tồn tại xã hội.
4. Phân tích làm rõ những yếu tố cơ bản tính độc lập tương đối của ý thức xã hội?
- Gồm có 5 yếu tố cơ bản sau:
4.1. Sự lạc hậu của một bộ phận ý thức xã hội so với tồn tại xã hội
 4

Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, do đó khi tồn tại xã hội biến đổi thì ý thức xã
hội cũng biến đổi theo. Tuy nhiên, không phải trong mọi trường hợp, sự biến đổi của tồn tại
xã hội đều ngay lập tức dẫn đến sự biến đổi của ý thức xã hội. Lịch sử xã hội cho thấy, nhiều
khi xã hội cũ đã mất đi, thậm chí mất đi rất lâu nhưng ý thức xã hội do xã hội đó sinh ra vẫn
tồn tại. Trong đó có một bộ phận ý thức xã hội không phản ánh được những thay đổi tất yếu
của tồn tại xã hội, không đáp ứng yêu cầu phát triển của tồn tại xã hội mới. Sự lạc hậu của ý
thức xã hội so với tồn tại xã hội có nhiều nguyên nhân, trong đó có những nguyên nhân cơ
bản sau:
Thứ nhất: Từ trong bản chất ý thức xã hội là sự phản ánh tồn tại xã hội, trong những
điều kiện, hoàn cảnh nhất định, ý thức xã hội phản ánh không kịp thời những biến đổi tất yếu
của tồn tại xã hội.
Thứ hai: Một bộ phận của ý thức xã hội là truyền thống, tập quán, thói quen,... của con
người từ trong quy luật vận động của nó đã mang tính bảo thủ, khó thay đổi của một số hình
thái ý thức xã hội.
Thứ ba: do ý thức xã hội luôn gắn với lợi ích của những nhóm, những tập đoàn người,
những giai cấp nhất định trong xã hội. Vì vậy, những tư tư tưởng cũ, lạc hậu thường được
các lực lượng xã hội phản tiến bộ lưu giữ và truyền bá.
4.2. Tính “vượt trước” của một bộ phận ý thức xã hội so với tồn tại xã hội:
Khi khẳng định ý thức thức xã hội thường lạc hậu hơn tồn tại xã hội, triết học Mác –
Lenin đồng thời cũng chỉ rõ rằng trong những điều kiện nhất định, tư tưởng của con người có
thể vượt trước tồn tại xã hội thể hiện ở hai khuynh hướng cơ bản sau:
Thứ nhất: Phản ánh một cách đúng đắn, khoa học. Khuynh hướng này góp phần dự
báo trước được tương lai và có tác dụng tổ chức, chỉ đạo hoạt động thực tiễn của con người,
hướng hoạt động đó vào việc giải quyết những nhiệm vụ mới do sự phát triển xã hội đạt ra.
Thứ hai: Phản ánh vượt trước nhưng ảo tưởng, chủ quan, sai lầm. Khuynh hướng này
để lại những hậu quả tiêu cực trong hoạt động thực tiễn.
Tuy nhiên, khi nói tư tưởng tiến bộ có thể có thể vượt trước tồn tại xã hội không có
nghĩa là trong trường hợp này, ý thức xã hội không còn biij tồn tại xã hội quyết định mà đó là
kết quả của sự phản ánh chính xác, sâu sắc tồn tại xã hội.
 5

4.3. Ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của ý thức xã hội
Điều này được chúng minh rằng, lịch sử phát triển đời sống tinh thần của xã hội những
quan điểm, lý luận của mỗi thời đại không xuất hiện trên mảnh đất trống không mà được tạo
ra trên cơ sở kế thừa những vật liệu lý luận của thời đại đi trước; ý thức của mỗi cộng đồng là
kết quả phản ánh tồn tại xã hội của họ và cả ý thức xã hội của các thời đại trước và cả những
ý thức của cộng đồng khác trong quá trình giao thoa, du nhập.
Cũng do ý thức có tính kế thừa trong sự phát triển cho nên sẽ không thể giải thích
được một tư tưởng nào đó nếu chỉ thuần túy dựa vào dựa vào những quan hệ kinh tế hiện có.
Lịch sử phát triển của tư tưởng cho thấy những giai đoạn lịch sử hưng thịnh hoặc suy tàn của
triêt học, văn học, nghệ thuật,... nhiều khi không phù hợp hoàn toàn với những giai đoạn
hưng thịnh hay suy tàn của kinh tế. Tính kế thừa của ý thức xã hội nó mang những đặc trưng
cơ bản như: kế thừa có tính chọn lọc, tính giai cấp, chi phối bởi lợi ích,...Trong xã hội có giai
cấp, tính kế thừa của ý thức xã hội gắn với tính chất giai cấp của nó. Những giai cấp khác
nhau kế thừa những nội dung ý thức xã hội khác nhau của các các thời đại trước. Ngược lại
những giai cấp lỗi thời và các nhà tư tưởng của nó thì tiếp thu, khôi phục những tư tưởng,
những lý thuyết xã hội phản tiến bộ của những thời kỳ lịch sử trước.
4.4. Sự tác động qua lại giữa các hình thái KT – XH trong sự phát triển của chúng
Đây là quy luật phát triển của ý thức xã hội. Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý
thức xã hội làm cho mỗi hình thái ý thức có những mặt, những tính chất không thể giải thích
được một cách trực tiếp từ tồn tại xã hội.
Lịch sử phát triển của ý thức xã hội cho thấy, ở mỗi thời đại, tùy theo từng hoàn cảnh
lịch sử cụ thể có những hình thái ý thức nào đó nổi lên hành đầu và tác động mạnh đến các
hình thái ý thức xã hội khác. Như ơ Hy Lạp cổ đaiạ, triết học và nghệ thuật giữa vị trí nổi bật,
có vai trò đặc biệt to lớn đối trong toàn bộ đời sống tinh thần xã hội. Nhưng ở Tây Âu trung
cổ thì tôn giáo ảnh hưởng mạnh mẽ và có vai trò quan trọng chi phối các hình thái ý thức xã
hội khác như triết học, pháp quyền, đạo đức, chính trị và cả khoa học. Nhưng ở giai đoạn sau
này thì ý thức chính trị lại đóng vai trò to lớn tác động đến các hình thái ý thác xã khác...
 6

Trong sự tác động qua lại lẫn nhau giữa các hình thái ý thức trong xã hội có giai cấp
thì ý thức chính trị có vai trò đặc biệt quan trọng, theo đó ý thức chính trị của giai cấp cách
mạng định hướng cho sự phát triển theo chiều hướng tiến bộ của các hình thái ý thức khác.
4.5. Sự tác động qua lại của ý thức xã hội đối với tồn tại xã hội.
Chủ nghĩa duy vật lịch sử không những chống lại luận điểm của chủ nghĩa duy tâm
tuyệt đối hóa vai trò của ý thức xã hội mà còn bác bỏ quan điểm duy vật tầm thường, chủ
nghĩa duy vật kinh tế phủ nhận tác dụng tích cực của ý thức xã hội trong đời sống xã hội.
Điều này đã được Ăngghen khẳng định. Sự tác động trở lại của ý thức xã hội đối với tồn tại
xã hội với nhiều khuynh hướng nó có thể thúc đẩy tồn tại xã hội phát triển mang tính tích
cực, nhanh hơn và ngược lại. Thể hiện thông qua các yếu tố cơ bản sau:
- Một là, trình độ phát triển của ý thức đối với tồn tại xã hội: Khi ý thức xã hội phản
ánh đúng đắn quy luật vận động của tồn tại xã hội, phản ánh đúng nhu cầu của tồn tại xã hội
một cách khoa học thi sẽ thúc đẩy tồn tại xã hội phát triển và ngược lại.
- Hai là, vai trò lịch sử của giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng: sự phát triển của xã hội
phu thuộc vào nhận thức và hành động của con người, trong đó giai cấp mang ngọn cờ tư
tưởng giữ vai trò chủ đạo. Nó thể hiện trong việc xây dựng, định hướng quan niệm, tư
tưởng,..trong việc tuyên truyền ý thức xã hội, trong việc vận dụng, phát triển vai trò của ý
thức xã hội.
- Ba là, mức độ ảnh hưởng của ý thức xã hội trong quảng bá quảng đại quần chúng: Ý
thức xã hội chỉ có thể phát huy vai trò, sức mạnh của nó khi chi phối nhận thức, hành động
của con người, của quần chúng C.Mác “...lý luận cũng sẽ trở thành lực lượng vật chất, một
khi nó thâm nhập vào quần chúng”. Ngoài ra, cấp độ và hiệu quả tác động của ý thức xã hội
tới tồn tại xã hội còn phụ thuộc vào mức độ tương tác qua lại giữa các yếu tố tham gia vào
quá trình
* Xây dựng YTXH mới ở nước ta hiện nay:
1. Định nghĩa Ý thức xã hội mới ở Việt Nam
2. Phương hướng xây dựng YTXH mới ở nước ta hiện nay
2.1.Xây dựng YTXH mới gắn liền với xây dựng nền kinh tế mới, nền văn hóa mới, con
người mới
 7

2.2. Quá trình xây dựng YTXH mới là quá trình kết hợp giữa “xây” và “chống”
2.3. Kế thừa, phát huy các giá trị tinh hoa trong lịch sử tư tưởng Việt Nam gắn liền với
việc tiếp thu các giá trị tư tưởng tiến bộ của nhân loại