Professional Documents
Culture Documents
Cilësia e ajrit
Ideja kryesore Cilësia e ajrit është e rëndësishme për shëndetin e njeriut
Koha 2–3 orë mësimi
Periudha Në çdo periudhë të vitit (periudha të vlerësohet nga mësuesi)
Vendi Klasa
Materialet Postera dhe koleksioni i filmave i paketës së gjelbër
Lënda Kimi, biologji, fizikë, mbrojtja e mjedisit
Qëllimi Të jepet informacion për metodat praktike
për përmirësimin e cilësisë së ajrit
Metodat Leksion, diskutim, mbledhje idesh, prezantim videoklipesh
Hyrje
Ajri është një përzierje gazesh të azotit (78%), oksigjenit (21%), dioksidit të karbonit
(CO2) dhe 1% të disa gazeve inerte. Ai, gjithashtu, përmban avuj uji në sasi të ndryshme,
si dhe një numër substancash të dëmshme. Substancat e dëmshme përfshijnë ndotësit
natyralë, si pluhuri dhe hiri vullkanik, dhe ndotësit tjerë si rezultat i veprimtarisë së njeriut.
Të gjithëve u është e njohur që ajri i pastër është kusht themelor për të gëzuar një shëndet
të mirë. Por ne e përqendrojmë vëmendjen tonë më tepër në cilësinë e ajrit jashtë mjediseve
të mbyllura (ajri i jashtëm), duke harruar, apo mos përfillur cilësinë e ajrit brenda mjediseve
të mbyllura (ajri i brendshëm).
Shkencëtarët sot vlerësojnë që ajri i mjediseve të brendshme shpesh mund të jetë më i ndotur
sesa ajri i jashtëm, madje, sidomos në qytetet e mëdha industriale. Duke ditur që kohën
më të madhe njerëzit e kalojnë në mjedise të mbyllura, ky fakt merr rëndësi të veçantë.
Ajri i pastër ka një rëndësi të madhe veçanërisht për fëmijët, pasi ata thithin një vëllim
më të madh ajri, në krahasim me përmasat e trupit, sesa të rriturit. Kjo tregon
se ata rrezikohen më shumë se të rriturit nga rritja e përqendrimit të ndotësve në ajër.
Cilësia e ajrit 13
1 Ajri
1
Veprimtaritë
Filloni duke i pyetur nxënësit: sa gjatë mund të jetojë njeriu pa marrë frymë?
Kërkojuni disa nxënësve që dëshirojnë të dalin vullnetarë, të mbajnë frymën
për 30 sekonda. Pastaj i lini ata t’i shpjegojnë nxënësve se si ndihen më pas.
Tregojuni nxënësve për gazet, prej të cilëve përbëhet ajri. Kujtojuni atyre se përbërja
2 e ajrit ndryshon gjatë procesit të frymëmarrjes, pasi niveli i oksigjenit zvogëlohet,
kurse ai i dioksidit të karbonit rritet. Përbërjen e ajrit nuk e ndryshon vetëm frymëmarrja,
por edhe shumë veprimtari të tjera. Aktivitetet njerëzore, për shembull, mund të çojnë
në shkarkimin e substancave të ndryshme kimike në atmosferë.
Smogu i dimrit krijohet, kur ndotësit e ajrit siç janë dioksidi i squfurit (SO2), oskidet e
azotit (NOx), si dhe kur grimcat vijnë në kontakt me masat e ftohta të ajrit që qëndrojnë
pezull mbi qytete. Ndotjet më të mëdha shkaktohen në mjediset urbane, në të cilat
jetojnë sot dy të tretat e europianëve. Smoget e mëdha të dimrit shkaktojnë vazhdimisht
dëmtime të shëndetit në disa zona të Europës Qendrore dhe Lindore, si në zona
me dendësi të lartë të popullsisë: në Republikën Çeke, në Gjermani dhe në Poloni.
Burimet kryesore të kësaj ndotjeje janë proceset e djegies, të cilat kanë të bëjnë
me ngrohjen, industrinë dhe me prodhimin e energjisë.
14 Cilësia e ajrit
Ndotja e ajrit të brendshëm
1
2
Shpjegojuni nxënësve që shumë materiale lirojnë gaze dhe grimca të dëmshme. Tymi
i duhanit është, ndoshta, shkaktari më i njohur i ndotjes së ajrit në mjediset e brendshme.
Temë për diskutim: “Cilat materiale dhe veprimtari mund të shkaktojnë ndotjen e ajrit
në një dhomë të mbyllur?” (produkte të ndryshme, që përdoren për pastrim, materiale
Ajri
1
ndërtimi, bojëra, tretësa dhe hollues, parfume dhe artikuj kozmetikë, kimikate
që përdoren në pajisje për printime dhe kopjime, materiale të ndryshme sintetike,
pajisjet laboratorike, reagentë kimikë, materiale për vizatim, pikturim, skicime,
projektime etj). Shkruani përgjigjet në tabelë.
Tregojuni nxënësve disa prej ndotësve të ajrit, që janë më pak të njohur, si formaldehidi,
4 radoni, asbesti dhe fushat elektromagnetike. Referojuni tekstit për substancat
e rrezikshme në faqen 17.
Cilësia e ajrit 15
1 Ajri
“Pikat e nxehta”
“Pika të nxehta” është një term i përdorur për të përshkruar një zonë me nivel
të lartë të ndotjes, për një periudhë kohe të shkurtër. Popullsia që banon afër burimeve
të ndotjes, është në rrezik të madh nga ekspozimi në këto nivele të larta ndotjeje.
Një pikë e nxehtë mjedisore janë rrugët urbane me trafik të madh, si dhe qytetet
ku është e përqendruar industria.
16 Cilësia e ajrit
Substancat e rrezikshme
Formaldehidi është një gaz i tretshëm në ujë, pa ngjyrë dhe helmues, me një erë
të veçantë. Ai përdoret si dezinfektues, si kimikat në bujqësi, si ngjitës për panelet
e ndërtimit dhe si agjent zjarrdurues në përbërjen e disa materialeve komplekse.
Ajri
1
Gjurmë të formaldehideve janë gjetur dhe në dyllin që përdoret në pajisjet shtëpiake,
vajrat, shampot, pasta e dhëmbëve, birra dhe vera, letrat e mureve, bojërat, duhani
dhe në pjesët e brendshme të makinave. Meqenëse formaldehidi nuk formon kurrë lidhje
kimike të plotë, ai mund të dalë si gaz pas disa vitesh, duke mos pasur erë të dallueshme.
Vetia e tij e avullimit ndikon në sistemin e frymëmarrjes, në lëkurë dhe në zemër.
Një mënyrë për të mënjanuar ndikimin e formaldehidit në shëndetin e njerëzve është
përdorimi i zeoliteve, të cilat janë minerale që kanë një kapacitet të madh thithës.
Ato thithin avujt e këtij gazi, si dhe pluhurat, tymin e duhanit dhe ndotësit e tjerë të ajrit.
Asbesti është një përbërje mineralesh, që gjendet në natyrë, në disa lloje formacionesh
shkëmbore. Ai është një material rezistent ndaj zjarrit dhe gërryerjes dhe shpesh shërben
si një izolues i mirë i nxehtësisë. Për rrjedhojë, asbesti konsiderohej si një material
i mrekullueshëm, me përdorim të gjerë. Mirëpo, me kalimin e kohës, u zbulua
që shëndeti i njerëzve vihej në rrezik nga thithja e grimcave të asbestit. Deri sa marrim
frymë, grimcat e asbestit futen dhe mbeten përgjithmonë në muret e mushkërive dhe
në ato të sistemit të tretjes, duke çuar në dëmtime serioze të shëndetit, siç mund të jetë
shfaqja e sëmundjes së kancerit. Ka raste që ndikimet
e asbestit të mos vihen re, edhe pas shumë vitesh
nga ekspozimi. Pavarësisht nga këto ndikime,
materialet me përmbajtje asbesti përbëjnë një rrezik
më të vogël për shëndetin, nëse ato përdoren
dhe ruhen mirë, sipas rregullave të përcaktuara.
Cilësia e ajrit 17
Ajri
Atmosfera
Fletë pune për nxënësin
18