Młoda Polska swoją winę finansując przygotowania Hjalmara do zawodu fotografa i przekazując rodziny nie stać na opłacenie jego
almara do zawodu fotografa i przekazując rodziny nie stać na opłacenie jego wizyty. Sonet XXXIX. 1) Nadanie utworowi
Charakterystyka wstępna.1)Nazwy stosowne dla określenia literatury oraz nowych
trendów w sztuce przełomu XIX i XX w. (rozwijającej się w latach 1881-1918): a)
Młoda Polska-od cyklu artykułów napisanych przez A. Górskiego, a opublikowane
w krakowskim czasopiśmie „Życie”, b) neoromantyzm-nazwa wprowadzona przez
E. Porębowicza, sygnalizująca powrót do pewnych tendencji właściwych
romantyzmowi, c) modernizm-określenie wprowadzone przez I. Matuszewskiego
nawiązujące do nowych tendencji jakie się pojawiły w literaturze tego okresu , d)
dekadentyzm (fr. dekadence-schyłek)-nazwa uwypuklająca popularne, szczególnie
wśród inteligencji twórczej nastroje znużenia, zniechęcenia, a nawet pragnienia
śmierci jako formy uwolnienia się od cierpień (sugestywna ilustracja tego typu
nastrojów znajdujemy w wierszu St. Koraba Brzozowskiego „O przyjdź”); e)
literatura doby imperializmu-nawiązująca do przemian społecznych jakie się
dokonały w owym okresie (związanych z przechodzeniem kapitalizmu w stadium
imperializmu). 2) Znamienne dla tego okresu, a związane z przeobrażeniami w
dziedzinie ekonomiczno-społecznej, narastanie konfliktów klasowych oraz będących
ich konsekwencją ruchów o charakterze rewolucyjnym, orężnych wystąpień
przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości - rewolucje 1905 i 1917 r.3) Teorie
filozoficzne popularne na przełomie XIX i XX w., a więc związane z sytuacją
ekonomiczno-społeczną istniejącą w owym czasie oraz pojawienie się nowych
tendencji w dziedzinie filozofii (wywarły one wpływ na powstanie nowych trendów
w sztuce): a) nitzscheanizm, którego twórcą był F.Nitzsche („Tako rzecze
Zaratustra”, „Poza dobrem i złem”) dzielił on ludzi na „kastę panów” oraz tłum,
którym można pogardzać, stworzył koncepcję „nadczłowieka” żyjącego „poza
dobrem i złem” a więc nie podporządkowującego się żadnym zakazom ani nakazom,
kierującego się w swoim postępowaniu jedynie biologiczną żądzą życia i chęcią
użycia (teorie te znalazły zwolenników wśród twórców i reprezentantów ideologii
faszystowskiej), b) bergsonizm-spopularyzowany przez francuskiego filozofa H.
Bergsona, który głosił przekonanie o niepoznawalności świata sugerując
jednocześnie, że człowiek może poznać jedynie niektóre z rządzących nim prawideł
i to nie dzięki rozumowi ale instynktowi i intuicji, właściwym przede wszystkim
artystom, c) przeciwstawienie temu pesymizmowi poznawczemu kierunków
burżuazyjnych optymizmu filozofii proletariackiej, głoszącej pogląd, że świat jest
poznawalny ale nie poznany, zaś jedyną drogą do poznania rządzących nim prawideł
jest rozum, d) estetyzm - jego twórcą był niemiecki filozof A. Szopenhauer,
głoszący teorię, że życie ludzkie jest nieustającą pogonią za nieosiągalnym
szczęściem, jedynych chwil wytchnienia, a więc namiastek szczęścia, mogła
człowiekowi dostarczyć kontemplacja dzieł sztuki, od których wymagano w
związku z tym absolutnego piękna, kładąc szczególny nacisk na doskonałość ich
formy (teorie te znalazły odzwierciedlenie w popularnym na przełomie wieków
haśle „sztuka dla sztuki” głoszącym kult „sztuki czystej” niepodporządkowanej
żadnym nakazom ani zakazom praktycznego życia).4) Główne tendencje w sztuce
przełomu XIX i XX w.: a) impresjonizm, który rozwinął się w sztukach
plastycznych przede wszystkim w malarstwie: nazwa pochodzi od tytułu obrazu
C.Moneta „Wschód słońca” impresja; impresjoniści zerwali z kanonami
tradycyjnego malarstwa-rozjaśniali paletę, przedstawiali sceny z życia w naturalnym
otoczeniu wychodząc w plener (fr.plein air-pełne powietrze), zacierali kontury,
uważali że barwy zależą od oświetlenia, nakładali na siebie kolory na zasadzie
kontrastu; do najwybitniejszych reprezentantów tego kierunku należą: Monet,
Renoir, Cezanne [renuar, sezan] zaś w polskim malarstwie Malczewski, Pankiewicz,
Podkowiński, Wyczółkowski; impresjonizm rozwinął się także w muzyce,
wyrażając się w odtwarzaniu subiektywnych wrażeń twórcy (w muzyce francuskiej
reprezentował go Debussy [debisje], a w polskiej Karłowicz i Szymanowski;
kierunek ten rozwinął się nawet w krytyce literackiej w postaci skrajnie
subiektywnych ocen poszczególnych dzieł; b) symbolizm-nazwa stosowna również
dla całej epoki, a pochodząca od symbolu-środka artystycznego stosowanego w
literaturze i sztuce tego okresu; symbol posiadał dwa znaczenia to co przedstawiał
(osoby, przedmioty, zjawiska) i to co się kryło pod tym bezpośrednim
przedstawieniem zgodnie z intencją autora (np.:krzak róży w „Weselu”
Wyspiańskiego); popularność symbolizmu na przełomie wieków wiązała się z
przeświadczeniem ówczesnych ludzi o niepoznawalności świata, którego pewne
zjawiska można było zasygnalizować za pomocą symboli; do najważniejszych
symbolistów w literaturze należeli: H. Ibsen M. Maeterlinck [meterling] (w
dziedzinie dramaty), zaś w dziedzinie liryki A. Rimbaud [rębo], P.Verlaine [werlę],
A. Błok, W. Briusow. 6) Wydawane na przełomie XIX i XX w. Czasopisma
literackie, które odegrały ważną rolę w ówczesnym życiu kulturalnym: a)
krakowskie „Życie”, w którym A. Górski opublikował swój cykl artykułów, a S.
Przybyszewski, pełniący funkcję naczelnego redaktora, ogłosił swój słynny
„Confitexor” nazwany szumnie „manifestem młodopolskim”; b) warszawska
„Chimera”- jej redaktorem naczelnym był Z.Przesmycki (pseudonim Miriam), jego
zasługą był to, że wydobył z zapomnienia i spopularyzował twórczość C. K.
Norwida.
„Dzika kaczka” na tle twórczości H.Ibsena. 1)H.Ibsen (1829-1906) jako jeden z
dwóch najwybitniejszych dramaturgów symbolistów (drugim był M.Maeterlinck,
autor takich dzieł jak ‘Intruz”, „Ślepcy”, „Wnętrze”). 2) Najważniejsze fakty z życia
H.Ibsena-pisarza urodzonego w Norwegii-był on synem armatora, reżyserem teatru
w Bergen, wiele podróżował po krajach europejskich przebywając najdłużej w
Rzymie i Monachium. 3) Trzy główne okresy w twórczości dramatycznej i
tendencje najbardziej znamienne dla każdego z nich: a) pierwszy nawiązujący do
legendarnej i historycznej przeszłości własnego kraju, reprezentowany przez
dramaty: „Pretendenci do tronu”, „Grób Hunnów”, a także poematy dramatyczne
„Brand”, „Peer Gynt” [per gint], które przyniosły autorowi rozgłos europejski, a
prezentowały podstawy myśli filozoficznej Ibsena jaka znalazła rozwinięcie w jego
późniejszej twórczości; b) drugi reprezentowany przez dramaty: „Nora”(„Dom
lalki”), „Upiory”, „Wróg ludu”, „Podpory społeczeństwa”, nawiązywał do tradycji
realizmu krytycznego II poł. XIX w., gdyż potępiał normy życia mieszczaństwa
owego okresu, zbulwersował też opinię światową odważnym przedstawieniem
takich drażliwych problemów owego życia jak: odpowiedzialność rodziców wobec
dzieci, prawo zamężnej kobiety do decydowania o swoim losie, bunt przeciwko
większości w imię bezkompromisowej prawdy; c) trzeci nacechowany typowymi
dla dramaturgii Ibsena skłonnościami do pesymizmu, symbolizmu i nihilizmu, który
w wydaniu Ibsena nie wykluczał jednakże wiary w istnienie porządku etycznego
świata, dlatego też jego bohaterowie w chwili ostatecznej klęski nie tracili nigdy
nadziei oraz chęci na moralne podźwignięcie się (utworami reprezentatywnymi dla
tego okresu były: „Budowniczy Solness”, „Dzika kaczka”, „Hedda Gobler”, „Gdy
wstaniemy zmartwych”.3) „Dzika kaczka”- powstała w 1884 r. jako utwór
znamienny nie tylko dla trzeciego okresu twórczości Ibsena ale także dla
całokształtu jego dramaturgii ze względu na eksponowane w niej problemy moralne,
a także charakterystyczną kompozycję: to co oglądamy na scenie jest konsekwencją
i epilogiem spraw, które się rozegrały w przeszłości-akcja właściwa toczy się
równolegle z obrazami i informacjami o przeszłości, które wzbogacają
współczesność, a najczęściej wpływają determinująco na losy bohatera. Czy zawsze
należy głosić prawdę? Rozważania na podstawi „Dzikiej kaczki” H.Ibsena1)Ścisły
związek moralnych problemów wyeksponowanych w dramacie ze sposobem
prezentacji głównych osób nim występujących, a więc Hialmara Ekdala, Gregersa
Werle, starego Ekdala, starego Werle, Jadwini oraz Giny Ekdal: a) Hjalmar Ekdal-
właściciel zakładu fotograficznego, który mógł otworzyć dzięki pomocy finansowej
starego Werle a przede wszystkim swojej żony Giny i córki Jadwini (wykonywały
za niego wszystkie prace związane z prowadzeniem zakładu), w ciągu całego życia
wykazywał skłonność do pazerstwa i wygłaszania cudzych myśli jako swoich
własnych, pozwolił sobie wmówić, że zostanie wielkim wynalazcą i zapowiedział
żonie, że zostanie bogatą wdową po wielkim wynalazcy, a nie miał po prostu
świadomości, że jest człowiekiem małym, u którego nikt nie może znaleźć
duchowego oparcia, gdyż on sam takiej podpory potrzebuje, dał tego dowód w
drastycznej sytuacji jaka powstała w jego domu, gdy dowiedział się, że Jadwinia nie
jest jego córką (dał dziecku do zrozumienia, że jest dla niego kimś obcym,
manifestacyjnie opuścił dom czego konsekwencją była śmierć Jadwini). B) Gregers
Werle -kolega Hjalmara z okresu studiów, który postanowił oczyścić jego
małżeństwo z kłamstwa i dlatego wbrew perswazjom doktora Rellinga zapoznał
Hjalmara z prawdą o dawnym romansie starego Werle z jego żoną Giną; postanowił
to zrobić, gdyż jak mówił Relling cierpiał na ostrą gorączkę prawości i w skutek
tego zburzył spokój rodziny Ekdalów i stał się pośrednim sprawcą śmierci Jadwini;
c) Gina Ekdal-dawna służąca starego Werle, która ukryła prawdę przed Hjalmarem i
w skutek tego nawet po upływie wielu lat przeżyła tragedię (straciła córkę i zaufanie
męża); d) Stary Ekdal -w przeszłości człowiek bogaty i zapalony myśliwy, po
utracie majątku i pobycie w więzieniu załamał się zupełnie i próbował znaleźć
duchowe oparcie w stwarzaniu sobie iluzji przeszłego życia (polowanie na strychu);
e) Jadwinia Ekdal-14-letnia niezwykle uczuciowa i wrażliwa dziewczynka, bardzo
przywiązana do rodziców, szczególnie do ojca, dlatego przeżyła bardzo boleśnie
fakt uczuciowego odtrącenia jej przez ojca i dlatego, aby dać dowód swojej wielkiej
miłości i ułatwić rodzicom trudnej sytuacji popełniła samobójstwo; f) stary Werle-
bogaty kupiec i przemysłowiec, który chcąc uniknąć skandalu związanego z
ujawnieniem skutków jego romansu ze służącą, wydał ją za mąż za Hjalmara
Ekdala, ukrywając jednocześnie prawdę i próbował potem częściowo naprawić
pieniężny legat na rzecz Jadwini i starego Ekdala, którego też prawdopodobnie
skrzywdził. 2) Wyeksponowanie w dramacie relacji między prawdą a kłamstwem w
ludzkim życiu -stary Werle i Gina oparli małżeństwo Ekdalów na kłamstwie co w
rezultacie doprowadziło do tragedii, zaś prawdą, której bezkompromisowym
rzecznikiem był Gregers Werle spowodowało tragiczną śmierć niewinnego dziecka
(wynika stąd sugestia, że nie należy się kierować kłamstwem, ale nie trzeba też
niepotrzebnie upierać się przy ogłoszeniu prawdy zbędnej w określonej sytuacji, bo
w ten sposób można także skrzywdzić człowieka). 3) Symboliczny charakter tytułu
dramatu, który można odnosić zarówno do Jadwini jak i starego Ekdala: obydwoje
oni ponieśli klęskę życiową, której nie mogli przezwyciężyć, podźwignąć się z niej
podobnie jak dzikie kaczki, które „gdy dostaną kilka śrutów za skórę, dają nura na
dno jak tylko mogą najgłębiej i potem już nie wychodzą na wierzch”. 4)
Wyeksponowanie takiej ideologii „Dzikiej kaczki” oraz utworów o podobnej
problematyce w wypowiedzi angielskiego pisarza Bernarda Schou [szou]:
„Dramaturg może zrobić jeden dobry użytek z nieszczęśliwego wypadku-może
budzić ludzi”.
Nastroje pokolenia w młodopolskiej twórczości K. Przerwy Tetmajera. 1)Dominacja
liryki w literaturze polskiej przełomu XIX i XX w. Określona nie tylko dużą ilością
tworzących wówczas poetów, ale także nasyceniem liryzmu powstałych w owym
okresie powieści, a nawet dramatów.2) Najwybitniejsi twórcy młodopolskiej liryki:
K.Przerwa Tetmajer, L.Staff, B.Leśmian, J.Kasprowicz. 3)Działalność całej rzeszy
twórców liryki mniej wybitnej, ale mimo to zajmującej znaczną pozycję w
ówczesnym dorobku literackim (Lange, Rydel, Korab-Brzozowski, Niemojewski,
Boy-Żeleński, który zasłynął jako wybitny krytyk i tłumacz dzieł literatów
francuskich, napisał także zbiór utrzymany w żartobliwym tonie „Słówka”). 4)
Twórcza przynależność K.P.Tetmajera ur. w Ludźmierzu na Podhalu (1865-1940),
uczył się w gimnazjum św. Anny w Krakowie, studiował w Uniwersytecie
Jagiellońskim i w Heinenbergu, wiersze drukował w krakowskim „Świecie” i
„Życiu”, w 1928 r. otrzymał nagrodę literacką Warszawy, do grupy
najwybitniejszych liryków młodopolskich: a) dwa zbiory utworów lirycznych, które
zapewniły mu literacki rozgłos; b) poemat dramatyczny „Zawisza Czarny”, c)
dramat „Rewolucja”; d) powieść „Koniec epopei” (z czasów napoleońskich),
„Legenda Tatr” składająca się z dwóch części: „Maryna z Hrubego” i „Janosik
Nędza Litmanowski”; e) zbiór opowiadań pisanych góralską gwarą „Na skalnym
podhalu”. Koniec wieku XIX. 1)Utwór mający charakter nacechowanego
pesymizmem manifestu pokolenia dekadentów, których reprezentantem był sam
autor w młodzieńczym okresie życia i twórczości. 2) Wzmianki dominującego w
wierszu pesymizmu, zawarte w charakterystyce człowieka dekadenta, który: a)
stracił wiarę w istnienie jakichkolwiek trwałych wartości, które mogłyby być
duchowym oparciem; b) odrzucił możliwość przekleństwa, wzgardy i ironii
wychodząc z założenia, że nie powinno się gardzić ciężarem przerastającym nasze
siły, że nic już nie dorówna ironii biegu najzwyklejszych rzeczy; c) przestał wierzyć
w sens idei z reguły szlachetnych, ale rzadko wcielanych w praktykę życiową; d) był
przekonany o bezsensowności walki (kojarzył jej możliwość z tymi, jakie miałaby
mrówka próbując się przeciwstawić pędzącemu pociągowi); e) nie wierzy już w
lepsze perspektywy bytu przyszłego, którego wartości nie można jednoznacznie
określić, ani nawet odgadnąć, odrzucił możliwość szczęścia w życiu; f) miał
całkowitą świadomość swojej bezsilności wobec zagrażającego mu zewsząd zła,
dlatego na pytanie o tarczę przeciw włóczni tego zła głowę zwiesił niemy. Ludzie
miotają się, dręczą i cierpią. 1)Dominacja pesymizmu wynikającego z
przeświadczenia, że życie ludzkie jednym pasmem cierpień i udręk prowadzących
do skrajnego wyczerpania i wysnucia ostatecznego przygnębiającego wniosku, że
człowiek rodzi się nie po to, aby wychodzić zwycięsko z trudnych sytuacji i
problemów lecz po to, aby się poddać niesprzyjającemu losowi. Nie wierzę w nic.
1)Rodzaj ciekawego, a raczej bezideowego obrazu dekadentów, którzy: a) utracili
zdolność zachowania wiary w istnienie jakichkolwiek wartości lub też pragnienia
czegokolwiek; b) wyrzekli się nawet przyjemności snucia marzeń cierpiąc
jednocześnie nad takim zubożeniem; c) żyli w przygnębiającym przeświadczeniu, że
los ludzki kształtuje konieczność zła, nie zaś ludzka wola; d) jedynym pragnieniem
jakie zachowali była chęć pogrążenia się w stan niewiary i niebytu.
Niech żyje sztuka. 1)Treść wiersza jako przejaw odchodzenia autora od założeń
programowego nihilizmu właściwego dekadentom. 2)Potraktowanie sztuki jako tej
wartości w istocie swojej bezsensowności, choćby z tego względu, że musi
zakończyć się śmiercią; sama zaś egzystencja wiąże się z cierpieniami
uwarunkowanymi (szczególnie w przypadku artystów) niedostatkiem materialnym.
3)Określenie niezwykle trudnej sytuacji artystów w społeczeństwie, w którym
wartości materialne posiadają bezdyskusyjną przewagę nad duchowymi.
4)Propagowanie przeświadczenia, że autor, w którego wierszach „płyną ognie przez
Boga samego włożone” jest jedynym twórcą autentycznych wartości, które należy
przeciwstawić systemowi wartości stworzonemu przez zwykłych zjadaczy chleba.
5)Niewiara w możliwość zwycięstwa wartości duchowych nad materialnymi, przy
jednoczesnym uwypukleniu piękna sztuki, dla której warto żyć (nawiązuje do łac.
hasła ars longa, vita brevis - sztuka nieprzemijająca, życie krótkie). Modernizm w
poezji K. Przerwy Tetmajera.
Na anioł Pański. 1)Jeden z najpopularniejszych liryków Tetmajera należący do
kanonu jego wierszy klasycznych. 2) Dominujące w utworze przeświadczenie o
nieuchronności przemijania ludzkiego życia i wszystkiego, co się z nim wiąże
(przekonanie, że samo życie pozbawione jest celu i sensu). 3) Modernistyczne cechy
utworu: a)charakterystyczna kompozycja; b) rytmika (widoczna w refrenie wiersza,
a oddająca dźwięk bijących dzwonów); c) symbolika utworu (osmętnica-smutek,
życie ludzkie i jego przemijanie porównane do rzeki); d) niczym nie uzasadniony
smutek w niektórych partiach utworu (nastrojowość).Melodia mgieł nocnych (Nad
Czarnym Stawem Gąsienicowym). 1)Niezwykle plastyczny opis fragmentu
tatrzańskiego pejzażu widzianego nocą z wysuniętymi na pierwszy plan mgłami
przesuwającymi się nieustannie nad szczytami gór. 2) Plastyka opisów uzyskana
dzięki odwołaniu do takich zmysłów jak: wzrok (okręcajmy się wstęgą dookoła
księżyca), słuch (limb szumy powiewne i w smrekowym szept borze), powonienie
(pijmy kwiatów woń rzeźwą). 3) typowo modernistyczne elementy występujące w
utworze: a) wyeksponowanie efektów znamiennych dla malarstwa
impresjonistycznego, a więc unikanie czasu (mimo, że przedmiotem opisu jest
krajobraz) wyeksponowanie barw jasnych, bądź nakładających się na siebie (co nam
ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca); b) muzyczność uzyskana dzięki rytmice
wiersza 14 zgłoskowego z zachowaną cezurą, czyli stałym przedziałem
międzywyrazowym w linijce wierszowej; c) górowanie formy nad treścią, co było
odwołaniem się do tendencji estetyzmu; d) nastrojowość -szczególny nastrój pełnej
uroku ciszy w górach oświetlonych promieniami księżyca. Biografia J.Kasprowicza
a pierwszy okres jego twórczości. 1)Jan Kasprowicz-poeta chłopskiego pochodzenia
żyjący w latach 1860-1926 jako jeden z najwybitniejszych liryków młodopolskich
(ur. w Przyborzu na Kujawach, studiował w Lipsku i we Wrocławiu, na stałe osiedlił
się we Lwowie, zafascynowany krajobrazem górskim. 2) Trzy okresy w twórczości
Kasprowicza: a) pierwszy, nacechowany dominacją realizmu i naturalizmu (wpływy
M. Konopnickiej na charakter jego twórczości) reprezentowany przez dramat
naturalistyczny „Świat się kończy”, poemat społeczno-religijny „Chrystus”, cykl
sonetów „Z chałupy”; b) drugi, w którym dominował pesymizm (katastroficzne
wizje świata zbliżającego się ku zagładzie) i symbolizm: powstał cykl sonetów
„Krzak dzikiej róży”, zbiór hymnów „Ginącemu światu”, utwór prozą „O
bohaterskim koniu i walący się domie”; c) trzeci, charakteryzujący się afirmacją
życia i pogodnym tonem filozoficznym reprezentowanym przez takie utwory jak
„Księga ubogich”, „Mój świat”, „Malowanki na szkle”, „Pieśni na gęśliczkach” oraz
poemat dramatyczny „Marchoł gruby a sprośny”. 3) „Z chałupy”- cykl składający
się z 40 sonetów, utrzymanych w konwencji realistycznej, przedstawiających różne
sceny chłopskiego życia, znanego autorowi z autopsji (napisał jeszcze szereg innych
utworów związanych tematycznie z życiem chłopów tj. „Z chłopskiego zagonu”,
„Hanka Olpińska”, „Król Lear z Biedaczowa”). Sonet I. 1)Sugestywny, a
jednocześnie dynamiczny obraz wsi kujawskiej żyjącej w nędzy znamionowanej
przez: a) piaszczystą w więc nieurodzajną glebę; b) walące się płoty, chude krowy,
niskie obórki. 2) Zawarta w części refleksyjnej sonetu apostrofa do wiejskich chat,
symbolizująca silny uczuciowy związek poety z warstwą, z której się sam wywodził
(szare chaty, nędzne chłopskie chaty jak się z wami zrosło życie moje), a
jednocześnie refleksje, czy te trudne warunki życia ulegną kiedyś poprawie (czy
przyjdzie czas, co łzy te spłoszy). 3) Kontrastujący z wyeksponowaną w utworze
nędzą element witalności i ożywionej kolorystyki (dziewek wieniec zdrowy w
kraśnych chustkach, koralowych sznurkach). Sonet XV. 1) Zakończony tragicznym
finałem obraz matki chłopskiej rodziny, która: a) po przedwczesnej śmierci męża
oraz czasach gradu i posuchy musiała sprzedać ziemię i wydać córki, będące jeszcze
dziećmi na służbę; b) sama udała się na wędrówkę w poszukiwaniu dorywczej pracy
(przy żniwach, praniu), która zapewniłaby jej warunki utrzymania; c) po utracie sił
wraz z nadejściem starości musiała udać się na żebry (zamarzniętą znaleziono gdzieś
w polu). Sonet XIX. 1) Dramatyczny przykład losu chłopa, niegdyś bardzo silnego i
sprawnego fizycznie, który pod wpływem choroby stracił siły, utwierdził się w
przekonaniu, że jest skazany na śmierć. 2) Wyeksponowanie beznadziejności tej
nędzy chłopskiej egzystencji poprzez uwypuklenie faktu, że nawet w takich
sytuacjach, gdy życie ludzkie można by uratować przy pomocy lekarza chłopskiej
pewnych znamion autobiografii , ze względu na zaprezentowanie w nim
dramatycznego losu chłopskiego syna, związanego z jego staraniami o zdobycie
wykształcenia: a) do szkoły uczęszczał w niezwykle trudnych warunkach; b) czytał
dzieła Homera czy Wirgiljusza pasąc zwierzęta; c) pojechał do stolicy by
kontynuować naukę, ale tam na skutek biedy i nadmiaru pracy umarł na gruźlicę.
Symbolika sonetów z cyklu „Krzak dzikiej róży. 1) Poemat „Miłość” jako utwór
zapowiadający modernistyczny przełom w twórczości Kasprowicza- miłość nabiera
wymiaru metafizycznego, a przyroda występuje w roli tła. 2) Cykl sonetów „Krzak
dzikiej róży” składający się z 4 utworów jako przejaw podporządkowania się
wpływom modernizmu. 3) Treść sonetów-opis tatrzańskiego krajobrazu z
wysuniętymi na plan pierwszy krzakiem dzikiej róży oraz starą spróchniałą limbą. 4)
Modernistyczne cechy cyklu: a) symbolika-krzak dzikiej róży symbolizuje życie
trwające pomimo niebezpieczeństw i niesprzyjających warunków, limba
symbolizuje starość, przemijanie i śmierć; b) typowe dla impresjonizmu
eksponowanie barw jasnych oraz utrwalanie ulotnych zjawisk świetlnych; c)
nastrojowość (niczym nie uzasadniony smutek i melancholia); d) związana z
założeniami estetyzmu dbałość o doskonałość formy. .Modernizm i katastrofizm w
hymnie „Święty Boże” 1)Hymn „Święty Boże” jako jeden z hymnów wchodzących
w skład zbioru „Ginącemu światu” składającego się z 8 utworów m.in. „Dies irae”
(dzień gniewu), „Salome” , „Moja pieśń wieczorna” 2) Przyczyny napisania utworu:
a) wspomnienia z czasów dzieciństwa, kiedy wieś poety nawiedziła zaraza cholery i
ludzie organizowali procesje w celu wyproszenia u Boga odwrócenia epidemii; b)
znajomość pieśni kościelnej zaczynającej się od słów „Święty Boże”, zwanej
suplikacjami; c) poznanie przez poetę treści średniowiecznych hymnów, a
szczególnie hymnu włoskiego mnicha T.Celano „Dies irae”; d) współczucie dla
ludzi skazanych na cierpienie. 3) Elementy składające się na treść utworu: a) obraz
kopania samotnej mogiły na skraju miedzy przez całą ludzkość; b) ukazanie trudów
ludzkiego życia, utożsamianego przez podmiot liryczny z wędrówką kończącą się
śmiercią; c) profanowanie przez wrogów również mogił tych, którzy oddali się
szlachetnym celom, poświęcili się ideom; d) ukazanie daremnych usiłowań
człowieka próbującego polepszyć los ludzki, nie mogącego nic dla ludzi zrobić i
będącego z tego powodu przez nich przeklinany (autor porównał go do giętkiego
krzewu w czasie burzy, a zły, niesprzyjający los drwi sobie z bezowocnych,
szlachetnych starań tego człowieka; e) obraz pochodu nie tylko ludzi ale i całej
przyrody do wielkiej wspólnej mogiły; f) apostrofa do Boga by zmiłował się nad
wszystkim co stworzył, nie zaś upajał się wielkością swojego stworzenia podczas
gdy ludzie cierpią; g) spowodowana brakiem reakcji Boga na próby ludzkie
apostrofa do szatana, by przejął przewodnictwo duchowe nad ludzkością
(przedstawienie jednocześnie świadomości, iż to oddanie nie polepszy losu ludzi,
gdyż nadal będzie ona skazana na śmierć oraz otaczające zło, którego symbolem jest
szatan). 4) Podobieństwo przedstawionej w tym utworze problematyki z tą
przedstawioną w sonetach „Z chałupy” (tam jednak autor obwiniał system, a w
hymnie prezentuje i obwinia zjawiska metafizyczne np.: Boga nie reagującego na
błagania ludzi). 5) Przejawy humanizmu wyeksponowane w utworze: a)
współczucie dla cierpiącego człowieka; b) bunt przeciwko Bogu w imię miłości do
ludzi-prometeizm. 6) Modernistyczne cechy utworu: a) symbolika (szatan
symbolizuje zło, mogiła-śmierć, złocisty trójkąt-Boga); b) katastroficzna
nastrojowość (utożsamianie życia li tylko z cierpieniem); c) uwypuklenie
daremności starań człowieka ku temu, by polepszyć własnej egzystencji; d) wizja
procesji tak ludzkości jak i przyrody do wspólnej mogiły, czyli ku śmierci; e)
rozlewność stylu (długie rozwinięcie, obejmujące niejednokrotne kilka, a nawet
kilkanaście wersów zdania). Afirmacja życia w ostatnim okresie twórczości
J.Kasprowicza. 1) Trzeci okres twórczości J.Kasprowicza charakteryzujący się
afirmacją życia, pogodnym tonem filozoficznym, a reprezentowany przez takie
utwory jak: „Księga ubogich”, „Mój świat”, „Malowanki na szkle”, „Pieśni na
Gęśliczkach”, poemat dramatyczny „Marchoł gruby a sprośny”. 2) Zainteresowanie
poety życiem warstw najuboższych (sprzyjało temu osiedlenie się w Poroninie,
bezpośredni kontakt z przyrodą oraz małżeństwo z młodą Rosjanką). 3) „Księga
ubogich” jako ilustracja tej przemiany w sposobie dostrzegania i pojmowania spraw
świata i życia (tytuł utworu nawiązuje do określenia „biblia pauperum i wskazuje na
zamysł poświęcenia tych utworów zwykłym, prostym ludziom). Nie ma tu nic
szczególnego. 1) Podziw dla piękna przyrody i jej nienaruszalnej trwałości
stanowiącej fundament ludzkiego bytowania ulegającego przemijaniu. 2) Ukazanie
bezsensu nieustannego pośpiechu, który niszczy ludzi i staje się przyczyną
zapomnienia przez nich o tym, że nienaruszalność przyrody może być dla nich
podstawą zachowania duchowej równowagi (czuwa nad naszym spoczynkiem rząd
pewnych siebie jasieni). Na razie mówiący prawdę. 1)Afirmacja życia wyrażająca
się: a)spokojnym przyjmowaniem śmierci jako nieuchronnego końca ludzkiego
życia; b) życzeniami oraz prośbami pod adresem krewnych i znajomych
dotyczącymi jego pogrzebu, a ujawniającymi uczuciowy związek z chłopstwem i
wiejską obyczajowością (na chłopską połóżcie furę w cztery schowawszy go deski);
c) pragnieniem, by dusza (po śmierci ciała) mogła odwiedzić okolice, które
szczególnie umiłował za życia ( przychodzić od czasu do czasu nad rzekę , na pól
tych pustkowie). Szum wody. 1) Filozoficzna zaduma nad biegiem życia
skojarzonego z płynącym potokiem. 2) Pełna afirmacja wszystkiego co ze sobą
niesie życie, uwypuklenie jej za pośrednictwem skojarzeń związanych z życiem, a
przejawiająca się: a) rezygnacją z jakichkolwiek form buntu przeciw twardym
prawom życia; b) skłonnością do akceptacji zarówno ważnych spraw, jak też
drobiazgów składających się na bieg życia; 3) Taka treść wiersza jako artystyczne
świadectwo przemiany wielkiego buntownika przeciw złu na pogodnego,
pogodzonego z życiem, pokornego wielbiciela natury. Symbolika w młodopolskiej
poezji L.Staffa. 1) Leopold Staff (1878-1957) jako wybitny polski poeta, który
tworzył w trzech kolejnych etapach rozwoju haseł literatury tj. w okresie Młodej
Polski, dwudziestolecia międzywojennego i Polski Ludowej. 2) Twórczość Staffa: a)
tomiki poezji „Sny o potędze”, „Łabędź i lira”, „Uśmiech godzin”, „Ptakom
niebieskim”, „”Żywiąc się w locie”, „Wysokie drzewa”, „Barwa miodu”, „Wiklina”;
b) dramaty „Skarb”, „Godliwa”, „Igrzysko”; c) bogata twórczość przekładowa-
przekładał na jęz. Polski Goethego, Petroniusza, Nitzschego „Kwiatki św.
Franciszka”. Kowal (Sny o potędze). 1) Odmienne niż u Nitzschego ujęcie koncepcji
nadczłowieka przedstawionego w utworze nie jako istota żyjąca poza dobrem i
złem, lecz jako jednostka, która powinna skoncentrować wszystkie swoje marzenia i
wysiłki na wydobycie z własnej osobowości i udoskonalenia swoich najlepszych
predyspozycji, co da jej w konsekwencji siłę duchową symbolizowaną przez serce
hartowane, mężne, dumne, silne. 2) Znamienne dla twórczości Staffa położenie
nacisku na marzenia, na sny o potędze, nie zaś na konkretne działania, które by
przysporzyły osiągnięcie celu. 3) Porównanie wysiłków zmierzających ku
udoskonaleniu własnej osobowości i osiągnięcia siły ducha do pracy kowala
wykuwającego z bezkształtnych metali określone formy. 4) Symbolika występująca
w utworze oraz marzenia o zdobyciu siły duchowej jako elementy wiążące utwór z
założeniami modernizmu. Deszcz jesienny. 1) Typowy przykład młodopolskiej
liryki hołdującej madzie na eksponowanie melancholii, smutku, pesymizmu,
niewiary w sens życia. 2) Podporządkowany tym nastrojom opis jesiennego,
słotnego dnia skojarzonego z refleksjami na temat dominacji cierpień i smutku w
ludzkim życiu. 3) Uwarunkowane tą dominacją wyeksponowanie daremności
marzeń człowieka, które nigdy nie przeradzają się w stan realizacji (wiecznych snów
mary, powiewne, dziewicze na próżno czekały na słońca oblicze). 4) Podkreślenie
ulotności i nietrwałości szczęścia znamienne dla innych utworów Staffa (szczęście
przyjść chciało, lecz mroków się zlękło). 5) Określająca humanizm wiersza
współczucie dla konkretnych ludzkich cierpień i nieszczęść: a) dla nędzarza, który
umarł nim ludzie wsparli go jałmużną; b) dla chłopskiej rodziny, której spłonęła
zagroda i dzieci. 6) Uwypuklenie dominacji zła w ludzkim życiu w symbolicznym
obrazie szatana niszczącego wszystko co wartościowe, dobre i piękne przez ogród
mój szatan szedł smutny śmiertelnie i zmienił go w straszną, okropną pustelnię 7)
Typowe dla epoki katastroficzne nastroje. 8) Znamienne dla modernizmu środki
artystyczne: a) symbolika-szatan symbol zła; b) elementy malarstwa
impresjonistycznego-zacieranie konturów (dal bezkresna, szara, mglista ); c)
muzyczność uzyskana dzięki rytmice wiersza 12- zgłoskowego z konsekwentnie
zachowaną cezurą; d)nastrojowość-uwypuklony w początkowych strofach nastrój
nieuzasadnionego smutku podkreślonego refrenem. Początek bajki. 1) Typowe dla
poezji Staffa ujęcie w spokojny ton wiersza filozoficznych refleksji na temat życia
kończącego się śmiercią. 2) Porównanie śmierci do pogodnego wieczoru
nadchodzącego po równie pogodnym dniu. 3) Sugestia, że warunkiem pogodnej i
spokojnej śmierci jest życie bez grzechu przeciw własnemu pięknu co w nas śni
tajemnie, czyli bez sprzeniewierzania się istocie człowieczeństwa, która każdego
powinna skłaniać ku dobru nie zaś ku złu. 4) Podkreślenie, że tylko dobrze przeżyte
życie będzie można opowiedzieć na podobieństwo historii przedstawionych w
bajkach, które zawsze dobrze się kończą, zaczynają od słów byłem raz sobie. 5)
Znamienna dla poezji Staffa dbałość o doskonałość formy-sonet, a także związana z
klasycyzmem wzmianka o Charonie. 6) Wiążąca utwór z założeniami poezji
młodopolskiej symbolika-pogodny wieczór jako symbol śmierci. Przedśpiew. 1)
Znamienny dla poezji Staffa entuzjazm dla świata, sztuki, przyrody związany z
głębokim zrozumieniem dla trudu, smutku i radości: a) stwierdzenie autora, że
poznał zarówno dodatnie jak i ujemne strony życia, że zachwycał się pięknem
tkwiącym w sztuce i przyrodzie, poznał gorycze i zawody, a mimo to śpiewać
będzie pochwałę życia; b) nawiązanie do renesansowego hasła Terencjusza
człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce w słowach żyłem i z rzeczy
ludzkich nic nie jest mi obce; c) wynikający z głębokiego zrozumienia nawet
najtrudniejszych spraw życia afirmacyjny stosunek poety do wszystkiego co ono ze
sobą niesie, tolerancja przejawów zła traktowanych jako zewnętrzny objaw słabości
ludzkiej natury. Nic mi świecie. 1) Rodzaj lapidarnego, poetyckiego podsumowania
optymistycznej filozofii życiowej Staffa, znajdującego duchowe oparcie w
przeświadczeniu, że świat i życie ludzkie jest piękne pomimo nieuchronnego
przemijania oraz konieczności śmierci. 2) Zachwyt nad pięknem oraz harmonią
nieba i ziemi (jak w pieśni Kochanowskiego Czego chcesz od nas Panie), urokiem
gwiazd i kwiatów. 3) Filozoficzne pogodzenie się z nieuchronnością śmierci
obejmującej wszystko co żyje (przez wieczność już nie było mnie przed dniem
narodzin, a mędrzec dawno uczył mnie, żem jest śmiertelny). O miłości wroga. 1)
Treść wiersza jako wyraz konsekwentnego hołdowania Staffa chrześcijańskiemu
systemowi wartości. 2) Wyeksponowany w utworze, a wynikający z katolickiej
etyki nakaz przebaczania nawet wrogom, których złe, szkodliwe występki należy
traktować w kategoriach słabości ludzkiej natury, skłonnej do chwilowego choćby
ulegania złu (podobną myśl zawarł w wierszu Przedśpiew mówiąc o dobroci chorej
w grzechu). 3) Charakterystyczne dla niektórych utworów Staffa posłużenie się
formą strofy dwuwierszowej. Geneza „Wesela” St. Wyspiańskiego. 1)
Najważniejsze fakty z życia Wyspiańskiego urodzonego w Krakowie i tam też
zmarłego w 1907r. (jego ojciec był rzeźbiarzem mającym pracownię u podnóża
Wawelu): a) nauka w Gimnazjum św. Anny w Krakowie; b) studia w Krakowskiej
Szkole Sztuk Pięknych pod kierownictwem J. Matejki; c) kilkakrotne odbywanie
podróży zagranicznych (od 1890 r. Austria, Włochy, Szwajcaria, Paryż); d) objęcie
katedry Sztuki Stosowanej w KSSP (malarstwo kościelne i dekoracyjne); e) ciężka
choroba artysty; e) pobyt w podkrakowskiej wsi Węgrzce. 2) Różnorodność form
działalności artystycznej Wyspiańskiego: a) praca przy polichroni Kościoła
Mariackiego pod kierownictwem J. Matejki; b) portrety i pejzaże: „Autoportret”,
‘Śpiący Staś”, „Głowa Helenki”, „Chochoły”, „Dziewczynka z fiołkami”, „Kopiec
Kościuszki”; c) przygotowanie projektu witraży do Katedry Wawelskiej
zrealizowanego w Kościele franciszkanów, opracowanie dekoracji domu lekarza w
Krakowie. 3) Twórczość poetycka Wyspiańskiego: a) wiersze o charakterze
lirycznym; b) rapsody „Piast”, „Henryk Pobożny”; c) dramaty antyczne; d) tzw.
dramaty sumień „Klątwa”, „Sędziowie”; d) dramaty historyczne (związane
najczęściej z problemami walk narodowowyzwoleńczych) i współczesne „Noc
listopadowa”, „Wyzwolenie”, „Bolesław Śmiały”, „Akropolis”, „Achilles”,
„Warszawianka”, „Legion”, „Wesele”. 4) „Wesele”- najpopularniejszy dramat St.
Wyspiańskiego wystawiony po raz pierwszy na scenie krakowskiego teatru 16
marca 1901r. (prapremiera ta miała posmak skandalu związanego z pierwotnym
zamysłem Wyspiańskiego, by na afiszu umieścić prawdziwe nazwiska osób
występujących w „Weselu”; do autora miał pretensje L. Rydel który czuł się
ośmieszony, wójt Bronowic-Błażej Czepiec, hrabia Tarnowski ożeniony z Branicką
opuścił teatr w trakcie trwania spektaklu). 5) Plotka o „Weselu” Boya-Żeleńskiego
jako publikacja dostarczająca wielu cennych informacji na temat okoliczności i
przyczyn napisania tego utworu, do których zaliczamy: a) popularną w kręgach
inteligencji twórczej przełomu XIX i XX w. , a szczególnie wśród malarzy
impresjonistów tzw. „chłopomani” polegającą na powierzchownym zainteresowaniu
życiem wsi, szczególnie zaś folklorem i kulturą (konsekwencją takich zainteresowań
było małżeństwo malarza Włodzimierza Tetmajera z Marią Mikołajczykówną w
1890r.); b) wesele krakowskiego literata L. Rydla z siostrą Marii Jadwigą
Mikołajczykówną, chłopką z podkrakowskiej wsi Bronowice Małe, które odbyło się
20.XI.1900r. z udziałem przedstawicieli krakowskiego środowiska literackiego i
wszystkich mieszkańców wsi; c) krytyczny stosunek Wyspiańskiego do programu
krakowskiego stronnictwa stańczyków, głoszącego ugodową politykę wobec
zaborców (tzw. trójlojalizm); d) patriotyzm autora próbującego rozważyć możliwość
podjęcia walki narodowowyzwoleńczej we współczesnych warunkach polityczno-
społecznych e) chęć stworzenia nowego rodzaju dramatu, który zawierałby w sobie
elementy różnych utworów dramatycznych. 6) Zawartość treściowa utworu: a) akt I
nosi znamiona komedii obyczajowej i przedstawia reprezentujących chłopstwo i
inteligencję uczestników wesela bronowickiego, prowadzących rozmowy, których
treści pozwalają się zorientować w ich wzajemnych stosunkach, samopoczuciu,
marzeniach i pragnieniach; b) akt II prezentuje dialog postaci rzeczywistych z tzw.
„osobami dramatu”, czyli widmami i zjawiskami będącymi personifikacją ich myśli,
uczuć i skrywanych pragnień (pod koniec aktu zjawia się postać Wernykory, a wraz
z nią wątek walk narodowowyzwoleńczych); c) akt III określa postawy
reprezentantów inteligencji i chłopstwa wobec możliwości uczestnictwa w czynie
zbrojnym na rzecz ojczyzny, uwypukla jednocześnie przyczyny fiaska tego zrywu.
Postacie rzeczywiste i „osoby dramatu” w „Weselu”. 1) Przynależność „Wesela” do
grupy dramatów posiadających warstwę treściową zarówno realistyczną, jak też
wizyjno - symboliczną (podobnie III cz. „Dziadów” Mickiewicza, „Kordian”
Słowackiego). 2) Podział postaci występujących w „Weselu” na: a) postacie
rzeczywiste - uczestnicy wesela bronowickiego reprezentujący inteligencję i
chłopstwo; b) tzw. „osoby dramatu”, czyli widma i zjawy będące personifikacją
myśli, pragnień i uczuć postaci rzeczywistych, uosobieniem tego co się w duszy
komu gra, co kto widzi w swoich snach (określenie Chochoła). 3) Wprowadzenie
„osób dramatu” do akcji przez Państwa Młodych, których namówił do tego poeta
(zaprosili najpierw Chochoła, który z kolei przyprowadził inne zjawy - ze względu
na swoją rolę przypomina Guślarza z II cz. „Dziadów”). 4) Dialogi postaci
rzeczywistych z „osobami dramatu” wskazujące związki między tymi postaciami: a)
Marysi Mikołajczykównie ukazuje się Widmo-duch jej dawnego narzeczonego
malarza de Lauweauxu, który umarł na gruźlicę, a o którym prawdopodobnie
myślała w czasie wesela siostry Jadwigi); b) Dziennikarzowi (Rudolfowi
Starzewskiemu, naczelnemu redaktorowi „Czasu” propagującego politykę
trójlojalizmu) ukazuje się Stańczyk, błazen Zygmunta Augusta i Zygmunta Starego
znany z patriotyzmu i rozsądku, ich dialog jest ilustracją wewnętrznych wahań
Rudolfa Starzewskiego wywołanych świadomością niesłuszności polityki, której był
rzecznikiem; c) Poecie (tj. Kazimierzowi Tetmajerowi, autorowi dramatu „Zawisza
Czarny”) ukazał się Rycerz-duch Zawiszy Czarnego wracającego z pól Grunwaldu
by w rozmowie z nim wykazać jałowość młodopolskich „snów o potędze” (noc i
pustka za przyłbicą Rycerza); d) Panu Młodemu tj. Lucjanowi Rydlowi, autorowi
dramatu „Zaczarowane koło”, w którym przedstawił magnata zdrajcę Ksawerego
Branickiego, ukazał się Hetman, duch zdradzieckiego wojewody (podobnie jak Becu
z III cz. „Dziadów”, który został ukarany za zdradę ojczyzny w życiu
pozagrobowym); zarzucił on inteligencji zaprzepaszczenie różnic stanowych; e)
Dziadowi, najstarszemu mieszkańcowi wsi pamiętającego czasy rabacji galicyjskiej
z 1846r. ukazał się Upiór-duch Jakuba Szeli, przywódcy tej rabacji, dający wyraz
zdziwieniu, że dawna wrogość między szlachtą a chłopami ustąpiła pozorom
przyjaźni (byłem ja ich ojcom kat, a dziś jestem swat ); f) Gospodarzowi tj.
Włodzimierzowi Tetmajerowi, szlachcicowi z pochodzenia, który jednak już przez
10 lat żył wśród chłopów ukazał się Wernyhora, legendarny liryk i wróżbita
ukraiński, który jak głosi legenda był zwolennikiem przymierza między polską
szlachtą a ukraińskimi chłopami (wraz z jego pojawieniem się autor wprowadził do
dramatu problem walk narodowowyzwoleńczych). 6) Rola :osób dramatu” w
dramacie: a) wprowadzają do utworu wspomnienia o dawnych postaciach i
wydarzeniach z historii narodowej (bitwa pod Grunwaldem, Konstytucja 3 Maja,
rabacja galicyjska, hołd pruski); b) uwypuklają krytycyzm wobec postaw
niepatriotycznych zarówno w przeszłości (Branicki) jak też współczesności
(reprezentant „stańczyków” Starzewski); c) pogłębiają charakterystykę osób
rzeczywistych odsłaniając ich marzenia, myśli i uczucia. Inteligencja i chłopi w
„Weselu”. 1) Przedstawione w utworze wesele inteligenta z chłopką jako okazja do
zaprezentowania postaw przedstawicieli dwu grup społecznych: a) inteligencji:
Dziennikarz, Poeta, Pan Młody, Radczyni, Gospodarz; b) chłopstwo: Czepiec,
Panna Młoda, Dziad, Ojciec, Klimina, Kasper, Jasiek; 2) Charakterystyka
poszczególnych przedstawicieli inteligencji: a) Dziennikarz, który jako członek
konserwatywnego stronnictwa stańczyków zdawał sobie sprawę ze szkodliwego
wpływu polityki tego stronnictwa na umysły i serca Polaków, a jednocześnie ze
swej błazeńskiej roli w społeczeństwie na co wskazują fragmenty jego dialogu ze
Stańczykiem masz tu kaduceus polski, mąć tę narodową kadź, serce truj głowę trać,
miał też świadomość złej sytuacji w jakiej się znalazł naród polski ( gasną świece
narodowe, okropne rzeczy się dzieją) ale winą za ten stan rzeczy obarczał przeszłe
pokolenia (wina ojca idzie w syna, niegodnych synowie niegodni) nie widział
żadnego pozytywnego działania własnego stronnictwa (nie widzę dróg, zaćmił mi
się Bóg) był niechętny zainteresowaniu chłopstwa sprawami politycznymi (rozmowa
z Czepcem), uważał, że wieś powinna zachować sielankowy charakter (niech na
całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna); b)
Poeta (K. Przerwa Tetmajer) przedstawiony jako dekadent „ptak żurawiec”
wędrujący po obcych krajach, snujący typowo młodopolskie marzenia o potędze i
sile fizycznej, której personifikacją był Rycerz-duch Zawiszy Czarnego; jego
rozmowa z Rycerzem uwypukla jednocześnie bezsens tych marzeń na co wskazuje
noc i pustka za podniesioną przyłbicą Rycerza; jako typowy inteligent wykazywał
się skłonnością do wzniosłych deklaracji przy jednoczesnej nieumiejętności zajęcia
własnej postawy wobec realiów życiowych (w rozmowie z Gospodarzem dał wyraz
chęci uczestnictwa w zrywie narodowowyzwoleńczym, w wielkich rzeczach, ale nie
potrafił zająć właściwej postawy w „chwilach osobliwych”, gdy miał szansę
uczestnictwa w tym zrywie, pięknie określił pojęcie ojczyzny w słowach Polska to
jest wielka rzecz, serce- a to Polska właśnie; tę jego skłonność do wzniosłego
pustosłowia przy jednoczesnym nieustannym przeświadczeniu o własnej szczególnej
wartości określiła Maryna w słowach próżność na wysokiej skale w swojej własnej
śpiąca chwale; c) Pan Młody - typowy chłopoman do którego przemawiała
oryginalna odmienność wiejskiego życia, jego efekty malarskie (eksponowane przez
malarzy impresjonistów-na jednego z nich- Stanisławskiego- Pan Młody się
powołał), ale obce mu były realia tego życia na co wskazują jego wyobrażenia o
wspólnym wiejskim bytowaniu z żoną chłopką (będziemy siedzieć w zieleni, w
kwitnącym sadzie), w której widział przede wszystkim podobieństwo do lalek z
krakowskich sukiennic (strój ludowy); d) Gospodarz (Wł. Tetmajer) - inteligent,
który dobrze znał chłopów (żył wśród nich 10 lat) dlatego przestrzegał i podkreślał
pozytywne wartości wsi, był dla chłopów rodzajem duchowego przywódcy
(szacunek mieszkańców wsi), twierdził, że chłop ma coś z Piasta, chłop potęgą jest
i basta Przygotowywał ich do uczestnictwa w wielkim dziele wyzwolenia ojczyzny,
ale gdy nadszedł właściwy moment zawiódł podobnie jak inni inteligenci: złoty róg i
polecenie Wernyhory przekazał Jaśkowi, a sam poszedł spać; e) Radczyni (Antonina
Domańska - ciotka Lucjana Rydla) stwarzała wprawdzie pozory zainteresowania
życiem wiejskim wykazując się jednocześnie nieświadomością realiów życia
(rozmowa z Kliminą o siewach), ona też określiła jednoznacznie przepaść dzielącą
inteligencję i chłopstwo w słowach: wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepkę
skrobie. 3) Cechy reprezentantów chłopstwa: a) Czepiec (wójt Bronowic Małych)
odznaczał się świadomością wartości chłopstwa jako klasy społecznej (z takich jak
my był Głowacki), gotowością do udziału w walce o wolność ojczyzny ( my są
gotowi, kosy wiszą nad boiskiem), ciekawością świata (pytał o sytuację w Chinach),
krytycznie oceniał panów i ich niezdolność do konkretnych działań ( panowie dużo
by już mogli mieć, jeno oni nie chcą chcieć), zdawał sobie sprawę, że inteligencja
stwarzała pozory przyjaźni dla chłopów, ponieważ ich się bała (pan się boją we wsi
ruchu, pan nas obśmiewają w duchu) odznaczał się także tężyzną fizyczną, gdyż w
bójce uderzył Żyda, a ten nie upadł tylko dlatego, że był ścisk; b) Panna Młoda
odznaczała się dbałością o obyczaje (ze zgorszeniem odrzuciła propozycję męża, by
zdjąć uwierające ją buty - trza być w butach na weselu), jej skłonność do
konkretyzowania zjawisk i zdarzeń ujawniła się również w czasie rozmowy z
mężem na temat perspektyw wspólnego życia; c) Dziad - najstarszy mieszkaniec
wsi, pamiętający czasy rabacji galicyjskiej i dlatego dziwiący się przejawom
zbratania inteligencji i chłopstwa (a to były dawniej gniewy, była kiedyś krew,
rzezańce i plamiła krew sukmany); d) Ojciec Panny Młodej (Jacek Mikołajczyk) nie
był zachwycony faktem, że inteligent żeni się z jego córką, trafnie określił
przyczyny zbliżenia inteligencji z chłopstwem w słowach: pany się nudzą sami, to
się pięknie bawią z nami; e) Klimina - lekceważąco a nawet kpiąco potraktowała
Radczynię, chcącą stworzyć pozory zainteresowania życiem chłopów; f) Kasper i
Jasiek - zdawali sobie sprawę z faktu, że panny z miasta ich lekceważą, Jasiek
wykazywał się przywiązaniem do dóbr materialnych (piosenka o worach złota) i
solidnym poczuciem rzeczywistości; 4) Wzajemny stosunek inteligencji i chłopstwa:
a) nieufność, niechęć, wzajemne lekceważenie wynikające z wzajemnej
nieznajomości problemów życia obu stron; b) obustronna świadomość, że zbliżenie
jest tylko pozorne, a w istocie obie warstwy dzieli przepaść określona w słowach
Radczyni: wyście sobie, a my sobie, każden sobie rzepkę skrobie. „Wesele” jako
jeden z polskich dramatów narodowych. 1) Przynależność „Wesela” do grupy tzw.
dramatów narodowych reprezentowanych przez III cz. „Dziadów” Mickiewicza,
„Kordiana” Słowackiego, „Noc listopadową” i „Wyzwolenie” Wyspiańskiego oraz
„Rzecz listopadową” Ernesta Bryla (motywem przewodnim jest problem walki
narodowowyzwoleńczej przy jednoczesnym określeniu stosunku całego
społeczeństwa do tych walk). 2) Zapowiedź dominacji problemu walk
narodowowyzwoleńczych już w I akcie utworu w rozmowie Poety z Gospodarzem,
którzy deklarowali gotowość uczestnictwa w wielkich wydarzeniach i czynach,
ograniczonych jedynie szarzyzną dnia powszedniego toć by nam się serce śmiało do
ogromnych wielkich rzeczy, a tu pospolitość skrzeczy. 3) Wprowadzenie wątku
walki narodowowyzwoleńczej pod koniec II aktu wraz z pojawieniem się
Wernyhory, który dał Gospodarzowi: złoty róg o szczególnej mocy zdolnej
pobudzić naród do walki i pokierować nim w tej walce: na jego rycerny głos
spotężni się Duch podejmie Los a także trzy polecenia: a) miał wysłać posłańca do
Warszawy w celu zwołania „gromadnych stanów”, czyli sejmu, b)zebrać lud przed
kaplicą, c) oczekiwać na głos od krakowskiego gościńca. 4) Niewłaściwa reakcja
Gospodarza na głos Wernyhory: a) złoty róg przekazał niedoświadczonemu,
nieobytemu w sprawach wielkiej wagi Jaśkowi, sam zaś poszedł spać, bo był pijany;
b) obudzony rano przez Czepca nie pamiętał prawie nic ze swojej rozmowy z
Wernyhorą. 5)Konsekwencje takiej postawy Gospodarza, który sam rzekomo
oczekiwał na okazję do uczestnictwa w walce narodowowyzwoleńczej,
przygotowywał do niej psychicznie chłopów, ale gdy nadszedł właściwy moment
nie umiał zająć właściwej postawy: a) Jasiek zgubił złoty róg, gdy schylił się po
czapkę z pawim piórem; b) zebranego przed kaplicą ludu nie miał kto pobudzić do
walki i dlatego kręcił się on w takt monotonnej muzyki Chochoła, drwiącego sobie
ze wszystkich zebranych (ów taniec jest symbolem fiaska próby zrywu
narodowowyzwoleńczego). 6) Przyczyny tego fiaska: a) oderwanie od inteligencji
od realiów życia, jej skłonność do słownych deklaracji przy jednoczesnej
niezdolności do podjęcia konkretnych działań; b) brak odpowiednio ukształtowanej
świadomości narodowej wśród chłopstwa, przeceniającego wartości materialne; c) w
związku z tym brak siły zdolnej do kierowania całym narodem w walce o wolność;
c) skrywana wzajemna niechęć, a nawet wrogość inteligencji i chłopstwa. 7) Z
powyższego wynika, że według Wyspiańskiego w czasach jemu współczesnych nie
mogło dojść do walki narodowowyzwoleńczej, gdyż nie dorosło do niej
społeczeństwo. Nowatorska forma artystyczna „Wesela”. 1) Chochoł interpretowany
wieloznacznie: jako chwilowo uśpione życie, które zbudzi się wraz z nadejściem
wiosny lub symbol poezji, która pobudza naród do wielkich czynów, a potem drwi z
jego niemocy lub też symbol bierności, niezdolności do podjęcia konkretnych
przedsięwzięć. Geneza „Moralności pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. 1) Gabriela
Zapolska (wł. Maria Gabriela Stefania Korwin Piotrowska) jako jedna z
najwybitniejszych reprezentantek literatury polskiej przełomu XIX i XX w. (ur. 30.
III. 1857r. w Podhajcach, a zm. 17. XII. 1921r. w Kosowie pod Lwowem). 2)
Twórczość Zapolskiej: a) powieści i nowele - „Kaśka Kariatyda”, „Małaszka”,
„Przedpiekle”; b) dramaty - „Panna Maliczewska”, „Moralność pani Dulskiej”,
„Skiz”, „Ich czworo”; c) prace publicystyczne: „O czym się nie mówi”, „O czym się
nawet myśleć nie chce”. 3) „Moralność pani Dulskiej” - najpopularniejszy utwór
Zapolskiej napisany w ciągu 2 tygodni pod koniec 1906r., a wystawiony przez teatry
krakowskie i lwowskie już w początkach 1907r. 4) Przyczyny napisania tej komedii,
nazwanej przez autorkę „tragifarsą kołtuńską”: a) chęć zdemaskowania obłudy
moralno-obyczajowej środowiska mieszczańskiego bardzo niechętnie, a nawet
wrogo nastawionego do Gabrieli Zapolskiej ze względu na problematykę jej
utworów uważanych za niemoralne, a także ze względu na życie osobiste autorki; b)
znajomość mieszczki Gołąbowej, która stała się prototypem Dulskiej (samo
nazwisko autorka wzięła z popularnej wówczas książeczki dla dzieci „Pani Dulska,
jej piesek i kotek”); c) opowiadana autorce przez męża Janowskiego historia o
sytuacji jaka miała miejsce w Stanisławowie (znalazła odzwierciedlenie w obrazie
życia Dulskiej); d) przeżycia osobiste Zapolskiej, która po zdradzie męża próbowała
się otruć (podobnie jak Lokatorka w „Moralności pani Dulskiej”); 5) Miejsce akcji
utworu-Kraków lub Lwów. 6) Treść utworu - wycinek z życia rodziny Dulskich
składającej się z tytułowej bohaterki, jej męża Felicjana, syna Zbyszka, córek Meli i
Hesi, a także służącej Hanki, którą Dulska zatrudniła, by zatrzymać swojego syna w
domu. Dulska jako uosobienie hipokryzji. 1) Słowa bohaterki zawarte w rozmowie z
Lokatorką, są jakby życiową dewizą i miernikiem hipokryzji Dulskiej, która
mówiła: na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o
nich nie wiedział. 2) Przejawy hipokryzji Dulskiej: a) sprowadzenie młodej i ładnej
służącej Hanki, by zatrzymać w domu syna - hulakę, aby ten nie psuł dobrego
imienia Dulskich; b) brak reakcji na wiadomość o romansie Zbyszka z Hanką; c)
dbałość, by o tym romansie nie dowiedziała się opinia publiczna (zapłaciła Hance
dużą sumę pieniędzy, by ta nie zgłaszała pretensji do rodziny Dulskich i nikomu nie
mówiła o zajściu i konsekwencjach romansu); d) namówienie Zbyszka za
pośrednictwem Juliasiewiczowej by nie żenił się on z Hanką (jako argumentu użyła
wydziedziczenie syna); e) wymówienie mieszkania Lokatorce, która przed jej dom
sprowadziła karetkę, a wynajęcie go kobiecie lekkich obyczajów (Dulska mówiła, iż
za jej pieniądze płaci podatki); f) twierdziła, że kobieta powinna skromnie i cicho
przejść przez życie, a ubierała swoje córki jak baletnice, jak to określił jej syn
(Dulska tłumaczyła to nową modą). 3) Przejawy ograniczoności umysłowej
Dulskiej: a) nakazywała mężowi spacery po pokoju, podczas gdy lekarz przepisał
mu i polecił spacery na świeżym powietrzu (twierdziła, iż ma go na oku); b) brak u
niej jakichkolwiek potrzeb kulturalnych (mówiła Juliasiewiczowej, iż prowadzi
życie nad stan, gdyż chodzi do teatru i kupuje różnorodne pisma); c) mylenie i
przekręcanie wyrazów wynikające z ich nierozumienia (zamiast scesja mówiła
secesja lub aluzja zamiast iluzja); d) nagromadzenie wielu niepotrzebnych i
nieładnych przedmiotów (np. obrazów, które były rozdawane za darmo). 4)
Przejawy skąpstwa Dulskiej, wynikającego z jej ograniczoności: a) kazała córce
użyć plastra wcześniej użytego przez męża; b) wydzielała mężowi pieniądze na
kawę i cygara; c) nakazała córce Hesi kurczyć się w tramwaju, by nie musiała dla
niej kupować biletu; d) po domu chodziła niechlujnie ubrana, a ubierała się tylko
wtedy, gdy wychodziła do miasta oraz przerabiała stare ubrania; e) nie chciała
wynająć mieszkania kuzynce, gdyż bała się że nie będzie płacić czynszu lub będzie
musiała go obniżyć; f) wymagała, by remontu dokonywali jej lokatorzy. 5)
Wytwarzanie przez Dulską w domu nieprzyjemnej atmosfery poprzez nieustanne
krzyczenie i rozkazywanie domownikom (konsekwencją tego było wracanie
Felicjana dopiero na kolację, rzadkie wizyty w domu Zbyszka, chęć Meli pójścia do
klasztoru, by tam zaznać spokoju). 6) Zakorzenienie się w polszczyźnie wyrażenia
„dulszczyzna”, które oznacza hipokryzję, ograniczoność umysłową, skąpstwo.
Drugoplanowe postacie „Moralności pani Dulskiej”- charakterystyka. 1)
Drugoplanowe postacie utworu i ich charakterystyka: a) Zbyszko Dulski - hulaka i
utracjusz, który spędzał czas na rozrywkach, był krytycznie ustosunkowany zarówno
do swojego środowiska, jak też do postawy swoich rodziców, a przede wszystkim
do matki, ubolewał nad tym, że jest Dulskim, dawał wyraz gorzkiemu
przeświadczeniu, że w przyszłości będzie postępował tak samo jak inni
reprezentanci tego środowiska, jego bunt przeciwko dulszczyźnie wyrażający się w
chęci poślubienia Hanki, a tym samym zerwania ze swoim środowiskiem był
krótkotrwały, przestraszył się ukazanej mu przez Juliasiewiczawą wizji życia w
niedostatku, będącej konsekwencją wydziedziczenia przez rodziców i ostatecznie
podporządkował się matce; b) Felicjan Dulski - mąż bohaterki, który na skutek
swojego milczenia zajął postawę izolacji od wszystkiego czym żyła jego rodzina,
zajął postawę wygodną, jak to określił jego syn, gdyż żona rozpychała się łokciami
a on szedł wygodnie za nią; c) Hesia Dulska - miniaturka matki, podobna do niej w
bezwzględności (do Hanki) i sprycie, marząca o tym, by mogła prowadzić taki sam
tryb życia jak jej brat lumpować się jak on; d) Mela - najmłodsza córka Dulskich
wyróżniająca się wrażliwością uczuciową i dobrocią serca (Zbyszko mówił, że jest
najmożliwsza z całej rodziny) dlatego też współczuła Hance i chciała jej małżeństwa
ze Zbyszkiem; e) Juliasiewiczowa - krewna Dulskich, która miała zainteresowania
kulturalne (chodziła do teatru, prenumerowała pisma) była inteligentniejsza od
swojej krewnej, ale wykazuje się podobnym jak ona zakłamaniem (mówiła
Zbyszkowi, że akceptuje jego zamiar poślubienia Hanki, chociaż chciała go
jednocześnie skłonić do rezygnacji z tego zamiaru), Zbyszko trafnie ocenił ją
mówiąc, że jest zrobiona na mahoń podobnie jak jej meble i jej farbowane rude
włosy; f) Hanka - służąca u Dulskich, która zajmowała bierną postawę niemal w
każdej sytuacji i podporządkowywała się woli innych (Dulskiej, Zbyszka); g)
Tadrachowa - chrzestna matka Hanki, wyróżniała się sprytem i skłonnością do
przeceniania dóbr materialnych (wiedziała jak szantażować Dulską, czym jej
zagrozić w celu wyłudzenia od niej jak największej sumy pieniędzy i dlatego
stwarzała pozory, że wierzy w małżeńskie zamiary Zbyszka). 2) Pogłębienie
pesymistycznej wymowy utworu poprzez wyeksponowanie faktu, że w środowisku
mieszczańskim oprócz będącej jeszcze dzieckiem Meli nie ma ani jednej postaci
pozytywnej, zaś krytycznej oceny tego społeczeństwa jest w stanie dokonać jeden z
najgorszych przedstawicieli tj. Zbyszko. Demaskatorski charakter „Moralności pani
Dulskiej”. 1)Demaskatorski charakter utworu określony odsłonięciem prawdziwego
oblicza środowiska mieszczańskiego, w którym autorka dostrzegła i wyeksponowała
różne przejawy zła: a) dominację fałszu i zakłamania w życiu tegoż środowiska w
sposobie postępowania wszystkich jego reprezentantów (jedyną postacią pozytywną
jest Mela, która jednakże postępowała inaczej niż wszyscy gdyż, jak mówił jej brat,
była jeszcze dzieckiem w dodatku chorobliwym, Zbyszko uważał iż nawet ona w
przyszłości ulegnie złemu wpływowi swojej rodziny i środowiska); b)
uniemożliwienie przez to środowisko jakichkolwiek form odstępstwa od
obowiązujących form postępowania, tak więc Zbyszko musiał zrezygnować ze
swego krótkotrwałego buntu i podporządkowania się matce oraz schematom
obyczajowym obowiązującym w życiu mieszczaństwa; c) wyeksponowanie faktu, że
jedyną osobą dostrzegającą i krytycznie odnoszącą się do środowiska
mieszczańskiego był jeden z najgorszych jego przedstawicieli - Zbyszko Dulski; d)
wyeksponowanie kultu pieniądza widocznego nie tylko w środowisku
mieszczańskim (Dulska, Zbyszko), ale także wśród przedstawicieli ludu
(Tadrachowa mówiła Hance, że dzięki pieniądzom Dulskich będzie mocna). 2)
Posłużenie się przez autorkę przy demaskowaniu zła w środowisku mieszczańskim
elementami naturalizmu, eksponującego bezwzględną walkę o byt, w której
zwyciężają silniejsi (Dulska był silna dzięki swoim pieniądzom, dlatego też bez
większego trudu wyrzuciła z domu Hankę i podporządkowała sobie Zbyszka). 3)
Uwypuklenie tej trwałej dominacji zła nie tylko w podkreśleniu niezniszczalności
dulszczyzny (bohaterka po chwilowych kłopotach wróciła do domowych form
postępowania i znów zaczęła żyć, jak to określiła „po bożemu”), ale także w
formalnych cechach utworu (powtórzenie I sceny w zakończeniu) oraz prezentacji
dalszych losów Dulskiej w utworach „Pani Dulska przed sądem” oraz „Śmierć
Felicjana Dulskiego”. Kompozycja, język i styl „Moralności pani Dulskiej”. 1)
Dostosowanie kompozycji utworu do jego walorów ideowych (trwałość dulszczyzny
została wyakcentowana w niemal całkowitym powtórzeniu sceny I w zakończeniu
utworu). 2) Celowe zastosowanie kontrastu w sposobie prezentacji postaci:
przeciwieństwem krzykliwej Dulskiej jest jej zawsze milczący mąż, sprytnej i
bezwzględnej Hesi - łagodna i bojaźliwa Mela. 3) Humor zabarwiony gorzką ironią
(stąd określenie w podtytule „tragifarsa”) występujący w trzech odmianach: a)
postaci (Dulska, Felicjan, Zbyszko, Hesia); b) słów (rozmowa Zbyszka z matką); c)
sytuacji (spacer Dulskiego wokół stołu). 4) Częściowa indywidualizacja języka: a)
granicząca z prymitywizmem prostota wypowiedzi Dulskiej; b) młodzieżowy
żargon w sformułowaniach, którymi posługiwał się Zbyszko; c) elementy gwary w
dialogach Hanki i Tadrachowej. 5) Zastosowanie zasady wielooglądowości w
sposobie prezentacji bohaterki, którą charakteryzują: a) jej własne słowa i czyny; b)
wypowiedzi członków najbliższej rodziny; c) opinie osób postronnych; d) wygląd
zewnętrzny; e) urządzenie mieszkania. Życie i twórczość St. Żeromskiego. 1)
Drobnoszlacheckie pochodzenie St. Żeromskiego (podobnie jak Prusa, Mickiewicza,
Sienkiewicza i wielu innych twórców polskiej literatury) urodzonego 14. X. 1864r.
w Strawczynie na ziemi kieleckiej, a zmarłego 20. XI. 1925r. w Warszawie. 2)
Najważniejsze fakty z życia późniejszego pisarza, którego ojciec był dzierżawcą
majątków: a) dzieciństwo spędzone w Ciekotach; b) nauka w gimnazjum kieleckim
(mieszkał na stancji u ciotki Maryli Saskiej); c) pogorszenie się warunków
bytowych Żeromskiego w związku ze śmiercią matki 15 sierpnia 1879r., a później
również ojca 22 października 1880r. (z tego względu nie ukończył gimnazjum); d)
przeniesienie do Warszawy i podjęcie jesienią 1888r. studiów w Szkole
Weterynaryjnej nie ukończonej również z powodu choroby i trudnych warunków
materialnych; e) podjęcie pracy guwernerskiej w szlacheckich dworkach na
Sandomierszczyźnie i Lubelszczyźnie; f)pobyt w Nałęczowie i zawarcie znajomości
z B. Prusem i późniejszą żoną Oktawią z Radziwiłłowiczów Radkiewiczową; g) ślub
z panią Oktawią i wyjazd do Raperswilu, gdzie Żeromski pełnił funkcję
bibliotekarza w znajdującym się tam Polskim Muzeum Narodowym; h) powrót do
Warszawy i praca bibliotekarza w Bibliotece Zamojskich; i) wyjazd za granicę - do
Francji i do Włoch; j) poznanie malarki Anny Zawackiej i założenie nowej rodziny;
k) ostatnie lata życia spędzone w Warszawie i Konstancinie. 3) Trzy okresy rozwoju
twórczości Żeromskiego: a) młodzieżowy - opowiadania („Zmierzch”, „Doktor
Piotr”, „Zapomnienie”), utwory powieściowe (w skład ich wchodziła powieść
„Promień” i obszerne „O żołnierzu tułaczu”, „Syzyfowe prace”, „Ludzie
bezdomni”); b) dojrzały - „Róża”, „Sułkowski”, „Popioły”, „Wierna rzeka”, „Uroda
życia”, „Walka z szatanem” - trylogia powieściowa („Nawrócenie Judasza”,
„Zamieć”, „Charitas”); c) utwory powstałe w wyzwolonej już Polsce -
„Przedwiośnie”, „Uciekła mi przepióreczka”, „Turoń”, „Biała rękawiczka”, „Ponad
śnieg bielszy się stanę”, zbiór opowiadań i legend pt. „Wiatr od morza”, poemat
prozą pt. „Puszcza jodłowa” będący ostatnim wspomnieniem z czasów dzieciństwa i
młodości, prace o charakterze publicystycznym („Nokturu”, „Słowo o Bandosie”,
„Sen o szpadzie” i „Sen o chlebie”, „Snobizm i postęp”, „Dzienniki”). Problem
narodowowyzwoleńczy i sposób jego prezentacji w opowiadaniu „Rozdziobią nas
kruki, wrony...”. 1) Wydanie tzw. wczesnych opowiadań Żeromskiego w 1896r. w
dwu zbiorach i dwu miastach: a) zbiór wydany w Warszawie zatytułowany
„Opowiadania”, w którego skład wchodziły utwory prezentujące zagadnienia
społeczne nawiązujące do ideologii pozytywizmu i wzywające do zainteresowania
losami cierpiącego ludu („Siłaczka”, „Doktor Piotr”, „Zmierzch”, „Zapomnienie”);
b) zbiór wydany w Krakowie pt. „Rozdziobią nas kruki, wrony...”, który
prezentował zagadnienia związane z walką narodowowyzwoleńczą, konkretnie zaś z
powstaniem styczniowym i dlatego zostały wydane pod pseudonimem Maurycego
Zycha. 2) Treść opowiadania „Rozdziobią nas kruki, wrony...” - obraz ostatnich
chwil życia uczestnika powstania styczniowego noszącego pseudonim Szymona
Winrycha (prawdziwe Andrzej Borycki), który wiózł broń dla jednej z partii
powstańczych, a w czasie tej drogi został złapany przez oddział Moskali i zabity, zaś
chłop z pobliskiej wsi obdarł jego zwłoki z łachmanów i wrzucił do dołu po
ziemniakach razem z trupem konia. 3) Przedstawienie w krytycznym świetle części
polskiej szlachty nieprzychylnej powstaniu (z góry przewidującej jego klęskę, np.
margrabia Wielopolski) nazwanej w rozmyślaniach Winrycha metafizykami reakcji i
prorokami ciemnoty, przedstawionej też w symbolicznym obrazie kruków i wron,
które z wielką powagą i taktem najpierw zbliżały się do ciała Winrycha, a potem je
dziobały, zaś jedna z nich dotarła nawet do czaszki nazwanej ostatnią fortecą
polskiego powstania (autor zasygnalizował w ten sposób, że skazana na klęskę idea
powstania istniała jeszcze w pragnieniach i myślach takich wojowników jak
Winrych). 4) Odmienny niż w innych utworach o tematyce powstańczej sposób
przedstawienia uczestników tego zrywu, których autor pozbawił nimbu bohaterstwa,
ukazując ich jako zwykłych ludzi bojących się śmierci i proszących nawet wrogów o
darowanie życia. 5)Wyeksponowanie ścisłego związku między klęską zrywu a
krzywdą i nędzą chłopów w sposobie przedstawienia chłopa z polskiej wsi, który w
Winrychu nie widział powstańca walczącego o wolność Polaków, ale przede
wszystkim reprezentanta szlachciców krzywdzicieli, dlatego też sprofanował jego
zwłoki wrzucając je do dołu wraz z trupem konia, a w ten sposób zemścił się za
krzywdy (jego wielką radość wywołała możliwość przywłaszczenia sobie pewnej
ilości żelastwa, rzemieni, łachmanów zdartych z powstańca, była ona jednocześnie
wyznacznikiem nędzy w jakiej żył; podobne uwypuklenie związku między
sprawami narodowymi a społecznymi znajdujemy w „Słowie o Bandosie” w obrazie
Bandosa rzucającego kamień żarnowy swojej niedoli, o który potknęło się szczęście
polskie, ojczyzna nasza). Geneza „Ludzi bezdomnych” St. Żeromskiego. 1) „Ludzie
bezdomni” - powieść wydana w 1900r. jako utwór będący rodzajem wprowadzenia
do drugiego okresu twórczości St. Żeromskiego (podsumowanie pierwszego okresu
można znaleźć w „Syzyfowych pracach”). 2) Przyczyny napisania utworu: a)
doświadczenia osobiste pisarza, a przede wszystkim niezwykle trudne warunki
materialne w jakich się znalazł po śmierci rodziców; b) doskonała znajomość
warunków życia różnych środowisk, a wynikająca z jego licznych obserwacji
podczas pracy guwernerskiej pisarza; c) współczucie dla trudnych warunków życia
warstw najuboższych i wynikająca z niego chęć niesienia pomocy reprezentantom
tych warstw; d) wyniesione z lektury dzieł romantycznych przeświadczenie, że
warunki życia całego społeczeństwa może poprawić wybitna jednostka skłonna do
wielkich poświęceń; e) podróże zagraniczne Żeromskiego i związane z tym jego
przeżycia (wizyta w Paryżu znalazła odzwierciedlenie w paryskich przeżyciach
Judyma, konflikt pisarza z kustoszem muzeum w Raperswilu - Różyckim
odzwierciedlony jest w konflikcie Judyma z Krzywosądem Chobrzańskim); f)
poznanie w Zakopanym tamtejszego lekarza Janiszewskiego, który stał się
prototypem Judyma; g) pobyt pisarza w Nałęczowie, który stał się prototypem
Cisów oraz poznanie tam Oktawii z Radziwiłłowiczów Radkiewiczowej (była ona
prototypem Podborskiej). Kontrasty społeczne jako tło akcji „Ludzi bezdomnych”.
1) Czas i miejsce akcji „Ludzi bezdomnych” - końcowe lata XIX w. i początkowe
XX w. (pojawienie się tramwajów, rozwój kolei żelaznej, kapitalizmu, wzrost
świadomości społecznej wśród robotników); miejscowości związane z etapami życia
bohatera: Paryż, Warszawa, Cisy, Sosnowiec. 2) Środowisko przedstawione w
utworze (warunki życia, głównie zaś kontrasty między poziomem egzystencji
warstw najniższych a uprzywilejowanych, stanowiące tło działalności bohatera): a)
reprezentanci warstw najniższych - nędzarze paryscy (nie mieli swoich domów ani
mieszkań, w których mogliby znaleźć schronienie choćby na noc, zmuszeni byli do
tułania się, nocowali w szynkarniach skąd ich wypędzano, a więc część nocy musieli
spędzać pod gołym niebem, pod mostami, nie mieli możliwości podjęcia pracy
zarobkowej); b) mieszkańcy najuboższych dzielnic Warszawy, szczególnie zaś ulic
Krochmalnej i Ciepłej, którzy zajmowali nędzne, wilgotne mieszkania, wykonywali
niezwykle ciężką pracę i źle płatną (np. w fabryce cygar - bratowa Judyma i w
stalowni - W. Judym) ich dzieci wyglądały w oczach obcego człowieka jak śmieci
lub kojarzyły mu się z zeschłymi liśćmi, chorzy umysłowo nie mieli szansy na
leczenie, gdyż uważano ich za wariatów, a nie chorych (stąd chora psychicznie
kobieta przywiązana była do haka wbitego w podłogę, gdyż nie miała za co być
leczona), zaś chorujący robotnicy po wyleczeniu wracali do tych samych warunków,
które spowodowały chorobę nie mieli więc szansy na całkowite wyleczenie (mówił
o tym Judym w swoim referacie); c) mieszkańcy czworaków w Cisach i chłopi z
okolicznych wsi; mieszkańcy czworaków w Cisach zajmowali ciasne
pomieszczenia, w których musieli gnieździć się całymi gromadami, często nawet z
całym inwentarzem, chorowali często na malarię w skutek tego, że czworaki
znajdowały się na podmokłym terenie, mięso jadali dwa razy w roku w czasie świąt,
zaś chłopi z okolicznych wsi musieli zgodzić się na to, że szlam ze stawów
uzdrowiskowych wyrzucany był do rzeki z której czerpali wodę; d) górnicy w
Sosnowcu wykonywali ciężką często zagrażającą ich życiu czy zdrowiu pracę,
pozbawieni pomocy lekarskiej, żyjący w nędznych lepiankach urągającym wszelkim
zasadom higieny. 3) Kontrastujący z warunkami życia warstw najniższych poziom
egzystencji warstw uprzywilejowanych: a) ziemiaństwa reprezentowanego przez p.
Niewadzką i jej wnuczki Natalię i Wandę Orszeńskie (stać je było na kosztowne
podróże zagraniczne z damą do towarzystwa w osobie pani Podborskiej, a także na
koncentrowaniu uwagi na zabawach i rozrywkach); b) inteligencję reprezentowaną
przez Kalinowicza, dyrektora kopalni „Sykstus” w Sosnowcu, doktora Czernisza z
Warszawy i Węglichowskiego z Cisów (Czernisz raz w tygodniu wydawał przyjęcia
w domu, który zadziwił Judyma bogactwem wyposażenia, bogato wyposażony był
także dom Kalinowicza). Tomasz Judym jako rezoner St. Żeromskiego. 1)Rezoner -
postać literacka wyrażająca poglądy i przekonania samego autora (Tomasz Judym
jest więc wyrazicielem propagowanego w wielu utworach Żeromskiego
przekonania, że obok krzywdy i cierpienia nie można przejść obojętnie, podobnie
jak autor „Ludzi bezdomnych” cechuje się szczególną wrażliwością uczuciową i
działa zgodnie z przeświadczeniem, że jeżeli jednostka jest zdolna do poświęceń
może ona poprawić los ogółu pokrzywdzonych). 2) Najważniejsze fakty z życia
bohatera „Ludzi bezdomnych”: a) trudne dzieciństwo Judyma wywodzącego się z
najniższych warstw społecznych (jego rodzina mieszkała w najuboższej dzielnicy
Warszawy, ojciec był szewcem pijakiem); b) zdobywanie wykształcenia w bardzo
trudnych warunkach dzięki niewielkiej pomocy ciotki; c) wyjazd do Paryża w celu
pogłębienia swojej praktyki lekarskiej; d) powrót do Warszawy, otworzenie
gabinetu lekarskiego z zamiarem udzielania bezpłatnej pomocy lekarskiej ubogim;
e) wygłoszenie w salonie dr Czernisza referatu pt. :Słówko w sprawie higieny”; f)
zorganizowanie w Cisach szpitala dla robotników folwarcznych zwracanie uwagi
zarządcy uzdrowiska na konieczność likwidacji przyczyn zachorowań na malarię,
udzielanie pomocy lekarskiej mieszkańcom sąsiednich wsi, co wykraczało poza
zakres jego obowiązków; g) doprowadzenie do konfliktu z władzami uzdrowiska
spowodowanego właśnie tym, że dr Judym występował nie tylko w obronie
robotników, ale także chłopów z okolicznych wsi; h) kontynuacja wysiłków
mających na celu polepszenie położenia ludu w czasie pobytu w Sosnowcu
(szczególnie troskliwie zajął się losem górników, szlachetny zamiar doprowadzenia
do likwidacji nędznych nor w których mieszkali). 3) Wpływ warunków w jakich dr
Judym się wychowywał na kształtowanie jego postawy społecznika niezwykle
wrażliwego na cierpienia i nędzę innych (sytuacja w domu rodzinnym
terroryzowanym przez ojca pijaka, pobyt u ciotki, trudne warunki w jakich
zdobywał wykształcenie). 4) Przykłady podejmowania przez Judyma wysiłków
zmierzających do poprawy losu biednych ludzi (zainteresowanie losem ubogich
wykazywał już w Paryżu): a) wygłoszenie w salonie dr Czernisza referatu pt.
„Słówko w sprawie higieny”, którego celem miało być wciągnięcie lekarzy
warszawskich do pracy nad polepszeniem losu ludzi biednych (zarzucił im że, są
lekarzami ludzi bogatych); b) stworzenie w Warszawie gabinetu lekarskiego z
zamiarem udzielania bezpłatnej pomocy lekarskiej najuboższym; c) zorganizowanie
w Cisach szpitala dla mieszkańców czworaków, zwracanie uwagi na konieczność
likwidacji przyczyn częstych malarii; d) udzielanie pomocy chłopom z okolicznych
wsi; e) doprowadzenie do konfliktu z władzami uzdrowiska (szlam); f) chęć
polepszenia trudnego losu życia górników w Sosnowcu. 5) Fakty określające
Tomasza Judyma jako jednostkę wyjątkową: a) traktowanie zawodu jako powołanie,
nie jako źródło zarobku; b) rezygnacja z możliwości dostatniego życia, które mógł
bohaterowi zapewnić z trudem zdobyty zawód lekarza; c) narażenie się na konflikt z
całym warszawskim środowiskiem lekarskim; d) odrzucenie możliwości
beztroskiego bytowania w Cisach na rzecz starań o polepszenie losu mieszkańców
czworaków i chłopów; e) rezygnacja ze szczęścia osobistego, czyli małżeństwa z
Joasią uwarunkowana tym, że Judym chciał polepszyć życie górników (nie mogę
mieć ani ojca, ani matki, ani żony ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z
miłości, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się
szczęścia muszę być sam jeden). 6) Ocena postawy T. Judyma - zasługuje on na
uznanie i na szacunek jako osoba wyjątkowo szlachetna, wzór humanitaryzmu, ale
należy równocześnie stwierdzić, że jego postawa była marzycielska, był w niej brak
rozeznania (nie zdawał sobie sprawy z tego, że jednostka nie może niczego zmienić,
nie wprowadzi radykalnych zmian w życiu społecznym narodu). Idea bezdomności
w „Ludziach bezdomnych”. 1) Wyeksponowanie przez autora niezwykle ważnej roli
znaczenia domu rodzinnego wynikające z faktu, że on sam został go pozbawiony -
w „Zwierzeniach” Joasi Podborskiej utożsamia ona dom rodzinny z ciszą i
spokojem, poczuciem bezpieczeństwa i opieki ze strony członków rodzinny, traktuje
go jako rodzaj bariery ochronnej przed wielkim złem zagrażającym człowiekowi ze
strony środowiska i świata zewnętrznego. 2) Różne znaczenia słowa „dom” w
powieści: a) dom-szczęście rodzinne; b) dom-ojczyzna; c) dom-budynek
mieszkalny. 3) Postacie „bezdomnych” występujących w utworze: a) T. Judym -
pozbawiony domu w sensie ogniska rodzinnego, podobnie jak Joasia Podborska czy
inż. Korzecki; b) Leszczykowski w Turcji, Wacław Podborski zesłany na Syberię i
Wiktor Judym z uwagi na konieczność przebywania z dala od ojczyzny; c) nędzarze
paryscy nie posiadający domu w sensie budynku mieszkalnego. 4) Idea
bezdomności określona świadomą rezygnacją z możliwości posiadania domu w
sensie rodziny czy ojczyzny na rzecz walki o polepszenie warunków życia warstw
najniższych: a) T. Judym zrezygnował z możliwości posiadania domu na rzecz tejże
walki; b) jego brat Wiktor najprawdopodobniej z tego samego względu pozbawił się
możliwości posiadania domu-ojczyzny; c) Leszczykowski i Wacław Podborski
pozbawieni zostali domu-ojczyzny na skutek udziału w powstaniu styczniowym. 5)
Inne przyczyny bezdomności występujące w utworze: a) niesprzyjający układ
warunków losowych - Joasia Podborska; b) nieumiejętność znalezienia sensu życia
(Korzecki). 6) Wyrażony w sposobie kreacji bohatera „Ludzi bezdomnych” moralny
nakaz walki z krzywdą i niesprawiedliwością społeczną, przeciwstawiania się
wszelkim przejawom nawet kosztem rezygnacji z własnego dobra czy szczęścia. 7)
Wyeksponowanie przeświadczenia Żeromskiego, że wybitna i zdolna do poświęceń
jednostka może doprowadzić do polepszenia warunków życia ogółu
pokrzywdzonych. Kompozycja i styl „Ludzi bezdomnych”. 1) Trafne zastosowanie
kontrastów w sposobie prezentacji warunków życia warstw uprzywilejowanych i
pokrzywdzonych (nędzarze paryscy i warszawska biedota a ziemiaństwo i
inteligencja). 2) Mistrzowskie wprowadzenie do utworu znamiennych dla epoki
kierunków literackich i środków stylistycznych: a) realizmu określony typowością
postaci i sytuacji ; b) naturalizm - opis warunków życia nędzarzy paryskich i biedoty
warszawskiej z ulic Krochmalnej i Ciepłej; c) symbolizm widoczny w opisie
rozdartej sosny jako symbol wewnętrznych rozterek T. Judyma rozpatrującego
swoje postępowanie względem Joasi, kopalniany koń Fuks - symbol krzywdy ciężko
pracujących górników świadomych faktu, że są zmuszani do godzenia się z
krzywdą; d) elementy malarstwa impresjonistycznego - opis pałacu w Cisach. 3)
Luźna kompozycja powieści - niemal każdy z rozdziałów mógłby stanowić swoistą
całość np. „Zwierzenia”, „Swawolny Dyzio”, „Przyjdź”. 4) Celowe wprowadzenie
elementów humoru (sceny z rozdziału pt. „Swawolny Dyzio”, jazda Judyma z
pijanym furmanem) 5) mistrzowskie opisy dzieł sztuki („Wenus z Milo”, „Rybak”)
podporządkowane nadrzędnej idei utworu. Geneza „Chłopów” Wł. Reymonta. 1)
Władysław Reymont (wł. Rejment) jeden z najwybitniejszych twórców literatury
polskiej przełomu XIX i XX w. (1867-1925). 2) Twórczość Reymonta: a) nowele
„Orka”, „Dola”, „Śmierć”, „Suka”, „Tolek Baran”; b) powieści: „Komediantka”,
„Fermeny”, „Ziemia obiecana”, „Chłopi”, trylogia historyczna „Rok 1794” (za
„Chłopów” otrzymał w roku 1924 Nagrodę Nobla). 3) „Chłopi” - czterotomowa
powieść Reymont napisana w latach 1904-1909 przedstawiająca całokształt
problemów życia wsi ukazanego w kolejnych porach roku, których nazwy stanowią
tytuły poszczególnych tomów: „Jesień”, „Zima”, „Wiosna”, „Lato”. 4) Przyczyny
napisania utworu o takim charakterze: a) doskonała znajomość życia wiejskiego
wyniesiona jeszcze z dzieciństwa (ojciec jego był organistą wiejskim najpierw we
wsi Kobiele Wielkie, potem w Tuszynie), a pogłębiona w wieku dojrzałym, kiedy
przyszły pisarz pracował jako dróżnik na kolei i mieszkał w chałupie z rodziną
wiejską (w swojej biografii zasugerował nawet, że zamierzał się ożenić z córką
gospodarzy); b) fotograficzna pamięć pisarza, która pozwoliła mu na uwzględnienie
nawet najdrobniejszych szczegółów życia wiejskiego (przede wszystkim w opisie
jarmarku, ludowych strojów czy wiejskich zagród); c) fascynacja folklorem i
wiejską obyczajowością; d) pragnienie napisania utworu przedstawiającego
całokształt problemów wiejskiego życia (w utworach wcześniej prezentowanych
przedstawiane były tylko wybrane wycinki tego życia). Realia epoki jako tło akcji
„Chłopów”. 1) Czas akcji „Chłopów” - jeden rok na przełomie XIX i XX w., w
którym autor przedstawił typowe zjawiska dla tego okresu. 2) Sytuacje i fakty
stanowiące historyczne tło akcji powieści: a) wzmianki o powstaniu styczniowym,
w którym uczestniczył brat dziedzica z Woli-Jacek, jak też Jakub Socha (uratował
życie Jackowi wynosząc go rannego z bitwy), Maciej Boryna, o którego
uczestnictwie mówił pan Jacek nazywając go dobrym Polakiem; b) konsekwencje
reformy uwłaszczeniowej widoczne w życiu mieszkańców wsi - podział na
bogatych, małorolnych i komorników, spory o las serwitutowy, który dziedzic chciał
sprzedać nie pytając o zgodę chłopów, którzy także mieli prawo do tego lasu; c)
wzrost świadomości narodowej i społecznej chłopów będący konsekwencją
działania emisariuszy w rodzaju Rocha (protest chłopów przeciw planom budowy
rosyjskiej szkoły w Lipcach, stwierdzenie Antka, że rząd nie ma takiego prawa,
buntownicza wypowiedź Filipki na temat księdza, który po uwięzieniu lipieckich
chłopów organizował pomoc w gospodarstwie przede wszystkim dla bogatych
gospodarzy); d) rozwój kapitalizmu na ziemiach polskich (pojawienie się
kolonistów niemieckich na Polesiu); e) represje stosowane przez rząd wobec
działaczy politycznych (poszukiwanie Rocha przez strażników, osadzenie w
Cytadeli młodego syna młynarza). Lipce jako typowa wieś polska przełomu XIX i
XX w. 1) Znamienne problemy i zjawiska z życia chłopów, które były
charakterystyczne dla życia wszystkich wsi polskich przełomu XIX i XX w.
pozwalające je określić jako typową polską wieś tego okresu: a) rozwarstwienie
będące konsekwencją reformy uwłaszczeniowej: chłopi bogaci (Borynowie,
Paczesiowie, Ptaszkowie), średniozamożni (Kłębowie, Gołąbiowie), małorolni
(stary Bylica, Weronika, Stacha), komornicy (Jagustynka, Wawrzan, Filipka,
Agata), służba (Kuba, Pietrek, Witek, Magda, Jewka), b) ważna rola karczmy jako
ośrodka życia publicznego wsi, w niej bowiem odbywały się zebrania (np. w
sprawie lasu serwitutowego), zrękowiny (Maćka z Jagusią) czasem wesela i tańce;
c) występowanie konfliktów o różnym podłożu - rodzinne (między Maciejem
Boryną a Antkiem, Szymkiem a Paczesiową), sąsiedzkie (Kozłowie, Wójtowie),
społeczne (między wsią a dziedzicem o las serwitutowy), narodowościowe (między
lipieckimi chłopami i Niemcami z Polesia); d)rozbudowana sfera obyczajowości; e)
posługiwanie się przez mieszkańców wsi gwarą; f) istnienie tradycyjnych
autorytetów np. ksiądz (biedny Kuba nie chciał wejść do domu księdza, nie chciał
by ksiądz przyszedł do niego gdy umierał, gdyż uważał , że ksiądz nie powinien
przychodzić do stajni) czy dziedzic (zdziwienie ludzi wywołane postawą pana Jacka,
oburzenie Boryny, że nie został zaproszony na spotkanie gdzie był dziedzic), jednak
później wśród społeczności wiejskiej nastąpiły zmiany w sposobie widzenia księdza
(bunt Filipki, Hanka powiedziała księdzu by nie wtrącał się do nie swoich spraw)
oaz dziedzica (chłopi nie poszli gasić pożaru w gospodarstwie dziedzicowym, Antek
powiedział, że wszystkiemu złu na wsi winni są panowie); g) kultura życia
codziennego (kultura materialna ilustrowana w opisach wiejskich zagród: zarówno
bogatej zagrody Boryny jak też walącej się chałupy Bylicy). Obyczajowość wiejska
w „Chłopach” Wł. Reymonta. 1) Niezwykle rozbudowana sfera obyczajowości
wiejskiej przedstawiona w „Chłopach” kultywowana przez mieszkańców wsi nie
tylko na przełomie lat, ale nawet stuleci związana ściśle z chłopską mentalnością i
sposobami reagowania na zjawiska życia. 2) podział obyczajów ukazanych w
powieści na obyczaje związane: a) z życiem codziennym; b) z życiem rodzinnym; c)
ze świętami kościelnymi. 3) Obyczaje funkcjonujące w życiu codziennym: a)
wspólne obieranie i szatkowanie kapusty ubijanej następnie w beczkach będące
jednocześnie rodzajem towarzyskiego spotkania z poczęstunkiem ( u Borynów); b)
wspólne zasiadanie do posiłków przy ławie, przy której każdy miał wyznaczone
miejsce, dbałość by pokarmy były spożywane obyczajnie czyli bez pośpiechu; c)
organizowanie tzw. wieczorów przęślicowych w okresie zimy, czy też wspólnego
darcia pierzy (traktowane one były jako forma rozrywki); d) obdarowywanie
krewnych i znajomych mięsem i wędlinom po zabiciu świni (Hanka wysłała Józkę z
poczęstunkiem); e) doroczny jarmark w Tymowie, na którym dokonywano nie tylko
aktów kupna lub sprzedaży, ale dokonywane były także umowy między
gospodarzami i parobkami (znaczna część Lipiec udawała się tylko po to, by
„jarmarku użyć”). 4) Obyczaje związane z życiem rodzinnym: a) chrzest -
pocieranie ust i oczu dziecka wódką i solą, szczypanie go w czasie chrztu w celu
wywołania płaczu, obnoszenie go po chrzcie dookoła kościoła jako forma
zabezpieczenia przed wpływem złych sił na jego życie; b) wesele (macieja Boryny z
Jagną Paczesiową) - wysyłanie swatów i związane z tym zmówiny, zrękowiny
odbywające się tradycyjnie w karczmie, ślub w kościele poprzedzony
błogosławieństwem rodziców, zabawa weselna, przenosiny panny młodej do domu
pana młodego (rzucanie nitek i paździerzy przez kobiety za wchodzącą panną
młodą, co miało ją uchronić od zła); c) pogrzeb (Macieja Boryny) - całonocne
czuwanie przy zmarłym połączone z modlitwami, wykadzanie izby jałowcem,
wkładanie pod trumnę chleba (obyczaj pogański). 5) Obyczaje związane ze
świętami: a) Święto zmarłych - gromadne odwiedzanie cmentarza, wrzucanie
pożywienia do beczek ustawionych przy cmentarzu, rzucanie chleba po grobach
(obyczaje pogańskie) wystawianie pożywienia na progi domów związane z wiarą, że
duchy zmarłych przychodzą je wtedy odwiedzać, zostawianie przy stole grzebienia i
wody, by dusze mogły się umyć i uczesać, dawanie na wypominki; b) Andrzejki, w
których wigilię panny wsadzały w ziemię do doniczek gałąź wiśni wierząc, że jej
zakwitnięcie przed Bożym Narodzeniem oznacza zamążpójście w nowym roku; c)
Boże Narodzenie - zasiadanie do wieczerzy wigilijnej po ukazaniu się pierwszej
gwiazdki, stawianie w rogu izby snopka słomy, nakrywanie ławy białym obrusem,
pod którym kładziono siano, dawanie opłatka bydłu, wiara, że krowy mogą mówić
w Noc Wigilijną ludzkim głosem, nakrywanie o jedno nakrycie więcej, wspólna
pasterka; d) Wielkanoc z poprzedzającą ją Niedzielą Palmową - święcenie palm,
połykanie bazi, które miały chronić przed chorobami gardła, chowanie żaru i
zakopywanie śledzia na znak zakończenia postu, święcenie ognia, którym rozpalano
ognisko domowe, dyngus i związane z nim oblewanie się wodą, chodzenie z
kogutkiem do bogatych gospodarzy, święcenie pokarmów, przygotowywanie
pisanek; e) Zielone Świątki - przystrajanie domów zielenią, wysypywanie podwórek
piaskiem i tatarakiem; f) Boże Ciało - przystrajanie ołtarzy robionych przed domami
bogatych gospodarzy, procesja w której uczestniczyli wszyscy mieszkańcy wsi.
Realizm, naturalizm i modernizm w „Chłopach”. 1) Wprowadzenie do tej powieści
Reymonta cech znamiennych dla kierunków literackich i artystycznych typowych
dla epoki (przełom XIX i XX w.), a więc realizmu naturalizmu i modernizmu (cechy
realizmu zostały omówione w trakcie rozpatrywania Lipiec jako typowej wsi
polskiej tego okresu). 2) Przejawy naturalizmu w utworze: a) uwypuklenie ścisłego
związku ludzkiego życia z życiem przyrody, zharmonizowanie jego rytmu z
przeobrażeniami dokonującymi się w kolejnych porach roku (jesienią i zimą tempo
akcji i życia wiejskiego się spowolniło, a uległo znacznemu przyspieszeniu wiosną i
latem); b) wskazanie na niemal całkowite uzależnienie człowieka od instynktów,
nad którymi nie jest w stanie zapanować (zmysłowa miłość Jagny i Antka); c) duża
ilość scen drastycznych (bójka wójtostwa z Kłębami, Dominikowej z Szymkiem,
Antka z ojcem i Mateuszem); d) uwypuklenie bezwzględnej walki o byt, którą
musieli podejmować nie tylko komornicy (Jagustynka, Agata), ale także bogaci
(Hanka po wypędzeniu jej przez rodzinę czy w okresie gdy Antek był w więzieniu,
znalazła pracę sobie i mężowi, Szymek Pacześ, który nakładem ogromnego wysiłku
zbudował lepiankę dla swojej rodziny); e) fotograficzna wierność szczegółom
widoczna nie tylko w opisie jarmarku w Tymowie, ale także wiejskich zagród czy
strojów. 3) Modernizm w utworze: a) symbolizm - Maciej Boryna przedstawiony w
ostatnich chwilach swojego życia jako symbol chłopa-siewcy przywiązanego do
ziemi; b) elementy malarstwa impresjonistycznego widoczne przede wszystkim w
licznych opisach przyrody (np. w opisie Lipiec oświetlonych wiosennym słońcem
przez Agatę, w opisie lipieckich sadów porównanych do liszki, kramów z
bogactwem różnokolorowych świecidełek); c) nastrojowość nadająca niektórym z
opisów znamiona niezwykłej ekspresywności, odwołującej się do sfery doznań
emocjonalnych, wrażliwości czytelnika (opis śmierci Boryny jako formy pożegnania
rolnika-siewcy z ziemią na której pracował). Typowe cech psychiki polskiego
chłopa (na podstawie charakterystyki mieszkańców Lipiec). 1) Społeczność wiejska
zamieszkująca Lipce jako bohater zbiorowy „Chłopów” (brak w tej powieści
bohatera indywidualnego). 2) Wyposażenie reprezentantów tej zbiorowości w cechy
typowe dla mentalności, nawyków, obyczajów i sposobów emocjonalnego
reagowania niemal wszystkich polskich chłopów. 3) Charakterystyczne cech
reprezentantów chłopstwa ukazanych w powieści Reymonta: a) Maciej Boryna -
postać dynamiczna, zmieniająca się w toku akcji, dobry gospodarz, jeden z
najbogatszych mieszkańców wsi, patriota (brał udział w powstaniu styczniowym),
surowy dla innych, pracowity (sam pracował chociaż miał parobków), religijny,
cechujący się tężyzną fizyczną oraz chciwością (nie chciał podwyższyć pensji
Kubie, dać ziemię Antkowi), był autorytetem wśród mieszkańców wsi, skąpy,
cechujący się poczuciem sprawiedliwości; b) Antek Boryna - syn Macieja,
cechowała go siła fizyczna (wrzucił do rzeki mateusza, który był również bardzo
silny), przywiązanie do ziemi (witał się z nią po powrocie z więzienia) pracowitość
(np. u młynarza), duma rodowa (nie chciał przyjąć pracy u innych gospodarzy nawet
wtedy, gdy jego rodzinie groził głód), zawziętość (nie chciał przyjąć od ojca
pomocy, nawet gdy doskwierała mu bieda), solidaryzował się z gromadą wiejską,
pracowity, cechowało go także uświadomienie społeczne i narodowe (rozmowa o
szkole); c) Hanka - żona Antka, zmieniająca się w toku akcji z nieporadnej kobiety
w zaradną gospodynię, pracowita (np. przędzenie u organistów, chodzenie po
chrust), religijna (pielgrzymka do Częstochowy), przywiązana do ziemi, zaradna,
obiektywna (wobec Jagny) i wyrozumiała (jej obronna postawa wobec romansu
Antka z Jagną), litująca się nad biednymi: d) Dominikowa Paczesiowa - wdowa,
matka Jagny, Jędrzeja i Szymka, jedna z najbogatszych gospodyń we wsi, uchodziła
za znachorkę, gdyż znała się na ziołach i zabobonach, w które wierzyła (np.
szczypała w czasie chrztu dziecko, by uchronić je od złych mocy), przywiązana do
tradycji (uważała, że Jagna powinna ściąć warkocze), chciwa na ziemię i pragnąca
jej posiadać jak najwięcej (Jagnę wydała za Borynę, bo miał dużo ziemi), zawzięta
(spór z Szymkiem, gdyż nie chciała dopuścić do jego małżeństwa z Nastką),
faworyzowała córkę na niekorzyść synów, których traktowała jak parobków,
dewocyjnie religijna; e) Jagna - córka Dominikowej, bardzo ładna, wrażliwa na
muzykę (płakała, gdy Pietrek grał na skrzypcach oraz na różne opowiadania Rocha),
wykazująca się zdolnościami artystycznymi (kraszanki, wycinanki), posłuszna
wobec matki (jej zamążpójście za Borynę), obojętna na sprawy majątkowe (oddała
Hance Borynowy zapis), bierna wobec wójta, Antka i Mateusza, nie umiejąca
zapanować nad swoimi uczuciami i zmysłami; f) Kuba (Jakub Socha) - parobek
Boryny, były uczestnik powstania styczniowego, niezwykle pracowity (pierwszy
wstawał), dobry, religijny (codzienna modlitwa), uczciwy (nie podkradał owsa jak
inni parobkowie), kochał zwierzęta, wierzył w zabobony (rzucał chleb po grobach,
by dusze się pożywiły), miał poczucie własnej wartości (domagał się podwyższenia
pensji); g) Agata - krewna Kłębów, chodząca w czasie zimy na żebry, a w lecie
pomagająca rodzinie, marzyła o gospodarskim pochówku (gromadziła na to pościel i
pieniądze), przywiązana do ziemi (cieszyła się, że żyto u Borynów jest ładne, oraz
że wraca do domu; h) Jagustynka - uległa wobec dzieci, skrzywdzona przez nie,
złośliwa, szydercza, bardzo pracowita, przywiązana do dóbr materialnych. 4) Cechy
charakterystyczne psychiki polskiego chłopa: a) tradycyjne kultywowane przez
wieki przywiązanie do ziemi i wynikająca stąd chęć posiadania jej jak najwięcej,
gdyż było to jedynym źródłem utrzymania; b) pracowitość właściwa wszystkim
mieszkańcom wsi niezależnie od ich stanu majątkowego (była to także cech ustalona
w ciągu wieków ciężkiego bytowania chłopstwa, żyjącego w warunkach
zmuszających do walki o byt); c) skłonność do solidarnych wystąpień w sytuacjach,
gdy chodziło o wspólne dobro całej wsi (sprawa lasu serwitutowego czy wypędzenie
kolonistów niemieckich z Polesia); d) religijność widoczna w sposobie obchodzenia
różnego rodzaju świąt, odpustów i organizowaniu pielgrzymek; e) patriotyzm i
związany z nim wzrost świadomości narodowej; f) przywiązanie do tradycji
(głównie w sferze obyczajowej - kultywowanie tradycji i obyczajów); g) duma i
zawziętość (np. Antek). Język, styl i kompozycja „Chłopów Wł. Reymonta.
1)Nadanie utworowi znamion epopei chłopskiej na skutek przedstawienia w nim
całokształtu problemów wiejskiego życia w okresie dla niego przełomowym
(przeobrażenia związane z konsekwencjami reformy uwłaszczeniowej oraz
wzrostem świadomości społecznej przed rewolucją 1905r.) 2) Rezygnacja z
bohatera indywidualnego na rzecz zbiorowości (pozwoliło to autorowi na
zaprezentowanie mentalności, typowych cech psychiki chłopa). 3) Umiejętne
wykorzystanie cech kierunków literackich i artystycznych typowych dla epoki
(realizm, naturalizm, modernizm). 4) Nadanie Lipcom i ich mieszkańcom wszelkich
znamion reprezentatywności zarówno w zakresie problemów natury społecznej, jak
też formom życia obyczajowego. 5) Celowe zastosowanie kontrastów
uwypuklających rozwarstwienie klasowe polskiej wsi (dostatnia zagroda Borynów i
waląca się chałupa Bylicy; wesele Borynów, w czasie którego Kuba samotnie
przeżywał swoją tragedię). 6) Konsekwentne stosowanie gwary łowickiej nie tylko
w dialogach, ale także w komentarzach autorskich. 7) Dostosowanie środków
artystycznych do mentalności zakresu pojęciowego chłopstwa (poranne słońce
porównane do leniwego parobka, lipieckie sady do liszki). 8) Trafne stosowanie
ludowych przysłów np. nie dla psa kiełbasa, nie dla wieprza miód; biednemu wiatr
w oczy; jaki korzeń taka nać, jaka córka taka mać; czekaj tatka latka, a kobyłę wilcy
zjedzą. 9) Umiejętne zindywidualizowanie niektórych postaci. Geneza „Lorda Jima”
J. Conrada. 1) Józef Konrad Korzeniowski (z pochodzenia Polak) urodzony w
Bredyczowie na Ukrainie w roku 1867, a zmarły w Anglii w roku 1924 jako jeden z
najwybitniejszych reprezentantów literatury światowej (wsławił się w niej jako
twórca dzieł marynistycznych). 2) Przyczyny napisania „Lorda Jima” wyd. w
1900r.: a) osobiste przeżycia i doświadczenia pisarza wyniesione z długotrwałego
okresu pracy na morzu; b) jego uczuciowy związek z ojczyzną i jej literaturą,
szczególnie fascynacja dziełami polskiej literatury romantycznej w głównej mierze
Mickiewicza i Słowackiego; c) umiejętność nadawania indywidualnym ludzkim
przeżyciom charakteru uniwersalnego, ogólnoludzkiego; d) wiadomość o
autentycznym zdarzeniu jakie miało miejsce na morzu - opuszczenie przez kapitana
i załogę parowca wiozącego kilkuset pielgrzymów (Conrad najprawdopodobniej
rozmawiał z pierwszym oficerem z tego parowca, który najpierw zamierzał pozostać
razem z zagrożonymi zatonięciem pielgrzymami, a ostatecznie zachował się w
sposób karygodny podobnie jak reszta załogi i także uciekł); e) zainteresowanie
problemami natury moralnej. 6) „Lord Jim” wydany najpierw w odcinkach w
edynburskim magazynie, później w wydaniu książkowym w 1900r. w Anglii.
Moralna i filozoficzna problematyka „Lorda Jima”. 1) najważniejsze fakty z życia
tytułowego bohatera powieści (jednego z pięciu synów angielskiego pastora z
Essex): a) służba na szkolnym statku dla oficerów marynarki handlowej; b)
pełnienie funkcji pierwszego oficera na statku Patna; c) ucieczka wraz z innymi
członkami załogi ze statku, gdyż został on zagrożony zatonięciem (wiózł 800
pielgrzymów); d) rozprawa sądowa (przed sądem morskim) pozbawienie Jima
prawa wykonywania zawodu; e) praca w łuszczarni ryżu; f) pełnienie funkcji
akwizytora w spółce „Ekstrom i Blake”; g) pobyt w Bangkoku i praca u braci
Yukerów; h) pełnienie funkcji dyrektora spółki handlowej w Patusanie (dowodem
szczególnego szacunku i uznania dla jego zasług było nazwanie go przez tamtejszą
ludność tuanem - lordem); i) utrata zarówno tego szacunku jak i życia przez Jima na
skutek podstępu Browna, który spowodował śmierć Daina Warisa będącego synem
Doramina przywódcy plemienia zamieszkałego na Patusanie (ten że Doramin
zastrzelił Jima, gdy ów stanął przed jego obliczem aby ponieść odpowiedzialność za
popełniony przez siebie błąd jakim było zaufanie ukazane Brownowi). 2) Moralna,
psychologiczna i filozoficzna problematyka tego utworu Conrada określona
sposobem prezentacji jego tytułowego bohatera; dopuścił się nieetycznego czynu
pozostawiając na pastwę losu i żywiołu ośmiuset ludzi na statku zagrożonym
zatonięciem (pomimo, że jako pierwszy oficer na Patnie ponosił odpowiedzialność
za ich bezpieczeństwo) i dlatego przez całe życie ponosił konsekwencje tego czynu:
musiał zrezygnować nie tylko z możliwości wykonywania zawodu, ale także
możliwości przebywania w swoim kręgu cywilizacyjnym i kulturowym, przebywał
w zupełnie obcym środowisku, ale i tam pomimo szacunku jakim się cieszył
doznawał uczucia psychicznego dyskomfortu pod wpływem świadomości, że ludzie,
którzy mu okazują ów szacunek, nie wiedzą nic o jego nieetycznym postępie. 3)
Prosta zasada moralna, której hołdował Conrad (nadawał jej charakter uniwersalny
pozbawiając Jima nazwiska), a którą sformułował w utworze ojciec bohatera:
człowiek, który popełnił choćby raz nieetyczny czyn nigdy już nie może wrócić do
normalnej egzystencji (Jim zginął w momencie, kiedy wszystko ułożyło się jak
najlepiej i kiedy wydawało się, że mógłby już zapomnieć o tym haniebnym
postępku, którego świadomość gnębiła go przez wiele lat).4) Filozoficzny wydźwięk
uwypuklony w rozmyślaniach kpt. Marlowa, próbującego dokonać obiektywnej
oceny postawy i zachowania Jima usiłującego więc poznać prawdę o drugim
człowieku i uświadamiającego sobie jak trudno poznać i zgłębić tajniki osobowości
owego człowieka. 5) Uwypuklające ten aspekt zastosowanie metody
wielooglądowości w sposobie prezentacji Jima: a) on sam uważał się za kogoś
lepszego niż ci, którzy też opuścili statek dlatego poczucie honoru nakazywało mu
stanąć przed sądem, a także podjęcie starań zmierzających do zrehabilitowania się i
odzyskania utraconej czci; b) brytyjski kpt. Marlow - oceniał go początkowo
krytycznie, a nawet potępiał , potem jednak uległ samousprawiedliwiającej presji
tego młodego człowieka, próbował go nawet zrozumieć, ale nie poznał do końca
jego osobowości i dlatego stwierdził, że odszedł nieprzenikniony do głębi; c) kpt.
Briely [brili] - jeden z najbardziej szanowanych oficerów marynarki, członek
trybunału, który sądził Jima, początkowo potępił go zdecydowanie (twierdził, że
oficer nie powinien opuszczać statku), później jednakże chciał mu dać pieniądze na
ucieczkę (wychodził z założenia, że nie powinien on sam ponosić odpowiedzialności
za ów haniebny czyn) a ostatecznie popełnił samobójstwo najprawdopodobniej pod
wpływem załamania się wiary w człowieka, świadomością, że w podobnych
warunkach zachowałby się być może tak samo jak Jim (a wartością, którą
najbardziej cenił było ogólne uznanie i szacunek, którym się cieszył jako człowiek
niezwykle uczciwy i obowiązkowy). 6) Jim jako bohater Conrada wykazujący się (w
późniejszym życiu) odwagą, poczuciem honoru, posuniętą aż do granic szaleństwa
pogardą dla śmierci, niezachwianą wiernością samemu sobie i swojemu powołaniu;
to sprawia, że jego upadek przejmuje grozą, a myślenie o nim staje się myśleniem o
istotniej prawdzie życia. 7) Wyposażenie Jima w typowe cechy dla bohaterów
romantycznych: a) poglądy na życie ukształtowane pod wpływem literatury
(wymyślił sobie ideał, którego nie mógł urzeczywistnić); b) bogate życie
wewnętrzne, wrażliwość na przejawy życia; c) skłócenie ze środowiskiem, stałe
poszukiwanie sensu życia; d) tragizm losu (opuszczenie swojego kręgu
cywilizacyjnego, śmierć w najpiękniejszym momencie życia); e) przeszłość owiana
tajemnicą związana z popełnieniem haniebnego czynu. Cechy stylu utworów
literackich Młodej Polski. 1) Kontynuacja romantycznego kultu walk
narodowowyzwoleńczych wyrażająca się głównie przejawami hołdu dla
uczestników powstania styczniowego (młodopolskie utwory Żeromskiego, „Chłopi”
Reymonta), rozpatrywanie możliwości podjęcia walki o niepodległy byt oraz
przyczyny fiaska tego typu zrywów („Wesele” Wyspiańskiego, „Rozdziobią nas
kruki, wrony…” Żeromskiego). 2) Eksponowanie zarówno w prozie jak i poezji
niezwykle trudnych warunków życia warstw najuboższych jako forma protestu
przeciw ich głównej przyczynie tj. niesprawiedliwości społecznej (sonety
Kasprowicza, opowiadania, dzienniki, „Ludzie bezdomni” Żeromskiego). 3)
Wynikające z humanitaryzmu twórców literatury tej epoki poszukiwanie dróg
wiodących do likwidacji zła społecznego i związane z tym popularyzowanie
przeświadczenia o możliwości efektywnego działania w tym względzie jednostki
wybitnej zdolnej do wszelkich poświęceń (utwory Żeromskiego). 4) Wskazanie na
konieczność wiązania dążeń narodowowyzwoleńczych z pozytywnymi
przeobrażeniami w polityce społecznej, przede wszystkim uświadomieniem
narodowym oraz polepszeniem warunków życia warstw najniższych („Rozdziobią
nas kruki, wrony…”, „Słowo o Bandosie” Żeromskiego). 5) Krytykowanie
właściwej głównie środowisku mieszczańskiemu obłudy moralno-obyczajowej
(Tetmajer „Eviva Varte”, „Moralność pani Dulskiej” Zapolskiej). 6) Próby
pozytywnego oddziaływania na ogół społeczeństwa widoczne w pochwale
patriotyzmu i krytyce postaw zdradzieckich (Żeromski, Wyspiański). 7)
Wzbogacenie polskiej literatury o utwór przedstawiający po raz pierwszy całokształt
problemów życia wsi (wyróżnili się „Chłopi” Wł. Reymonta także w skali
światowej - Nagroda Nobla). 8) Nadanie nowatorskich cech gatunkom
funkcjonującym już od dawna w tradycji literackiej np. dramat „Wesele”, powieść
„Ludzie bezdomni”, opowiadania Żeromskiego, epopeja „Chłopi”. 9) Znamienne
szczególnie dla poezji powstałej w tej epoce łączenie sztuki słowa z elementami
malarskimi i muzycznymi. 10) Symbol jako środek artystyczny najpopularniejszy
zarówno w sztuce jak i w literaturze tego okresu. Ideowe i artystyczne osiągnięcia
literatury Młodej Polski. 1) Bogactwo form językowych literatury młodopolskiej
zarówno w zakresie poezji , prozy i dramatu. 2) Najbardziej znamienne środki
stylistyczne stosowane w poezji tego okresu: a) symbolizm wyrażający się ścisłym
zespoleniem stanów duchowych i psychiki podmiotu lirycznego z przyrodą, która
jest wyrazicielką przeżyć poety lub choćby tylko ich tłem (przewaga opisów
impresjonistycznych); b) wzrost znaczenia metafory jako środka ekspresji
występującego najczęściej w postaci animizacji i personifikacji; c) ekspresjonizm
wyrażający się do hiperbolicznego czyli wyolbrzymiającego przedstawiania stanów
psychicznych, ale także obiektywnej rzeczywistości; d) nagromadzenie
przymiotników czy czasowników w celu podkreślenia intensywności uczuć; e)
częste stosowanie zdań pytających, wykrzyknikowych, powtórzeń i parealizmów dla
podkreślenia stanów emocjonalnych; f) nowatorskie posługiwanie się melodyjnością
wiersza, rytmem i rymem. 3) Charakterystyczne cechy prozy młodopolskiej: a)
rozszerzenie zakresu środków formalnych w powieści, dla której wprowadzono bądź
gwarę stylizowaną („Chłopi”), bądź autentyczną („Na skalnym Podhalu”
Tetmajera); b) wprowadzenie do epiki pierwiastka lirycznego, subiektywizmu i
emocjonalizmu (szczególnie w utworach Żeromskiego); c) stosowanie elementów
ekspresyjnych w powieściach nie nacechowanych liryzmem (szczególnie
ekspresywny charakter mają opisy przyrody występujące w „Chłopach”, w których
zachowanie ludzi, ich egzystencji, a nawet zjawiska atmosferyczne zestawione są ze
światem roślinnym i zwierzęcym otaczającym człowieka). 4) Typowe cech stylu
utworów dramatycznych: a)częste posługiwanie się symbolami; b) liczne stosowanie
gwar środowiskowych i ludowych oraz języka potocznego (znamienne cechy stylów
utworów dramatycznych można rozpatrzyć na przykładzie „Wesela” St.
Wyspiańskiego, w którym szczególnie język dialogów jest silnie
zindywidualizowany: chłopi mówią gwarą częściowo tylko stylizowaną, posługują
się wyrażeniami i zwrotami dosadnymi spotykanymi w gwarze, gwarą posługują się
niektórzy inteligenci rozmawiający z chłopami, zaś inni inteligenci posługują się
językiem literackim).