Hannah Arendt

Βία, Πολιτική, Επανάσταση

Για την Επανάσταση, Εισαγωγή (σ.13-22)

Η Arendt αρχίζει το βιβλίο της προσπαθώντας να διαπραγματευτεί την
δύσκολη και αμφίσημη ιστορική σχέση ανάμεσα στον Πόλεμο και την
Επανάσταση. Μας λέει, μάλιστα, ήδη από την πρώτη παράγραφο ότι ο
μεγάλος 20ος αιώνας διέψευσε όλες τις μεγαλεπίβολες ιδεολογίες, και ότι
απ’την μια ο Πόλεμος απειλεί την ανθρωπότητα με «ολική εξόντωση»,
ενώ η Επανάσταση απ’την άλλη αποτελεί ακόμη την «ελπίδα
χειραφέτησης» της. Για να γίνει, όμως, αυτό, χρειάζεται να
επαναφέρουμε στην πολιτική σκηνή την αρχαιότερη υπόθεση απ’όλες:
Της «ελευθερίας εναντίον της τυραννίας». (σ.13)
Καθώς, λοιπόν, βασικός στόχος της Επανάστασης είναι η ελευθερία
(σ.14) βασιζόμενη στο επιχείρημα ότι αυτή ως φαινόμενο -«με την
κυριολεκτική σημασία»- εμφανίζεται στην Νεωτερική Εποχή, ενώ
προηγουμένως, υπήρχαν μόνο πόλεμοι μας παραπέμπει στην αρχαία
ελληνική πόλις, η οποία κατά την γνώμη της αποτελεί δημοκρατικό-
πολιτικό πρότυπο καθώς αυτή είχε « έναν τρόπο ζωής που βασίζεται
αποκλειστικά στην πειθώ και όχι στη βία» (σ.15). Πιο συγκεκριμένα,
αυτό αφορούσε τις εσωτερικές υποθέσεις σε αντίθεση με τις εξωτερικές (
«έξω από τα τείχη της πόλεως»).
Στην συνέχεια, θίγει το «καυτό» ζήτημα εκείνου μεταξύ «δίκαιων και
άδικων» πολέμων. Αυτό μπορεί να εντοπιστεί, κατά την άποψη της, στην
ρωμαϊκή αρχαιότητα (σ.15). Από αυτή απορρέει ο ιμπεριαλισμός, που
«χαρακτηρίζει την πολιτική ισχύος», και που «νομιμοποιεί» την άμυνα
και την επίθεση. Σε αυτό το φόντο, διατυπώνει το δύσκολο ερώτημα,
αναφορικά με το αν υπάρχει η δυνατότητα υπέρβασης του σημερινού
μοντέλου διεθνών σχέσεων «σκεπτόμενοι με όρους εξωτερικής πολιτικής
χωρίς να έχουμε κατά νου τη ‘συνέχιση με άλλα μέσα’ ως τελευταία
διέξοδο» (σ.17).
Κατόπιν, θα υποστηρίξει ότι στην εποχή της η αλληλοσύνδεση πολέμου
και επανάστασης είναι πιο εμφανής με τον δεύτερο πόλο να φαίνεται να
υπερτερεί (σ.21) Και αυτό, ωστόσο, είναι κάτι αρκετά παλιό
χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της Αμερικανικής Επανάστασης ως
«απελευθερωτικού πολέμου» και το παράδειγμα της Γαλλικής ως
«αμυντικού και επιθετικού», δηλαδή, αντιδραστικού πολέμου (σ.21,22).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΥΟ: Το κοινωνικό ζήτημα (σ.79-

154)
Σε αυτό το κεφάλαιο, η συγγραφέας πραγματεύεται κατά κύριο λόγο την
αντιθετική -στην αντίληψη της- σχέση ανάμεσα στις δύο επαναστάσεις
που αναφέραμε πιο πάνω.
Αρχίζοντας να ξετυλίγει το κουβάρι της αμείλικτης κριτικής της στην
Γαλλική Επανάσταση, υποστηρίζει ότι η πραγματική ώθηση αυτής της
διαδικασίας δεν ήτανε όντως ιστορική, όπως οι πρωταγωνιστές θα
πίστεψαν, αλλά βιολογική. Ήτανε οι ζωτικές ανάγκες των σωμάτων που
παρακίνησε τους ανθρώπους της Γαλλίας να εξεγερθούν. Αυτό για την
Arendt συνεπάγεται αναπόφευκτα πτώση στον κοινωνικό αυτοματισμό
(σ.80,81), που παρομοιάζεται και με την νομοτελειακή κίνηση των
ουράνιων σωμάτων. Εδώ, προσπαθεί -φαίνεται- να καταδείξει ότι οι
άνθρωποι της τότε εποχής υπήρξαν «παιδιά» του κυρίαρχου
επιστημονικού παραδείγματος, εκείνου της νευτώνειας μηχανικής, μέσα
απ’ τα γυαλιά του οποίου ήτανε ιδωμένη και η ανθρώπινη κοινωνία.
Η Γαλλική Επανάσταση, υπήρξε απότοκο του δεσπόζον «κοινωνικού
ζητήματος» πυρήνας του οποίου ήταν η «ύπαρξη της φτώχειας». Υπό το
βάρος αυτής της πραγματικότητας, λοιπόν, της «ακραίας μιζέριας» και
του απόλυτου ζυγού των βιολογικών αναγκών «η ελευθερία υποχρεώθηκε
να υποχωρήσει στην ανάγκη» (σ.80-81). Παράλληλα, καθώς ο στόχος
ήταν η «ευτυχία του λαού», η επανάσταση οδηγήθηκε αναπόφευκτα στον
όλεθρο και την τρομοκρατία. Καθοριστικής σημασίας σε αυτή την
πορεία αποτέλεσε ο ρόλος του Ροβεσπιέρου (σ.81).
Η συγγραφέας, καθότι ένθερμη συνεχίστρια της παράδοσης της
Αμερικάνικης Επανάστασης, δεν θα δίσταζε να παραθέσει ορισμένες από
τις πιό υποτιμητικές απόψεις των Πατέρων της Αμερικής για την Γαλλική
Επανάσταση για να τονίσει την ανωτερότητα της πρώτης. Παραθέτοντας
από τους σπουδαίους Thomas Jefferson και John Adams προσπαθεί να
την σφραγίσειi.
Παρακάτω, ένα άλλο τρωτό σημείο της ήταν στο ζήτημα της πολιτικής
αντιπροσώπευσης. Οι πρωτεργάτες της δεν μιλούσαν και δεν δρούσαν
στην πραγματικότητα ως εκπρόσωποι του σε μια κοινή υπόθεση (σ.99). Οι
«επαναστατικές κυβερνήσεις» δεν ήταν «ούτε του λαού ούτε για το λαό»
αλλά βρίσκονταν σε «απόλυτη ανεξαρτησία σε σχέση με το έθνος»
(σ.100). Οι βασικές αρχές του Ροβεσπιέρου όπως η αρετή και η ευφυΐα
αποσκοπούσαν σε τελική ανάλυση στην ταύτιση της θέλησης του με
αυτή του λαού (ο.π). Ακόμη, καθώς οι Γάλλοι επαναστάτες ήτανε
υποκινούμενοι απ’το συναίσθημα και όχι από την λογική αυτό το
δεδομένο δεν μπορούσε να μην αποτυπωθεί και γλωσσικά. Η
συναισθηματικά φορτισμένη γαλλική λέξη-κλειδί le peuple καθόρισε
σημαντικά την σύλληψη αυτών των επαναστατών του κοινωνικού
υποκειμένου της Γαλλίας. Αυτή πηγάζει από την συμπόνοια που
ισοδυναμεί με την κακομοιριά και την δυστυχία. Με τον «συμπονετικό
ζήλο» τους πίστεψαν ότι θα κατορθώσουν να ανυψώσουν την γενική
λαϊκή θέληση στο ύψος του «υπέρτατου πολιτικού πάθους και της ύψιστης
πολιτικής αρετής». Όλα αυτά, πάντοτε, στο όνομα του Λαού και όχι της
Δημοκρατίας (σ.101). «Αρχέγονη πηγή» αυτής της αντίληψης για την
πολιτική και την κοινωνία αποτελεί για την Arendt η ρουσωική volonté
générale που υποκατέστησε την αρχαία έννοια της «συναίνεσης» (σ.102).
Ως μία και αδιαίρετη θέληση αντιστοιχεί σε μια καθολική «ομοθυμία και
ομοφωνία» (σ.103). Ταυτόχρονα, ο Rousseau θεωρείται και ο βασικός
εμπνευστής της «εθνικής ενότητας» και ως εκ τούτου του «κοινού
εξωτερικού εχθρού», που επικράτησαν στο πολιτικό σκηνικό του 20ου
αιώνα. Και με τα λόγια του Saint-Just: « Μόνο οι εξωτερικές υποθέσεις
μπορούν να χαρακτηριστούν ακραιφνώς ‘πολιτικές’ ενώ οι ανθρώπινες
σχέσεις ως τέτοιες συγκροτούν ‘το κοινωνικό’» (σ.104). Μια άλλη πτυχή
του ρουσωικού ‘Κοινωνικού Συμβολαίου’ που επέδρασε στις εξελίξεις
ήταν αυτή περί της «φυσικής κατάστασης» και της «φυσικής καλοσύνης»
εντός της. Αυτή έδενε απόλυτα με τις πεποιθήσεις των Γάλλων
επαναστατών και το έργο τους για χειραφέτηση των malheureux
(σ.107). Τέλος, μια άλλη προβληματική της πτυχή είναι αυτή περί της
«σπαραγμένης ψυχής» (âme déchirée). Σύμφωνα με αυτή, το «δύο σε
ένα» της ψυχής είναι «σύγκρουση και όχι διάλογος» που «γεννά το πάθος
της έντονης οδύνης και παραφοράς» (σ.108).
Συνεχίζοντας ακάθεκτη η Arendt θα καταπιαστεί και με μια άλλη νοσηρή
όψη του ζητήματος, αυτή της «ανθρώπινης καρδιάς» ως βάση για την
πολιτική. Με αυτό αναδεικνύει και ένα θέμα που απασχολεί έντονα την
πολιτική της φιλοσοφία: την σχέση Δημόσιας και Ιδιωτικής σφαίρας.
Γράφει σχετικά με αυτό: «Οι λειτουργίες της καρδιάς χρειάζονται
σκοτάδι και προστασία από το φως της δημόσιας σφαίρας για να
αναπτυχθούν και να παραμείνουν αυτό που πρέπει να είναι, εσωτερικά
κίνητρα που δεν εκτίθενται δημόσια» (σ.129). Και με τα λόγια του
Ροβεσπιέρου: «Ο πατριωτισμός είναι υπόθεση της καρδιάς» (σ.131). Όλο
αυτό για την συγγραφέα, οδηγεί αναπόφευκτα στην εγκληματικότητα
όταν πρόκειται, δηλαδή, τα κρυφά, εσωτερικά κίνητρα της καρδιάς να
εκφραστούν στο δημόσιο-πολιτικό πεδίο (σ.132). Λογική συνέπεια, όλων
των προηγούμενων ήταν και ο πόλεμος κατά της υποκρισίας, ο οποίος
«μετέτρεψε τη δικτατορία του Ροβεσπιέρου σε Τρομοκρατία». Αυτή με
την σειρά της, εκφράζεται από την ωμή βία, καθώς κινήθηκε στην
«αυτοεκκαθάριση των κυβερνώντων» (σ.133,134).
Στον αντίποδα, θα παρουσιάσουμε την αντίληψης της για την
Αμερικανική Επανάσταση, αυτή που θεωρεί ως την ιδανικότερη στην
ιστορία. Ο βασικότερος λόγος της επιτυχίας της ήταν ότι η «μιζέρια και η
στέρηση» απουσίαζαν από την Αμερική σε αντίθεση με την Ευρώπη. Για
παράδειγμα, σύμφωνα με την μαρτυρία του Άντριου Μπάρναμπυ: «Σε
μια πορεία 1.200 μιλίων δεν είδα ούτε έναν άνθρωπο που να ζητάει
ελεημοσύνη» (σ.92). Επίσης, κατορθώθηκε το σύνταγμα να εδραιωθεί
«στην πράξη ως πραγματική ύπαρξη» (Thomas Paine) (σ.91), καθώς η
επανάσταση που έγινε ήταν κατά βάση πολιτική και όχι κοινωνική, και
επομένως το ζήτημα βρισκόταν στην μορφή της διακυβέρνησης (ο.π).
Η αντιπροσώπευση εδώ μάλιστα, αποσκοπούσε στην αυτοσυντήρηση και
στην προστασία των πολιτών από τις αυθαιρεσίες την κυβέρνησης.
Παρ’όλα αυτά, και σε αυτή την περίπτωση οι φτωχοί έμεναν εκτός της
δημόσιας σφαίρας-της πολιτικής. Με αυτό, όμως θέλει να δείξει σε
αντιδιαστολή με την Γαλλία ότι η αδικία και η κατάρα της φτώχειας είναι
«περισσότερο το σκοτάδι παρά η ανάγκη» βασιζόμενη στις σχετικές
απόψεις του John Adams. (σ.93). Δεδομένου των πιο πάνω, το «πάθος
της συμπόνοιας» δεν ώθησε καθόλου τους πρωτεργάτες της
Αμερικάνικης Επανάστασης, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες επαναστάσεις
(σ.95). Αντίθετα, αυτοί εμπνέονταν είτε από μια «αξιαγάπητη ισότητα»
(Thomas Jefferson) είτε από την ιδέα μιας «καλής χώρας για το φτωχό»
(William Paine) (ο.π). Είναι εκπληκτικό μάλιστα, ότι σύμφωνα με την
Arendt, ορισμένοι από τους ιδρυτικούς πατέρες είχαν πλήρη επίγνωση
για το φαινόμενο της δουλείας των νέγρων ως «πρωταρχικό έγκλημα»
όμως αυτό δεν το αναδείκνυαν από «οίκτο ή από αίσθημα αλληλεγγύης»
αλλά ως κάτι διαμετρικά αντίθετο προς την «θεμελίωση της ελευθερίας»
(σ.96)! Ένα άλλο πολύ σημαντικό θέμα που κέντριζε το ενδιαφέρον των
Ιδρυτικών Πατέρων ήταν αυτό της εκπαίδευσης που αφορούσε όλη την
κοινωνία για την ευημερία της χώρας. Το παρακάτω απόσπασμα που
βασίζεται στον Jefferson πάλι είναι αποκαλυπτικό: Έπρεπε «κάθε
πολίτης να δέχεται μια εκπαίδευση ανάλογη με τις συνθήκες και τις
επιδιώξεις της ζωής του» και ότι αυτοί ήταν αναγκαίο «να χωριστούν σε
δύο τάξεις – τους ανθρώπους της χειρωνακτικής εργασίας και τους
ανθρώπους των γραμμάτων», με σκοπό «την προώθηση της δημόσιας
ευτυχίας, τα πρόσωπα αυτά, που η φύση τα έχει προικίσει με ευφυΐα και
αρετή, να καταστούν … ικανά να περιφρουρούν τις ιερές
παρακαταθήκες των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των
συμπολιτών τους … ανεξαρτήτως πλούτου, καταγωγής ή άλλης
τυχαίας συνθήκης ή περίστασης» (σ.97).
Εν συνεχεία, θα μας πεί ότι η κατεύθυνση της εκτός του ότι
αποσκοπούσε στην θεμελίωση της ελευθερίας- όπως είπαμε πιο πάνω-
αποσκοπούσε και στην «δημιουργία σταθερών θεσμών» που δεν θα
επέτρεπαν τίποτα που κινούνταν εκτός νόμου (σ.123). Επιπλέον, μας λέει
ότι οι όποιες βίαιες συμπεριφορές και πράξεις των πρώτων εποίκων της
αμερικανικής ηπείρου πήγασαν μάλλον από «τις κτηνώδεις δυνατότητες
που εμπεριέχει η ανθρώπινη φύση και όχι τόσο» από «την πολιτική
συμπεριφορά οργανωμένων ομάδων» ( σ.124-125). Μια άλλη θεμελιακή
διαφορά, αφορούσε και τον τρόπο νοηματοδότησης της λέξης «λαός» η
οποία για τους Ιδρυτές Πατέρες «διατήρησε το νόημα των πολλών, της
ατέλειωτης ποικιλίας ενός πλήθους που το μεγαλείο του βρισκόταν
ακριβώς στην ποικιλότητα του» (σ.125). Με άλλα λόγια, εδιέπετο από
έναν πλουραλισμό και μια «πολλαπλότητα φωνών και συμφερόντων»
(ο.π). Κάλλιστα, η διαφωνία προς την κοινή γνώμη εθεωρείτο αποδεκτή
καθώς «η δημόσια σφαίρα σε μια Δημοκρατία συγκροτείται από την
ανταλλαγή απόψεων μεταξύ ίσων» (ο.π) και τελικά μέσα από μια τέτοια
διαδικασία θα παράγονταν σταδιακά και η ομοφωνία. Σε αυτό το φόντο,
σε αντίθεση πάλι με την Γαλλική Επανάσταση, ο Thomas Jefferson
πρότεινε την αρχή ο Αμερικάνικος λαός να γίνει ένα έθνος ως προς τα
εξωτερικά ζητήματα και να παραμείνουνε διαφορετικοί οι άνθρωποι ως
προς τα εσωτερικά (ο.π). Και ο Μάντισον στο ίδιο πνεύμα: ‘Η ρύθμιση
των ζητημάτων αυτών «αποτελεί το κύριο έργο της…νομοθεσίας και
συνεπάγεται το πνεύμα της κομματικής παράταξης και της διαπάλης στις
λειτουργίες της διακυβέρνησης» (σ.125-126).
Τέλος, για την Arendt οι πρωτεργάτες της Αμερικάνικης Επανάστασης
ήτανε ανώτεροι σε σοφία και «άνθρωποι της πράξης μέχρι το τέλος»
(σ.127). Με τον «υγιή ρεαλισμό» τους μπόρεσαν να μην παρασυρθούν
από τις παθιασμένες και επικίνδυνες διδαχές του χριστιανισμού και να
ακολουθήσουν το πρότυπο της αρχαίας παράδοσης, σύμφωνα με το
οποίο η λογική πρέπει να κυριαρχεί πάνω στα πάθη (σ.128).
(Υ.Γ: Bold και Italic δικά μου)
i
T.J: «Σε είκοσι εκατομμύρια ανθρώπους…υπάρχουν δεκαεννέα εκατομμύρια που είναι πιο αξιοθρήνητοι, πιο
κακορίζικοι σε κάθε πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης από το πιο φανερά αξιοθρήνητο άτομο σε όλες τις Ηνωμένες
Πολιτείες» ( ο.π σ.90), και ότι «κατά κανένα τρόπο δεν είναι οι ελευθερόφρονες άνθρωποι που νομίζουμε στην
Αμερική» (ο.π σ.91).
J.A: Μία ελεύθερη δημοκρατική διακυβέρνηση «ήταν αφύσικη, παράλογη και ανεφάρμοστη όπως θα ήταν για
τους ελέφαντες, τα λιοντάρια, τις τίγρεις, τους πάνθηρες, του λύκους και τις αρκούδες στον βασιλικό ζωολογικό
κήπο των Βερσαλλιών». (ο.π σ.91)