Tồn tại xã hội là cái thứ nhất, ý thức xã hội là cái thứ hai.

Tồn tại xã hội nào thì

có ý thức xã hội ấy. Tồn tại xã hội quyết định nội dung, tính chất, đặc điểm và xu
hướng biến đổi, phát triển của ý thức xã hội. Ý thức xã hội phản ánh cái logic
khách quan của tồn tại xã hội.
Tồn tại xã hội thay đổi là điều kiện quyết định để ý thức xã hội thay đổi. Khi
tồn tại xã hội, nhất là phương thức sản xuất, thay đổi thì những từ tưởng, quan
điểm về chính trị, pháp luật và triết học sớm hay muộn cũng sẽ có những sự thay
đổi nhất định.
Tồn tại xã hội quy định ý thức xã hội không giản đơn, trực tiếp mà thường
thông qua các khâu trung gian. Không phải bất kỳ tư tưởng, quan niệm, lý luận,
hình thái ý thức xã hội nào cũng phản ánh rõ ràng và trực tiếp những quan hệ kinh
tế của thời đại, mà chỉ khi xét cho đến cùng mới thấy rõ những mối quan hệ kinh tế
được phản ánh, bằng cách này hay cách khác, trong các tư tưởng ấy. Như vậy, sự
phản ánh tồn tại xã hội của ý thức xã hội phải được xem xét một cách biện chứng.
2. Tính độc lập tương đối ý thức xã hội.
Ý thức xã hội thường lạc hậu so với tồn tại xã hội.
Lịch sử xã hội loài người cho thấy, nhiều khi xã hội cũ đã mất đi rất lâu rồi, song ý
thức xã hội do xã hội đó sản sinh ra vẫn tiếp tục tồn tại. Điều này biểu hiện rõ nhất
ở các khía cạnh khác nhau của tâm lý xã hội như truyền thống, thói quen và nhất là
tập quán. Chính vì vậy, V.I. Lênin đã khẳng định, “sức mạnh của tập quán ở hàng
triệu và hàng chục triệu người là một sức mạnh ghê gớm nhất”.
→ Nguyên nhân của điều này chúng ta có thể kể đến là:
- Thứ nhất, do tác động mạnh mẽ và nhiều mặt trong hoạt động thực tiễn của
con người nên tồn tại xã hội diễn ra với tốc độ nhanh hơn khả năng phản ánh
của ý thức xã hội.
- Thứ hai, do sức mạnh của thói quen, tập quán, truyền thống và do cả tính bảo
thủ của hình thái ý thức xã hội. Hơn nữa, những điều kiện tồn tại xã hội mới
cũng chưa đủ để làm cho những thói quen, tập quán và truyền thống cũ hoàn
toàn mất đi.
- Thứ ba, ý thức xã hội gắn liền với lợi ích của những tập đoàn người, của các
giai cấp nào đó trong xã hội. Các tập đoàn hay giai cấp lạc hậu thường níu
kéo, bám chặt vào những tư tưởng lạc hậu để bảo vệ và duy trì quyền lợi ích kỉ
của họ, chống lại các lực lượng tiến bộ trong xã hội.
→ Vì vậy, muốn xây dựng xã hội mới thì nhất định phải từng bước xóa bỏ được
những tàn dư, những tư tưởng và ý thức xã hội cũ song song với việc bồi đắp,
xây dựng và phát triển ý thức xã hội mới. Tuy nhiên, khi thực hiện những nhiệm
vụ này thì không được nóng vội, không được dùng các biện pháp hành chính
như đã từng xảy ra ở các nước XHCN và cả ở nước ta nhiều năm trước đây.
Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội.
- Triết học Mác thừa nhận rằng, ý thức xã hội thường lạc hậu hơn tồn tại xã hội
nhưng cũng có thể vượt trước tồn tại xã hội. Thực tế là nhiều tư tưởng khoa
học và triết học trong những điều kiện nhất định có thể vượt trước tồn tại xã
hội của thời đại rất xa, hướng hoạt động thực tiễn của con người vào mục đích
nhất định. Sở dĩ ý thức xã hội có khả năng đó là do nó phản ảnh đúng được những
mối liên hệ logic, khách quan, tất yếu, bản chất của tồn tại xã hội. Lịch
sử đã cho thấy nhiều dự báo của các nhà tư tưởng lớn phải sau một thời gian,
có thể ngắn hoặc rất dài, mới được thực tiễn xác nhận. Nhiều dự báo của
C.Mác đang trở thành sự thật trong thời đại chúng ta đã hoàn toàn khẳng định
điều đỏ.
- Chẳng hạn, dự báo tri thức trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp đang được
thực tiễn của của cuộc cách mạng chuyển đổi công nghệ số, thời đại trí tuệ
nhân tạo hay cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, thời đại tế tri thức
xác nhận.
- Hay như Chủ nghĩa Mác – Lênin cũng là một ví dụ điển hình khác. Chủ nghĩa
Mác-Lênin là hệ tư tưởng của giai cấp cách mạng nhất của thời đại – giai cấp
công nhân, tuy ra đời vào thế kỷ XIX trong lòng chủ nghĩa tư bản nhưng đã
chỉ ra được những quy luật vận động tất yếu của xã hội loài người nói chung,
của xã hội tư bản nói riêng, qua đó chỉ ra rằng xã hội tư bản nhất định sẽ bị
thay thế bằng xã hội cộng sản.
Ý thức xã hội có tính kế thừa.
- Tiến trình phát triển đời sống tinh thần của xã hội loài người cho thấy rằng,
các quan điểm lý luận, các tư tưởng lớn của thời đại sau bao giờ cũng dựa vào
những tiền đề đã có từ các giai đoạn lịch sử trước đó. Chính C. Mác và
Ph. Ăngghen cũng đã thừa nhận rằng, ngay cả chủ nghĩa cộng sản phát triển
cũng trực tiếp bắt nguồn từ chủ nghĩa duy vật Pháp… Và, “nếu trước đó
không có triết học Đức, đặc biệt là triết học Hêghen, thì sẽ không bao giờ có
chủ nghĩa xã hội khoa học Đức, chủ nghĩa xã hội duy nhất khoa học tồn tại từ
trước đến nay.” Vì vậy, hoàn toàn hợp quy luật rằng, chủ nghĩa Mác không chỉ
đã tiếp thu tất cả những gì là tinh hoa trong lịch sử văn minh nhân loại mà còn kế
thừa trực tiếp từ nền triết học cổ điển Đức, kinh tế chính trị học Anh và chủ nghĩa
xã hội không tưởng Pháp.
- Trong sự phát triển của mình ý thức xã hội có tính kế thừa nên không thể giải
thích một tư tưởng nào đó nếu chỉ dựa vào trình độ, hiện trạng phát triển kinh
tế và các quan hệ kinh tế - xã hội. Chẳng hạn, trình độ phát triển kinh tế của
nước Pháp vào thế kỷ XVIII kém xa nước Anh nhưng tư tưởng lý luận thì
nước Pháp tiên tiến hơn nước Anh nhiều. Tương tự như vậy, kinh tế nước Đức
đầu thế kỷ XIX kém xa nước Anh và nước Pháp nhưng nền triết học của nước
Đức thì vượt xa hai nước kia. Điều đó chứng tỏ rằng, sự phát triển của ý thức
xã hội không phải bao giờ cũng song hành với sự phát triển kinh tế và các quan hệ
kinh tế.
- Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, trong các xã hội có giai cấp thì các giai cấp khác
nhau sẽ kế thừa những di sản khác nhau của những giai đoạn trước. Giai cấp
tiến bộ đang lên sẽ chọn kế thừa những tư tưởng tiến bộ của thời đại trước, trái
lại, giai cấp lỗi thời, đi xuống bao giờ cũng chọn tiếp thu những tư tưởng và lý
thuyết bảo thủ, phản tiến bộ để cố gắng tìm cách duy trì sự thống trị của mình.
VD: Khi làm cách mạng tư sản chống phong kiến, các nhà tư tưởng tiên tiến của
giai cấp tư sản đã khôi phục những tư tưởng duy vật và nhân bản của thời cổ đại.
- Quan điểm của triết học Mác – Lênin về tính kế thừa của ý thức xã hội có ý
nghĩa to lớn đối với sự nghiệp xây dựng nền văn hoá tinh thần của xã hội xã
hội chủ nghĩa. V.I. Lênin nhấn mạnh rằng, văn hoá xã hội chủ nghĩa cần phải
phát huy những thành tựu và truyền thống tốt đẹp nhất của nền văn hoá nhân
loại từ cổ chí kim trên cơ sở thế giới quan mác-xít.
3. Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội ảnh hưởng tới tồn tại xã hội.
Thông thường, trong mỗi thời đại, tuỳ theo những hoàn cảnh lịch sử cụ thể, có
những hình thái ý thức xã hội nào đó nổi lên hàng đầu tác động và chi phối các
hình thái ý thức xã hội khác. Điều này nói lên rằng, các hình thái ý thức xã hội
không chỉ chịu sự tác động quyết định của tồn tại xã hội, mà còn chịu sự tác động
lẫn nhau. Mối liên hệ và tác động lẫn nhau đó giữa các hình thái ý thức xã hội làm
cho mỗi hình thái ý thức xã hội có những tính chất và những mặt không thể giải
thích trực tiếp được bằng các quan hệ vật chất.
VD: Ở Hy Lạp cổ đại, triết học và nghệ thuật đóng vai trò đặc biệt to lớn; còn ở
Tây Âu trung cổ thì tôn giáo ảnh hưởng mạnh mẽ đến mọi mặt tinh thần xã hội như
triết học, đạo đức, nghệ thuật, chính trị, pháp quyền.
Bên cạnh đó, trong sự tác động lẫn nhau giữa các hình thái ý thức, ý thức chính trị
có vai trò đặc biệt quan trọng. Ý thức chính trị của giai cấp cách mạng định hướng
cho sự phát triển theo chiều hướng tiến bộ của các hình thái ý thức khác. Trong
điều kiện của nước ta hiện nay, những hoạt động tư tưởng như triết học, văn học
nghệ thuật… mà tách rời đường lối chính trị đúng đắn của Đảng sẽ không tránh
khỏi rơi vào những quan điểm sai lầm, không thể đóng góp tích cực vào sự nghiệp
cách mạng của nhân dân.
4. Ý thức xã hội tác động ngược trở lại tồn tại xã hội
Sự tác động trở lại đối với tồn tại xã hội của các hình thái ý thức xã hội mạnh hay
yếu còn phụ thuộc vào những điều kiện lịch sử cụ thể; vào các quan hệ kinh tế vốn
là cơ sở hình thành các hình thái ý thức xã hội; vào trình độ phản ánh và sự xâm
nhập của ý thức xã hội vào quần chúng cả chiều sâu, chiều rộng; và đặc biệt là vào
vai trò lịch sử của giai cấp đại diện cho ngọn cờ tư tưởng đó. Do đó, cần phân biệt
ý thức xã hội tiến bộ với ý thức xã hội lạc hậu, cản trở sự tiến bộ xã hội. Ta có thể
kết luận, ý thức xã hội, với tính cách là thể thống nhất độc lập, tích cực tác động
ngược trở lại lên tồn tại xã hội nói riêng và lên đời sống xã hội nói chung.
→ Như vậy, nguyên lý của chủ nghĩa duy vật lịch sử về tính độc lập tương đối của
ý thức xã hội chỉ ra bức tranh phức tạp của lịch sử phát triển của ý thức xã hội và
của đời sống tinh thần xã hội nói chung. Nó bác bỏ mọi quan điểm siêu hình, máy
móc, tầm thường về mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội.
** Ý nghĩa phương pháp luận:
- Tồn tại xã hội và ý thức xã hội là hai phương diện thống nhất biện chứng của đời
sống xã hội.
→ Vì vậy công cuộc cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới phải được tiến hành
đồng thời trên cả hai mặt tồn tại xã hội và ý thức xã hội.
- Cần quán triệt rằng, thay đổi tồn tại xã hội là điều kiện cơ bản nhất để thay đổi ý
thức xã hội. Mặt khác, cũng cần thấy rằng không chỉ những biến đổi trong tồn tại
xã hội mới tất yếu dẫn đến những thay đổi to lớn trong đời sống tinh thần của xã
hội mà ngược lại, những tác động của đời sống tinh thần xã hội, với những điều
kiện xác định cũng có thể tạo ra những biến đổi mạnh mẽ, sâu sắc trong tồn tại xã
hội. Cần thấy rằng chỉ có thể thực sự tạo dựng được đời sống tinh thần của xã hội
xã hội chủ nghĩa trên cơ sở cải tạo triệt để phương thức sinh hoạt vật chất tiểu nông
truyền thống và xác lập, phát triển được một phương thức sản xuất mới trên cơ sở
thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá.
a) Tình hình Việt Nam hiện nay
Việt Nam đang trong giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội
nhập quốc tế với nhiều thời cơ, thuận lợi và khó khăn, thách thức đan xen. Một
mặt phải coi trọng cuộc cách mạng tư tưởng văn hóa, phát huy tác động tích cực
của đời sống tinh thần xã hội đối với quá trình phát triển kinh tế vào công nghiệp
hóa, hiện đại hóa đất nước; mặt khác phải tránh tái phạm sai lầm chủ quan trong
việc xây dựng văn hóa, con người mới. Cụ thể, Công cuộc đổi mới, đẩy mạnh
công nghiệphóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế đã thúc đẩy phát triển lực lượng
sản xuất ở Việt Nam, kết cấu hạ tầng kinh tế, xã hội phát triển nhanh, cơ cấu kinh
tế có sự chuyển dịch tích cực từ nông lâm ngư nghiệp sang công nghiệp và dịch vụ
- Những tác động tiêu cực của toàn cầu hoá đã và đang làm chao đảo nhiều giá trị
tinh thần nói chung, nhân cách con người nói riêng. Đặc biệt, một số giá trị đạo
đức tốt đẹp, thiêng liêng… vốn có vị trí quan trọng trong hệ giá trị văn hoá truyền
thống của dân tộc Việt Nam đang có nguy cơ bị mai một và bào mòn. Trong quá
trình điều chỉnh theo cơ chế thị trường, dễ dẫn đến cuộc cạnh tranh, ganh đua làm
giàu bằng mọi thủ đoạn, làm phá vỡ những giá trị văn hóa.
VD: Toàn cầu hoá kinh tế tạo ra lối sống hưởng thụ, xa hoa, lãng phí và cũng hình
thành nên tâm lí sính ngoại của người dân.
- Không chỉ vậy, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là nhân tố đặc biệt quan trọng,
quy định sự phát triển, vận hành xã hội trong thế kỷ 21. Đặc trưng nổi bật của cách
mạng công nghiệp 4.0 là sự kết hợp công nghiệp trong các lĩnh vực khác nhau, nhờ
đó xóa bỏ dần các ranh giới và có tác động sâu sắc đến đời sống kinh tế, chính trị,
xã hội cùng rất nhiều những thành tựu.
- Nhưng bên cạnh đó, vấn đề chính trị, tôn giáo còn nhiều bất cập, xuất hiện cả
những hệ tư tưởng lệch lạc.
VD: Tình trạng tham gia biểu tình, chống đối gây bất ổn chính trị trong nước.
- Đặc biệt, giới trẻ ở Việt Nam đang gặp phải những vấn đề mà không phải ai cũng
có thể tự nhận ra
+ Thứ nhất, thế hệ trẻ ngày nay có sự tiếp xúc, học hỏi từ nhiều nền văn hóa. Do
đó, táo bạo, dám nghĩ dám làm là kim chỉ nam cho những ý tưởng của họ. Cũng từ
đó, một bộ phận bước đầu đạt được thành công đã ngủ quên trên chiến thắng,
không tiếp tục học tập thế hệ đi trước.
+ Thứ hai, việc giáo dục tư tưởng đạo đức hoặc chưa được coi trọng trọng đúng
mức, hoặc quá cứng nhắc nên người trẻ còn chưa được trang bị đầy đủ lý luận về
mặt tư tưởng khi bước ra hội nhập với thế giới.
b) Xây dựng ý thức xã hội ở Việt Nam
Từ những tình hình nói trên của Việt Nam, nhóm chúng em đã nghiên cứu và tìm
hiểu được một vài biện pháp để Xây dựng ý thức xã hội ở Việt Nam trong bối cảnh
cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Có thể thể nói, xây dựng ý thức xã hội là quá
trình lâu dài, phức tạp, để có hiệu quả, trước hết chúng ta cần:
Đẩy mạnh công cuộc xây dựng đời sống kinh tế mới, văn hoá mới, con người
mới. Khi nghiên cứu sự vận động của lịch sử qua các thời kỳ, C.Mác và
Ph.Ăngghenđã khái quát: “Không phải ý thức của con người quyết định tồn tại của
họ; trái lại, tồn tại xã hội của họ quyết định ý thức của họ”. Ý thức xã hội
mới luôn bị chi phối bởi điều kiện sinh hoạt vật chất, điều kiện kinh tế của xã
hội mới. Vì vậy, xây dựng ý thức xã hội mới phải bắt đầu từ việc xây dựng
đời sống vật chất của xã hội mới.
+ Không ngừng hoàn thiện ý thức xã hội mới theo hướng khoa học, cách
mạng, tiến bộ, đáp ứng yêu cầu xây dựng xã hội mới, con người mới. Chúng ta cần
đẩy mạnh nghiên cứu lý luận, tổng kết thực tiễn, kịp thời làm sáng tỏ những
vấn đề lý luận đồng thời cần chú trọng vấn đề kế thừa và đổi mới những giá
trị truyền thống của dân tộc. Đó không chỉ là sự gìn giữ, bảo lưu các giá trị
truyền thống, mà còn tiếp thu có
chọn lọc các giá trị tinh thần được du nhập từ bên ngoài

+ Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục, phát huy vai trò của các
phương tiện thông tin đại chúng trong quá trình tuyên truyền, giáo dục ý thức
xã hội
mới. Tăng cường vai trò của báo chí, của các phương tiện thông tin đại chúng khác
trong việc tuyên truyền chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, định hướng
dư luận theo chiều hướng tích cực, đồng thời phê phán những quan điểm sai trái,
luận
điệu phản động.
+ Phát huy vai trò lãnh đạo của Đảng, mở rộng dân chủ, khơi dậy tính chủ
động, tự giác của cán bộ, đảng viên và quần chúng nhân dân.
+ Đảng ta cũng khẳng định, trong điều kiện kinh tế thị trường và mở rộng giao lưu
quốc tế, phải đặc biệt quan tâm giữ gìn và nâng cao bản sắc văn hoá dân tộc, kế
thừa và phát huy truyền thống đạo đức, tập quán tốt đẹp và lòng tự hào dân tộc.
Tiếp thu tinh hoa các dân tộc trên thế giới, làm giàu đẹp thêm nền văn hoá Việt
Nam