3.

1 Атоми, молекули и прости супстанци

Ја користевме теоријата за честички на материјата за да објасниме како се однесуваат

супстанците, а сега подетално ги разгледаме честичките од коишто тие се изградени. Тоа ќе ни
помогне да ја објасниме разликата помеѓу супстанците.
Веројатно и претходно си слушнал за зборот АТОМ. Знаеш дека атомите имаат некаква врска со
честичките од кои се изградени цврстите, течностите и гасовите супстанци, но што точно се тие?

Атом е најмалата честичка на еден хемиски елементи што не може да се види со голо око и се
состои од позитивно наелектризирано јадро околу кое кружат негативно наелектризираните
честички наречени електрони.
Секој атом се разликува по неогвата маса и големина и ги разликуваме во сфери.

И за полесно да ги разликуваме, на различните атоми им даваме различни бои кога ги

прикажуваме со цртежи.

Прости супстанци се супстанци што се изградени само од еден вид атом.

Постојат молекулски модели со кои може да се покаже како атомите се сврзуваат (создаваат
врски) едни со други. Еден од овие сетови модели има пластични топчиња во боја со дупчиња во
него. Секоја топка има одреден број дупчиња. Во светот има и пластични стапчиња наречени
врски што влегуваат во дупчињата и се користат за да се спои една топка со друга.
Како алтернатива на ова, можеш да користеш топчиња од стиропор обоени со различни бои за
атоми, тенки шилести стапчиња што можат да се користат како врските што ги спојуваат атомите
едни со други
Овие модели покажуваат како атомите се сврзуваат за да образуваат молекули.

Молекулите се групации од два или повеќе атоми сврзани заедно.

Забележи дека молекулските модели прикажани погоре содржат еден вид пластични топки. Тие
содржат само еден вид атоми и затоа претставуваат молекули на прости супстанци.

Молекулски модели можат да се конструираат со помош на компјутерски програми.

3.2 Хемиски симболи и формули

Дали ги забележа буквите што беа напишани на атомите на водород, кислород, сулфур и железо?
Буквата кај атомот на водород беше H, за кислород O, за сулфурот S и за железо Fe.
Тоа се хемиските симболи на тие атоми. Хемиски симболи се букви што означуваат некои
атоми и тие потекнуваат од нивните латински називи

Атом Симбол Атом Симбол

Водород H Цинк Zn
Јаглерод C Железо Fe
Кислород O Бакар Cu
Хлор Cl Хелиум He

Можешда забележиш дека симболот за некои атоми е само една големи буква. Другите имаат две
букви – една големи и една мала. Симболот на атомите потекнува од нивниот латински назив. На
пример, симболот железо е Fe, а тој доаѓа од неговиот латински назив, ферум.

Атом Симбол Атом Симбол

Водород H Натриум Na
Хелиум He Магнезиум Mg
Литиум Li Алуминиум Al
Берилиум Be Силициум Si
Бор B Фосфор P
Јаглерод C Сулфур S
Азот N Хлор Cl
Кислород O Аргон Ar
Флуор F Калиум K
Неон Ne Калциум Ca

Хемиски формули
Веке виде како можеш да ги користиш моделите за да ги преставиш атомите и молекулите.
Молекулите на простите супстанци се составени од ист вид атоми. Сепак молекулата на вода се
состои од два вида атоми – атоми на водород и атоми на кислород. Научниците користат
кратенки за претставување на молекулите. Така, наместо да цртаат молекула, тие користат
хемиска формула. H2 – водород H2O – вода

Хемиската формула покажува колку различни видови атоми постојат во молекулата со помош на
симболи на атоми и долни индекси.

Сулфурводород – H2S Хлор – Cl2 Метан – CH4

Ова се примери за молекули. Атомите во молекулите се хемиски сврзани едни за други, но не и

за атоми од други молекули. Лесно може да се избројат атомите во една молекула. На пример, во
една молекула на јаглерод диоксид има еден атом на јаглерод и два атома на кислрод. Неговата
хемиска формула е CO2.

Од друга страна, постојат супстанци што имаат посложена градба. Освен тоа, некои супстанци
не се изградени од атоми или молекули, туку во нивната градба учествуваат друг вид градбени
единки, наречени јони. Така, дури и најмалиот кристал од готварска сол (натриум хлорид)
содржи милиони јони на натриум и милиони јони на хлор. Сепак, соодносот на натриумовите и
хлоридните јони се секогаш 1:1. Овој сооднос се нарекува формула единка и таа е иста без
разлика дали се работи за мал или голем кристал. Така, формулата на натриум хлорид ја
запишуваме како NaCl. Треба да запомниш дека кога некое соединение е изградено од јони,
хемиската формула ја претставува неговата формула единка.

3.3 Називи и симболи на хемиски елементи

Досега се запозна со хемиските симболи на првите 20 елементи во таблицата на периодниот

систем, како и со симболите на некои други елементи, какви што се – железо, цинк, бакар, злато
итн. Можеш ли да забележиш некаква врска меѓу називот на елементот и неговиот хемиски
симбол?

Понекогаш, многу е лесно да утврдиме кој хемиски симбол на кој елемент припаѓа. Така на
пример, симболот на елементот флуор е F, оној на натриумот е Na, додека симболот на
елементот калиум е K. Меѓутоа, она што е важно да запомниш е дека хемиските симболи се
извадени од латинските називи на елементите. Според тоа, хемискиот симбол на азот нема да
биде А, Туку N, а оној на фосфор на фосфор ке биде P. Забележи дека елементите флуор и
фосфор започнуваат на иста буква, но немаат ист хемиски симбол. Сличен е примерот и со
јаглеродот и јодот. Секако, нивните латински називи се различни па следствено нивните хемиски
симболи се разликуваат. Сето погоре изнесено попрегледно е прикажано во следната табела.
Назив на елементот Хемиски симбол Латински назив
Флуор F Fluorum
Фосфор P Phosphorus
Јод I Iodium
Јаглерод C Carboneum
Азот N Nitrogenium
Натриум Na Natrium
Неон Ne Neon
Кислород O Oxygenium
Водород H Hydrogenium
Олово Pb Plumbum

Од табелата може да се забележи дека постојат хемиски симболи составени само од една буква и
такви кои се составени од две букви. Првата буква е секогаш голема. Втората буква е мала.
Првата буква на хемискиот симбол секогаш доаѓа од првата буква на латинскиот назив и втората
доаѓа од втората или некоја друга буква од називот на елементот.

Прости (елементарни) супстанца е изградена само од еден вид атоми. Велиме дека во составот
на просите супстанци влегува само еден елемент. Така, на пример, бакарот е проста супстанца
која е изградена единствено од атоми на елементот бакар, а јаглеродот е проста супстанца која е
изградена единствено од атоми на елементот јаглерод

Некои прости суптанци се образувани од градбени единки што се состојат од два или повеќе
сврзани атоми од ист вид. Ваквите градбени единки (честички) се нарекуваат молекули.
Простите супстанци водород, азот, кислород, флуор, хлор, бром и јод се образувани од молекули
составени од по два атома. Простата супстанца фосфор е образувана од молекули изградени од
по четири атоми.

Од дијаграмите може да забележиш дека простата супстанца аргон е изградена од одделни атоми
на елементот аргом (а), простата супстанца кислород е изградена од молекули, секоја изградена
од по два атома на елементот кислород (б), а простата супстанца фосфор е изградена од
молекули составени од по четири атоми на елементот фосфор (в)

3.4 Соединенија и смеси

Веќе ги имаш видено моделите на молекулите направени од различни видови атоми. Молекулите
на вода (H2O), сулфуроводород (H2S) и на метан (CH4), се примери за молекули на супстанци
што ги нарекуваме соединенија.

Соединение е супстанца изградена од два или повеќе различни видови атоми.

Смеша е мешавина од два или повеќе различни видови прости супстанциа кој што си ги чуваат
почетните својства

Сега ке разгледаме смеса од прости супстанци пред да стапат во реакција, а потоа ќе ја

споредиме почетната смеса со образуваното соединение.
3.5 Што е соединение

При реакција на горење магнезиумова лента, магнезиумот реагира со кислордот од воздухот и

образува магнезиум оксид. Тоа може да се прикаже со текстуална равенка -
магнезиум + кислород = магнезиум оксид

Магнезиумот и кислородот претставуваат прости елементарни супстанци, но магнезиум оксидот

претставува соединение.

Магнезиумот е сребренобел метал, но со стоење на воздухот неговата површина добива сивкава

боја. Кислородот е безбоен гас присутен во воздухот. Карактеристично својство на кислородот е
дека тој го поддржува горењето и учествува во процесот на дишење. Магнезиум оксидот е
цврста бела трошлива супстанца.

Магнезиумот е изграден единствено од атоми на магнезиум. Кислородот е изграден од молекули

на кислород. Секоја молекула на кислород се состои од два атома на кислород. Магнезиум
оксидот е изграден од два вида атоми – атоми на магнезиум и атоми на кислород.

Соединението има поинакви својства од простите супстанци од кои се добива. Во состав на

магнезиум оксидот влегуваат елементите магнезиум и кислород, а не простите супстанци
магнезиум и кислород. Не постојат едноставни физички постапки со кои повторно би ги добиле
супстанците магнезиум и кислород од добиеното соединение магнезиум оксид

Воздухот се состои од азот, кислород, јаглерод диоксид и некои други гасови. Воздухот можеме
да го сметаме за соединение.

Валентност

Атомите на елементите во градбените единки на супстанците се сврзуваат со хемиски врски.

Број на хемиски врски што ги образува еден атом се нарекува валентност. Валентноста се
означува со римска бројка над хемискиот симбол на елементот.
| | || || | | | || | || |V || ||| | || || || ||
H-H O-O H-Cl H-O-H O=C=O NH3 MgO MgCl2

Од горните примери може да се види дека водородот е едновалентен, кислородот е двовалентен,

азотот во амонијак е тривалентен, јаглеродот е четиривалентен, магнезиум е двовалентен а
хлорот во дадените соединенија е едновалентен.

Некои елементи имаат постојана валентност. Атомите на ваквите елементи образуваат ист број
на хемиски врски во сите нивни соединенија. На пример, водородот секогаш е едновалентен, а
кислородот – двовалентен. Други елементи пак имаат променлива валентност. Тоа значи дека
атомите на овие елементи, во различни соединенија, образуваат различен број на хемиски врски
со други елементи. При именување на соединенијата на овие елементи покрај името на
елементот се наведува и неговата валентност. Валентноста на елементот се запишува со римски
број во заграда слеано со називот на елементот.
3.9 Прости супстанци, смеси и соединенија

Една разлика меѓу смеси и соединенија е леснотијата со која можеме да ги добиеме простите
супстанци што учествувале во образувањето на сметата, односно на соединението

Различните супстанци во една смеса имаат различни својства. Честопати можеме да ги

искористиме овие разлики за да ги раздвоиме.

Во оваа тема се разгледува многу соединенија што се изградени од два елемента. Такви примери
се железо|| сулфид, бакар|| сулфид и магнезиум оксид. Овие т.н. двоелементни соединенија имаат
по два збора во нивните називи и завршуваат со наставката -ид.

Уште една честа наставка на називите на соединенијата е -ат на пример бакар|| сулфат. Оваа
наставка покажува дека се работи со триелементно соединение, кадешто еден од елементите е
кислород. Името бакар сулфат ти навестува кои се другите два елемента од кои се состои
соединението. Во составот на бакар сулфатот влегуваат хемиските елементи бакар и сулфур,
како и елементот кислоод, а хемиската формула му е CuSO4

Гасот хлор во стаклениот цилиндар е изграден од молекули на хлор, Cl2. Цилиндарот е направен
од стакло што содржи кварц – огромна структура што се состои главно од атоми на силициум и
на кислород меѓусебно сврзани со силни врски. Воздухот околу цилиндарот се состои главно од
кислород (21) и азот (78%). Хлорот е соединение, кварцот е проста (елементарна) супстанца и
воздухот е смеса.

3.10 Испитување на реакцијата на железо и сулфур

Железото е сив магнетен метал (проста супстанца), а сулфурот е жолта немагнетна проста
супстанца. Со нивни мешање се образува смеса со сиво-жолта боја. Бојата на смесата зависи од
количеството сулфур кое е измешано со железото. Супстанците кои влегуваат во состав на
смесите си ги задржуваат своите својства. Врз основа на ова својство можно е нивно
раздвојување од смесата. Така, ако повлечеме со магнет под листот на кој се наоѓа смесата ќе
забележиме дека железните струганици се придвижуваат во правец на движење на магнетот. Но,
исто така, можно е и дел од сулфурниот прав да биде повлечен.
За да се докаже дека сулфурот не е магнетен, придвижувај го магнетот неколкупати лево-десно и
ќе забележиш жолта супстанца на краевите на листот. Тоа е сулфур. Железните струганици се
движат со магнетот. Раздвојувањето на железото и сулфурот од нивната смеса е уште потешко
ако работиш со железо во прав.

При загревање на смесата доаѓа до соединување на железото и сулфурот, при што се образува
соединението железо|| сулфид. Ова соединение има црна боја и не е магнетно. Својствата на
соединението се сосема различни од оние на простите супстанци од коишто се образува.

При образување смеса, простите супстанци хемиски не се изменуваат. Ова е физички процес,
при образување на соединение доаѓа до соединенување на простите супстанци, при што
настанува хемиски рпоцес (честопати велиме случила хемиска реакција). Атомите на железото
се сврзале со атомите на сулфурот и образувале градбени единки на железо сулфид. Велиме дека
се образувала хемиска врска меѓу овие два вида атоми.

Оваа хемиска реакција може да ја претставиме со следната текстуална равенка

железо + сулфур = железо|| сулфид..

мајка ти мириса на риба во нечиста вода.